denizliicd2004.pdf 25969KB May 03 2011 12:00:00 AM

T.C.DENİZLİ VALİLİĞİİL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜDENİZLİ 2004 YILIİL ÇEVRE DURUM RAPORUDENİZLİ – 2004

HAZIRLAYANLARİl Çevre ve Orman MüdürüÇED ve Planlama Şube MüdürüBiyologÇevre MühendisiYılmaz KAPLANDurmuş SARIDOĞANUğur ÇOBANAyşe AYDIN

TAKDİMİnsan veya başka bir canlının yaşamı boyunca ilişkilerini sürdürdüğü dış ortamolan çevre, son yıllarda dünya gündemini en fazla işgal eden konulardan birisi olmuştur.Yaşanan çevre sorunlarının çeşitliliği ve boyutları dikkate alındığında; günümüzdeendüstri ve teknoloji alanında meydana gelen hızlı gelişmeler, yaşam düzeyininyükselmesini sağlarken, diğer yandan da doğal dengenin bozulması, kaynakların yokedilmesi ve canlıların yaşamını tehdit eden bir durumun oluşması sonucunu doğurmuştur.Çevreye zarar vermeden kalkınmanın yolu; yatırım öncesi, çevreyi göz önüne alaniyi bir planlamadan geçer.Bu durum, su, hava, toprak, doğal kaynaklarımız vekirlenmelerin olduğu tüm çevre için geçerlidir. Ancak, çevrenin korunmasında büyükönemi olan koruma-kullanma dengesi tesis edilirken, kontrol sistemlerinin oluşturulmasıkadar idari yapı ve buna bağlı sistemin işleyişi de büyük önem arz etmektedir.Toplumda çevre bilincinin yerleşme düzeyi o toplumun çağdaşlık göstergesidir.İnsanımıza ilkokuldan başlayarak doğal kaynakların önemi, sağladığı yararlar, yokluğundaoluşabilecek zararlar anlatılarak çevre bilinci geliştirilmelidir.Çevre eğitimi ile insanlarsorumluluklarının farkına varmakta ve çevre sorunlarının çözümüne katılımlarısağlanmaktadır.Sanayileşirken çevreyi korumak, sürdürülebilir kalkınmayı sağlamak insanlık içinhayati bir önem taşımaktadır.Son yıllarda çevre bilinci ilimizde de oluşmuş ve birçoksanayicimiz çevreyi de göz önünde bulunduran projeleri gerçekleştirmişlerdir.İlimizde yapılacak planlama, yatırım, araştırma ve çevre eğitimine katkısağlayacağına inandığım İl Çevre Durum Raporu’nun hazırlanmasında emeği geçen İlÇevre ve Orman Müdürlüğü elemanlarına, diğer kurum ve kuruluşlara teşekkür ederim.Gazi ŞİMŞEKVALİ

ÖNSÖZÇevre sorunları, günümüzde en çok tartışılan, çözüm yolları aranan, yeni kurumlaroluşmasına neden olan, giderek kapsamı genişleyen; sanayileşme, hızlı nüfus artışı vedüzensiz kentleşmenin artmasıyla ortaya çıkan ve ihmal edilmemesi gereken sorunlarınen önemlisidir.Doğadaki hava, su, toprak,bitkiler ve diğer canlılar arasında kurulmuş olan bumükemmel dengeyi, insanların yine kendileri için muhafaza etmeleri zorunludur.Çevre ,Dünyada mevcut olan tüm değerleriyle korunması gereken bir bütündür.Birilişkiler bütünü olan çevrenin bozulması ve çevre sorunlarının ortaya çıkması, genellikleinsan kaynaklı etkilerin sonucu doğal dengenin bozulmasıyla başlamıştır.Doğanın kirletilerek yok edilmesinin önlenmesinde iyi bir planlama anlayışınınuygulanması kaçınılmaz bir önlemdir. Doğal kaynakların korunması ve sürdürülebilirkalkınmanın sağlanabilmesi için koruma-kullanma değerlerinin oluşturulması gerekir. Bubilinçle sahip olduğumuz canlı-cansız tüm doğal değerlerin, biyolojik zenginliklerimizintespiti ve muhafazası gerekmektedir.Denizli, tarihi ve kültürel yönden eşi bulunmaz zenginlikleri barındırmanın yanında,doğal kaynaklar açısından da oldukça zengindir.İlimiz topraklarının %44 ‘ü ormanlardanoluşmaktadır.Bu olumlu tabloya rağmen ağaçlandırma çalışmalarına devam edilmekte veçevre sorunları ile mücadele sürmektedir.Sunulan çalışmada Denizli’nin coğrafik konumu, kaynakları, hava, su, toprak, florave fauna, gürültü, atıklar, turizm, sanayi-teknoloji, tarım, enerji, ulaşım, nüfus, doğalafetleri sağlık, planlama gibi çevre açısından önemli konulara ilişkin temel bilgilersunulmuştur. Bu veriler, hem bölgenin geleceğe yönelik planlanmasında hem de halkın veyatırımcıların bilgilendirilmesine yardımcı olabilecek düzeydedir.Çevre sorunlarını gidermenin yolu sorunları bilmektir.İl Çevre Durum Raporununyeniden hazırlanması ile ildeki Çevre Sorunlarının tespiti, önlenmesi ve çözüm yollarınınbulunmasına katkı sağlanacaktır.Tüm bu çalışmaların birlik, beraberlik ile kamu ve özelkuruluşların destek ve katkıları ile sonuca ulaşılabileceğine inanıyoruz.Yılmaz KAPLANİl Çevre ve Orman Müdürü

İÇİNDEKİLERTakdimÖnsözİçindekilerTablo DiziniHarita DiziniŞekil DiziniGrafik DiziniFotoğraf DiziniA. COĞRAFİ KAPSAMA.1. GirişA.2. İl ve İlçe SınırlarıA.3. İlin Coğrafi DurumuA.4. İlin Topoğrafyası ve JeomorfolojisiA.5. İlin Jeolojik Yapı ve StratigrafisiA.5.1. Metomorfizma ve MağmatizmaA.5.2. Tektonik ve PaleocoğrafyaB. DOĞAL KAYNAKLARB.1. Enerji KaynaklarıB.1.1. GüneşB.1.2. Su GücüB.1.3. KömürB.1.4. Doğal GazB.1.5. RüzgarB.1.6. Biyomas (Biyogaz, Odun, Tezek)B.1.7. PetrolB.1.8. Jeotermal SahalarB.2. Flora ve FaunaB.2.1. OrmanlarB.2.1.1. İlimizde Yapılan Ağaçlandırma ÇalışmalarıB.2.1.2 Erozyon Kontrolü ÇalışmalarıB.2.1.3. Yeşil Kuşak AğaçlandırmalarıB.2.1.4. Özel Ağaçlandırma ÇalışmalarıB.2.2. Çayır ve MeraB.2.3. Sulak AlanlarB.2.4. Endemik BitkilerB.2.5. Fauna ve Endemik HayvanlarB.2.6. Milli Parklar, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanları, Tabiat ParklarıB.3. ToprakB.4. Su KaynaklarıB.4.1. İçme Suyu Kaynakları ve BarajlarB.4.2.Yeraltı Su KaynaklarıB.4.3.AkarsularB.4.3. Göller ve Göletler2. Yer Altı Su KaynaklarB.4.3. Akar SulaB.4.4. Göller veB.5. Mineral Kaynaklar2KB.5.1. Sanayi MadenleriB.5.2. Metalik MadenlerB.5.3. Enerji MadenleriC. HAVA (ATMOSFER VE İKLİM)C.1. İklim ve HavaC.1.1. Doğal DeğişkenlerSayfaIIIIII-XIIIXIV-XVIIXVIIXVIIXVIIIXIX112468912121212151515151522222223232323232330303337383374342454446494951535454

C.1.1.1. RüzgarC.1.1.2. BasınçC.1.1.3. NemC.1.1.4. SıcaklıkC.1.1.5. BuharlaşmaC.1.1.6. YağışC.1.1.6.1. YağmurC.1.1.6.1.2.Kar, Dolu, Sis ve KırağıC.1.1.7. SellerC.1.1.8. KuraklıkC.1.1.9. MikroklimaC.1.2. Yapay EtmenlerC.1.2.1. Plansız KentleşmeC.1.2.2. Yeşil Alanların AzalmasıC.1.2.3. Isınmada Kullanılan YakıtlarC.1.2.4. Endüstriyel EmisyonlarC.1.2.5. Trafikten Kaynaklanan EmisyonlarC.2. Hava Kirletici Gazlar Ve KaynaklarıC.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonları ve DumanC.2.2. Partikül Madde EmisyonlarıC.2.3. KarbonmonoksitC.2.4. Nitrojen OksitleriC.2.5. Hidro Karbon ve Kurşun EmisyonlarıC.3. Atmosferik KirlilikC.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin EtkileriC.3.2. Asit Yağmurları ve EtkileriC.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye olan EtkileriC.4.1. Doğal Çevreye EtkisiC.4.1.1. Su Üzerindeki EtkileriC.4.1.2. Toprak Üzerine EtkileriC.4.1.3. Flora ve Fauna Üzerindeki EtkileriC.4.1.4. İnsan Sağlığı Üzerindeki EtkileriC.4.2. Yapay Çevreye Olan EtkileriC.4.2.1. Görüntü Kirliliği Üzerine EtkileriD. SUD.1. Su Kaynaklarının KullanımıD.1.1. Yeraltı SularıD.1.2. AkarsularD.1.3. Göller, Göletler, RezervuarlarD.1.4. DenizlerD.2. Doğal Drenaj SistemleriD.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye EtkileriD.3.1. Yeraltı Suları ve KirlilikD.3.2. Akarsularda KirlilikD.3.3. Göller,Göletler ve Rezervuarlarda KirlilikD.3.4. Denizlerde KirlilikD.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve PolitikalarıE. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMIE.1. Genel Toprak YapısıE.2. Toprak KirliliğiE.2.1. Kimyasal KirlenmeE.2.1.1. Atmosferik KirlenmeE.2.1.2. Atıklardan KirlenmeE.2.2. Mikrobiyal KirlenmeE.3. AraziE.3.1. Arazi VarlığıE.3.1.1. Arazi SınıflarıE.3.1.2. Kullanma DurumuE.3.2. Arazi Problemleri54555657585959606161626262626265666666727272727272737373737474757676777780828484848485109111111112112113113113115115115115115

F. FLORA, FAUNA VE HASSAS YÖRELERF.1. OrmanlarF.1.1. Ormanların Ekolojik YapısıF.1.2. Bölgenin Orman EnvanteriF.1.3. Orman Varlığının YararlarıF.1.4. Orman Sayılan Alanların DaraltılmasıF.2. Çayır ve Meralar115117117117117118119

F.2.1. Çayır Ve Mera VarlığıF.2.2. Kullanım Amaçları ve YararlarıF.3. FloraF.3.1.Türler ve PopulasyonlarıF.3.2 .Habitat ve ToplulukF.4. FaunaF.4.1. Türler ve PopulasyonlarıF.4.1.1. Karasal Türler ve PopulasyonlarıF.4.1.2. Aquatik Türler ve PopulasyonlarıF.4.1.2.1. Kürklü HayvanlarF.4.1.2.2.BalıklarF.4.2. Habitat ve TopluluklarF.4.3. Hayvan Yaşam HaklarıF.4.3.1.Evcil HayvanlarF.4.3.1.1. Sahipli HayvanlarF.4.3.1.2. Sahipsiz HayvanlarF.4.3.1.3. Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Olan Evcil HayvanlarF.4.3.2. Hayvan Hakları İhlalleriF.4.3.3. Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliğiF.5. Hassas YörelerF.5.1. Milli ParklarF.5.2. Tabiat ParklarıF.5.3. Tabiat AnıtıF.5.4. Tabiatı Koruma AlanlarıF.5.5. Mesire YerleriF.5.6. Sulak AlanlarF.5.7 Biyogenetik Rezerv AlanlarıF.5.8 Biyosfer Rezerv AlanlarıF.5.9. Özel Çevre Koruma BölgeleriF.5.10. Yaban Hayatı Geliştirme SahalarıF.5.11. Su Ürünleri Üretim Sahalarının Çevrelerindeki KıyılarF.5.12. Endemik Bitki ve Hayvanların Yaşam Ortamı Olan AlanlarF.5.13. Koruma Altına Alınan Yabani Flora Faunanın Yaşam Ortamı Olan AlanlarF.5.14. Akdeniz`e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin Yaşama ve BeslenmeOrtamı Olan AlanlarF.5.15. Kültür ve Tabiat Varlıklarının Bulunduğu Koruma AlanlarıF.5.16 Sit AlanlarıF.5.16.1. Kentsel SitF.5.16.2. Tarihi SitF.5.16.3. Arkeolojik SitF.5.16.4. Doğal SitF.5.17. Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesinde Yeralan “KültürelMiras” ve “Doğal Miras” Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal AlanlarF.5.17.1.Kültürel Miras Kapsamına Giren AlanlarF.5.17.1.1.AnıtlarF.5.17.1.2. Yapı TopluluklarıF.5.17.1.3. SitlerF.5.17.2. Doğal Miras Kapsamına Giren AlanlarF.5.18. Akdeniz`de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit Alanları119119119120120120120120122122122122123123123123123123124124124127127129130131133133133138144144144144144145145145145146146146146147151151151

