Politika ve Uygulama Önerileri Katalogu
Politika ve Uygulama Önerileri Katalogu
Politika ve Uygulama Önerileri Katalogu
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Türkiye’de Engelliler İçin Farkındalığı <strong>ve</strong> Kurumsal İstihdam Fırsatlarını Artırma Projesi<br />
2011-1-TR1-LEO05-27961<br />
POLİTİKA YAPICILAR İÇİN<br />
ÖNERİLER RAPORU<br />
EKİM 2012<br />
Bu rapor, RACE Türkiye Projesi kapsamında, Proje Koordinatörü CRM Yönetim Danışmanlık Ltd. tarafından<br />
Türkiye‘de <strong>ve</strong> AB‘nde politika yapıcıların, uygulayıcıların <strong>ve</strong> proje ortaklarının görüşleri alınarak hazırlanmıştır.<br />
www.engelliyeistihdam.org<br />
www.employdisable.eu<br />
Bu belge Avrupa Birliği‘nin mali katkısı ile hazırlanmıştır. Bu belgenin içeriğinden sadece yayınlayan<br />
kuruluş sorumludur <strong>ve</strong> bu içerik herhangi bir şekilde Avrupa Birliği‘nin görüş <strong>ve</strong> tutumunu yansıtmaz.
Öneriler Katoloğu Hakkında<br />
Türkiye‘mizde engelli istihdamı konusunda çalışmalar yapan politika yapıcılar <strong>ve</strong> karar <strong>ve</strong>rici<br />
otoriteler için hazırlanmış bu katologda, engelli istihdamı konusunda ülkemizi daha ileriye<br />
taşıyacak öneriler sunulmuştur.<br />
Bu öneriler katoloğu, RACE Türkiye Projesi‘nin bir parçasıdır. Projenin amacı kısaca,<br />
engellilerin yaşam boyu öğrenme fırsatlarına, eğitimlerine <strong>ve</strong> işe alınma intibaklarına<br />
odaklanarak, onların açık işgücü piyasasına aktif katılımlarını sağlamakla sorumlu politika<br />
yapıcı <strong>ve</strong> karar alıcıları, mesleki iş eğitimi sağlayan eğitimcileri, danışmanları,<br />
akademisyenleri, istihdam sektöründeki firma yönetici <strong>ve</strong> çalışanlarını desteklemektir.<br />
Böylece, engellilerin hem finansal hem kişisel anlamda kendilerine gü<strong>ve</strong>nlerinin artmasını <strong>ve</strong><br />
bunun doğal bir sonucu olarak da eşit hakları elde etmeleri yolunda katkı sağlanmış olacaktır.<br />
Katologda yer alan öneriler, proje lideri CRM Yönetim Danışmanlık‘ın koordinasyonunda<br />
düzenlenen <strong>ve</strong> politika yapıcı <strong>ve</strong>/<strong>ve</strong>ya karar <strong>ve</strong>rici kurum <strong>ve</strong> kuruluş temsilcilerinin katılımı<br />
ile Ankara‘da Eylül 2012‘de gerçekleşen atelye çalışmasının <strong>ve</strong> Brüksel‘de Ekim 2012‘de<br />
gerçekleştirilen <strong>ve</strong> engelli istihdamında etkin çalışmalar yapan kuruluş temsilcilerinin ortak<br />
görüşlerinin bir ürünüdür. Öneriler katoloğu, katılımcıların görüş <strong>ve</strong> önerileri dikkate alınarak<br />
son halini almıştır.<br />
1/ 19<br />
CRM Yönetim Danışmanlık
Giriş<br />
Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Sözleşmesi Madde 27, tüm engellilerin iş <strong>ve</strong> istihdamda eşit<br />
iş haklarına sahip olması gerektiğini açıklar. Bu eşitlik, engelliye de açık olan, onu dahil eden<br />
<strong>ve</strong> ulaşabileceği bir istihdam <strong>ve</strong> iş pazarında kendisinin seçildiği <strong>ve</strong>ya kabul edildiği bir iş ile<br />
hayatını geçindirmesini de kapsar. 27. Madde aynı zamanda ülkelerin uygun adımları atarak,<br />
mevzuatlar oluşturarak, engellinin istihdam sürecinde çalışma hakkını realize edebilmesi<br />
yolunda koruyucu olmasını <strong>ve</strong> bunu sağlamasını şart koşar.<br />
Bununla birlikte, 2002 Avrupa işgücü istatistiklerine bakıldığında, engellilerin dezavantajlı<br />
konumda olduğu görülür. Avrupa‘daki nüfus, yaklaşık 50 milyonun üzerindedir <strong>ve</strong> engelli<br />
oranı yaklaşık %15‘dir. Engelli olmayanların 16-24 yaş arasındakilerin %64,2‘sinin istihdam<br />
kaynaklı geliri olmasına rağmen, engellilerin yalnızca %38‘i istihdam edilmektedir. Bu<br />
rakamlar, son on yılda da çok fazla değişmemiştir. Koruyucu atelye uygulamasında 2,5<br />
milyon engelli istihdam edilmiştir. %43,7‘si yeterli destek aldığı taktirde çalışabilecek<br />
durumda olmasında rağmen engellilerin yalnızca %15,9‘unun işi vardır, çalışırken destek<br />
almaktadır. Durum böyleyken, AB nüfusu içinde engelli işsizlik oranı %5 ila %8 olarak<br />
açıklanmaktadır. Bu rakamlar, eyalaletler engelliyi, ―çalışmak için yeterli nitelikte olmayan<br />
engelli‖ kısmında ele aldığı için pek çok engelliyi kapsamamaktadır. Gerçek engelli işsizlik<br />
oranı çok daha yüksektir.<br />
Bu gün AB‘nde yaşanan ekonomik <strong>ve</strong> finansal kriz, engelli istihdamını olumsuz<br />
etkilemektedir. Engelliler istihdam pazarından uzaklaştırılmakta, koruyucu atelyeler <strong>ve</strong> sosyal<br />
atelyeler iş anlaşmalarını kaybetmekte <strong>ve</strong> böylece çalıştırdığı engellilerine yeterli iş imkanı<br />
sağlayamamaktadır.<br />
AB‘nde son gelişmelerden biri de toplumsal entegrasyon sürecinin yerelleştirilmesi <strong>ve</strong><br />
sorumluluğun kişiye özel destekler sunabilmek amacıyla yerel aktörlere <strong>ve</strong>rilmesi yönündedir.<br />
Ayrıca, daha çok sayıda engellinin istihdamda yer alması için finansal destekler<br />
kullanılmaktadır. Ulaşılması amaçlanan en son nokta ise engellilerin bireysel taleplerine <strong>ve</strong><br />
ihtiyaçlarına daha fazla dikkat gösterebilmek için kişiye özel çözümler sunmaktır. Duruma<br />
göre çözüm üretme, yeni bir yaklaşım olarak kullanılmaya başlanmıştır.<br />
Türkiye‘de ise durum daha temel sorunları içinde barındırmaktadır. Engelli eğitim oranı<br />
asgari ilkokul mezunu olmak üzere %53,5‘dir. 12.2011 TÜİK <strong>ve</strong>rilerine göre engelli olmayan<br />
nüfusun %91,2‘si istihdam sürecinde yer alırken, engellilerde istihdama katılma oranı 2004<br />
<strong>ve</strong>rileri itibarı ile %22,2‘dir.<br />
2/ 19<br />
CRM Yönetim Danışmanlık
Türkiye’de Engelli İstihdamı <strong>Uygulama</strong>larında Mevcut Durum<br />
Yapısal Durum<br />
Ülkemizde engellinin istihdam sürecinde rol alan ana aktörler, TBMM, Çalışma <strong>ve</strong> Sosyal<br />
Gü<strong>ve</strong>nlik Bakanlığı, Aile <strong>ve</strong> Sosyal <strong>Politika</strong>lar Bakanlığı, İŞKUR Genel Müdürlüğü,<br />
iş<strong>ve</strong>renler <strong>ve</strong> özel istihdam bürolarıdır. İstihdam sürecinin bir önceki aşaması olan eğitim<br />
sürecindeki ana aktör ise Milli Eğitim Bakanlığı‘dır. Engellinin istihdam sürecine direk dâhil<br />
olan kurum tektir, bu da İŞKUR Genel Müdürlüğü‘dür. Diğer kurum <strong>ve</strong> kuruluşlar, engelli<br />
istihdam sürecinde karar <strong>ve</strong>rici, destekli <strong>ve</strong>ya istihdam sürecinin öncesinde <strong>ve</strong>ya sonrasında<br />
etkileyen kurum rolündedirler.<br />
Engelli ile ilgili temel kurum Özürlü <strong>ve</strong> Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü‘dür. Bununla<br />
birlikte, Aile <strong>ve</strong> Sosyal <strong>Politika</strong>lar Bakanlığı‘na bağlı kurum, engellinin istihdam sorunları ile<br />
ilgili başvuru merci değildir. İstihdam konusu, İŞKUR bünyesinde yürütülen bir süreçtir.<br />
Engellinin eğitim sorunu ile ilgili başvuru merci ise Milli Eğitim Bakanlığı‘dır. Bir engelli,<br />
her bir sorunu için ayrı ayrı kurumlara ulaşmak zorundadır.<br />
İŞKUR, engellilere yönelik pozitif ayrımcılık politikası ile çalışmayı esas aldığını <strong>ve</strong><br />
engelliler <strong>ve</strong>ya diğer dezavantajlı gruplar için özel bir birim oluşturmadığını belirtmektedir.<br />
