e - Bakı Dövlət Universiteti

БДУ, Физика Проблемляри Институту: «Физиканын Мцасир Проблемляри» ЫЫЫ Республика Конфрансы
Alimlər müəyyənləşdirmişdilər ki, planetimizdə hər il 7 milyard ton yanacaq yandırılır və
bu məqsədlə 8-13 milyard ton oksigen sərf edilr.
Atmosfer havasında oksigendən fərqli olaraq karbon qazının miqdarı insanların istehsal
fəaliyyəti nəticəsində daim artır ki, bu da həmin qazın bolluğundan yaranan acı nəticələr
doğura bilər. Hər il yanacaq prosesində atmosferə 23 milyard ton karbon qazı qarışır.
Atmosfer havasının keyfiyyətinin pisləşməsində yalnız oksigenin azalması və karbon
qazının artması deyil, metan, karbon 2 oksid, kükürd qazı, müxtəlif bərk maddələr də rol
oynayir.
Atmosferin çirklənməsinin qarşısını almaq üçün fabrik və zavodlarda zərərli toz və qazları
tutub saxlayan xüsusi qurğular qoyulur. Beləliklə, fabrik və zavodların insan, heyvan və
bitkilərin tənəffüsü üçün lazım olan havanı çirkləndirməsinin qarşısını alınmış olur.
Sənaye şəhərlərində sənaye istehsalının geniş miqyas və intensiv temp alması ətraf mühitin
çirklənməsinin əsas səbəbidir. Hazırda sənaye proseslərinə cəlb edilən xammalın yalnız 5 %-ə
qədəri son məhsula çevrilir, qalanı tullantı kimi ətraf mühitə atılır. Deməli ənənəvi sənaye
məhsula yox, tullantılara xidmət edir. Ona görə ekolojiləşmiş istehsala böyük ehtiyac var. Bu
cür istehsalın məqsədi tullantıların ləğv edilməsi, az tullantılı, hətta tullantısız istehsal
yaratmaqdır.
Qaz molekulları nizamsız hərəkətdə olduğu üçün bir-biri ilə arasıkəsilmədən toqquşur.
Normal şəraitdə hər bir molekul bir saniyədə 10 9 dəfə toqquşmaya məruz qalır. Ona görə də
molekullar olduqca müxtəlif sürətlərlə hərəkət edir. Onların sürəti geniş intervalda dəyişir.
Bu səbəbdən ayrı-ayrı molekulların hansı sürətlə hərəkət etməsini təyin etmək çox çətindir.
Maksvelə görə sürətlərin paylanma qanunu dedikdə müəyyən şəraitdə verilmiş qazda nə qədər
molekulun hansı sürətlə hərəkət etməsini təyin etmək nəzərdə tutulur. Maksvel müəyyən
temperaturda ümumi sayı “n” olan molekullardan, sürətləri u ilə u+du intervalında qiymət
alan moıekulların dn sayını hesablamışdır:
4
2
2 U 0
Dn= nu0e
du0
(1)
(1) düsturunda n - molekulların sayı, e - natural loqarifmanın əsası, u 0
isə nisbi sürətdir.
u
( u0
, u 0
- verilmiş anda molekulların sürəti, u isə ən çox ehtimallı sürət adlanır).
u0
Müəyyən şəraitdə verilmiş qazın, ən çox molekulunun malik olduğu sürətə ən çox ehtimallı
sürət (u) deyilir.
Atmosferi çirkləndirən molekulların sürətlərə görə paylanmasında qazın təzyiq və
həcminin rolu yoxdur.
Sürətlərin paylanma qanununa görə ən çox ehtimallı sürət belə ifadə olunur.
2RT
u c
, (2)
(2) düsturunda - qazın molekulyar çəkisi, T- onun mütləq temperaturu, R- qaz sabitidir.
Müasir texnoloji proseslər iki hissədən ibarətdir : istehsal və neytrallaşdırıcı hissə. İkinci
hissə tullantıları parçalayıb təmizləməkdən ibarətdir.Bu iki hissə arasında balans olmalıdır.
Neytrallaşdırıcı texnologiya tullantıları dağıtmaqla onların tərkibində olan kimyəvi
elementləri biosferdə geokimyəvi dövriyyəyə qaytarır.
Müasir sənayedə tullantilar o qədər çoxdur ki, təmizləyici qurğular tikilməsinə böyük
ehtiyac var.Lakin təmizləyici qurğularin tikilməsi çox vəsait tələb edir, hətta istehsalın
dəyərini üstələyir. Ona görə tulantıları parçalamaq yox, müxtəlif məqsəd üçün istifadə etmək
üstün tutulur.
Tullantılardan tam istifadə edilməsi qapalı texnoloji proseslər yaratmağı tələb edir.Bu o
deməkdir ki,bir tullantı başqa istehsal üçün xammal olur, xırda müəssisələr iri istehsal
komplekslərində birləşir. Belə halda ətraf mühitin çirkləndirilməsi azalır, təbii sərvətlərdən
istifadənin də səmərəsi yüksəlir. İndiki dövrdə tullantıların 2/3 hissəsindən istifadə edilməsi
146