F.5.19. Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği’ne Göre Belirlenen Kıta İçi Yüzeysel SularıKapsayan İçme ve Kullanma Suyu RezervuarlarıF.5.19.1. Mutlak Koruma AlanlarıF.5.19.2. Kısa Mesafeli Koruma AlanıF.5.19.3. Orta Mesafeli Koruma AlanıF.5.19.4. Uzun Mesafeli Koruma AlanıF.5.20. Hava Kalitesi Kontrol Yönetmeliğinde Belirtilen Hassas Kirlenme BölgeleriF.5.21. Jeolojik ve Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu AlanlarF.5.22. Tarım AlanlarıG. TURİZMG.1. Yörenin Turistik DeğerleriG.1.1. Yörenin Doğal DeğerleriG.1.1.1. KonumG.1.1.2. Fiziki ÖzellikleriG.1.2. Kültürel DeğerlerG.1.2.1. KaleiçiG.1.2.2. LeodikyaG.1.2.3. PamukkaleG.1.2.4.TripolisG.1.2.5.Colossai (Honaz)G.1.2.6.SebastopolisG.1.2.7. ApolloniaG.1.2.8. HarekliaG.1.2.9.Kale (Tabea)G.1.2.10.EumeniaG.1.2.11.DionyzopolisG.1.2.12. Akhan Kervansaray-Çardak Han/Abat KervansarayG.1.2.13.Yediler TürbesiG.1.2.14.Servergazi TürbesiG.1.2.15.Fatma Hanım (Yıldız) TürbesiG.1.2.16. Mehmet Gazi TürbesiG.1.2.17.Ahi Sinan TürbesiG.1.2.18.Mahmut Gazi TürbesiG.1.2.19. Yatağan Baba TürbesiG.1.2.20.Abdi Bey Sultan TürbesiG.1.2.21.Beycesultan TürbesiG.1.2.22.Hüsamettin Bey TürbesiG.1.2.23.Er Dinlendi TürbesiG.1.2.24. Ahmet Dede TürbesiG.1.2.25. Habib –Acem TürbesiG.1.2.26. Üçler TürbesiG.2. Turizm ÇeşitleriG.3. Turistik AltyapıG4. Turist SayısıG.4.1. Denizlide Konaklayan Kişilerin Milletlerine Göre DağılımıG.4.2. Denizlide Konaklayan Kişilerin İlçelere Göre DağılımıG.4.3. Turizm Mevsiminde Nüfus Artış MiktarıG.5. Turizm EkonomisiG.6. Turizm-Çevre İlişkisiH. TARIMH.1. Genel Tarımsal YapıH.2. Tarla TarımıH.2.1. Bitkisel ÜretimH.2.1.1. Tarla BitkileriH.2.1.1.1.BuğdaygillerH.2.1.1.2.Yem BitkileriH.2.1.1.3. Endüstriyel BitkilerH.2.1.1.4. Süs BitkileriH.2.1.2. Bahçe BitkileriH.2.1.2.1.Meyve ÜretimiH.2.1.2.2. Sebze ÜretimiH.2.2 Hayvansal ÜretimH.2.2.1.Büyükbaş HayvancılıkH.2.2.2.Küçükbaş HayvancılıkH.2.2.3. Kümes Hayvancılığı (Kanatlı Üretim)151151152153153154156156157157157157170170170171171171172172172172172173173173174174174174174175175175175176176176177177177184184184184184185188188188189190190191191191191192194194194195

K. SANAYİ VE TEKNOLOJİK.1. İldeki Sanayiinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri Ve Bunu Etkileyen EtkenlerK.2. Genel Anlamda Sanayiinin GruplandırılmasıK.2.1. Sanayi AlanlarıK.2.2. Küçük Sanayi SiteleriK.2.3. Organize Sanayi BölgeleriK.3. Sanayinin İlçelere Göre DağılımıK.4. Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları Ve İstihdam DurumuK.5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknoloji Ve Enerji KullanımıK.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları Ve Alınan ÖnlemlerK.6.1.Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava KirliliğiK.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su KirliliğiK.6.3. Sanayiden Kaynaklanan Toprak KirliliğiK.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü KirliliğiK.6.5. Sanayi AtıklarıL. ULAŞIM, ALTYAPI, HABERLEŞMEL.1. AltyapıL.1.1 Su SistemiL.1.2.Atıksu Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma SistemiL.1.3. Yeşil AlanlarL.1.4. Elektrik İletim HatlarıL.1.5. Doğalgaz Boru HatlarıL.2. UlaşımL.2.1. KarayollarıL.2.1.1. Karayolları GenelL.2.1.2. Ulaşımın PlanlanmasıL.2.1.3. Toplu Taşım SistemleriL.2.1.4.Kent İçi YollarL.2.1.5.Araç SayısıL.2.2. DemiryollarıL.2.2.1. Kullanılan Raylı SistemL.2.2.2. Taşımacılıkta DemiryollarıL.2.3. Deniz, Göl ve Nehir TaşımacılığıL.2.3.1. LimanlarL.2.3.2. TaşımacılıkL.2.4. Hava YollarıL.3. HaberleşmeL.4. İlin İmar DurumuL.5. İldeki Baz İstasyonları Sayısı243244245245246251255256257257257257258258259259259263264264265265265266266266267267267267267267268268268268268

M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUSM.1. Kentsel ve Kırsal PlanlamaM.1.1. Kentsel AlanlarM.1.1.1. Doğal Özelliklerin Kent Formuna EtkileriM.1.1.2. Kentsel Büyüme DeseniM.1.1.3. Planlı kentsel Gelişme AlanlarıM.1.1.4. Kentsel Alanlarda YoğunlukM.1.1.5. Kentsel Yenileme AlanlarıM.1.1.6. Endüstri Alanları Yer SeçimiM.1.1.7. Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli AlanlarM.1.2. Kırsal AlanlarM.1.2.1. Kırsal Yerleşme DeseniM.1.2.2. Arazi MülkiyetiM.2. Alt YapıM.3. Binalar ve Yapı ÇeşitleriM.3.1. Kamu BinalarıM.3.2. OkullarM.3.3. Hastahaneler ve Sağlık TesisleriM.3.4. Sosyal ve Kültürel TesislerM.3.5. Endüstriyel YapılarM.3.6. Göçler ve Hareketli BarınaklarM.3.7.Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer BinalarM.3.8. Bürolar ve DükkanlarM.3.9. Kırsal Alanlarda YapılaşmaM.3.10. Yerel Mimari ÖzelliklerM.3.11. Bina Yapımında Kullanılan MateryallerM.4. Sosyo-Ekonomik YapıM.4.1. GöçlerM.4.2. Göçebe İşçiler (Mevsimlik)M.4.3. Kent Toprağının Mülkiyet DağılımıM.4.4. Konut Yapımı SüreçleriM.4.5. Gece Kondu Islah ve Önleme BölgeleriM.5. Yerleşim Yerlerinin Çevresel EtkileriM.5.1. Binalarda Ses İzolasyonuM.5.2. Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü ZonlarıM.5.3. Ticari ve Endüstriyel GürültüM.5.4. Kentsel AtıklarM.5.5. Binaların Isı YalıtımıM.6. NüfusM.6.1. Nüfusun Yıllara Göre GelişimiM.6.2. Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre DağılımıM.6.3. İl ve İlçelerin Nüfus YoğunluklarıM.6.4. Nüfus Değişim OranıM.6.5. Yer Değiştirme OlaylarıM.6.6. Turizm ve SeyahatM.6.7. İşsizlikM.6.7. İşsizlik269269269269271272273275275275275276276276276276276276276276276276276276277278278278278278278279279280280280281281281282283284285286287286287

N. ATIKLARN.1. Evsel AtıklarN.2. Tehlikeli ve Zararlı AtıklarN.3. Özel AtıklarN.3.1. Tıbbi AtıklarN.3.2. Atık YağlarN.3.3. Pil ve AkülerN.3.4. Jips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan KüllerN.3.5. Arıtma ÇamurlarıN.3.6. Elektrik ve Elektronik AtıklarN.3.7. Kullanım Ömrü Bitmiş AraçlarN.4. Diğer AtıklarN.4.1. Radyoaktif AtıklarN.4.2. Hayvan KadavralarıN.4.3. Mezbaha AtıklarıN.5. Atık YönetimiN.6. Katı Atık Miktarı ve KompozisyonuN.7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Transfer İstasyonuN.8.Atıkları Bertaraf YöntemleriN.8.1. Katı Atıkların DepolanmasıN.8.2. Atıkların YakılmasıN.8.3. KompostN.9.Atıkların Geri Kazanımı ve DeğerlendirilmesiN.10. Atıkların Çevre Üzerindeki EtkileriO. GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİMO.1.GürültüO.1.1 Gürültü KaynaklarıO.1.1.1. Trafik GürültüsüO.1.1.2. Endüstri GürültüsüO.1.1.3. İnşaat GürültüsüO.1.1.4. Yerleşim Alanlarında Oluşan GürültülerO.1.1.5. Havaalanları Yakınında Oluşan GürültüO.1.2. Gürültünün Çevreye Olan EtkileriO.1.2.1. Gürültünün Fiziksel Çevreye EtkileriO.1.2.2. Sosyal Çevreye EtkisiO.1.3. Gürültünün İnsanlar Üzerine EtkileriO.1.3.1. Fiziksel EtkisiO.1.3.2. Fizyolojik EtkisiO.1.3.3. Psikolojik EtkisiO.1.3.4. Performans EtkisiO.2. TitreşimP. AFETLERP.1. Afet OlaylarıP.1.1. DepremlerP.1.2. Heyelan ve ÇığlarP.1.3. SellerP.1.4. Orman ve Otlak YangınlarıP.1.5. FırtınalarP.2. Afetler ve Sağlık ZararlarıP.2.1. Kimyasal ve Biyolojik SilahlarP.2.2. Radyoaktif MaddelerP.2.3. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli AtıklarP.2.4. Tehlikeli ve Zehirli MaddelerP.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım TedbirleriP.3.1. Sivil Savunma BirimleriP.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme TedbirleriP.3.3. İlk Yardım Servisleri288290291291292292292292295295296296296296296297301302302303303305306307307307309310310312312312312312312313313314314315318318318319320321321321321321321321321322

P.3.4. Afetzedelerin Yeniden İskanıP.3.5. Zehirli Maddelerin Sınırlar Arası Taşınması İçin Alınan TedbirlerR. SAĞLIK VE ÇEVRER.1. Temel Sağlık HizmetleriR.1.1 Sağlık kurumlarının DağılımıR.1.2. Bulaşıcı HastalıklarR.1.2.1. İçme ve Kullanma Sularının Sağlık DurumuR.1.2.2. Denizlerin Sağlık DurumuR.1.2.3. Zoonoz HastalıklarR.1.3. Gıda HijyeniR.1.4. Aşı ÇalışmalarıR.1.5. Bebek ÖlümleriR.1.6. Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Gruplarına Göre DağılımıR.1.7. Aile planlaması ÇalışmalarıR.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık RiskleriR.2.1. Kentsel Hava KirliliğiR.2.2. Su KirliliğiR.2.3. AtıklarR.2.4. GürültüR.2.5. İyonize Radyasyondan KorunmaR.2.6. PestisitlerS. ÇEVRE EĞİTİMİS.1. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi İle İlgili FaaliyetleriS.2. Çevre ile İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve FaaliyetleriS.2.1. Çevre VakıflarıS.2.2. Çevre DernekleriS.2.3. Çevre İle İlgili FederasyonlarT. ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMASIT.1. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın ÖnlenmesiT.2. Doğal Kaynakların Ekolojik Dengelerin Esas Alınarak Verimli Kullanımı, Korunmasıve GeliştirilmesiT.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin Sonuçlarının Çevrenin Taşıma KapasitesiniAşmayacak Biçimde PlanlanmasıT.4. Çevrenin İnsan-Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun SağlanmasıT.5. Çevreye Duyarlı Arazi Kullanımı PlanlanmasıT.6. Çevresel Etki Değerlendirmesi323323324324326328329329329330331331331332332333335336337337339340340340340341348349349350353TABLO DİZİNİB.1. Jeotermal Santralı Enerji Üretimi 12B.2. Jeotermal Santralı Üretim Kuyuları 18B.3. Sıcak Su Kaynaklarının Analiz Sonuçları 20B.4. Denizli İlinin İçme Suyu Kaynakları 38B.5. Çeşitli Bölgelerdeki 28 Adet Sondaj Kuyuları 39B.6. Denizli İlinin Muhtelif Semtlerinden Alınan Şebeke Sularının Kimyasal Analiz Sonuçları 39B.7. Denizli Merkezde Döşenmiş Olan Asbestli Çimento Boruların (AÇB) Toplam Uzunluğu 42B.8. Denizli Merkezde 1994-1998 Yılları Arasında Döşemiş Olan PVC Boruların Uzunlukları 42B.9. Denizli Merkezde 1954 Yılında Döşenmiş Olan Pik Boruların Uzunlukları 42B.10. Denizli İli Köy İçme Sularının Durumu 43B.11. Denizli İli Sınırları İçindeki Yer altı Suyu Sulama Tesisleri 44C.1. Denizli İli Son 35 Yıllık Ortalama Rüzgar Hızı (m/sn) 55C.2. Denizli İli Son 35 Yıllık En Hızlı Rüzgar ve Yönü (m/sn) 55C.3. Denizli İli Son 34 Yıllık Hakim Rüzgar Yönü 55C.4. Denizli İli Son 43 Yıllık Ortalama Kuvvetli Rüzgarlı Günler Sayısı 55C.5. Denizli İli Son 35 Yıllık Ortalama Fırtınalı Günler Sayısı 55C.6. Denizli İli Son 35 Yıllık Ortalama Aktüel Basınç (mb) 56C.7. Denizli İli Son 35 Yıllık En Yüksek Aktüel basınç (mb) 56C.8. Denizli İli Son 35 Yıllık En Düşük Aktüel Basınç (mb) 56C.9. Denizli İli Son 51 Yıllık Ortalama Sisli Günler Sayısı 57C.10. Denizli İli Son 41 Yıllık Ortalama Nispi Nem Yüzdesi (%) 57

