SOSYAL-GUVENLIK-SISTEMINE-BAKIS-RAPORU

2050'YE DOÐRU 

NÜFUSBÝLÝM VE YÖNETÝM: 

SOSYAL GÜVENLÝK (EMEKLÝLÝK) 

SÝSTEMÝNE BAKIÞ 

Prof. Dr. Yusuf ALPER 

Yard. Doç. Dr. Çaðaçan DEÐER 

Prof. Dr. Serdar SAYAN 

Kasým 2012 

Yayýn No: TÜSÝAD-T/2012-11/535 

Meþrutiyet Caddesi, No: 46 34420 Tepebaþý/Ýstanbul 

Telefon: (0 212) 249 07 23 • Telefax: (0 212) 249 13 50 

www.tusiad.org

2012, TÜSÝAD 

Tüm haklarý saklýdýr. Bu eserin tamamý ya da bir bölümü, 

4110 sayýlý Yasa ile deðiþik 5846 sayýlý FSEK uyarýnca, 

kullanýlmazdan önce hak sahibinden 52. Maddeye uygun 

yazýlý izin alýnmadýkça, hiçbir þekil ve yöntemle iþlenmek, çoðaltýlmak, 

çoðaltýlmýþ nüshalarý yayýlmak, satýlmak, 

kiralanmak, ödünç verilmek, temsil edilmek, sunulmak, 

telli/telsiz ya da baþka teknik, sayýsal ve/veya elektronik 

yöntemlerle iletilmek suretiyle kullanýlamaz. 

ISBN: 978-9944-405-89-8 

Kapak Tasarýmý: Hakan Ferit HOÞGÖR 

SÝS MATBAACILIK PROM. TANITIM HÝZ. TÝC. LTD. ÞTÝ. 

Eðitim Mah. Poyraz Sok. No:1 D.63 Kadýköy - ÝSTANBUL 

Tel: (0216) 450 46 38 Faks: (0216) 450 46 39

TÜSÝAD, özel sektörü temsil eden sanayici ve 

iþadamlarý tarafýndan 1971 yýlýnda, Anayasamýzýn 

ve Dernekler Kanunu'nun ilgili hükümlerine uygun 

olarak kurulmuþ, kamu yararýna çalýþan bir dernek 

olup gönüllü bir sivil toplum örgütüdür. 

TÜSÝAD, insan haklarý evrensel ilkelerinin, 

düþünce, inanç ve giriþim özgürlüklerinin, laik 

hukuk devletinin, katýlýmcý demokrasi anlayýþýnýn, 

liberal ekonominin, rekabetçi piyasa ekonomisinin 

kurum ve kurallarýnýn ve sürdürülebilir çevre 

dengesinin benimsendiði bir toplumsal düzenin 

oluþmasýna ve geliþmesine katký saðlamayý amaçlar. 

TÜSÝAD, Atatürk'ün öngördüðü hedef ve ilkeler 

doðrultusunda, Türkiye'nin çaðdaþ uygarlýk 

düzeyini yakalama ve aþma anlayýþý içinde, kadýnerkek 

eþitliðini, siyaset, ekonomi ve eðitim açýsýndan 

gözeten iþ insanlarýnýn toplumun öncü ve giriþimci 

bir grubu olduðu inancýyla, yukarýda sunulan ana 

gayenin gerçekleþtirilmesini saðlamak amacýyla 

çalýþmalar gerçekleþtirir. 

TÜSÝAD, kamu yararýna çalýþan Türk iþ 

dünyasýnýn temsil örgütü olarak, giriþimcilerin 

evrensel iþ ahlaký ilkelerine uygun faaliyet göstermesi 

yönünde çaba sarf eder; küreselleþme sürecinde 

Türk rekabet gücünün ve toplumsal refahýn, 

istihdamýn, verimliliðin, yenilikçilik kapasitesinin 

ve eðitimin kapsam ve kalitesinin sürekli artýrýlmasý 

yoluyla yükseltilmesini esas alýr. 

TÜSÝAD, toplumsal barýþ ve uzlaþmanýn 

sürdürüldüðü bir ortamda, ülkemizin ekonomik 

ve sosyal kalkýnmasýnda bölgesel ve sektörel 

potansiyelleri en iyi þekilde deðerlendirerek ulusal 

ekonomik politikalarýn oluþturulmasýna katkýda 

bulunur. Türkiye'nin küresel rekabet düzeyinde 

tanýtýmýna katkýda bulunur, Avrupa Birliði (AB) 

üyeliði sürecini desteklemek üzere uluslararasý 

siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel iliþki, iletiþim, 

temsil ve iþbirliði aðlarýnýn geliþtirilmesi için 

çalýþmalar yapar. Uluslararasý entegrasyonu ve 

etkileþimi, bölgesel ve yerel geliþmeyi hýzlandýrmak 

için araþtýrma yapar, görüþ oluþturur, projeler 

geliþtirir ve bu kapsamda etkinlikler düzenler. 

TÜSÝAD, Türk iþ dünyasý adýna, bu çerçevede 

oluþan görüþ ve önerilerini Türkiye Büyük Millet 

Meclisi (TBMM)'ne, hükümete, diðer devletlere, 

uluslararasý kuruluþlara ve kamuoyuna doðrudan 

ya da dolaylý olarak basýn ve diðer araçlar aracýlýðý 

ile ileterek, yukarýdaki amaçlar doðrultusunda 

düþünce ve hareket birliði oluþturmayý hedefler. 

TÜSÝAD, misyonu doðrultusunda ve faaliyetleri 

çerçevesinde, ülke gündeminde bulunan konularla 

ilgili görüþlerini bilimsel çalýþmalarla destekleyerek 

kamuoyuna duyurur ve bu görüþlerden hareketle 

kamuoyunda tartýþma platformlarýnýn oluþmasýný 

saðlar. 

ÖNSÖZ 

Birleþmiþ Milletler Nüfus Fonu (UNFPA) 

dünyada nüfus konusunda uluslararasý finanse 

edilen en büyük yardým kaynaðýdýr. UNFPA 

sürdürülebilir kalkýnmayý destekleyen nüfus 

politikalarý ve stratejileri oluþturulmasý 

konularýnda faaliyet göstermektedir. 

UNFPA her kadýnýn, erkeðin ve gencin saðlýklý 

ve eþit bir hayat sürdürmesi için çalýþmaktadýr. 

UNFPA devletleri yoksulluðu azaltma politikalarý 

geliþtirme sürecinde nüfus verilerinin 

kullanýlmasý için desteklemekte, her hamileliðin 

istenilen, her doðumun güvenli ve her gencin 

HIV/AIDS'den korunmuþ olmasý için faaliyet 

göstermekte, kadýnlarýn ve genç kýzlarýn hak 

ettiði saygýlý muameleyi görmesi için destek 

vermektedir. 

UNFPA Türkiye'de faaliyetlerine 1971 yýlýnda 

baþlamýþtýr. 2003 yýlýndan beri UNFPA Türkiye 

Ofisi; Azerbaycan, Gürcistan ve Ermenistan ülke 

programlarýný da koordine etmekte, bölgesel 

ölçekte projeleri yürütmektedir. 

Türkiye'de UNFPA'in ilk faaliyetleri proje 

ölçeðinde gerçekleþtirilmiþ, kýsa süre içerisinde 

kapsamlý beþ yýllýk ülke programlarý yürütülmeye 

baþlanmýþtýr. Bu çalýþma sýrasýnda Türkiye 

Cumhuriyeti ile birlikte 4. Ülke Programýný (2006- 

2010) yürüten UNFPA; 2011 baþýndan itibaren 

Türkiye'deki 5. Ülke Programý'ný (2011-2015) 

baþlatmýþtýr. UNFPA, bu çerçevedeki çalýþmalarýný 

kamu kurumlarý, sivil toplum, üniversiteler ve 

özel sektörle iþbirliði halinde yürütmeye devam 

edecektir. 

30 seneden uzun bir süredir UNFPA 

Türkiye'de: 

1. Özellikle gençlerin ihtiyaçlarýný karþýlayacak 

þekilde üreme saðlýðýnýn iyileþtirilmesi 

2. Toplumsal Cinsiyet eþitliðinin desteklenmesi 

ve 

3. Nüfus ve kalkýnma alaný ile ilgili veri 

toplanmasý, bunlarýn paylaþýlmasý ve 

kullanýmýnýn teþvik edilmesi konularýnda 

çalýþmaktadýr. 

Ülke Programý, UNFPA'in ilkeleri çerçevesinde; 

yoksulluðun azaltýlmasý, anne saðlýðýnýn 

iyileþtirilmesi, 

Cinsel Yolla Bulaþan Enfeksiyonlar ve 

HIV/AIDS'le mücadele edilmesi, toplumsal cinsiyet 

eþitliðinin teþvik edilmesi, kadýnlara eþit haklar 

saðlanmasý ve kadýnlarýn yetkilerinin arttýrýlmasý 

baþta olmak üzere, Binyýl Kalkýnma Hedeflerine 

ulaþýlmasýnda Türkiye Cumhuriyeti'ne katký ve 

destek vermeyi amaçlamaktadýr.

Türkiye, 20. yüzyýldaki geliþmiþ ülkeler gibi demografik açýdan 

bir deðiþim sürecinin içinde bulunmaktadýr. Nüfusun yaþ yapýsýndaki 

deðiþiklikler, sosyal ve ekonomik sistemleri ve politikalarý yakýndan 

ilgilendirmektedir. Türkiye'nin, her ülkenin tarihinde bir kez gerçekleþen 

demografik geçiþ sürecini nasýl yaþadýðý ve bu geçiþ sürecinin 2050 

yýlýna doðru neler getireceði, kamu ve özel sektörde alýnacak karar 

ve uygulanacak politikalar açýsýndan büyük önem taþýmaktadýr. 

Bu anlayýþ çerçevesinde, UNFPA ve TÜSÝAD tarafýndan “2050’ye 

Doðru Nüfusbilim ve Yönetim” baþlýklý bir araþtýrma projesi 

baþlatýlmýþtýr. Demografik deðiþimler ve bu deðiþimlerin özellikle sosyal 

politika alanlarýna izdüþümlerini ele almak üzere planlanan araþtýrma 

projesi “2050’ye Doðru Nüfusbilim ve Yönetim: Eðitim, Ýþgücü, Saðlýk 

ve Sosyal Güvenlik Sistemlerine Yansýmalar” baþlýklý bir ana rapor 

ile demografik deðiþimin eðitim, iþgücü, saðlýk ve sosyal güvenlik 

alanlarýna etkilerini ayrý ayrý irdeleyen dört sektörel rapordan 

oluþmaktadýr. 

Söz konusu araþtýrma projesi çerçevesinde hazýrlanan, "2050'ye 

Doðru Nüfus Bilim ve Yönetim: Sosyal Güvenlik (Emeklilik) Sistemine 

Bakýþ" baþlýklý bu rapor, önümüzdeki dönemde ivme kazanacak olan 

nüfus yaþlanmasý eðiliminin, Türk sosyal güvenlik sisteminin emeklilik 

sigortasý sunumu sürecini ve bu süreçte ortaya çýkabilecek finansman 

dengelerini nasýl etkileyeceði sorusuna cevap aramaktadýr. Prof. Dr. 

Yusuf Alper (Uludað Üniversitesi), Yard. Doç. Dr. Çaðaçan Deðer (Ege 

Üniversitesi) ve Prof. Dr. Serdar Sayan'ýn (TOBB Ekonomi ve Teknoloji 

Üniversitesi) birlikte hazýrladýklarý raporda, Türkiye'nin yaþlýlýk 

sigortasý sisteminin finansman dengelerinin evrimi ve yakýn geçmiþte 

yaþanan reform sürecinin deðerlendirilmesini takiben, sistemin gelir- 

gider dengelerinin, 2050'ye kadar uzanan demografik projeksiyonlar 

ýþýðýnda izlemesi beklenen seyir ele alýnmaktadýr.

Raporun "Giriþ" bölümü Prof. Dr. Serdar Sayan tarafýndan kaleme 

alýnýrken; "Nüfusbilim, Demografik Yapý ve Sosyal Güvenlik" baþlýklý 

2. Bölümü, "Sosyal Güvenlikte Yeniden Yapýlanma, Arayýþlar ve 

Sorunlar" baþlýklý 3. Bölümü ve "Türk Sosyal Güvenlik Sistemi" baþlýklý 

4. Bölümü Prof. Dr. Yusuf Alper tarafýndan yazýlmýþtýr. "Demografik 

Dönüþüm ve Daðýtým Esaslý Yaþlýlýk (Emeklilik) Sigorta Sistemlerine 

Yansýmalarý" baþlýklý 5. Bölüm, "Yaþlýlýk (Emeklilik) Sigorta Sisteminin 

Gelir Gider Dengeleri" baþlýklý 6. Bölüm ile "Sonuç" bölümü de Yard. 

Doç. Dr. Çaðaçan Deðer ve Prof. Dr. Serdar Sayan tarafýndan ortaklaþa 

yazýlmýþ; ancak raporun son þekli tüm yazarlarýn ortak görüþleri 

doðrultusunda verilmiþtir. 

Bir ülkenin demografik geçiþ süreci boyunca nüfusunun yaþ 

profilinde gözlenen deðiþim, aktif/pasif oranlarýnýn seyri üzerine 

yaptýðý, zamana yayýlan etki yoluyla sosyal güvenlik sistemi gelir- 

gider dengelerini de etkilemektedir. Bu çalýþmada yapýlan analiz, 

Türkiye için bu dengelerin zaman içindeki evrimini, diðer ekonomik 

etkileri susturmak (ya da kontrol etmek) ve sadece demografik 

faktörlerin etkilerine yoðunlaþmak suretiyle ele almýþtýr. Yapýlan 

hesaplamalar, önümüzdeki dönemde Türkiye'yi bekleyen nüfus 

yaþlanmasýnýn, zorunlu emeklilik sigortasýnda zaten bozuk olan 

gelir-gider dengesini daha da kötüleþtirmeye aday olduðunu 

göstermektedir. Nitekim emeklilerin dul ve yetimlerine yapýlan ödemeler 

hiç hesaba katýlmaksýzýn bile, yaþlanmakta olan nüfusun, devletçe 

daðýtým esaslý olarak sunulan zorunlu yaþlýlýk (emeklilik) sigortasýnýn 

yükünü gözle görülür biçimde artýracaðý anlaþýlmaktadýr.

Raporda öncelikle, daðýtým esaslý finansman yöntemi esaslý olmasý 

itibarýyla iþleyiþi demografik deðiþkenlerin seyrine yakýndan baðlý 

olan Türk emeklilik sigorta sisteminin 2010-2050 döneminde 

yaþanacak demografik dönüþüm sürecinden neden ve nasýl 

etkileneceðine yönelik bir analitik çerçeve sunulmaktadýr. 2050'ye 

kadar olan dönemde gerçekleþmesi beklenen demografik geliþmelerin, 

sistemin gelir-gider dengelerinin seyrini hangi yönde ve ne ölçüde 

etkileyeceðine yönelik öngörüler de bu çerçevede ortaya konulmaktadýr. 

Yapýlan analiz, 1999 ve 2008 yýllarýnda yapýlan kapsamlý sosyal 

güvenlik reformlarý ile yürürlüðe sokulan parametre deðiþikliklerini 

veri olarak almakta, 2050'ye kadar uzanan bir ufukta beklenen 

demografik deðiþim sürecinin sistemin aktif/pasif sigortalý ve gelir/gider 

dengelerine yapacaðý etkiler, bu yasal çerçevenin korunacaðý varsayýmý 

altýnda incelenmektedir. 

Son olarak, çalýþmaya pek çok kiþinin, deðiþik aþamalarda 

sunduklarý görüþ ve önerileriyle ve(ya) saðladýklarý lojistik ve moral 

destek ile katkýda bulunduðu vurgulanmalýdýr. Projenin ortak 

yürütücüleri olarak UNFPA ve TÜSÝAD'ýn kurumsal destekleri baþta 

olmak üzere tüm katkýlar, yazarlarýn içten takdir ve teþekkürlerini 

hak etse de, TÜSÝAD'dan Ebru Dicle ve Berna Toksoy Redman ile 

Deniz Karataþ'ýn; UNFPA'den de Gökhan Yýldýrýmkaya ve Selen Örs 

Reyhanioðlu ile Tavbiy Tunga Tüzer'in sunduðu katkýlar ayrýca ve 

özellikle anýlmayý gerektirir niteliktedir. Adý geçen bu kiþilerin 

yazarlarla paylaþtýklarý görüþ ve önerilerin yaný sýra sunduklarý 

nazik, sabýrlý ve kesintisiz lojistik destek ve bitmez tükenmez teþvik 

ve cesaretlendirmeler olmasaydý bu çalýþma tamamlanamazdý. 

Kasým 2012

Prof. Dr. Yusuf ALPER 

1959 yýlýnda Konya'da doðan Yusuf Alper, lisans eðitimini Bursa (Uludað) Üniversitesi, Ýktisadi 

ve Sosyal Bilimler Fakültesi, Ýktisat Bölümü'nde tamamladý (1981) ve ayný yýl sosyal siyaset 

kürsüsünde asistan olarak göreve baþladý. "Sosyal Güvenliðin Tasarruf Eðilimine Tesirleri" konulu 

tezi ile 1986 yýlýnda doktora derecesini aldý. Genel sosyal politika, özelleþtirme ve özellikle sosyal 

güvenlikle ilgili çalýþmalarý ile Çalýþma Ekonomisi bilim dalýnda 1988 yýlýnda doçent, 1995 yýlýnda 

profesör ünvanlarýný aldý. Halen, Uludað Üniversitesi, Ýktisadi ve Ýdari Bilimler Fakültesi, Çalýþma 

Ekonomisi ve Endüstri Ýliþkileri Bölümü öðretim üyesi olarak akademik hayatýný sürdürmektedir. 

Yusuf Alper, özellikle doçentlik sonrasý dönemde çalýþmalarýný sosyal güvenlik üzerine 

yoðunlaþtýrmýþ, 1997 ve 2004 yýllarýnda TÜSÝAD'ýn; 1999 yýlýnda ÝTO'nun sosyal güvenlik 

raporlarýnýn hazýrlanmasýnda görev almýþtýr. VII, VIII, IX ve X. Kalkýnma Planlarý, Sosyal Güvenlik 

Özel Ýhtisas Komisyonlarýnda görev almýþtýr. 1997 yýlýndan itibaren Çalýþma ve Sosyal Güvenlik 

Bakanlýðý Resmi Arabulucusu olarak görev yapmaktadýr. Prof. Dr. Alper'in sosyal güvenlik 

üzerine yazýlmýþ çeþitli makale, kitap ve araþtýrmalarý bulunmaktadýr. 

Yard. Doç. Dr. Çaðaçan DEÐER 

ÖZGEÇMÝÞLER 

Yard. Doç. Dr. Çaðaçan Deðer 2001 yýlýnda Orta Doðu Teknik Üniversitesi Ýktisat Bölümü'nden 

mezun oldu. Mezuniyetini takiben Ege Üniversitesi Ýktisat Bölümü'nde yüksek lisans düzeyinde 

çalýþmalarýna baþladý, ayný yýl araþtýrma görevlisi olarak görev yapmaya baþladý. 2004 yýlýnda Ege 

Üniversitesi Ýktisat Bölümü'nde yüksek lisans programýný tamamladý, 2011 yýlýnda ise Orta Doðu 

Teknik Üniversitesi Ýktisat Bölümü'nden doktora derecesini aldý. Doktora çalýþmasý, Türkiye'de 

sosyal güvenlik reformunun ardýþýk nesiller modeli ile incelenmesine yöneliktir. 2011 Kasým ayý 

itibariyle Ege Üniversitesi Ýktisat Bölümü'nde Yardýmcý Doçent olarak çalýþmalarýna devam 

etmektedir.

Prof. Dr. Serdar SAYAN 

Serdar Sayan, 1985'te ODTÜ Ekonomi'den mezun oldu. Yüksek lisans ve doktorasýný ABD'de, 

Ohio State University'de yaptýktan sonra 1992'de Türkiye'ye dönerek Bilkent Üniversitesi Ýktisat 

Bölümü'nde öðretim üyesi olarak göreve baþladý. Ohio State University'de bu kez Misafir Profesör 

olarak yüksek lisans ve doktora dersleri vermek üzere davet edildiði 2003-04 öðretim yýlý ile 2005 

kýþýnda Uluslararasý Para Fonu'nda (IMF) Ziyaretçi Akademisyen olarak çalýþýrken Washington'da 

geçirdiði dönem dýþýnda, 2006'ya kadar bu üniversitede kaldý. 

2006 sonrasý TOBB Ekonomi ve Teknoloji Üniversitesi'nde çalýþmaya baþlayan Prof. Dr. Serdar 

Sayan, halen bu üniversitede dersler vermenin dýþýnda, Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüðü ve 

Sosyal Politikalar Araþtýrma ve Uygulama Merkezi Direktörlüðü görevlerini de yürütmektedir. 

Ayrýca 2008'den beri Türkiye Ekonomi Politikalarý Araþtýrma Vakfý (TEPAV) Giriþimcilik Enstitüsü'nün 

Direktörlüðünü üstlenmiþ; 2006-09 arasýnda da Baþbakanlýk Dýþ Ticaret Müsteþarlýðý'na danýþmanlýk 

yapmýþtýr. 

Yayýnlanmýþ çok sayýda ulusal ve uluslararasý hakemli akademik dergi makalesi ve kitap 

bölümüne ek olarak, yurtdýþý ve yurtiçinde yayýnlanmýþ derleme kitaplarý ve monografileri de 

bulunan Sayan, çeþitli yerli ve yabancý bilimsel yayýnlarda baþ editörlük, misafir editörlük ve 

yardýmcý editörlük görevleri üstlendi. Halen uluslararasý araþtýrma aðý Economic Research Forum'un 

Þeref Üyesi olan ve bugüne dek aralarýnda Parlar Vakfý 2002 Teþvik Ödülü'nün de bulunduðu 

çeþitli araþtýrma, öðretim ve hizmet ödülleri de almýþ olan Sayan'a 2004'te, ABD'de mezun olduðu 

fakültece "Yýlýn Uluslararasý Mezunu Ödülü" verildi. 

2001-03 arasýnda Türkiye Ekonomi Kurumu'nun Yönetim Kurulu üyeliðinde bulunan Serdar 

Sayan, uluslararasý bir profesyonel kuruluþ olan Middle East Economic Association'a da 2004- 

06 arasý yönetim kurulu üyesi, 2007-09 arasý da Genel Sekreter olarak hizmet etti; 2010-12 

döneminde birliðin ABD dýþýnda yerleþik ilk Baþkaný olarak görev yaptý.

ÝÇÝNDEKÝLER 

1. GÝRÝÞ ................................................................................................................. 17 

2. NÜFUSBÝLÝM, DEMOGRAFÝK YAPI VE SOSYAL GÜVENLÝK ............................23 

2.1. Nüfus, Demografik Yapý ve Sosyal Güvenlik Ýliþkisi...........................................23 

2.2. Sosyal Güvenlikle Ýlgili Demografik Göstergeler ve Deðiþkenler ......................24 

2.3. Sosyal Güvenlik ile Demografik Yapý Ýliþkisi.......................................................27 

2.4. Sosyal Güvenlik Sistemlerini Etkileyen Demografik Yapý Deðiþiklikleri 

ve Dönüþümler .....................................................................................................29 

2.4.1. Yaþlanma.....................................................................................................29 

2.4.2. Aile Yapýsýndaki Deðiþme..........................................................................30 

2.4.3. Ýþgücü Yapýsýnda ve Piyasasýnda Deðiþme ...............................................31 

2.4.4. Þehirleþme ve Hayat Tarzýnýn Deðiþimi.....................................................31 

2.4.5. Düzensizleþen Hayat Devreleri..................................................................32 

2.4.6. Göç .................................................................................................................32 

2.4.7. Sosyal Yapýda Deðiþme .................................................................................33 

3. SOSYAL GÜVENLÝKTE YENÝDEN YAPILANMA, 

ARAYIÞLAR VE SORUNLAR...............................................................................37 

3.1. Sanayi Toplumu Sosyal Güvenlik Sistemi: Deðiþim ve Yeniden 

Yapýlanma Ýhtiyacý................................................................................................37 

3.1.1. Sanayi Toplumu Sosyal Güvenlik Sisteminin Baþarýlarý 

ve Yetersizlikleri.............................................................................................37 

3.1.2. Sanayi Toplumu Sosyal Güvenlik Sisteminde Kriz ve Yeniden 

Yapýlanma Ýhtiyacý .........................................................................................38 

3.1.3. Sanayi Toplumu Sosyal Güvenlik Sistemini Ýyileþtirme ve Yeniden 

Yapýlandýrma Arayýþlarý..................................................................................40 

3.2. Günümüzde Sosyal Güvenlik Sorunlarý...............................................................43 

3.2.1. Kapsam Sorunu..............................................................................................43 

3.2.2. Kayýt Dýþý Ýstihdam Sorunu............................................................................45 

3.2.3. Finansman Sorunu .........................................................................................45 

3.2.4. Yaþlýlýk ve Saðlýk Harcamalarýndaki Artýþ .....................................................46 

4. TÜRK SOSYAL GÜVENLÝK SÝSTEMÝ: TARÝHÇE, KURUMSAL YAPI VE 

ÝÞLEYÝÞ, HAKLAR VE YÜKÜMLÜLÜKLER........................................................51 

4.1. Kýsa Tarihçe...........................................................................................................51 

4.2. Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Reform Arayýþlarý ve Yeniden Yapýlanma....52 

4.3. Türk Sosyal Güvenlik Sisteminin Bugünü: Mevcut Durum ................................54 

4.3.1. Kurumsal Yapý ............................................................................................54 

4.3.2. Kapsam........................................................................................................56 

4.3.3. Saðlanan Haklar..........................................................................................57

4.4. Türk Sosyal Güvenlik Sisteminin Genel Görünümü ...........................................60 

4.4.1. Kapsamla Ýlgili Geliþmeler: Sosyal Sigortalar ve Primsiz Ödemeler............60 

4.4.2. Mali Durum: Gelirler, Finansman Açýklarý ve Bütçe Transferleri ................62 

4.4.3. Finansman Açýklarýný Gidermeye Yönelik Tedbirlerin Etkinliði..................65 

4.4.3.1. Prim Oranlarýnýn Artýrýlmasý ....................................................................65 

4.4.3.2. Prime Esas Kazançlarýn Artýrýlmasý..........................................................66 

4.4.3.3. Kayýt Dýþý Çalýþmanýn Azaltýlmasý ve Aktif Sigortalýlarýn Artýrýlmasý......67 

4.4.3.4. Giderleri Azaltmaya Yönelik Tedbirler...................................................70 

4.4.3.5. Demografik Fýrsat Penceresi ve Ýþgücüne Katýlýmýn Artýrýlmasý............71 

4.4.4. Sosyal Sigortalardan Gelir ve Aylýk Alanlarýn Demografik Yapýsý...............72 

5. DEMOGRAFÝK DÖNÜÞÜM VE DAÐITIM ESASLI YAÞLILIK (EMEKLÝLÝK) 

SÝGORTA SÝSTEMLERÝNE YANSIMALARI .............................................................77 

5.1. Emeklilik Sigorta Sistemlerinin Finansman Dengeleri ve Demografik 

Deðiþkenler: Kavramsal ve Analitik Çerçeve.......................................................77 

5.2. Temel Ýþgücü Piyasasý Gruplarýnýn Büyüklüklerinin Tahmini ve Yöntem.........79 

5.2.1. 15 Yaþ Üstü Kurumsal Olmayan Nüfus ........................................................79 

5.2.2. Ýþgücüne Katýlým ............................................................................................80 

5.2.3. Ýstihdam..........................................................................................................84 

5.3. Sosyal Güvenlik Kapsamýndaki Nüfus .................................................................87 

5.3.1. Sistemin Aktif Aktörleri: Kayýtlý Ýstihdam......................................................87 

5.3.2. Pasif Aktörler: Emekliler ................................................................................91 

5.3.2.1. Emekliliði Hak Ediþ Yaþýndaki Deðiþiklikler..........................................91 

5.3.2.2. Emeklilerin Yaþ Daðýlýmýnýn Hesaplanmasý ...........................................92 

6. YAÞLILIK (EMEKLÝLÝK) SÝGORTA SÝSTEMÝNÝN GELÝR-GÝDER 

DENGELERÝ..................................................................................................... 101 

6.1. Emeklilik Sigortasý Prim Gelirlerinin Seyri .........................................................101 

6.1.1. Gelirlerin Seyrine Ýliþkin Baz Senaryo.........................................................101 

6.1.2. Gelirlerin Seyrinde Ýyimser ve Kötümser Sapmalar....................................102 

6.2. Emeklilere Yapýlan Ödemelerin Seyri ................................................................106 

6.2.1. Ödeme Giderlerinin Seyrine Ýliþkin Baz Senaryo.......................................106 

6.2.2. Ödeme Giderlerinin Seyrine Ýliþkin Ýyimser ve Kötümser Senaryolar ......108 

6.3. Sosyal Güvenlik Sistemi Emeklilik Sigortasý Gelir-Gider Dengelerinin Seyri: 

Genel Deðerlendirme..........................................................................................110 

7. SONUÇ VE DEÐERLENDÝRME ........................................................................115 

KAYNAKLAR ....................................................................................................... 120 

EKLER ................................................................................................................. 124

TABLOLAR 

Tablo 2.1. Yaþ Gruplarýna Göre Nüfusun Daðýlýmý ve Yaþ Baðýmlýlýk Oraný ...........................26 

Tablo 2.2. Dünyada Nüfusun Yaþlanma Projeksiyonlarý............................................................30 

Tablo 2.3. Demografik Yapýdaki Temel Deðiþim-Dönüþüm Alanlarý ve Sosyal Güvenlik.......33 

Tablo 3.1. Çok Ayaklý Sosyal Güvenlik Sistemi..........................................................................42 

Tablo 3.2. Emekli Olma Yaþýný Geçen Nüfus Ýçinde Yaþlýlýk Sigortasýndan Aylýk Alanlar ......44 

Tablo 3.3. Bölgeler ve Ülke Gruplarýna Göre Sosyal Güvenlik Harcamalarý 

(GSYÝH'nýn Yüzdesi Olarak) (2005-2009) .................................................................46 

Tablo 4.1. Yýllar Ýtibarýyla Yaþlýlýk Aylýðý Baðlanma Yaþlarý.......................................................58 

Tablo 4.2. Sosyal Sigorta Kuruluþlarý ve Kapsama Aldýklarý Nüfus (Bin Kiþi) ..........................60 

Tablo 4.3. Sosyal Yardým Hizmeti Veren Kuruluþlarýn Sosyal Yardým Harcamalarý.................61 

Tablo 4.4. 2010-2012 SGK Gelir ve Giderleri (Milyon TL).........................................................63 

Tablo 4.5. SGK Gelir-Gider Dengesi ve Açýklarýn GSYÝH'na Oraný (%) ...................................64 

Tablo 4.6. Sigortalýlar ve Sigorta Kollarýna Göre Primler (%) ....................................................65 

Tablo 4.7. Çeþitli Ülkelerde Toplam Prim Oranlarý (%) .............................................................66 

Tablo 4.8. Prime Esas Kazançlar Bakýmýndan % 20'lik Dilimlere Göre Sigortalýlarýn 

Daðýlýmý (%)................................................................................................................67 

Tablo 4.9. Yýllar Ýtibarýyla Aktif ve Pasif Sigortalý Geliþme Seyri ve Oraný ...............................68 

Tablo 4.10. Sigortalý Gruplarýna Göre Aktif/Pasif Sigortalý Oranlarýndaki Geliþme Seyri...........69 

Tablo 4.11. 5510 Sayýlý Kanuna Göre Hesaplanan Aylýklarýn 4447 Sayýlý Kanuna Göre 

Hesaplanan Aylýklara Oraný.......................................................................................70 

Tablo 5.1. Cinsiyete Göre Yaþ Gruplarýndaki Pasif Sayýlarýnýn Sýfýr Olmasý Beklenen Yýllar...92 

Ek Tablo 1:506 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (SSK'lý) Kadýnlarýn 

4759 Sayýlý Kanuna Göre Emekli Olma Yaþ Sýnýrý ve Zamaný................................124 

Ek Tablo 2:506 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (SSK'lý) Erkeklerin 


Ek Tablo 3: 5434 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (ES'li) Kadýnlarýn 


Ek Tablo 4: 5434 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (ES'li) Erkeklerin 


Ek Tablo 5: 1479 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (BAÐ-KUR'lu) Kadýnlarýn 


Ek Tablo 6: 1479 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (BAÐ-KUR'lu) Erkeklerin 


Ek Tablo 7: 2926 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (BAÐ-KUR'lu) Kadýnlarýn 


Ek Tablo 8: 2926 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (BAÐ-KUR'lu) Erkeklerin 

4759 Sayýlý Kanuna Göre Emekli Olma Yaþ Sýnýrý ve Zamaný................................131

ÞEKÝLLER 

Þekil 4.1. Aktif/pasif sigortalý oranýnýn geliþimi.........................................................................69 

Þekil 4.2. Çeþitli Ülke ve Bölgelerde 15-64 Yaþ Grubunda Ýþgücüne Katýlma Oraný (2010)...72 

Þekil 4.3. 2010 Yýlýnda Yaþlýlýk Aylýðý Baðlanan 4/a'lý Sigortalýlarýn 

Yaþ Gruplarýna Göre Daðýlýmý....................................................................................73 

Þekil 5.1. 15-34 Yaþ Erkek Ýþgücü: 2010-2050 ...........................................................................81 

Þekil 5.2. 35-54 Yaþ Erkek Ýþgücü: 2010-2050 ...........................................................................82 

Þekil 5.3. 55-65+ Erkek Ýþgücü: 2010-2050 ................................................................................82 

Þekil 5.4. 15-34 Yaþ Kadýn Ýþgücü: 2010-2050...........................................................................83 

Þekil 5.5. 35-54 Yaþ Kadýn Ýþgücü: 2010-2050...........................................................................83 

Þekil 5.6. 55-65+ Yaþ Kadýn Ýþgücü: 2010-2050.........................................................................84 

Þekil 5.7. 15-34 Yaþ Erkek Ýstihdamý: 2010-2050.......................................................................85 

Þekil 5.8. 35-54 Yaþ Erkek Ýstihdamý: 2010-2050.......................................................................85 

Þekil 5.9. 55-65+ Yaþ Erkek Ýstihdamý: 2010-2050.....................................................................86 

Þekil 5.10. 15-34 Yaþ Kadýn Ýstihdamý: 2010-2050.......................................................................86 

Þekil 5.11. 35-54 Yaþ Kadýn Ýstihdamý: 2010-2050.......................................................................87 

Þekil 5.12. 55-65+ Yaþ Kadýn Ýstihdamý: 2010-2050.....................................................................87 

Þekil 5.13. Sosyal Güvenlik Sistemine Kayýtlý Erkek Ýstihdamýnýn Yaþ Daðýlýmý: 2007-2020 ....88 



Þekil 5.16. Sosyal Güvenlik Sistemine Kayýtlý Kadýn Ýstihdamýnýn Yaþ Daðýlýmý: 2007-2020....90 



Þekil 5.19. Emekli Erkeklerin Yaþ Daðýlýmý: 2000-2020 ..............................................................93 



Þekil 5.22. Emekli Kadýnlarýn Yaþ Daðýlýmý: 2000-2020 ..............................................................94 



Þekil 5.25. Kadýn ve Erkek Aktiflerin ve Pasiflerin Seyri: 2010-2050..........................................96 

Þekil 5.26. Kadýnlar, Erkekler ve Toplam Ýçin Aktif/Pasif Oranlarý: 2010-2050.........................97 

Þekil 6.1. Yaþa Göre Ücret Deðiþimini Gösteren Yaþ Etkinlik Endeksi..................................102 

Þekil 6.2. Toplam Aktifler Alt ve Üst Senaryo Seyri ................................................................104 

Þekil 6.3. Alt ve Üst Senaryolarda Sosyal Güvenlik Prim Gelirleri Seyri................................105 

Þekil 6.4. Toplam Pasifler Alt ve Üst Senaryo Seyri ................................................................109 

Þekil 6.5. Alt ve Üst Senaryolarda Sosyal Güvenlik Emekli Maaþ Ödeme Giderleri .............110 

Þekil 6.6a. Aktif/Pasif Oranlarýnýn Alternatif Senaryolarda Seyri..............................................111 

Þekil 6.6b. Alternatif Senaryolarda Aktif/Pasif Oranýnýn Orta Senaryodan 

Yüzde Sapmalarý .......................................................................................................111 

Þekil 6.7. Sosyal Güvenlik Gelir/Gider Oraný..........................................................................112 

Ek Þekil 1: 15+ Kurumsal Olmayan Erkek Nüfusu: 15-34 Yaþ..................................................132 

Ek Þekil 2: 15+ Kurumsal Olmayan Erkek Nüfusu: 35-54 Yaþ..................................................132 

Ek Þekil 3: 15+ Kurumsal Olmayan Erkek Nüfusu: 55-65+ Yaþ................................................133 

Ek Þekil 4: 15+ Kurumsal Olmayan Kadýn Nüfusu: 15-34 Yaþ..................................................133 

Ek Þekil 5: 15+ Kurumsal Olmayan Kadýn Nüfusu: 35-54 Yaþ..................................................134 

Ek Þekil 6: 15+ Kurumsal Olmayan Kadýn Nüfusu: 55-65+ Yaþ ...............................................134

KISALTMALAR 

ASPB: Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlýðý 

BAÐ-KUR: Esnaf ve Sanatkarlar ve Diðer Baðýmsýz Çalýþanlar Sosyal Sigorta Kurumu 

ÇHGM: Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüðü 

ES: Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandýðý 

FBMG: Fert Baþýna Milli Gelir 

GSS: Genel Saðlýk Sigortasý 

GSYÝH: Gayri Safi Yurtiçi Hasýla 

ILO : Uluslararasý Çalýþma Örgütü-International Labour Organisation 

IMF: Uluslararasý Para Fonu-International Monetary Fund 

ISSA: Uluslararasý Sosyal Güvenlik Birliði-International Social Security Assocation 

ÝKMH: Ýþ Kazalarý ve Meslek Hastalýklarý 

ÝÞKUR: Türkiye Ýþ Kurumu 

MYÖ: Malullük, Yaþlýlýk ve Ölüm 

OECD: Ekonomik Kalkýnma ve Ýþbirliði Örgütü-Organisation for Economic 

Co-operation and Development 

OYAK: Ordu Yardýmlaþma Kurumu 

SGK: Sosyal Güvenlik Kurumu 

SHÇEK: Sosyal Hizmetler Çocuk Esirgeme Kurumu 

SSA: Social Security Administration 

SSGSSK: Sosyal Sigortalar ve Genel Saðlýk Sigortasý Kanunu-5510 Sayýlý Kanun 

SSK: Sosyal Sigortalar Kurumu 

SYDTV: Sosyal Yardýmlaþma ve Dayanýþmayý Teþvik Vakýflarý 

TÜÝK: Türkiye Ýstatistik Kurumu 

UN: Birleþmiþ Milletler-United Nations 

WB : Dünya Bankasý-World Bank

1 B Ö L Ü M 

GÝRÝÞ

1. GÝRÝÞ 

Bireyleri ve bakmakla yükümlü olduklarý yakýnlarýný, yaþlýlýk, sakatlanma, ölüm, iþ 

kazasý ve meslek hastalýklarý, hastalýk, analýk ve iþsizliðe baðlý olarak ortaya çýkan gelir 

kaybý risklerine karþý korumayý amaçlayan her çeþit sosyal sigorta, sosyal yardým ve 

sosyal hizmetlerin kamusal sunumu sosyal güvenlik kavramý içinde yer almaktadýr. 

Toplumu oluþturan herkes için temel bir hak olma niteliði artýk evrensel olarak kabul 

gören sosyal güvenlik için geliþmiþ ülkelerde bireyler ve kamu tarafýndan yapýlan sosyal 

güvenlik harcamalarý GSYÝH'nýn % 20-30'una denk gelen büyüklüklere ulaþmýþtýr. 

Beklentiler sadece geliþmiþ ülkelerde deðil, diðer ülkelerde de bu amaçla yapýlan 

harcamalarýn artarak devam edeceði yönündedir. 