Kurum, iş <strong>ve</strong> iş<strong>ve</strong>ren sorunlarında uzlaştırıcı olarak rol almaktadır. İstifa eden engellinin istifa<br />
nedenleri ile ilgili araştırmasını yapmakta <strong>ve</strong> yerine yeni bir engellinin alındığını takip<br />
etmektedir. Kurum bünyesinde, engelli istihdamında halen, kamuda <strong>ve</strong>ya özel sektörde iş<br />
teklifi yapıldığı halde, iş kabulünü yapmayan engellinin devletten aldığı engelli maaşının da<br />
kesilmesi konusunda çalışmalar devam etmektedir. Yeni bir uygulama olarak, 2012 yılı içinde<br />
2118 kişi iş <strong>ve</strong> meslek danışmanı olarak İŞKUR bünyesinde istihdam edilmiştir. Danışmanlar,<br />
belirli bir müfredata uygun olarak belirlenmiş iki üni<strong>ve</strong>rsitede eğitim görmektedirler.<br />
TBMM‘nde düzenli olarak oluşturulmuş ―engelliler <strong>ve</strong>ya genel olarak dezavantajlı gruplar‖ a<br />
yönelik <strong>ve</strong> toplumsal eşitliği sağlamaya yönelik bir komisyon bulunmamaktadır. Bununla<br />
birlikte son dönemde ―üstün yetenekliler‖ le ilgili çalışan bir komisyon çalışması vardır.<br />
RACE Projesi kapsamında hazırlanan bu dokümanda, katılımcıların da açıklama <strong>ve</strong><br />
tespitleriyle engelli istihdamının önündeki engeller aşağıda özetlenmiştir. Bu özet, istihdam<br />
sürecinin en başındaki eğitimi <strong>ve</strong> istihdam sonrasındaki uygulamaları da kapsamıştır.<br />
Uygulanan <strong>Politika</strong><br />
Engelli istihdamında, genel olarak kota sistemi, kısıtlı uygulamalarla koruyucu işyeri<br />
uygulama sistemleri yürürlüktedir.<br />
Mevzuatlarda yapılan iyileştirmelerin alana yansıması uzun sürmektedir. Toplum <strong>ve</strong> ilgili<br />
taraflar ancak fark ettikleri, benimsedikleri ölçüde önlemler almakta, iyi uygulamalar<br />
yapmaktadır.<br />
Normal hayatın içine katılamayan, sokakta dahi göremediğimiz engelli, psikolojik olarak<br />
istihdam dünyasında da, eğitimde de uygulayıcıların kafalarında olmayabilir.<br />
3/ 19<br />
CRM Yönetim Danışmanlık
Eğitim <strong>ve</strong> İstihdam İlişkisi<br />
— Engelli bireyin erken çocukluk eğitimi uygulamaları oldukça yetersizdir<br />
— Engellinin eğitiminin meslek edinme aşamasına dek devamlılığının sağlanması ile ilgili<br />
tedbirler <strong>ve</strong> takipler yeterince yapılmamaktadır. Eğitim altyapısındaki yetersizliklerin sonucu<br />
olarak liseyi bitirip okuma yazma bilmeyen işitme engelliler, iletişim kuramayan down<br />
sendromlu engelliler gibi engelli örnekleri iş<strong>ve</strong>ren karşısına çıkabilmektedir. Engelli istihdam<br />
etmesi gereken <strong>ve</strong> beklenen iş<strong>ve</strong>renler, eğitim almamış engellileri istihdam etmekte sorunlar<br />
yaşamaktadır. Giderek daha yetkin personel istihdam ihtiyacı olan iş<strong>ve</strong>renin engelliyi<br />
istihdam edebilme alanları daralmaktadır.<br />
— Ülkemizde engelli eğitimleri henüz tüm okullarca benimsenmemiş kaynaştırma<br />
programları ile özel eğitim kurumlarıyla, engellilere yönelik dönemsel olarak açılan mesleki<br />
eğitim öğretim kursları <strong>ve</strong> YÖK sınavları yolu ile yapılmaktadır. ÖSYM‘nin engelliler için<br />
üni<strong>ve</strong>rsite sınavları <strong>ve</strong> üni<strong>ve</strong>rsitelerde engelli eğitim hakları ile ilgili özel bir uygulaması<br />
bulunmamaktadır.<br />
İstihdam Sürecinde Yaşananlar<br />
— Mevcut kota sisteminin, çok keskin sınırları olduğu söylenebilir. Sadece yer altı <strong>ve</strong> su işleri<br />
hariç tüm sektörlerdeki işyerleri için zorunlu engelli istihdam oranı aynıdır. Oysaki örneğin<br />
ağır sanayide aynı oranda engelli istihdam etmek, iş<strong>ve</strong>ren açısından realize edilemeyecek bir<br />
durum olabilmektedir. İş<strong>ve</strong>ren, bu durumda engelli istihdam ediyormuş gibi gösterebilmekte<br />
<strong>ve</strong>ya ceza ödemeye razı olma yolunu seçebilmektedir. Bu yaklaşım da iki sonucu<br />
tetiklemektedir; farkında olmadan engelliyi iş hayatından dışlamış bir duruma düşen iş<strong>ve</strong>ren<br />
<strong>ve</strong> çalışma motivasyonu oldukça düşen engelli.<br />
— İŞKUR, mesleki eğitim alacak engelli bulmakta <strong>ve</strong> iş arayan engelli bulmakta çok sorun<br />
yaşadığını belirtmektedir. Bu durum ―acaba engellinin kendi eğitimi <strong>ve</strong> istihdamı ile ilgili bir<br />
motivasyon sorunu mu var sorusunu aklımıza getirebilir. Bu sorunun cevaplarını<br />
irdelediğimizde aşağıdaki zincirleme işleyişin devrede olduğu ortaya çıkmıştır;<br />
Engelliler, daha çok vasıfsız işlerde istihdam edilmektedir. Vasıfsız işçi istihdamı gündeme<br />
geldiğinde engelli istihdamı düşünülmeye başlanmaktadır. Oysaki engelli kadrosunda odacı,<br />
temizlikçi gibi işlere yönlendirmek bugünkü sistemde engelli istihdamını artırmamaktadır.<br />
Vasıfsız işlerin sayısı da giderek azalmaktadır. Vasıfsız işler hem toplumdaki bireylerin<br />
engelliye bakış açısını olumsuz etkilemeyi tetiklemekte, hem de engelliler, düşük ücretli<br />
vasıfsız işlerde çalışacağına engelli maaşı almak daha iyi düşüncesi ile çalışmamaya moti<strong>ve</strong><br />
edilmektedir.<br />
Devlet desteği ile maaş alan engelli, işe girersem engelli maaşım kesilecek kaygısı da<br />
taşımaktadır.<br />
Böyle bir ortamda engelliyi desteklemeye yönelik devlet tarafından <strong>ve</strong>rilen maaş, başlangıçta<br />
iyi niyetler <strong>ve</strong> pozitif ayrımcılık amacı ile başlatılmış olsa da, geldiği noktada engellinin iş<br />
hayatına katılmasında olumsuz hatta caydırıcı bir durum haline dönüşmektedir.<br />
Zaten ailesi tarafından çalışması için çok zorlanmayan, çalışmak istese de fiziki engellerde<br />
(ulaşılabilirlik sorunu) sorun yaşayan engellilerin bu durumlara tepkisi daha çok bireysel<br />
kalmakta <strong>ve</strong> bir süre sonra da tepkiler kabullenmeye dönüşmektedir.<br />
4/ 19<br />
CRM Yönetim Danışmanlık
Nitelikli engelli istihdamı yapmak isteyen iş<strong>ve</strong>renler, aradıkları iş pozisyonlarına uygun<br />
engelli bulamamaktan da şikâyet etmektedirler. Sorun, eğitim sürecindeki gelişmelerin<br />
olumsuz bir sonucu olarak da karşımıza çıkmaktadır.<br />
İstihdam edilebilir bir kısım yetkin <strong>ve</strong> eğitimli engelliler, yetkinliklerine uygun işlere<br />
girememektedir. Bu günkü anlayışla, bir avukatlık eğitimi almış bir engelli, sadece sekreter<br />
olarak <strong>ve</strong>ya telefonlara bakan bir kişi olarak istihdam edilebilmektedir. Bu da, iş<strong>ve</strong>ren bakış<br />
açısıyla ilgili bir sorundur.<br />
Engelli istihdamında ―iletişim <strong>ve</strong> koordinasyon‖ ayrıca ele alınması gereken bir durumdur.<br />
İletişim <strong>ve</strong> koordinasyonun özellikle kamuda dikey /hiyerarşiyi izleyerek yapıldığını<br />
hatırlarsak, etkin istihdam süreci yönetimi için kamusal yatay iletişimin çok zayıf olduğu<br />
söylenebilir.<br />
— Engelliye bakış açısındaki sorun, istihdam kararı <strong>ve</strong>ren kamu iş<strong>ve</strong>ren temsilcisi <strong>ve</strong> buna<br />
zorlayan devlet karşı karşıya geldiğinde de var olmaya devam etmektedir. Öyle ki, engelli<br />
istihdam ilanına çıkan Çalışma <strong>ve</strong> Sosyal Gü<strong>ve</strong>nlik Bakanlığı /İŞKUR, engelli istihdam ilanı<br />
kadrosunu tam olarak dolduramamaktadır. 2012 yılında büyük bir ilana çıkıldığı halde<br />