C.11. Denizli İli Son 41 Yıllık En Düşük Nispi nem Yüzdesi (%) 57C.12. Denizli İli Son 41 Yıllık Ortalama Sıcaklık (C°) 58C.13. Denizli İli Son 41 Yıllık En Yüksek Sıcaklık (C°) 58C.14. Denizli İli Son 41 Yıllık En Düşük Sıcaklık (C°) 58C.15. Denizli İli Son 25 Yıllık Ortalama Güneşlenme Müddeti (saat/dak.) 59C.16. Denizli İli Son 14 Yıllık Ortalama Buharlaşma Miktarı (mm) 59C.17. Denizli İli Son 50 Yıllık Ortalama Yağış Miktarı (mm) 60C.18. Denizli İli Son 56 Yıllık Ortalama Yağışlı Günler sayısı 60C.19. Denizli İli Son 56 Günlük En Çok Yağış Miktarı (mm) 60C.20. Denizli İli Son 39 Yıllık Ortalama Karlı Günler Sayısı 61C.21. Denizli İli Son 54 Yıllık Ortalama Karla Örtülü Günler Sayısı 61C.22. Denizli İli Son 54 Yıllık En yüksek Kar Örtüsü (cm) 61C.23. Denizli İli Son 41 Ortalama Donlu Günler Sayısı 61C.24. Denizli Meteoroloji Müdürlüğü’nün 2002 Yılına Ait Meteorolojik Ölçümler veOrtalamalarC.25. Denizli İlinin Yakıt İstatistiği 64C.26. Denizli İlinde Emisyon İzni Alan İşletmeler 65D.1. Denizli İli’ndeki Sulama Kooperatiflerince İşletilen Sulamalar 77-78D.2. DSİ’nce Tarife Uygulanan Sulamalar 79D.3. DSİ’nce İnşa Edilen ve Çeşitli Kuruluşlarca Devredilen Sulamalar 79D.4. DSİ’nce İnşa Edilerek Çeşitli Kuruluşlara Devredilen Göletler 79D.5. DSİ’nce Tarife Uygulanan Sulamalar 80D.6. Denizli’nin Ova ve Havzalarının Yeraltı Suyu DurumuD.7. Kombine Sulamalar8080D.8. Denizli İlindeki Akarsuların Kirlenme Nedenleri 85D.9. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonlarına Ait 1992-2002 Yılları Arasındaki Ortalama 88-91Ölçüm DeğerleriD.10. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonunun 1992-2002 Yılları Arasındaki Sekiz Yıllık 100Kirlilik OrtalamalarıD.11. Arıtma Tesisi Faaliyette Olan ve Kurma Çalışmaları Devam Eden Kuruluşlar 108-109E.1. Tarım Alanlarının Kullanılma Durumu 115F.1 Denizli İli Orman Alanı Dağılımı (Ha) 117F.2. Denizli İlçelerindeki Mevcut Av Hayvanları 121F.3 Denizli Merkez ve İlçelerinde Sahiplendirilen Hayvan Sayısının Durumu 123G.1 Denizli İl Merkezi’nde Bulunan Konaklama Tesisleriyle İlgili Bilgiler 178G.2 Pamukkale Kasabasında Yeralan Konaklama Tesisleri 179G.3 Pamukkale’de Yer Alan Pansiyonlarla İlgili Bilgiler 180G.4. Karahayıt Kasabası’ndaki Konaklama Tesisleri Hakkındaki Bilgiler 181G.5. Denizli’nin İlçelerindeki Konaklama Tesisleri Hakkındaki Bilgiler 183G.6. Denizli İlini Ziyaret Eden Turist Sayısı 184H.1 İlimizin Arazi Durumu 188H.2 Denizli İlinin Tarım Arazisi Kullanım Durumu 188H.3. Denizli İlinin Tarla Arazisi Kullanım Durumu 189H.4. Denizli İli 2001 Yılı Tarla Ürünleri Ekim Alanları ve Üretim Miktarları 189H.5. Denizli İli 2002 Yılı Buğdaygillerin Ekim Alanları ve Üretim Miktarları 190H.6. Denizli İli 2001 Yılı Yem Bitkilerinin Ekim Alanları ve Üretim Miktarları 190H.7. Denizli İli 2001 Yılı Endüstriyel Bitkilerin Ekim Alanları ve Üretim Miktarları 191H.8. Denizli İline Ait Meyve Ağaçları Çeşitleri ve Üretimleri 191H.9. Denizli İline Ait Sebze Ekim Alanları ve Üretimleri 192H.10. Denizli İlinde gerçekleştirilen Örtü Altı Tarımı 193H.11.Denizli İlinin Büyükbaş Hayvan Varlığı ve Ürün Çeşidi 194H.12. Denizli İlinin Küçükbaş Hayvan Varlığı ve Ürün Çeşidi 195

H.13.Denizli İlinin Kümes Hayvan Varlığı ve Ürün Çeşidi 195H.14.Denizli’deki Su Ürünleri 195H.15. Denizli İlinin Arı (Kovan) Varlığı 195H.16. Yönetimli Çiftçi Mücadelesi 198H.17. Denizli İlinde Zirai Gübrelerin Yıllık Kullanım Miktarları201I.1. Dünyadaki Magnezit Üretimi223I.2. Magnezit Rezervlerinin İllere Göre Dağılımı224J.1. Orman Bölge Müdürlüğü Odun Üretim Miktarları 239J.2. Denizli İlinin Elektrik Tüketiminin Sektörlere Göre Dağılımı 242K.1. Organize Sanayi Bölgesindeki Sanayi Tesisleri 248L.1. Denizli’nin Bazı İllere Olan Uzaklığı 265L.2. İl Merkezinin İlçelere Uzaklığı 265L.3. Denizli İli Köy Yolları Ağı Durumu 266L.4. Denizli İli Yol Satıh Durumu 266L.5. Denizli’de Trafiğe Kayıtlı Araç Sayısı (Eylül 2001) 267L.6. Denizli Garına Gelen Giden Trenler ve Saatleri 267L.7. Denizli İstanbul Arası Uçak Seferleri 268M.1.Denizli İli 1998 Yılı Tahmini Bina Durum Bilgileri 273M.2. Denizli Nüfusunun Yıllara Göre Gelişimi 281M.3. Denizli’de Cinsiyete Göre Şehir ve Köy Nüfusu Oranı 282M.4. Denizli İli Nüfusu Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı 282M.5. Cinsiyete Göre Nüfusun Ağırlıklı Ortalama Yaş ve Medyan Yaş 283M.6. Denizli ve İlçelerinin 1990-2000 Yılları Genel Nüfus Sayımı Sonuçları 283M.7. İkametgaha Göre Denizli İli İlçe Köy ve Toplam Nüfusları 284M.8. Denizli’de Cinsiyete Göre Yıllık Nüfus Artış Hızı % 285N.1. Denizli’deki Evsel Nitelikli Atıkların Zararlı Madde İçerikleri 291N.2. Denizli İlinde Yapılan Tıbbı Atık Kontrolü 292N.3. Denizli İlindeki Sanayi Tesislerinin Atıksu Arıtma Tesislerinden Çıkan Arıtma294Çamurlarının Analiz SonuçlarıN.4. Denizli İlindeki Sanayi Tesislerinden Çıkan Arıtma Çamurlarının Miktarları ve Bertaraf295YöntemiN.5. Denizli Merkeze Ait Katı Atık Miktarı (Tahmini) 297N.6. Denizli’nin Atıklarının Bileşimi 298N.7. Denizli’nin Evsel Nitelikli Atıklarının Su İçeriği, Organik İçeriği, TOK ve Isıl Değeri 299N.8. Denizli Kenti Evsel Çöplerin Değerlendirilebilir Atık Potansiyeli (Korsan Toplayıcılar299Hariç )N.9. Denizli’deki Evsel Çöpün Değerli Atık Potansiyeli (Korsan Toplayıcılar Dahil) 300N.10. Denizli Belediyesi’ne Ait Atık Toplama Araçları 302O.1. Taşıtlar İçin İzin Verilebilir Üst Gürültü Seviyeleri (dBA ) 307O.2. Trafiğin Yoğun Olduğu Yerlerdeki Gürültü Ölçüm Değerleri (dBA) 308O.3. Ticarethanelerin Yoğun Olduğu Yerlerde Yapılan Gürültü Ölçüm Değerleri Ortalaması 309O.4. İşyerlerinde Maksimum Düzeylerinde İzin Verilebilir Çalışma Süreleri 309O.5. Denizli’nin Çeşitli Endüstriyel İş yerlerindeki Gürültü Düzeyleri (dBA) 309O.6. Sanayinin Yoğun Olduğu Yerlerde Gürültü Ölçümleri 310O.7. Yerleşim Bölgeleri Gürültü Sınır Değerleri 310O.8. Kapalı Alandaki İşyerlerinde Ölçülen Gürültü Düzeyleri 311O.9. Pilot Olarak Seçilen Belediye İşhanında (Bayramyeri) Gürültü Düzeyi Ölçümleri 311P.1. Denizli ve Civarındaki 1970-1990 Yıllarında Oluşan Depremlerin Odak Derinlikleri 316P.2. 1933-2000 Yılları Arasında Denizli ve Civarında Meydana Gelen Depremlere Ait HasarDurumu 316P.3. Denizli İlinde Son Yıllarda Çıkan Orman ve Otlak Yangınları 319R.1. Denizli’nin Merkez ve ilçelerindeki Sağlık Kurumları 324R.2. Denizli ve İlçelerinde bulunan Hastaneler ve Yatak sayıları 325R.3. Denizli İli 2001 Yılı Bulaşıcı Hastalıkların Aylara Göre Dağılımı 327R.4. 2001 Yılı Aylara Göre Su Numune Sonuçları 328R.5. Denizli İli 2001 Yılı Halk Sağlığı Laboratuarları ile Hıfzıssıhha Enstitüleri Gıda Kontrol 330

ÇalışmalarıR.6. Denizli İli 2000 Yılında Uygulanan Polio Aşı Dozu Sayıları Formu 330R.7. Kuduz Aşılamaları 330R.8. Tetanoz Aşılamaları 330R.9. Denizli İlinde 2001 Yılı Bebek Tespit Durumu 331R.10. Denizli İlinde Bütün Ölümlerin Yaş ve Cinslerine Göre Dağılımları 331R.11. Denizli’deki Aile Planlaması Yöntemlerinin Kullanım Durumu 332R.12. Denizli İli Sınırları İçinde Kirliliğe Maruz Kalmış Su Kaynakları ve Kirlenme Nedenleri 333R.13. Somometre Cihazı İle Yapılan Gürültü Kontrol Çalışmaları 337T.1.1. 2004 Yılı ÇED Gerekli Değildir Kararı Verilen Faaliyetler 354HARİTA DİZİNİA.1. Denizli İli Haritası 3A.2. Denizli İlinin Jeoloji Haritası 6A.3. Deprem Haritası 10A.4. Denizli ve Dolaylarındaki Diri Fayları Gösterir Harita 11B.1. Sıcak Su Kaynakları 16D.1. B. Menderes Nehri Üzerindeki Ölçüm İstasyonlarının Yerleri 87M.1 Denizli Batı Gelişme Bandı İmar Uygulama Planı 275ŞEKİL DİZİNİF.1. Pamukkale Özel Çevre Koruma Bölgesi 136F.2. Pamukkale Özel Çevre Koruma Bölgesi Sınırları 154F.3. Gökpınar Barajı Koruma Alanı Sınır Koordinatları 155F.4. Buldan Süleymanlı Yayla Gölü Koruma Alanı Sınır Koordinatları 155L.1. Denizli Kanalizasyonu Arıtma Tesisi Akım Şeması 262N.1. Kompost Tesisi Akım Şeması 304GRAFİK DİZİNİC.1. Denizli ili 1995 Yılı Hava Kirliliği SO 2 ve Partikül Madde Aylık Ortalama Değerleri 67C.2. Denizli ili 1996 Yılı Hava Kirliliği SO 2 ve Partikül Madde Aylık Ortalama Değerleri 68C.3. Denizli ili 1997 Yılı Hava Kirliliği SO 2 ve Partikül Madde Aylık Ortalama Değerleri 69C.4. Denizli ili 1998 Yılı Hava Kirliliği SO 2 ve Partikül Madde Aylık Ortalama Değerleri 70C.5. Denizli ili 1999 Yılı Hava Kirliliği SO 2 ve Partikül Madde Aylık Ortalama Değerleri 71D.1. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonunun 1992-2002 Yılları Arasındaki BOI 5 Değişimi 92D.2. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna ait 1992-2002 Yılları Arasındaki KOI Değişimi 93D.3. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna ait1992-2002 Yılları Arasındaki NH 3 -N 94(Amonyak Azotu) DeğişimiD.4. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna ait1992-2002 Yılları Arasındaki Askıda Katı 95Madde (AKM) DeğişimiD.5. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna ait1992-2002 Yılları Arasındaki pH Değişimi 96D.6. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna ait1992-2002 Yılları Arasındaki Klorür (Cl) 97DeğişimiD.7. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna ait1992-2002 Yılları Arasındaki Toplam 98Koliform DeğişimiD.8. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna ait1992-2002 Yılları Arasındaki Bor (B) 99DeğişimiD.9. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna ait BOI 5 Kirlilik Payları 100D.10. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna ait KOI Kirlilik Payları 101D.11. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna ait NH 3 -N Kirlilik Payları 101D.12. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna ait AKM Kirlilik Payları 102D.13. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna ait pH Kirlilik Payları 102D.14. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna ait Klorür Kirlilik Payları 103

D.15. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna ait Toplam Koliform Kirlilik PaylarıD.16. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna ait Bor Kirlilik Payları 104K.1. Denizli’de Sanayi Kuruluşlarının Sektörel Dağılımı 244N.1. Atık Miktarı Tahminleri 297P.1. 1900-2000 Yılları Arasında Meydana Gelen Depremlerin Aletsel Büyüklükleri 317R.1. Bulaşıcı Hastalıkların Dağılımı 326103FOTOĞRAF DİZİNİA.1. Denizli İlinden Görünüşler 2