Gerek Türkiye'de, gerekse diðer ülkelerde, toplam sosyal güvenlik harcamalarý içinde 

en büyük harcama kalemini de, tipik olarak % 60-70 arasýnda deðiþen paylarla yaþlýlýk 

(emeklilik) sigortasý oluþturmaktadýr. Dolayýsýyla, yaþlýlýk sigortasýnýn sunumuyla ilgili 

her türlü geliþme, bütün sosyal güvenlik sistemini etkilemektedir. Nitekim Türkiye'de 

de kamusal olarak sunulan ve bireyleri çeþitli gelir kaybý risklerine karþý korumayý 

amaçlayan sigortacýlýk faaliyetleri arasýnda, toplam sosyal güvenlik gelirleri ve harcamalarý 

içinde en yüksek paya sahip olan faaliyet kolu yaþlýlýk (emeklilik) sigortasýdýr. 

Belli bir yaþa ulaþtýktan sonra emekli olarak çalýþmayý býrakmalarýna baðlý olarak 

kazanç kaybý yaþayan bireylerin, asgari bir yaþam standardýný, bu kazanç kaybýna raðmen 

sürdürmesini saðlamak üzere dünyanýn pek çok ülkesinde yapýlan tipik düzenleme, 

devletin çalýþanlarý zorunlu bir kamu yaþlýlýk sigortasý kapsamýna almasýdýr. Bu sigorta 

kapsamýnda hak kazananlara, çalýþma yaþamlarýndaki kazançlarýnýn belli bir oraný 

üzerinden baðlanan yaþlýlýk (emeklilik) aylýklarý, yaþlanmaya baðlý olarak yaþadýklarý 

kazanç kaybýný kýsmen telafi ederek; yaþam standartlarýnýn hedeflenen asgari düzeyin 

altýna düþmesini engeller. Türkiye'de de sosyal güvenlik sisteminin kamu eliyle yürütülen 

zorunlu ayaðýndaki en önemli faaliyet alaný olan ve toplam sosyal güvenlik harcamalarý 

içinde % 70'i aþan bir paya sahip olan yaþlýlýk sigortasý, pek çok baþka ülkedeki uygulamaya 

benzer biçimde, daðýtým esaslý finansman sistemi temelinde sunulmaktadýr. 

Daðýtým esaslý sosyal güvenlik sistemlerinin iþleyiþi, kuþaklar arasý dayanýþma ilkesine 

ve gelir transferine dayanýr: Çalýþtýklarý süre boyunca (zorunlu) yaþlýlýk sigortasý primlerini 

ödeyerek emekliliðe hak kazananlara, çalýþma yaþamýnda elde ettikleri prime esas kazanç 

ortalamasýnýn belli bir yüzdesi (baðlama oraný) üzerinden baðlanan yaþlýlýk aylýklarý, o 

sýrada aktif olarak çalýþmaya devam edenler ve onlarýn iþverenlerinden toplanan zorunlu 

katkýlar (prim ödemeleri) yoluyla karþýlanýr. Bir baþka deyiþle, bugün çalýþan ve prim 

ödeyenler, halen emekli olanlarýn aylýklarýný finanse ederken; bunlarýn gelecekte emekli 

olduklarýnda alacaklarý aylýklarý da o günün çalýþanlarý olan, gelecek kuþaklar finanse 

edecektir. Bu yüzden de, prim oranlarý ve aylýk baðlama oranlarý sabitken, daðýtým 

sistemi temelinde çalýþan bir sosyal güvenlik kuruluþunun toplam gelirleri, aktif çalýþan 

17

ve prim ödeyenlerin sayýsý arttýkça; toplam giderleri de, emekli aylýðý baðlananlarýn (pasif 

emekli) sayýsý arttýkça artar. Dolayýsýyla nüfusun yaþlanmasý yönündeki bir demografik 

dönüþüm, kuþaklar arasý gelir transferi yükünü deðiþtirir. 

Nispeten genç nüfuslu bir toplumda, çalýþan ve prim ödeyenler görece çok, aylýk 

alanlar görece az sayýda olduðu için, çalýþan kuþaklarýn prim yükünü daha düþük tutmak 

mümkünken, nüfusun zaman içinde yaþlanmasý, çalýþanlar üzerindeki prim yükünü bu 

düþük seviyede tutmayý zorlaþtýrýr. Her ülkenin er veya geç geçirdiði ve nüfusun zaman 

içinde yaþlanmasýna, dolayýsýyla da aylýk ödenen toplam emekli sayýsýnýn (emekli 

stokunun) prim ödeyen çalýþan sayýsýndan daha süratle büyümesine yol açan demografik 

geçiþ süreçleri, daðýtým esasýna göre çalýþan sosyal güvenlik kuruluþlarýnýn emeklilik 

sigortasý sunumunda karþýlaþtýklarý gelir-gider dengelerinin zaman içinde bozulmasýna 

yol açar. 60 (ya da 65) yaþý geçen nüfusun toplam nüfusa oranýnýn artmasýný ifade eden 

nüfus yaþlanmasý, bir yandan maaþ alan emekli stokunun büyümesine yol açmak suretiyle 

toplam giderleri artýrýrken; diðer yandan, çalýþma ve dolayýsýyla prim ödeme yaþýndaki 

nüfusun payýný azaltmak suretiyle gelirlerin artýþ hýzýný düþüren bir etki yapar. 

Emekli aylýklarýný azaltýcý adýmlar atýlmamasý halinde, nüfus yaþlanmasýna baðlý olarak 

artan giderler çalýþan nüfus üzerindeki prim yükünün artýrýlmasýný ya da giderek büyüyen 

finansman açýklarýnýn bütçeden yapýlacak transferler ya da borçlanma yoluyla karþýlanmasýný 

zorunlu kýlar. Bir sosyal güvenlik sisteminin yaþlýlýk (emeklilik) sigortasýnýn sunumundan 

kaynaklanan gelir-gider dengesizliklerini yeniden kurmak ya da bu sunum sýrasýnda 

karþýlaþýlan açýklarý kabul edilebilir seviyelere çekmek için yapýlmasý gereken, sistem 

parametrelerinde toplam gelirleri artýrma ve/veya toplam giderleri azaltma yönünde 

deðiþiklikler yapmaktýr. Bunlardan gelirleri artýrmak üzere yapýlabilecek deðiþiklikler 

arasýnda; 

• Prim oranlarýný yükseltmek, 

• Prime esas kazançlarýn kapsamýný ve sýnýrlarýný geniþletmek, 

• Çalýþma süresini ve prim ödeme gün sayýsýný uzatmak, 

• Ýþgücüne katýlýmýn artýrýlmasý; iþsizliðin ve kayýt dýþýlýðýn azaltýlmasý; yurtdýþýndan 

göçmen kabulü gibi konularda atýlacak adýmlar yoluyla sisteme prim ödeyenlerin 

sayýsýnýn artmasýný saðlamak 

ile sosyal güvenlik kuruluþlarýnýn açýk vermelerinden önce edinmiþ olabileceði varlýklarýn 

getirisini artýrmak gibi önlemler yer almaktadýr. Giderleri azaltmak üzere alýnabilecek 

önlemler arasýnda ise; 

• Emeklilik yaþýný yükseltmek suretiyle hem emekli stokunun büyüme hýzýný düþürmek 

hem de emeklilere maaþ ödenen ortalama süreyi kýsaltmak, 

• Emekli aylýðý baðlama oranlarýný düþürmek 

gibileri sýralanabilir. 

18

Yaþlýlýk (emeklilik) sigortasýnýn maaþ ödeme giderleri ile prim gelirleri arasýndaki 

farktan kaynaklanan açýklarý kontrol altýna almayý saðlayacak tedbirlerin hangileri 

olabileceðini teorik olarak saptamak kolaysa da hangi tedbirden hangi oranda 

yararlanýlmasýnýn uygun olacaðýna ya da yeni parametrelerin hangi tarihten itibaren, 

kime uygulanacaðýna karar vermek, yeni parametrelere tabi olanlarla olmayanlar arasýnda 

gözlenecek farklarýn yaratacaðý hukuki sorunlarý çözmek gibi pratik sorunlar bir parametrik 

reformu yürürlüðe sokmayý güçleþtiren faktörlerdir. Bu tür bir reformun zorluðunu artýran 

bir baþka önemli husus da politikacýlarýn, reformun halen aktif çalýþanlar ve/veya 

emeklilerden oluþan geniþ seçmen kitlelerini kaçýnýlmaz biçimde mutsuz etmesinin 

doðuracaðý siyasi riskleri göðüsleme konusunda gösterdikleri isteksizliktir. Yine de OECD 

üyesi geliþmiþ ülkeler baþta olmak üzere pek çok ülke, kýsmi ya da kapsamlý parametrik 

reformlarý gündemine almýþ ya da yürürlüðe sokarak emeklilik rejimlerinin tabi olduðu 

kurallarý deðiþtirmiþ durumdadýr. Peki o zaman bu ülkelerdeki hükümetleri, söz konusu 

reformlarý hayata geçirmenin getirdiði siyasi risklere ve teknik güçlükleri göðüslemeye 

iten nedir? Bu sorunun cevabý, geliþmiþ ülkeleri diðerlerinden daha önce baþladýklarý 

demografik geçiþ sürecinde vardýklarý noktada karþýlaþtýklarý nüfus yaþlanmasýnýn 

boyutlarýdýr. Nitekim, demografik deðiþim daðýtým esaslý sosyal güvenlik sistemlerinin 

finansal sürdürülebilirliðini bütün dünyada, ama özellikle nüfusu hýzla yaþlanan ülkelerde 

ciddi biçimde tehdit etmektedir. Bu tehdit, nüfusu en hýzlý yaþlanan Japonya, Ýtalya ve 

diðerleri baþta olmak üzere geliþmiþ ülkelerin bugün; aralarýnda Türkiye'nin de bulunduðu 

geliþmekte olan ülkelerin ise, önlem almadýklarý takdirde önümüzdeki 20-50 yýllýk bir 

dönem içinde karþýlaþmalarý kaçýnýlmaz olan bir tehdittir. Nitekim Türkiye gibi demografik 

geçiþini henüz tamamlamamýþ; dolayýsýyla, halen nispeten genç bir nüfusa sahip olan 

ve çalýþma çaðýndaki nüfusun toplam nüfus içindeki payýnýn artmaya devam ettiði 

(demografik fýrsat penceresi henüz açýk olan) ülkeler gelecek on yýllarda daðýtým esaslý 

sosyal güvenlik sistemlerinin finansal sürdürülebilirliðini saðlayacak tedbirleri alma 

þansýna sahip ülkelerdir. 

Bu çalýþmada, Türkiye'nin yaþlýlýk sigortasý sisteminin finansman dengelerinin evrimi 

ve yakýn geçmiþte yaþanan reform sürecinin deðerlendirilmesini takiben, sistemin gelirgider 

dengelerinin gelecekteki seyri 2050'ye kadar uzanan demografik projeksiyonlar 

ýþýðýnda ele alýnmaktadýr. Çalýþma, demografik deðiþim sürecinin yaþlýlýk sigortasý gelirgider 

dengeleri üzerindeki etkilerine odaklanmýþ olsa da, bunun sosyal güvenlik sisteminin 

tek sorun alaný olmadýðý açýktýr. Sosyal güvenlik sistemimizin, ekonominin diðer alanlarýna 

de olumsuz etkileri olan finansman sorunlarýna ek olarak; 

• Toplumu bir sosyal güvenlik sisteminin koruma saðlamasý beklenecek bütün risklere 

karþý koruma kapsamýna almada yetersiz kalmasý, 

• Yoksulluða karþý yeterli koruma saðlayamamasý ve kaynak israfýna yol açmasý, 

• Mevcut sosyal güvenlik kurumlarýnýn örgütlenme, yönetim ve alt yapý yetersizlikleri 

ve 

• Farklý sosyal sigorta kurumlarýnýn mevzuatýna tabi olanlar arasýnda haklar ve 

yükümlülükler bakýmýndan norm ve standart birliðinin saðlanamamasý 

19

gibi her biri diðeri ile yakýndan ilgili, çok yönlü ve çok boyutlu sorunlarý vardýr. Ancak, 

gelir-gider dengelerinin ilerlemekte olan demografik deðiþim sürecindeki seyrinin 

incelenmesi, sistemin sürdürülebilirliðinin (ve dolayýsýyla diðer sorunlarýn çözülebilirliðinin) 

saðlýklý biçimde deðerlendirilmesi açýsýndan önemlidir. 

Çalýþmanýn geri kalanýndaki akýþ þöyle planlanmýþtýr. 2. bölümde nüfusbilim, demografik 

yapý ve sosyal güvenlik iliþkilerine dair genel bir çerçeve çizilerek, demografik yapýnýn 

sosyal güvenliði etkileyen deðiþken ve göstergeleri üzerinde durulurken; 3. bölümde 

günümüz sosyal güvenlik sistemlerinde temel sorun alanlarý, bu sorunlara cevap vermeye 

yönelik arayýþlar ve sistemin sürdürülebilirliðini saðlamaya yönelik yeniden yapýlanma 

ve reform arayýþlarý ele alýnmýþtýr. Çalýþmanýn 4. bölümünde Türk sosyal güvenlik sistemi 

kýsa bir tarihçe, kurumsal yapý ve iþleyiþ esaslarý bakýmýndan sunulmuþ, sistemin temel 

yapýsal özellikleri ile uzun vadeli sigorta kollarý bakýmýndan genel görünümü verilmiþtir. 

5. bölümde, demografik dönüþüm sürecinin, sosyal güvenlik sistemlerinin yaþlýlýk sigortasý 

sunumundan kaynaklanan gelir-gider dengelerini neden ve nasýl etkileyeceðine iliþkin 

basit bir analitik çerçeve sunulmaktadýr. Ýzleyen 6. bölümde 2050'ye dek uzanan bir 

gelecekte beklenen demografik geliþmeler ýþýðýnda, Türkiye'deki yaþlýlýk sigorta sisteminin 

gelir-gider dengelerine iliþkin öngörüler tartýþýlmaktadýr. 7. ve son bölüm ise, sonuçlar 

ve politika önerilerini de kapsayan bir genel tartýþmaya ayrýlmýþtýr. 

18 20

2 B Ö L Ü M 

NÜFUSBÝLÝM, DEMOGRAFÝK YAPI 

VE 

SOSYAL GÜVENLÝK

2. NÜFUSBÝLÝM, DEMOGRAFÝK YAPI VE SOSYAL 

GÜVENLÝK 

2.1. Nüfus, Demografik Yapý ve Sosyal Güvenlik Ýliþkisi 

Nüfus ve demografik yapýdaki deðiþikliklerin sosyal güvenlik sistemlerinin geleceði 

ve sürdürülebilirliði bakýmýndan ne kadar belirleyici olduðunu kapsamlý bir þekilde ele 

alan erken bir çalýþma Dünya Bankasý'nýn 1994 tarihli "Averting The Old Age Crisis" 

(WB, 1994) Raporu'dur. Raporda 20. yüzyýlýn son on yýlý ve 21. yüzyýlda gerçekleþtirilecek 

sosyal güvenlik reform veya yeniden yapýlanma çalýþmalarýnýn büyük ölçüde demografik 

yapýnýn deðiþen ihtiyaçlarýna cevap verebilecek, sürdürülebilir bir sosyal güvenlik sistemi 

oluþturmaya yönelik olacaðý vurgulanmýþtýr. Ýzleyen yýllarda ve özellikle 2000'li yýllarýn 

baþýndan itibaren IMF, OECD ve ILO baþta olmak üzere uluslararasý kuruluþlar, demografik 

yapý deðiþikliklerinin sosyo-ekonomik deðiþkenler üzerine etkilerini incelemeye yönelik 

çok sayýda ve kapsamlý raporlar yayýnlamýþlar, konu çok sayýda uluslararasý kongre ve 

toplantýda ayrýntýlý biçimde tartýþýlmýþtýr 1 . 

Nitekim, sosyal hayatýn ve kurumsal yapýlanmanýn demografik yapý ile iliþkilerinin 

çok yönlü, karmaþýk ve en yoðun olduðu alanlarýn baþýnda sosyal güvenlik gelir. 

Öncelikle, sosyal güvenliðin hedef kitlesi ve varlýk sebebi toplam nüfus, yani demografidir. 

Sosyal güvenlik ihtiyacý; yaþ, cinsiyet, medeni durum, eðitim, gelir seviyesi ve inanç 

farklýlýklarýna bakýlmaksýzýn her insan için temel ve evrensel bir ihtiyaç olduðundan 

toplumu oluþturan herkesi (bütün nüfus) koruma kapsamýna almak bir sosyal güvenlik 

idealidir. Sosyal güvenlik ihtiyacýný karþýlamaya yönelik sistemlerin baþta finansmaný 

olmak üzere iþleyiþ esaslarý dademografik yapýnýn temel göstergeleri arasýnda yer alan, 

çalýþan ve prim ödeyen nüfus ile çalýþma hayatýndan ayrýlan yaþlý ve gelir alan nüfus 

gruplarýnýn nispi büyüklükleri ile yoksul nüfusun bunlara oraný arasýndaki dengelere 

dayanýr. Dolayýsýyla sosyal güvenlik sistemlerinin girdileri ve çýktýlarý ile temel baþarý 

ölçütleri doðrudan nüfusla ilgilidir. 

Nüfus, sosyal güvenliðin varlýk sebebi olduðu ölçüde, demografik yapýda meydana 

gelen (nüfusun büyüklüðü, artýþ hýzý, yaþ gruplarýna göre daðýlýmý gibi) deðiþiklikler de 

sosyal güvenlik sistemlerinin iþleyiþini, mali dengesini ve sürdürülebilirliðini etkiler 

(Hoþgör, Tansel, 2010). Özellikle, günümüz daðýtým esaslý sosyal güvenlik sistemlerinin 

mali dengesi ve sürdürülebilirliði büyük ölçüde nüfusun yaþ gruplarýna göre daðýlýmýna 

baðlý hale gelmiþtir. Demografik geçiþ sürecini tamamlamýþ ya da bu sürecin ileri 

aþamalarýna varmýþ olan toplumlarda yaþanan temel demografik yapý deðiþikliði, sosyal 

1 Bu Yayýnlardan Bazýlarý Þunlardýr: ILO, "Employment And Social Protection In The New Demographic Context" 

ILO, Geneva, 2010,; ISSA; Demographic Changes And Social Security: Challenges And Opportunities, World Social 

Security Forum, Cape Town, 2010; ISSA, Demographic Change In The World Of Work: Challenges And Prevention" 

ISSA, World Social Security Forum, Cape Town, 2010; OECD, Long Term Global Demographics Trends: Reshaping 

And Geopolitical Landscape, OECD, July 2001, IMF, The Global Impact Of Demographic Change' Working Paper,. 

January 2006, UNFPA, "Ageing In The Twenty First Century:A Celebration And Challenge", United Nations Population 

Fund, New York, 2012. 

23

güvenlik sistemlerinin geleceðini de tehdit eden nüfus yaþlanmasý problemidir. Gerçekten 

de dünya yaþlandýkça, "daha az çalýþma, daha az üretim ve daha az kazanç sarmalý ile 

birlikte artan gelir güvensizliði ve yoksulluk tehlikesi" ortaya çýkmaktadýr (WB, 1994). 

2.2. Sosyal Güvenlikle Ýlgili Demografik Göstergeler ve 

Deðiþkenler 

Demografik yapýnýn sosyal güvenlik sistemlerinin iþleyiþi ile ilgili ve onu etkileyen 

temel deðiþkenleri ve göstergeleri þunlardýr: 

• Toplam nüfus: Sosyal güvenlik sistemlerinin kapsama almak istediði hedef kitleyi 

oluþturur. Toplam nüfus, toplam sosyal güvenlik talebinin büyüklüðünü ve buna 

baðlý olarak yapýlacak harcamalarla bu harcamalar için tahsis edilecek kaynaðýn 

büyüklüðünü belirler. Toplam nüfusun ne oranda kapsama alýndýðý, sosyal güvenlik 

sistemleri için bir baþarý ölçütüdür ve nihai hedef, nüfusun tamamýný kapsama 

alacak bir sosyal güvenlik sistemi kurmaktýr. 

Türkiye için Temmuz 2012 tarihi itibarýyla sosyal sigorta programlarý bakýmýndan 

sosyal güvenlik kapsamýna alýnan nüfus, toplam nüfusun % 86'sýna ulaþmýþtýr. Bu 

gösterge, Türk sosyal güvenlik sistemi için kapsam dýþýnda kalan % 14'lük kesime 

yönelik politikalar belirlenmesi gereðini ortaya koyar. Demografi ve kapsam iliþkisini 

bütün sosyal güvenlik sistemi için olduðu gibi sosyal risklerin her biri için de 

yapmak mümkündür. Mesela, yaþlýlýk sigortasý bakýmýndan, emekli olma yaþýný 

geçen ancak emekli aylýðý alabilen nüfusun yaþ grubuna oranýnýn dünya ortalamasý 

% 40,2 mertebesinde iken, bu oran Batý Avrupa'da % 92; Kuzey Amerika'da % 75,6; 

Kuzey Afrika'da % 28,4'tür. Türkiye'de % 87'ye ulaþmýþ olan ayný oran, Batý 

Avrupa'nýn gerisinde kalmakla birlikte dünya standartlarýnda oldukça yüksek bir 

deðeri temsil etmektedir (ILO, 2011a). 

• Nüfusun yaþ gruplarýna göre daðýlýmý: Uluslararasý istatistiklerde çalýþan aktif 

nüfus ile baðýmlý nüfus arasýndaki ayýrýmý vurgulamak için nüfus 3 ana gruba ayrýlýr. 

Bunlar 0-14, 15-64 ve 65+ nüfus gruplarýdýr. 15-64 yaþ grubu çalýþan nüfusu 

(iþgücünü) oluþtururken, 0-14 ve 65+ yaþ gruplarý çalýþma hayatý dýþýnda kalan 

baðýmlý nüfusu oluþturur. Nüfusun yaþ gruplarýna göre daðýlýmý özellikle daðýtým 

esasýna göre iþleyen primli sosyal güvenlik sistemleri bakýmýndan hayati öneme 

sahiptir. 15-64 yaþ grubunun büyüklüðü sosyal güvenlik sistemlerinin gelirlerini 

artýran olumlu, özellikle 65+ yaþ grubunun toplam nüfusa oranýnýn büyüklüðü de 

giderleri artýran olumsuz etki yapar. Demografik yapýnýn bir göstergesi olan klasik 

3'lü yaþ grubunun oransal deðiþimi sosyal güvenlik sistemlerini doðrudan etkiler. 

Nitekim, eðitim süresinin uzamasý 0-14 yaþ grubunun üst sýnýrýný 20'li yaþlara doðru 

yükseltirken, ortalama hayat süresinin uzamasý da 65 yaþ üstü nüfusun toplam 

nüfusa oranýný artýrmaktadýr. Bu iki yaþ grubunun oransal olarak büyümesi, 15-64 

yaþ grubunu küçülttüðü ölçüde daðýtým esaslý sosyal güvenlik sistemlerinin finansal 

dengelerini zorlayan bir etki yaratýr. 

24

• Nüfus piramidi: Nüfusun, klasik 0-14, 15-64 ve 65 + yaþ gruplarýna göre ayýrýmý 

nüfus biliminin gelecek dönemlere iliþkin nüfus projeksiyonlarýnda yetersiz 

kalmaktadýr. Daha saðlýklý nüfus projeksiyonlarý yapabilmek, doðum ve ölüm 

hýzlarýndaki deðiþme ile ortalama hayat beklentisinin uzamasýnýn nüfusun yaþ 

daðýlýmýna etkisini tespit edebilmek için nüfusun 4'lü yaþ gruplarýna bölünmesiyle 

oluþturulan grafik daðýlým, nüfus piramidi olarak adlandýrýlýr. Nüfus piramitleri yaþ 

gruplarý yanýnda cinsiyet bakýmýndan da oluþturulabilir. 

Nüfus piramitlerinin grafik görünümü ülke nüfusunun demografik yapýsý hakkýnda 

çok yönlü bilgiler verir. Nitekim, tabaný geniþ, tepe kýsmý dar olan birinci tip piramit, 

doðum ve ölüm oranlarýnýn yüksek olduðu, geri kalmýþ ülkeleri gösterirken, kenarlarý 

içeriye doðru çökmüþ üçgene benzeyen ikinci tip piramit geliþmekte olan ülkelerin 

nüfus yapýsýný gösterir. Doðum oranýnýn düþük olmasý dolayýsýyla tabaný daralmýþ, 

tavaný ise nüfusun yaþlandýðýný gösterecek þekilde geniþlemiþ, klasik üçgen görüntüsü 

bozulmuþ 3. tip piramit ise geliþmiþ ülkelerin nüfus yapýsýný gösterir. Bu üçlü 

piramide, olaðanüstü dönemlerde ortaya çýkan (savaþlar ve göçler gibi) nüfus 

hareketlerinin nüfus yapýsýna etkisini gösteren yeni piramitler de eklenebilir (nüfus 

piramitleri için bakýnýz Hoþgör, Tansel, 2010), 

• Nüfusun yaþlanmasý: Sosyal güvenlik sistemleri bakýmýndan en önemli demografik 

deðiþikliktir. Pasif nüfus olarak adlandýrýlan 65+ yaþ grubunun toplam nüfusa 

oranýnýn artmasýdýr. Doðum ve ölüm oranlarýndaki düþüþle birlikte saðlýk baþta 

olmak üzere hayat standardýndaki iyileþmeye baðlý olarak ortalama hayat süresinin 

uzamasý dolayýsýyla yaþlý nüfusun toplam nüfus içindeki payýnýn artmasý halidir. 

Nüfusun yaþlanmasý, daðýtým esaslý sosyal güvenlik sistemlerinde çalýþan-prim 

ödeyen nüfusu azalttýðý, aylýk alanlarý artýrdýðý ölçüde sistemin sürdürülebilirliðini 

tehlikeye düþüren demografik deðiþkenlerin baþýnda gelmektedir. 

• Baðýmlý nüfus: Baðýmlý nüfus, kabaca, çalýþan-aktif nüfusun bakmakla yükümlü 

olduðu, henüz çalýþma çaðýna girmemiþ genç nüfus ile çalýþma hayatýndan ayrýlmýþpasif 

nüfusun toplamý olarak tanýmlanýr. Esas olarak 0-14 yaþ grubu ile 65+ yaþ 

grubunda bulunanlarý ifade eder. Ancak, sosyal güvenlik bakýmýndan 15-64 yaþ 

grubunda bulunan çalýþmayan veya çalýþamayan gruplar da baðýmlý nüfus tanýmýna 

girer ve nüfus biliminin baðýmlý nüfus tanýmýndan daha geniþ bir tanýmdýr. Bu 

anlamda, özürlüler, iþsizler ve çalýþmayanlar, baðýmlý nüfus olarak prim ödeyenler 

üzerinden sosyal güvenlik kapsamýna alýnan kesimi oluþturur. 

• Baðýmlýlýk oraný: 0-14 yaþ grubundaki nüfus ile 65+ yaþ grubunun 15-64 yaþ 

grubundaki nüfusa oranýný gösterir. Eðitim dolayýsýyla 0-14 yaþ grubunun uzamasý, 

artan ortalama hayat süresi dolayýsýyla da 65+ yaþ grubunda bulunanlarýn artmasý, 

baðýmlýlýk oranýný yükseltir. Türkiye'de 2000'li yýllara kadar 0-14 yaþ grubu (genç 

nüfus) baðýmlýlýk oranýnýn yükselten faktör iken, bu yýllardan sonra 65+ yaþ grubunun 

artýþý baðýmlýlýk oranýný yükseltecektir. 

25

Tablo 2.1. Yaþ Gruplarýna Göre Nüfusun Daðýlýmý ve Yaþ Baðýmlýlýk Oraný 

Yýllar 

1935 

1955 

1965 

1975 

1985 

1990 

2000 

2010 

2011 

0-14 

yaþ grubunun 

nüfus oraný 

(1) 

41.3 

39.5 

41.9 

40.6 

37.6 

34.6 

29.8 

25.6 

25.2 

15-64 

yaþ grubunun 

nüfus oraný 

(2) 

54.7 

57.1 

54.1 

54.8 

58.2 

61.1 

64.4 

67.1 

67.3 

• Demografik fýrsat penceresi: Demografik yapýda, nüfus yaþlanmasý ve baðýmlýlýk 

oraný artýþýndan kaynaklanan olumsuz geliþmelerin en az olduðu, nüfusun üretken 

gücünün en yüksek olduðu durumu ifade eder. Esas olarak 15-64 yaþ grubundaki 

nüfusun toplam nüfus içinde en yüksek deðere ulaþacaðý durumu ve tarihi belirtmek 

için kullanýlýr. Bu durum ve tarihten sonra özellikle 65+ yaþ grubunun artmasý 

dolayýsýyla 15-64 yaþ grubu azalmaya baþlayacaktýr. Türkiye için hesaplamalar, 2020 

yýlýnda 15-64 yaþ grubunun % 68.6 ile en yüksek seviyeye ulaþacaðýný, bu noktadan 

sonra düþmeye baþlayacaðýný ortaya koymaktadýr (Hoþgör, Tansel, 2010; 103). Bu 

dönem, Türkiye'nin demografik fýrsat penceresini yakaladýðý dönem olacaktýr. Bu 

durum, nüfus artýþ hýzý yavaþlarken çalýþma çaðýndaki nüfusun artmaya devam 

etmesi ile ortaya çýkar ve her ülke tarihinde, olaðanüstü þartlar (savaþ, göç vb) 

olmaz ise bir defa gerçekleþen bir durumdur (Hoþgör, Tansel, 2010), 

• Nüfus artýþ hýzý: Belirli bir dönemde, nüfus büyüklüðünün ortalama yýllýk artýþýný 

ifade eder. Nüfus artýþ hýzý, doðum hýzý ile ölüm hýzý arasýndaki fark ve ortalama 

hayat ümidinin uzamasý dolayýsýyla ortaya çýkar. Nüfus artýþ hýzý, toplam nüfusun 

miktarý, nüfusun yaþ gruplarýna göre daðýlýmý ve baðýmlýlýk oranlarýný ve nüfusun 

kendini yenileme süresini belirlediði ölçüde sosyal güvenlik sisteminin sürdürülebilirliði 

ile doðrudan ilgilidir. 

• Ortalama ve beklenen hayat süresi: Ortalama hayat süresi, doðumdan itibaren 

bir insanýn ortalama olarak ne kadar süre daha yaþayacaðýný ifade eder ve ölüm 

tarihi ile sonlanýr. Beklenen hayat süresi ise doðuþta ve her yaþ grubu için, cinsiyet 

26 

65+ 

yaþ grubunun 

nüfus oraný 

Kaynak: TÜÝK, Adrese Dayalý Nüfus Kayýt Sistemi (ADNKS) 2011, www.tüik.gov.tr. 

(3) 

4.0 

3.4 

4.0 

4.6 

4.2 

4.3 

5.7 

7.2 

7.3 

Toplam 

100.00 

100.00 

100.00 

100.00 

100.00 

100.00 

100.00 

100.00 

100.00 

Baðýmlýlýk 

Oraný 

(1+3/2) 

0.82 

0.75 

0.84 

0.82 

0.71 

0.63 

0.55 

0.48 

0.48

gruplarý için ve her insan için hesaplanabilir. Esas olarak (x) yaþýndaki bireylerin 

ortalama olarak kaç yýl daha yaþayacaðýný gösterir. Sigortacýlýk tekniði üzerine 

oluþturulan sosyal sigorta kurumlarý için hayati öneme sahip göstergelerden biridir. 

2000 yýlýnda kadýnlar için 74,15; erkekler için 67,58 yýl olan doðuþtaki yaþam ümidi, 

TÜÝK 2010 yýlý projeksiyonlarýna göre kadýnlar için 76,30; erkekler için ise 71,60 

yýla yükselmiþtir (Hoþgör, Tansel, 2010, 36-37). 

• Göç: Demografik yapýyý etkilen deðiþkenlerden biri olarak göç, en basit tarifi ile 

çalýþma ve yaþama yerinin deðiþtirilmesidir. Hem ülke içi, hem de ülkelerarasý 

boyutu vardýr. Ülke içi göç, kýrsal kesimden kentlere insan, tarým sektöründen 

sanayi ve hizmet sektörüne iþgücü göçünü ifade eder. Ülkeler arasýnda ise geri 

kalmýþ ülke ve bölgelerden geliþmiþ ülke ve bölgelere doðru olan insan ve iþgücü 

göçü için kullanýlýr. Ýnsan ve iþgücü göçü, belirli bir süre sonra geriye dönecek 

þekilde geçici olabileceði gibi, göç edilen yerde kalmayý amaçlayan süreklilik niteliði 

de gösterebilir. Göç, göç veren ve alan ülkeler bakýmýndan demografik yapýyý 

deðiþtirdiði ölçüde sosyal güvenlik sistemlerinin finansman dengesini etkilemesi 

yanýnda, birikmiþ haklarýn taþýnmasý ve transferi gibi önemli hukuki sorunlarý da 

beraberinde getiren bir süreçtir. 

2.3. Sosyal Güvenlik ile Demografik Yapý Ýliþkisi 

Temel bir insan hakký ve evrensel bir ihtiyaç olarak sosyal güvenlik özünde bir gelir 

transferi mekanizmasýdýr. Bütün insanlýk tarihi boyunca deðiþik yol ve yöntemlerden 

oluþan sistemlerle bu transfer saðlanmýþtýr. Çok deðiþik ve kapsamlý tarifleri olmakla 

birlikte ILO'nun 1952 tarih ve 102 sayýlý "Sosyal Güvenliðin Asgari Normlarý" sözleþmesinde 

belirtilen 9 sosyal risk sosyal güvenliðin tarifini yapma, kapsamýný belirleme ve sýnýrlarýný 

çizmeyi kolaylaþtýrmýþtýr. Buna göre sosyal güvenlik hastalýk, iþ kazalarý ve meslek 

hastalýklarý, analýk, malullük, yaþlýlýk, ölüm, iþsizlik ve aile gelirinin yetersizliði hallerinde 

ortaya çýkan gelir kayýplarýný telafi etmeye yönelik gelir transferi mekanizmalarýdýr. 

Demografik yapýnýn sosyal güvenlik sistemleri üzerindeki etkisi bütün bir sosyal 

güvenlik sistemi ve bütün sosyal riskler bakýmýndan ayný derecede önemli ve belirleyici 

deðildir. Bu etkinin en fazla olduðu iki sosyal risk, yaþlýlýk ve saðlýk riskleridir. Zaten 

sosyal güvenlik sistemlerinin en fazla harcama yaptýðý iki sigorta kolu da yaþlýlýk ve 

saðlýk sigortalarýdýr. Toplam sosyal güvenlik harcamalarýnýn kabaca % 60'ý yaþlýlýk, % 

30'u da saðlýk sigortasý ile ilgili harcamalardýr. Demografik yapý deðiþikliklerinin bu iki 

sigorta kolunun yaný sýra iþsizlik ve analýk sigortalarý üzerinde de belirleyici etkileri 

olmakla birlikte bu etkinin baskýn olduðu sosyal risk yaþlýlýktýr ve sosyal güvenlik 

sistemlerine yönelik etkisi de en fazla bu sigorta kolu ile ilgilidir. 

Sosyal sigorta programlarý, sosyal güvenlik sisteminin iþleyiþi bakýmýndan uzun vadeli 

sosyal riskler olarak kabul edilen malullük, yaþlýlýk ve ölüm riskleri ile ilgili sosyal sigorta 

hak ve yükümlülüklerini ayrý ayrý belirlerler. Ancak bu üç sigorta kolu finansman 

27

akýmýndan tek primle finanse edilirler. Bu sebeple bu üç sigorta kolunun finansmaný 

tek kalem üzerinden yürütülür. Bu durum sosyal sigorta istatistiklerine de yansýr ve çok 

zaman "gelir veya aylýk alanlar" ile ilgili istatistikler bu üç sigorta kolu için birlikte verilir. 

Ancak bu çalýþmada demografik yapý ve sosyal güvenlik iliþkisi bütünüyle yaþlýlýk 

(emeklilik) sigortasý bakýmýndan ele alýnmýþ, sadece raporun ilk bölümlerinde baðýmlý 

nüfus tarifi yapýlýrken malullük ve ölüm sigortalarýndan aylýk alanlar da istatistiklere dahil 

edilmiþtir. 

Sosyal güvenlik sistemleri ile nüfus ve demografik yapý arasýnda çok yönlü ve karmaþýk 

bir iliþki vardýr. Bu iliþki, bir çok çalýþmada ileri sürüldüðü gibi tek yönlü deðildir. 

Demografik yapý deðiþiklikleri sosyal güvenlik sistemlerini etkilediði ölçüde sosyal 

güvenlik sistemleri de demografik yapýyý etkilemektedir (Ehrlich-Kim, 2005). Demografik 

yapýnýn sosyal güvenlik sistemlerine etkisi, her sosyal güvenlik rejimi için ayný deðildir. 

Bu etki, sosyal güvenlik programlarýnýn kurumsal yapýlanmasý, kapsamý, finansman 

kaynaklarý, finansman yöntemleri, sosyal güvenlik haklarýný kazanma þartlarý, saðlanan 

haklarýn seviyesi ve süresine baðlý olarak deðiþir. 

Sosyal güvenlik sistemleri öncelikle, finansman kaynaklarýna baðlý olarak primli 

(sosyal sigortalar-Bismark modeli) ve primsiz (kamu sosyal güvenlik harcamalarý-Beveridge 

modeli) rejimler olarak ikiye ayrýlýr. Primli rejimler, sigortacýlýk ilkelerine göre çalýþan, 

ödenen prim ile saðlanan haklar arasýnda güçlü bir külfet/nimet (maliyet/fayda) iliþkisi 

kuran sistemlerdir. Primsiz rejimler ise, vergilerle finanse edilen, vatandaþlýk ve muhtaçlýk 

þartlarýna baðlý olarak verilen karþýlýksýz sosyal yardým ve hizmetlerden oluþur. Demografik 

yapýnýn sosyal güvenlik sistemlerine doðrudan ve çok yönlü etkileri esas olarak primli 

rejimler için söz konusudur. Aktüeryal hesap dengesine dayanan bu sistemlerde prim 

ödeyenlerin sayýsý ile aylýk alanlarýn sayýsýnda deðiþme yaratan her demografik deðiþiklik 

primli sistemlerin iþleyiþini etkiler. Bu çalýþmada da esasen demografik yapýnýn primli 

rejimler üzerine etkisi alýnmýþtýr. 

Primli sosyal güvenlik rejimlerinin, gelir-gider dengesinin saðlanmasýnda hangi 

finansman yönteminin tercih edildiði de demografik yapý-sosyal güvenlik iliþkisini belirler. 

Primli rejimler için iki temel finansman yöntemi vardýr: Fon (biriktirme) ve daðýtým 

yöntemi. Fon yöntemi esasen, her bireyin ve her neslin bugün (çalýþma hayatý süresince) 

ödedikleri primlerle saðlanan birikimle, gelecekte (emekli olduklarý zaman) ortaya çýkan 

sosyal güvenlik giderlerini karþýlarlar. Her kiþinin ve kuþaðýn kendi sosyal güvenliðini 

kendisinin saðlamasý esasýna dayanýr. Demografik yapý, bireylerin çalýþma ve emeklilik 

sürelerinin uzunluðunu belirlediði ölçüde sosyal güvenlik sistemini etkiler. Daðýtým 

yönteminde ise bugün çalýþan ve prim ödeyenlerin, bugün yaþlý olan ve aylýk alanlarýn 

sosyal güvenlik harcamalarýný karþýlamasý esastýr. Kuþaklararasý bir dayanýþma ve gelir 

transferi esastýr. Bu sistemde, bugün prim ödeyenler, gelecek kuþaklarýn da kendileri 

için prim ödeyeceklerini kabul ederler. Demografik yapýdaki deðiþim ve dönüþüm, 

çalýþan ve prim ödeyen nüfus ile yaþlý ve aylýk alan nüfus arasýndaki oraný deðiþtirdiði 

ölçüde daðýtým esaslý sosyal güvenlik sisteminin sürdürülebilirliðini etkiler. Bugün görülen 

28

temel demografik yapý deðiþikliði, nüfusun yaþlanmasý dolayýsýyla prim ödeyenler ile 

aylýk alanlar arasýndaki nüfus dengesinin prim ödeyenler aleyhine deðiþmesidir. Bu 

raporda yapýlan projeksiyonlarda demografik yapý deðiþikliklerinin daðýtým esaslý sosyal 

güvenlik sistemlerine etkisi alýnmýþtýr. 