kadroların doldurulamaması bunun bir ispatıdır. Tipik yaklaşım ise şu olabilmektedir;<br />
engellilik kadroları için öğretmen, mühendis, imam vb. pozisyonları için engelli<br />
bulunamamaktadır. Vasıfsız işlere ait açık kadroları hesaplayarak ilana çıkma uygulaması<br />
yoktur.<br />
— Bir kısım iş<strong>ve</strong>renin engelli istihdam ettiğinde devlet tarafından sunulan yasal teşvikler<br />
hakkında dahi bilgisi bulunmamaktadır.<br />
İstihdam Sonrası Durum<br />
— Ülkemizdeki engelli eğitim-istihdam sürecinde şu anda ―engelliyi işe <strong>ve</strong> işyerine adapte<br />
etmek‖, ―istihdamının sürekliliğini sağlayıcı destekler sunmak‖ <strong>ve</strong> ―istihdam sürecinde<br />
desteklemek‖ le ilgili süreçler işleyişte değildir. İstihdam edilen engelli ile iş<strong>ve</strong>ren başbaşa<br />
kalmaktadır.<br />
— En çok istihdam sağlayan kamu kurum <strong>ve</strong> kuruluşlarında dahi insan kaynakları<br />
birimlerinde engelli istihdamı /istihdam edilmiş engellilerin oryantasyonuna yönelik<br />
yapılandırılmış işlevler bulunmamaktadır. Özel sektörde ise, ancak bazı büyük <strong>ve</strong> yabancı<br />
ortaklı şirketlerin sosyal sorumluluğu misyonuna eklemiş olanlarında bu yönde uygulamalar<br />
sistem içinde olabilmektedir.<br />
— Engelliler için herhangi bir kariyer planlaması <strong>ve</strong> bu plan çerçe<strong>ve</strong>sinde diğer çalışanlar gibi<br />
eğitimle desteklenmelerine dair işleyiş, işindeyken onu destekleyen bir işleyiş<br />
bulunmamaktadır.<br />
— Mevcut durumda herhangi bir kamu kurumunun engellinin istihdam sırasında<br />
desteklenmesi, sorunlarının araştırılması ile ilgili herhangi bir işlevi bulunmamaktadır. Veya<br />
bunun devlet eliyle başka kuruluşlara yaptırılması da henüz söz konusu değildir.<br />
— İŞKUR‘un iş<strong>ve</strong>rene eğitim desteği vardır. Fakat her iş<strong>ve</strong>ren için zorunlu <strong>ve</strong> yaygın halde<br />
değildir.<br />
— Özellikle özel sektörde evde durduğu halde çalışıyor gözüken engelli sayısının oldukça<br />
fazla olduğu tahmin edilmektedir. İstihdam edildiğine dair bilgisi gelen engellinin bizzat<br />
işyerinde çalışıp çalışmadığını izleyen <strong>ve</strong> denetleyen bir mekanizma, henüz istihdam<br />
sürecinde yer almamaktadır. Aynı izleme <strong>ve</strong> denetleme mekanizması, eğitimi için özel eğitim<br />
5/ 19<br />
CRM Yönetim Danışmanlık
<strong>ve</strong> rehabilitasyon merkezlerine devam eden engelliler için de tam olarak işlememektedir.<br />
Mevcut durumda engelli eğitimlerinin takibinde İŞKUR kendi eğitimlerini denetlemekte,<br />
Milli Eğitim Bakanlığı denetlemesini yaş gruplarına göre yapmakta, engelli-engelsiz<br />
ayrımında bir denetleme yapmamaktadır.<br />
— Bir personeli işe alırken, ücretlendirmede eğitimi dikkate alan iş<strong>ve</strong>ren, aynı pozisyon için<br />
aynı eğitimde bir engelliyi işe alırken onun engelini, ücretini düşük tutmak için bir neden<br />
olarak görebilmektedir.<br />
Engelli İstihdamında Çalışan Personel<br />
— Engelli istihdamı konusunda çalışanlara yönelik özel bir eğitim programı<br />
bulunmamaktadır. Buna iş <strong>ve</strong> meslek danışmanları da dâhildir. Zira sözkonusu danışmanların<br />
devam eden danışman eğitimi müfredatında bu kısım kısıtlı olarak yer almaktadır.<br />
6/ 19<br />
CRM Yönetim Danışmanlık
ENGELLİ İSTİHDAMI İÇİN POLİTİKA YAPICILARA ÖNERİLER<br />
1) Avrupa Komisyonu’na Öneriler<br />
Avrupa Toplulukları Komisyonu, ekonomik krizin engelli istihdamı üzerindeki etkilerine<br />
yönelik odaklanmış bir yaklaşımı sisteme adapte etmelidir. Koruyucu atelyelerden açık işgücü<br />
piyasasına geçiş desteklenmeli <strong>ve</strong> teşvik edilmelidir. Engellinin sosyal sigortalılığı bu geçişte<br />
garanti altına alınmalıdır. Esnek çalışma modelleri <strong>ve</strong> işyeri gü<strong>ve</strong>nliği alanındaki iyi<br />
uygulamalar yaygınlaştırılmalıdır.<br />
Tam bir engelli istihdam <strong>ve</strong>ri tabanı oluşturmak için bir yöntem geliştirilmeli <strong>ve</strong> engelliye<br />
sunulan maddi destek <strong>ve</strong> faydaların reel etkisi ölçülmelidir. Üye ülkelerin, bu ek faydaları<br />
karşılaştırmalı olarak görebileceği, engellinin iş<strong>ve</strong>ren maliyetini de gözönüne alan bir süreç<br />
takibi yapmasını da teşvik edecek şekilde, sağladıkları yardımları daha iyi anlayacağı<br />
karşılaştırmalı bir ölçme sürecine dahil olmaları teşvik edilmelidir. Bu karşılaştırmalı analiz<br />
süreci, Avrupa Komisyonu liderliğinde yürütülmelidir.<br />
Avrupa Komisyonu, paydaş ağının kurulmasını finanse etmeli, yerel <strong>ve</strong> AB seviyesinde<br />
paydaşların sesini duyurmasına izin <strong>ve</strong>rmelidir. İş<strong>ve</strong>ren organizasyonları <strong>ve</strong> sendikalar bu<br />
ağda aktif olarak rol almalıdırlar. Avrupa Komisyonu, politika <strong>ve</strong> karar alma sürecinin tüm<br />
aşamalarında engelli sektörü temsilcilerinin sözlerini dikkate almalıdır. Ayrıca, engelli<br />
istihdamında <strong>ve</strong> onlara yönelik bir istihdam programı oluşturma konularında engelli<br />
sektöründeki temsilcileri dahil etmek gerekir.<br />
Avrupa Komisyonu, BM Madde 27‘nin uygulamasını, AB seviyesinde bir sözleşme<br />
oluşturarak <strong>ve</strong> çalışamazlık raporu <strong>ve</strong>rilen kişiler <strong>ve</strong> etkileri üzerine bir çalışma yaparak<br />
yaygınlaştırmalıdır.<br />
2) Türkiye’deki <strong>Politika</strong> Yapıcılara Öneriler<br />
Bu katolog, özelinde Türkiye‘de engelli istihdamında rol oynayan karar alıcılar <strong>ve</strong> politika<br />
yapıcılara tavsiye olarak hazırlanmıştır. <strong>Politika</strong> önerileri, belirli başlıklar altında toplanmıştır;<br />
Öneri 1. Mevcut engelli istihdam yasa <strong>ve</strong> yönetmeliklerinin tekrar gözden geçirilmesi, kota <strong>ve</strong><br />
teşvik sisteminin bir arada yürüdüğü bir sistem kurulması<br />
Öneri 2. Engelli istihdamında rol oynayan paydaşların koordineli <strong>ve</strong> işbirliği içinde çalışması ile<br />
ilgili politikalar geliştirilmesi<br />
Öneri 3. Henüz sistemde olmayan işleyişlerin devlet tarafından devreye alınması, ilgili süreçlerin<br />
yapılandırılmasının önünü açan mevzuatların yürürlüğe alınması<br />
Öneri 4. Eğitim <strong>ve</strong> istihdam zincirinin sağlıklı kurulması, engelli eğitimlerinin güçlendirilmesi <strong>ve</strong><br />
teşvik edilmesi<br />
Öneri 5. İş<strong>ve</strong>renlerin bünyelerinde yapacağı engelli istihdam sürecinde desteklenmesi, eğitilmesi<br />
<strong>ve</strong> farkındalıklarının artırılması<br />
Öneri 6. Ulaşılabilirliğin artırılması<br />
Öneri 7. İyi uygulama örneği ―Engelli Ombudsmanı― nının ülkemize uyarlanması<br />
Öneri 8. İyi uygulama örneği ―Akran Danışmanlığı‖ nı ülkemize uyarlanması<br />
Öneri 9. Engellilere hizmet eden bir iş stratejisi geliştirmek için engellinin önündeki engellerin<br />
kaldırılması<br />
7/ 19<br />
CRM Yönetim Danışmanlık
Öneri 1. Mevcut engelli istihdam yasa <strong>ve</strong> yönetmeliklerinin tekrar gözden geçirilmesi,<br />
kota <strong>ve</strong> teşvik sisteminin bir arada yürüdüğü bir sistem kurulması<br />
Zorunlu kota sisteminin devam etmesi, bununla birlikte aşağıda önerilen işleyişlerin mevzuat<br />
çerçe<strong>ve</strong>sinde ele alınması yerinde olacaktır.<br />
Bu kapsamda şunlar önerilmektedir;<br />