B.1. Pamukkale TravertenleriB.2. Kartal gölüB.3. Süleymanlı Yayla GölüB.4. Güney ŞelalesiB.5.AkdağB.6. Çamlık ParkıB.7. Kefe YaylasıB.8. Eşen GöletiB.9. Gökpınar Baraj HavzasıB.10. Büyük Menderes NehriB.11. Dalaman ÇayıB.12. AcıgölB.13. Işıklı GölüB.14. Adıgüzel BarajıB.15. Eşen göletiD.1. Büyük Menderes NehriD.2. Dalaman ÇayıD.3. AcıgölD.4. Süleymanlı Yayla GölüD.5. Işıklı gölüD.6. I. Organize Sanayi Bölgesinin Atıksu Arıtma TesisiD.7. Denizli Basma Sanayi Arıtma Tesisinden Bir GörünümD.8. Gümüşsu Arıtma tesisinden bir görünümD.9. Menderes TekstilF.1. Karaçam Kartal GölüF.2. Kadıköy Yaylasında BaharF.3. Anadolu Kır ÇiçekleriF.4. Flamingolar Acıgöl/ ÇardakF.5. Denizli HorozuF.6. Honaz DağıF.7. Honaz DağıF.8. Güney ŞelalesiF.9. PamukkaleF.10.Geyik Koruma ve Üretme SahasıF.11. Kartal Gölü ve Sandıraz DağlarıF.12. LaodikyaF.13. HierapolisF.14. Gökpınar Barajı3031313233333434354546474748498181828384104105106107118119120120122124127128135138139147149152

G.1. Pamukkale TravertenG.2. KarahayıtG.3. Çamlık MesireliğiG.4. Gökpınar Baraj GölüG.5. Vali Çeşmesi CankurtaranG.6. Alacain MağarasıG.7. Güney ŞelalesiG.8. Sakızcılar Asmaaltı ŞelalesiG.9. Kefe Yaylası ŞenlikleriG.10.LaodikyaG.11.TripolisG.12.TabeaG.13.Çardak HanG.14.Servergazi TürbesiG.15.Abdi Bey TürbesiG.16.Hüsamettin Bey TürbesiG.17. Habib Acem TürbesiG.18. Pamukkale Özel Çevre Koruma Bölgesi Evsel Atıksu Arıtma TesisiG.19. Tavas İlçesindeki Turistik Halı Tesislerinden Bir GörünümI.1.Başaranlar MermerI.2.Faber MermerI.3.Özçınar MermerK.1.Organize Sanayi bölgesinden GörünüşlerK.2.Yeşilyuva Ayakkabı İmalatçıları ve Ayakkabıcılar Küçük Sanayi SitesiK.3. Kürk Deri İmalatı Agnus Deri AcıpayamK.4.Serinhisar Leblebi İmalatçılarıK.5. Yatağan Bıçak İmalatıK.6. Tekstil Sanayi ve Tekstil ÜrünleriL.1.Çamlık MesireliğiL.2.Doğalgaz Çalışmalarından GörünüşlerN.1.Denizli Belediyesi Katı Atık TesisiP.1. Denizli İlinden Bir Orman görünüşü159160162163164165168168169170171172173174175176177186187205205207249251252254255257263264303320

(A). COĞRAFİ KAPSAMA. 1. GirişDenizli İli’nin coğrafi konumu, Anadolu yarımadasının güneybatısında, EgeBölgesinin doğusunda, Ege, İç Anadolu ve Akdeniz Bölgeleri arasında bir geçit teşkil eder.Bu nedenle, Denizli İl sınırları içerisinde iklim ve bitki örtüsü değişiklik arz eder.Çameli, Beyağaç ve Kale ilçeleri Akdeniz; Sarayköy, kısmen Buldan ve Denizlimerkez ilçesinin Çürüksu Vadisi Ege, diğer ilçeleriyle İç Anadolu Bölgesi iklim ve bitkiörtüsü özellikleri taşımaktadır.Yüzey şekilleri bakımından dalgalıdır. Alçak ve yüksek ovalar, yaylalar ve dağlar birbirinitamamlar. Yüksek ovalar da gerçekte bir yayla sayılır.Denizli şehir merkezi, Karcı Dağı eteklerindeki platformda yer almıştır. Genelolarak ilk yerleşim nedeni korunma, ulaşım imkanları ve verimli topraklara sahip olmasınabağlıdır. İç Anadolu ve Antalya'ya giden yollara hakim bulunan Denizli, çevresinde tarihiyönden önemi çok büyük olan yerleşimlere daha önceleri de sahne olmuştur. İlk yerleşim,halen Bayram yeri diye adlandırılan ve bugün de ticaretin yoğun olduğu Kaleiçi yöresindebaşlamıştır.Denizli İl genelinin ve konum olarak üç tarafı dağlarla çevrili kuzey ve batıya açılanbir çöküntü düzlüğünde bulunan şehir merkezinin hızlı büyümesine paralel olarak çoğalançevre sorunları; bu, çevre durum envanteri raporunda incelenerek ortaya konmayaçalışılacaktır.A.2. İl ve İlçe SınırlarıDenizli İli sınır itibariyle doğudan Burdur, Afyon ve batıdan Aydın, Manisa, kuzeydenUşak, güneyden ise Muğla illeri ile komşu bulunmaktadır (Bkz. Harita A.1).Son düzenlemelere göre Denizli İli’nin 18 ilçesi bulunmakta olup, alfabetik sırayagöre şu ilçeler yer almaktadır:Acıpayam, Akköy, Babadağ, Baklan, Bekilli, Beyağaç, Bozkurt, Buldan, Çal,Çameli, Çardak, Çivril, Güney, Honaz, Kale, Sarayköy, Serinhisar ve Tavas (Bkz. HaritaA.1).A.3. İlin Coğrafi Durumuİlin Türkiye illeri içerisindeki genel konum ve sınırları Harita A.1'de gösterilmiştir.37°12' ve 38° 12' kuzey enlemleri ile 28°30' ve 29°30' doğu boylamları arasında veyüzölçümü 11.868 km 2 olan Denizli ili, Anadolu yarımadasının güneybatısında, EgeBölgesinin doğusunda, Ege-İç Anadolu ve Akdeniz Bölgeleri keşişme noktasında bulunur.

Fotoğraf.A.1. Denizli İlinden Görünüşler

A.4.İlin Topoğrafyası ve JeomorfolojisiYükseltisi 2000 m'yi aşan dağlarla bu dağlar arasında kalan irili ufaklı yayla veovalar, Denizli ilinin başlıca yer şekillerini oluşturur.İlçe bazında yerleşim alanlarının deniz seviyesine göre yüksekliği; Sarayköy endüşük 170 m., Çameli en yüksek 1.350 m. rakımdadır. Denizli kent merkezinin rakımı ise350 m'dir.İlin topoğrafik ve jeomorfolojik durumu üç ana grupta incelenebilir.a- Ovalarb- Yaylalarc- Dağlar ve Vadilera- OvalarDenizli ilinin ovaları alçak ve yüksek diye iki kısma ayrılır (Ortalama 200 m. ve 900m. yükseklikte). Alçak ovalara, doğudan batıya doğru merdiven basamakları şeklindeBüyük Menderes Nehri'ne doğru inilir. Afyon İli'ne bağlı Dinar İlçesi'nden itibaren batıyadoğru ilk kademeyi Dazkırı ve Çardak, kuzeyde Çivril, Baklan yüksek ovaları teşkil eder.Buradan Kaklık Ovası'na inilir, Kaklık'tan Böceli'ye geçiş ikinci kademeyi meydana getirir.Böceli Köyü'nden sonra kuzeye, sonra batıya dönerek Saraköy Ovası'na nihayetMenderes akıntısı yönünde Aydın sınırına ulaşır.Alçak OvalarBüyük Menderes veya Sarayköy Ovası: Doğudan Honaz Dağı, kuzey vekuzeydoğudan Çökelez Dağı, kuzeybatıdan Sazak Dağı, güney ve güneybatıdanBabadağ ve İl merkezini, doğu, kuzey ve batıdan yarım daire gibi kuşatarak Buldanİlçesi'ne kadar devam eden kısmındadır.Çürüksu ve Denizli Ovası: Böceli Köyü'nden başlayarak Pamukkale aşağısındanSarayköy Ovasına karışır.Bu ovalarda pamuk, sebze ve meyve tarımı yapılır.Yüksek OvalarTavas Ovası: Ortalama 950 m. yükseklikte bulunan bu ova 30.000 hektardır.Kuzeyde Babadağ; güneyde Bozdağ, doğuda Serinhisar Dağları, batıda Kale İlçesi ileçevrilidir. Tavas Ovası'nın Bozdağ eteklerinde Barza ve Sarıova bulunmaktadır.Acıpayam Ovası: Tavas Ovası'nın doğusunda, Serinhisar ve Serinhisar Dağları'nındoğu kısmında kuzeyden güneye doğru uzanır. 950 m. yükseklikte bulunan AcıpayamOvası 44.300 hektar genişliğindedir. Bu ovada Tavas'ta olduğu gibi kuru tarım yapılır.Kaklık ve Han-Abat Ovaları: Honaz Dağı'nın kuzeyinden doğuya doğru uzanır.Denizden 850 m. yükseklikte olup, 50.000 hektar genişliğindedir. Acıgöl'ün batısındabulunan Çardak (Han-Abat) Ovası'nın başlıca ürünü tahıldır.Çivril ve Baklan Ovaları: İlin en geniş düzlüğüdür. İçlerinden Büyük Menderesgeçer. Baklan Ovası Çal'a doğru uzanır. 850 m. yüksekliğindedir. İki ovanın genişliği92.000 hektardır. Kuru ve sulu tarım yapılır. Baklan ovasının büyük bir bölümünde AraziToplulaştırma Projesi gerçekleştirilmiştir. Çivril yöresinde özellikle elma yetiştiriciliğigelişmiştir.

- YaylalarDenizli ilinin yüksek ovaları aslında birer yayla sayılır. Bununla beraber yayla adınıalan düzlükler de vardır. Kale ilçesinde Karayayla, Çameli Yaylası, merkez ilçede BağbaşıYaylası ve Uzunpınar Yaylası, Tavas'ta Yoran ve Şahman Yaylaları, Acıpayam'da EşelerYaylası, Buldan'ın Sazak Dağı üzerinde Süleymaniye Yaylası, Çivril İlçesinin Akdağüzerinde HomaYaylası, Çal Beşparmak Dağı'nda Kuyucak Yaylası bulunur. Bu büyükyaylalardan başka otlak olarak kullanılan küçük yaylalar da bulunmaktadır.c- Dağlar ve Vadilerİl sınırları dahilinde bulunan dağların en yüksek noktaları itibariyle durumlarıaşağıda sıralandığı gibidir.Honaz Dağı 2.571 m. yüksekliği ile hem Denizli'nin, hem de Batı Anadolu'nun enyüksek noktasıdır. Akdağ (2.449 m), Bozdağ (2.421 m), Babadağ (2.308 m), Eşeler Dağı(2.254 m), Kızılhisar Dağı (2.241 m), Bulkaz Dağı (1.990 m), Büyükçökelez Dağı (1.840m),Elmadağ (1.805 m), Beşparmak Dağı (1.307 m) ve Sazak Dağı (1.145 m).VadilerBüyük Menderes ve Çürüksu Vadileri İlin en verimli kısmını teşkil etmektedir.Sarayköy, Buldan, Merkez İlçenin Böceli, Goncalı Köyleri ve Pamukkale Kasabası ileAkköy İlçesini içine alan geniş bir düzlüğü kapsar.Akçay Vadisi: Eskere Ovası adı ile anılır. Beyağaç İlçesinin en verimli yeridir.Gireniz Vadisi: Acıpayam İlçesinin güneyine düşer. Çameli İlçesi ile Bozdağarasındadır. Dalaman (Gireniz) Çayı buradan geçer.A.5.Jeolojik Yapı ve StratigrafiÇevre faktörlerinin en önemlilerinden biri de jeolojik durumdur. Jeolojik alt yapı vemineral çeşitleri, o yörenin atropojen tesirlere karşı hassas olup olmadığını belirler. Ayrıcajeolojik alt yapı ve bunun materyal özelliği ise yörenin jeomorfolojini belirler.Bir yörenin jeoloji ve jeomorfolojisi ise kentlerin veya endüstri tesislerinin, toprak,su, hava kirliliğine ve afetlere karşı hassas olan yörelere kurulup kurulmadığını ortayakoyar. Bu incelemeler bir yörenin Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED) içinvazgeçilemeyen verileridir. Denizli ili Jeoloji Haritası (Harita A.2'de) gösterilmiştir.Denizli İli'nin arazi karakteri daha çok dördüncü zaman ve metamorfik kayalarlaalüvyondan ibarettir. Arazi yapısında jeolojik zamanlar birbirine karışmış durumdadır.Topraklarında genellikle neojen hakimdir.