Primle finanse edilen, daðýtým esaslý sosyal güvenlik sistemlerinde yaþlýlýk sigortasý 

bakýmýndan demografik yapý-sosyal güvenlik iliþkisini belirleyen diðer faktör prim ödeme 

süresi ile aylýk baðlama süreleridir. Asgari prim ödeme süresi aktüeryal hesaplara 

dayandýrýlarak belirlenmekle birlikte demografik yapýnýn sistem üzerine etkisini belirleyen 

emeklilik yaþýdýr. Emekli olma yaþý, kiþilerin çalýþma hayatýndan ayrýlarak prim ödeme 

yükümlülüklerinin sona erdiði ve aylýk almaya baþladýklarý dönemin baþlangýcýný ifade 

eder. Bu bakýmdan emeklilik yaþýnýn belirlenmesi daðýtým esaslý sosyal güvenlik rejimleri 

için hayati öneme sahiptir. Emeklilik yaþýnýn belirlenmesinde ise ortalama yaþam süresi 

belirleyicidir. Ülkeler arasýnda farklýlýklar olmakla birlikte birçok ülkede 60-65 yaþ civarý 

emekli olma yaþý olarak belirlenmiþtir. Nüfus yaþlandýkça ve ortalama hayat süresi arttýkça 

emeklilik yaþýnýn da kademeli olarak yükseltilmesini gerektirecektir. Ortalama 

hayat süresinin uzamasý yaþlý nüfus içinde daha yaþlý olan 75 yaþ ve hatta 80 yaþ ve 

üzerindekilerin toplam yaþlý nüfus içindeki oranlarýný yükseltecektir. Bu da sosyal güvenlik 

sistemlerinin hem daha çok kiþiye hem de daha uzun süre yaþlýlýk aylýðý ödemesi anlamýna 

gelmektedir. 

2.4. Sosyal Güvenlik Sistemlerini Etkileyen Demografik Yapý 

Deðiþiklikleri ve Dönüþümler 

Bütün ülkelerde ve bölgelerde ayný derecede olmasa da sosyal güvenlik sistemlerini 

doðrudan etkileyen demografik yapý deðiþiklikleri sistem için bir tehdit unsuru olarak 

ortaya çýkarken ayný zamanda yeni fýrsatlar da sunmaktadýr (ISSA, 2010; 1). Demografik 

yapý deðiþikliðinin iki temel karakteristiði dikkat çekmektedir: Yaþlanma ve farklýlaþma. 

Her ikisi de sosyal güvenlik sistemlerini orta ve uzun dönemde fazlasýyla etkileyecek, 

sistemlerin sürdürülebilirliðini sorgulatacak problem kaynaklarýný oluþturmaktadýr. Ancak, 

bu iki sebepten kaynaklanan problemler sosyal güvenlik sistemlerinin etkinliðini ortaya 

koymasý bakýmýndan da önemli fýrsatlar sunmaktadýr (ISSA, 2010; 2). 

Uluslararasý Sosyal Güvenlik Birliði (International Social Security Assocation-ISSA), 

bugün ve gelecekte sosyal güvenlik sistemlerinin iþleyiþini doðrudan etkileyecek, her 

biri diðeri ile karþýlýklý etkileþime sahip demografik yapý deðiþikliklerini yedi baþlýk altýnda 

toplamýþtýr (ISSA, 2010; 6-17). 

2.4.1. Yaþlanma 

Yaþlanma, geliþme seviyesi ne olursa olsun bütün ülkelerin karþýlaþtýðý ortak bir 

problemdir. 2010 yýlýnda dünyada ortalama yaþ 29 iken 2050 yýlýnda 38 olacaktýr (ISSA, 

2010; 6). 2050 yýlýnda ortalama yaþ Afrika için 29 iken, Latin Amerika'da 42, Asya'da 40 

29

ve Avrupa'da 47 olacaktýr. Yaþlanma, bir yandan sosyal güvenlik sistemlerinin baþta 

saðlýk olmak üzere ortalama hayat ümidini artýrmasý, diðer yandan doðum oranlarýndaki 

düþme dolayýsýyla ortaya çýkacaktýr. 

Bölgeler, 

Ülkeler 

Tablo 2.2. Dünyada Nüfusun Yaþlanma Projeksiyonlarý 

Dünya 9,9 10,2 11,0 16,5 21,9 1,1 1,3 1,5 2,3 4,3 

Geliþmiþ 

bölgeler/Ülkeler 

Az geliþmiþ 

bölgeler/Ülkeler 

Kaynak: ILO (2011). World Social Security Report 2010/11: Providing Coverage in Times of Crisis and Beyond. 

ILO, Geneva, 139-143. 

Nüfusun yaþlanma problemi bütün dünyayý ilgilendiren ortak bir problem olmakla 

birlikte bazý ülkeler için daha acil bir problem olma niteliði taþýmaktadýr. Nitekim, 2050 

yýlýnda Japonya'da 60 yaþýný geçenlerin toplam nüfusa oraný % 44,2; 80 yaþýný geçenlerin 

oraný ise % 15,6'ya ulaþacaktýr. Japonya ile birlikte Almanya, Belçika, Fransa, Hollanda, 

Ýsviçre, Avusturya, Danimarka, Ýsveç ve Norveç gibi geliþmiþ ülkeler ve Ýtalya, Yunanistan 

ve Portekiz gibi orta seviyede geliþmiþ ülkeler için de nüfus yaþlanmasý ciddi bir problem 

olacaktýr (ILO, 2011:141-142). Uluslararasý istatistiklerde yaygýn olarak kullanýlan 65+ 

yaþ grubu esas alýnarak yapýlacak projeksiyonlarda da benzer sonuçlar ortaya çýkmakta, 

yaþlý nüfus 21. yüzyýlýn en önemli sosyo-ekonomik problemi olacak görünmektedir. 

Nüfusun yaþlanmasý baþta yaþlýlýk ve saðlýk sigortalarý olmak üzere sosyal güvenlik 

sistemlerinin harcamalarýný artýracak, yaþlýlýk sigortasý bakýmýndan sistemin temel 

parametreleri olan prim ödeyen aktif nüfus/aylýk alan pasif nüfus dengesini deðiþtirecektir. 

Nüfusun yaþlanmasý ile birlikte artan baðýmlýlýk oraný primli sosyal güvenlik sistemlerinin 

aktüeryal hesap dengesini saðlayacak orta ve uzun dönem projeksiyonlar yapmalarýný 

zorunlu kýlar. Emeklilik yaþýnýn yeniden belirlenmesi yanýnda prim oranlarý ile aylýk 

baðlama oranlarý ile ilgili temel sosyal güvenlik parametrelerinin yeniden belirlenmesi 

bunlardan bazýlarýdýr. 

2.4.2. Aile Yapýsýndaki Deðiþme 

Global demografik yapý deðiþiklikleri, yaþlanma ile birlikte geleneksel aile yapýlarýný 

da deðiþtirmekte, çekirdek aileden de küçük ve istikrarsýz yeni aile yapýlarý ortaya 

çýkmaktadýr. Bu ailelerin dikkat çeken özellikleri; boþanma ve ayrýlmalarla ortaya çýkan 

tek ebeveynli küçük aileler; çekirdek veya tek ebeveynli aile ile birlikte yaþayan büyük 

anne ve büyük babalý aileler; resmi evlilik baðý olmaksýzýn birlikte yaþayan eþ ve 

çocuklardan oluþan ailelerden oluþmalarýdýr. Aile yapýsýnýn deðiþmesi, geleneksel ailedeki 

30

aile reisi, kadýn ve ev iþleri/kadýnýn çalýþmasý, çocuk-ebeveyn iliþkileri ve bunlarla ilgili 

geleneksel rolleri deðiþtirmekte, çok doðal olarak ailenin sosyal güvenlik fonksiyonlarý 

ve sosyal güvenlik ihtiyaçlarý da deðiþmektedir. Deðiþen aile yapýsý ve artan yoksulluk 

özellikle, ayný hanede yaþayan yaþlý, özürlü ve çocuklarýn bakýmý ile çocuklarýn eðitimi, 

gençlerin, kadýnlarýn ve özürlülerin istihdamýna yönelik yeni sosyal güvenlik politikalarýný 

gerekli kýlmaktadýr. 

2.4.3. Ýþgücü Yapýsýnda ve Piyasasýnda Deðiþme 

Nüfusun yaþlanmasý ve aile yapýsýndaki deðiþme, primli sosyal güvenlik sistemlerinin 

temel parametrelerinden birini oluþturan iþgücü piyasasýný da deðiþtirmektedir. Demografik 

yapý deðiþikliklerinin sosyal güvenlik sistemlerine yeni fýrsatlar sunmasý, büyük ölçüde 

iþgücü piyasasý ve iþgücünün yapýsýndaki deðiþmelerle saðlanacaktýr. Ýþe giriþ kriterleri, 

ücretlendirme ve kariyer uygulamalarýnýn toplumsal cinsiyet eþitliði bakýþ açýsýyla gözden 

geçirilmesi, kreþ ve bakým hizmetlerinin yaygýnlaþtýrýlmasý, kadýnlarýn eðitim seviyesinin 

yükseltilmeye devam edilmesi ve kadýnlarýn çalýþmalarýný engelleyen toplumsal zihniyetin 

dönüþtürülmesiyle, kadýnlarýn iþgücüne katýlýmlarýnýn teþvik edilmesi; yaþlý insanlarýn 

emeklilik yaþýna gelince çalýþma hayatýndan ayrýlmalarý yerine çalýþma þartlarýnýn 

iyileþtirilerek çalýþma hayatýnda kalma sürelerinin uzatýlmasý; eðitim süresinin uzamasý 

dolayýsýyla iþgücüne girme yaþý geciken gençlerin yeni ve esnek çalýþma þekilleri ile 

iþgücü piyasasýna girmelerinin saðlanmasý ve nihayet özürlülerin iþgücüne katýlýmlarýnýn 

artýrýlmasý aktif/çalýþan ve prim ödeyen sigortalý sayýsýný artýrdýðý ölçüde sosyal güvenlik 

sistemlerinin parametrelerini olumlu yönde etkileyecektir. Ortalama hayat ümidinin 

uzadýðý toplumlarda insan gücü kaynaðýnýn geliþtirilmesi, çalýþma hayatýnda devamlýlýklarýnýn 

ve mobilitelerinin saðlanmasý hayati öneme sahiptir ve sosyal güvenlik insan gücünün 

istihdam edilebilirliði ve verimliliðini saðlamaya yönelik bir yatýrýmdýr. 

2.4.4. Þehirleþme ve Hayat Tarzýnýn Deðiþimi 

2008 yýlý itibarýyla, dünya nüfusunun yarýdan fazlasý þehirlerde yaþamaktadýr (ISSA, 

2010, 11). Þehirleþme, saðlýk ve konut baþta olmak üzere insana yönelik refah hizmetlerinde 

ciddi bir talep artýþýný beraberinde getirmektedir. Sosyal güvenlik açýsýndan þehirleþme, 

sosyal güvenlik sistemlerinin örgütlenme ve kurumsal yapýsýnda deðiþime yol açabilmektedir. 

Nüfus yoðunluðu arttýðý ölçüde sosyal güvenlik sistemlerinin hizmet götürme maliyeti 

düþmekte, sigortalýlarýn hizmetlere eriþimi kolaylaþmaktadýr. Þehirleþme, aile yapýsýný, 

geleneksel yardýmlaþma þekillerini deðiþtirdiði ölçüde sosyal güvenlik talebini de 

deðiþtirmektedir. Ancak þehirleþme, kayýt dýþý çalýþmayý kayýtlý çalýþmaya dönüþtürdüðü, 

hizmet sektöründe esnek zamanlý yeni istihdam þekilleri yarattýðý ölçüde dezavantajlý 

gruplarýn iþgücüne katýlma oranlarýný yükseltmekte, demografik yapýyý çalýþanlar ve prim 

ödeyenler lehine deðiþtirmektedir. 

31

2.4.5. Düzensizleþen Hayat Devreleri (The unequal desynchronisation 

of life cycles) 

Yaþlanma ve ortalama hayat ümidinin uzamasý, nüfusu; daha az genç, daha fazla yaþlý 

ve daha fazla baðýmlý bir nüfus haline dönüþtürürken, insan hayatýnýn gençlik, çalýþma 

ve yaþlýlýktan oluþan klasik üç dönemli yapýsýný deðiþtirerek iç içe geçmiþ döngüler haline 

getirmektedir. Uzayan eðitim ve artan genç iþsizliði gençlik dönemini; ortalama hayat 

ümidinin uzamasý da yaþlýlýk dönemini uzatmaktadýr. Öte yandan klasik üçlü hayat 

döngüsüne, her gruptaki insanýn baðýmlýlýk oranýný artýran; genç ancak eðitim dolayýsýyla 

iþgücüne geç girilen dönem; çalýþma çaðý içinde olan ancak iþsiz kalýnan dönem; yaþlý 

ancak çalýþma gücü olan fakat uygun iþ bulunamayan dönem ve nihayet 75+ ve 80+ yaþ 

grubunu ifade etmek üzere kýdemli yaþlýlýk gibi yeni dönemler ilave edilerek çok dönemli 

bir hayat döngüsüne geçilmektedir. Ancak bu deðiþim, iþgücü ve istihdam piyasasýna 

da yönelik düzenlemelerle; (gençlerin istihdam piyasasýna giriþlerini teþvik, örgün eðitim 

yanýnda çalýþma hayatý içine dahil edilen hayat boyu eðitimin yaygýnlaþtýrýlmasý, yaþlý 

ancak çalýþma hayatýna devam etmek isteyen yaþlýlarýn çalýþma hayatlarýnýn uzatýlmasý) 

çalýþan ve prim ödeyenlerin sayýsýný artýrdýðý ölçüde sosyal güvenlik sistemlerine yeni 

fýrsatlar getirecektir. 

Ýnsana yakýþýr iþ anlayýþýyla çalýþma þartlarýnýn iyileþtirilmesi, erken emeklilikten 

kaçýndýracak tedbirler ve çalýþma sürelerinin esnekleþtirilmesi, aktif/çalýþan ve prim 

ödeyen iþgücünü artýrdýðý ölçüde sosyal güvenlik sistemlerini rahatlatacaktýr. 

2.4.6. Göç 

Küreselleþme ile ülkeler ve bölgeler arasýnda artan karþýlýklý baðýmlýlýk uluslar arasý 

insan ve emek göçünü de yoðunlaþtýrmýþtýr. Uluslararasý göçle yer deðiþtiren insan sayýsý 

dünya nüfusunun % 3'üne tekabül eden 200 milyon civarýna ulaþmýþtýr (ISSA, 2010, 14). 

Ülke içi göçle yer deðiþtirenlerin sayýsý 740 milyon civarýndadýr. Genellikle geri kalmýþ 

bölge ve ülkelerden geliþmiþ bölge ve ülkelere doðru olan göçe, 14 milyon mülteci ve 

500 bin sýðýnmacý da dahil olmuþtur. Göç, demografik yapýyý deðiþtirdiði ölçüde sosyal 

güvenlik sistemlerini de etkilemektedir. 

Bir demografik olgu olarak göçün getirdiði sosyal güvenlik sorunlarý, kimlerin, hangi 

þartlarda, nasýl ve nereden nereye göç ettiðine baðlý olarak deðiþmektedir. Uluslar arasý 

göç, göç veren ülke ile alan ülke bakýmýndan sosyal güvenlik sistemi ile ilgili farklý 

sonuçlar vermektedir. Birçok geliþmekte olan ülke, kontrollü bir göç politikasý ile nüfusun 

üretim gücünü korumayý, kendisini yenilemesini saðlamaktadýr. Genç ve eðitimli insan 

göçü geliþmekte olan ülkelerin insangücü yatýrýmýný oluþturmaktadýr. Göçün kýsa ve 

orta dönemde yarattýðý en önemli sosyal güvenlik sorunu, farklý ülkelerde elde edilen 

sosyal güvenlik haklarýnýn transferi ile ilgilidir. 

32

2.4.7. Sosyal Yapýda Deðiþme 

Yoksullukla mücadele gelir daðýlýmý eþitsizliklerini azalttýðý ölçüde toplumsal yapýda 

orta sýnýflaþma sürecini hýzlandýracaktýr. Gelir daðýlýmý adaletsizliklerinin giderilerek 

marjinalleþmiþ gruplarýn orta sýnýflaþtýrýlmasý sosyal güvenlik sistemleri bakýmýndan sosyal 

riskler, hedef nüfus ve coðrafi bölge öncelikleri ile ilgili politikalar bakýmýndan deðiþiklikler 

yapýlmasýný gerektirebilir. Yoksul nüfus tabanýnýn geniþlemesi, primli sosyal güvenlik 

sistemlerinin kapsamýný daraltan, vergi ile finanse edilen sosyal güvenlik harcamalarýný 

artýran etkiler yapar. Bu, sosyal güvenlik sistemlerinin kendi içinde deðiþim ve dönüþümünü 

zorunlu kýlar. 

Demografik yapý deðiþiklikleri mevcut sosyal güvenlik sistemleri için bir tehdit olduðu 

kadar yeni fýrsatlar da sunmaktadýr. ISSA'nýn sosyal güvenlik sistemlerinde deðiþim ve 

dönüþümü zorunlu kýlan, daha dinamik bir sosyal güvenlik sistemi yapýlanmasýný gerekli 

kýlan 7 temel deðiþim alaný ve bunlarla ilgili olarak alýnacak tedbirler ve uygulanacak 

stratejileri aþaðýdaki tabloda bir bütün olarak sunmuþtur. 

Tablo 2.3. Demografik Yapýdaki Temel Deðiþim-Dönüþüm Alanlarý 

ve Sosyal Güvenlik 

) 

33 

(

Tablo 2.3. Demografik Yapýdaki Temel Deðiþim-Dönüþüm Alanlarý 

ve Sosyal Güvenlik (devamý) 

Kaynak: ISSA, (2010) Demographic Changes and Social Security: Challenges and Opportunities, World Social 

Security Reform, 4 December 2010, Cape-Town. 

34

3 B Ö L Ü M 

SOSYAL GÜVENLÝKTE YENÝDEN 

YAPILANMA, ARAYIÞLAR VE 

SORUNLAR

3. SOSYAL GÜVENLÝKTE YENÝDEN YAPILANMA, 

ARAYIÞLAR VE SORUNLAR 

3.1. Sanayi Toplumu Sosyal Güvenlik Sistemi: Deðiþim ve 

Yeniden Yapýlanma Ýhtiyacý 

Deðiþim ve dönüþümü tartýþýlan sanayi toplumu sosyal güvenlik sistemi iki temel 

rejimden oluþur. Bunlar; 

• Primli rejimler olarak da adlandýrýlan, çalýþanlarýn yaný sýra iþverenlerin ve bazen 

devletin de prim ödeyerek sistemin finansmanýna katýldýðý, zorunlu katýlýmýn olduðu 

sosyal sigortalar ve 

• Primsiz rejimler olarak bilinen, yeterli çalýþma ve gelire sahip olmayanlara finansmaný 

vergilerden karþýlanmak üzere karþýlýksýz olarak yapýlan nakdi yardýmlar, sosyal 

yardýmlar ve hizmetlerden oluþan kamu sosyal güvenlik harcamalarýdýr. 

Sanayi toplumu sosyal güvenlik sistemi içinde bu iki rejim birbirinin alternatifi deðil 

tamamlayýcýsýdýr. Çalýþan ve geliri olanlar primli rejimlerle sosyal güvenlik garantisine 

kavuþturulurken, çalýþamayan veya yeterli geliri olmayanlarýn sosyal güvenlik garantisi 

primsiz ödemelerle karþýlanýr. Ancak birçok geliþmiþ ülkede olduðu gibi sanayi toplumu 

sosyal güvenlik sisteminin aðýrlýklý ayaðýný primli rejimler (sosyal sigortalar) oluþturmuþ, 

sosyal güvenlik sistemi sorunlarý da daha çok primli rejimler sorunu olarak ortaya 

çýkmýþtýr. 

3.1.1. Sanayi Toplumu Sosyal Güvenlik Sisteminin Baþarýlarý ve 

Yetersizlikleri 

Sanayi toplumu sosyal güvenlik sistemleri, Ýkinci Dünya Savaþý sonrasý, sosyal güvenliðin 

altýn çaðý olarak da adlandýrýlan 1950-1975 yýllarý arasýnda en parlak dönemini yaþamýþtýr. 

Özellikle Ýnsan Haklarý Evrensel Bildirgesinde "sosyal güvenliðin temel ve vazgeçilmez 

bir insan hakký" olarak tanýmlanmasý ve ILO'nun sosyal güvenliðin asgari normlarýný 

belirleyen 102 sayýlý sözleþmesi ile sosyal güvenlik hakkýnýn saðlanmasýna yönelik 

standartlarýn belirlenmesi, kapsam ve sosyal güvenlik garantisinin standartlarý bakýmýndan 

önemli geliþmeler saðlamýþtýr. Bu baþarýlar (ILO, 1984, Alper, 2009): 

• Sosyal güvenlik için milli gelirden ayrýlan, 1950'li yýllarda GSYÝH'nýn % 3-12'si 

arasýnda olan pay 1970'li yýllarda bir çok ülkede % 20'lerin üzerine çýkmýþtýr. 

• Baþlangýçta yalnýzca sanayi sektöründe baðýmlý çalýþanlarý kapsama alan sistemler 

zaman içinde bütün sektörleri ve her statüdeki çalýþaný kapsama almýþtýr. 

• Sosyal güvenlikte koruma birimi olarak ailenin kabul edilmesi ile sosyal güvenlik 

sistemlerinin bütün nüfusu kapsama alma hedefine çok yaklaþýlmýþtýr. 

37

• Giderek artan sayýda ülkede ILO sözleþmelerinde belirtilen bütün sosyal risklere 

karþý sosyal güvenlik garantisi saðlama amacýna yaklaþýlmýþtýr. 

• Saðlanan sosyal güvenlik garantisinin gelir olarak seviyesi, hizmet olarak standardý 

yükselmiþ, kiþilere yaþadýðý toplum içinde insan haysiyetine yaraþýr bir sosyal 

güvenlik garantisi saðlama amacýna yaklaþýlmýþtýr. 

Saðlanan bütün olumlu geliþmeler raðmen, özellikle 1970'li yýllarýn ikinci yarýsýnda 

yaþanan ve "refah devleti krizi" olarak da adlandýrýlan dönemdeki geliþmelere baðlý 

olarak sosyal güvenlik sistemleri çok yönlü eleþtirilerin odaðý haline gelmiþtir. 1980'li 

yýllarýn baþý itibarýyla sanayi toplumu sosyal güvenlik sistemlerine yönelik eleþtirilerin 

kaynaðý aþaðýdaki hususlar olmuþtur (ILO, 1984, Alper, 2009): 

• Milli gelirden sosyal güvenlik için ayrýlan pay artmasýna raðmen yoksulluk problemi 

çözülememiþtir. 

• Çalýþmayan veya sosyal sigortalardan hak kazanmaya yetecek kadar prim ödemeyenler 

sosyal güvenlik garantisi dýþýnda kalmýþlardýr. 

• Hizmet toplumunun yeni çalýþma þekillerine (kýsa çalýþma, tam gün çalýþmayanlar 

vb) göre çalýþan gruplar koruma kapsamý dýþýnda kalmýþtýr. 

• Kadýn-erkek, vatandaþ olanla olmayan arasýnda ortaya çýkan farklýlýklar giderilememiþtir. 

• Uluslararasý insan ve emek göçünün sosyal güvenlik ihtiyacýný karþýlayacak deðiþim 

ve dönüþümü gerçekleþtirilememiþtir. 

• Cömert sosyal yardýmlar ve ödemeler çalýþanla çalýþmayan arasýndaki farký ortadan 

kaldýrdýðý ölçüde sosyal dayanýþmayý zedelemiþ, adeta tembelliði ve tedbirsizliði 

teþvik eden bir sistem ortaya çýkmýþtýr. 

• Artan sosyal güvenlik harcamalarý kamu harcamalarýný artýrdýðý ölçüde bütçe 

açýklarýnýn artýþýný, bütçe açýklarýný kapamaya yönelik borçlanmanýn artýþý da 

ekonominin temel göstergelerini olumsuz etkilemiþtir. 

ILO'nun ifadesi ile sosyal güvenlik sistemlerinin "gelecek endiþesi taþýmayan bir toplum 

yaratma" amacý öne çýktýkça, bireyi ve bireysel sorumluluðu geri planda býrakan 

uygulamalarý verimsizliði ve çalýþmamayý teþvik eden bir etki yaratmaya baþlamýþtýr. 

3.1.2. Sanayi Toplumu Sosyal Güvenlik Sisteminde Kriz ve Yeniden 

Yapýlanma Ýhtiyacý 

Sanayi toplumu sosyal güvenlik sistemi, hizmet toplumunun sosyal güvenlik ihtiyacýný 

karþýlama bakýmýndan gösterdiði yetersizlikler yanýnda "sürdürülebilirliðini" gündeme 

getiren olumsuz geliþmelerin de etkisi altýnda kalmýþtýr. Çok sayýda yazara göre finansal 

yetersizlikler sistem için bir krizdir ve sosyal güvenlik sistemlerini temel fonksiyonlarýný 

yerine getiremeyecekleri bir noktaya götürmektedir. 1980'li yýllar itibarýyla geliþmiþ 

ülkelerde: 

38

• Demografik yapýdaki deðiþmeler ve nüfusun yaþlanmasý, 

• Yaþlý nüfusa yönelik sosyal güvenlik ödemelerinin artýþý dolayýsýyla giderlerin artýþý, 

• Saðlýk harcamalarýndaki artýþ, 

• Uzun süreli, kronik iþsizliðin iþsizlik sigortasý giderlerini artýran, sosyal sigorta 

gelirlerini azaltan etkisi, 

• Aile yapýsýndaki deðiþme dolayýsýyla (tek ebeveynli ailelerin artýþý gibi) artan sosyal 

güvenlik ihtiyacý, 

• Ekonomik krizler ve yüksek oranlý ve sürekli enflasyonun sosyal güvenlik kurumlarýnýn 

fonlarýný eritmesi, 

sosyal güvenlik sistemlerini krize götüren belli baþlý problem alanlarýný oluþturmuþtur. 

Özellikle ILO'nun da tavsiyeleri doðrultusunda 1960'lý yýllardan sonra kendi sosyal 

güvenlik sistemlerini geliþmiþ ülke sosyal güvenlik sistemlerini örnek alarak oluþturan 

geliþmekte olan ülkeler, geliþmiþ ülkelerdeki sorunlara ilaveten; 

• Sosyal güvenlik için ayrýlan kaynaklarýn yetersiz kalmasý, birçok ülkede milli gelirin 

% 10'unu aþamamasý, 

• Kayýt dýþý çalýþmanýn yaygýnlaþmasý dolayýsýyla kamu sosyal güvenlik programlarýnýn 

kapsamýnýn yetersiz kalmasý, 

• Ýþsizlik ve aile ödenekleri sigorta kollarýnýn oluþturulamamasý, 

• Saðlýk harcamalarýndaki artýþ dolayýsýyla da saðlýk sigortasýnýn kapsamýnýn yetersiz 

kalmasý, 

• Saðlanan sosyal güvenlik garantisinin gelir olarak seviyesinin, hizmet olarak da 

standardýnýn düþük kalmasý, 

• Etkin çalýþmayan bir kurumsal yapýnýn varlýðý ve alt yapý yetersizlikleri, 

• Politik gerekçelerle sigortacýlýk ilkelerine aykýrý uygulamalarýn yaygýnlýðý, 

• Yaygýn suiistimal ve istismarlarýn varlýðý, 

gibi sebeplerle, geliþmiþ ülke sosyal güvenlik sistemlerinden çok daha önce ve aðýr 

sorunlarla karþýlaþmýþtýr. 

Sanayi toplumu sosyal güvenlik sisteminde deðiþim ihtiyacý yalnýzca krize baðlý 

sebeplerle ortaya çýkmamýþtýr. Yukarýda bahsedilen olumsuz geliþmeler olmasaydý bile, 

sosyal güvenlik sistemlerinin dinamik yapýsý dolayýsýyla sistemde bazý deðiþiklikler 

yapýlmasý gerekiyordu (Alper, 2009). Kriz, bu deðiþim ve yeniden yapýlanma ihtiyacýný 

hýzlandýran bir faktör olmuþ ve yeniden yapýlanma için gerekli olan geçiþ dönemi zaman 

aralýðýný daraltmýþtýr. Kriz dýþýnda sanayi toplumu sosyal güvenlik sistemlerinde deðiþim 

ve yeniden yapýlanmayý zorunlu kýlan geliþmeleri aþaðýdaki baþlýklar altýnda toplamak 

mümkündür: 

• Hizmet toplumuna geçiþ ve istihdamýn deðiþen yapýsý: Ýþgücünün sektörel 

daðýlýmýnýn deðiþmesi ve hizmet sektörünün payýnýn toplam istihdam içinde % 60 

ve daha yüksek oranlara ulaþmasý; özellikle kadýn iþgücünün artmasý dolayýsýyla 

39

esnek ve a-tipik çalýþma þekillerinin artmasý, bu kesimlerin sosyal güvenlik ihtiyacýnýn 

karþýlanmasýnda sanayi toplumu sosyal güvenlik sistemlerini yetersiz kýlmýþtýr. 

• Deðiþen sosyal güvenlik anlayýþý ve bireysel inisiyatifin artýþý: Sanayi toplumu 

sosyal güvenlik sistemlerinin fazla eþitlikçi anlayýþla iþleyen sosyal güvenlik sistemi, 

1980'li yýllarda baþlayan liberalleþmeye baðlý olarak bireysel inisiyatifi artýrmaya 

yönelik taleplere cevap verememiþtir. Daha fazla prim ödeyerek daha fazla aylýk 

almak isteyen, kendi sosyal güvenlik talebini çeþitlendirmek ve farklýlaþtýrmak 

isteyen gruplarýn istekleri karþýlanamamýþtýr. 

• Küreselleþme ve artan uluslararasý rekabet: Küreselleþmenin sosyal güvenlik 

sistemlerine etkisi doðrudan deðildir. Artan uluslararasý rekabetle birlikte rekabetin 

belirli ölçülerde düþük girdi ve emek maliyeti üzerinden yürütülmesi, özellikle 

primli rejimlerde sosyal güvenliði mali yükü azaltýlmasý gereken bir maliyet unsuru 

haline getirmiþtir. Bu yalnýzca yatýrým yapan uluslar arasý sermayenin bir talebi 

olarak ortaya çýkmamýþ, yatýrýmlar bakýmýndan ülkelerini cazip hale getirmek isteyen 

hükümetlerin de etkisi olmuþtur. 

• Sosyal yapýda ve aile yapýsýnda meydana gelen deðiþiklikler: Sanayi toplumu 

sosyal güvenlik sistemi çekirdek aileyi esas alan, erkeðin aile reisi olarak çalýþan 

ve gelir saðlayan, kadýnýn ise ev iþlerini yapan ve çocuk yetiþtiren, aralarýnda medeni 

kanun hükümlerine göre resmi evlilik baðý bulunan ve sosyal güvenlik haklarýnýn 

evlilik baðýna göre saðlandýðý bir iþleyiþ sistemine sahip olmuþtur. Ancak, boþanmalarýn 

artýþý, yalnýz anne ve çocuklar veya baba ve çocuklardan oluþan tek ebeveynli 

ailelerin sayýsýndaki artýþ ile ortaya çýkan yeni yapýnýn sosyal güvenlik ihtiyaçlarýnýn 

karþýlanmasýnda güçlükler doðmuþtur. 

• Demografik yapýdaki deðiþim ve sosyal güvenlik için tahsis edilen 

kaynaklarda üst sýnýra gelinmesi: Nüfusun yaþlanmasý, doðum oranlarýnýn 

düþmesi ve nüfusun kendisini yenileme gücünü kaybetmesi ile ortaya çýkan, daha 

az çalýþan ve prim ödeyen ancak daha fazla aylýk alan bir nüfus yapýsý sosyal 

güvenlik ihtiyacýnýn primli sosyal güvenlik sistemleri ile karþýlanmasýný güçleþtirmiþtir. 

Birçok ülkede, sosyal güvenlik için ayrýlan kaynaklarda üst sýnýra gelinmiþtir. 

3.1.3. Sanayi Toplumu Sosyal Güvenlik Sistemini Ýyileþtirme ve 

Yeniden Yapýlandýrma Arayýþlarý 

ILO, bir yandan sanayi toplumu sosyal güvenlik sistemlerine yönelik eleþtirilere cevap 

vermek, diðer yandan yeni toplumsal yapýnýn ihtiyaçlarýna cevap verecek bir sosyal 

güvenlik sisteminin iþleyiþ esaslarýný belirlemek üzere 1984 yýlýnda çok sayýda uzmana 

21. Yüzyýla Doðru Sosyal Güvenlik (Into the twenty-first century: The development of 

social security) baþlýklý bir rapor hazýrlatmýþtýr. ILO, bu rapordaki görüþlerle; sanayi 

toplumu sosyal güvenlik sistemlerinin sil-baþtan deðiþtirilmesine karþý çýkmakla birlikte 

40

mevcut sistemde deðiþen ekonomik ve sosyal þartlarýn gereklerine uygun olarak 

deðiþiklikler yapýlmasý gerektiðini kabul etmiþtir (Alper, 2009). Sosyal güvenlik alanýnda 

yapýlmasý gerekenler (ILO, 1984): 

• Primli rejimlerin a-tipik ve esnek çalýþma þekillerini kapsama alacak þekilde yeniden 

düzenlenmesi, 

• Kadýn iþgücünün ev-iþyeri sorumluluklarýný baðdaþtýracak þekilde hak ve 

yükümlülüklerin düzenlenmesi, kadýnlar lehine pozitif ayýrýmcýlýk anlamýna gelecek 

uygulamalara yer verilmesi, 

• Deðiþen aile yapýsýnýn ihtiyaçlarýna cevap verecek deðiþiklikler yapýlmasý, 

• Primli rejimlerin saðladýðý sosyal güvenlik korumasýnýn yoksullukla mücadele 

amacýna hizmet edecek þekilde belirlenmesi, 

• Sosyal güvenlik kurumlarýnýn finansmanýnýn istihdam, tasarruf eðilimi, sermaye 

birikimi ve büyüme gibi temel iktisadi deðiþkenler üzerinde olumsuz etkiler 

yaratmayacak þekilde oluþturulmasý ve sürdürülebilir bir finansman sisteminin 

oluþturulmasý, 

• Sosyal güvenlik kurumlarýnýn halkla iliþkilerinin geliþtirilmesi ve dezavantajlý gruplarýn 

özel ihtiyaçlarýna cevap verebilecek bir örgütlenme yapýsýnýn ve hizmet aðýnýn 

oluþturulmasý. 

olarak sýralanmýþtýr. ILO'nun önerileri doðru olmakla birlikte, sistemle ilgili temel 

sorunlarýn tespitindeki eksiklikler dolayýsýyla yetersiz kalmýþtýr. 

Dünya Bankasý'nýn çok sayýda uzmana hazýrlattýðý 1994 tarihli "Yaþlýlýk Krizinden 

Kaçýnmak- Averting the Old-Age Crisis" baþlýklý rapor sanayi toplumu sosyal güvenlik 

sistemi krizi ile demografik yapýdaki deðiþiklikler arasýnda çok yönlü ve güçlü bir bað 

kurmuþ, nüfusun yaþlanmasýnýn primle finanse edilen sosyal sigorta tekniði üzerine 

kurulmuþ mevcut sosyal güvenlik sistemlerini sürdürülemez hale getireceðini ileri 

sürmüþtür. (WB, 1994). Öte yandan rapor, 1980'li yýllarýn baþýnda Þili'de hayata geçirilen 

"tamamen liberalleþtirilmiþ-özelleþtirilmiþ" bir sosyal güvenlik sisteminin, güçlü bir sosyal 

refah devleti geleneðine sahip ülkelerde hayata geçirilmesinin mümkün olmayacaðýndan 

hareketle, çok ayaklý (multi-pillar) bir sistem önermiþtir. 

Rapora göre, hangi kurumsal yapý ve tercihlerle oluþturulmuþ olursa olsun bütün 

sosyal güvenlik sistemleri; 

• Gelirin yeniden daðýlýmýný saðlamak, 

• Sosyal risklere karþý sigorta saðlamak ve 

• Fertlerin daha fazla tasarruf yapma talebini karþýlamak 

olarak sayýlan 3 temel fonksiyonu yerine getirmek durumundadýr (WB, 1994). Sanayi 

toplumu sosyal güvenlik sistemleri tek ayaklýdýr ve bu 3 fonksiyonu birlikte gerçekleþtirmesi 

mümkün deðildir. Benzer eleþtiri tamamen özelleþtirilmiþ Þili modeli için de geçerlidir. 

41

Kamu programlarý sosyal güvenliðin gelir daðýlýmý ve sigorta fonksiyonlarýný karþýlarken 

tasarruf fonksiyonu zayýf kalmakta, özelleþtirilmiþ sistemlerde ise tasarruf fonksiyonu 

öne çýkarken sosyal güvenliðin gelirin yeniden daðýlýmý ve sigorta fonksiyonu zayýf 

kalmaktadýr. 

Dünya Bankasý, bu 3 temel fonksiyonu birlikte gerçekleþtirecek yeni ve çok ayaklý 

bir sosyal güvenlik sistem yapýlanmasý önermiþtir. Üç ayaklý bir kurumsal yapý ve iþleyiþ 

üzerine oluþturulan bu yeni sistemde her bir ayak birbirinin alternatifi deðil, tamamlayýcýsýdýr. 

Birbirlerini tamamlayan, bütünleyen ve birlikte iþleyen bir yeni yapýlanma söz konusu 

olacaktýr. 

Amaçlar-Hedefler 

Kurumsal Yapý ve 

Düzenleme 

Finansman 

Kaynaklarý ve 

Yönetimi 

Tablo 3.1. Çok Ayaklý Sosyal Güvenlik Sistemi 

Zorunlu Kamu 

Programlarý 

Gelirin yeniden daðýlýmý 

ve sigorta 

Yoklamalý, asgari veya sabit 

oranlý bir gelir garantisi 

Vergilerle finansman ve 

daðýtým metodu 

Kaynak: World Bank (1994); Averting The Old Age Crisis: Policies to Protect The Old and Promote Growth, World 

Bank Policy Research Report, Oxford University Pres (Summary). 

42 

Zorunlu Özel 

Programlar 

Özel tasarruflar 

ve sigorta 

Ferdi tasarruf planlarý veya 

mesleki programlar 

Primlerle finansman ve 

düzenlenmiþ fon metodu 

Gönüllü Özel 

Programlarý 

Özel tasarruflar 

ve sigorta 

Ferdi tasarruf planlarý veya 

mesleki programlar 

Sigortalý primleri ile 

finansman ve tam fon 

metodu 

• Birinci ayak sosyal güvenlik kurumlarý: Aðýrlýklý olarak sosyal güvenliðin gelirin 

yeniden daðýlýmýný saðlama fonksiyonunu gerçekleþtirecek olan bu ayakta, kýsmen 

prim ve vergilerle finanse edilen, daðýtým esaslý finansman yapýsýna zorunlu 

sigortalýlýðýn esas olduðu bir iþleyiþ söz konusu olacaktýr. Herkese asgari bir gelir 

garantisi saðlama amacý öne çýkacaktýr. 

• Ýkinci ayak sosyal güvenlik kurumlarý: Kurumsal yapý ve yönetimde özel sektör 

inisiyatifi hakim olmakla birlikte çok yönlü bir kamu müdahalesi vardýr. Kapsamýn 

zorunlu veya gönüllü olmasý bakýmýndan tartýþmalar söz konusudur. Ancak sosyal 

güvenliðin sigorta ve tasarruf fonksiyonlarýný öne çýkaran, primle finansmanýn 

aðýrlýklý olduðu, finansman yapýsý fon yöntemine dayanan bir iþleyiþ hakim olacaktýr. 

Ödenen primlerle saðlanan haklar arasýnda, sigortacýlýk ilkesinin izin verdiði ölçüde 

güçlü bir bað kurulacaktýr. 