Kota kapsamındaki zorunlu istihdam pozisyonlarının yeniden gözden geçirilmesi<br />
Devletin sağladığı ekonomik destek olan engelli maaşı uygulamasına sınır getirilmesi;<br />
Örneğin kendisine uygun <strong>ve</strong> yetkinliklerine uygun iş bulunduğu halde ikinci/üçüncü<br />
teklifler de kabul etmediği durumlarda devam eden engelli maaşının kesilmesi vb.<br />
Engelli maaşı alan kişinin işe girdiğinde de maaşının tamamının <strong>ve</strong>ya bir kısmının belirli<br />
kurallar <strong>ve</strong> şartlar çerçe<strong>ve</strong>sinde bir süre devam etmesi, böylece ‖işten çıkarsam devletten<br />
aldığım maaş kesilir‖ gibi devlet maaşının çalışmaya karşı olumsuz motivasyonunun<br />
ortadan kaldırılması<br />
Faaliyet gösterdiği çalışma alanı gereği <strong>ve</strong>ya engelli çalıştırmak için yeterli altyapısını<br />
kurmadığı için istihdam yapamayan iş yerlerinde, istihdam edilemeyen engelli başına<br />
belirli bir miktar açılmış bir ―fon‖a katkıda bulunması. Fonda toplanan gelir ile korumalı<br />
işyerlerindeki engellinin eğitimine katkıda bulunarak engellinin açık iş piyasasında<br />
istihdam olasılığına yaklaştırılması<br />
Korumalı işyerlerinin mali yönetiminin nasıl yapılacağı <strong>ve</strong> sürekliliğinin nasıl sağlanacağı<br />
konusunun dikkate alınarak yönetmeliğin yenilenmesi, böylece henüz az sayıdaki<br />
korumalı işyerlerinin bile neredeyse kapanma noktasına gelmesinin önlenmesi<br />
Korumalı işyerlerinde üretilen ürünlerin alımında <strong>ve</strong>rgi muafiyeti getirilmesi, üretilen<br />
ürünlerin alımının ihale kanununda ayrı bir şekilde ele alınması gibi önlemler alınması<br />
Yarı zamanlı iş imkânlarının sağlanması; esnek çalışma zamanı ile <strong>ve</strong>ya esnek modellerle<br />
istihdamın artırılması <strong>ve</strong> engellinin toplumsal yaşamın içinde bulunması ile ilgili zorlayıcı<br />
engellerin azaltılması; örneğin vasıflı olmayan bir engellinin dahi tam zamanlı çalışmak<br />
yerine okullarda sadece zil çalma görevi <strong>ve</strong>rilmesi vb. gibi işlerin teşvik edilmesi. Yarı<br />
zamanlı işlerde varsa kişinin engelli maaşının bir kısmının <strong>ve</strong>ya tamamının devam etmesi.<br />
RACE Projesi tarafından ülkemize transfer edilen ―destekli istihdam modeli‖ nin<br />
oluşturulan tüm materyallerle birlikte engelli istihdamını artırmak <strong>ve</strong> engelli istihdamında<br />
sürekliliğini sağlamak üzere İŞKUR tarafından yürütülmesi, ilgili fonksiyonların kurum<br />
içinde yapılandırılması<br />
Aynı politika önerisi başlığında yer alan Brüksel toplantısı önerileridir;<br />
Engellilere mümkün olan tüm istihdam fırsatları sağlanmalıdır (destekli istihdam, koruyucu<br />
işyerleri, sosyal kurum <strong>ve</strong> kuruluşlar vb)<br />
Engelli bireyin istihdamda sürekliliğini sağlamak iş<strong>ve</strong>renlere ek teşvikler/ faydalar sunarak<br />
sağlanabilir. Bu teşvikler, iş<strong>ve</strong>renin engelli istihdamı ile oluşan üretim kaybı, eğitimi, iş imkanı<br />
oluşturma <strong>ve</strong> çalışma ortamında desteklemekle ilgili maliyetlerini karşılamak için önemlidir.<br />
AB Destekli İstihdam Modeli’nin kullanılması sağlanmalıdır.<br />
8/ 19<br />
CRM Yönetim Danışmanlık
Öneri 2. Engelli istihdamında rol oynayan paydaşların koordineli <strong>ve</strong> işbirliği içinde<br />
çalışması ile ilgili politikalar geliştirilmesi<br />
Etkin <strong>ve</strong> koordineli çalışmalar yapabilmek için kamu kurum <strong>ve</strong> kuruluşları arasında<br />
―yatay iletişim‖ e olanak sağlayan yapının kurulması<br />
Kamu kurum <strong>ve</strong> kuruluşları arasında yatay iletişimi kolaylaştıran araçların devreye<br />
alınması; örneğin kurumlarda e-posta gruplarının kurulmasına olanak sağlanması,<br />
kurumlar arası iletişim platformlarının kurulması, İŞKUR‘un iş portalının kullanımının<br />
yaygınlaştırılması, karşılıklı sorunların <strong>ve</strong> görüşlerin paylaşıldığı kurumlar arası tartışma<br />
forumlarının oluşturulması vb.<br />
Reel istihdam kararını <strong>ve</strong>ren <strong>ve</strong> engelliyi istihdam eden taraf olan iş<strong>ve</strong>ren de dâhil olmak<br />
üzere tüm paydaş kurumların politika belirleme sürecine dâhil edilmesi<br />
Engelli kurum <strong>ve</strong> kuruluşları bir araya getiren bir çatı kuruluşun kurulması <strong>ve</strong>ya bunun<br />
teşvik edilmesi<br />
Engelli <strong>ve</strong>rilerinin şeffaf olarak tüm taraflarca paylaşılması<br />
Yurt dışında görüşmelere giden üst düzey kamu kurum temsilcilerinin iletişim sürecini<br />
dinamik tutması, tespitlerini kendi kurumu içindeki çalışanlarla <strong>ve</strong> paydaş kurumlarla<br />
paylaşması, böylece edinilen bilgilerin ülke menfaati için geniş katılımla kullanılmasında<br />
örnek olması<br />
Yardımlaşma kültürümüzün toplumda kaybolmasının önüne geçilmesi<br />
STKların engelli konusunda bir arada çalışma kültürünü geliştirmesi, ortak çalışmaları<br />
teşvik eden bir işleyiş olması<br />
Engelli yeteneklerini ölçmenin sistemde yaygınlaştırılması; örneğin RAM ile İŞKUR‘un<br />
birlikte çalışabilmesi, Mesleki Yeterlilik Kurumu‘nun bu test merkezlerinde ölçme<br />
yaptırmaları, böylece engellinin yeteneklerini ölçerek iş<strong>ve</strong>renin uygun işçiyi işe almasının<br />
sağlanması<br />
Engelli alanında aynı tarifler için kullanılan farklı terimlerin standartlaştırılması <strong>ve</strong><br />
kullanılan literatürün <strong>ve</strong> herkes tarafından bilinir hale getirilmesi<br />
Engelli istihdamı ile ilgili işlevi olan kurum <strong>ve</strong> kuruluşlarda ―engelli süreçleri‖ nin tanımlı<br />
olması <strong>ve</strong> işleyişlerle ilgili yazılı standartlar geliştirilmesi, bu işleyişi tüm paydaş<br />
kurumların bilmesinin sağlanması<br />
Eğitim alanındaki aktörlerle istihdam alanındaki aktörlerin birlikte ―istihdam alanının<br />
ihtiyacını temel alarak‖ hareket etmesi, ortak çalışmalar yapması; örneğin istihdam<br />
ihtiyacı olan pozisyonlara uygun eğitime yönlendirilmeleri vb.<br />
Paydaş kurumların, birbirlerinin iyi uygulamalarını bilmelerinin sağlanması<br />
Medyada engelli karakterinin ön planda olması için ilgili yapım kuruluşlarına farkındalık<br />
artırıcı bilgilendirmeler yapılması, medya ile işbirliği içinde çalışılması<br />
İstihdam <strong>ve</strong> Mesleki Eğitimin Güçlendirilmesi Eylem Planı‘nı yürüten Mesleki Yeterlilik<br />
Kurumu‘nun gündem maddelerine engelli istihdamını alması<br />
Gönüllü çalışmaların teşvik edilmesi<br />
9/ 19<br />
CRM Yönetim Danışmanlık
Aynı politika önerisi başlığında yer alan Brüksel toplantısı önerileridir;<br />
Engelli kuruluşları, aileler, özel istihdam büroları, iş koçları ile işbirliği içinde çalışması,<br />
engellinin iş hayatına katılımını sağlamak <strong>ve</strong> istihdam hedeflerini tutturabilmek için mutlaka<br />
dikkate alınmalıdır.<br />
Paydaşlar arasında kurulacak ağ, Türkiye’deki engelli istihdamı ile ilgili tüm paydaşları içine<br />
alacak şekilde “yapılandırılmış <strong>ve</strong> ilişkileri tanımlayarak” sağlanmalıdır. Ve bu ağın işleyişi,<br />
devlet tarafından finanse edilebilmelidir.<br />
İstihdam hizmeti sağlayan taraflar <strong>ve</strong> eğitim kuruluşları yeterli kalitede iş koçları <strong>ve</strong> diğer<br />
destek sistemleri oluşturabilmek adına birlikte hareket etmelidir.<br />
Okuldan istihdama geçişi sağlamak için okullar/ eğitim kuruluşları ile işbirliği içinde ortak<br />