1. Prekambriyen (Gözlü Gnayslar) (Pgny): Denizli İli'nin güneybatısında, Buldan veGüney ilçe sınırlarında Menderes Masifinin çekirdeğini oluşturan prekambriyen yaşlı gözlügnayslar mastra vermişler. Gözlü gnayslar ilk görünüşte homojen, iri potaslı feldspatgözleri olan, nadiren plajoklazlı, muskovit ve biotitli gnayslardır. Masifdeki gnayslararaştırmacılar tarafından "parognays" cinsinden gnayslar olarak kabul olunur (Schuiling1951).2. Palezoik (Şişt-Mermer-Kuvarsit) ( Pzş-Pzm-Pzk): Denizli İli sınırları içerisindegeniş bir alanda temelde Menderes Masifinin kenar zonunu oluşturan paleozoik yaşlı şistve mermer serileri gözlenir.Denizli İlinin güneybatısında Babadağ dağının kuzey eteklerinde metamorfik şistlerüzerinde kuvarsit, fillat ve mermerleşmiş kalkerlerde kambriyen ve ordovisiene temsileden fosiller tesbit edilmiştir (Yalçınlar 1964). Babadağı’n güney tarafında, Honaz dağınıntemelinde çoğunlukla yeşilimsi, gri yeşilimsi metamorfik pelitler Honaz şistleri olarakadlandırılırlar. Bunlar kuvarsca zengin, kalsitleşmiş, kloritli şistler, kalkerli kloritli fillatlar vealbitli kuvarslı şistlerdir. Kömürlü pigmanlar dolayısıyla bazı çeşitleri siyah, yeşil renkteolurlar. Aralarında az mermerleşmiş kalker mercekleri de bulunur. Yaşları içlerinde fosilbulunmaması nedeniyle anatoloji yoluyla veya bölgesel karşılaştırmalarla devoniyentahmin edilmiştir.Bekilli İlçesinin batısında, ilçeyi de içine alacak biçimde mermer, kalkşist, çörtlümermer, mikaşistlerden oluşan formasyon Bekilli grubu olarak adlandırılmıştır vepaleozoik yaşlı Menderes Masifinin kenar zonunu temsil eder. Aynı metamorfik birimlerBüyük Menderes Nehri vadisi boyunca yoğun aşınma sonucu her iki sahildegözlenmektedir.

Menderes Masifinin doğusunda Tavas ile Acıpayam arasındaki dağların temelindebirbirinden ayrılması mümkün olmayan paleozoik komprehansif seri bulunmaktadır.Çoğunlukla içlerinde ince ve kaba detritik kayaç mercekleri bulunan topluluktur. Altkısımları killi, milli, silisli şistlerle, üst kısımları da monoton kalkerlerle yapılıdır. Paleozoikkomprehansif seri içerisinde sedimenter manganez yatakları bulunur.Tavas’ın güneyindeki dağlarda, paleozoik komprehansif serinin yukarıkısımlarında gri renkli, fusulinidae’li kalkerler orta permiyen’e aittir.3. Mesozoik (Kireçtaşı-peridotit) (Me, PQ) : Denizli İlinde mezozoik kireçtaşı veperidotit (serpantinlerle) temsil olunur. Tektonik dokanakla Bekilli Grubunu üzerleyenÇökelez grubu sarı kireçtaşları, kristalize kireçtaşlarından oluşur.Denizli’nin güneydoğusunda Honazdağı’nda paleozoike ait şistlerin üzerineMesozoikin komprehansif kalker serilerinin üst kısımları da Globotruncanalı masif kalkerlertedricen Nummulitli kalkerlere geçer. Bu kireçtaşları, aynı litolojik karakterlerle güneyedoğru devam ederek Tavas ile Acıpayam Ovası arasındaki dağların sırtlarını teşkil eder.Acıgöl’ün güneyinde en yüksek doruklar veya dağ sırtları Mesozoik komprehansif kireçtaşıserisinin kalın kütleleriyle yapılıdırlar (Yandağı, Gemiçdağ, Çengeldağ).4. Tersiyer (Fliş-Konglemera) (EF, eol, ol1) : Acıgöl sahasında fliş sedimantasyonukalın iri klastik konglamera ile başlar yukarı doğru tedricen kumtaşı ve marnlara geçer.Acıgöl’ün kuzeyinde Maymundağ’da Eosen konglomeraları ile oligsen konglomeralarıarasındaki fark gözlenir. Oligosen flişi ile eosen flişi arasında her tarafta hafif birdiskordans görülür.5. Neojen (,n1, md, ol1) : Kale-Tavas etrafında neojen yanık kırmızı renkli bir tabankonglomerası ile başlar. Üzerine alacalı tabakalar ve kırmızı marnlar gelir. Buranın birazkuzeyinde Burdigalien ve Helvesien faunası ile kalkerler, bu fliş serisi üzerindediskordansla bulunmaktadır. Denizli sahasında üst miosene ait denizel formasyonhavzasının içine doğru beyaz, sarımtırak marnlarla ve kenarlarına doğru da gri renkli kumve kumtaşlarından bileşiktir. Kristalin temellere yaslanan kenarlarda ise kaba kumtaşı vekonglomeralar bulunur. Bu serinin üzerine Denizli sahasında bir diskordansla pliosene aittatlı su, göl veya akarsu tabakaları gelmektedir. Denizli bölgesi faylı tektonik hareketleri ileşiddetle disloke olduğundan, örselenmemiş ve istifi bozulmamış tabaka kesitleri buradapek güçlükle görülebilir.A.5.1. Metamorfizma ve MağmatizmaA. Metamorfizma:Denizli İli’ni de içine alan Menderes Masifi en az iki progresif (ilerleyen)metamorfizmanın etkisinde kalmıştır. Birinci metamorfizmanın izleri hemen hemensilinmiştir.1. Alçak Dereceli Metamorfik Zon : Menderes masifinin en dış zarfının mermerlerve onların altında bulunan alçak, dereceli metamorfik şistler oluşturur. Mermer içindemetamorfizma koşullarını belirleyici anahtar minerallerin bulunmamasına karşın, zımparamercekleri içinde rastlanan 420°C’lik diaspor/korundum izogradı, sıcaklık ölçüsü olarakkullanılabilir.2. Yüksek Dereceli Metamorfik Zon : Bu zon genellikle gnayslarla temsil edilir.Gnayslarda migmatizasyona uğramış kesimler boldur. Bu birimler içinde sürekli silimanit

disten minerallerine rastlanır. Bu nedenlerle Menderes Masifinin Yüksek DereceliMetamorfik Zonlarında sıcaklığın 600-650 °C’ye çıktığını kabul edebiliriz.B. Mağmatizma :Peridotitler (pQ) : Denizli İli sınırları Beyağaç ilçesi civarında yoğunlaşan ofiyolitadı altında birleştirilen bazik ve ultrabazik kayaçlara ait mağmanın yüzeyde akışı(efuzyon) veya intruzyonu ile hasıl olan ilkel durumları orojenik basınçlarla bozulmuş veyadeğişmiştir. Bu kayaçlar bilhassa ortapiroksenli kocaman peridotit masifleridir ve yer yerkromit kütlelerini kapsayan dünetlere geçerler.Peridotitlerin ilkel kontaktları tektonik ve serpantinizasyon dolayısıyla görülemez.Ultrabazik kayaçlar Alpin orojenezinden daha eskidir.Denizli İli ve çevresinde belirgin bir magmatik ve volkanik faaliyet yoktur. Ancaktüm graben boyunca yüzlek veren jeotermal oluşumlar, asidik derin sokulumların varlığınıdüşündürebilir.A.5.2. Tektonik ve Paleocoğrafya :Denizli İl merkezi ve yakın civarı “Anadolu’nun Tektonik Birlikleri” sınıflamasında(Ketin 1959, Ketin 1966), “Toridler” tektonik birliği içinde yer alır. Menderes Masifinindeğişik araştırmacılar tarafından radyometrik yaş tayinine göre ilk metamorfizmasınınKaledonien zamanında oluşmuş olduğu ifade edilir. Masifde ilksel izlerin silindiği çekirdekkısmında ergimeye kadar ilerleyen ikinci metamorfizma evresi mesozoiyikte meydanagelmiştir.Esas Menderes Metamorfizması En Geç Paleosen ( Erken Eosen) Geç Eosenarasında oluşmuş ve kuzeyden güneye taşınan Likya (Teke) naplarıyla ilişkilidir.Diğertaraftan Masifte donlaşma ve yükselme evresine rastlayan retrograt metamorfizma veayrışma kataklastik metamorfizmanın masifte önemli bir yer işgal etmiş olduğu dabelirtilmiştir.Denizli İli ve güneyinde permiyen esnasında tüm Batı Toroslarda olduğu gibi sığkıyı denizi koşulları egemen olmuştur. Babadağ’ın güneyinde, Tavas ve Acıpayam ilçeleriarasındaki bölgelerde permiyen yaşlı oluşumlar izlenir. Permiyen ile mesozoik yaşlıbirimler arasında her hangi bir orojenik hareket olduğunu gösteren veriler gözlenmemiştir.Mesozoik transgresyonu Denizli İli ve yakın çevresine üst Triyas’ta erişmiştir.Triyas’ta Teke Torosları’ndaki sığ-denizel ortam koşullarında dolomit ve dolomitik kireçtaşıçökelimi oluşmuştur. Üst Triyas’ta Acıpayam dolayındaki Bozdağ’da gözlenir.Dogger’de Honaz ve Acıpayam dolayında yüksek enerjili denizel ortamda kireçtaşıoluşmuştur. Tavas-Ulukent dolayında derin denizel ortam koşulları egemendir. Denizli İlidoğusunda ve güneydoğusundaki bölgelerde benzer ortam özellikleri gözlenir.DepremsellikBölgesel olarak Türkiye’nin depremselliği, Türkiye ve yakın çevresindeki levhahareketlerinin bir sonucudur. Türkiye ve yakın çevresindeki levhalar kuzeyde Avrasya,güneyde ise Arap ve Afrika levhalarıdır. Arap levhasının kuzey, kuzeydoğuya doğru,Afrika levhasının ise yine kuzeye, Türkiye ve Ege Denizi’nin altına doğru hareketi sonucu,Türkiye’de çok sayıda kırık (fay) oluşmuş ve Türkiye anakara kütlesi tıpkı bir mozaik gibiçok bloğa bölünmüştür. Denizli, Bayındırlık Bakanlığı’nın hazırladığı “Türkiye DepremBölgeleri Haritasına” göre 1. Derece deprem kuşağı içerisindedir (Harita. A.3).Denizli ve dolayını etkileyecek olan depremler Büyük Menderes Grabeni’nioluşturan eğim atımlı normal faylardan beklenebilir (Harita A.4. ). Geçmişte çok sayıdadepreme neden olan Büyük Menderes Grabeni’ni oluşturan fay parçaları (segment)

gelecekte de depremlere neden olacaktır. Depremlere neden olacak olan fay parçalarının(segment) uzunluğu ile depremin büyüklüğü (magnititüdü) arasında doğru orantılı birbağıntının varlığı kabul edilmektedir. Bu kuram normal faylar için geçerlidir. Bir alanındepremselliği hesaplanırken depreme neden olan fayın boyu, cinsi, doğrultusu, fayınneden olduğu depremlerin periyotları, incelenen alanın faya olan uzaklığı ve incelemesahasındaki zemin özellikleri birlikte ele alınarak değerlendirilmektedir. Zayıf zemindenince; alüvyon gibi tutturulmamış veya gevşek tutturulmuş birimlerin kalınlığı (20m.veya daha kalın), litolojik yapısı yeraltı suyunun yüzeye yakınlığı, heyelan sahaları gibiözellikler göz önünde bulundurularak tanımlanır. Zayıf zeminler depremlerde şiddet artırıcıfaktörlerdir. Bütün bu değerlendirmeler sonucu Denizli ve dolaylarında hafif ve ortabüyüklükte (M:4.9-6.8) depremler beklenebilir.Harita.A.3.Deprem HaritasıHarita A. 4. Denizli ve Dolaylarındaki Diri Fayları Gösterir HaritaB.1.Enerji Kaynakları(B) DOĞAL KAYNAKLAR

B.1.1. GüneşDenizli İli, 1962-1980 18 yıllık rasat süresi periyodunda, Devlet Meteoroloji İşleriGenel Müdürlüğü (D.M.İ.) İstasyonları “Güneşlenme Süreleri Aylık Ortalaması’na” göre; ençok güneş ışınlarına maruz kaldığı ay 12,1 (saat/gün) ile Temmuz, en az ise 3,9(saat/gün) ile Ocak’tır.Denizli İlinin 1962-1980, 18 yıllık rasat süresi periyodunda D.M.İ. İstasyonuverilerindeki, Yatay Yüzeye Gelen Aylık Ortalama Güneş Işınım Şiddeti’ne göre; yıllıkortalama ışın şiddeti 3086 (Kcal / m 2 -gün)’dür.B.1.2. Su GücüDenizli İli sınırları içinde su enerjisi olarak, Büyük Menderes Nehri üzerinde kurulubulunan Adıgüzel Barajı’ndan 21.12.1989 tarihinde su tutulmaya başlanmış, 26.06.1996tarihinde de enerji üretimine başlanmıştır. Kurulu Güç: 2x31 MW= 62 MW’tır. Barajın gölhacmi 1076 hm 3 dir. Yapılış amacı sulama, taşkın önleme ve elektrik üretimidir.B.1.3. KömürHavanın oksijeni ile doğrudan doğruya yanabilen %55-95 arasında serbest veyabileşim halinde karbon ihtiva eden, katı organik kökenli kayaçlar olan kömürler,yandıklarında değişik miktar ve bileşikte kül bırakırlar. Sert, yumuşak, mat veya parlakolabilirler. Renkleri kahverengiden siyaha kadar değişir.Kömür en önemli enerji kaynaklarından biri olduğu kadar sanayinin asılgirdilerinden biri olarak büyük önem taşımaktadır. Kömür insanoğlunun günlük yaşamına,ev yakıtından elektriğe, boyadan ilaca, gübreden plastiklere kadar girer. 2000-2500Kcal/kg ve yukarısı ısıtmada, bundan daha düşük ısı değeri olan kömürler de termiksantralda kullanılmaktadır.Denizli İli Çivril İlçesi’nde toplam kömür rezervi görünür+muhtemel 10.000.000ton; Kale İlçesi’nde ise 8.200.000 tondur.Denizli İli Kömür Zuhur Sahaları :1. Çivril İlçesiZuhur, Çivril’in 44 km Güney-Doğusundadır. Linyit üç bölgede mostra verir. 1.Karatacıl Köyü doğusunda Kızlarkayası mevkii, 2.Kuşcular ve Tokçakıran mevkii, 3. TokçaBölgesi.Sahada MTA tarafından 1955 yılında 1/100.000 ölçekli, 1966, 67, 81, 83 yıllarında1/25.000 ölçekli jeolojik çalışmalar yapılmıştır.1967 yılında 2 adet, 1971 yılında 7 adet, 1972 yılında 5 adet,1973 yılında 2 adet,1990 yılında 3 adet olmak üzere toplam 3262,60 m’lik 19 adet sondaj yapılmıştır.Kömürün yayılış alanı 5 km 2 ’dir. Sahanın toplam rezervi görünür+muhtemel10.000.000 tondur.1990 yılında MTA ruhsatlı sahada 500.000 ton görünür rezerv saptanmıştır.Su Ort. %22Kül Ort. %24Toplam S Ort. %3,05A.I.D. Ort. 3065 Kcal/kg’dır.