• Üçüncü ayak sosyal güvenlik kurumlarý: Gönüllü katýlýmýn esas olduðu, özel 

sektör giriþimi ile oluþturulan ve tamamen fon esaslý bir finansman yapýsýna sahip 

olan, sosyal güvenliðin tasarruf fonksiyonunu yerine getirecek ayaktýr. Tanýmlanmýþbelirli 

(defined) prim esasýna göre çalýþan sistem ödenen primler ve getirileri 

oranýnda gelir garantisi saðlayacaktýr.

Dünya Bankasý Raporunda önerilen çok ayaklý sisteme geçiþ, geliþmiþ ülkelerde zaman 

içinde, daha yavaþ ve kademeli þekilde gerçekleþtirilmeye çalýþýlýrken, 1990'lý yýllarýn 

baþýnda geçiþ ekonomileri olarak adlandýrýlan eski Doðu Bloku ülkelerinde ve bazý Latin 

Amerika ülkelerinde hýzla gerçekleþtirilmek istenmiþ ancak bazý geri adýmlar atýlmak 

zorunda kalýnmýþtýr. Aralarýnda Türkiye'nin de olduðu, sosyal güvenlik sistemlerinde 

radikal dönüþümler yapmak isteyen çok sayýda geliþmekte olan ülkede çok ayaklý sisteme 

geçiþ arayýþlarý hýzlanmýþtýr. 

3.2. Günümüzde Sosyal Güvenlik Sorunlarý 

Sosyal güvenlik sistemleri, bütün nüfusu hedefleyen; herkesi, her tehlikeye karþý 

koruma kapsamýna alma gibi kapsamlý bir amaca ve onlara insan haysiyetine yaraþýr 

hayat standardý saðlama idealine sahip sistemlerdir. Bu amaç ve ideali gerçekleþtirme 

yolunda karþýlaþtýðý darboðazlar ve sorunlar vardýr. Bu sorunlarýn bir kýsmý, yalnýzca 

belirli bir dönemi ilgilendiren dönemsel nitelikte sorunlar iken bir kýsmý süreklilik arz 

eden kronik hale gelmiþ sorunlar niteliðindedir. Öte yandan, sorunlarýn bir kýsmý belirli 

ülke ve bölge gruplarýný ilgilendirirken, bir kýsmý da mekan faktöründen baðýmsýz, 

evrensel nitelikte sorunlardýr. Sosyal güvenlik sisteminin dinamik yapýsý, sorunlarýný da 

deðiþken ve içi içe geçmiþ, birbirinden ayrýþtýrýlamayan karmaþýk sorunlar haline 

getirmektedir. 21. yüzyýlýn ilk yýllarýndan itibaren gündeme gelen, tartýþýlan ve çözüm 

bulunmaya çalýþýlan sosyal güvenlikle ilgili temel sorun alanlarý aþaðýdadýr. 

3.2.1. Kapsam Sorunu 

Günümüz sosyal güvenlik sistemleri "herkesi, her tehlikeye karþý koruma kapsamýna 

alma" hedefini gerçekleþtirmede baþarýsýz olmuþtur. Bugün gelinen noktada sosyal 

güvenlik, dünya nüfusunun yalnýzca sýnýrlý kesiminin faydalanabildiði bir imtiyaz haline 

gelmiþtir. ILO verilerine göre, dünya nüfusunun yalnýzca % 20'si uluslararasý standartlara 

uygun seviyede ve yeterlilikte sosyal güvenlik hakkýna sahipken dünya nüfusunun % 

75'ini oluþturan 5,1 milyar kiþinin yeterli sosyal güvenlik garantisi yoktur (ILO, 2011b). 

Bunlardan % 40'ýnýn hiç sosyal güvenlik garantisi yoktur. Dünyada çalýþan nüfusun ancak 

% 40'ý kamu tarafýndan kurulan primli sosyal sigorta rejimlerinin kapsamýna alýnabilmiþtir. 

Ancak bu oran bazý Asya ve Ortadoðu ülkelerinde % 20'lere, Sahra Altý Afrika ülkelerinde 

ise % 5'lere kadar düþebilmektedir. 

Tablo 3.2, bu çalýþmanýn konusunu oluþturan yaþlýlýk sigortasý ile ilgili olarak; dünyanýn 

çeþitli bölgelerinde ve bazý ülkelerde emekli aylýðý alma yaþýna gelmiþ olanlardan ne 

kadarýnýn emekli aylýðý almaya hak kazandýðýný göstermektedir. Ýkinci sütunda ise yaþlýlýk 

sigortasýnýn aktüeryal dengesi bakýmýndan önem taþýyan bir gösterge olarak prim 

ödeyenlerin çalýþma çaðýndaki nüfusa oraný verilmiþtir. 

43

Tablo 3.2. Emekli Olma Yaþýný Geçen Nüfus Ýçinde 

Yaþlýlýk Sigortasýndan Aylýk Alanlar 

Kaynak: ILO. (2011a), World Social Security Report 2010/11: Providing Coverage in Times of Crisis and Beyond, 

International Labour Organisation, Geneva.s.230. 

Emekli olma yaþýna gelenlerden aylýk almaya hak kazananlarýn oraný dünya ortalamasý 

% 42 iken, bu oran Afrika, Sahra Altý Afrika, Ortadoðu ve Asya-Pasifik ülkelerinde 

ortalamanýn çok altýndadýr. Türkiye % 87'1 ile geliþmiþ ülkeler seviyesine çok yakýndýr. 

Ancak, çalýþma çaðýndaki nüfusun yalnýzca % 29,2'sinin prim ödemesi sistemin geleceði 

bakýmýndan alarm vermektedir. 

Benzer durum diðer sigorta kollarýnýn kapsamýna aldýðý nüfus bakýmýndan da geçerlidir. 

Nitekim, iþ kazalarý ve meslek hastalýklarý bakýmýndan sosyal güvenlik garantisine sahip 

olanlarýn iþgücüne oraný dünya ortalamasý % 30.3 iken çeþitli bölgelerde % 17,1 ile 67,1 

arasýnda deðiþmektedir. Benzer þekilde iþsizlik sigortasý kapsamýnda olanlarýn toplam 

iþgücüne oraný dünya ortalamasý % 18.4 iken ülkeler çeþitli bölgeler arasýnda % 1.1 ile 

60.3 arasýnda deðiþmektedir (ILO, 2011a, 231). Türkiye'de iþsizlik sigortasýndan 

faydalananlarýn toplam iþsizlere oraný, ÝÞKUR'a kayýtlý iþsizler esas alýnmasýna raðmen 

2011-2012 yýllarý için % % 9-11 arasýnda, çok düþük bir oran olarak çýkmaktadýr. TÜÝK 

iþsizlik verileri dikkate alýnýrsa bu oran ayný dönem için % 4-7 arasýnda deðiþmektedir 

(TÜÝK, Ekim 2012). 

Kiþi olarak kapsam yanýnda, sosyal güvenlik korumasý saðlanan sosyal risklerle ilgili 

olarak da kapsam problemi vardýr. Herhangi bir sosyal güvenlik programý olan 172 

ülkeden 171'inde malullük, yaþlýlýk ve ölüm; 167'sinde ÝKMH; 129'unda saðlýk riskine 

karþý koruma saðlanmýþken iþsizlik sigortasý olan ülke sayýsý yalnýzca 85'tir (SSA, 2011- 

2012). 

44

3.2.2. Kayýt Dýþý Ýstihdam Sorunu 

ILO, enformel sektör ve kayýt dýþý çalýþmayý 1970'li yýllarda; geliþmekte olan ülkelerde 

hýzlý þehirleþmeye baðlý olarak formel istihdamýn yaratýldýðý sanayi ve hizmetler sektörünün 

iþ yaratma kapasitesinin yetersizliðine baðlý olarak ortaya çýkan geçici bir durum olarak 

deðerlendiriyordu. Ancak geliþmeler kayýt dýþý istihdamýn geçici deðil kalýcý olduðunu, 

hatta bazý ülkelerde temel çalýþma þekli haline geldiðini göstermektedir. Nitekim, ILO'nun 

bir araþtýrmasýna göre araþtýrma kapsamýndaki 54 ülkenin 42'sinde kayýt dýþý çalýþma 

vardýr ve bu 42 ülkede iþgücünün yarýdan fazlasý kayýt dýþý statüde çalýþmaktadýr (ILO, 

2002; 59 ve UN 2008, 62). Kayýt dýþý çalýþmanýn en yaygýn olduðu kýta Afrika'dýr. Afrika'da 

tarým dýþý istihdamýn yaklaþýk olarak % 80'i; þehirlerdeki istihdamýn % 60'ý ve nihayet 

son yýllarda yaratýlan bütün iþlerin % 90'dan fazlasý kayýt dýþý sektördedir (ILO, 2002; 5). 

Kayýt dýþý istihdamla ilgili beklenmeyen geliþme olarak, küresel rekabetle birlikte kaçak 

insan ve emek göçünün artýþý geliþmiþ ülkelerde de kayýt dýþý çalýþmayý artýrmýþtýr. Kayýt 

dýþý çalýþma primli sosyal güvenlik rejimlerinde bir yandan prim ödeyen aktif sigortalý 

sayýsýný azaltýrken, diðer yandan prim ödeyenler üzerinden baðýmlý nüfus olarak kapsama 

girdikleri için sistemin giderlerini artýrýrlar. 

3.2.3. Finansman Sorunu 

Sosyal güvenliðin finansmaný çok yönlü bir sorun alanýný oluþturmaktadýr. Sürdürülebilir 

bir sosyal güvenlik sistemi ile ilgili olarak (Alper, 2009); 

• Fertler ve toplum sosyal güvenlik için ne ölçüde kaynak tahsis edecek? 

• Sistem, hangi finansman araçlarý ve gelir kaynaklarý ile finanse edilecek? 

• Hangi finansman yöntemi kullanýlacak? 

• Finansman yöntemleri ve araçlarýnýn temel ekonomik göstergeler üzerindeki 

olumsuz etkileri nasýl önlenecek? 

sorularý temel finansman sorunlarýný oluþturur. Bunlar içinde GSYÝH'dan sosyal güvenlik 

harcamalarý için ayrýlan payýn büyüklüðü, sistemin sürdürülebilirliði ve sosyal güvenlik 

garantisinin seviyesi bakýmýndan belirleyici olduðu için finansman sorununun öne çýkan 

boyutunu oluþturur. Ülkelerin iktisadi geliþme seviyeleri ile sosyal güvenlik için tahsis 

edilen kaynaklarýn büyüklüðü arasýnda yakýn bir iliþki vardýr. 

45

Tablo 3.3. Bölgeler ve Ülke Gruplarýna Göre Sosyal Güvenlik Harcamalarý 

(GSYÝH'nýn Yüzdesi Olarak) (2005-2009) 

Bölgeler 

Saðlýk Dýþýndaki 

Sosyal Güvenlik 

Harcamalarý 

46 

Saðlýk 

Harcamalarý 

Toplam Sosyal 

Güvenlik 

Harcamalarý 

Kaynak: ILO (2011). World Social Security Report 2010/11: Providing Coverage in Times of Crisis and Beyond. ILO, 

Geneva, 258-261. 

Beklendiði gibi, Sahra Altý Afrika ve Asya-Pasifik ülkeleri dünya ortalamasýnýn altýnda 

bir sosyal güvenlik harcamasý gerçekleþtirirken, en yüksek sosyal güvenlik harcamalarý 

geliþmiþ Batý Avrupa ülkelerinde gerçekleþmektedir. Ülkeler bazýnda ele alýndýðý zaman 

sosyal güvenlik harcamalarýnýn GSYÝH'na oraný Ýsveç, Fransa, Almanya, Belçika ve 

Danimarka gibi sosyal devlet anlayýþýnýn güçlü olduðu ülkelerde % 27-29 civarýnda iken 

ABD, Japonya, Ýngiltere ve Ýsveç gibi daha liberal ekonomik politika izleyen ülkelerde 

bu oran % 15-22 arasýnda deðiþmektedir. OECD üyesi 30 ülke ortalamasý ise % 20,6 

seviyesinde gerçekleþmiþtir. Bugün gelinen noktada, %10'un altýnda bir oran kabul 

edilebilir görülmemektedir. Türkiye, dünya ortalamasýnýn üzerinde ancak referans olarak 

aldýðý AB ülkelerinin hala çok gerisinde bir harcama seviyesindedir. 

3.2.4. Yaþlýlýk ve Saðlýk Harcamalarýndaki Artýþ 

Daha önce de vurgulandýðý gibi sosyal güvenlik sistemlerini en fazla etkileyen 

demografik deðiþiklik nüfusun yaþlanmasýdýr. Yaþlý nüfus özellikle primli sosyal güvenlik 

sistemleri için çalýþan-aktif-prim ödeyen sayýsýný azalttýðý ölçüde gelirleri azaltan, aylýk 

alanlarýn sayýsýný ve aylýk alma süresini uzattýðý ölçüde giderleri artýran bir parametredir.

Yaþlý nüfus içinde de daha yaþlý nüfusun oluþturduðu 75+ ve 80+ yaþ grubunun artýþý 

sosyal güvenlik kurumlarý bakýmýndan problemi daha da vahim hale getirmektedir. 

Nüfusun yaþlanmasý, primli sosyal güvenlik sistemlerinin ikinci büyük harcama kalemini 

oluþturan saðlýk harcamalarýný da yükseltecektir. Yaþlý nüfus saðlýk hizmet talebi en 

yüksek olan gruptur ve toplam saðlýk harcamalarý içindeki payý, yaþlý nüfusun toplam 

nüfustaki payýndan daha yüksektir. Sosyal güvenlik sistemlerinin saðlýk harcamalarý 

yaþlý nüfusun artan saðlýk hizmet talebi yanýnda, saðlýk hakkýnýn temel bir insan hakký 

olarak kabul edilmesi ile birlikte maliyet-endiþesi ile hizmetten faydalanmaya getirilen 

sýnýrlamalarýn kaldýrýlmasý saðlýk harcamalarýný daha da artýrmýþtýr. 

47

4 B Ö L Ü M 

TÜRK SOSYAL GÜVENLÝK SÝSTEMÝ: 

TARÝHÇE, KURUMSAL YAPI VE 

ÝÞLEYÝÞ, HAKLAR VE 

YÜKÜMLÜLÜKLER

4. TÜRK SOSYAL GÜVENLÝK SÝSTEMÝ: 

TARÝHÇE, KURUMSAL YAPI VE ÝÞLEYÝÞ, HAKLAR VE 

YÜKÜMLÜLÜKLER 

4.1. Kýsa Tarihçe 

Türk sosyal güvenlik sisteminin bugünkü yapýsý büyük ölçüde Ýkinci Dünya Savaþý 

sonrasý dönemde oluþan kurumsal yapý ile þekillenmiþtir. Türkiye'de ilk sosyal sigorta 

kurumu, 1936 tarih ve 3008 sayýlý Ýþ Kanunu kapsamýnda çalýþanlarý kapsamýna alan 1945 

yýlýnda oluþturulan Ýþçi Sigortalarý Kurumu'dur. Kurum, sanayi ve hizmetler kesiminde 

iþ kanunu kapsamýnda çalýþanlar için zaman içerisinde çýkarýlan iþ kazalarý ve meslek 

hastalýklarý ile analýk sigortasý (1945); hastalýk ve analýk sigortasý (1951) ve maluliyet, 

ihtiyarlýk ve ölüm sigortalarýný (1957) uygulamakla görevlendirilmiþtir. 1964 tarih ve 506 

sayýlý Sosyal Sigortalar Kanunu ile iþçilere yönelik sosyal sigorta mevzuatý birleþtirilirken, 

Ýþçi Sigortalarý Kurumunun ismi de Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) olarak deðiþtirilmiþtir. 

Tanzimat sonrasý dönemde çeþitli kamu görevlileri için ayrý tekaüt sandýklarý oluþturma 

geleneði Cumhuriyet döneminde de devam etmiþ, gümrük çalýþanlarý, belediye çalýþanlarý, 

devlet demiryollarý ve limanlarý çalýþanlarý, Ziraat Bankasý ve Merkez Bankasý çalýþanlarý 

için ayrý kurumlar oluþturulmuþtur. Kamu görevlileri için farklý sosyal sigorta sandýklarýnýn 

oluþturulmasýnýn yarattýðý sakýncalarý gidermek üzere 1949 yýlýnda 5434 sayýlý Türkiye 

Cumhuriyeti Emekli Sandýðý Kanunu ile sivil ve asker bütün kamu görevlileri tek çatý 

ve sosyal sigorta mevzuatý altýnda toplanmýþtýr. 

Üçüncü büyük sosyal sigorta kuruluþu, kendi adýna baðýmsýz çalýþanlar için 1479 sayýlý 

Kanunla 1971 yýlýnda Bað-Kur kýsa adýyla kurulmuþtur. Bað-Kur'la birlikte Türk sosyal 

güvenlik sisteminin sosyal sigorta ayaðýnýn kurumsal yapýsý büyük ölçüde tamamlanmýþtýr 

(TÜSÝAD, 2004). Kurumsal yapýnýn tamamlanmasýný takiben kapsam geniþlemesini 

saðlayacak düzenlemeler yapýlmýþ, bu çerçevede 1983 yýlýnda 2925 ve 2916 sayýlý 

Kanunlarla tarým kesiminde çalýþan mevsimlik iþçiler ile çiftçiler de sosyal sigorta 

kapsamýna alýnmýþtýr. 

Sosyal sigorta mevzuatýnda zaman içinde yapýlan çok sayýda deðiþiklikle hem kiþi 

hem de koruma kapsamý olarak sosyal güvenlik kapsamý geniþletilmiþ, özellikle isteðe 

baðlý sigortalýlýk uygulamasý ile çalýþma hayatýna ara veren veya ayrýlanlara primlerini 

kendileri ödemeleri kaydýyla sosyal sigortalar kapsamýnda olmalarýna imkan tanýnmýþtýr. 

1990'lý yýllara gelindiðinde, Türkiye'de kim hangi sektörde ve hangi statüde çalýþýrsa 

çalýþsýn bütün çalýþanlarýn sosyal sigortalarla sosyal güvenlik kapsamýna alýnmasýna imkan 

veren yasal ve kurumsal altyapý tamamlanmýþtýr. 

Türk sosyal güvenlik sisteminin zayýf ayaðýný vergi gelirleri ile finanse edilen ve primsiz 

ödemeler olarak adlandýrýlan kamu sosyal güvenlik harcamalarý oluþturmuþtur. Ancak, 

bu kapsamda da bir kýsmý geniþ toplum kesimlerine sosyal yardým ve hizmet götürülmesine 

51

imkan veren yasal ve kurumsal düzenlemeler yapýlmýþtýr. Vatani hizmet tertibinden 

ödenen aylýklar, muhtaç asker ailelerine yardým, askeri ve sivil personele yönelik tazminat 

niteliðindeki ödemeler, 65 yaþýný geçmiþ muhtaç Türk vatandaþlarýna aylýk baðlanmasý 

ve madalya alan sporculara aylýk baðlanmasý primsiz ödemeler kapsamýndaki parasal 

ödemeleri oluþturmuþtur. Öte yandan Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu ile 

kimsesiz ve muhtaç çocuklar, engelliler ve yaþlýlara yönelik bakým ve eðitim hizmetleri, 

Yeþil Kart uygulamasý ile yoksul vatandaþlara saðlýk hizmeti sunulmasý ve Sosyal 

Yardýmlaþma ve Dayanýþma Vakýflarý aracýlýðýyla yoksul kiþilere yapýlan ayni veya nakdi 

yardýmlar ile geniþ toplum kesimlerine yönelik gelir transferi yapýlmýþtýr. 

4.2. Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Reform Arayýþlarý ve Yeniden 

Yapýlanma 

Türk sosyal güvenlik sisteminin temel kurumlarý sosyal sigortalar olduðu için, sosyal 

sigorta kurumlarýnýn sorunlarý ve yaþadýðý krizler Türk sosyal güvenlik sisteminin de 

sorunlarý ve krizleri haline gelmiþtir. Özellikle sosyal sigortalarýn finansman açýklarýný 

kapatmaya yönelik olarak Hazine'den yapýlan transferler bütçe açýklarýnýn en önemli 

kalemini oluþturmaya baþlayýnca, zaten kýsa aralýklarla mali krizler yaþayan Türk ekonomisi 

için sosyal güvenlik açýklarý ekonomik krizleri tetikleyen bir faktör olarak kabul edilmeye 2 

baþlamýþtýr. 

1990'lý yýllar Türk sosyal güvenlik sisteminde reform arayýþlarý ile geçmiþtir. Bu yýllarda 

çoðu koalisyon iktidarý olan hemen hemen her siyasi iktidar çözüme yönelik çalýþmalar 

yapmýþtýr. Siyasi iktidarýn yaný sýra bütün sosyal taraflar ve meslek kuruluþlarýnýn da 

sosyal güvenlik sisteminin yeniden yapýlandýrýlmasýna yönelik çalýþmalarý olmuþtur 3 . 

Bütün bu çalýþmalarýn ortak özelliði, mevcut sistemde köklü deðiþiklikler yapmaya gerek 

kalmadan çözüm saðlamaya yönelik önerilerin dile getirilmiþ olmasýdýr. 

Türk sosyal güvenlik sisteminin yeniden yapýlanmasýna yönelik en radikal öneriler, 

Hükümet tarafýndan, Dünya Bankasý'ndan saðlanan 1.8 milyon dolarlýk kredi ile ILO 

sosyal güvenlik uzmanlarýna hazýrlatýlan sosyal güvenlik raporunda yer almýþ 4 , 1995 

yýlýnda kamuoyuna sunulan raporda dile getirilen öneriler sonraki yýllarda yapýlan 

çalýþmalar için de önemli bir referans olmuþtur. 2050 yýlýna kadar olan dönem için yapýlan 

projeksiyonlara göre mevcut sistemle devam edilirse sosyal güvenlik sistemi sürdürülebilir 

olmaktan çýkacaktýr. Rapora göre 2050 yýlý itibarýyla; 

2 

Bu dönemde, sosyal sigorta kurumlarýnýn finansman açýklarý için sýklýkla "kara delik" ifadesinin kullanýlmasý 

bu sebep-sonuç iliþkisine dayandýrýlmýþtýr. 

3 

Türk-Ýþ, Hak-Ýþ, Disk gibi iþçi konfederasyonlarýnýn yaný sýra TÝSK gibi iþveren konfederasyonlarý, TOBB, Tabibler 

Odasý ve TÜSÝAD gibi sivil toplum kuruluþlarý ve akademisyenler çok sayýda yayýn, rapor ve bültenle sistemin yeniden 

yapýlandýrýlmasýna yönelik görüþ ve önerilerini dile getirmiþlerdir. Devlet de 5 yýllýk kalkýnma planlarýnýn yaný sýra 

TBMM' de kurulan Meclis Araþtýrma Komisyonu vasýtasýyla sosyal güvenlik sisteminin sorunlarýna yönelik çalýþmalar 

gerçekleþtirmiþtir. 

4 

T.C. Baþbakanlýk (1995), Sosyal Güvenlik Reform Raporu, Mayýs 1995. Ankara. 

52

• Üç sosyal sigorta kurumunun finansman açýðý, GSYÝH'nýn yüzdesi olarak yýllýk % 

10,1, birikimli olarak ise % 316'sý kadar olacaktýr. 

• Prim ödeyen 1 sigortalýya karþý aylýk alanlarýn oraný SSK için 1,15; Emekli Sandýðý 

için 1,29 ve Bað-Kur için 1,40 olacaktýr. 

• Sosyal sigorta kurumlarýnýn finansman açýðýnýn kapanmasý için alýnmasý gereken 

prim oranlarý ücretin yüzdesi olarak SSK için % 117; Emekli Sandýðý için % 107; 

Bað-Kur için % 84 ve toplam olarak % 111 olmasý gerekecektir. 

Raporda sistemin yeniden yapýlandýrýlmasý ile ilgili olarak 4 farklý seçenek (model, 

yeniden yapýlanma senaryosu) önerilmiþ ve her bir modelin uygulamaya geçiþi sürecinde 

yaþanacak problemler, çözülmesi gereken sorunlar, avantaj ve dezavantajlarý ile belirtilmiþtir 

(TÜSÝAD, 2004). 

ILO uzmanlarý tarafýndan hazýrlanan raporda önerilen seçenekler birebir hayata 

geçirilmemiþ olmakla birlikte sosyal güvenlik sisteminin yeniden yapýlanmasý ile ilgili 

bütün akademik çalýþmalarda referans alýnmýþ, Türkiye'nin reform sürecine bakýþý 

deðiþmiþtir. Nitekim, 1999 tarih ve 4447 sayýlý Kanunla sosyal sigorta mevzuatýnda yapýlan 

deðiþikliklerde bu etkiyi görmek mümkündür. 4447 sayýlý Kanunla getirilen düzenlemeler 

kapsamlý bir düzenleme yapýlýncaya kadar sistemdeki kanamayý durdurma amaçlý "bir 

acil müdahale planý" niteliðinde olmuþ, sosyal sigortalarýn gelirlerini artýran (prime esas 

kazançlar, prim oranlarý, sigortalýlýk süresinin uzatýlmasý gibi) ve giderlerini azaltan (aylýk 

ve gelirlerin hesaplama esaslarýnýn deðiþtirilmesi, emeklilik yaþýnýn yükseltilmesi gibi) 

düzenlemeler yapýlmýþtýr. 4447 sayýlý Kanunla getirilen deðiþikliklerin özelliði, Türkiye'de 

köklü deðiþiklik yapýlmaksýzýn mevcut sistemle devam etmeye yönelik son kapsamlý 

müdahale olmasýdýr (Alper, 2009). 

13 yýllýk Koalisyon hükümetleri döneminden sonra Kasým 2002'de yapýlan seçimlerden 

sonra tek parti iktidarý tarafýndan oluþturulan 58. T.C. Hükümeti sosyal güvenlik alanýnda 

yeni ve kapsamlý düzenlemelerle ilgili çalýþmalar baþlatmýþ, yeni sosyal güvenlik sisteminin 

esaslarý 15 Ocak 2003 tarihinde, ÇSGB'nýn internet sayfasýnda "Hükümet Programý ve 

Acil Eylem Planý Çerçevesinde ÇSGB'nýn Sorumluluðunda Yürütülen Faaliyetler" baþlýðý 

altýnda, "Sosyal Güvenliðin Tek Çatý Altýnda Toplanmasý ve Genel Saðlýk Sigortasýnýn 

Oluþturulmasý" ile ilgili bir kýsa rapor ile kamuoyuna sunulmuþtur. Raporda sosyal 

güvenlik alanýnda yapýlacak deðiþikliklerin temel prensipleri; 

• Saðlýk Hizmetlerinin Sunumu ile Finansmanýnýn Ayrýlmasý, 

• Genel Saðlýk Sigortasý Sistemi ve Kurumunun Kurulmasý, 

• Uzun Vadeli ve Kýsa Vadeli Sigorta Programlarýnýn Birbirinden Ayrýlmasý, 

• Prim Karþýlýðý Olmayan Ödemelerin Kaldýrýlmasý, 

• Bütünleþtirilmiþ bir Sosyal Güvenlik Aðýnýn Kurulmasý, 

• Bütünleþtirilmiþ Bir Sosyal Hizmet ve Yardým Aðý ve Kurumsal Yapýnýn Oluþturulmasý, 

• Sosyal Güvenlik Kuruluþlarýnda Norm ve Standart Birliðinin Saðlanmasý, 

53

olarak belirlenmiþtir. 2003 yýlý sonunda tamamlanmasý ve 2004 yýlý baþýnda yürürlüðe 

girmesi beklenen reform çalýþmalarý ile ilgili olarak kamuoyunda yapýlacak tartýþmalara 

esas teþkil etmek üzere reform sürecinin gerekçeleri, yapýlacak düzenlemeler ve 

beklentilerle ilgili olarak sosyal güvenlik reformunun stratejisini ortaya koyan "Beyaz 

Kitap" yayýnlanmýþtýr. 

Sosyal güvenlik reform mevzuatý ile ilgili süreç problemli geçmiþtir. Nisan 2005 tarihinde 

"Sosyal Sigortalar ve Genel Saðlýk Sigortasý Kanun Tasarýsýnýn" TBMM'ne sevki ile baþlayan 

reform süreci, 19.4.2006'da kabul edilen 5489 sayýlý Kanunun Cumhurbaþkaný tarafýndan 

veto edilmesi üzerine 31.5.2006 tarih ve 5510 Kanun numarasý ile 1 Ocak 2007'de 

yürürlüðe girmek üzere yeniden kabul edilmiþtir. Ancak 5510 sayýlý Sosyal Sigortalar ve 

Genel Saðlýk Sigortasý Kanunu (SSGSSK)'nun bazý maddelerinin Anayasa Mahkemesi 

tarafýndan iptali üzerine yürürlük tarihi önce 1.7.2007, sonra 1.1.2008, 1.6.2008 ve son 

olarak 1.10.2008 olarak deðiþtirilmiþtir. Reformun ikinci ayaðýný oluþturan kurumsal yapý 

ile ilgili düzenleme 5502 sayýlý Kanunla gerçekleþtirilmiþ ve SSK, Bað-Kur ve Emekli 

Sandýðý Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) çatýsý altýnda toplanmýþtýr. 

Reformun dördüncü ve son ayaðýný oluþturacak sosyal yardýmlar ve hizmetlerle ilgili 

yasal düzenleme henüz hayata geçirilememiþ, ancak 3.6.2011 tarih ve 633 sayýlý KHK 

ile oluþturulan Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlýðý bütün sosyal yardým ve hizmetlerden 

sorumlu kamu birimi olarak görevlendirilmiþtir. 

4.3. Türk Sosyal Güvenlik Sisteminin Bugünü: Mevcut Durum 

4.3.1. Kurumsal Yapý 

Türk sosyal güvenlik sisteminin kurumsal yapýlanmasýnýn sosyal sigortalar ayaðýnda 

Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK) ve Türkiye Ýþ Bulma Kurumu (ÝÞKUR), kamu sosyal 

güvenlik harcamalarý (primsiz ödemeler) ayaðýnda ise 2011 yýlýnda oluþturulan Aile ve 

Sosyal Politikalar Bakanlýðý ve bünyesinde yer alan kuruluþlar vardýr. 

Sosyal güvenlik reformu kapsamýnda 20 Mayýs 2006 tarih ve 5502 sayýlý Kanunla kurulan 

Sosyal Güvenlik Kurumu (SGK); Türk sosyal sigorta rejiminin temel kurumlarý olan SSK 

(1945), Bað-Kur (1971) ve Emekli Sandýðý'nýn (1950) yaný sýra bankalar ve sigorta 

þirketlerinin vakýf statüsündeki sandýklarýný bünyesinde birleþtiren "tek çatý kurumu" 

olarak adlandýrýlmaktadýr. Kurum, idari ve mali açýdan özerk, kamu tüzel kiþiliðini haiz, 

Çalýþma ve Sosyal Güvenlik Bakanlýðý'nýn ilgili kuruluþudur. SSK ve Bað-Kur'dan farklý 

olarak SGK, sosyal sigortacýlýk iþlemlerini yürütmenin yaný sýra sosyal güvenlik politikalarýnýn 

uygulanmasý ve geliþtirilmesine yönelik çalýþmalar yapmakla da görevlidir. 

21 Ocak 1946 tarih ve 4837 sayýlý Kanunla istihdam hizmetleri vermekle görevli bir 

kamu kurumu olarak Çalýþma Bakanlýðý'na baðlý olarak kurulan Ýþ ve Ýþçi Bulma Kurumu, 

önce 31.10.2000 tarih ve 617 sayýlý KHK, daha sonra 5.7.2003 tarih ve 4904 sayýlý Kanunla 

Türkiye Ýþ Kurumu (ÝÞKUR) adýyla faaliyetlerine devam etmiþtir. ÝÞKUR'un bir sosyal 

54

sigorta kurumu olarak kabul edilmesi, aktif istihdam piyasasýnýn düzenlenmesi ile ilgili 

görevlerinin yaný sýra 4447 sayýlý Kanunla hayata geçirilen iþsizlik sigortasýnýn yürütülmesinden 

sorumlu olmasýndandýr. 

Primsiz ödemeler olarak adlandýrýlan sosyal yardým ve hizmetlerin yürütülmesi ile 

ilgili olarak faaliyet gösteren çok sayýda kurum 3.6.2011 tarih ve 633 sayýlý KHK ile 

oluþturulan Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlýðý (ASPB) ile yeniden yapýlandýrýlma sürecine 

girmiþtir. Türkiye'de sosyal hizmetler ve yardýmlara iliþkin politika ve stratejiler geliþtirmek 

ve uygulamakla görevlendirilen bakanlýk daha önce çeþitli bakanlýklara baðlý olarak 

faaliyet gösteren sosyal yardým ve hizmet kuruluþlarýný bünyesine almýþtýr. Süreç 

tamamlandýðý zaman sosyal güvenlik reformunun primsiz ödemelerle ilgili ayaðý da 

tamamlanmýþ olacaktýr. Sosyal yardýmlar ve hizmetler, bakanlýk bünyesinde birer genel 

müdürlük olarak teþkilatlanan 

• Aile ve Toplum Hizmetleri Genel Müdürlüðü, 

• Çocuk Hizmetleri Genel Müdürlüðü, 

• Kadýnýn Statüsü Genel Müdürlüðü, 

• Özürlü ve Yaþlý Hizmetleri Genel Müdürlüðü, 

• Sosyal Yardýmlar Genel Müdürlüðü 

tarafýndan yerine getirilecektir. Bu yapýlanma içinde en radikal deðiþiklikler, Sosyal 

Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu'nun faaliyetlerine son verilerek iki ayrý genel 

müdürlük olarak bakanlýk bünyesi içinde teþkilatlanmasý ve Sosyal Yardýmlaþma ve 

Dayanýþmayý Teþvik Fonu'nun yerine Sosyal Yardýmlar Genel Müdürlüðü'nün oluþturulmasý 

ile gerçekleþtirilmiþtir. Benzer þekilde Özürlüler Ýdaresi Baþkanlýðý'nýn da faaliyetlerine 

son verilerek bakanlýk bünyesi içinde bu amaçla faaliyet gösteren Özürlü ve Yaþlý 

Hizmetler Genel Müdürlüðü oluþturulmuþtur. 

Tamamlayýcý (ilave, ek) sosyal güvenlik kurumlarý, Türk sosyal güvenlik sisteminin 

henüz beklenen geliþmeyi gösteremeyen ayaðýný oluþturmaktadýr. Bu alanda en baþarýlý 

örnek, 1961 yýlýnda 205 sayýlý Kanunla Türk Silahlý Kuvvetleri mensuplarýna ilave sosyal 

güvenlik garantisi saðlama amacýyla kurulan, Milli Savunma Bakanlýðý'na baðlý olan ancak 

mali ve idari özerkliði bulunan Ordu Yardýmlaþma Kurumu'dur (OYAK). 1961 yýlýnda 

65 bin üye ile kurulan OYAK'ýn 2011 yýlý itibarýyla üye sayýsý 268.112 kiþiye ulaþmýþtýr 

(www.oyak.com.tr). Kuruluþ tarihi itibarýyla en eski tamamlayýcý sosyal güvenlik kurumu 

1921 yýlýnda Ereðli Kömür Havzasýnda çalýþan iþçiler için oluþturulan Amele Birliði'dir. 

Ýþçilere yönelik ilk sosyal sigorta kuruluþu olarak da kabul edilen Amele Birliði, saðlýk 

hizmetlerinin SSK bünyesine alýnmasýyla 1975 yýlýndan sonra tam bir tamamlayýcý sosyal 

güvenlik kurumu haline gelmiþtir. 

Türk sosyal güvenlik sisteminin beklenen geliþmeyi gösteremeyen bir diðer ayaðý da 

özel sigortacýlýktýr. Zaman zaman yapýlan teþvikler ve zorunlu uygulamalarla kapsamý 

geniþleyen özel sigortalarýn hayat, kaza ve saðlýk branþlarý tamamlayýcý sosyal güvenlik 

55

fonksiyonu görmektedir. Aðustos 2011 tarihi itibarýyla toplam 59 sigorta þirketi faaliyet 

göstermekte olup, bunlardan 7'si hayat, 16'sý hayat/emeklilik ve 36'sý hayat dýþý branþlarda 

faaliyet gösteren þirketlerdir. 2012 yýlý haziran ayý sonu verilerine göre 6.452 bin kiþi 

kaza sigortasý, 2.647 bin kiþi de saðlýk sigortasý yaptýrmýþtýr. (www.tsrsb.org.tr/istatistikler). 

Bireysel emeklilik sisteminin tamamlayýcý sosyal güvenlik kurumlarý içinde ayrý bir yeri 

vardýr. 7 Nisan 2001 tarih ve 4632 sayýlý "Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatýrým Sistemi 

Kanunu" ile sistemin temel esaslarý belirlenmiþ, 2003 yýlý ekim ayýndan itibaren de 

katýlýmlar baþlamýþtýr. Ekim 2012 tarihi itibarýyla Türkiye'de 17 bireysel emeklilik þirketi 

faaliyet göstermekte olup, katýlýmcý sayýsý 2.979 bine, katýlýmcýlarýn fon tutarý ise 18,7 

milyar TL'ye ulaþmýþtýr. 

Çok saðlýklý ve kapsamlý veriler olmamakla birlikte, baþta Merkez Bankasý olmak üzere 

kamu kesiminde sayýlarý 173'e ulaþan sosyal güvenlik ve yardýmlaþma sandýklarý vardýr. 

Bu sandýklar arasýnda Merkez Bankasý Vakfý, THY Vakfý, TBMM Vakfý, TCDD Vakfý, 

Diyanet Vakfý ve kamu bankalarý vakýflarý bulunmaktadýr. Özellikle bu vakýflardan 

bazýlarýnýn sosyal sigorta kurumlarýnca baðlanan aylýklardan daha yüksek aylýk baðladýklarý 

ve tamamlayýcý sosyal güvenlik müessesesi olmaktan öte bir fonksiyon taþýdýklarý 

belirtilmektedir (Alper, 2009). Özel sektörde daha çok holding düzeyinde kurulan 

sandýklara ise Koç Holding ve Yaþar Holding yardýmlaþma sandýklarý örnek verilebilir. 

4.3.2. Kapsam 

Türkiye'de sosyal güvenlik kapsamýný esas olarak sosyal sigortalar belirler. Sosyal 

güvenlik reformu ile 5510 sayýlý Kanun öncesinde 5 ayrý sosyal sigorta kanunu 5 ile 3 ayrý 

kurum tarafýndan sigortalý olarak kapsama alýnanlar, 5510 sayýlý Kanun kapsamýnda 

sigortalý sayýlmýþtýr. Nitekim; 

• Kamu ve özel sektörde bir hizmet akdine baðlý olarak çalýþanlar (4/a'lýlar- eski 

SSK'lýlar) 

• Sanayi ve hizmetler kesiminde kendi adýna baðýmsýz çalýþanlar (4/b'liler- eski Bað- 

Kur'lular) 

• Kamu kesiminde kadro karþýlýðý veya sözleþmeli olarak çalýþanlar (4/c'liler- eski 

Emekli Sandýðý mensuplarý), 

5510 sayýlý Kanun kapsamýnda sigortalý sayýlmýþlardýr. Kanun deðiþik çalýþan gruplarýný 

kapsama aldýðý için sigortalýlar kapsamla ilgili düzenlemenin yapýldýðý 4. madde esas 

alýnarak 4/a'lýlar, 4/b'liler ve 4/c'liler olarak tanýmlanmaktadýr. 5510 sayýlý Kanun bu ana 

gruplarýn yaný sýra sendikacýlar, mevsimlik çalýþanlar, þirket ortaklarý, TBMM üyeleri, 

sanatçýlar, güzel sanatlarla uðraþanlar, yabancýlar, stajyerler ve kursiyerler gibi gruplarý 

da kapsama almýþtýr. 

5 506 Sayýlý Sosyal Sigortalar Kanunu; 1479 Sayýlý Esnaf ve Sanatkarlar ve Diðer Baðýmsýz Çalýþanlar Sosyal 

Sigortalar Kurumu (Bað-Kur) Kanunu, 5434 sayýlý Türkiye Cumhuriyeti Emekli Sandýðý Kanunu, 2925 sayýlý Tarým 

Ýþçileri Sosyal Sigortalar Kanunu ve 2926 sayýlý Tarýmda Kendi Adýna ve Hesabýna Çalýþanlar Sosyal Sigortalar 

Kanunu (Tarým Bað-Kur'u). 