çalışmalar yürütülmelidir.<br />
Türkiye’de engelli farkındalığının yeterince sağlanmamış olmasından yola çıkarak; sivil<br />
toplumun kendi pozisyonunu farkındalığı artırmayı sağlayacak şekilde ayarlaması, bu sorunu<br />
ortadan kaldırabilir. Örneğin,<br />
o<br />
o<br />
o<br />
Toplumsal farkındalığı artırıcı kampanyalar<br />
Bilgi alış<strong>ve</strong>rişi <strong>ve</strong> en iyi uygulamaları yaygınlaştırmak için çatı kuruluş oluşturma<br />
STK <strong>ve</strong> kamu kurumları ortak çalışmalarının sürekli yapılması<br />
10/ 19<br />
CRM Yönetim Danışmanlık
Öneri 3. Henüz sistemde olmayan işleyişlerin devlet tarafından devreye alınması, ilgili<br />
süreçlerin yapılandırılmasının önünü açan mevzuatların yürürlüğe alınması<br />
Engellinin ulaşılabilirlik engelini ortadan kaldırmak üzere; engellilerin konusu ne olursa<br />
olsun her hangi bir sorun yaşadığında başvuracağı tek bir kurumun olması, bu kurumun<br />
diğer kurumlarla işbirliği içinde sorunların çözümünü takip etmesi <strong>ve</strong> belirlenmiş bu<br />
kurumun tüm engelliler tarafından bilinmesinin sağlanması<br />
İstihdam kararı sonrası engellinin işe yerleştirme, işe uyumlaştırma, destekleme, işyeri<br />
içinde hareketlilik, kariyer <strong>ve</strong> diğer personel eğitimlerine dâhili gibi ―engelli istihdamının<br />
sürekliliği‖ sürecini yapılandıracak mevzuatın hazırlanması <strong>ve</strong> işleyişe alınması<br />
İzleme <strong>ve</strong> denetleme sisteminin devreye alınması; örneğin engelli eğitiminin, istihdam<br />
edilmiş engellinin durumunun, işe gidip gitmediğinin vb takip edecek işleyiş<br />
Devletin engelli eğitimini teşvik eden uygulama yapması, bu konuda mevzuatların<br />
oluşturulması<br />
Kamu kurum <strong>ve</strong> kuruluşları arasındaki işbirliğini zorunlu hale getirecek mevzuat<br />
altyapısının oluşturulması; örneğin Yüksek Öğretim Kurumu <strong>ve</strong> Milli Eğitim<br />
Bakanlığı‘nın engelli eğitiminin içeriği <strong>ve</strong> eğitime katılacak engelli sayısının<br />
sağlanmasında istihdam pazarının ihtiyaçlarını karşılayacak şekilde çalışma yapması için<br />
istihdam kuruluşları ile işbirliği içinde olması<br />
Engelli alanında çalışan tüm kamu çalışanları başta olmak üzere ―engellilik nedir‖,<br />
―engellinin önündeki engel nasıl kaldırılır‖, kendisini engelli olarak hissetmesini<br />
sağlayacak şekilde iş başı eğitimlerinin <strong>ve</strong>rilmesi, farkındalık artırıcı etkinlikler yapılması,<br />
bu konunun kurumların stratejik planlarında yer almasının sağlanması<br />
İş <strong>ve</strong> meslek danışmanlarının engelli istihdamı ile ilgili politikalara <strong>ve</strong> diğer paydaşların<br />
faaliyetlerine katkı sağlayacak şekilde <strong>ve</strong>ri toplamasının sağlanması<br />
İş <strong>ve</strong> meslek danışmanlarının engelli istihdamı kapsamında da çalışması için daha<br />
kapsamlı eğitim almalarının sağlanması, çalışmalarında engelli için uygun <strong>ve</strong><br />
motivasyonu yüksek işletme <strong>ve</strong> iş<strong>ve</strong>ren arayışını gözönüne alması<br />
İş <strong>ve</strong> meslek danışmanları <strong>ve</strong> iş<strong>ve</strong>renlerin RACE Projesi ile ülkemize transfer edilen <strong>ve</strong><br />
tüm eğitim <strong>ve</strong> işleyiş materyalleri hazırlanmış ―destekli istihdam modeli‖ ni<br />
uygulamalarında kullanmasının sağlanması<br />
11/ 19<br />
CRM Yönetim Danışmanlık
Aynı politika önerisi başlığında yer alan Brüksel toplantısı önerileridir;<br />
Pek çok Avrupa ülkesinde hala engellilik <strong>ve</strong> istihdam konuları birden fazla bakanlık <strong>ve</strong>ya<br />
birden fazla diğer kamu kurumunun sorumluluğundadır. Bu farklı kurum <strong>ve</strong> kuruluşların ortak<br />
çalışmalar yapması gerekir.<br />
Halen Türkiye’de de farklı kurumlar tarafından yürütülen engellinin eğitimi, istihdamı, izleme<br />
<strong>ve</strong> takip edilme süreçlerinin tek bir kurumun koordinasyonunda yürütülmesi <strong>ve</strong> bu kurumun<br />
engelli konularının tamamı ile ilgilenmesi önemli bir konudur. Mevcut yapısal güç <strong>ve</strong> aktifliğe<br />
bakarak bu koordönatör <strong>ve</strong> izleyici kurum, İŞKUR olabilir.<br />
Belirlenen bu koordinator kurumda, Türkiye’deki mevzuatı iyi yorumlayarak AB standartlarına<br />
ulaşmak için aynı zamanda şunlar da yapılmalıdır;<br />
- Engelli istihdamı <strong>ve</strong> engelli konularını ele alan bir “politika programı”<br />
geliştirilmelidir.<br />
- Paydaşlar arasındaki işbirliği artırılmalıdır.<br />
- Oluşturulan programda performans değerlendirmesi yapılmalı <strong>ve</strong> böylece<br />
oluşturulan programın esnek olması <strong>ve</strong> ek çalışmalar yapması sağlanmalıdır.<br />
- Sektör sorumluluk sisteminin devreye alınması yerinde olacaktır (toplumdaki her<br />
katman engelli konularında sorumludur, sadece sosyal sektör sorumlu değildir).<br />
Engelli bireylere, onların kendi ihtiyaçları <strong>ve</strong> yeteneklerine en iyi uyan istihdam olanaklarını<br />
takip edebilmeleri için pozisyon bazlı açıkların tamamı duyurulmalıdır. İşe girmek <strong>ve</strong> çalışmak<br />
isteyen <strong>ve</strong>ya işini değiştirmek isteyen engellileri bilgilendirmek için de paydaşlar arasında<br />
işbirliği içinde ortak çalışmalar yürütülmelidir.<br />
Bağımsız taraflarca yürütülmek üzere yıllık izleme <strong>ve</strong> değerlendirme sistemi kurulmalıdır.<br />
Engellilere ilgili tüm bilgileri merkezi olarak sağlayan bir kurum/ organizasyon olmalıdır. Bu<br />
kurum, engellinin istihdam da dahil olmak üzere tüm engellileri desteklemekle ilgili bilgileri<br />
sağlayan, hatta iş<strong>ve</strong>renlerin de bizzat gelip irtibata geçtiği tek bir organizasyon olarak işlev<br />
görmelidir.<br />
İyi uygulama modelleri geliştirilmelidir. Bu iyi uygulama modellerinin aktarılması,<br />
yaygınlaştırılması finansal olarak da desteklenmelidir <strong>ve</strong> tüm ulusal faaliyet planlarına<br />
yansıtılmalıdır.<br />
Mesleki eğitim <strong>ve</strong> rehabilitasyon, işte alıkoyma, işe geri döndürme konuları eğitim sonrasında<br />
yer alan destek fonksiyonları arasında olmalıdır.<br />
Kamu sektörü, en çok <strong>ve</strong> en yaygın şekilde istihdam eden sektör olmalıdır. Böylece özel<br />
sektöre örnek uygulamalar geliştirilerek toplumsal bakış açısında tekrar eden engelli imajı<br />
olumlu yönde değiştirilmelidir.<br />
Karar <strong>ve</strong>riciler, politika kararlarında <strong>ve</strong> içerik oluşturmafa engelli organizasyonları, aile<br />
kurumları da dahil olmak üzere tüm paydaşların sürece dahil olmasını sağlamalıdır. Paydaş<br />
ağı kurmak, finansal <strong>ve</strong> lojistik olarak desteklenmelidir.<br />
Engelli istihdamında iyi uygulamalar yapan firmalara ödül <strong>ve</strong>ya kamuoyu tarafından<br />
bilinmesini sağlayacak isim <strong>ve</strong>rilmesi gibi pozitif imaj imkanları sunulmalı, bu uygulamaların<br />
müşterile, tedarikçiler tarafından da bilinmesini sağlamak üzere medyanın ilgisi çekilmelidir.<br />
AB üye ülkeleri de dahil olmak üzere, Türkiye’de engellilerin istihdam pazarında gerçek<br />
maaşlar <strong>ve</strong> iş sözleşmeleri ile yer alması için yasal bir zemin hazırlanmalıdır <strong>ve</strong> engellilerin<br />
aktif istihdam sürecinde yer alması için çeşitli ajanslar/ aracı kurumlar kurulmalıdır.<br />