2. Kale İlçesia. Kurbağalık SahasıZuhur, Kale İlçesinin 40 km Kuzey-Batısında ve Kurbağalık yöresindedir.1971’de 1/25.000, 1981’de 1/10.000 ölçekli detay jeolojik etüd yapılmıştır. 1967 yılında 105,00 m’lik 1adet,. 1974 yılında 1.446,65 m’lik 7 adet sondaj yapılmıştır. Sahada 8 adet olmaklaberaber 4 adedi ekonomik kalınlık vermektedir.Kömürün yayılım alanı 2,5 km 2’ dir. Rezervi (1981 yılı ) 8.200.000 tondur.Su % 25,57Kül % 31,60AID Kcal/kg 2280b. Narlıköy SahasıZuhur, Kale ilçesinin kuzeybatısında ve Narliköy civarındadır.1970’de prospeksiyon, 1979’da 1/25.000 ölçekli detay jeolojik etüd yapılmıştır.Sondajlı çalışma yoktur.Kömürün yayılım alanı 68 km 2 ’dir. Rezervi (1979 yılı) 11.750.000. ton mümkünrezervdir.Su % 39,29Kül % 9,89Toplam S % 2,59AID (Kcal/kg) 24543- Sarayköy İlçesia. Kabaağaç SahasıZuhur, Sarayköy ilçesinin güneybatısında Kabaağaç civarındadır.1990 yılında1/25.000. ölçekli detay jeolojik etüd yapılmıştır.1967’de MTA tarafından 203,00 m’lik biradet, özel sektör tarafından 2 adet sondaj yapılmıştır.ton muhtemel rezerv tespit edilmiştir.Su % 24,42Kül % 5,99Toplam S % 3-43667Sahada 507.000AID (Kcal/kg)b. Sazak Sahası

Sarayköy ilçesinin kuzeybatısında Sazak civarındadır.1967 yılında 322,45 m’lik 1adet sondaj, 1990’da da 1/25.000’liki detay jeolojik etüdyapılmıştır.Kömür yayılım alanı 0.44 km 2 ’dir.1992 yılı itibari ile sahada 429.000 ton muhtemelrezerv saptanmıştır.2070Su % 9,66Kül % 55,13Toplam S % 3-4AID (Kcal/kg)Denizli kent merkezinde ısınma amaçlı olarak yılda ortalama 300.000 ton kömür kullanılmaktadır; bukömürler genelde kalorisi yüksek Aydın ve Soma kömür ocaklarından temin edilmektedir.B.1.4. DoğalgazDenizli İli sınırları içinde doğalgaz rezervi bulunmamaktadır.B.1.5. RüzgarDenizli İlinde hakim rüzgar yönü NNW (kuzey, kuzeybatı)’dır. 31 yıllık rasatdöneminde Denizli İline ait ortalama rüzgar hızları yıllık ortalaması 1,2 m/sn.’dir. Aynıdönemde en hızlı rüzgarlı ay Aralık, ortalaması ise S (güney) 36,9 m/sn.’dir. Ölçümyapılan yerler içerisinde en fazla rüzgar alan bölge Güney İlçemizdir.B.1.6 Biomas (Biyogaz, Odun, Tezek)İlde biyogaz enerji kullanılmamaktadır. Denizli kent merkezinde ısınma amacıyla50.000t/yıl odun kullanılmaktadır. Odunlar, kesimi gelen meşe ve çam ormansahalarından temin edilmektedirB.1.7. PetrolDenizli İli sınırları içinde petrol rezervi bulunmamaktadır.B.1.8.Jeotermal SahalarJeotermal Enerji :Jeotermal Enerji yer kabuğunun çeşitli derinliklerinde birikmiş basınç altındakisıcak su, buhar, gaz veya sıcak kuru kayaçların içerisindeki ısı enerjisidir.Bir başka yaklaşımla jeotermal enerji yer kürenin ısısıdır. Yer kürenin merkezi çoksıcak olduğundan, ısı yüzeye doğru akmakta ve dolayısıyla yüzeyden derine doğruinildikçe sıcaklık artmaktadır. Yer altındaki değişik termal rejimler sonucu, jeotermalkaynak tipleri oluşmuştur.

Ayrıca, bazı alanlarda bulunan sıcak kuru kayalar da herhangi bir akışkaniçermemesine rağmen jeotermal enerji kaynağı olarak nitelendirilmektedir.Denizli bölgesi jeotermal sistemlerin hazne kayalarını, paleozoik mermer vekuvarsitler; pliyoseanin kireçtaşı seviyeleri, örtü kayayı ise pliyoseanın killi marnlıseviyeleri oluşturmaktadır.Denizli’deki jeotermal saha,Türkiye’nin en önemli jeotermel alanlarından biridir.Bölge sıcak su kaynakları yönünden çok zengindir. Bu kaynaklar Büyük MenderesGrabenini sınırlayan kırık fay hatları boyunca sıralanmıştır (Bkz. Harita B.1.).Jeotermal enerjisinin kaynağını, yer kabuğu içinde tabii bir ısıtıcının varlığı ilebasınç altında kaynama noktasına ulaşan veya yaklaşan sıcak sular teşkil etmektedir. Budurumda jeotermal alanların üç ana unsuru üst üste geçirimsiz olan örtü kaya, bununaltında gözenekli ve çatlaklı hazne kaya ile bu hazne kayadaki suyu ısıtabilecek ısıtıcı(yüzeye yaklaşmış magma)dır.Hazne kayanın gözenek ve çatlaklarında basınçla orantılı olarak yüksek ısıderecesine ulaşmış sular (yeryüzünden yeraltına sızan yağmur ve kar suları) sondajlarlayeryüzüne iletildiğinde, basıncın düşmesi ile su ve buhar ayrışmakta ve bunların her biribirer enerji kaynağı olmaktadır.Jeotermal enerjinin böyle olumlu bir sonucunu Sarayköyİlçesi Kızıldere Jeotermal alanında görmekteyiz. Bu bölgede; jeolojik, jeofizik, jeokimyaçalışmaları, kuyu açma ve test işlemleri MTA Enstitüsü tarafından gerçekleştirilmiştir. İlküretim kuyusu KD-1, 1968 yılında tamamlanmış ve 540 metre derinlikte 198°C rezervuarsıcaklığı (kuyu dibi sıcaklığı) olan buhar bulunmuştur. 1968 ve 1973 yılları arasında açılan16 adet kuyudaki rezervuar sıcaklıkları 170°C ile 212°C arasında tespit edilmiştir. Devamedilen çalışmalar sonucunda belirlenen 1. rezervuarın sıcaklığı 198°C, 2. rezervuarınki ise212°C’dir. Elde edilen akışkanın buhar oranı ortalaması %10-12 arasındadır.1975 yılında,KD-13 kuyusundan beslenen 0.5 MW gücünde bir prototip santral MTA Enstitüsütarafından kurulmuştur. Üretilen enerji uzun bir süre çevre köylerin elektrik ihtiyacınıkarşılamıştır.Harita B.1. Sıcak Su Kaynakları

Jeotermal SantralDenizli İli Sarayköy İlçesi yakınlarında Karataş Köyü arazisi içinde bulunanKızıldere Jeotermal Havzası’nda, MTA Enstitüsü’nün açmış olduğu kuyulardan 6 adedininelektrik enerjisi üretimine uygun olduğunun MTA raporlarındaki verilere göre tespitindensonra, Türkiye Elektrik Kurumu’nun girişimleri sonucu yakıt masrafı yapılmaksızın enerjiüretimi ve bu yöndeki teknolojinin geliştirilmesi amacıyla 1976 yılı yatırım programındajeotermal santral yapımı yer almıştır. 1980 yılı sonlarında santral yapım çalışmalarıbaşlamış, 11 Şubat 1984 tarihinde santral işletmeye açılmıştır. Daha sonra 3 üretimkuyusu daha açılarak sisteme dahil edilen kuyu sayısı 9’a çıkarılmıştır.1984 yılında TEK tarafından yapılan 20 MW gücündeki santral ülkemizin ilk ticarijeotermal santralıdır. Kuyulardaki kireçlenme gibi nedenlerle santral şimdilik brüt 15MW’lik bir güçle çalışmaktadır ( Bkz. Tablo B.1 ve Tablo B.2).Tablo B.1. Jeotermal Santralı Enerji ÜretimiYıl Çalışma Saati Üretim (kwh)1984 3.655,.5 22.169.4001985 1.344,5 5.950.0001986 7.320,.5 43.539.3001987 8.424,0 57.874.9001988 6.367,.5 68.396.3001989 7.595,.5 62.645.4001990 8.114,5 80.112.2001991 7.951,0 81.350.4001992 7.097,0 69.598.8001993 7.909,0 77.596.8001994 7.091,0 79.110.5001995 8.118,0 85.993.1001996 8.116,0 83.688.8001997 8.127,0 82.744.8001998 8.631,0 85.056.4001999 8.332,0 80.927.7002000 8.747,0 84.098.100(TEAŞ Jeotermal Santral Müdürlüğü,2000)Tablo B.1’in incelenmesinden görüleceği üzere 1999 yılı çalışma saati 1998 yılının299 saat altındadır.Bunun nedeni 1998 yılında yapılmayan yıllık revizyonun 1999 yılındaŞubat ayında 401 saat yapılmasından kaynaklanmaktadır. Çalışma saatinin düşük olmasınedeniyle üretimde geçen yıla nazaran 4.128.700 kwh eksik gerçekleşmiştir.Tablo B.2. Jeotermal Santralı Üretim Kuyuları17

Kuyu NoKuyuDibiSıcaklığı°CKuyudibiBasıncı(kg/cm.g)Derinliği(m)KuyubaşıBasıncıWHP(kg/cm.g)ToplamAkıştanİstihsali(Ton/h)KD.6 196 84 851 15.0 235KD.7* 202 64 667 15.0 190KD.13 205 75 760 15.0 225KD.14 204 61 603 12.0 140KD.15 205 49 506 15.0 285KD.16 207 65 666 15.0 576KD.20 204 49 667 14.6 230KD.21 203 48 815 12.5 130KD.22 203 49 670 12.5 170R-1** 242 186 2360 36.0 165* KD.7 Kuyusu, 1991`de üretimden çıkarılmıştır.** R-1 Kuyusu, 16.02.2001`den itibaren üretime geçmiştir.(TEAŞ Jeotermal Santral Müdürlüğü, 2000)Sondaj kuyularından dolayısiyle santralden çıkan ve Büyük Menderes Nehri’neakıtılan atık sıcaksu içerisinde, bitkiler için zararlı miktarda Bor minerali bulunmaktadır. Busebeple, atık sıcak suyun başka bir sondaj kuyusu vasıtası ile tekrar yeraltına (aynırezervuara) pompalanması(re-enjeksiyon) planlanmaktadır. Bu bölgede reenjeksiyonyoluyla atık sıcaksu problemi çözülürse, Tekkehamam ve Gölemezliyörelerinde de açılacak diğer üretim kuyularıyla yeni santral ünitelerinin kurulması,Denizli’nin ve Sarayköy`ün merkezi sistemle ısıtılması ve seracılığın yaygınlaştırılmasımümkün olacaktır.Yüksek Bor (Br) konsantrasyonlu atık sıcaksuyun çevreye vereceği zararınönlenmesi için, MTA tarafından reenjeksiyon sondaj kuyuları açma çalışmaları devametmektedir. Bu doğrultuda MTA, 1999-2000 yıllarında R-1 (2360 m) ve R-2 (1380 m)reenjeksiyon kuyularını açmıştır. Ancak, ikinci rezervuara inilerek açılan R-1 Kuyusununbuhar oranı ve sıcaklığı yüksek çıkınca; TEAŞ tarafından R-1 kuyusu, reenjeksiyon yerineüretime dönüştürülmüştür. R-2 ve 1-A sondaj kuyularının reenjeksiyon olarak kullanılmasıçalışmaları sürdürülmektedir.Verimli tarım arazilerini sulayan Büyük Menderes Nehri`nde Bor kirlenmesininönlenmesi için; jeotermal sıcak sular, kullanıldıktan sonra mutlaka reenjekte edilmeli veyaarıtılmalıdır.Sondaj kuyularından çıkan buhar ile Jeotermal Santralde elektrik üretilmektedir.Ancak buhar ile birlikte çıkan, 147°C sıcaklığında ve 750-1000 ton /saat debili atıksıcaksu; başka bir alanda yararlanılmadan Büyük Menderes Nehri’ne verilmektedir.Bu atık sıcaksu ile, yoğun hava kirliliği olan Denizli kent merkezinde 25.000 konutumerkezi sistemle ısıtmak mümkündür. Sarayköy İlçesinin Jeotermal merkezi sistemle18