56

5510 sayýlý Kanun GSS kapsamýnda farklý bir sigortalý tarifi yaparak, Türkiye'de yaþayan 

herkesi, yabancýlar dahil olmak üzere, zorunlu olarak GSS kapsamýna almýþtýr. GSS 

kapsamýnda; 

• Çalýþan ve geliri olan herkes prim ödeyerek, 

• Çalýþmayan ancak isteðe baðlý sigortalý olanlar prim ödeyerek, 

• Geliri düþük olanlar, yapýlacak gelir testine 6 baðlý olarak primleri devlet tarafýndan 

veya kýsmen kendileri tarafýndan ödenerek, zorunlu olarak sigortalý sayýlacaklardýr. 

Türk sosyal güvenlik sisteminin uygulama olarak zengin ve çeþitli ancak kapsam 

olarak dar bir kamu sosyal güvenlik harcamalarý (primsiz ödemeler) uygulamasý vardýr. 

ASPB oluþturuluncaya kadar çeþitli kanunlar 7 kapsamýnda ve farklý kurumlar tarafýndan 

deðiþik topluluk kesimlerine ayni yardýmlar ve nakdi gelir transferinin yaný sýra sosyal 

hizmet olarak çeþitli yardýmlar yapýlmýþtýr. 65 yaþýný geçen muhtaç Türk vatandaþlarýna 

aylýk baðlanmasý, Ýstiklal, Kore ve Kýbrýs harbine katýlanlara madalya aylýðý baðlanmasý, 

madalya almýþ sporculara aylýk baðlanmasý, terörle mücadelede maðdur olan kamu 

görevlilerine tazminat ödenmesi, köy korucularýna aylýk baðlanmasý, SYDT Vakýflarý 

kapsamýnda giyim, gýda ve yakacak yardýmý yapýlmasý, öðrenci burslarý, SHÇEK tarafýndan 

kimsesiz çocuklar, özürlüler ve muhtaçlara yönelik bakým ve eðitim hizmetleri, ödeme 

gücü olmayanlarýn saðlýk harcamalarýnýn karþýlanmasý primsiz ödemeler kapsamýndaki 

sosyal güvenlik uygulamalarýný oluþturmaktadýr. 

4.3.3. Saðlanan Haklar 

Türk sosyal sigorta sistemi, ILO tarafýndan belirlenen 9 sosyal güvenlik riskinden 

8'ine karþý sosyal güvenlik garantisi saðlamaktadýr. Kapsam dýþýnda kalan tek sigorta 

kolu aile ödenekleri sigortasýdýr. Öte yandan 8 sosyal riskten iþsizlik sigortasý dýþýndaki 

bütün sosyal riskler 5510 sayýlý Kanun içinde düzenlenmiþtir. Sigorta kollarý itibarýyla 

kapsam, saðlanan haklar ve faydalanma þartlarý kýsaca aþaðýda özetlenmiþtir. 

5510 sayýlý Kanun kapsamýnda sigortalý sayýlanlardan kamu görevlileri dýþýndaki bütün 

sigortalýlara, Kanunda kýsa vadeli sigorta kollarý olarak tanýmlanan iþ kazalarý ve meslek 

hastalýklarý (ÝKMH), hastalýk ve analýk sigortasý ile parasal ödemeler yapýlmaktadýr. Buna 

6 Yapýlacak gelir testi uygulamasýna göre, ayný hane içinde yaþayanlardan fert baþýna aylýk geliri yürürlükteki 

16 yaþýndan büyükler için belirlenmiþ asgari ücretin üçte birinden az olanlarýn primleri devlet tarafýndan ödenecektir. 

Ancak gelir testi sonucunda; 

• fert baþýna aylýk geliri asgari ücretin üçte biri ile bir katý arasýnda olanlar asgari ücretin üçte biri üzerinden, 

• asgari ücretin bir katý ile iki katý arasýnda olanlar asgari ücretin bir katý üzerinden, 

• asgari ücretin iki katý üzerinde olanlar ise asgari ücretin iki katý üzerinden, 

genel saðlýk sigortasý primi ödeyeceklerdir. 

7 Bu kapsamda saðlanan haklardan faydalananlar ve ilgili kanunlar: Madalya aylýðý baðlanmasý (1005); 65 

yaþýný geçmiþ muhtaç vatandaþlara ve özürlülere aylýk baðlanmasý (2022); Türk vatanýna hizmet edenlere aylýk 

baðlanmasý (3292); dünya, olimpiyat ve Avrupa þampiyonalarýnda madalya alanlara aylýk baðlanmasý (5774); 

terörle mücadele eden güvenlik görevlilerine tazminat ödenmesi (2330), TSK mensuplarýna tazminat ödenmesi 

(2969), Emniyet Genel Müdürlüðü mensuplarýna tazminat ödenmesi (3160), terör eylemlerinden zarar görenlere 

aylýk baðlanmasý ve tazminat ödenmesi (3713); köy korucularýna aylýk baðlanmasý ve saðlýk yardýmý yapýlmasý 

(442). 

57

göre ÝKMH, hastalýk ve analýk hallerinde sigortalýlarýn çalýþamadýklarý günler için geçici 

iþ göremezlik ödeneði verilmekte, ayrýca ÝKMH halinde sürekli iþ göremezlik geliri veya 

sigortalýnýn ölümü halinde hak sahiplerine aylýk baðlanmaktadýr. Öte yandan ÝKMH 

sonucu ölüm halinde cenaze masrafý karþýlýðý verilmesi, doðum halinde emzirme yardým 

parasý verilmesi de bu sigorta kolundan saðlanan haklardýr. ÝKMH kapsamýndaki haklar 

için sigortalý olmak yeterli iken hastalýk ve analýk sigortasý ile ilgili haklardan faydalanmak 

için 90 gün prim ödemiþ olmak gerekmektedir. 

Uzun vadeli sigorta kollarý olarak tanýmlanan malullük, yaþlýlýk ve ölüm (MYÖ) sigorta 

kollarýndan esas olarak sigortalýnýn kendisine, ölümü halinde hak sahiplerine aylýk 

baðlanýr. Eðer aylýk baðlama þartlarý yerine gelmemiþ ise ödenen primlerin iadesi anlamýna 

gelen toptan ödeme yapýlýr. Malullük ve ölüm sigortalarý için 1800 gün (5 yýl) prim 

ödemiþ olmak aylýða hak kazanmak için yeterli iken yaþlýlýk sigortasýnda sigortalý gruplarýna 

göre deðiþik hak kazanma þartlarý belirlenmiþtir. 

En fazla sayýda kiþinin aylýk aldýðý ve en fazla sosyal güvenlik harcamasý yapýlan 

yaþlýlýk sigortasýndan aylýk alma þartlarý, 1999 yýlýnda 4447 sayýlý Kanunla belirlenen 

emekli olma yaþlarý esas alýnarak düzenlenmiþtir. Buna göre kadýnlar 58, erkekler 60 

yaþýna gelmeleri ve bu sürede 4/a kapsamýndaki sigortalýlarýn 7200 gün (20 yýl), 4/b ve 

4/c kapsamýndaki sigortalýlarýn ise 9000 gün (25 tam yýl) prim ödemeleri halinde aylýða 

hak kazanacaklardýr. 5510 sayýlý Kanunla getirilen en önemli deðiþiklik, aylýða hak 

kazanma (emekli olma) yaþýnýn 2036 yýlýndan itibaren kademeli olarak yükseltilerek 2048 

yýlýnda kadýnlar ve erkekler için 65 olarak belirlenmesidir. Bu, uzun dönemde Türk 

sosyal sigorta sisteminin aktüeryal hesaplarýný etkileyecek bir düzenlemedir. 

Tablo 4.1. Yýllar Ýtibarýyla Yaþlýlýk Aylýðý Baðlanma Yaþlarý 

Yýllar Kadýn Sigortalýlar Erkek Sigortalýlar 

2007-2035 

2036-2037 

2038-2039 

2040-2041 

2042-2043 

2044-2045 

2046-2047 

2048 

Kaynak: 5510 Sayýlý SSGSSK, Md.28 

58 

59 

60 

61 

62 

63 

64 

65 

58 

60 

61 

62 

63 

64 

65 

65 

65

Öte yandan, daha önce olduðu gibi, yukarýda belirtilen genel þartlar yanýnda 

kolaylaþtýrýlmýþ þartlarla yaþlýlýk aylýðý baðlanan gruplar da vardýr. Nitekim % 40 ve daha 

fazla özürlü olan gruplar özür derecesine göre 15, 16 ve 18 yýl sigortalý olarak ve 3960- 

4680 gün arasýnda prim ödeyerek; maden iþyerlerinde çalýþanlar 20 yýl sigortalý olarak, 

erken yaþlananlar 55 yaþýna geldikleri zaman aylýða hak kazanabilirler. 

5510 sayýlý Kanun, MYÖ sigorta kollarýndan aylýk baðlanmasý ile ilgili temel parametreleri 

deðiþtirmiþtir. Aylýk hesaplama formülü þöyledir: 

Yaþlýlýk Aylýðý = Ortalama Aylýk Kazanç (OAK) x Aylýk Baðlama Oraný (ABO) 

Burada, aylýðýn hesaplanmasýnda esas alýnan OAK, sigortalýnýn bütün sigortalýlýk 

süresince ödediði primlerin güncelleme katsayýsý 8 ile çarpýlarak bulunan güncellenmiþ 

deðerinin, prim ödeme gün sayýsýna bölünerek bulunan miktarýnýn 30 katýna eþittir. ABO, 

5510 sayýlý Kanun öncesi dönemde ortalama olarak yýllýk 2.6 iken, yeni sistemde yýllýk 

2 puan olarak belirlenmiþtir 9 . Buna göre sigortalýlarýn prim ödedikleri her 360 tam gün 

için ABO 2 puan artýrýlacaktýr ve bu oran hiçbir zaman % 90'ý geçmeyecektir. Aylýklar 

her yýl ocak ve temmuz aylarýnda bir önceki 6 aylýk dönemin TÜFE artýþ oraný kadar 

artýrýlacaktýr. 

Bütün çocuklar 18 yaþýna kadar, diðerleri de 30 gün GSS primi ödemiþ olmak þartýyla 

GSS kapsamýnda saðlýk hizmetlerinden faydalanýrlar. GSS kapsamýnda iþ kazalarý ve 

meslek hastalýklarý, hastalýk ve analýk halleri ile ilgili saðlýk hizmetleri sunulur. 5510 sayýlý 

Kanun, önceki sosyal sigorta mevzuatýndan farklý olarak koruyucu saðlýk hizmetlerini 

de GSS kapsamýna almýþtýr. GSS kapsamýnda; acil saðlýk hizmetleri, klinik muayene ve 

laboratuar tetkik ve tahlilleri, týbbi müdahaleler, rehabilitasyon hizmetleri, aðýþ ve diþ 

saðlýðý tedavileri, ilaç ve iyileþtirme araçlarýnýn temini ile yurt içi ve yurt dýþý sevk ile 

hizmetleri saðlanýr. Saðlýk hizmeti talebinde bulunanlar ilaç ve iyileþtirme araçlarý ile 

protez araç ve gereçleri için ve saðlýk hizmeti alýmýnda katký payý öderler. 

Ýþsizlik sigortasý, 4447 sayýlý Kanunda belirtilen hallerde iþsiz kalan sigortalýlara, son 

3 yýlda en az 600 gün prim ödemiþ olmak þartýyla, son dört aylýk prime esas kazançlarý 

dikkate alýnarak hesaplanan günlük ortalama net kazancýnýn % 40'ý oranýnda iþsizlik 

ödeneði öder. Ýþsizlik ödeneði, 16 yaþýndan büyükler için belirlenmiþ asgari ücretin % 

80'inden fazla olamaz. Eðer sigortalý 600 gün prim ödemiþse 6 ay; 900 gün prim ödemiþse 

8 ay; 1080 gün prim ödemiþse 10 ay süre ile iþsizlik ödeneði alýr. 

8 

Güncelleme Katsayýsý: Yýllýk TÜFE deðiþim oranýnýn % 100'ü ile yýllýk GSYÝH geliþme hýzýnýn % 30'unun toplamýna 

1 tam sayýsýnýn ilavesi ile bulunan deðeri ifade eder. 

9 

Nitekim, 5510 sayýlý Kanun öncesi dönemde 25 tam yýl sigortalý olan kiþinin ABO % 65 iken, yeni sistemde bu 

oran % 50'ye düþmüþtür. 

59

4.4. Türk Sosyal Güvenlik Sisteminin Genel Görünümü 

4.4.1. Kapsamla Ýlgili Geliþmeler: Sosyal Sigortalar ve Primsiz Ödemeler 

Türk sosyal sigorta sistemi, geniþ toplum kesimlerini kapsama alma konusunda önemli 

baþarýlar saðlamýþtýr. Tablo 4.2, 1990 yýlýndan bugüne sosyal sigortalar aracýlýðý ile kapsama 

alýnan nüfusu göstermektedir. Tablo verileri 2008 yýlýna kadar SSK, Bað-Kur ve Emekli 

Sandýðý, 2008 yýlýndan sonra 5510 sayýlý Kanun kapsamýnda SGK bünyesinde sigortalý 

olanlar esas alýnarak hazýrlanmýþtýr. 

Tablo 4.2. Sosyal Sigorta Kuruluþlarý ve Kapsama Aldýklarý Nüfus (Bin Kiþi) 

Kaynak: TÜSÝAD 2004 ve www.sgk.gov.tr/istatistikler (Haziran 2012) 

60

Tablo 4.2, Türk sosyal sigorta sisteminin problem alanlarý ve potansiyel geliþme alanlarý 

konusunda önemli bilgiler vermektedir. 1990-2012 arasýnda geçen 22 yýllýk dönemde 

aktif sigortalý sayýsý 1.62 kat, yani % 162 artarken, aylýk alan pasif sigortalý sayýsýndaki 

artýþ % 233 olarak gerçekleþmiþtir. 4/a'lý sigortalýlar bakýmýndan bu iki oran birbirine çok 

yakýn gerçekleþirken (% 261-270); 4/b'lilerde % 65-310 ve 4/c'lilerde % 67-121 olarak 

gerçekleþmiþtir. Bu da aktif/pasif sigortalý dengesine yansýmaktadýr. 

Türk sosyal güvenlik sisteminin "Ýkinci Ayaðýný" oluþturan kamu sosyal güvenlik 

harcamalarý kapsamýnda, deðiþik kurum ve kuruluþlarca saðlanan sosyal yardým ve 

hizmetlerle ilgili veriler Tablo 4.3.'tedir. 

Tablo 4.3. Sosyal Yardým Hizmeti Veren Kuruluþlarýn 

Sosyal Yardým Harcamalarý 

Kaynak: Kalkýnma Bakanlýðý, 2013 Yýlý Programý, Dokuzuncu Kalkýnma Planý (2007-2013), Ankara, 2012, s.229. 

61

(1) 2009 ve 2010 yýllarýnda kullanýlan Yardým Bilgi Bankasýnýn kullanýmdan kalkýp Bütünleþik Sosyal Yardým 

Hizmetleri Projesinin kullanýma geçildiði yýl olan 2011 yýlýnda sosyal yardým alan kiþi sayýsý hakkýnda saðlýklý bilgi 

bulunmadýðýndan, 2012 yýlý ilk 9 aylýk bölümü fayda sahibi kiþilerin (3.787.462 kiþi) 12 aya tamamlanarak 2010 

yýlý ile ortalamasý alýnmasý yoluyla 2011 yýlý tahmin edilmiþtir. 

(2) Vakýf Gureba Hastanesi tüm eklentileriyle birlikte 25 Ekim 2010 tarihinde Bezmialem Vakýf Üniversitesi Týp 

Fakültesi Hastanesine devrolduðu için 2011 yýlý rakamlarýna yer verilmemiþtir. 

(3) Kiþi sayýsý, Yeþil Kartý aktif olan kiþi sayýsýný göstermektedir. 

(4) Üniversitelerin kendi bütçelerinden öðrencilerine verdikleri yardýmlar bu rakama dahil deðildir. 

(5) Maliye Bakanlýðý Muhasebat Genel Müdürlüðü tarafýndan açýklanan Belediyelerin Bütçe Giderlerinin EKod 

4'e göre tasnifindeki Hanehalkýna Yapýlan Transferler kalemindeki rakamlar alýnmýþtýr. Yararlanan kiþi sayýsýna 

iliþkin bilgi mevcut deðildir. 

2012 yýlý temmuz ayý itibarýyla Türkiye'nin en kapsamlý primsiz ödemesini oluþturan 

2022 sayýlý Kanun kapsamýnda ödenen muhtaç aylýðýndan faydalanan kiþi sayýsý 1.322 

bin kiþidir. Bunun 768 bini yaþlýlýk, 198 bini malullük, 295 bini sakatlýk aylýðýdýr. Malul 

derecede sakat olan 18 yaþ altý 18 bin 59 çocuða da özürlü aylýðý baðlanmýþtýr. Vatani 

hizmet tertibinden Ýstiklal savaþý, Kore harbi ve Kýbrýs harekatýna katýlanlara ve hak 

sahiplerine baðlanan aylýklardan faydalanan kiþi sayýsý 49 bindir. Ayrýca çeþitli kanunlar 

kapsamýnda vazife ve harp malulü, köy korucusu, madalya olan sporcular ve er olarak 

aylýk baðlananlarýn sayýsý 70 bin civarýndadýr. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlýðý bünyesine 

alýnan SHÇEK yurt, yuva ve çocuk evlerinde 17.322 kimsesiz muhtaç çocuða bakým ve 

eðitim, huzur evlerinde 9.608 yaþlýya bakým, 5.807 özürlüye de rehabilitasyon hizmetleri 

verilmektedir (ASPB, 2012, 22). 2011 yýlý içinde evde bakým hizmetlerinden faydalanan 

kiþi sayýsý 339 bine ulaþmýþtýr. 

Primsiz ödemeler kapsamýndaki uygulamalarda en fazla sayýda kiþinin faydalandýðý 

uygulamalar 2022 sayýlý Kanun kapsamýnda ödenen muhtaçlýk ve özürlülük aylýðý; sosyal 

yardýmlaþma vakýflarýnca saðlanan yardýmlar ve yeþil kart (1 Ocak 2012 tarihinde sona 

erdirildi) kapsamýnda saðlýk hizmeti alanlardýr. 15 milyona yakýn kiþiyi ilgilendiren bu 

yardým ve hizmetler için yapýlan harcamalar 2002 yýlýnda GSYÝH'nýn binde 5'i iken, 2009 

yýlýnda % 1,37 ve 2010 yýlýnda % 1,18'i seviyesinde gerçekleþmiþtir. 

4.4.2. Mali Durum: Gelirler, Finansman Açýklarý ve Bütçe Transferleri 

Türk sosyal sigorta kurumlarýnýn gelir-gider dengesinin bozulmasý ve finansman açýklarý 

ayný zamanda sosyal güvenlik krizi olarak adlandýrýlmýþtýr. 1990'lý yýllarýn baþýnda baþlayan 

finansman açýklarý zaman içinde sürekli artmýþ ve reform arayýþlarýnýn önde gelen 

gerekçesini, temel ekonomik göstergeleri olumsuz etkileyen bu açýklarýn ortadan 

kaldýrýlmasý oluþturmuþtur. 1999 yýlýnda 4447 sayýlý Kanunla sosyal sigortalarýn gelirlerini 

artýran (prime esas kazançlarýn artýrýlmasý gibi), giderlerini azaltan (emekli olma yaþýnýn 

yükseltilmesi gibi) önemli deðiþiklikler yapýlmasýna raðmen, gerek 2001 gerekse 2008 

krizleri beklenen iyileþmeyi geciktirmiþ görünmektedir. 2008 yýlýnda gerçekleþtirilen 

sosyal güvenlik reformunun amaçlarýndan biri de orta ve uzun dönemde sosyal sigorta 

62

sisteminin finansman açýklarýný makul bir seviyeye düþürmek ve sürdürülebilir bir sistem 

oluþturmaktý. Geçen 4 yýllýk süreye raðmen beklenen sonuçlar alýnamamýþtýr. Tablo 4.4; 

2010 ve 2011 yýlýnda gerçekleþen, 2012 yýlýnda ise tahmin edilen SGK bütçe gerçekleþmelerini 

vermektedir. 

Tablo 4.4. 2010-2012 SGK Gelir ve Giderleri (Milyon TL) 

Kaynak: www.sgk.gov.tr/maliistatistikler (Eylül 2012) 

63

Yýllar itibarýyla finansman açýklarý ve gelirlerin giderleri karþýlama oraný ve finansman 

açýklarýnýn artýþý mali sorunlarýn devam ettiðini göstermektedir. Burada dikkat çekilmesi 

gereken nokta, süreç içinde çýkan prim aflarý veya borçlarýn yeniden yapýlandýrýlmasý 

ile elde edilen ilave gelirlere raðmen beklenen iyileþmenin saðlanamamýþ olmasýdýr. 

Nitekim, 6111 sayýlý Kanun kapsamýnda borçlarýn yeniden yapýlandýrýlmasý ile ortaya 

çýkan ilave gelir artýþý 2011 yýlý için gelirlerin giderleri karþýlama oranýný yükseltmiþ, bütçe 

transferlerinin GSYÝH'na oranýný düþürmüþ olsa da bu geçici olmuþ, 2012 yýlýnýn ilk 5 

aylýk döneminde kötüye gidiþ devam etmiþtir. 

Tablo 4.5. SGK Gelir- Gider Dengesi ve Açýklarýn GSYÝH'ya Oraný (%) 

Yýllar 

2000 

2001 

2002 

2003 

2004 

2005 

2006 

2007 

2008 

2009 

2010 

2011 

2012 (Haziran) 

Toplam Gelirlerin 

Giderleri Karþýlama Oraný 

78 

75 

71 

67 

68 

68 

75 

69 

72 

73 

78 

88 

77 

Kaynak: www.sgk.gov.tr/istatistikler (Eylül 20120) 

64 

Bütçe Transferlerinin 

GSYÝH'na Oraný 

1,94 

SGK'nýn finansman açýklarýnýn büyüklüðü yanýnda açýklarýn kaynaklarý da önemlidir. 

Nitekim, farklý çalýþan gruplarý SGK bünyesinde birleþtirilmeden önce 2007 yýlý itibarýyla 

GSYÝH'nýn % 3,92'sine eþit olan finansman açýðýnýn 1,68'i SSK, 0,74'ü Bað-Kur ve 1.50'si 

Emekli Sandýðý ile ilgilidir. SSK'lýlarýn toplam sigortalýlar içindeki payý % 59; Bað-Kur'lularýn 

% 24 ve Emekli Sandýðý mensuplarýnýn % 17'dir. Bir diðer ifade ile toplam sigortalýlarýn 

% 17'sini oluþturan Emekli Sandýðý için yapýlan bütçe transferi % 59'luk bir toplum 

kesimini kapsamýna alan SSK'ya çok yakýndýr. 

Bir baþka deðerlendirme SGK'nýn toplam harcamalarýnýn kaynaklarý bakýmýndan 

yapýlabilir. 2011 yýlý itibarýyla emekli aylýðý ödemeleri toplam harcamalarýn % 66'sýný, 

saðlýk harcamalarý da % 26'sýný oluþturmaktadýr. Diðer bütün giderlerin payý ise % 8'dir. 

2,30 

2,76 

3,49 

3,37 

3,59 

3,02 

3,92 

3,68 

5,52 

5,01 

4,12 

-

Bu büyüklükler, finansman sorununun çözümüne yönelik tedbirlerin hangi alanlarda 

alýnacaðýnýn belirlenmesi bakýmýndan bir gösterge fonksiyonu görmektedir. 

4.4.3. Finansman Açýklarýný Gidermeye Yönelik Tedbirlerin Etkinliði 

Türk sosyal sigorta sisteminin finansman açýklarýnýn giderilerek gelir-gider dengesinin 

saðlanmasý, gelir artýrýcý tedbirlerle gider azaltýcý tedbirlerin birlikte alýnmasý ile mümkün 

olabilecektir. Bu bakýmdan alýnacak tedbirler ve potansiyel etkileri aþaðýda incelenmiþtir. 

4.4.3.1. Prim oranlarýnýn artýrýlmasý 

Prim oranlarýnýn artýrýlmasý sosyal sigortalarýn gelirlerini artýrmaya yönelik tedbirlerin 

baþýnda gelmektedir. Ancak Türk sosyal sigorta sistemi zaten yüksek oranlý primlerle 

finanse edilmektedir. 

Tablo 4.6. Sigortalýlar ve Sigorta Kollarýna Göre Primler (%) 

(1) 

1) 4/c'li sigortalýlar kýsa vadeli sigorta kollarý kapsamý dýþýndadýrlar. 

2) Yalnýzca 4/a'lý sigortalýlar iþsizlik sigortasýndan faydalanýrlar. 

3) Devlet, uzun vadeli sigorta kollarý ve GSS için tahsil edilen primlerin dörtte biri oranýnda Kuruma 

katkýda bulunur (5510, m.81-son) 

4) 4/b'li sigortalýlar için. 

5) 4/a ve 4/c'li sigortalýlar için. 

- 

- - - 

Kaynak: 5510 sayýlý SSGSSK, Md. 81 hükümleri esas alýnarak yazarlar tarafýndan düzenlenmiþtir. 

- 

Tablo 4.6, toplam prim oranlarýnýn prime esas kazançlarýn % 35,5-43’üne ulaþtýðýný 

göstermektedir. Tablodaki oranlara 4/a’lý sigortalýlar için % 1-3; 4/c’li sigortalýlar için de 

% 3,33-10 arasýnda deðiþen fiili hizmet zammý primleri dahil deðildir. Kýsaca belirtmek 

gerekirse, Türkiye’de prim oranlarýný yükselterek gelirleri artýrma imkaný kalmamýþtýr 

(Alper, 2011). 

65 

(3) 

(4) 

Toplam 

Prim Oranlarý 

(4/a ve 4c'li 

sigortalýlar için) 

(5)

Tablo 4.7. Çeþitli Ülkelerde Toplam Prim Oranlarý (%) 

Kaynak: SSA (2010), "Social Security Programs Throughout the World", (SSA, 2008-2009), SSA Publication, 

May 2010. 

Nitekim, 172 ülkede fert baþýna milli gelir ile sosyal sigortalara ödenen prim oranlarý 

arasýndaki iliþkiyi gösteren Tablo 4.7'ye göre, FBMG'i 10 bin dolar civarýnda olan 

Türkiye'nin de bulunduðu 34 ülkenin 18'inde prim oranlarý % 20'nin altýnda, 8'inde % 

21-30 arasýnda, 6'sýnda ise % 31-40 arasýndadýr. Bu grupta prim oraný % 40'ý geçen ülke 

sayýsý yalnýzca 2'dir. Bütün ülkeler bakýmýndan bir deðerlendirme yapmak gerekirse, 172 

ülkeden yalnýzca 9'unda prim oranlarý % 40'ýn üzerinde, 23'ünde ise % 31-40 arasýndadýr. 

Türkiye, prim oranlarýnýn artýrýlmasý gereken deðil, azaltýlmasý gereken bir ülke 

konumundadýr. Nitekim, bu gerçekten hareketle iþveren primlerinin 5 puanlýk kýsmýnýn 

devlet tarafýndan ödenmesine ilaveten istihdamý teþvik kapsamýnda çeþitli çalýþan 

gruplarýnýn primlerinin devlet tarafýndan ödenmesi yaygýnlaþmaktadýr. 

4.4.3.2. Prime esas kazançlarýn artýrýlmasý 

4447 sayýlý Kanun ve sonrasýnda prime esas kazançlar hem kapsam hem de tavan 

olarak yükseltilmiþtir. 16 yaþýndan büyükler için belirlenmiþ olan asgari ücret alt sýnýr, 

alt sýnýrýn 6,5 katý ise üst sýnýr olarak uygulanmaktadýr. Üst sýnýrý daha fazla artýrmak 

gerçekçi deðildir. 5510 sayýlý Kanun özellikle 4/a'lý sigortalýlar bakýmýndan prime esas 

kazanç tanýmýný geniþleterek her türlü kazançtan prim almayý, hatta ikramiye benzeri 

ödemelerde tavaný aþan kýsmýndan sonraki aylarda prim kesilmesini öngörmüþtür. 4/c'li 

sigortalýlar içinse uzun vadeli sigorta kollarý bakýmýndan tavan uygulamasý yoktur. 5510 

sayýlý Kanun, yalnýzca 4/b'li sigortalýlar için beyana baðlý prime esas kazanç belirleme 

uygulamasýný getirmiþtir. Prime esas kazançlarýn tavanýný yükseltmek anlamsýz olmakla 

66

irlikte beyan edilen prime esas kazançlar düþüktür ve kayýt dýþýlýk söz konusudur (Alper, 

2011). Kurumun kamuya açýk verilerinden hareketle yapýlan hesaplamalar, 4/b'li 

sigortalýlarýn neredeyse tamamýna yakýnýnýn alt sýnýrdan prim ödediðini göstermektedir. 

Tablo 4.8. Prime Esas Kazançlar Bakýmýndan % 20'lik Dilimlere Göre 

Sigortalýlarýn Daðýlýmý (%) 

Kaynak: SGK, www.sgk.gov.tr/istatistikler, (eriþim tarihi 12/05/2011) 

(*) 4/a kapsamýndaki sigortalýlar için 2009 yýlý; 4/b kapsamýndaki sigortalýlar için Ocak 2011 dönemi 

sigortalý ve prime esas kazanç verileri esas alýnmýþtýr. 

(1) Sanayi ve hizmetler kesiminde (2) tarým kesiminde kendi adýna baðýmsýz çalýþan sigortalýlar. 

Tablo verileri bütün çalýþan gruplarý bakýmýndan prime esas kazançlarýn yükseltilebileceðini 

göstermektedir. 4/b'li sigortalýlar bakýmýndan vergi beyanlarýnýn esas alýnmasý (Oðuz, 

2012) önemli bir denetim saðlayabilir. 4/c'li sigortalýlar için prime esas tutulmayan 

kazançlarla ilgili istisnalarýn azaltýlmasý mümkündür. 4/a'lý sigortalýlara yönelik olarak 

Kurum tarafýndan son dönemlerde alýnan meslek kodlamasý gibi uygulamalarýn etkinliði 

artýrýlabilir. Nitekim, asgari ücret üzerinden prim ödeyenlerin oranýnýn % 63'den % 42'lere 

düþmesi bu alandaki potansiyeli ortaya koymaktadýr. 2013 yýlý bütçe çalýþmalarý esnasýnda 

dile getirilen "sigortalýlarýn % 47'si prime esas kazançlarý en alt sýnýrdan bildiriyor" 

açýklamasý olumsuz bir tabloyu ortaya koymakla birlikte potansiyel gelir yaratma alanýnýn 

geniþliðini de göstermektedir. 

4.4.3.3. Kayýt dýþý çalýþmanýn azaltýlmasý ve aktif sigortalýlarýn artýrýlmasý 

Daðýtým esaslý sosyal güvenlik programlarýnýn temel gelir kaynaðýný prim ödeyen aktif 

sigortalýlar belirler. Türkiye'de temel problem aktif sigortalýlarýn kaynaðýný oluþturan 

iþgücüne katýlma oranýnýn düþük olmasý yanýnda, iþgücü içinde bulunanlardan da kayýtlý 

prim ödeyenlerin sayýsýnýn azlýðýdýr. Ancak bu durum Türk sosyal sigorta sistemine, bu 

nüfusun kayýt altýna alýnmasý halinde problemin çözülebileceði yönünde potansiyel bir 

avantaj, bir fýrsat da yaratmaktadýr. 

67

Toplam nüfusun % 86'sýný sosyal sigortalarla sosyal güvenlik kapsamýna alan Türk 

sosyal güvenlik sisteminin bu olumlu görünümü yanýltýcýdýr. Çalýþan ve prim ödeyenler 

üzerinden saðlanan bu yüksek oran ancak yüksek baðýmlýlýk oranlarý ile saðlanabilmektedir. 

Nitekim TÜÝK Haziran 2012 Hane halký iþgücü istatistiklerine göre; 15-64 yaþ grubunda 

bulunanlarýn iþgücüne katýlma oraný yalnýzca % 50,8'dir ve diðer ülkelerle karþýlaþtýrýldýðý 

zaman bu oran son derecede düþüktür (bkz, Þekil 4.2). Bu oranýn düþüklüðüne raðmen 

27.803 binlik toplam iþgücünden de ancak 18.514 bini (% 66,5) kayýt altýna alýnabilmiþ 

ve prim ödeyen aktif sigortalý yapýlabilmiþtir. Bir baþka ifade ile 18.514 bin kiþinin prim 

ödediði bir sosyal sigorta sistemi, yüksek baðýmlýlýk oranlarý dolayýsýyla 64,4 milyon 

kiþiye sosyal güvenlik garantisi saðlamaktadýr. Bütün teþvik tedbirlerine ve cezalandýrýcý 

düzenlemelere raðmen kayýt dýþý istihdam ancak % 40,4'e geriletebilmiþtir (TÜÝK; Haziran 

2012). Bir hesaplamaya göre de 2010 yýlý itibarýyla 5510 sayýlý Kanun kapsamýnda prim 

tahsil edilebilecek ancak kayýt altýna alýnamayan kiþi sayýsý 6,2 milyon civarýndadýr 

(Oðuz, 2012). 

Kýsa ve orta dönemde Türk sosyal sigorta sisteminin genel dengelerinin iyileþmesi 

aktif sigortalý sayýsýndaki artýþa baðlýdýr. 4447 sayýlý Kanunla emekli olma yaþýnýn kademeli 

olarak yükseltilmesine ve 20 yýllýk sürede tamamlanacak olan sürecin, süre olarak yarýsýna 

gelinmesine raðmen pasif sigortalý sayýsýnda beklenen düþüþ saðlanamamýþtýr. Bu süreç 

devam ederken emeklilik yaþýnýn yeniden yükseltilmesi mümkün görünmemektedir. Bu 

durumda bütün beklentiler aktif sigortalý sayýsýnýn artýþýna baðlý kalmaktadýr. 

Tablo 4.9. Yýllar Ýtibarýyla Aktif ve Pasif Sigortalý Geliþme Seyri ve Oraný 

Kaynak: www.sgk.gov.tr/istatistikler kamuya açýk istatistikler kullanýlarak hesaplamalar yapýlmýþtýr. 

(*) Pasif sigortalý sayýsýndaki artýþ ile aktif sigortalý sayýsýndaki artýþ arasýndaki fark. 

(**) 2012 yýlý Temmuz ayý itibarýyla. 

Tablo 4.9, ele alýnan 2003-2012 yýllarý arasýnda pasif sigortalý sayýsýndaki artýþýn aktif 

sigortalý sayýsýndaki artýþtan daha fazla olduðu (149-142), kriz dönemlerinde emekli 

sayýsýnýn daha hýzlý arttýðý ve aktif/pasif sigortalý oranýnda iyileþme deðil, kötüye gidiþin 

devam ettiðini göstermektedir. 2008 krizi sonrasýnda özellikle 6111 sayýlý Kanunla saðlanan 

istihdamý teþvik tedbirlerinin de etkisi ile aktif sigortalý sayýsýnda dikkat çeken dönemsel 

68

ir artýþ olmuþtur. Ancak bu artýþ kýsa dönemde aktif/pasif sigortalý oranýnda beklenen 

iyileþmeyi saðlamaktan uzaktýr. Türkiye tecrübesi, sosyal güvenlik sisteminde reform 

çalýþmalarýnýn baþlatýldýðý dönemlerde, emekli sayýsýnýn da hýzla arttýðýný, çok sayýda 

kiþinin yeni sistemin olumsuz etkilerinden kurtulmak için çalýþma hayatýndan ayrýlmayý 

tercih ettiðini göstermiþtir. 

Aktif/pasif sigortalý oranýnda beklenen iyileþmenin gerçekleþmemesi 4/b ve 4/c 

kapsamýndaki sigortalýlar bakýmýndan ortaya çýkmaktadýr. 4/a'lý sigortalýlar bakýmýndan 

görülen olumlu geliþme de genel tabloyu deðiþtirmede yetersiz kalmaktadýr. 

Tablo 4.10. Sigortalý Gruplarýna Göre Aktif/Pasif Sigortalý Oranlarýndaki 

Geliþme Seyri 

3 

2,8 

2,6 

2,4 

2,2 

2 

1,8 

1,6 

1,4 

1 

Þekil 4.1. Aktif/Pasif Sigortalý Oranýnýn Geliþimi 

2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 

Kaynak:www.sgk.gov.tr/istatistikler-haziran 2012 

69

4.4.3.4. Giderleri azaltmaya yönelik tedbirler 

4447 sayýlý Kanun emeklilik yaþýný yükselterek orta ve uzun dönemde sosyal sigortalarýn 

en önemli gider kalemini oluþturan emekli aylýðý ödemelerini azaltacak en kapsamlý 

tedbiri getirmiþtir. 5510 sayýlý Kanun ise, 2036 yýlýndan sonra emekli olma yaþýný tekrar 

ve kademeli olarak yükselten hükmü getirmiþtir. Daha önce belirtildiði gibi, yakýn 

zamanda emekli olma yaþý ile ilgili baþkaca bir deðiþiklik beklenmemelidir. Kademeli 

geçiþ dolayýsýyla 2012 yýlý itibarýyla kadýnlar 45, erkekler 49 yaþýndan önce emekli 

olamamaktadýrlar ve ortalama emekli olma yaþý da 2011'de 48 iken 2012'de 49'a 

yükselmiþtir. Bir önceki baþlýkta belirtilen veriler de dikkate alýnýnca emeklilik yaþýnýn 

yükseltilmesinin gider azaltýcý etkisi çok belirleyici olmayacaktýr. 

4447 sayýlý Kanun ödenen primlerle alýnan aylýklar arasýnda güçlü bir iliþki kurmuþ 

ve daha uzun süre çalýþan ve fazla prim ödeyenin yüksek aylýk almasýný amaçlamýþtý. 

5510 sayýlý Kanun aylýk hesaplama sistemi ile ilgili parametrelerde (güncelleme katsayýsý 

ve aylýk baðlama oraný) köklü deðiþiklikler yapmýþ ve orta ve uzun dönemde aylýklarýn 

düþmesini beraberinde getirecek bir formülü hayata geçirmiþtir. Nitekim, bazý çalýþan 

gruplarý bakýmýndan yoksulluk yaratan bir sosyal sigorta sisteminin ortaya çýkmasý söz 

konusu olabilecektir. 

Tablo 4.11. 5510 Sayýlý Kanuna Göre Hesaplanan Aylýklarýn 

4447 Sayýlý Kanuna Göre Hesaplanan Aylýklara Oraný 

Kaynak: Rabihan Yüksel Arabacý-Yusuf Alper. (2010), "Sosyal Güvenlik Reformunun Yaþlýlýk 

Aylýklarýna Etkisi: Yoksulluk Yaratan Bir Sosyal Güvenlik Sistemi, Amme Ýdaresi Dergisi, Cilt:43, 

Sayý:2, Haziran 2010. s.111. PÖGS: Prim Ödeme Gün Sayýsý 

Tablo 4.11 deki verilere göre 5510 sayýlý Kanunla getirilen yeni aylýk hesaplama 

sistemi tamamen yürürlüðe girdiði zaman 33 yýl (11880 gün) prim ödeyen sigortalý 

bile 4447 sayýlý Kanun kapsamýnda sigortalý olsa idi alacaðý aylýðýn ancak % 89-91'ini 

alabilecektir. Birçok sigortalý için bu oran % 65'e kadar düþmektedir. Hatta 7200 gün 

prim ödeyerek emekli olan iki sigortalýdan primlerini asgari ücretten ödeyen ile asgari 

ücretin 6,5 katýndan (tavandan) ödeyen arasýnda emekli aylýðý bakýmýndan bir fark 

olmayacaktýr. Bir diðer örnek olarak, 33 yýl asgari ücretten (taban) prim ödeyen 

sigortalýnýn, 33 yýl tavandan prim ödeyen sigortalýdan daha yüksek aylýk almasý gibi 

bir sonuç ortaya çýkabilecektir. Ancak bu etkinin ortaya çýkmasý sigortalýnýn bütün 

70

sigortalýlýk süresini yeni sistemde geçirmesi ile söz konusu olacaktýr. 