Gelecekte mükemmel standartlar geliştirebilmek için, yeni hizmet türleri oluşturma <strong>ve</strong> engelli<br />
alanında çalışan personelin sürekli eğitimi için; yenilikçilik her çalışmanın <strong>ve</strong> her hizmet<br />
sağlayıcının öncelikli bakış açısı olmalıdır. Engellilerin kendilerine ait iş kurmalarına dair<br />
çalışmaları da desteklenmelidir. 1<br />
1 Thessaloniki Declaration, Position paper on Employment for Persons with Disabilities, EASPD, 2009<br />
12/ 19<br />
CRM Yönetim Danışmanlık
Öneri 4. Eğitim <strong>ve</strong> istihdam zincirinin sağlıklı kurulması, engelli eğitimlerinin<br />
güçlendirilmesi <strong>ve</strong> teşvik edilmesi<br />
Engellilerin mesleki eğitimlerinin artırılması<br />
Mevcut engelli mesleki eğitimlerinin bilinirliklerinin artırılması, yaygınlaştırılması <strong>ve</strong><br />
sürekliliklerinin sağlanması, güncel istihdam ihtiyaçlarına göre eğitimlerinin sağlanması;<br />
örneğin görme engelliyi çağrı merkezi elemanı olarak yetiştirme vb.<br />
Öğrencilerin engelliye yönelik farkındalığının artırılması; örneğin okullarda engelli<br />
istihdamında alt kota getirilmesi <strong>ve</strong>ya teşvik getirilmesi<br />
Kaynaştırma eğitimlerinin yaygınlaştırılması; normal ilköğretim okullarındaki<br />
öğretmenler de dâhil olmak üzere kaynaştırma eğitimlerini yaygınlaştırmak üzere<br />
engellilik eğitimleri <strong>ve</strong>rilmesi, öğretmenleri destekli uzmanların okullarda bulunmasının<br />
sağlanması<br />
Sosyal hizmet çalışanlarının uzmanlaşmasının sağlanması; örneğin üni<strong>ve</strong>rsitelerde sosyal<br />
hizmet bölümlerinin uzmanlık alanlarına göre yaygın olarak oluşturulması, bu konuda<br />
hizmet <strong>ve</strong>ren üni<strong>ve</strong>rsitelerin sayısının artırılması, istihdamlarında / memurluk sınavlarında<br />
konuya özel eğitim/ sertifika almalarının zorunlu hale getirilmesi<br />
Engelli çocuğun doğumunun hemen arkasından takip sistemine alınması, ailelerin geç<br />
kabullenmesi <strong>ve</strong>ya ilgilenmemesi nedeniyle oluşacak geç eğitime başlama/ hiç başlamama<br />
risklerinin ortadan kaldırılması<br />
Engelli ailelerinin, engellinin ilköğretim sonrası eğitimi de dâhil olmak üzere<br />
eğitilmesinin önemi hakkındaki farkındalığının artırılması, aileleri teşvik eden <strong>ve</strong>ya<br />
zorunlu hale getiren uygulamaların devreye alınması, takiplerin diğer sağlıklı öğrencilerde<br />
olduğu gibi titiz bir şekilde yapılması<br />
Engellinin eğitiminde en önemli faktör olan ―mümkün olan en erken yaşta eğitimi<br />
gerekliliği‖ nden hareketle, erken çocuk eğitiminin i<strong>ve</strong>dilikle <strong>ve</strong> tüm illeri kapsayacak<br />
şekilde uygulamaya alınması, ilgili Aile <strong>ve</strong> Sosyal <strong>Politika</strong>lar Bakanlığı <strong>ve</strong> Milli Eğitim<br />
Bakanlığı‘nın bu konuda ortak çalışmalar yapması<br />
Engelli eğitiminde erken yaşta branşlaşmanın dikkate alınması; örneğin otistik engelliler<br />
ses <strong>ve</strong> ışığa karşı duyarlı olduklarına göre dış dünyayı algılamalarının farklı olmalarından<br />
dolayı onlara uygun mesleki eğitim olanaklarının sağlanması vb.<br />
Aynı politika önerisi başlığında yer alan Brüksel toplantısı önerileridir;<br />
İstatistikler dikkate alındığında Türkiye’de engellilerin %36’sının okuryazar olmadığı<br />
durumundan hareketle, engellilerin eğitim /lise-yüksek lisans eğitimine ulaşılabilirlik sorunu<br />
olduğu görülmektedir. Eğitim, engellinin iş <strong>ve</strong> istihdam pazarına katılmalarının önündeki en<br />
büyük engellerden biridir. Bu nedenle;<br />
• Eğitim <strong>ve</strong> istihdam ilişkisinin iyi anlaşılması,<br />
• Okullarda kişiye özel desteklerle eğitimin yaygınlaştırılması,<br />
• Öğretmenlerin konuya özel eğitim ihtiyaçlarının karşılanması,<br />
• Eğitim sistemi ile istihdam sistemi arasında bağ oluşturulması,<br />
• İlköğretimin engelli çocuklar da dahil olmak üzere tüm çocuklar için zorunlu olması<br />
önerilir.<br />
13/ 19<br />
CRM Yönetim Danışmanlık
Öneri 5. İş<strong>ve</strong>renlerin bünyelerinde yapacağı engelli istihdam sürecinde desteklenmesi,<br />
eğitilmesi <strong>ve</strong> farkındalıklarının artırılması<br />
Engelli istihdamında, istihdam edici konumundaki iş<strong>ve</strong>renlerin özellikle insan<br />
kaynaklarından sorumlu yöneticilerinin belirli bir program dâhilinde eğitilmesi<br />
İş<strong>ve</strong>renlerin RACE Projesi‘nin ülkemize tanıtma yolunda çalıştığı ―destekli istihdam<br />
modeli‖ ni benimsemesinin yaygınlaştırılması,<br />
İş<strong>ve</strong>renler arasında iyi uygulamalarla ilgili bilgi alış<strong>ve</strong>rişlerinin sağlanması, böylece<br />
engellinin farklı alanlarda istihdam edilebildiğine dair farkındalıklarının artırılması<br />
Sivil toplum kuruluşları <strong>ve</strong>/<strong>ve</strong>ya bağımsız kurumların süreç denetiminde etkin hale<br />
getirilmesi, mevcut durumda var olan işleyişlerin güçlendirilmesi<br />
Aynı politika önerisi başlığında yer alan Brüksel toplantısı önerileridir;<br />
İş<strong>ve</strong>renlerin iyi uygulamalar hakkında eğitimlere, yöneticilerin engelli farkındalığı artırma<br />
eğitimleri <strong>ve</strong> farklı bireylerin yönetimi konusunda eğitim almalarına ihtiyaç vardır.<br />
Her iş<strong>ve</strong>ren için belirlenmiş sınırlar dâhilinde destek sağlanmalıdır <strong>ve</strong> böylece iş<strong>ve</strong>ren, ilgili<br />
otoriteler tarafından devlet tarafından henüz mavzuatta tanımlanmamış finansal sorunları ile<br />
baş etmesi için maddi olarak desteklenmelidir.<br />
Öneri 6. Ulaşılabilirliğin artırılması<br />
Tüm hizmetlerin engelliler tarafından erişilebilir <strong>ve</strong> uygulanabilir olması; örneğin bina<br />
yapımları, sınavlar, eğitimler vb her bir uygulamada ―engelli için uygun mu‖ sorusunun<br />
mutlaka sorulması, sisteme yerleştirilmesi<br />
Özellikle kamunun tüm hizmetlerinin erişilebilir <strong>ve</strong> ulaşılabilir olmasının sağlanması;<br />
örneğin engelli istihdamı ile ilgili tüm kurumların web sitelerinin görme engelli <strong>ve</strong>ya<br />
işitme engellinin bilgi alabileceği şekilde tasarlanması, kurumlarda işaret dilini bilen<br />
personelin istihdam edilmesi de dâhil tüm ―hizmete ulaşma yolları‖ nda konunun dikkate<br />
alınması<br />
Engelliyi ayrıştıran <strong>ve</strong> tecrit eden uygulamaların azaltılması, birleştirici sistemler<br />
kurulması; örneğin engelli parkı yapmak yerine engellinin her parktan faydalanabilmesi<br />
için gerekli düzenlemelerin yapılması<br />
Fiziki ulaşılabilirlik sorunlarının tamamen <strong>ve</strong> en hızlı şekilde ortadan kaldırılması, bu<br />
konuda yerel yönetimlerde <strong>ve</strong> özellikle belediyelerde uygulamaların yakından takip<br />
edilmesi, ilgili mercilere raporlanmasının sağlanması<br />
Ulaşılabilirliğin önündeki engellerin analiz edilmesi <strong>ve</strong> tanımlanması, ilgili kurum <strong>ve</strong><br />
kuruluşlara rapor olarak gönderilmesi<br />
Mevcut yerel yönetimler mevzuatında ulaşılabilirlikle ilgili mevzuatı etkin olarak işletmek<br />
üzere kamu kurumları arasında tahsis edilen bütçede ayrı bütçe kalemleri ile aktarımların<br />
yapılması<br />
14/ 19<br />
CRM Yönetim Danışmanlık
Öneri 7. İyi uygulama örneği “Engelli Ombudsmanı“ nını ülkemize uyarlanması<br />