ısıtılması yönündeki fizibilite çalışmaları devam etmektedir. Ayrıca, seracılığınyaygınlaştırılması planlanmaktadır. Mevcut enerji kaynaklarına (fosil yakıtlar) göre, dahaçevreci ve ekonomik olan jeotermal enerji, ilgili sanayi tesislerinde de kullanılabilir.Elektrik üretimindeki kullanılan jeotermal buharın içerisinde CO 2 gazı bulunmaktave türbin çıkışında kondanse olmamaktadır. Kompresörle emilerek bacadan atmosfereatılan CO 2 gazı, santral yakınında kurulan bir tesisde değerlendirilmektedir. Bu tesis, ticariamaçlı olarak 40.000 ton/yıl likit CO 2 gazı ve 1.500 kg/saat miktarında kuru buz üretimkapasitesine sahiptir.Jeotermal Su KaynaklarıDenizli çevresinde çok sayıda jeotermal kaynaklar vardır. Yöredeki jeotermalkaynaklar, değişik sıcaklık ve kimyasal yapıda olup, bu farklılıklar; jeolojik yapıya, sıcaksurezervuarlarının derinliğine, fayların tipine, kondüksiyon ve konveksiyon yoluylayerkabuğunun derinliklerinden yeryüzüne doğru olan ısı transferinin miktarına, ısıkaynağının tipine, büyüklüğüne, meteorik suların sirkülasyon derinliği ile sirkülasyonzamanına, kimyasal kompozisyonları farklı olan sularla karışımlarına, su-kayareaksiyonlarına bağlı bulunmaktadır. Tüm bu özellikler jeotermal kaynaklar içerisinde yeralan termal suların kimyasal ve fiziksel özelliklerini belirlemektedir (Bkz. Tablo B.3).Ayrıca, kaplıca türü termal kaynak sularının şifaları konusunda, (I. Bölümü, I.l.l..2.’de debilgi verilmiştir. Başlıca termal kaynaklar aşağıda belirtilmektedir.Pamukkale Kaynakları:Denizli’nin 20 km kuzeyindeki Pamukkale Beyaz Travertenleri’ni meydana getirenkaynaklar, 35°C sıcaklığında ve toplam debisi ortalama 370 lt/sn’dir. Sıcaklığı yüksekolmayan yüzeye akan jeotermal sular, içerisinde bulunan CaCO 3 dolayısıyla beyaztravertenlerin oluşmasını sağlamaktadır.Karahayıt Kaynakları:Karahayıt ve etrafı jeotermal kaynak yönünden zengindir. Ancak izinsiz olarak özelşahıslar tarafından açılan çok sayıda sıcaksu sondaj kuyuları bulunmaktadır. Kaynaklar vesıcaksu sondajlarının sıcaklıkları 42 °C-55 °C arasında değişmektedir. Karahayıt’ta yeralan kaynakların toplam debileri yaklaşık 105 lt/sn.'dir.Gölemezli Kaynakları:Gölemezli’deki doğal termal kaynakların sıcaklıkları 48°C-57°C arasındadeğişmekte ve toplam debileri 15 lt/sn.’dir. Gölemezli yöresinde yüksek debi ve sıcaklıktaJeotermal rezervuarın olduğu bilinmekte ve önümüzdeki yıllarda sondaj kuyuları açılmasıplanlanmaktadır19

Tablo B.3 Sıcak Su Kaynaklarının Analiz SonuçlarıKAYNAK ADIİletkenli Sertlik Na + K + Fe Ca ++ Mg + F - Cl - BR - I - S - SO 4PH C° k Toplaumho/c mmKızıldere 7.9 100 3.3x10 3 1.0 120 110 0Total+--B --NO 3TotalS 1 O2NO 2-AsTotalNH 4-HCO 30.0 5.1 1.4 13 100 - - - 680 21 0.0 140 27 0.11 3.3 2000Tekkehamam 7.6 99 3.7x10 3 170 995 95 0.26 16 3.4 14 102 - 0.8 2.2 123 19 0.0 198 0.0 0.21 19 6000İnhamam 7.7 72 3.8x10 3 170 984 99 1.3 45 15 13 97 - 1.9 0.0 119 20 0.0 160 0.0 0.28 8.5 13700Babacık Pınarı 6.2 61. 293x10 3 54.5 500 46 0.26 260 79 6.3 62 - - 1.36 139 98 0.0 150 0.0 0.02 7.8 71050Bölmekaya 7.4 36 1.02x10 3 38.95 23. 9.8 0.14 1.5 77 1.6 18 0.0 0.0 0.0 342 2.2 0.0 100 0.0 0.02 0.0 4305Kamara 6.7 56. 2.9x10 3 50.23 580 86 1.7 290 42 2.3 51 - - 0.12 720 5.7 0.0 120 0.0 0.09 4.7 18308Gözpınar 6.4 28 - - 54 8.4 0.0 390 104 2.0 2.0 - 0.3 0.12 728 2.3 2.0 63 0.0 0.0 0.0 915Karahayıt 6.2 55 - - 88 14 0.0 387 126 2.6 28 - 0.0 0.14 800 2.8 4.2 49 0.0 0.0 0.31 9955Pamukkale 7.7 59 - - 130 22 1.4 530 110 2.5 34 - - 0.06 830 2.7 0.0 43 0.0 0.0 0.5 1415(Sıcak kaynak)Pamukkale(Termal)6.1535 - - 38 48 0.0 450 90 1.0 15 - - 0.09 670 0.85 1.0 55 0.09 0.0 0.0 106020

Yenice (Çizmeli) Hamam Kaynakları:Buldan-Yenicekent Beldesi yakınında Büyük Menderes Nehrinin iki yakasındagörünür. Nehrin batı yakasında 41°C'lik kaynak üzerinde kaplıca tesisleri yer almaktadır.Doğu kıyısında ise 39.5°C sıcaklığında bir kaynak vardır.Kamara Kaynağı:Yenice kaynağının 1 km kuzeyinde Büyük Menderes Nehri kıyısında tipik travertensinteri ile dikkati çeker. Sıcaklığı 57°C dolayında olup, 2 lt/sn debisi vardır. Höyükteki fayınBüyük Menderes Nehri'ni kestiği bölümde yer alır. Nehrin doğu yakasında da sıcak sukaynakları gözlenir.Bölmekaya Kaynağı:Buldan İlçesi Bölmekaya köyü kuzeyinde Bölmekaya fayından çıkar. Sıcaklığı36°C, debisi 2lt/sn.'dir. Toplam erimiş madde miktarı düşük olduğundan köyde içmesuyuolarak kullanılmaktadır. Bu alanda jeotermal gradyanın yüksek olması, derin sularınkarışması olmadan kaynak suyunun ısınmasını sağlamıştır.Gerenlik Gölü (Uyuz Hamamı) Kaynağı:Tekke hamamının 2 km doğusunda Gerenlik Gölü güney kıyısında sıcaklıkları,40°C-73°C arasında değişen kaynaklardan oluşmaktadır. Kaynakla, irili-ufaklı gölcüklermeydana getirmiştir. Toplam Debileri 30 lt/sn kadardır.Tekkehamam Kaynağı:Tekkehamam kaplıcasının bulunduğu yerde geniş bir alanda ve İnaltı'nda birçokkaynak görülmektedir. Bu kaynaklar Tekkehamam fayları boyunca çıkarlar. Toplamdebileri 30 lt/sn, sıcaklıkları 55°C-99°C arasında değişir. Kaynak çevresinde elementerkükürt oluşumu izlenmekte olup, kükürt kokusu belirgindir.Babacık Pınarı:Sarayköy-Kabaağaç Köyünün 2 km kuzeyindedir. Kaynak sıcaklığı 62°C'dir. Debisi15 lt/sn'dir. Babacık Pınarı kaynak suyu, yöredeki diğerleri gibi çıktığı kaynak alanındakaybolmamakta; kaynaktan itibaren devamlı akarak B.Menderes Nehrine ulaşmaktadır.Bu bölgedeki diğer kaynaklar gibi kükürtlüdür.Demirtaş Kaynağı:Kızıldere güneyinde, Menderes Nehri kıyısında, kuzey-güney doğrultulu bir kaç kaynaktanoluşur. Sıcaklığı 40°C-99°C arasında değişir. Toplam debisi 6 lt/sn'dir.Kaynak dolayında kükürt kokusu egemendir.Kızıldere Hamam Kaynağı:Kızıldere hamam suyunun sağlandığı kaynağın sıcaklığı 99°C'dir. Denizli-Aydınkarayolunun 2 km kuzeyindedir.Gebeler Deresi Kaynağı:Kızıldere jeotermal alanında Gebeler Deresi içinde, Kızıldere fayı boyunca oluşanbir kaç sıcak su kaynağını kapsar. Sıcaklığı 70°C-99°C arasında değişir.Dolamanlı Doğal Buharı:Gebeler Deresi doğusunda Dolamanlı mevkiinin bir km kuzeyinde doğal buharçıkışları gözlenmektedir. Buhar çıkışının olduğu kesimlerde genç alterasyon minerallerioluşmuştur.Kızıldere Doğal Buhar Çıkışları:Kızıldere boyunca sıcak su kaynaklarının görüldüğü Gebeler Deresi batısında birdizi doğal buhar çıkışları olarak görülmektedir. Özellikle çatlaklı kireç taşlarından dağılan21

su buharı bir çok kovuktan çıkmaktadır. Faylar boyunca yükselen doğal buhar ve sıcaklıknedeniyle genç hidrotermal alterasyonlar izlenmektedir.B.2.Flora ve FaunaB.2.1. OrmanlarDenizli Orman Bölge Müdürlüğü’nün 1999 yılı verilerine göre ormanların geneldurumu aşağıda belirtildiği şekildedir.Normal Koru : 264.486,0 ha.Bozuk Koru : 172.570,0 ha.Normal Baltalık : 196,5 ha .Bozuk Baltalık : 84.706,5 ha.Ormanlık Toplam Alan: 521.959,0 ha.Bu ormanların asli ağaç türlerine yoğunluk sırasına göre kızılçam, karaçam, meşe,ardıç, sedir, kestane ve çınar oluşturur.İlimizde çoğunlukla Çal İlçesinde olmak üzere Acıpayam ve Tavas ilçelerindeyaklaşık 2428 hektar özel orman bulunmaktadırB.2.1.1 .İlimizde Yapılan Ağaçlandırma Çalışmaları:1957 yılından 2003 Yılı sonuna kadar Denizli İlinde 60.575 Ha. Sahadaağaçlandırma çalışmaları tamamlanmıştırB.2.1.2. Erozyon Kontrolu Çalışmaları:1978 yılından 2003 yılı sonuna kadar 5.712 ha sahada erozyon kontrolü çalışmasıyapılmıştır.B.2.1.3. Yeşil Kuşak Ağaçlandırmaları:Pamukkale’si ve tekstili ile turizm ve ekonomi alanında ünü ülke sınırları dışınataşan Denizli’de; çevre ve hava kirliliğini önlemek, şehrin daha düzenli gelişmesini vegenişlemesini sağlamak, erozyonla toprak taşınmasını durdurmak, boş duran Ülketopraklarını üretime sokarak, ekonomiye katkıda bulunmak, turizm potansiyelini arttırmak,rekreasyon alanları yaratmak amacıyla başlatılmış olan Yeşil Kuşak ağaçlandırmaçalışmaları ile Denizli İli çevresinde bu yıl 22 ha artarak 16.737 hektara ulaşmıştır. Buproje kapsamında 34 Milyonu aşkın fidan dikilmiştir.B.2.1.4 Özel Ağaçlandırma Çalışmaları :1938 Yılında Çal İlçesinde ve Süller Kasabasında başlamış olan Özel Ağaçlandırmaçalışmaları, günümüzde tüm ilçeleri de kapsamak üzere genişlemiştir. Herhangi birprojeye dayalı olmayan bu çalışmalar neticesinde toplam 5.300 Ha sahada özelağaçlandırma çalışması yapılmıştır.1986 Yılından bu yana özel ağaçlandırma statüsündeDenizli İlinde 98 projede uygulama yapılmıştır. Ağaçlandırılan saha miktarı ise 2171hektardır.Projeli ve projesiz yapılan bu ağaçlandırmalar Denizli İli sınırlarında 7.471hektara ulaşmıştır.Kendi arazilerinde, kendi imkanları ile özel ağaçlandırma yapmak isteyenlereAğaçlandırma ve Erozyon kontro lu Genel Müdürlüğünün talimatları çerçevesinde her yılyaklaşık 750-800 bin adet ücretsiz fidan dağıtılmaktadır. Ayrıca Teknik Yardım dayapılmaktadır.22