Sosyal sigorta giderlerini azaltacak bir baþka deðiþiklik, gelir ve aylýklarýn yalnýzca TÜFE 

oranýnda artýrýlmasýnýn öngörülmesi, büyüme hýzýnýn (refah payý) dýþarýda býrakýlmasýdýr. 

Yeni aylýk hesaplama sisteminde ortalama aylýk baðlama oranýnýn da daha düþük olduðu 

dikkate alýnýrsa orta ve uzun dönemde emekli aylýklarý ödemelerinin azalmasý beklenmelidir. 

Ancak özellikle güncelleme katsayýsýnda yer alan büyüme hýzýnýn 0,30 olarak alýnmasý, 

emeklilerin milli gelirden aldýðý payý azalttýðý ölçüde politik müdahale ihtimali de artacak, 

özellikle seçim dönemlerinde aktüeryal endiþeleri göz ardý eden aylýk artýþlarý söz konusu 

olabilecektir. 

Sosyal sigortalarýn ikinci önemli harcama kalemini oluþturan saðlýk harcamalarý 

sanýlanýn aksine GSS dolayýsýyla ciddi bir artýþ göstermemiþtir. Nitekim, 2000 yýlý 100 

kabul edilirse 2011 yýlý sonu itibarýyla SGK saðlýk harcamalarý artýþ endeksi 1388; emekli 

aylýðý ödemeleri endeksi 1356 ve toplam giderler endeksi 1365 olmuþtur. Toplam SGK 

harcamalarý içinde de saðlýk harcamalarýnýn payý % 28-30 arasýnda deðiþmiþtir (Alper, 

2012). Saðlýk harcamalarýný azaltarak giderleri azaltma imkaný son derecede sýnýrlýdýr. 

Kaldý ki özellikle nüfusun yaþlanmasý ve þehirleþme ile birlikte saðlýk harcamalarýnýn 

artýþý beklenmektedir. 

4.4.3.5. Demografik fýrsat penceresi ve iþgücüne katýlýmýn artýrýlmasý 

Türk sosyal sigorta sisteminin gelir-gider dengesini saðlamaya yönelik en önemli 

avantajý, demografik fýrsat penceresinin sunduðu imkanlara paralel olarak iþgücüne 

katýlým oraný ve istihdam seviyesinin yükseltilmesine baðlý olacaktýr. Ana raporda belirtildiði 

gibi (Hoþgör, Tansel, 2010; 103) iþgücünün potansiyel kaynaðýný oluþturan 15-64 yaþ 

grubu, oran olarak en yüksek deðerine % 68,6 ile 2020 yýlýnda ulaþacak, ancak bu yýldan 

sonra mutlak olarak artmaya devam ederek 2041 yýlýnda 65,3 milyon ile en yüksek 

deðerine varacaktýr. Demografik yapýnýn Türkiye için sunduðu fýrsat penceresi bu 

dönemde gerçekleþecektir. 

Türkiye'nin 2012 yýlý itibarýyla iþgücüne katýlma oraný % 50,8'dir (TÜÝK, 2012). Þekil 

4.2 dünyanýn çeþitli bölgelerinde ve ülkelerde iþgücünün 15-64 yaþ grubuna oranýný 

vermektedir. Türkiye en az geliþmiþ ülkelerden bile daha düþük oranda bir iþgücüne 

katýlým oranýna sahiptir. Bugün için son derecede olumsuz görünen bu tablo, ayný 

zamanda Türkiye için bir fýrsattýr. Ýþgücüne katýlým oraný ve istihdam seviyesini yükseltecek 

her geliþme prim ödeyen aktif sigortalý sayýsýný artýrdýðý ölçüde Türk sosyal sigorta 

sisteminin gelir-gider dengesini olumlu yönde etkileyecektir. 

71

90 

80 

70 

60 

50 

40 

30 

20 

10 

0 

Þekil 4.2. Çeþitli Ülke ve Bölgelerde 15-64 Yaþ Grubunda 

Ýþgücüne Katýlma Oraný (2010) 

Çin 

Hollanda 

Kaynak: ILO (2012), "World Social Security Report: Providing Coverage in Times of Crisis and Beyond-2010-2011" 

ILO, Geneva. S. 173-179. 

Ýngiltere 

ABD 

Japonya 

Ýspanya 

Rusya 

Geliþmiþ Ülkeler 

4.4.4. Sosyal Sigortalardan Gelir ve Aylýk Alanlarýn Demografik Yapýsý 

Türk sosyal güvenlik sisteminin, özellikle yaþlýlýk sigortasý bakýmýndan yaþadýðý 

sorunlarýn anlaþýlabilmesi bakýmýndan, halen aylýk almakta olanlarýn demografik yapýsýna 

bakmak yararlý olacaktýr (Bu veriler SGK'nýn kamuya açýk istatistiklerinden derlenmiþ 

ve hesaplanmýþtýr). 

2012 yýlý Temmuz ayý itibarýyla SGK'dan pasif sigortalý olarak aylýk olan toplam 10.246 

bin kiþinin % 67,7'si yaþlýlýk, % 29,3'ü ölüm (dul-yetim) aylýðý almaktadýr. Bu oranlar 

4/a'lý sigortalýlar için % 69,5-26,2; 4/b'li sigortalýlar için % 61,7-37,4 ve % 4/c'li sigortalýlar 

için ise % 67,5-30,7'dir. 

2010 yýlýnda yaþlýlýk aylýðý baðlanan 4/a'lý sigortalýlardan % 21 kadýn, % 79'u erkek 

sigortalýdýr. 2010 yýlý itibarýyla 4/b kapsamýnda yaþlýlýk aylýðý alan toplam 1.086 bin 

sigortalýdan % 15,5’i kadýn; % 74,5’i erkek sigortalýdýr. Tarým Bað-Kur'u kapsamýnda 

yaþlýlýk aylýðý alan kadýn sigortalý sayýsý yalnýzca % 1,8'dir. Kadýn sigortalýlýk oranýnýn en 

yüksek olduðu 4/c'liler grubunda ise 2010 yýlý itibarýyla yaþlýlýk aylýðý alan kadýn 

sigortalýlarýn oraný % 27,6'dýr. 

1999 yýlýnda yürürlüðe giren ve emekli olma yaþýný kademeli olarak yükselten 4447 

sayýlý Kanuna raðmen 2010 yýlý itibarýyla 4/a kapsamýnda sigortalý olanlardan yaþlýlýk 

aylýðý baðlananlardan % 55'i 50 yaþýn; % 71'i 55 yaþýn ve % 84'ü 60 yaþýn altýndadýr. 2010 

yýlý itibarýyla 39 yaþýn altýnda olan ve emekli aylýðý alan 5656 kiþi vardýr. 

72 

Dünya 

Az Geliþmiþ Ülkeler 

Yunanistan 

Polonya 

TÜRKÝYE

Þekil 4.3. 2010 Yýlýnda Yaþlýlýk Aylýðý Baðlanan 4/a'lý Sigortalýlarýn 

Yaþ Gruplarýna Göre Daðýlýmý 

Kaynak: SGK Ýstatistik Yýllýðý, 2010. 

Emekli Sandýðý mensubu 4/c'li sigortalýlar bakýmýndan durum oldukça farklýdýr. Halen 

aylýk almakta olan 1.306 bin kiþiden yalnýzca % 2'si 45 yaþýn altýndadýr. 55 yaþýn altýnda 

emekli aylýðý alanlarýn toplam aylýk alanlara oraný sadece % 16'dýr. 

2010 yýlýnda 4/a'lý sigortalýlarýn aðýrlýklý emekli aylýðý baðlama yaþý 51'dir. 4/a kapsamýnda 

halen yaþlýlýk aylýðý almakta olan toplam 3,850 bin kiþinin aðýrlýklý yaþ ortalamasý 60'týr. 

Yaþlýlýk aylýðý almakta iken yýl içinde ölen sigortalýlarýn aðýrlýklý yaþ ortalamasý kadýnlarda 

72, erkeklerde 69 ve genel toplamda 70'tir. 

4/b'li sigortalýlardan yaþlýlýk aylýðý alýrken ölenlerin aðýrlýklý yaþ ortalamasý kadýnlarda 

72, erkeklerde 73 ve toplamda 73'tür. Tarým Bað-Kur'u kapsamýnda aylýk alanlardan 

aylýk alýrken ölenlerin aðýrlýklý yaþ ortalamasý kadýnlarda 72, erkeklerde 71 ve toplamda 

71'dir. 

4/c kapsamýnda yaþlýlýk aylýðý alan sigortalýlardan % 28,5'i 65 yaþ ve üzerindedir. 70 

yaþ üzerinde olan aylýk alanlarýn oraný % 16,3'tür. 

73

5 B Ö L Ü M 

DEMOGRAFÝK DÖNÜÞÜM VE 

DAÐITIM ESASLI YAÞLILIK 

(EMEKLÝLÝK) SÝGORTA 

SÝSTEMLERÝNE YANSIMALARI

5. DEMOGRAFÝK DÖNÜÞÜM VE DAÐITIM ESASLI 

YAÞLILIK (EMEKLÝLÝK) SÝGORTA SÝSTEMLERÝNE 

YANSIMALARI 

5.1. Emeklilik Sigorta Sistemlerinin Finansman Dengeleri 

ve Demografik Deðiþkenler: Kavramsal ve Analitik Çerçeve 

Yukarýda ayrýntýlý biçimde tartýþýldýðý gibi, Türkiye'de yaþlýlýk (emeklilik) sigortasý 

sistemi, devletçe daðýtým ("pay as you go") esasýna göre sunulan zorunlu bir ayak ile 

özel þirketlerce sunulan isteðe baðlý bireysel emeklilik planlarýndan oluþmaktadýr. Daðýtým 

esasýnda, emeklilerin aldýklarý aylýklar, halen çalýþmakta olanlarýn ödemeye devam ettikleri 

zorunlu sosyal sigorta primleri yoluyla finanse edilirler. Bir baþka deyiþle daðýtým sistemi, 

çalýþýrken prim katkýlarýný ödemiþ olan ama artýk çalýþmayan (pasif) sigortalýlara ve onlarýn 

hak sahibi olan aile bireylerine (baðýmlýlara) yapýlan ödemelerin, çalýþanlar (aktif 

sigortalýlar) ve onlarýn iþverenlerince yapýlan prim ödemeleri yoluyla finanse edilmesini 

öngörmektedir. Dolayýsýyla, çalýþýrken ödedikleri primlerle o sýrada emekli olanlarýn 

yaþlýlýk aylýðýný finanse eden kuþaklar, kendileri emekli olduktan sonra alacaklarý yaþlýlýk 

aylýðýnýn finansmaný için de halen çalýþmakta olan kuþaðýn ödedikleri primlere güvenmek 

durumundadýr. Bu yüzden, daðýtým esasýna göre çalýþan sosyal sigorta kuruluþlarýnýn 

gelir-gider dengeleri, nüfusun büyüklüðü ve yaþ bileþimi ile çok yakýndan iliþkili olan 

aktif-pasif sigortalý oranlarý ve baðýmlýlarýn sayýsýna çok duyarlýdýr. Her ülkede er ya da 

geç yaþanan ve düþen doðurganlýk oranlarý/nüfus artýþ hýzlarý ile karakterize edilen 

demografik dönüþüm süreci boyunca yaþlanan nüfus, daðýtým esaslý olarak sunulan 

yaþlýlýk sigortasý operasyonlarýnýn gelir-gider dengelerini kaçýnýlmaz (ve olumsuz) biçimde 

etkiler. 

Bir "havuz problemi" benzetmesi, daðýtým sisteminin sorunlarýný açýklamayý kolaylaþtýrýr 

(Sayan, 2009). Burada çalýþmayý ve prim ödemeyi sürdüren aktif sigortalýlarýn ödemeleri 

havuzu dolduran musluklarýn rolünü üstlenmiþken; prim ödemekten maaþ almaya geçmiþ 

(emekli, malûl vb.) pasif sigortalýlara yapýlan ödemeler de havuzdaki suyu boþaltan 

tahliye borularý olarak görülebilir. Havuzdaki suyun belli bir seviyenin altýna düþmemesi 

için, havuzu dolduran musluklardan birim zamanda akan su miktarý, havuzu boþaltan 

borular kanalýyla dýþarý akan sudan az olmamalýdýr. Daðýtým esasýna göre çalýþan bir 

sosyal güvenlik sistemi baðlamýnda ifade edilecek olursa, havuzdaki suyun zaman içinde 

azalmamasý, aþaðýdaki eþitsizliðin veri bir prim oraný (p) altýnda her yýl için doðru olmasýný 

gerektirir (Sayan, 2009): 

77 

(1)

Burada Ç prim ödeyen çalýþanlarýn (aktif sigortalýlarýn) sayýsýný ve E de emekli ve 

dul/yetim aylýðý vb. alanlarýn (pasif sigortalýlarýn) sayýsýný gösterir. A, hak edenlere ödenen 

ortalama aylýk miktarýný ve Ü prime esas ortalama ücreti gösterdiðinden, eþitsizliðin sol 

tarafý aslýnda aylýk baðlama oraný olarak bilinen sosyal sigorta parametresini ifade eder. 

Aylýk baðlama oraný için b kullanarak ve b=A/Ü olduðunu hatýrlayarak, (1) numaralý 

eþitsizlik 

þeklinde yazýlabilir. Eþitsizliðin sað tarafýndaki, aktif-pasif oraný denilen (Ç/E) terimi, 

demografik dönüþüm süreci sýrasýnda gözlenen nüfus yaþlanmasýna baðlý olarak azalýr. 

Demografik dönüþüm süreci boyunca düþen nüfus artýþ hýzý, zaman içinde belli bir yaþýn 

üstündeki kesimin toplam nüfus içindeki payýnýn artmasýna yol açar. Týptaki ilerleme 

ve saðlýk hizmetlerinin kalitesindeki geliþmelere baðlý olarak artan yaþam beklentisi de 

bu etkiyi güçlendirir. Sonuçta, E ile gösterilen emekli stokunun büyüme hýzý, Ç ile 

gösterilen prim ödeyen çalýþan kesimin büyüme hýzýný geçer ve aktif-pasif oraný düþmeye 

baþlar. Prim ve aylýk baðlama oranlarý sabitken, azalan bir (Ç/E) oraný ise sistemin gelir 

gider dengesinin bozulmasý anlamýna gelir. Gerçekten de, aylýk baðlama ve prim oranlarý 

sabitken, (Ç/E)'deki düþüþün yeterince uzun sürmesi halinde, (2) no.lu eþitsizlik tersine 

dönerek 

eþitsizliðine dönüþebilir. b=A/Ü olduðundan, bu durum 

olmasý, yani çalýþanlardan toplanan primler toplamýnýn, emekli aylýklarý ve buna baðlý 

diðer ödemelerin toplam tutarýnýn altýnda kalmasý anlamýna gelir. Yani sistem açýk 

vermeye baþlar. (2) no.lu eþitsizliðin korunabilmesi için ya (A/Ü) oranýnýn (yani b'nin) 

azaltýlmasý ya da prim oraný p'nin artýrýlmasý gerekir. Aksi takdirde, (Ç/E) oranýnda nüfus 

yaþlanmasýna baðlý olarak gözlenen düþme yaþlýlýk sigortasý sisteminin giderek büyüyen 

açýklarla karþýlaþmasý sonucunu doðurarak, bunlarý finanse etme yükümlülüðü altýndaki 

Hazine'nin üzerinde artan bir baský yaratýr. 

Halen demografik geçiþ sürecinin tamamlamamýþ olsa da Türkiye'de nüfus artýþ hýzý 

istikrarlý biçimde düþüþe ve ortalama yaþam beklentisi de istikrarlý biçimde yükseliþe 

geçmiþtir (Hoþgör ve Tansel, 2010). Bir yandan iþgücüne katýlým hýzýnýn düþmesi, diðer 

yandan sistemden yaþlýlýk aylýðý alýnan (pasif sigortalýlýk) sürenin uzamasý, dolayýsýyla 

da nüfusun Ç/E oraný üzerinde aþaðý yönlü baský yapacak biçimde yaþlanmaya baþlamasý 

anlamýna gelen bu geliþmeler, mevcut Ç/E oranlarýnýn düþük seviyesini daha da kaygý 

verici hale getirmektedir. 

78 

(2) 

(3) 

(4)

Türkiye'nin hala nispeten genç olan nüfus profili sayesinde, toplam nüfus içinde 

yaklaþýk yedi çalýþabilir yaþtaki bireye karþý bir yaþlý düþmektedir. Ç/E'nin yüksek olmasýný 

saðlayabilecek bu çok avantajlý demografik orana karþýn, sosyal güvenlik sistemimizde 

yaklaþýk 1,8 çalýþana karþý bir emekli maaþý alan vardýr (SGK, 2011). Genel nüfusun yaþ 

bileþimi ile sosyal güvenlik sistemindeki aktif-pasif oranlarý arasýndaki bu uyumsuzluk, 

hem aktif sigortalý sayýsýnýn olmasý gerekenin altýnda kalmasýna yol açan nedenlerden, 

hem de pasif sigortalý sayýsýnýn olmasý gerekenin üstüne çýkmasýna yol açan nedenlerden 

kaynaklanmaktadýr. Sistemdeki aktif sigortalý sayýsýnýn nispeten düþük olmasýnýn baþlýca 

nedenleri çalýþabilir nüfusun yarýsýnýn iþgücüne katýlmamasý, katýlanlarýn yarýsýna yakýnýn 

da kayýt dýþý çalýþmasýdýr. Pasif sayýsýnýn demografik göstergelerin ima ettiðinden yüksek 

olmasýnýn temel nedeni ise, geçmiþte yürürlüðe konan popülist politikalarýn çok genç 

yaþlarda emekli aylýðý baðlatmayý mümkün kýlmasýna baðlý olarak emekli aylýðý alanlarýn 

önemli bir bölümünün yaþlý olmamasýdýr (Sayan ve Kiracý, 2001a ve 2001b. Grafik 4.3 

ve 4.4). 

Esasen demografik projeksiyonlar emeklilik sistemimizin 2020'lerden itibaren yaþlý 

nüfus problemi ile giderek yoðunlaþan biçimde karþýlaþacaðýný ortaya koymaktadýr. 

Nitekim son çýkan 5510 sayýlý sosyal güvenlik reformu yasasýnýn temel hedeflerinden 

biri de Ç/E oranýnýn daha fazla düþmesini önlemek, zaman içinde yükselmesini saðlamaktýr. 

Bu bölümde, Hoþgör ve Tansel (2010)'deki demografik projeksiyonlar ýþýðýnda, mevcut 

durumun devamý halinde SGK'nýn yaþlýlýk sigortasý operasyonundan dolayý karþýlaþmasý 

beklenen gelir-gider dengelerini etkileyecek demografik deðiþkenlerin neler olduðu ve 

bunlarýn gelecekteki seyrinin nasýl olmasý beklendiði konusu ele alýnmaktadýr. 

5.2. Temel Ýþgücü Piyasasý Gruplarýnýn Büyüklüklerinin 

Tahmini ve Yöntem 

Bu bölümde yapýlan analiz, Hoþgör ve Tansel (2010)'deki demografik projeksiyonlarý 

baz almaktadýr. Sistemin aktif oyuncularý olan prim ödeyen sayýlarýný tahmin edebilmek 

üzere ilk önce, eldeki projeksiyonlardan 15 yaþ üstü kurumsal olmayan nüfus elde 

edilmekte; ardýndan bu nüfus, yaþ gruplarýna ayrýþtýrýlmaktadýr. Daha sonra, yaþ gruplarýna 

ve cinsiyete göre iþgücüne katýlým oranlarýna iliþkin varsayýmlar kullanýlarak iþgücü 

büyüklüðünün yýllara göre seyri kestirilmektedir. Ýþsizlik ve kayýt dýþýlýk oranlarýnýn yaþ 

gruplarý ve cinsiyete göre nasýl seyredeceðine iliþkin varsayýmlar altýnda, önce çalýþan 

nüfusu ve sonra da sosyal güvenlik sistemine kayýtlý olarak istihdam edilenlerin sayýlarýný 

bularak sistemin aktif oyuncularýnýn sayýsýný hesaplamayý tamamlýyoruz. 

5.2.1. 15 Yaþ Üstü Kurumsal Olmayan Nüfus 

Buradaki analizde kullanilan 15-yaþ üstü kurumsal olmayan nüfusun yýllara göre seyri, 

Hoþgör ve Tansel (2010) tarafýndan yapýlan projeksiyonlara dayalýdýr. c cinsiyetindeki, 

15 yaþ üstü kurumsal olmayan nüfus, N t,c, Hoþgör ve Tansel (2010)'de verilen yýllara ve 

cinsiyete göre nüfus (P t,c,) içerisinden (5) no.lu denklemde gösterildiði gibi elde edilir: 

79

Burada t,c katsayýsý, c cinsiyeti için, kurumsal olmayan nüfusun 15 yaþ üstü nüfus 

içindeki payýný gösterir. Bu oran Tansel (2012)'den hem erkekler, hem de kadýnlar için 

zamana göre sabit olacak þekilde t,c = = 0.9742 olarak alýnmýþtýr. Ýkinci aþama, her 

bir cinsiyet için hesaplanmýþ olan 15 yaþ üstü kurumsal olmayan nüfusun yine cinsiyet 

temelinde yaþ gruplarýna göre daðýtýlmasýný içerir. N t,c,y t yýlýnda, c cinsiyetinden, y 

yaþýnda olanlarý göstermek kaydýyla; 

yazýlabilir. Burada t,c,y parametresi, TÜÝK'in Hanehalký Ýþgücü Anketi'nden 2010 yýlý 

daðýlýmýna eþit olarak ( t,c,y = 2010,c,y olacak þekilde) alýnmýþtýr. 15 yaþ üstü kurumsal 

olmayan erkek ve kadýn nüfusunun yaþ gruplarýna göre 2050'ye kadarki seyri, Ek Þekil 

1'den Ek Þekil 6'ya kadar olan çizimlerle sunulmuþtur. 

5.2.2. Ýþgücüne Katýlým 

Sosyal güvenlik sistemine kayýtlý olan bireylerin sayýsýnýn hesaplanmasýnda bir sonraki 

aþama, yaþ gruplarý ve cinsiyete göre iþgücünün (L t,c,y) hesaplanmasýdýr. Bu hesaplama, 

yaþ grubu ve cinsiyete göre iþgücüne katýlým oranlarý, lfpr t,c,y, kullanýlarak yapýlabilir: 

lfpr t,c,y 

Bu aþamada çözümlenmesi gereken sorun, 2010-2050 dönemi için cinsiyet ve yaþ 

gruplarýna göre iþgücüne katýlým oranlarýnýn hesaplanmasýdýr. (7) no.lu denklemdeki 

iþgücüne katýlým oranlarý, lfpr t,c,y, gibi bilinmeyenlerin deðerleri ekonometrik yöntemlerle 

tahmin edilebilir. Buradaki problem temelde, genel formu 

þeklinde olan bir denklemde katsayý vektörünün elemanlarýnýn tahminini içerir. Burada 

z açýklanan baðýmlý deðiþkeni, x ilgili deðiþkeni açýkladýðý düþünülen baðýmsýz deðiþkenleri, 

ise standart varsayýmlara uygun hata terimini gösterir. 

Ýþgücüne katýlým oraný, lfpr t,c,y, tahmini baðlamýnda, baðýmlý deðiþken 0 ve 1 aralýðýnda 

bir orandýr. Yukarýdaki genel form, baðýmlý deðiþkenin deðerleri üzerinde bir sýnýr 

koymadýðý için, birden büyük veya negatif iþgücü katýlým oranlarý tahmin etme olasýlýðýný 

bertaraf edecek alternatif bir yaklaþýma ihtiyaç vardýr. Genelleþtirilmiþ doðrusal model 

(generalized linear model) yaklaþýmý bu ihtiyacý karþýlayacak niteliktedir. 

Açýklayýcý x deðiþkeni matrisi ile z baðýmlý deðiþkeni arasýnda doðrusal bir baðlantý 

olduðunu varsayan standart yaklaþýmdan farklý olarak, genelleþtirilmiþ doðrusal model 

x ve z deðiþkenleri arasýndaki iliþkinin daha genel bir fonksiyonla ifade edilmesine izin 

verir: 

80 

(5) 

(6) 

(7) 

(8a)

Bu denklemde, g(.) fonksiyonel formu ile ilgili yapýlan farklý varsayýmlar, z deðiþkeni 

üzerinde kýsýtlarýn oluþturulmasýna imkân verir. Bu çalýþmada, 2010-2050 dönemi için 

tahmin edilen iþgücüne katýlým oranlarý deðerlerinin 0-1 aralýðýnda kalmasý için, g(.) 

fonksiyonu lojistik olarak tanýmlanmýþtýr. 

Yapýlan analizde, erkekler için iþgücüne katýlým davranýþýnda son yýllarda gözlenen 

trendin önemli bir yapýsal deðiþime uðramayacaðý varsayýlmýþtýr. Erkeklerin iþgücüne 

katýlým oranlarýnýn 2010-2020 dönemi için, ILO (2011)'da yaþ gruplarýna göre sunulan 

tahminlere uygun seyredeceði varsayýlmýþtýr. Bu deðerlere ek olarak, 2025 ve 2030 yýllarý 

için yaþ gruplarý bazýnda tahmin edilen iþgücüne katýlým oranlarý Ercan (2007)'dan, 2040 

ve 2050 yýllarý için tahmin edilen oranlar da Güner (2011)'den alýnmýþtýr. Farklý yaþ 

gruplarýndaki erkekler için gözlenmesi beklenen iþgücüne katýlým oranlarýnýn 2010-2020, 

2025, 2030, 2040 ve 2050 için tahmin edilen deðerlerini baðýmsýz deðiþken, zaman 

trendini ise baðýmlý deðiþken olarak almak suretiyle, her bir yaþ grubu için ayrý olarak 

yapýlan regresyon analizlerinden elde edilen katsayýlar, 2010-2050 dönemindeki tüm 

yýllarda, tüm yaþ gruplarýndaki erkeklerin iþgücüne katýlým oranlarýnýn hesaplanmasýnda 

kullanýlmýþtýr. Erkekler için bu þekilde hesaplanan iþgücüne katýlým oranlarý kullanýlarak 

elde edilen iþgücü deðerleri Þekil 5.1'den Þekil 5.3'e kadar olan çizimlerle görselleþtirilmiþtir. 

Þekil 5.1. 15-34 Yaþ Erkek Ýþgücü 

81 

(8b)

Þekil 5.2. 35-54 Yaþ Erkek Ýþgücü 

Þekil 5.3. 55-65+ Erkek Ýþgücü 

Kadýnlarýn iþgücüne katýlým oranlarýnýn 2010-2050 dönemi için hesaplanmasýnda da 

erkekler için kullanýlan yaklaþým, ayný veri kaynaklarý ile benimsenmiþtir 10 . Kadýnlar için 

elde edilen iþgücü deðerleri de Þekil 5.4'ten Þekil 5.6'ya kadarki grafiklerde sunulmuþtur. 

10 Kadýnlarýn iþgücüne katýlýmýnýn seyrinde eðitim ve gelir düzeyi deðiþikliklerinin etkisi, kullanýlan ILO (2011), 

Ercan (2007) ve Güner (2011) çalýþmalarýnda göz önüne alýnmýþtýr. Dolayýsýyla, kadýnlarýn iþgücüne katýlým oraný 

ile ilgili yapýlan hesaplamalar bu etkilerin yaratabileceði yapýsal deðiþmeleri örtük olarak içermektedir. 

82

Þekil 5.4. 15-34 Yaþ Kadýn Ýþgücü 

Þekil 5.5. 35-54 Yaþ Kadýn Ýþgücü 

83

5.2.3. Ýstihdam 

Þekil 5.6. 55-65+ Yaþ Kadýn Ýþgücü 

Ýstihdam rakamlarýnýn 2050'ye kadar seyrini, istihdamý ilgili dönem için öngörülen 

ekonomik büyüme oranlarýyla iliþkilendiren bir denklemin parametrelerini tahmin etmek 

suretiyle hesaplamak mümkündür. Ancak bu çalýþmanýn amaçlarý açýsýndan istihdamýn 

seyrinin sadece toplam itibarýyla deðil, yaþ gruplarý ve cinsiyete göre de kestirilmesi 

gereklidir. Bunu yapmak, yukarýda yaþ gruplarý ve cinsiyete göre hesaplanan iþgücü 

rakamlarý içinden istihdam edilenleri ayýrmayý gerektirir. Bu da, M'nin istihdamý, L'nin 

iþgücüne katýlan bireyleri ve t, c, y endekslerinin de sýrasýyla zaman, cinsiyet ve yaþý 

gösterdiði 

denklemindeki katsayýlarýnýn tahmin edilmesi suretiyle mümkündür. Mevcut çalýþmada 

bu amaçla, dolaylý bir tahmin stratejisi izlenmiþ; TÜÝK'in Hanehalký Ýþgücü Anketlerinden 

2000-2010 yýllarý için elde edilen cinsiyet ve yaþ gruplarýna göre iþsizlik oranlarýndan 

yararlanýlmýþtýr. Ýþsizliðin yerel ve küresel krizlerin etkisiyle yükseldiði aralýklarý da 

kapsamasý itibarýyla, iþsizlikte yeterli varyasyonun gözlendiði bir dönem olan 2000-2010 

döneminin iþsizlik oranlarý verileri kullanýlarak, önce erkek ve kadýnlarýn yaþ gruplarýna 

göre ayrý ayrý hesaplanan deðerleri hesaplanmýþtýr 11 . Daha sonra, böylelikle hesaplanan 

katsayýlarýnýn baðýmlý deðiþken, zaman trendinin ise açýklayýcý yahut baðýmsýz deðiþken 

olduðu bir regresyon yapýlmýþtýr. Burada da baðýmlý deðiþkenin, iþgücüne katýlým oranýnda 

olduðu gibi, 0 ve 1 aralýðýnda deðerler almasý dolayýsýyla, tahminlerde lojistik fonksiyon 

içeren bir genelleþtirilmiþ doðrusal model kullanýlmýþtýr. 

11 

t,c,y ve Ut,c,y sýrasýyla (yaþ ve cinsiyete göre) iþsizlik oranýný ve iþsiz sayýlarýný göstermek kaydýyla, Ut,c,y = t,c,y.Lt,c,y 

olacaktýr. Buradan Ut,c,y+Mt,c,y= ( t,c,y+ t,c,y).Lt,c,y yazýlabilir ki Ut,c,y+Mt,c,y= Lt,c,y ifadesi taným gereði doðru 

olduðundan, t,c,y.=1- t,c,y olacaktýr. 

84 

(9)

Tahmin edilen zaman trendi katsayýsý yardýmýyla 2010-2050 dönemi için her bir yaþ 

grubu ve cinsiyet için istihdam miktarlarý hesaplanmýþtýr. Erkekler için elde edilen istihdam 

rakamlarý Þekil 5.7'den Þekil 5.9'a kadarki çizimlerle görselleþtirilmiþtir. 

Þekil 5.7. 15-34 Yaþ Erkek Ýstihdamý 

Þekil 5.8. 35-54 Yaþ Erkek Ýstihdamý 

85

Þekil 5.9. 55-65+ Yaþ Erkek Ýstihdamý 

Kadýnlar için benzer biçimde yapýlan yaþa göre istihdam tahminleri de Þekil 5.10- 5.12 

arasýndaki þekillerde gösterildiði gibidir. 

Þekil 5.10. 15-34 Yaþ Kadýn Ýstihdamý 

86

Þekil 5.11. 35-54 Yaþ Kadýn Ýstihdamý 

Þekil 5.12. 55-65+ Yaþ Kadýn Ýstihdamý 

5.3. Sosyal Güvenlik Kapsamýndaki Nüfus 

5.3.1. Sistemin Aktif Aktörleri: Kayýtlý Ýstihdam 

Sosyal güvenlik sistemine prim ödeyen aktif sigortalýlarýn sayýsýnýn zaman içindeki 

seyrini belirlemek için, Bölüm 5.2'de tarif edildiði biçimde hesaplanan istihdamýn ne 

kadarýnýn sosyal güvenlik kapsamýnda kayýtlý istihdam olduðunun kestirimini yapmak 

gereklidir. Sosyal güvenlik sistemine kayýtlý olarak çalýþanlar yine Ç ile ve istihdam 

87

edilenler de M ile gösterilecek olursa, yaþ gruplarý ve cinsiyete göre kayýtlý istihdamýn 

yýllar üzerindeki seyri 

ifadesi yardýmýyla toplam istihdama baðlanýr. Dolayýsýyla kayýtlý istihdamýn seyrinin 

belirlenmesi için, katsayýlarýnýn tahmin edilerek, bunlarýn nasýl tahmin edildiði yukarýda 

(9) no.lu denklem etrafýnda açýklanan toplam istihdam serisi Mt,c,y ile çarpýlmalýdýr. 

TÜÝK'in 2000-2010 Hanehalký Ýþgücü Anketinde cinsiyet ve yaþ gruplarýna göre istihdam 

bilgisi sosyal güvenlik kayýtlýlýðý bilgisini de içerecek þekilde mevcuttur. Ýstihdam edilen 

farklý yaþ grubundan çalýþanlarýn ne kadarýnýn sosyal güvenlik kaydý olduðunu gösteren 

oranlar, 2000-2010 dönemi için TÜÝK'ten elde edilmiþtir. Yine lojistik fonksiyonuna 

dayanan bir genelleþtirilmiþ doðrusal model tahmini ile sosyal güvenlik kayýtlýlýk oranlarýnýn 

2010-2050 dönemi için tahmini yapýlmýþtýr. Yapýlan regresyon analizinde, çalýþanlar içinde 

sosyal güvenliðe kayýtlý olanlarýn her bir cinsiyet ve yaþ grubu için farklýlaþan oranlarý 

baðýmlý deðiþken, zaman trendi ise baðýmsýz deðiþken olarak alýnmýþtýr. Bu oranlar 

yardýmýyla türetilen sosyal güvenlik kapsamýndaki kayýtlý istihdam edilen erkek çalýþanlarýn 

(formel erkek istihdamýnýn), zaman içerisindeki yaþ daðýlýmý Þekil 5.13, Þekil 5.14 ve 

Þekil 5.15'te gösterilmiþtir. Þekil 5.13'te yer alan 2007 yýlý deðeri SGK Ýstatistik Yýllýklarý'ndan 

alýnmýþtýr ve karþýlaþtýrmaya imkan vermek üzere çizimlere eklenmiþtir. 

88 

(10) 

Þekil 5.13. Sosyal Güvenlik Sistemine Kayýtlý Erkek Ýstihdamýnýn 

Yaþ Daðýlýmý: 2007-2020


Yaþ Daðýlýmý: 2010-2040 



Þekil 5.16, 5.17 ve 5.18'de yine sosyal güvenliðe kayýtlý olarak çalýþan kadýnlarýn benzer 

biçimde elde edilen sayýsýnýn yýllar içindeki seyri yaþ gruplarýna göre sunulmuþtur. Þekil 

5.16'da yer alan 2007 yýlý deðeri SGK Ýstatistik Yýllýklarý'ndan alýnmýþtýr ve karþýlaþtýrmaya 

imkan vermek üzere çizimlere eklenmiþtir. 

Þekil 5.13-5.18 arasý çizimlerin tümünde ortak olan husus, kayýtlý çalýþma oranýnýn 

hem erkeklerde hem de kadýnlarda yaþ ilerledikçe düþmesidir. Bunun nedenleri arasýnda 

son düzenlemeler öncesi erken yaþta emekli olarak maaþ almaya baþlayanlarýn daha 

sonra kayýtsýz çalýþmayý seçmelerinin yaygýn olmasý da bulunmaktadýr. 

89

Þekil 5.16, 5.17 ve 5.18'de yine sosyal güvenliðe kayýtlý olarak çalýþan kadýnlarýn benzer 

biçimde elde edilen sayýsýnýn yýllar içindeki seyri yaþ gruplarýna göre sunulmuþtur. Þekil 

5.16'da yer alan 2007 yýlý deðeri SGK Ýstatistik Yýllýklarý'ndan alýnmýþtýr ve karþýlaþtýrmaya 

imkan vermek üzere çizimlere eklenmiþtir. 

Þekil 5.13-5.18 arasý çizimlerin tümünde ortak olan husus, kayýtlý çalýþma oranýnýn 

hem erkeklerde hem de kadýnlarda yaþ ilerledikçe düþmesidir. Bunun nedenleri arasýnda 

son düzenlemeler öncesi erken yaþta emekli olarak maaþ almaya baþlayanlarýn daha 

sonra kayýtsýz çalýþmayý seçmelerinin yaygýn olmasý da bulunmaktadýr. 

Þekil 5.16. Sosyal Güvenlik Sistemine Kayýtlý Kadýn Ýstihdamýnýn 




90



5.3.2. Pasif Aktörler: Emekliler 

Sosyal güvenlik sistemi giderlerinin yýllara göre seyrinin hesaplanmasý için yaþ gruplarýna 

göre emekli sayýsýnýn 2050'ye kadar gidiþatý kestirilmelidir. Burada göz önüne alýnmasý 

gereken kritik husus, emeklilik yaþýnda yapýlan kademeli artýþ düzenlemeleridir. Gerek 

1999 reformu, gerekse son sosyal güvenlik reformu çerçevesinde, emekliliðe hak kazanmak 

için gereken asgari yaþta, zaman içerisinde kademeli biçimde yapýlan artýþlar, bazý yaþ 

gruplarýndaki pasif sayýsýnýn belli yýllardan itibaren sýfýra düþeceðini ima eder. Aþaðýda 

da açýklandýðý üzere, herhangi bir yýldan itibaren en düþük emeklilik hak ediþ yaþýnýn 

yasal olarak, söz gelimi 50'ye çýkartýlmasý, belli bir süre sonra emekli maaþý alan 50 yaþ 

altý hiçbir bireyin kalmamasý anlamýna gelecektir. 

Bu nedenle, bu bölümde ilk olarak ilgili mevzuattan emeklilik yaþýnýn nasýl seyrettiði 

ve bu yaþ seyrinin emekli sayýlarý ile ilgili olarak ne ima ettiði tartýþýlmýþtýr. Farklý yaþ 

gruplarýndaki pasif sayýlarýnýn hangi yýllarda sýfýra düþtüðü tartýþýldýktan sonra, bu yaþ 

gruplarý için emekli sayýlarýnýn 2050 yýlýna kadar olan seyri hesaplanmýþtýr. 

5.3.2.1. Emekliliði hak ediþ yaþýndaki deðiþiklikler 

1999 reformundan önceki Türk sosyal güvenlik mevzuatýnda, emekli maaþý baðlatmak 

için belirli bir asgari yaþý geçmeyi zorunlu kýlan bir hüküm yer almýyordu. Emekliliði 

hak etmek için gerekli ve yeterli olan koþul, erkekler için asgari 25 yýl, kadýnlar için ise 

20 yýl prim ödemiþ olmaktý. Dolayýsýyla sisteme giriþini 18 yaþýnda yapmýþ bir bireyin, 

prim ödemelerinde kesinti olmadýðý varsayýmý altýnda, kadýn ise 38, erkek ise 43 yaþýnda 

emekli olma ve maaþ almaya baþlamasý mümkündü. 1999'da çýkan 4447 Sayýlý Kanun, 

emekliliði hak etmek için belirli bir yaþta olma zorunluluðunu Türk sosyal güvenlik 

91

mevzuatýna soktu. Anayasa Mahkemesi'nin 4447 sayýlý Kanunla düzenlenen yaþ artýþ 

þemasýna yapýlan itirazlarý haklý bulmasýna baðlý olarak, yaþ hususu 2002'den itibaren 

yürürlüðe giren 4759 Sayýlý Kanun ile yeniden düzenlendi. 4759 Sayýlý Kanun, asgari 

prim ödeme süresini dolduran sigortalýlarýn emekli maaþý baðlatmak için doldurmasý 

gereken asgari yaþýn zaman içinde nasýl yükseltileceðini belirleyen yeni bir kademeli 

artýþ þemasýný uygulamaya koydu (Sayan, 2006 ve 2009). Bu yasa, farklý sosyal güvenlik 

kurumlarýndan sisteme giriþ yapmýþ erkek ve kadýnlarýn emekli olabilecekleri yaþ ve 

yýllarý Ek Tablo 1'den Ek Tablo 8'e kadar olan tablolarda olduðu gibi düzenlemiþtir. Bu 

aþamalý geçiþ sistemi uyarýnca, belli yaþ gruplarýndaki pasif sayýsýnýn belirli yýllardan 

itibaren sýfýrlanmasý gerekmektedir (Sayan, 2002). Hangi yaþ grubunda pasif sayýsýnýn, 

hangi yýl sýfýra ineceði Ek Tablo 1'den Ek Tablo 8'e kadar olan tablolardan izlenebilir. 