Aşağıdaki uygulama önerisi, RACE Projesi kapsamında hazırlanan ―İyi <strong>Uygulama</strong>lar<br />
Katoloğu‖ nda yer alan iyi uygulamalar arasından atelye çalışmasına katılan taraflarca<br />
Türkiye‘de uygulanması için önerilmiştir. Önerinin tamamı için lütfen<br />
www.engelliyeistihdam.org <strong>ve</strong>ya www.employdisable.eu web sitesini ziyaret ediniz.<br />
İyi uygulamanın amacı<br />
Bu uygulamanın amacı, eşit olmayan her hangi bir muamele halinde engelliyi desteklemektir.<br />
Ana hedefler şunlardır;<br />
Eşitsiz muamele <strong>ve</strong>ya ayrımcılık davalarında ―Tek Temas Noktası‖<br />
Ayrımcılık hakkında yasal danışmanlık temini<br />
Hakemlik süreçlerinin organizasyonu<br />
2006‘dan beri Avusturya‘da işleyişte olan bu uygulama, yasayla kurulmuştur <strong>ve</strong> kamu<br />
kaynaklarıya finanse edilmektedir.<br />
Engelli Ombudsmanlığı, eşitsiz muamele <strong>ve</strong> ayrımcılık karşıtlığı davalarında engellileri<br />
desteklemeyi amaçlayan bir kamu hizmetidir. Önceki yıllarda bu hizmetin öneminin altını<br />
çizen bir gösterge olarak, eski üst düzey politikacılar (bakanlar), Federal Engelli Ombudsmanı<br />
konumundaydılar. Ombudsman, engellilere, ailelerine, arkadaşlarına <strong>ve</strong> onlara sunulan<br />
desteklerde ayrımcılık yapılmamasını sağlamak üzere haklarını savunmada onları destekler.<br />
Ayrımcılığa karşı koruma, aşağıdaki alanlarda uygulanabilir:<br />
İstihdam <strong>ve</strong> istihdam sözleşmeleri.<br />
İş oryantasyonu <strong>ve</strong> danışmanlık, mesleki eğitim <strong>ve</strong> yeni oryantasyon eğitimi gibi diğer<br />
istihdama yönelik hizmetler.<br />
Günlük yaşantıda ‗teklifler‘ kamuya açık hale geldikleri andan itibaren; yani mağazalarda,<br />
restoranlarda, bankalarda, tıbbi bakımda, sinemada, toplu taşımacılıkta vs.<br />
Okul, kamu binalarına erişim vs. gibi kamu hizmetleri.<br />
Ayrımcılık karşıtı hukukun ihlali, tazminat yolunu açar. İlk adım olarak, Federal Engelli<br />
Ombudsmanı‘nın yardımı ile çoğu vakada başarılı olan bir hakemlik süreci başlatılır. Bu<br />
süreç başarılı olmaz ise sonraki aşamalar normal adalet sistemi içinde sürdürülür.<br />
<strong>Uygulama</strong> için kullanılan yöntemler<br />
Engelli Ombudsmanlığı‘nın ihdası ayrımcılık karşıtı hukuka dayanır. Ombudsman, Avusturya<br />
uygulamasında tam anlamıyla bağımsız bir organ olarak konumlanmıştır. Hizmet, hedef<br />
gruplar için ücretsizdir.<br />
Engelliler için üç tip ayrımcılık vardır: doğrudan ayrımcılık, dolaylı ayrımcılık <strong>ve</strong> taciz. Bütün<br />
durumlarda uzlaştırma/hakemlik süreçlerinde <strong>ve</strong> mahkemeye gidildiğinde, engelli davacının<br />
inanılır bir iddia ortaya koyması, fakat davalının iddiaya karşı delil sağlamasının gerektiği<br />
anlamına gelen ters yönde delillendirme uygulanır. Bir olay mahkemeye götürülmeden önce<br />
hakemlik sürecinde bir çözümün denenmesi gereklidir. İlgili taraflar arasında ortak bir çözüm<br />
bulunmaya çalışılır. Arabuluculuk süreci için özellikle eğitilmiş <strong>ve</strong> sertifikalı arabulucular<br />
kullanılır.<br />
15/ 19<br />
CRM Yönetim Danışmanlık
Öneri 8. İyi uygulama örneği “Akran Danışmanlığı” nı ülkemize uyarlanması<br />
Aşağıdaki uygulama önerisi, RACE Projesi kapsamında hazırlanan ―İyi <strong>Uygulama</strong>lar<br />
Katoloğu‖ nda yer alan iyi uygulamalar arasından atelye çalışmasına katılan taraflarca<br />
Türkiye‘de uygulanması için önerilmiştir. Önerinin tamamı için lütfen<br />
www.engelliyeistihdam.org <strong>ve</strong>ya www.employdisable.eu web sitesini ziyaret ediniz.<br />
İyi uygulamanın amacı<br />
Bu uygulamanın amacı, Belirlenmiş engellileri, diğer engelli bireylerin arzu ettikleri hayatı<br />
yaşamalarını mümkün kılmak üzere çalışan danışmanlar olarak çalıştırmak üzere gerekli özel<br />
eğitimleri <strong>ve</strong>rmektir.<br />
―Akran danışmanlığı‖ eğitimi, engellilerin güçlendirilmesi için önemli bir araçtır. İyi eğitilmiş<br />
akran danışmanlar diğer engelli kişileri kendi belirledikleri bir yaşam için bağımsızca<br />
çözümler bulmada desteklerler. Danışmanların kendileri de engelli olduklarından, açık <strong>ve</strong><br />
empatik bir ortam yaratmak onlar için daha kolaydır.<br />
<strong>Uygulama</strong> için kullanılan yöntemler<br />
Akran danışmanlığı ilk olarak 1960‘larda ABD‘de Independent Living Mo<strong>ve</strong>ment (Bağımsız<br />
Yaşam Hareketi) tarafından uygulanmıştır. Daha sonra, Avusturya Özerk Yaşam İnsiyatif<br />
Kuruluşu, (Selbstbestimmt Leben-Initiati<strong>ve</strong>–SLIOÖ) fikri benimsemiş <strong>ve</strong> kendi bünyesinde<br />
akran danışmanlığı sunmaya başlamıştır. 2008‘de, akran danışmanlarını hem yeteri kadar<br />
becerili <strong>ve</strong> hem de profesyonel mentörlük sunabilir hale getirmek için özel bir eğitim kavramı<br />
geliştirilmiştir. Akran danışmanları için sunulan eğitim, 240 teorik ünite <strong>ve</strong> bir sosyal<br />
kuruluşta 80 uygulamalı ünite içerir. Ayrıca eğitime katılanların 10 ünitelik bir öz deneyim <strong>ve</strong><br />
10 ünitelik bir gözetim programını geçmeleri gerekmektedir.<br />
―Akran danışmanlığı‖, bir meslek olarak 2009‘da sosyal meslekler için Üst Avusturya<br />
Hukuku‘nda yasal olarak tanınmıştır. O zamandan beri ―psikiyatride deneyimli kişiler için<br />
akran eğitimi seminerleri‖ <strong>ve</strong> ―fiziksel engelliler için akran eğitimi seminerleri‖ sürekli olarak<br />
düzenlenmektedir. Doğrudan etkilenmiş kişiler olarak engelli bireylerin bir kısmı, bizzat<br />
eğitmendirler.<br />
Sonuçlar<br />
Engelliler, kusurlu insanlar olarak değil tersine diğer engelliler için çok yardımcı olabilecek<br />
özel deneyimli kişiler olarak kabul edilirler. Kapsamlı eğitim, yüksek kalitede danışmanlığı<br />
teminat altına alır. Bundan dolayı da, hem fırsat eşitliği <strong>ve</strong> hem de eşit muamele bağlamında,<br />
akran danışmanlığı yasal şekilde gerçek bir meslek olarak tanınmıştır. En önemlisi, akran<br />
danışmanlığı ile planlama <strong>ve</strong> uygulama süreçlerinde uzmanlar olarak yaşamsal rolü<br />
oynayanlar <strong>ve</strong> ideal bir yenilikçi model olarak hizmet <strong>ve</strong>renler, engellilerdir.<br />
16/ 19<br />
CRM Yönetim Danışmanlık
Öneri 9. Engellilere hizmet eden bir iş stratejisi geliştirmek için engellinin önündeki<br />
engellerin kaldırılması (Brüksel toplantısı önerisidir)<br />
1. Ayrımcılık engelini ortadan kaldırmak; örneğin<br />
- İş<strong>ve</strong>renler, işyerinde engelli istihdamı süreci ile ilgili bir faaliyet planı yapmalıdır. Özellikle<br />
kamu iş<strong>ve</strong>ren temsilcisleri engelli istihdamında öncü olmalı <strong>ve</strong> her yıl engelli istihdam<br />
sayısını artırmalıdır. Gelinen durum ölçülmeli <strong>ve</strong> raporlanmalıdır.<br />
2. İş<strong>ve</strong>ren üzerindeki maliyeti azaltmak; örneğin<br />
- İş<strong>ve</strong>reni istihdam sürecinde esnek maaş desteği gibi finansal açıdan destekli sistemleri<br />
oluşturmak<br />
- İş<strong>ve</strong>renlerin engelli için iş yerinde yaptıkları destekler, çalışma ortamını engelliye uygun<br />
olacak şekilde düzenlemesi, engelliye destek <strong>ve</strong>ren eleman istihdamı vb gibi nedenlerden<br />
doğan iş<strong>ve</strong>ren maliyetini azaltmak<br />
3. Verimlilik kaynaklı oluşan engelleri azaltmak; örneğin<br />