Her yaþ grubu ve cinsiyet için, pasif sayýsýnýn hangi yýldan itibaren sýfýra ineceði Tablo 

5.1'de gösterilmektedir. Örneðin, 45-49 yaþ grubunda olup emekli maaþý almakta olan 

pasif erkek sayýsýnýn 2018'de, pasif kadýn sayýsýnýn ise 2024'te sýfýra düþmesi beklenmektedir. 

Tablo 5.1. Cinsiyete Göre Yaþ Gruplarýndaki Pasif Sayýlarýnýn 

Sýfýr Olmasý Beklenen Yýllar 

Kaynak: Ek Tablo 1 - Ek Tablo 8'deki bilgilere dayanarak derlenmiþtir. 

5.3.2.2. Emeklilerin yaþ daðýlýmýnýn hesaplanmasý 

Emekli sayýsýnýn 2010-2050 dönemi boyunca izleyeceði seyri saptamak için ilk olarak, 

SGK'nýn 2007, 2008 ve 2009 yýllýklarý ile SGK'ya devredilen BaðKur, Emekli Sandýðý ve 

SSK istatistiklerinden derlenen 1999-2009 yýllarý için cinsiyet ve yaþ gruplarýna göre 

emekli sayýlarý kullanýlmýþtýr. Yukarýda söz edilen yaþ artýþ düzenlemeleri çerçevesinde, 

45 yaþ altý erkek emekli sayýsýnýn, Tablo 5.1'de de gösterildiði gibi 2010'dan itibaren 

sýfýra düþmesi beklenmektedir. 45-49 yaþ grubundaki erkek emekli sayýsýnýn da, 2009 

deðerinden doðrusal olarak düþerek 2018'de sýfýra ineceði varsayýlmýþtýr. Ayný yaklaþým 

ile 50-54 yaþ grubundaki emekli sayýsýnýn 2031'de; 55-59 grubundakilerin ise 2039'da 

sýfýra düþeceði varsayýlmýþtýr. 60-64, 65-69, 70-74 ve 75 üstü yaþ gruplarýndaki emekli 

sayýsýnýn artýþýnýn, ayný yaþ gruplarýndaki erkek nüfusu ile ayný oranda olacaðý varsayýlmýþtýr. 

Bu varsayýmlar altýnda elde edilen emekli erkek sayýsýnýn yaþ gruplarýna göre daðýlýmý, 

seçilen yýllar için Þekil 5.19, Þekil 5.20 ve Þekil 5.21'den görülebilir. 

92

Þekil 5.19. Emekli Erkeklerin Yaþ Daðýlýmý: 2000-2020 


93


Emekli olan kadýnlarýn sayýsýnýn seyrinin hesaplanmasýnda da benzer bir yaklaþým 

benimsenmiþtir. Tablo 5.1'de de gösterildiði gibi, 40-44 yaþ grubundaki kadýn emekli 

sayýsýnýn 2014'te; 45-49 yaþ grubundaki kadýn emekli sayýsýnýn 2024'te; 50-54 yaþ 

grubundaki kadýn emekli sayýsýnýn 2034'te ve 55-59 yaþ grubundaki kadýn emekli sayýsýnýn 

ise 2044'te sýfýrlanacaðý varsayýlmýþtýr. Bu yaþ gruplarýndaki emekli kadýn sayýlarýnýn 

hesaplanmasýnda sayýnýn sýfýra düþtüðü yýla kadar doðrusal deðiþim varsayýlmýþtýr. 60 

yaþ üstü yaþ gruplarý için ise, kadýnlarýn iþgücüne katýlýmýndaki artýþýn yansýtýlabilmesi 

için, ilgili yaþ gruplarýndaki kayýtlý kadýn istihdamýndaki artýþ hýzý kullanýlmýþtýr. Elde 

edilen emekli kadýn sayýlarýnýn yaþ daðýlýmý Þekil 5.22'den Þekil 5.24'e kadar olan çizimlerle 

sunulmuþtur. 

Þekil 5.22. Emekli Kadýnlarýn Yaþ Daðýlýmý: 2000-2020 

94



Þekil 5.25 hemen yukarýda hesaplanan kadýn-erkek emekli sayýlarýný, daha önce 

hesaplanan kayýtlý çalýþan sayýlarýyla birlikte göstermektedir. 

95

Þekil 5.25. Kadýn ve Erkek Aktiflerin ve Pasiflerin Seyri: 2010-2050 

Kadýn ve erkek aktif ve pasif sayýlarýna dayanarak hesaplanan aktif/pasif oranlarý da 

Þekil 5.26'da görselleþtirilmiþtir. Þekil 5.26'da göze çarpan nokta, kadýnlar için aktif/pasif 

oranýnýn ilk önce yükseldiðini, sonra ise düþtüðünü göstermektedir. Bu durum, 2018 

sonrasýnda kadýn pasiflerin sayýsýndaki artýþtan kaynaklanmaktadýr. Emekli kadýnlarýn 

sayýsýndaki artýþ ise, çalýþan kadýnlarýn sayýsýndaki artýþla paralel bir süreçtir. 

Þekil 5.26, kýsa ve orta vadede artan asgari emeklilik yaþýnýn olumlu etkileri olabileceðine 

iþaret etmektedir. Emeklilik yaþý artýþý, maaþ alan emekli baþýna prim ödeyen çalýþan 

sayýsýný gösteren aktif/pasif oranýnýn kýsa ve orta vadede yükseleceðini göstermektedir. 

Ancak uzun vadede yaþlanan nüfusun etkisi ortaya çýkmakta ve aktif/pasif oraný tekrar 

düþmektedir. Demografik olarak, sosyal güvenlik sistemi için kýsa ve orta vadede olumlu 

bir tablo gözükse de uzun vadede sistemin sorunlarý devam etmektedir. 

96

Þekil 5.26. Kadýnlar, Erkekler ve Toplam Ýçin Aktif/Pasif Oranlarý: 2010-2050 

97

6 B Ö L Ü M 

YAÞLILIK (EMEKLÝLÝK) SÝGORTA 

SÝSTEMÝNÝN GELÝR-GÝDER 

DENGELERÝ

6. YAÞLILIK (EMEKLÝLÝK) SÝGORTA SÝSTEMÝNÝN GELÝR- 

GÝDER DENGELERÝ 

Sosyal güvenlik sistemi kapsamýndaki nüfusun 2050'ye dek izleyeceði patikaya iliþkin 

buraya kadar açýklanan projeksiyonlar ýþýðýnda, sosyal güvenlik sisteminin gelir ve 

giderlerinin seyrini kestirmek mümkündür. Bu bölümde ilk olarak, sosyal güvenlik 

sisteminin gelir projeksiyonlarý açýklanmaktadýr. 

6.1. Emeklilik Sigortasý Prim Gelirlerinin Seyri 

6.1.1. Gelirlerin Seyrine Ýliþkin Baz Senaryo 

Sosyal güvenlik sisteminin prim geliri, farklý yaþ gruplarýnda çalýþanlardan ve iþverenlerden 

alýnan yasal katkýlara dayanmaktadýr. Dolayýsýyla prim gelirleri, çalýþanlarýn ücretlerinin 

bir oraný olarak aþaðýdaki gibi hesaplanabilir: 

Burada Gt sosyal güvenlik kurumunun gelirini göstermektedir. Çt,y, t zamanýnda y yaþýnda 

olan aktifleri; wt , t zamanýndaki prime esas ücret gelirini ve pt, t zamanýndaki prim 

oranýný göstermektedir. Denklemdeki ey terimi ise, yaþ etkinlik endeksidir. Cilasun (2009) 

ve Yaþar (2010) çalýþmalarýnda da tartýþýldýðý gibi, Türkiye'de ücret geliri yaþa göre, diðer 

ülkelerdekine benzer bir biçimde deðiþmektedir. (11) no.lu denkleme eklenen yaþ 

endeksi, t zamanýnda farklý yaþlarda (dolayýsýyla farklý deneyim ve beceri düzeylerinde) 

olan bireylerin ücretlerinin ayný t zamanýnda geçerli olan ortalama ücret düzeyi olan 

wt 'den sapmalarýný yansýtmaktadýr. 

(11) no.lu denklemde tanýmlanan prim gelirlerinin zaman içinde alacaðý deðerleri 

hesaplamanýn ilk adýmý olarak, ücretin yaþa göre daðýlýmýný gösteren yaþ etkinlik endeksi 

ey hesaplanmýþtýr. Bunu yaparken, Deaton (1985) tarafýndan önerilen düzmece panel 

(pseudo panel) yapýsý benimsenmiþtir. Elde detaylý panel verisi olmadýðý durumlarda, 

kesit verilerden oluþturulan gruplar aracýlýðýyla panel veri setine benzeyen bir yapýnýn 

oluþturulabileceðini öneren Deaton'ý (1985) izleyerek, ücretin yaþ gruplarýna göre nasýl 

farklýlaþtýðý, 2003, 2004 ve 2005 yýllarý için Hanehalký Bütçe Anketi verileri kullanýlarak 

incelenmiþtir. Yaþ gruplarý için ücret gelirleri kesit anket veri setlerinden derlenerek, 

farklý yýllarda yaþ gruplarýna göre ücret geliri düzeyi yaþ grubunun ortalamasý olarak 

hesaplanmýþtýr. Ortalama ücretin baðýmlý deðiþken; yaþ, yaþýn karesi, yaþýn üçüncü kuvveti 

(kübü) ve yýl kukla deðiþkeninin açýklayýcý deðiþkenler olduðu bir en küçük kareler 

(EKK) regresyonu ile ücret üzerindeki saf yaþ etkileri polinom olarak elde edilmiþtir. 

Elde edilen yaþ endeksi polinomunun grafiði, Þekil 6.1'de sunulmuþtur. Þekil, Türkiye'de 

ücretlerin Cilasun (2009)'da ve Yaþar (2010)'da da vurgulandýðý gibi kambur bir yaþ 

profiline sahip olduðunu göstermektedir. 

101 

(11)

Þekil 6.1. Yaþa Göre Ücret Deðiþimini Gösteren Yaþ Etkinlik Endeksi 

Gelirlerin (11) no.lu denklemle ifade edilen seyri, 2010-2050 dönemi için, Bölüm 

4.2.1'de tarif edildiði gibi hesaplanan deðiþik yaþtaki aktiflerin sayýsý (Çt,,y) ile bu bölümde 

hesaplanan yaþ etkinlik endeksi (ey) deðerlerini kullanmak suretiyle hesaplanabilir. 

Analizimizin baz yýlý olan 2010'da sosyal güvenlik sistemi gelirinin 100 birim olarak 

alýnmasý ve 2010-2050 arasý ortalama ücretin her yýl için 1 birime normalize edilmesi 

durumunda, (11) no.lu denklemdeki prim oraný, 0,0084 olarak hesaplanmaktadýr. 

Gerçekte toplanan primlerin oranýndan farklý olan bu oran, ortalama ücrette zaman 

içinde gözlenecek deðiþikliklerin sistemin prim gelirleri üzerinde yapacaðý etkileri 

bastýrarak hesaplanan ve böylece, sadece ve sadece demografik deðiþimin etkilerine 

odaklanmayý mümkün kýlan teorik bir orandýr. 

Demografik deðiþimin etkileri, bahsi geçen demografik deðiþikliklerin yaþlýlýk sigorta 

prim gelirlerinde baz yýlý olan 2010 gelirlerine referansla gerçekleþen artýþlar cinsinden 

ifade edilmektedir. 

6.1.2. Gelirlerin Seyrinde Ýyimser ve Kötümser Sapmalar 

Açýktýr ki, bir sosyal güvenlik sisteminin yaþlýlýk sigortasý (emeklilik) prim gelirlerinin, 

bugünden 40 yýla uzanan bir gelecekte gözlenmesi beklenen seyrine iliþkin kestirimlerde 

sapmalar olmasýný mümkün kýlan çok sayýda neden vardýr. Bu çalýþmada etkilerine 

odaklandýðýmýz demografik deðiþimin bizzat kendisi, mükemmelen öngörülmesi son 

derece güç bir süreçtir. Ayrýca iþgücüne katýlým oranlarýnda ve sosyal güvenlik sistemine 

kayýtlý istihdamda gözlenebilecek dalgalanmalar ile bunlarýn, kestirimlerde kullandýðýmýz 

varsayýmlarda yol açacaðý mükemmelen öngörülemeyecek sapmalar da, sosyal güvenlik 

102

sistemi kapsamýndaki nüfusun ve dolayýsýyla sosyal güvenlik büyüklüklerinin seyri için 

önemli imalara sahiptir. Bu yüzden, sosyal güvenlik kurumu gelir ve gider büyüklüklerini 

hesaplarken, kritik deðiþkenlerin içinde yer almasý olasý bantlarý ya da deðer aralýklarýný 

göz önüne almakta yarar vardýr. 

Sosyal güvenlik sistemi kapsamýndaki nüfusun içerisinde kalacaðý bandýn sýnýrlarý, 

iþgücüne katýlým oranýndaki ve sosyal güvenlik sistemine kayýtlý istihdam payýndaki 

deðiþiklikler kurgulanarak hesaplanabilir. Kadýnlar ve erkeklerin farklý yaþ gruplarýndaki 

iþgücüne katýlým ve sosyal güvenlik kayýtlýlýðýnýn seyri deðiþtirilerek iyimser ve kötümser 

senaryolar kurgulanabilir ve bu senaryolara karþýlýk gelen alt bant ve üst bantlar 

hesaplanabilir. Alt ve üst bantlarýn hesaplamasý (7), (9) ve (10) numaralý denklemler 

yardýmýyla gerçekleþtirilebilir. Bunlardan (7)'nin 15 yaþ üstü nüfusu iþgücüne; (9)'un 

iþgücünü toplam istihdama ve (10)'un da sosyal güvenliðe kayýtlý istihdamý toplam 

istihdama baðladýðý hatýrlanarak, 

lfpr t,c,y 

ifadesi yazýlabilir. Bu denklem t zamanýnda, c cinsiyetinde ve y yaþ grubunda olan sosyal 

güvenlik sistemine kayýtlý çalýþanlarý (Çt,c,y), ayný gruptaki 15 yaþ üstü kurumsal olmayan 

nüfusa (Nt,c,y) doðrudan baðlar. 

Ýþgücüne katýlým oraný, lfpr, ile sosyal güvenlik kayýtlýlýk oraný, , deðerlerindeki 

dalgalanmalar sosyal güvenliðe kayýtlý istihdamda da dalgalanmalara yol açacaktýr. Toplam 

kayýtlý çalýþan sayýsýnýn, sosyal güvenliðe kayýtlý çalýþanlarýn toplam istihdam içindeki 

payý ile iþgücüne katýlým oranlarýnda olabilecek deðiþikliklere tepkisini, denklem (12)'nin 

iki tarafýndaki toplam deðiþimin matematiksel ifadesi yardýmýyla hesaplamak mümkündür 12 : 

Denklem (13), yaþ ve cinsiyete göre iþgücüne katýlým oraný lfprt,c,y ile yine yaþ ve 

cinsiyete göre sosyal güvenliðe kayýtlý istihdam oraný t,c,y'nin alabileceði farklý deðerlerin 

alt ve üst-sýnýrlarý yardýmýyla sosyal güvenlik kapsamýndaki çalýþan aktiflerin içinde 

seyredebileceði bir bant bulunmasýna izin verir. Bu bantýn hesaplanmasý için, yüksek 

katýlým ve kayýtlýlýk oranlarýna dayalý bir iyimser senaryo ile düþük katýlým ve kayýtlýlýk 

oranlarýna dayalý bir kötümser senaryo kurgulanmýþtýr. 

12 Denklemde dN terimini içeren bir ifadenin yer almamasý nüfusun sabit olduðu izlenimi verse de, buradaki 

analiz nüfusun zaman içerisindeki olaðan seyrine (kullanýlan projeksiyonlarda öngörüldüðü biçimde) devam 

ettiðini reddetmemektedir. Denklem nüfusun projekte edilen seyrini veri alýrken, iþgücüne katýlým oraný ve sosyal 

güvenliðe kayýtlý istihdam oranýndaki deðiþmelerin, aktif çalýþan sayýsýnýn zaman içinde izleyeceði patikalarý nasýl 

farklýlaþtýracaðýný göstermektedir. Bir baþka deyiþle buradaki toplam türev zamana göre deðil, demografik yapýnýn 

altýnda yatan parametre deðerlerine göredir. 

103 

(12) 

(13)

Yüksek oranlara dayalý iyimser senaryo için þu varsayýmlar yapýlmýþtýr: 

• Erkeklerde iþgücüne katýlým oraný, lfprt,c,y, ile sosyal güvenlik kayýtlýlýk oraný, t,c,y 

tüm yaþ gruplarý için 2010 yýlýndan 2050 yýlýna kadar doðrusal bir biçimde toplamda 

% 2,5 artmaktadýr. Yani her bir yaþ grubundaki erkek çalýþanlar için baz senaryodaki 

katýlým oraný, her yýl sabit bir oranda ve 2010=100 (indeks) deðerinden baþlayarak 

2050=102,5 deðerine ulaþacak þekilde yavaþ yavaþ artýrýlmaktadýr. Dolayýsýyla iþgücü, 

baz senaryoya kýyasla, daha yukarýda ve eðimi yavaþ yavaþ artan bir patika 

izlemektedir. 

• Kadýnlarda, iþgücüne katýlým oraný, lfprt,c,y tüm yaþ gruplarý için 2010 yýlýndan 

2050 yýlýna kadar doðrusal bir biçimde toplamda % 5 artmaktadýr. 

• Sosyal güvenlik kayýtlýlýk oraný t,c,y ise hem kadýnlar hem de erkekler için % 2,5 

artýrýlmaktadýr. 

Düþük oranlara dayalý kötümser senaryo için ise þu varsayýmlar yapýlmýþtýr: 

• Erkeklerde iþgücüne katýlým oraný, lfprt,c,y, ve sosyal güvenlik kayýtlýlýk oraný, t,c,y 

tüm yaþ gruplarý için 2010 yýlýndan 2050 yýlýna kadar doðrusal bir biçimde toplamda 

% 2,5 düþmektedir. Yani her bir yaþ grubundaki erkek çalýþanlar için baz senaryodaki 

katýlým oraný, 2010=100 (indeks) deðerinden baþlayarak 2050=97,5 deðerine ulaþacak 

þekilde yavaþ yavaþ azaltýlmaktadýr. 

• Kadýnlarda ise iþgücüne katýlým oraný, lfprt,c,y, zaten çok düþük olduðundan bu 

senaryoda ele alýnan indirim düþük tutulmuþtur. Bu senaryoya göre, kadýnlarda 

iþgücüne katýlým oraný, lfprt,c,y, ve sosyal güvenlik kayýtlýlýk oraný, t,c,y tüm yaþ 

gruplarý için 2010 yýlýndan 2050 yýlýna kadar doðrusal bir biçimde toplamda % 1 

düþmektedir. 

Bu varsayýmlar altýnda, sosyal güvenlik kapsamýndaki çalýþanlar (aktifler) için elde 

edilen bant, Þekil 6.2'de görselleþtirilmiþtir. Þekle göre, 2010'da 13.382.000 olan aktif 

sayýsý, 2050'ye dek artarak 34,6 - 38,1 milyon aralýðýnda bir deðere ulaþacaktýr (baz 

senaryo altýndaki 2050 deðeri 35.889.000). 

Þekil 6.2. Toplam Aktifler Alt ve Üst Senaryo Seyri 

104

Ýyimser ve kötümser senaryolar çerçevesinde hesaplanan prim ödeyen (aktif) çalýþan 

sayýlarý ýþýðýnda, emeklilik sistemi gelirlerinin 2010-2050 dönemi boyunca içinde seyretmesi 

beklenen bandý oluþturmak da mümkündür. Aktif çalýþan sayýlarýnýn içinde seyretmesi 

beklenen Þekil 6.2'deki aralýðý tanýmlayan deðerlerin, gelirlerin hesabýnda kullanýlan (11) 

no.lu denkleme yerleþtirilmesi suretiyle bulunan prim gelirleri aralýðý Þekil 6.3'de 

sunulmuþtur. 

Þekil 6.3. Alt ve Üst Senaryolarda Sosyal Güvenlik Prim Gelirleri Seyri 

Bu sonuçlarý yorumlarken hatýrlanmasý gereken önemli bir husus, rapor edilen 

sonuçlarýn, reel ücretin 2010 düzeyinde kaldýðý ve sosyal güvenlik parametrelerinin 

deðiþmediði varsayýmý altýnda elde edildiðidir. Bir baþka deyiþle, Þekil 6.3'te görselleþtirilen 

sonuçlar, prim gelirlerinde sadece demografik etkilere baðlý olarak ortaya çýkmasý 

beklenen mütevazý artýþý, 100 birime normalize edilen 2010 yýlý prim gelirlerine referansla 

göstermektedir. Yapýlan hesaplamalar 2010-2050 döneminde sosyal güvenlik sistemi 

prim gelirlerinin alt senaryoda 100 birimden 256 birime, üst senaryoda ise yaklaþýk 286 

birime çýkacaðýna iþaret etmektedir. Her iki senaryoda da gözlenen artýþýn sebebi, etkin 

emekteki artýþtýr. Nüfusun yaþlanma eðilimine raðmen, yaþ etkinliðinin en yüksek olduðu 

30-40 yaþ grubundaki (Þekil 6.1.) aktif çalýþan sayýsý artmakta; dolayýsýyla etkin emekte 

artýþ olmaktadýr. 

105

6.2. Emeklilere Yapýlan Ödemelerin Seyri 

6.2.1. Ödeme Giderlerinin Seyrine Ýliþkin Baz Senaryo 

Türkiye'de sosyal güvenlik sistemindeki önemli bir sorun, sistemin verdiði ciddi 

boyutlardaki açýklardýr. Bu bakýmdan, mevcut çalýþma benzeri bir çalýþma açýsýndan 

açýklarýn seyri, ele alýnmasý gereken önemli bir sorudur. Bunun yapýlabilmesi yani sistemin 

açýklarýnýn 2010-2050 dönemindeki gidiþatýnýn kestirilebilmesi için, sistemin gelirlerine 

ek olarak, giderlerinin de öngörülmesi gereklidir. 

Bu yapýlýrken ilk olarak, analizin baz yýlý olan 2010'da sistemin prim gelirlerinin 

emeklilere yapýlan ödemeleri karþýlama oranlarýna bakýlmalýdýr. SGK 2010 Yýllýðýnýn Mali 

Ýstatistikler kýsmýnda 2010 yýlý için devlet katkýsý hariç prim gelirlerinin, emekli aylýðý ve 

saðlýk ödemelerini karþýlama oraný % 60 olarak verilmiþtir. Diðer bir deyiþle ödemeler, 

gelirlerin yaklaþýk 1,66 katýdýr. Buradaki analizde göz önüne alýnan giderlere dair yapýlan 

hesaplamalarýn, gelir hesaplamalarý ile tutarlý olmasý için, gelirlerin 100'e normalize edilen 

baz yýlý deðerine karþýlýk, 2010 yýlýndaki giderleri de 166'ya eþitlenmiþtir 13 . 

Ýkinci olarak, 2010-2050 dönemi için oluþturulan demografik dinamikler ile sistemin 

giderleri birbirine baðlanmalýdýr. 2010-2050 dönemi giderleri bu çerçevede incelenirken 

iki grup bireyin varlýðýna dikkat edilmelidir. Birinci gruptaki kiþiler, 2010 öncesinde 

emekli olan ve bu çalýþmanýn kapsadýðý 2010-2050 döneminin baþý itibarýyla emekli 

stokuna dahil olup, maaþ almakta olan kiþilerdir (pasifler). Bu birinci grupta yer alan 

pasiflerin emekli maaþlarý, 2010 öncesinde geçerli olan sosyal güvenlik mevzuatý 

çerçevesinde hesaplanarak ilgili kiþilere baðlanmýþ olan maaþlardýr. Ýkinci grup ise, 2010 

ve sonrasýnda emekli olanlarý içerir. Giderlerinin 2010-2050 dönemindeki seyri incelenirken 

bu ikinci gruptaki kiþilerin emekli maaþlarýnýn hesaplanmasý da yapýlmalýdýr. 

Giderlerin hesaplanmasýnda ilk adým olarak emekli maaþýnýn, maaþ hesaplanmasýna 

esas teþkil eden gelirle nasýl iliþkili olduðu incelenmelidir. Türkiye sosyal güvenlik 

sisteminde emekli maaþý, emekli olan bireyin çalýþýrken elde ettiði gelirin bir oraný 

üzerinden baðlanýr. Çalýþýrken elde edilen gelirin ne kadarýnýn emekli maaþý olacaðýný 

gösteren orana "aylýk baðlama oraný" veya kýsaca baðlama oraný denir. Sistem giderlerinin 

seyrini, gelirlerinkine benzer biçimde öngörebilmek üzere, emekli maaþlarýnýn 

hesaplanmasýna, bunun için de bir baðlama oraný deðerine ihtiyaç vardýr. 

13 Yapýlan gelir-gider dengesi analizi yaþlýlýk (emeklilik) sigortasý prim gelirleri ile emekli aylýk ödemeleri arasýndaki 

farkýn 2050'ye kadar seyrine odaklandýðýndan, prim gelirlerinin 100'e normalize edilen baþlangýç yýlý deðeri ile 

uyumlu bir emeklilik maaþ gider tutarýna ihtiyaç vardýr. Yani hesaplamalara esas teþkil eden kurumsal gelir ve 

gider deðerleri, ayný ödeme türlerini içermelidir. Hem gelir hem de giderin 2010 yýlýnda, baðýmlýlara yapýlan 

ödemeler ve saðlýk harcamalarýndan net olarak emeklilere yapýlan maaþ ödemelerini içermesi gereklidir. SGK 

Ýstatistik Yýllýklarý'nda gider olarak emekli maaþlarý, baðýmlýlara yapýlan ödemeler, karþýlýksýz ödemeler ve saðlýk 

harcamalarý alt kalemleri bulunabilmektedir. Fakat prim gelirleri toplam olarak verilmekte, saðlýk ve emekli maaþý 

geliri olarak ayrýþtýrýlmamaktadýr. Dolayýsýyla, burada prim gelirlerinin maaþ ve saðlýk giderlerini karþýlama 

oranýnýn % 60 olduðu bilgisinden hareket edilmiþtir. 

106

Baðlama oraný, 2010 yýlýnda ödenen toplam emekli maaþ tutarý ve emekli maaþý 

hesaplama yöntemi kullanýlarak hesaplanabilir. 2010 yýlýndaki emekli maaþ giderleri þu 

þekilde hesaplanabilir: 

Denklem (14), 2010 yýlýnda SGK tarafýndan yapýlan toplam emekli maaþý (EM) ödeme 

giderlerini (X); o yýl y yaþ grubunda olan emeklilerin sayýsý, E2010,y, ile bu kiþilerin 

maaþlarýnýn (EM2010,y) çarpýmýnýn tüm yaþ gruplarý üzerinde toplamý olarak ifade 

etmektedir. Burada yaþ gruplarýna göre emekli sayýlarý, Bölüm 4.2.2'de açýklandýðý biçimde 

hesaplanmýþtýr. 2010 yýlýnda sistemin giderlerinin, prim gelirlerinin 1,66 katý olmasýndan 

hareketle, giderlerin baz tutarý 166 deðerinde sabitlenmiþtir. Baðlama oranýna ulaþmak 

için gereken diðer bilgi, 2010 yýlýnda emekli maaþýnýn nasýl hesaplandýðýdýr. 

Çalýþmada, 2010 yýlýndan önce ve sonra baðlanan emekli maaþlarýnýn farklý yöntemlerle 

hesaplandýðýndan hareket edilmiþtir. 2010 yýlýnda y yaþýnda olup, bu tarihten önce 

emekliye ayrýlmýþ olan bir kiþinin emekli maaþý, son çalýþtýðý dönemde eline geçen gelirin 

ortalama baðlama oraný ile çarpýlmasý suretiyle hesaplanýr: 

Denklem (15)'e göre, 2010 yýlýnda y yaþýnda olan bir emeklinin emekli olurken baðlanan 

maaþý, (y-R) yýl önce R yaþýnda iken emekli olmasýndan hemen önce eline geçen gelirin 

baðlama oraný, b, ile çarpýlmasý ile elde edilir. (14) ve (15) birlikte kullanýlarak 

eþitliði yazýlabilir. Sistemin emeklilik maaþ giderleri, yaþ etkinlik endeksleri, ücretler ve 

emekli birey sayýlarý veri iken, ortalama baðlama oranýnýn 2010 yýlý deðeri (16) yardýmýyla 

hesaplanabilir. Ancak bu hesaplamanýn tamamlanmasý için ek bir bilgiye daha ihtiyaç 

vardýr. 2010 yýlýnda emekli statüsünde olan farklý yaþlardaki bireyler, geçmiþte farklý 

yýllarda emekli olmuþlardýr. Dolayýsýyla bu kiþilerin emekli maaþý hesabýna esas teþkil 

eden ücret gelirleri ve dolayýsýyla da emekli maaþlarý farklýlaþmalýdýr. 2010 yýlýnda farklý 

yaþlardaki emeklilerin emekli maaþlarýndaki farklýlaþmayý yansýtmak için, Dünya Bankasý 

WDI veri tabanýndan Türkiye'de 1987-2011 dönemi kiþi baþý reel gelir artýþý hesaplanmýþtýr. 

1987-2011 döneminde kiþi baþý reel gelir yýlda ortalama % 2,72 artmýþtýr. Dolayýsýyla 2010 

yýlýnda emekli maaþý almakta olan farklý yaþlardaki bireylerin maaþlarýnýn bu oranda 

farklýlaþtýðý varsayýlmýþtýr. Bu büyüme varsayýmý ve (16) kullanýlarak, 2010 yýlýnda baðlama 

oraný 0,03 olarak hesaplanmýþtýr. 

Baðlama oraný ve gelirin seyri veri iken 2010-2050 döneminde sosyal güvenlik sisteminin 

giderlerinin nasýl seyredeceði hesaplanabilir. Fakat bu seyrin hesaplanýlmasýndan önce, 

iki ek noktayý daha vurgulamak gereklidir. 

107 

(14) 

(15) 

(16)

Ýlk olarak; 2010 sonrasýnda emekli maaþý hesaplama yönteminin deðiþtiði varsayýlmýþtýr. 

Baðlama oraný hesaplamasýna esas teþkil eden (15), emekli maaþýnýn emekli olmadan 

hemen önceki gelirin bir oraný olduðunu varsayar. Fakat bu yaklaþým, yakýn geçmiþte 

tamamlanmýþ olan sosyal güvenlik sistemi reformu ile deðiþmiþtir. Yürürlükteki mevzuata 

göre, emekli maaþýnýn hesaplanmasýnda emekli olan bireyin prim ödeyerek çalýþtýðý tüm 

süre ya da bütün çalýþma yaþamýndaki kazançlarý esas olarak alýnmaktadýr. Bu çerçevede, 

ilk önce bireyin yaþam boyu ortalama geliri, prim ödenen dönemlerdeki gelirin aðýrlýklý 

ortalamasý olarak hesaplanýr. Söz konusu ortalama bu çalýþmada 

eþitliði ile hesaplanmaktadýr. (17) d yýlýnda doðup, A yaþýnda (yani t=d+A yýlýnda) 

çalýþmaya baþlayan ve R yaþýnda (yani t=d+R yýlýnda) emekli olan, dolayýsýyla R-A dönem 

çalýþan bir bireyin yaþam boyu ortalama gelirinin (YBOG) yaþ etkinlik endeksleri ve 

ücretlerin yýllara göre seyri veri iken nasýl hesaplanacaðýný göstermektedir. 2010 sonrasýnda 

emekli olan kiþilerin emekli maaþlarýnýn hesaplanmasýnda (17) no.lu denklem esas 

alýnacaktýr. 

Vurgulanmasý gereken ikinci nokta, baðlanan emekli maaþlarýnýn reel olarak sabit 

kalacaðý varsayýmýdýr. Diðer bir ifadeyle, t zamanýnda hesaplanýp baðlanan emekli maaþý, 

yaþ ve zaman ilerlese de reel olarak sabit kalacaktýr. Sözgelimi 2015 yýlýnda emekli olan 

bir bireye, emekli olduðunda 1 TL'lik maaþ baðlanmýþ ise 2016 yýlýnda, bu birey bir yaþ 

daha yaþlandýðýnda, aldýðý emekli maaþýnýn reel deðeri hala 1 TL olacaktýr. 

6.2.2. Ödeme Giderlerinin Seyrine Ýliþkin Ýyimser ve Kötümser 

Senaryolar 

Hiç kuþkusuz, yaþlýlýk sigortasý (emeklilik) prim gelirlerinin seyrine benzer biçimde, 

giderlerin bugünden 40 yýla uzanan bir gelecekte gözlenmesi beklenen seyrine iliþkin 

kestirimlerde de sapmalar olmasýna yol açabilecek çok sayýda neden vardýr. Yukarýda 

da vurgulandýðý gibi, bu çalýþmanýn etkilerine odaklandýðý demografik deðiþimin bizzat 

kendisi, mükemmelen öngörülmesi son derece güç bir süreçtir. Bunun yaný sýra iþgücüne 

katýlým oranlarý ya da sosyal güvenlik sistemine kayýtlý istihdamda gözlenebilecek 

dalgalanmalar ile bunlarýn, kestirimlerde kullanýlan varsayýmsal deðerlerde yol açacaðý 

sapmalar da, sosyal güvenlik sistemi kapsamýndaki nüfusun ve dolayýsýyla giderlerin 

seyri için de önemli imalara sahiptir. Bu yüzden, kritik deðiþkenlerin içinde yer almasý 

olasý bantlar ya da deðer aralýklarý, sosyal güvenlik kurumu gider büyüklüklerini 

hesaplarken de göz önüne alýnmalýdýr. 

Emekli olup emekli maaþý almakta olan nüfusun (pasif sayýlarýnýn) seyrine iliþkin 

bantlarýn alt ve üst deðerlerinin hesaplanmasýnda, prim ödeyen aktiflerin seyrine iliþkin 

108 

(17)

iyimser ve kötümser senaryolar esas alýnmýþtýr. Hesaplamalarda yapýlan temel varsayým, 

t zamanýnda c cinsiyetinde ve y yaþýndaki pasiflerin sayýsýnýn, t-1 zamanýnda c cinsiyetinde, 

y-1 yaþýndaki aktiflerle orantýlý olduðudur. Dolayýsýyla, alt ve üst senaryolarda pasiflerin 

sayýsý hesaplanýrken þu eþitliðe baþvurulmuþtur: 

Bu denklemde Et,c,y belli bir t yýlýnda y yaþýnda olan c cinsiyetinden emekli (pasif) 

sayýlarýný, Çt-1,c,y-1 ise bir yýl önce, bir yaþ daha genç olan c cinsiyetinden prim ödeyenleri 

(aktifleri) göstermektedir. Denklem belli bir yýlda, asgari prim ödeme süresini doldurmaya 

izin veren belli bir yaþtaki aktif çalýþanlarýn bir kýsmýnýn ertesi yýlda emekliye ayrýldýklarýný 

göstermektedir. 0 ile 1 arasýnda deðerler almasý gereken t,c,y parametreleri emekli olmaya 

hak kazanmýþ olan ve çalýþmaya devam etmesi mümkün olan çalýþanlardan ne kadarýnýn 

emekli olmayý seçtiðini belirlemektedir. Denklemdeki t,c,y parametrelerinin deðerleri, 

alt ve üst senaryolara esas teþkil eden orta senaryodaki kadýn ve erkek aktif ve pasif 

sayýlarý kullanýlarak 2010-2050 dönemi için hesaplanmýþtýr. Maaþ alan emeklilerin 

(pasiflerin) alt ve üst senaryolarda alacaðý deðerler, hesaplanan t,c,y parametreleri ile 

prim ödeyen çalýþan (aktif) sayýlarýný tanýmlayan bant deðerlerini (18) no.lu denkleme 

yerleþtirmek suretiyle hesaplanmýþtýr. Emekli sayýsýnýn alt ve üst senaryolar altýnda 

beklenen seyri Þekil 6.4'te görülebilir. Þekle göre, 2010'da 6,173 milyon olan pasif sayýsý, 

2050'ye dek 16,862 milyona eþit olan baz senaryo deðerini de kapsayan 16,299 milyon 

- 17,913 milyon aralýðý içinde bir deðere ulaþacaktýr. 

109 

(18) 

Þekil 6.4. Toplam Pasifler Alt ve Üst Senaryo Seyri

Þekil 6.5'de de, giderlerin (maaþ ödemelerinin) 2010-2050 dönemi boyunca, yukarýda 

verilen emekli sayýsý aralýklarýyla uyumlu olmak üzere izlediði bant sunulmuþtur. Bantlarýn 

hesaplanmasýnda baðlama oraný, 2010 dönemi düzeyinde sabit alýnmýþtýr. Üst bantta 

iþgücüne katýlým ve sosyal güvenlik sistemine kayýtlýlýk oranýndaki artýþ, yaþlanan nüfus 

etkisi ile birleþmektedir. Dolayýsýyla giderler üst sýnýrý 2050'de 449 birim düzeyine 

çýkmaktadýr. Emeklilik yaþýndaki artýþlara raðmen, emekli maaþ ödemelerindeki artýþlarýn 

yaþlanan nüfusla birlikte artacaðý görülmektedir. 

Þekil 6.5. Alt ve Üst Senaryolarda Sosyal Güvenlik 

Emekli Maaþ Ödeme Giderleri 

6.3. Sosyal Güvenlik Sistemi Emeklilik Sigortasý Gelir-Gider 

Dengelerinin Seyri: Genel Deðerlendirme 

Alt ve üst senaryolara göre hesaplanan çalýþan ve emekli sayýlarýndan, daðýtým esaslý 

sistemlerde bir emekliyi kaç çalýþanýn finanse ettiðine dair önemli bir gösterge olan 

aktif/pasif oranýný da hesaplamak mümkündür. Alt senaryo, üst senaryo ve orta senaryo 

için elde edilen aktif/pasif oranlarý Þekil 6.6a'da sunulmuþtur. 

Þekil 6.6a'daki grafikler aktif/pasif oranýnýn 2010-2050 dönemindeki seyrinin önce 

artýþlarla baþlayýp sonralarý düþtüðünü göstermektedir. Emeklilik hak ediþ yaþýndaki 

artýþlarýn emeklilerin sayýsýndaki artýþý yavaþlatmasý yüzünden aktif/pasif oraný baþlangýçta 

artmaktadýr. Fakat daha sonra yaþlanan nüfus etkisinin baskýn hale gelmesiyle, bu oranda 

kalýcý bir düþüþ eðilimi gözlemlenmektedir. 

110

Þekil 6.6a. Aktif/Pasif Oranlarýnýn Alternatif Senaryolarda Seyri 

Þekil 6.6a'da görüldüðü gibi, ele alýnan senaryolardaki aktif/pasif oranlarý birbirine 

çok yakýn seyretmektedir. Bu oranýn alternatif senaryolar altýndaki seyrini orta ya da baz 

senaryodan sapmalar biçiminde tanýmlamak farklarý görmeyi kolaylaþtýrmaktadýr. Þekil 

6.6b, iyimser ve kötümser senaryolarýn betimlediði alt ve üst bantlardaki aktif/pasif 

oranlarýnýn orta senaryodan sapmalarýný yüzde olarak göstermektedir. 