- Engelli çalışma saatlerinde esneklik imkanı sağlamak için devlet tarafından sunulan maaş<br />
desteğini belirli sınırlar içinde sürdürerek<br />
- Paydaşlar arasındaki işbirliğini güçlendirerek; kamu kurumları <strong>ve</strong> yerel yönetim arasındaki<br />
işbirliğini günlendirerek, engelli-iş<strong>ve</strong>ren-sosyal hizmet sağlayıcıları arasındaki işbirliğini<br />
<strong>ve</strong>ya eğitim <strong>ve</strong> iş dünyası arasındaki işbirliğini güçlendirerek<br />
4. Bilgi <strong>ve</strong> davranışlardan kaynaklanan engelleri azaltmak; örneğin<br />
- İş yerlerinde destekli modelleri yaygınlaştırmak için, gü<strong>ve</strong>n oluşturmak için, engellinin<br />
iş<strong>ve</strong>rene kendi yeteneklerini, bilgisini <strong>ve</strong> tecrübelerini göstermesine fırsat <strong>ve</strong>rmek,<br />
engellilerle iş<strong>ve</strong>renleri bir araya getirmek gereklidir. Böylece, iş<strong>ve</strong>renler engelliler<br />
hakkında genellikle gösterdikleri negati<strong>ve</strong> düşünce <strong>ve</strong> davranışlar yerine onların daha<br />
gerçekçi bir bakış açısı yakalamaları sağlanmış olur.<br />
- Engelli istihdam eden iş<strong>ve</strong>renler <strong>ve</strong> etmeyen iş<strong>ve</strong>renler arasında iletişim/işbirliği yapmayı<br />
sağlayacak ortam oluşturulmalıdır<br />
- Kamu iş<strong>ve</strong>renleri diğer iş<strong>ve</strong>renler için örnek olmalıdır<br />
- “İstihdam pazarındaki iletişimler nasıl geliştirilir, engelli nasıl desteklenir” konuları da dahil<br />
olmak üzere çalışan personel eğitilmelidir<br />
17/ 19<br />
CRM Yönetim Danışmanlık
ÖZET<br />
Bu raporun oluşturulmasına katkıda bulunan tüm tarafların görüşlerinin bir özeti olarak şu<br />
ortaya çıkmıştır ki; Engelli istihdamındaki mevcut durum, engelli yaşam sürecinde birbirine<br />
zincirleme bağlı oluşumların bir sonucudur. Aslında engellilik sorunu doğumun hemen<br />
arkasından başlayan bir sürecin başlangıç noktasıdır. Çocuğunu hemen kabullenemeyen <strong>ve</strong>ya<br />
engelini hemen farkedemeyen aile, eğitim sisteminde bir türlü tamamlanamayan eksiklikler,<br />
engellinin istihdam için yeterli eğitim almasının sağlanamaması, istihdam sürecinde engelliye<br />
yönelik uygulamalarda bazı işleyişlerin henüz tam oturmaması, rekabetçi ortamda iş<strong>ve</strong>renlerin<br />
kar etmeye odaklı motivasyonları, engellinin ulaşılabilirlik sorunu, istihdam sürecindeki<br />
işlevsel eksiklikler ―engelli istihdamı‖ nda buzdağının parçalarıdır.<br />
Çözülmesi gereken bu zincirin halkaları sırası ile engelli farkındalığının artması, engellinin bu<br />
dünyanın, toplumun <strong>ve</strong> ailenin bir parçası olduğunun benimsenmesi <strong>ve</strong> sahiplenilmesi, eğitim<br />
hayatının sürekliliğinin sağlanması, böylece istihdam hayatına hazırlanarak gelmesi,<br />
istihdamda eşit iş <strong>ve</strong> çalışma haklarının engelliye <strong>ve</strong>rilmesi <strong>ve</strong> istihdamda sürekliliğinin<br />
sağlanmasıdır.<br />
Engellinin ailede <strong>ve</strong> okul eğitimi, tüm toplumun geleceğini etkileyen; kısaca ne kadar erken<br />
başlarsa <strong>ve</strong> yeterli ise o kadar gelecek yaşamları kolaylaştıran, ne kadar geç <strong>ve</strong> eksik olursa o<br />
kadar geleceği olumsuz etkileyen en önemli uzun vadeli stratejik konulardan birisidir.<br />
Engelli birey, günlük hayatımızın içinde, yaşamımızın içinde fiziken var oldukça engelli<br />
farkındalığımız artacak <strong>ve</strong> sorunlar için üretilen çözümler daha kalıcı olacaktır.<br />
Bütün bunlar yürütülürken, istihdam sürecindeki tüm paydaşların ortak <strong>ve</strong> birbiri ile<br />
entegrasyon içinde hareket etmesi şarttır. Gerekli yapısal düzenlemelerin, -bu katologda yer<br />
alan tespitler <strong>ve</strong> öneriler doğrultusunda- bir kez daha titizlikle gözden geçirilerek ele alınması<br />
gerekir.<br />
Hiç şüphesiz ki, engelli bireyin normal insanlar gibi eşit haklara sahip olması <strong>ve</strong> toplumsal<br />
hayatın içinde olması ancak istihdam sektöründe yer alması ile sağlanabilecektir. Bu, tıpkı<br />
diğer insanlar gibi onların en doğal hakkıdır. Uluslararası <strong>ve</strong> ulusal düzenlemeler de bu yolda<br />
ilerlemektedir. Fakat bu iyi amaçların engellinin hayatının tam ortasına yansıtılması için<br />
yapılması gereken pek çok uygulama da henüz sırada beklemektedir.<br />
CRM Yönetim Danışmanlık Ltd. Şti.<br />
RACE Projesi Koordinatör Kuruluşu<br />
18/ 19<br />
CRM Yönetim Danışmanlık
Proje Koordinatörü CRM Yönetim Danışmanlık olarak RACE Projesi ortakları adına, bu<br />
raporun hazırlanmasına katkıda bulunan tüm taraflara, aşağıda adı geçen kurumlara teşekkür<br />
ederiz.<br />
Türkiye Toplantısı Katılımcıları<br />
Katılımcı Adı Soyadı Kurumu Web Adresi<br />
Tülay Selamoğlu TBMM www.tbmm.gov.tr<br />
Ayşe Keşir Aile <strong>ve</strong> Sosyal <strong>Politika</strong>lar Bakanlığı www.aile.gov.tr<br />
Deniz Çağlayan Gümüş Aile <strong>ve</strong> Sosyal <strong>Politika</strong>lar Bakanlığı<br />
www.ozurlu<strong>ve</strong>yasli.gov.tr<br />
Özürlü <strong>ve</strong> Yaşlı Hizmetleri Genel Müdürlüğü<br />
Hande Güneri<br />
Çalışma <strong>ve</strong> Sosyal Gü<strong>ve</strong>nlik Bakanlığı - Çalışma www.csgb.gov.tr<br />
Genel Müdürlüğü<br />
Elif Bor<br />
Çalışma <strong>ve</strong> Sosyal Gü<strong>ve</strong>nlik Bakanlığı - Çalışma www.csgb.gov.tr<br />
Genel Müdürlüğü<br />
Mesut Günebakanlı Dolunay Yetişkin Engelliler Derneği www.dolunay.org.tr<br />
Hızır Günindi Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü www.etimaden.gov.tr<br />
Mevlüt Yıldırım Eti Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü www.etimaden.gov.tr<br />
Yrd. Doç. Dr. Ayhan Macit Eskişehir Osmangazi Üni<strong>ve</strong>rsitesi<br />
www.ogu.edu.tr<br />
Melekoğlu<br />
Ahmet Ersun GENÇ Türkiye İş Kurumu (İŞKUR) www.iskur.gov.tr<br />
Zafer Özlem Hatipoğlu Türkiye <strong>ve</strong> Odalar Birliği (TOBB) www.tobb.org.tr<br />
Melda Özkan Adecco Ankara www.adecco.com.tr<br />
Kamile Canbay<br />
Le<strong>ve</strong>nt Canbay<br />
CRM Yönetim Danışmanlık Ltd. Şti. RACE<br />
Türkiye Projesi Koordinatörü<br />
CRM Yönetim Danışmanlık Ltd. Şti. RACE<br />
Türkiye Projesi Koordinatörü<br />
www.crmconsulting.net<br />
www.crmconsulting.net<br />
Avrupa Birliği, Brüksel Toplantısı Katılımcıları<br />
Katılımcı Adı Soyadı Kurumu Web adresi:<br />
Fabrizio Fea<br />
Scuola Vivaonlus Derrneği, İtalya<br />
www.scuolavivaonlus.org<br />
The Association Scuola Vivaonlus<br />
Monika Szakacs<br />
Szimbiosis Vakfı, Macaristan<br />
www.szimbiozis.net<br />
Szimbiosis Foundation<br />
Konstantinos Papanikolaou Toplumsal Rehabilitasyon Enstitüsü, Yunanistan http://iea.gr/site/<br />
Institute Community Rehabilitation<br />
Maarit Aalto<br />
Nor<strong>ve</strong>ç<br />
www.nordicwelfare.org<br />
Nordic Centre for Welfare and Social Issues<br />
Wolfgang Bamberg Viyena İşyerinde Gençlik Derneği, Avusturya www.jaw.at<br />
Youth at Work Association Vienna<br />
Carmen Duarte<br />
Ulusal Sosyal Dayanışma Kooperatifleri Birliği, www.fenacerci.pt<br />
Portekiz<br />
FENACERCI, National Federation of<br />
Cooperati<strong>ve</strong>s of Social Solidarity<br />
Luk Zelderloo,<br />
Sonia Staskowiak<br />
EASPD, Belçika<br />
www.easpd.eu<br />
19/ 19<br />
CRM Yönetim Danışmanlık
Change language