Þekil 6.6b. Alternatif Senaryolarda Aktif/Pasif Oranýnýn 

Orta Senaryodan Yüzde Sapmalarý 

111

Þekil 6.7 emeklilik sistemi gelirlerinin giderlerine oranýný (bir baþka deyiþle, gelirlerin 

giderleri karþýlama oranýný) göstermektedir. Alternatif senaryolarda gözlemlenen ortak 

nokta, gelirlerin 2018 yýlýna kadar giderlerden daha hýzlý arttýðýdýr. Gelirler giderleri hiçbir 

zaman yakalayamasa da, emekliliði hak ediþ yaþý artýþlarý sayesinde gelirlerin giderleri 

karþýlama oranýnda 2018 yýlýna dek sürecek bir düzelme beklenmektedir. Fakat ilerleyen 

dönemlerde, yaþlanan nüfus ve artan pasif sayýsý ile birlikte, giderlerin artýþ hýzý daha 

yüksek olmaktadýr. Nitekim Þekil 6.7, 2010-2050 döneminin baþýnda yükselen gelir-gider 

oranýnýn dönemin son yýllarýna kadar kararlý biçimde düþeceðine, dönem sonunda tekrar 

toparlanmaya baþlayacaðýna iþaret etmektedir. 2043'ten sonra ortaya çýkan bu toparlanma, 

2000'lerin baþýnda yürürlüðe giren emeklilik hak ediþ yaþý artýþlarýnýn etkilerinin de artýk 

tam olarak görülmesinin bir sonucudur. Nitekim Tablo 5.1'den görülebileceði üzere, 

2043 sonundan itibaren 60 yaþ altýnda emekli kalmayacaktýr. Ayrýca artan emeklilik yaþý 

ile birlikte 2034 sonrasýnda yaþ etkinlik endeksi ve dolayýsýyla ücret geliri nispeten düþük 

50-54 yaþ grubunun da çalýþmaya devam etmesi, yaþam boyu ortalama gelirin düþmesine 

ve dolayýsýyla baðlanan emekli maaþlarýnýn düþmesine yol açacaktýr. Bu nedenlerle, 

gelirlerin giderleri karþýlama oranýnda 2018'e kadar gözlenen düzelmenin, 2018 yýlýndan 

2043 yýlýna dek sürecek bir dönem boyunca tersine döndükten sonra, 2050'ye doðru 

tekrar yukarý yönlü bir trende dönmesi beklenmelidir. Bu geç yükselmeden sonra, prim 

gelirlerinin giderleri karþýlama oranýnýn 2050 deðeri, 2010'dakinden 2 puan kadar yüksek 

olacaktýr. 

Þekil 6.7. Sosyal Güvenlik Gelir/Gider Oraný 

112

7 B Ö L Ü M 

SONUÇ 

VE 

DEÐERLENDÝRME

7. SONUÇ VE DEÐERLENDÝRME 

Bir ülkenin demografik geçiþ süreci boyunca nüfusunun yaþ profilinde gözlenen 

deðiþim, aktif/pasif oranlarýnýn seyri üzerine yaptýðý, zamana yayýlan etki yoluyla sosyal 

güvenlik sisteminin gelir-gider dengelerini de etkilemektedir. Bu çalýþmada yapýlan analiz, 

Türkiye için bu dengelerin zaman içindeki evrimini, diðer ekonomik etkileri susturmak 

(ya da kontrol etmek) ve sadece demografik faktörlerin etkilerine yoðunlaþmak suretiyle 

ele almýþtýr. Yapýlan hesaplamalar, önümüzdeki dönemde Türkiye'yi bekleyen nüfus 

yaþlanmasýnýn, zorunlu emeklilik sigortasýnda zaten bozuk olan gelir-gider dengelerini 

daha da kötüleþtirmeye aday olduðunu göstermektedir. Nitekim emeklilerin dul ve 

yetimlerine yapýlan ödemeler hiç hesaba katýlmaksýzýn bile, yaþlanmakta olan nüfusun, 

devletçe daðýtým esaslý olarak sunulan zorunlu yaþlýlýk (emeklik) sigortasýnýn yükünü 

gözle görülür biçimde artýracaðý anlaþýlmaktadýr. 

Öte yandan, emekli maaþý baðlatmayý yaþa baðlý olmaktan çýkartmak baþta olmak 

üzere 1970'lerde baþlayan ve 1990'lara kadar uygulanan popülist politikalarýn vahim 

sonuçlarýndan alýnan derslerle, (1999'dan baþlayarak) yürürlüðe sokulan bir dizi reform 

sayesinde Türkiye, nüfus yaþlanmasýnýn etkilerine daha hazýrlýklý hale gelmiþtir. Gerçekten 

de bu çalýþmanýn 5. ve 6. bölümlerindeki analizden, özellikle emekli maaþý baðlatma 

yaþýna iliþkin olarak halen yürürlükte olan ve gelecekte girmesi karar baðlanmýþ olan 

artýþlarýn, nüfus yaþlanmasýnýn emeklilik sistemi üzerinde yaratacaðý ek yükü karþýlama 

yönünde atýlmýþ çok isabetli adýmlar olduðu anlaþýlmaktadýr. Þöyle ki, 

• Emekli maaþý baðlatma yaþýnýn artmasý emeklilerin yaþ daðýlýmýnda yoðunluðun 

daha yüksek yaþlara doðru kaymasýna yol açmaktadýr. Çalýþmadaki hesaplamalara 

temel teþkil eden projeksiyonlara da net biçimde yansýyan bu durum, hem aktiflerin 

sayýsýnýn emekliliðe baðlý olarak düþme hýzýný hem de pasiflerin sayýsýnýn artma 

hýzýný yavaþlatmak suretiyle aktif/pasif oranlarýnýn iyileþmesine katkýda bulunmaktadýr. 

• Analizimizin sadece demografik etkilere odaklanmasý, aktif/pasif oranýnýn seyri ile 

emeklilik sistemi gelir-gider dengeleri arasýnda zaten var olan paralelliði (5.32a ve 

5.33 no.lu þekillerden de görüldüðü gibi) iyice netleþtirmektedir: Prim gelirlerinin 

maaþ giderlerini karþýlama oraný, aktif/pasif oraný ile ayný yönde hareket etmektedir. 

Aktiflerin artýþ hýzýnýn artmasý gelirlerin; pasif sayýsýndaki artýþýn hýzlanmasý ise 

giderlerin artmasýna yol açmaktadýr. 

• Emekli maaþýný hak etmek için yasal olarak gereken asgari yaþýn artmasý, çalýþmayý 

býrakýp fiilen emekli olanlarýn yaþ ortalamasýný bu asgari yaþ ve üstüne doðru 

çekmek suretiyle aktif/pasif oranýnýn ve dolayýsýyla gelirlerin giderleri karþýlama 

oranýnýn iyileþmesine katkýda bulunmaktadýr. Gerçekten de bireylerin asgari prim 

ödeme süresini doldurur doldurmaz çalýþmayý býrakmalarý halinde, yaþlarýndan 

baðýmsýz olarak maaþ almaya baþlamalarý garanti olmaktan çýktýðý için, emeklilik 

kararýnýn ertelenmesi eðilimi güçlenmektedir. Bu eðilimin sonucu olarak fiili 

115

emeklilik, asgari çalýþma (ve prim ödeme) süresinin dolduðu yaþtan, maaþ almaya 

baþlayabilmek için gereken asgari yaþa ve ötesine doðru kaymaktadýr. Bu da hem 

prim ödeme süresinin uzamasýna hem de emeklinin kendisine yapýlacak maaþ 

ödeme süresinin kýsalmasýna yardým etmek suretiyle, sistem gelirlerinin giderleri 

karþýlama oranýnda bir iyileþme saðlamaktadýr. 

• Gelir-gider dengelerinin seyrinin buradaki analizine temel teþkil eden projeksiyonlarda 

da gözlenen ve yukarýdaki sonuçlarla uyumlu bir baþka eðilim, zaman geçtikçe, 

ileri yaþlarda iþgücüne katýlým oranlarýnýn düþmesidir. Ýþgücüne katýlým oranlarýndaki 

düþüþ 2050'ye yaklaþýldýkça erkeklerde 65 yaþ üstünde, kadýnlarda ise 60 yaþ üstünde 

bariz hale gelmektedir. Bu gözlem yukarýda sözü edilen emeklilik kararýnýn 

ertelenmesi senaryosuyla tutarlýdýr. Emekliliði hak ediþ yaþýndaki artýþlar, bireylerin 

kayýtlý olarak istihdam edildikleri iþlerden erken yaþta emekli olup maaþ baðlattýktan 

sonra ikinci bir iþte kayýtsýz olarak çalýþma imkanlarýný kýsýtlamaktadýr. Yakýn geçmiþte 

çokça rastlanan bu durum yavaþ yavaþ kaybolmaktadýr. Dolayýsýyla, önümüzdeki 

dönemde nispeten ileri yaþlardaki bireyler ya çalýþmaya devam edecek ya da emekli 

maaþý baðlatabilecekleri yaþa geldikten sonra gerçekten emekli olacak ve kayýtsýz 

olarak çalýþacaklarý bir iþ bulmaya çalýþmak yerine, normal bir emekli hayatý yaþamaya 

baþlayacaklardýr. 

Emeklilik maaþý baðlatmak için yasal olarak gereken asgari yaþ arttýkça artan fiili 

emeklilik yaþý, emeklilerin toplam nüfus içindeki oranýnýn artmasýný yavaþlatan bir rol 

oynarken, bu sürece paralel olarak ilerleyen nüfus yaþlanmasý sürecinin ters yönde bir 

etki yaratmasý aktif/pasif oranýnýn seyri açýsýndan ilginç bir dinamik yaratmaktadýr. 

Aktif/pasif oranýnýn hem iyimser hem de kötümser senaryolar altýndaki 2010-2050 dönemi 

seyrine bakýldýðýnda (Þekil 6.7.), oranýn 2020'lerin baþýna kadar artýþ göstereceði, ardýndan 

tekrar düþmeye baþlayacaðý anlaþýlmaktadýr. Baþlangýçtaki yükselme, artan emeklilik 

yaþýnýn etkilerinin nüfus yaþlanmasý sürecinin etkilerine baskýn gelmesi sonucudur. 

Ýzleyen dönemde ise, nüfus yaþlanmasýnýn etkilerinin emeklilik yaþý artýþlarýnýn etkisini 

bastýracaðý; baþlangýçta sayýsý hýzla artan aktif çalýþanlarýn ilerleyen zaman içinde emekliye 

ayrýlmaya baþlamalarýyla aktif/pasif oranýnýn da tekrar düþmeye baþlayacaðý anlaþýlmaktadýr. 

Bir baþka deyiþle, mevcut mevzuata ek düzenlemeler yapýlmadýðý takdirde, emeklilik 

yaþ artýþlarýnýn sistemin gelir-gider dengesi üzerinde kýsa vadede yaratacaðý olumlu 

etkiler, nüfus yaþlanmasýnýn orta ve uzun vadede ivme kazanmasýný takiben kaybolmaya 

baþlayacak ve sistemin finansman sorunlarý tekrar baþ gösterecektir. Daha somut belirtmek 

gerekirse, prim gelirlerinin emekli maaþ ödemelerini karþýlama oranýnda 2018'e kadar 

gözlenmesi beklenen düzelmeyi, 2018'den 2040'larýn baþýna kadar sürecek bir bozulma 

dönemi izleyecektir. Prim gelirlerinin emeklilere yapýlacak ödemeleri karþýlama oranýndaki 

bu bozulmanýn, 2050'ye doðru tekrar düzelmeye baþlamasý beklenmektedir 14 . Analizin 

ufuk yýlý olan 2050'ye gelindiðinde, gelirlerin giderlere oraný tekrar, aþaðý yukarý, baz 

yýlý olan 2010'daki deðerine dönmüþ olacaktýr. 

14 Bu düzelme, 2050'ye doðru emekli maaþlarýnýn seyrinin deðiþmesinden kaynaklanmaktadýr. 2010-2050 

döneminde, emekli maaþlarýnýn hesaplanmasýna yaþam boyu ortalama gelirin esas teþkil ettiði varsayýlmýþtýr. 

2050'ye yaklaþtýkça, emeklilik yaþýnýn artmasý ile, yaþam boyu ortalama gelir düþmektedir. Bu düþüþ, emekli 

maaþlarýna düþüþ olarak yansýmaktadýr. Dolayýsýyla 2040 sonrasýnda sosyal güvenlik sistemi gelir/gider oranýndaki 

trendin tersine dönmesi ihtimali mevcuttur. Fakat bu trendin, emeklilerin bütçelerinde bir daralma çerçevesinde 

ortaya çýktýðýna, dolayýsýyla yaþlanmýþ bir toplumda olumsuz refah etkilerine sahip olabileceðine dikkat edilmelidir. 

116

Bu noktada iki husus gözden kaçýrýlmamalýdýr. Bunlardan birincisi, analizimizin 

emeklilerin dul ve yetimlerine yapýlan ödemeleri hesaba katmadýðýdýr. Oysa ki Türk 

emeklilik sistemi geleneksel olarak, bu yönden hep cömert olmuþ; emekli olduktan 

sonra vefat edenlerin geride býraktýklarý baðýmlýlara özellikle (evlenmemiþ ya da dul 

kalmýþ kýz çocuklara) aktüeryal dengeleri bozacak kadar uzun sürelerle maaþ ödenmiþtir. 

5510 sayýlý Kanunda yapýlan düzenlemelerle bu harcamalarý kýsmen kýsma yönünde 

atýlan kimi adýmlara raðmen, Kanunun yürürlük öncesi döneme ait istisnalarý dolayýsýyla 

sistemin bu anlamda cömertliði sürmektedir. Ýkinci nokta, gelirlerin giderleri karþýlama 

oranýnýn 2020'lere doðru yükseldikten sonra, Türkiye'nin önündeki demografik fýrsat 

penceresinin kapanmaya ve nüfusun yaþlanmaya baþlamasý ile tekrar düþerek 2050'lerde 

2010'lar seviyesine geri dönmesinin imalarý ile ilgilidir. Gelirlerin giderleri karþýlama 

oranýnýn 2050'de 2010'lardaki seviyesine dönmesi, 2050'deki açýk miktarýnýn da 2010 

deðerine döndüðü anlamýna gelmemektedir. Böyle olmasý halinde aradan geçen sürede 

gözlenecek milli gelir artýþýnýn açýðý daha katlanýlabilir kýlacaðý düþünülebileceðinden, 

bu yanýlgýdan kaçýnmak açýsýndan, gelirlerin giderleri karþýlama oranýnda baþa dönülmesinin 

açýk miktarýnýn da ayný deðere dönmesi demek olmadýðý not edilmelidir. Buradaki 

analizden çýkan sonuçlardan anlaþýlan, gelirlerin giderleri karþýlama oraný itibarýyla, 

2050'de gelinen noktanýn 2010'larýn baþýndakine benzer olacaðýdýr. Yoksa açýðýn kendisi 

büyümeye devam edecektir. Dolayýsýyla emeklilik maaþ baðlatma yaþlarýndaki yükseltmelere 

raðmen, nüfus yaþlanmasýnýn baskýsýyla artma eðiliminde olan açýk miktarýný kontrol 

altýna almak için ek önlemler alýnmasý gerekecektir. 

Alýnabilecek ek önlemler konusuna gelindiðinde, alternatiflerin kýsýtlý olduðu 

görülmektedir. Nitekim Türkiye, 1999'u izleyen süreçte, emeklilik sistemi açýklarýyla 

mücadele etmek üzere denenebilecek parametrik reform alternatiflerini büyük ölçüde 

devreye sokmuþ bulunmaktadýr. Uluslararasý rekabetçilik gücü kaygýlarý prim artýþlarýný 

bir seçenek olmaktan çýkartmýþ; gündemden düþürmüþtür (bkz. Tablo 4.6 ve 4.7). Kaldý 

ki, kayýt dýþýlýðýn bu kadar yaygýn olduðu ve haksýz rekabete yol açtýðý bir ülkede, 

elemanlarýný kayýtlý çalýþtýran iþverenlerin karþýlaþtýðý istihdam maliyetlerini daha da 

artýrmak kabul edilebilir bir çözüm deðildir. Maaþ baðlama oranlarýnda yapýlan son 

indirimlerden sonra, burada da daha fazla hareket alanýnýn siyaseten kalmadýðý açýktýr 

(Sayan, 2006). Açýklarla mücadelede kullanýlabilecek son parametrik reform aracý olan 

emeklilik yaþý konusunda, halen yürürlüðe girmiþ olan artýþlarýn yaný sýra gelecekte de 

yürürlüðe girmesi takvime baðlanmýþ olanlarýn varlýðý bu yönde de fazla manevra alaný 

býrakmamaktadýr. 

Bu þartlar altýnda, önümüzdeki dönemde ivmesi artarak devam edecek olan nüfus 

yaþlanmasý sürecine iliþkin yapýlacak en önemli iki hazýrlýk; prim gelirlerini, kayýt dýþýlýkla 

mücadele (Sayan, 1999) ve kadýnlar baþta olmak üzere, çalýþma yaþýndaki nüfusun 

iþgücüne katýlým oranlarýný artýrmak suretiyle (bkz. Þekil 4.2) yükseltmek olarak 

gözükmektedir. Kayýt dýþýlýkla topyekûn ve uzun vadeli bir mücadelenin kararlýlýkla 

sürdürülmesi þarttýr. Ancak bu mücadeleden kastedilenin zabýta önlemlerinden ibaret 

olmadýðý açýktýr. Kayýt dýþýlýðý besleyen faktörler arasýnda, muhtemelen kayýtlý istihdamýn 

117

maliyetlerinin yüksekliðinden bile daha önemli olup, daha üst sýrlarda yer alan iki 

tanesinden birincisinin çalýþma yaþýndaki nüfusun eðitim düzeyinin çok düþük olmasý; 

ikincisinin ise baþta imalat sanayi olmak üzere, yaygýn iþletme ölçeðinin küçüklüðü 

olduðu unutulmamalýdýr. Bu iki sorunun da giderilmelerinin uzun zamana yayýlacaðý, 

ancak ikisinde de mesafe kat edilmesinin sadece kayýt dýþýlýkla mücadele ve o yolla 

emeklilik sigortasý sunumunun açýklarýný kapatmak için deðil; Türkiye'nin orta gelir 

tuzaðýna düþmeksizin büyümeye devam etmesi için de gerekli olduðu açýktýr. 

Bu çalýþmanýn asýl konusu olmasý itibarýyla, emeklilik sistemi gelir-gider dengeleri 

açýsýndan bakýldýðýnda, kayýt dýþýlýk ile mücadelede saðlanacak baþarý, prim gelirlerini 

farklý kanallardan etkiler. Nitekim sosyal güvenlik sistemlerinin iþleyiþi bakýmýndan kayýt 

dýþý çalýþmanýn üç görüntüsü vardýr. Bunlar; çalýþanlarýn hiç bildirilmemesi (kaçak 

sigortalýlýk), çalýþýlan gün sayýsýnýn ya da prime esas kazançlarýn eksik bildirilmesidir. 

Hiç bildirilmeyenlerin kayýtlýlýk altýna alýnmasý, daha önce prim ödemeyenlerin ödemeye 

baþlayacaklarý primlerden oluþan yeni ve ek bir gelir kaynaðý yaratýr. Kayýt altýna alýnanlar 

ne kadar gençse, emekli maaþý almaya baþlamalarý o kadar uzun sürecek ve yapacaklarý 

prim ödemelerinin sistemin gelirlerine yapacaðý net katký o ölçüde büyüyecektir. Kayýtlý 

sigortalýlarýn çalýþma gün sayýsý ve prime esas kazançlarýnýn düþük bildirilmesinin 

önlenmesi ile saðlanacak gelir artýþý ise, daðýtým esaslý sosyal güvenlik sistemi baðlamýnda 

(11) no.lu denklemde w t ile gösterilen ortalama prime esas kazanç miktarýnýn artmasýndan 

kaynaklanacaktýr. Nitekim SGK; Kuruma prim ödeyen 4/a'lý (eski SSK'lý) sigortalýlarýn 

% 47'sinin prime esas kazanç alt sýnýrýndan prim ödediði tesbitinden hareketle aylýk prim 

ve hizmet belgelerinde gerçekçi kazanç beyanýný saðlamak üzere "meslek kodu" 

uygulamasýný baþlatmýþtýr. Tablo 4.8'den de görülebileceði üzere; prime esas kazançlarýn 

düþük bildirilmesi 4/b'li (eski Bað-Kur'lu) sigortalýlar için daha da vahim bir görüntü arz 

etmekte, sigortalýlarýn tamamýna yakýný en düþük gelir diliminden prim ödemektedir. 

Kayýt dýþýlýkla mücadelenin bu boyutunda saðlanacak olumlu geliþmeler, gelecek dönem 

gelir projeksiyonlarýna dair düzelme beklentilerini, yalnýzca aktif sigortalý sayýsýndaki 

artýþ senaryosuna kýyasla daha daha iyimser kýlacaktýr. 

Bu çerçevede gençler ve kadýnlarýn yaný sýra gezici ve geçici (mevsimlik) tarým 

iþçilerinin kayýt altýna alýnma ve sosyal güvenlik kapsamýna sokulmasý da önemlidir. 

Tarým iþgücü içinde %10-15 arasýnda bir büyüklüðe sahip olduðu kabul edilen bu kitlenin 

son yýllardaki büyüklüðünün 600-900 bin çalýþan seviyesine ulaþtýðý düþünüldüðünde, 

bunlarýn kapsama alýnmasýnýn sosyal sigorta programlarýnýn aktif sigortalý sayýsýný önemli 

ölçüde artýrabileceði anlaþýlmaktadýr. 

Ýþgücüne katýlýmýn artýrýlmasý konusundaki adýmlarýn ise belli yaþ gruplarýný hedef 

alarak atýlmasý gerekmektedir. Örneðin, buradaki hesaplamalara esas projeksiyonlarda 

gözlenen bir eðilim, 15-19 yaþ grubunda iþgücüne katýlýmýn hem erkekler hem de kadýnlar 

için düþmekte olduðudur. Emeklilik için ödenen primleri artýrmak amacýyla iþgücüne 

katýlým oranýnýn yükseltilmesini teþvik etme yönündeki yukarýda zikredilen önermeyle 

çeliþir gözükse de, bu yaþ grubunun iþgücüne katýlýmýnýn azalmasý, eðitime devam 

118

nedeniyle olduðu sürece daha da özendirilmesi gereken bir davranýþtýr. Öte yandan 

Türkiye'nin, 15-19 ve yine eðitim yaþlarýný kapsayan 20-24 yaþ grubunun dýþýnda kalan 

diðer tüm yaþ gruplarýndaki bireylerin, özellikle de kadýnlarýn iþgücüne katýlým oranlarýný 

arttýrmak için aktif çaba göstermesi gerekmektedir. % 25'lerde gezen iþgücüne katýlým 

oranlarýyla, çalýþma yaþýndaki nüfusunun yarýsýndan etkin biçimde yararlanamayan 

Türkiye'nin bu nüfusu atýl býrakma lüksü yoktur. Bu çerçevede, ekonomik açýdan 

eriþilebilir ve kaliteli çocuk bakým hizmetleri sunumunun teþvik edici düzenlemelerle 

yurt çapýnda yaygýnlaþtýrýlmasý gibi önlemlerin yaný sýra daha ileri yaþlardaki kadýnlarýn 

iþgücüne katýlýmýný olumsuz etkileyen baðýmlý ödemelerini, vefat eden eþlerden baðlanan 

aylýklarýn düzeyi gibi konularý yeniden düþünmekte fayda vardýr. Kadýnlara eþlerinden 

baðlanacak miktarlarý ve çalýþmaya baþladýklarý takdirde yapýlacak kesintileri, onlarý 

çalýþmaktan caydýrmayacak düzeylerde tutmak, çalýþtýklarý takdirde kendileri ve iþverenlerinin 

ödeyecekleri primleri de hesaba katarak saptamak gerekmektedir. 

Diðer taraftan iþgücüne katýlým oranlarýnýn artmasýnýn, çalýþan sayýsýný ve emeklilik 

sisteminin prim gelirlerini artýrabilmesinin, iþgücüne katýlan bireylerin kayýtlý çalýþacak 

iþler bulmalarýna baðlý olduðu unutulmamalýdýr. Örneðin, burada yapýlan projeksiyonlar, 

genç iþsizliði azalsa da, kayda deðer düzeylerde seyretmeye devam edeceðini göstermektedir. 

Erkeklerde iþsizlik oranýnýn 20-24 yaþ grubu için 2010 yýlýndaki % 22'lik düzeyinden 

2050'de % 14'e; 25-29 yaþ grubunda ise % 14'ten % 9'a düþeceði tahmin edilmektedir. 

Sorunun boyutlarýnýn, kadýnlar için daha büyük olmasý beklenmektedir. 15-35 yaþ 

grubundaki kadýnlarýn iþsizlik oranýnýn 2010-2050 döneminde % 10'un altýna inmeyeceði, 

20-24 yaþ grubunda ise % 20 ve üstünde seyredeceði öngörülmektedir. Bu gruplar için 

iþsizlik oranlarýnýn gerçekten bu düzeylerde seyretmesi durumunda, iþgücüne katýlým 

oranlarýnda yükselme olsa bile, bunun sisteme ek gelir yaratma kapasitesini önemli 

ölçüde sýnýrlayacaðý açýktýr. 

Sonuç olarak, emekli maaþ baðlatma yaþýna iliþkin olarak halen yürürlükte olan ve 

gelecekte girmesi karara baðlanmýþ olan artýþlar, nüfus yaþlanmasýnýn emeklilik sistemi 

üzerinde yaratacaðý ek yükü karþýlama yönünde atýlmýþ çok isabetli adýmlar olsa da, 

bunlarýn emeklilik sigortasý sunumundan kaynaklanacak açýklarý önlemekte tek baþlarýna 

yeterli olmayacaðý anlaþýlmaktadýr. Ancak Türkiye'nin, 1999'u izleyen süreçte, emeklilik 

sistemi açýklarýyla mücadele etmek üzere denenebilecek parametrik reform alternatiflerini 

büyük ölçüde devreye soktuðu düþünülürse, açýklarý kabul edilebilir seviyede tutmak 

üzere kullanýlabilecek ek politikalarýn daha yaratýcý biçimde tasarlanmasý gerekmektedir. 

Bunlar arasýnda, sonuç alýnmasý uzun döneme yayýlacak olsa da hem ek prim geliri 

yaratma potansiyellerinin büyüklükleri itibarýyla hem de ekonomik ve sosyal geliþmenin 

diðer amaçlarýyla da uyumlu olmalarý itibarýyla öncelik verilmesi gereken iki politikadan 

birincisinin, kayýt dýþý istihdam ile ciddi, kapsamlý ve sorunun temel nedenlerinin 

farkýndalýðýna dayalý bir mücadele yürütülmesi; ikincisinin ise, kadýnlar baþta olmak 

üzere eðitim yaþý dýþýndaki gruplarýn iþgücüne katýlma oranlarýnýn yükseltilmesi olacaðý 

düþünülmektedir. 

119

KAYNAKLAR 

Alper, Y (1999). " Yeni Bir Yüzyýla Girerken, Yeniden Yapýlanmanýn Eþiðindeki Sosyal 

Güvenlik" ÇÝMENTO -ÝÞVEREN, cilt:13, Sayý:2-3; Mart-Mayýs-1999. 

Alper, Y. (2009). Sosyal Güvenlik, Uludað Üniversitesi, Ýktisadi ve Ýdari Bilimler Fakültesi, 

Bursa. 

Alper, Y.(2011). "Sosyal Güvenlik Reformu ve Finansmanla Ýlgili Beklentiler" Sosyal 

Güvenlik Dergisi, 2011, 1. 

Alper, Y. (2012). "Saðlýk Harcamalarýnýn Seyri ve Sosyal Güvenlik Sistemimize Etkileri", 

ÝÞVEREN, Cilt:50, Sayý:5, Eylül-Ekim 2012. 

Alper, Y.-Ýmrahoroðlu, S.-Sayan, S. (2004). Türk Emeklilik Sisteminde Reform: Mevcut 

Durum ve Alternatif Stratejiler, TÜSÝAD Yayýn No:2004/11-382. Ýstanbul. 

Arabacý, R.Y. - Alper, Y. (2010). "Sosyal Güvenlik Reformunun Yaþlýlýk Aylýklarýna 

Etkisi:Yoksulluk Yaratan Bir Sosyal Güvenlik Sistemi", Amme Ýdaresi Dergisi, Cilt:43, 

Sayý:2. 

Cichon, M.,; Scholz, W., Meerendonk, A.V., Hagemejer, K, Bertranou, F. ve Plamondon, 

P. (2004). Financing Social Protection, International Labour Organisation, Geneva. 

Cilasun, S. M. (2009). Income, Consumption and Saving Behavior of Turkish Households. 

Yayýnlanmamýþ Doktora Tezi. Orta Doðu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: 

Ankara. 

Deaton, A. (1985). "Panel Data from Time Series of Cross-sections," Journal of Econometrics, 

30(1-2): 109-126. 

DPT (2000). VIII. BYKP, Sosyal Güvenlik Özel Ýhtisas Komisyonu Raporu, Ankara-2000. 

Du Pont, P. (2000). Demographic Destiny of Social Security, Testimonies and Speeches 

in US Congrees, July 27, 2000, 

EHRLÝCH, I.; KIM J. (2005). " Social Security, Demographic Trends and Economic Growth: 

Theory and Evidence From The International Experience" NBER, Working Paper, 11121. 

120

Ercan, H. (2007). Demographic Trends and Rural-to-Urban Migration in Turkey: Implications 

for the Labor Market and Education. Background paper prepared for the World Bank 

Youth Employment Study. Eriþim Tarihi: 1 Eylül 2012. 

Güner, E. (2011). Sosyal Güvenlik Emeklilik Sisteminde Karar Almaya Yönelik Model 

Önerisi. Hazine Müsteþarlýðý Hazine Uzmanlýðý Yeterlik Tezi. Hazine Müsteþarlýðý: Ankara. 

Hoþgör, Þ. ve A. Tansel, (2010). 2050'ye Doðru Nüfusbilim ve Yönetim: Eðitim, Ýþgücü, 

Saðlýk ve Sosyal Güvenlik Sistemine Yansýmalar. TÜSÝAD Yayýn No: TÜSÝAD-T/2010/11/505. 

TÜSÝAD: Ýstanbul. 

Hoþgör, Þ. ve A. Tansel (2010). 2050'ye Doðru Nüfusbilim ve Yönetim: Eðitim, Ýþgücü, 

Saðlýk ve Sosyal Güvenlik Sistemine Yansýmalar. Türk Sanayicileri ve Ýþadamlarý Derneði- 

Birleþmiþ Milletler Nüfus Fonu. TÜSÝAD Yayýn No: TÜSÝAD-T/2010/11/505. TÜSÝAD: 

Ýstanbul. 

ILO (2004b). A Fair Globalisation: Creating Opportunities For All. International Labour 

Organisation, First Edition, ILO: Geneva. 

ILO (2006). "Social Security for all: Investing in Global Social and Economic Development: 

a consultation", Issues In Social Protection, Discussion Paper 16, Geneva, 

http://www.globalaging.org/pension/world/2007/ssforall.pdf 

ILO (2010), Extending Social Security To All: A Guide Through Challenges and Options, 

International Labour Office, Social Security Department, Geneva. 

ILO (2011). Economically Active Population Estimates and Projections 1990-2020 (6th 

Ed.) http://laborsta.ilo.org/applv8/data/EAPEP/eapep_E.html Eriþim Tarihi: 1 Eylül 2012. 

ILO (2011c). Social Protection Flor For a Fair and Inclusive Globalisation, International 

Labour Office, Geneva. 

ILO (2004a). Social Security: A New Consensus, International Labour Organisation, 

Geneva. 

ILO (2005). "Social Protection as a Productive Factor", For Debate and Guidance, 

Committee on Employment and Social Policy, ILO, Geneva. 

http://www.ilo.org/public/english/standards/relm/gb/docs/gb294/pdf/esp-4.pdf 

ILO (2011a). World Social Security Report 2010/11: Providing Coverage in Times of Crisis 

and Beyond, International Labour Organisation, Geneva. 

121

ILO (1989). From Pyramid To Pillar: Population Change and Social Security In Europe, 

ILO, Geneva, 1989. 

ISSA (2010). "Demographic Changes and Social Security: Challenges and Opportunities", 

World Social Security Forum. 30.th ISSA General Assembly, December, 2010. 

Oðuz, K. (2012). "Sosyal Güvenlik Sisteminin Sürdürülebilirliði" Onuncu Plan Sosyal 

Güvenlik Özel Ýhtisas Komisyonu Taslak Raporu, Ankara-2012. 

Sayan, S. (2001). "Nüfus, Ýþgücü Piyasalarý ve Sosyal Güvenlik Politikalarý," A. Þahinöz 

(Der.), Türkiye Ekonomisi: Sektörel Analiz içinde, Türkiye Ekonomi Kurumu: Ankara, 

s. 432-457. 

Sayan, S. (1999). "Türkiye'deki Yaþlýlýk (Emeklilik) Sigorta Prim Kaçaklarýnýn Toplumsal 

ve Bireysel Maliyetleri," ASO Medya (Eylül), s. 40-54. 

Sayan, S. (2002). "Turning Potential Retirees into Workers: Pension Reform Act of 1999 

and Beyond in Turkey," Middle East Business and Economic Review 38(5): 54-70. 

Sayan, S. (2006). "Political Economy of Pension Reform," S. Altuð ve A. Filiztekin (Der.), 

The Turkish Economy: The Real Economy, Corporate Governance and Reform içinde, 

Routledge-Curzon: Londra, s. 252-275. 

Sayan, S. (2009). "Sosyal Güvenlik," N. Özkaramete-Coþkun (Der.), Türkiye Ekonomisi 

Yeni Yapý: 2000-2008 içinde, Ýmaj Yayýnevi: Ankara, s. 135-151. 

Sayan, S. ve A. Kiracý (2001a). "Parametric Pension Reform with Higher Retirement Ages: 

A Computational Investigation of Alternatives for a Pay-As-You-Go Based Pension 

System," Journal of Economic Dynamics and Control, 25(6-7): 951-966. 

Sayan, S. ve A. Kiracý (2001b). "Identification of Parametric Policy Options for Rehabilitating 

a Pay-As-You-Go Based Pension System: An Optimisation Analysis for Turkey,"Applied 

Economics Letters 8(2): 89-93. 

SGK (2010). Ýstatistik Yýllýðý 2010, www.sgk.gov.tr (eriþim tarihi Aðustos 2012) 

SGK (2011). Sosyal Güvenlik Kurumu 2011 Ýstatistik Yýllýðý, Sosyal Güvenlik Kurumu, 

Ankara. 

T.C. HÜKÜMETÝ; ILO, Sosyal Güvenlik Reformu: Özet Raporu, Hizmete Özel, Ankara- 

1996. 

122

Tansel, A. (2012). 2050'ye Doðru Nüfusbilim ve Yönetim: Ýþgücü Piyasasýna Bakýþ. Türk 

Sanayicileri ve Ýþadamlarý Derneði-Birleþmiþ Milletler Nüfus Fonu. TÜSÝAD Yayýn No: 

TÜSÝAD-T/2012/11/536, Ýstanbul. 

Tuncay, C.-Alper, Y. (1997). Türk Sosyal Güvenlik Sisteminde Yeniden Yapýlanma, 

TÜSÝAD, Yayýn No: TÜSÝAD-T/97-10/217, Ýstanbul. 

TÜSÝAD (1999). "Türkiye'nin Fýrsat Penceresi: Demografik Dönüþüm ve Ýzdüþümleri", 

Yayýn No: TÜSÝAD-T/99-1-251, Ýstanbul. 

United Nations (2001). "World Public Sector Report: Globalization and The State:2001", 

Economic and Social Affairs", New York. 

United Nations (2008). Development and Globalisation: Facts and Figures. United Nations 

Conference on Trade and Development, 

World Bank (1994). Averting The Old Age Crisis: Policies to Protect The Old and Promote 

Growth, World Bank Policy Research Report, Oxford University Press (Summary). 

Yaþar, S. (2010). Cohort Analysis of Informal Sector in Turkey. Yayýnlanmamýþ Yüksek 

Lisans Tezi. Orta Doðu Teknik Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ankara. 

123

EKLER 

EK-1 Tablolar 

Ek Tablo 1: 506 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (SSK'lý) Kadýnlarýn 

4759 Sayýlý Kanuna Göre Emekli Olma Yaþ Sýnýrý ve Zamaný 

Kaynak: 4759 Sayýlý Kanun'dan derleme ve yazarlarýn hesaplamalarý. 

2002'deki yaþýn hesaplanmasýnda, sigortalýlarýn sisteme 20 yaþýnda 

girdiði varsayýlmýþtýr. 

124

Ek Tablo 2: 506 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (SSK'lý) Erkeklerin 



2002'deki yaþýn hesaplanmasýnda, sigortalýlarýn sisteme 20 yaþýnda 

girdiði varsayýlmýþtýr. 

125

Ek Tablo 3: 5434 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (ES'li) Kadýnlarýn 



2002'deki sigortalýlýk süresi hesaplanýrken, kadýnlarýn emekliliði 20 yýl aktif 

olduktan sonra hakettikleri varsayýlmýþtýr. Dolayýsýyla 2002'deki sigortalýlýk 

süresi, 20 yýldan 2002'de emeklilik hakediþe kalan yýl sayýsý çýkarýlarak 

hesaplanmýþtýr. 2002'deki yaþýn hesaplanmasýnda sigortalýlarýn sisteme 20 

yaþýnda girdiði varsayýlmýþtýr. 

126

Ek Tablo 4: 5434 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (ES'li) Erkeklerin 



2002'deki sigortalýlýk süresi hesaplanýrken, erkeklerin emekliliði 25 yýl aktif 





127

Ek Tablo 5: 1479 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (Bað-Kur'lu) Kadýnlarýn 



2002'deki sigortalýlýk süresi hesaplanýrken, kadýnlarýn emekliliði 20 yýl aktif 





128

Ek Tablo 6: 1479 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (Bað-Kur'lu) Erkeklerin 


Kaynak: 4759 Sayýlý Kanun'dan derleme ve yazarlarýn hesaplamalarý. 2002'deki 

sigortalýlýk süresi hesaplanýrken, erkeklerin emekliliði 25 yýl aktif olduktan sonra 

hakettikleri varsayýlmýþtýr. Dolayýsýyla 2002'deki sigortalýlýk süresi, 25 yýldan 2002'de 

emeklilik hakediþe kalan yýl sayýsý çýkarýlarak hesaplanmýþtýr. 2002'deki yaþýn 

hesaplanmasýnda sigortalýlarýn sisteme 20 yaþýnda girdiði varsayýlmýþtýr. 

129

Ek Tablo 7: 2926 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (Bað-Kur'lu) Kadýnlarýn 



sigortalýlýk süresi hesaplanýrken, kadýnlarýn emekliliði 20 yýl aktif olduktan sonra 

hakettikleri varsayýlmýþtýr. Dolayýsýyla 2002'deki sigortalýlýk süresi, 20 yýldan 2002'de 

emeklilik hakediþe kalan yýl sayýsý çýkarýlarak hesaplanmýþtýr. 2002'deki yaþýn 

hesaplanmasýnda sigortalýlarýn sisteme 20 yaþýnda girdiði varsayýlmýþtýr. 

130

Ek Tablo 8: 2926 Sayýlý Kanuna Göre Sigortalý Olan (Bað-Kur'lu) Erkeklerin 



sigortalýlýk süresi hesaplanýrken, erkeklerin emekliliði 25 yýl aktif olduktan sonra 

hakettikleri varsayýlmýþtýr. Dolayýsýyla 2002'deki sigortalýlýk süresi, 25 yýldan 

2002'de emeklilik hakediþe kalan yýl sayýsý çýkarýlarak hesaplanmýþtýr. 2002'deki 

yaþýn hesaplanmasýnda sigortalýlarýn sisteme 20 yaþýnda girdiði varsayýlmýþtýr. 

131

EK-2 Þekiller 

Ek Þekil 1: 15+ Kurumsal Olmayan Erkek Nüfusu: 15-34 Yaþ 

Ek Þekil 2: 15+ Kurumsal Olmayan Erkek Nüfusu: 35-54 Yaþ 

132

Ek Þekil 3: 15+ Kurumsal Olmayan Erkek Nüfusu: 55-65+ Yaþ 

Ek Þekil 4: 15+ Kurumsal Olmayan Kadýn Nüfusu: 15-34 Yaþ 

133

Ek Þekil 5: 15+ Kurumsal Olmayan Kadýn Nüfusu: 35-54 Yaþ 

Ek Þekil 6: 15+ Kurumsal Olmayan Kadýn Nüfusu: 55-65+ Yaþ 

134

SOSYAL-GUVENLIK-SISTEMINE-BAKIS-RAPORU

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?