B.2.2. Çayır ve Mer'a:Çayır ve mer'a arazisi ilimizin toplam arazisinin % 4,9'unu teşkil etmektedir. İlimizde58.316 hektar çayır ve mer'a arazisi bulunmaktadır.1986 -1990 yılları arası toplam 540 hasahada mera ıslahı çalışması yapılmıştır.B.2.3. Sulak Alanlarİlimiz dahilinde sulak alan niteliğinde üç yer bulunmaktadır. Uluslararası kriterlere(Ramsar Sözleşmesi) göre bunlardan Işıklı gölü "A Sınıfı", Acıgöl ise "B Sınıfı" sulak alankapsamına girer. Buldan Yayla (Süleymaniye Gölü), Mahalli Çevre Kurulu'nca Su KirliliğiKontrolü Yönetmeliği'ne göre koruma altına alınmıştır(Bu konu hakkında ayrıntılı bilgiF.5.7. Sulak Alanlar başlığı altında verilmektedir.).B.2.4. Endemik BitkilerYapılan floristik çalışmalar sonucu Denizli, Akdeniz başta olmak üzere, Avrupa-Sibirya ve İran-Turan fitocoğrafik bölgelerinin etkisi altında olduğu ortaya çıkmıştır. Bununsonucu olarak endenizm oranı yüksektir.Yapılan çalışmalar sonucu 171 tane endemik bitkiye rastlanmıştır. Buna göre enfazla endemik bitki içeren familyalar Caryophyllaceae, Compositae, Labiatae,Papilionaceae, Scrophulariaceae; cinsler ise Astragalus, Alyssum, Centaurea, Salvia,Verbascum’dur.Aşağıdaki listede Denizli’de bulunan endemik türler verilmiştir.ACERACEAE (Akçaağaçgiller)- Acer hyrcanum Fisch. et Mey. subsp. Leckianum (Pax) Yalt(Akçaağaç)BORAGINACEAE(Hodangiller)- Alkanna areolata Boiss.- Alkanna areolata Boiss. var. areolata- Alkanna tinctoria (L.) Tauch subsp. glanvulosa Hub.-Mor.(Havacıva)- Alkanna tubulosa Boiss.CAMPANULACEAE(Çançiçeğigiller)- Myosotis olympica Boiss.- Asyneuma virgatum (Labill.) Bosnm. subsp. ichriforme (Boiss.) Dambold- Asyneuma michauxioides (Boiss.) Dambold.- Asyneuma compactum (Boiss. et Heldr.) Damboldt.(Limonifolium)- Asyneuma linifolium (Boiss. et Heldr.) Borm. subsp. linifolium- Campanula lyrata Lamm. subsp. lyrata (Çançiçeği)- Campanula cf. sorgerae Phitos(Çançiçeği)- Campanula argaea Boiss. et Bal. (Çançiçeği)CAPRIFOLIACEAE(Hanımeligiller)- Lonicera caucasica Pallas subsp. orientalis (Lam .) Chamb. et Long(Hanımeli)CARYOPHYLLACEAE(Karanfilgiller)- Arenaria acerosa Boiss.- Arenaria macrosephala Boiss.- Arenaria tmolea Boiss.- Arenaria ledebouriana Fenzl. var. pauciflora Mc neill- Bolanthus frankenioides (Boiss.) Bark. var. frankenioides- Dianthus leucophaenus Sibth. et Sm. var. Leucoheas(Karanfil)- Dianthus lydus Boiss. (Karanfil)- Gypsophila tubulusa (Jaub. et Spp.) Boiss.(Çöven)- Minuartia anatolica (Boiss.) Woron. var. anatolica- Minuartia leucocephala (Boiss.) Mattf.23

- Minuartia leucephalloides (Bornm.) Bornm.- Minuartia pestalozzae (Boiss.) Bornm- Saponaria chlorifolia kunze- Saponaria pamphylica Boiss. et Heldr.- Silene caryophylloides (Poiret) otth. subsp.- Silene caryophylloides (Poiret) otth. subsp. echinus (Boiss. et Heldr.) Coode etCullen- Dianthus erinaceus Boiss. var. alpinus Boiss. (Karanfil)CRUCIFERAE(Hardalgiller)- Boreava aptera Boiss. et Heldr.- Clypeola ciliata Boiss.- Barbarea minor C. Koch. var eriopoda Busch- Erysimum pallidum Boiss.- Ersimum kotschyanum GayCOMPOSITAE(Papatyagiller)- Achillea lycaonica Boiss. et Heldr.(Civan perçemi )- Achillea phrygia Boiss. et Bal. (Civan perçemi )- Anthemis aciphylla Boiss. var discoidea Boiss.(Papatya)- Anthemis cretica L. subsp. anatolica (Boiss.) Grierson.(Papatya)- Anthemis wiedemanniana Fisch. et Mey. .(Papatya)- Centaurea axillaris Willd. var. mathiolaefolia Boiss.(Peygamber çiçeği, Gelindüğmesi)- Centaurea cariensis Boiss. subsp.maculiceps (O. Schwarz)Wagenitz.(Peygamber çiçeği)- Centaurea cadmea Boiss.(Peygamber çiçeği, Gelin düğmesi)- Centaurea pichleri Boiss. (Peygamber çiçeği, Gelin düğmesi)- Centaurea reuteriana Boiss. (Peygamber çiçeği, Gelin düğmesi)- Centaurea thirkei Schultz. (Peygamber çiçeği, Gelin düğmesi)- Cirsium sintenisii Freyn (Deve dikeni)- Centaurea inexpectata Wagenitz.(Peygamber çiçeği, Gelin düğmesi)- Centaurea reuterana Boiss. subsp. phrygia Bornm.- Cicerbita variabilis (Bornm.) Bornm.- Heliochrysum compactum Boiss.(Ölmez çiçeği)- Hieracium lasiocheatum (Bornm. et Zahn) Sell et West- Inula anatolica B ss.(Anduz otu)- Lactuca intricata Boiss.- Scorzonera cariensis Boiss.- Scorzonara eriophora DC.- Scorzonera violacea Chamberlain- Senecio castagneanus DC.(Kanarya otu)- Tragopogon latifolium Boiss.(Teke sakalı)CRASSULACEAE(Damkoruğugiller)- Rosuloria chrysantha (Boiss.) tahk.- Sedum lydium Boiss. (Damkoruğu)- Alyssum auranticum Boiss.(Kevke)- Alyssum cephalotes Boiss. .(Kevke)- Alyssum cilicicum Boiss. et Bal. .(Kevke)- Alyssum huber - Morathis Dubley.(Kevke)- Alyssum praecox Boiss. .(Kevke)- Draba bruniifolia stev. subsp. heterocoma (Fenzl) Coode et Cullen var. nana(Stapf.) Schultz.- Erysimum Kotschyanum Gay.- Erysimum pallidum Boiss. et Bal.- Isatis pinnatiloba Boiss.24

- Thlaspi papillosum Boiss.DIPSACACEAE(Fesçitaragiller)- Ptereocephalus pinardi Boiss.- Scabiosa reuteriana Boiss.(Uyuz otu)EUPHORBIAACEAE(Sütleğengiller)- Euphorbia anacampseros Boiss. var. Anacampseros(Sütleğen)GRAMINEAE(Buğdaygiller)- Festuca punctoria sibth. et Sm.- Nephelochoa orientalis Boiss.GUTTIFERAE(Binbirdelikotugiller)- Hypericum aviculariifolium Jaub et Spach subsp. depilatum (Freyn et Bornm.)Robson var. depilatum(Binbirdelikotu)- Hypericum aviculariifolium Jaub et Spach subsp. depilatum (Freyn et Bornm.)Robson var. bourgaei (Boiss.) Robson(Binbirdelikotu)- Hypericum aviculariifolium Jaub et Spach subsp. uniflorum (Freyn et Heldr.)Robson (Binbirdelikotu)- Hypericum adenotrichum Spach. (Binbirdelikotu)- Hypericum aviculariifolium Jaub et Spach subsp. depilatum (Freyn et Bornm.)Robson var. leprosum (Boiss.) Robson. (Binbirdelikotu)ILIECEBRACEAE- Paronychia chionaea Boiss.IRIDACEAE(Süsengiller)- Crocus baytopiorum mathew.(Safran)- Crocus elwesii Maw. (Safran)- Crocus flavus Waston subsp. dissectus T. Baytop-Mathew. (Safran)- Crocus fleischeri J. Gay. (Safran)- Iris schachtii Markgraf.(Süsen)LABIATAE(Ballıbabagiller)- Ballota nigra L. subsp. anatolica P.H. Davis(Ballıbaba)- Lamium microphyllum Boiss.- Marrubium astracanicum Jaca subsp. macrodon (Bornm.) Davis.- Marrubium globosum Montb. et such.- Marrubium lutescens Boiss.- Nepeta cadmea Boiss.(Pisik otu)- Origanum hypericifolium Schwarz et Daru.(Mercanköşk, Merzengüş)- Origanum sipyleum L. .(Mercanköşk, Merzengüş)- Phlomis angustissima Hub.- Mor.(Çalba)- Phlomis nissolii L. (Çalba)- Phlomis x rechingerii Hub.- Mor. (Çalba)- Salvia cadmica Boiss.(Adaçayı)- Sideritis condensata Boiss. et Heldr.- Stachys tmolea Boiss.- Thymus longicaulis C. Presl subsp. chaubardii (Boiss. et Heldr.) jalas var.antalyanus (Klokov) Jalas(Kekik)LILIACAEA(Zambakgiller)- Muscari bourgaei Baker(Arapotu)- Allium montanum Sibth et Sm.- Tuliba bthynica Grisb.(Lale)LINACEAE(Ketengiller)25

- Linum hirsutum L. subsp. anatolicum (Boiss.) Hayets var. Anatolicum(Keten)- Linum tmoleum Boiss.(Keten)PAPAVERACEAE(Gelincikgiller)- Papaver spicatum Boiss. et Bal. var. spicatum- Papaver spicatum Boiss. et Bal.- Papaver virchowii Aschers et Sint.PAPILIONACEAE(Baklagiller)- Astragalus baibutensis Bunge- Astragalus cadmicus Boiss.- Astragalus cariensis Boiss.- Astragalus condensatus Ledeb.- Astragalus hirsutus Vahl.- Astragalus lydius Boiss.- Astragalus melanocephalus Boiss.- Astragalus nitens Boiss. et Boiss.- Astragalus pelliger Fenzl.- Astragalus pinetorum Boiss.- Astragalus prusianus Boiss.- Astragalus paecilanthus Boiss. et Heldr.- Astragalus geobotrys Boiss. et Bal.- Astragalus tmoleus Boiss. var. bounachanthus (Boiss.) Chamber- Colutea melanocaly Boiss. et Heldr. davisiana- Trifolium caudatum Boiss.- Trifolium pannonicum Jacq. subsp. elongatum (Willd.) Zoh.- Trigonella sirjaevii Hub.- Mor.- Onobryochis armena Boiss. et HuetPLUMBAGINACEAE(Dişotugiller)- Acantholimon acerosum (Willd.) Boiss. var brachystachyum Boiss.(Karadikeni)PRIMULACEAE(Çuhaçiçeğigiller)- Cyclamen mirabile Hildebr.- Cyclamen trochopternthum O. SchwarzRANUNCULACEAE(Düğünçiçeğigiller)- Consolida stenocarpa (Davis et Hossain) Davis(Morçiçek)- Ranunculus demissus DC. var. major Boiss.(Düğünçiçeği)- Ranunculus reuterianus Boiss. (Düğünçiçeği)ROSACEAE(Gülgiller)- Amelanchier parviflora Boiss. var parvifloraRUBIACEAE(Kökboyasıgiller)- Asperula phygia ( Boinm.) Ehrend(Yapışkanotu )- Crucianella disticha Boiss.- Galium aratioides Boiss.(Yoğurtotu)- Galium caudatium Boiss. (Yoğurtotu)- Galium domosum Boiss. (Yoğurtotu)- Galium penduliflurum Boiss. (Yoğurtotu)- Asperula nitida Sm. subsp. hirtella (Boiss.) Ehred. (Yapışkanotu )- Asperula stricta Boiss. subsp. monticola Ehrend(Yapışkanotu )RUTACEAE(Turunçgiller)26

- Haplophyllum myrtifollium Boiss.-SANTALACEAE-Thesium tauricolum Boiss. et Hausskn.SCROPHULARIACEAE(Sıracaotugiller)- Digitalis carrensis Boiss.(Yüksükotu)- Linaria corifolia Desf.(Nevruzotu)- Linaria genistifolia (L.) Mill. var. cenfertiflora(Nevruzotu)- Pedicularis cadmea Boiss.- Scrophularia depauperata Boiss.(Sıracaotu)- Scrophlularia heldreichii Boiss. (Sıracaotu)- Verbascum brachysepalum (Fisch. et Trautv. ) O. Kuntze (Sığırkuyruğu)- Verbascum cheiranthifolium Boissvar. asperalum (Boiss.) Mub. (Sığırkuyruğu)- Verbascum chrysorhacos Boiss. (Sığırkuyruğu)- Verbascum napifolium Boiss. (Sığırkuyruğu)- Verbascum pinardii Boiss. (Sığırkuyruğu)- Verbascum parviflorum Lam. (Sığırkuyruğu)- Verbascum pycnostachyum Boiss. et Heldr. (Sığırkuyruğu)- Verbascum splendidum Boiss. (Sığırkuyruğu)- Verbascum cuneifolia Don. (Sığırkuyruğu)- Verbascum thymoides P.H. Davis subsp. pseudocinerea M.A.Fischer(Sığırkuyruğu)UMBELLIFERAE(Maydanozgiller)- Bepleurum heldreichii Boiss. et Bal.- Ferulago aucheri Boiss.- Ferulago macrosciadia Boiss. et Bal.- Laserpitium petrophilum Boiss. et Heldr.- Peucedanum chryseum (Boiss. et Heldr.) Camberl.- Tordylium pestalozze Boiss.Denizli’de; Honaz Dağı, Akdağ, Sandras Dağı, Babadağ ve Bozdağ endemikbitkiler bakımından zengin alanlardır.Yukarıda belirtilen endemik bitkilerden özellikle, bölgemizde lokal olarak bulunanCyclamen trochopternthum O. Schwarz (Sıklamen,domuzturgu,topalak ve Yersomunu gibiisimleri vardır ).Bu tür, Primulaceae(=Çuhaçiçeğigiller familyasında yer alan bir türdür.)Çukurköy bölgesinde yayılış göstermektedir. Eğer koruma altına alınmazsa bilinçsiztoplama ve pikniğe gelen kişiler tarafından tahrip edilmesi sonucu ortadan kalkacaktır.Sonuç olarak; otlatma tarla açma, yangın, erozyon, ağaçlandırma çalışmaları, halktarafından bilinçsizce yumrulu ve soğansı bitkilerin toplanması, yurt dışına kaçırılması gibinedenlerle endemik bitkiler ortadan kalkmaktadır. Bu türlerin korunması için çeşitliönlemler alınmalıdır. Özellikle, bölgede özel koruma alanları oluşturulmalı ve endemikbitkiler “kendi özel habitatlarında” korunmalıdır.B.2.5.Fauna ve Endemik HayvanlarBu konuda ilimizde kapsamlı bir çalışma yapılmamıştır. Daha geniş bilgi F. Flora,Fauna ve Hassas Yöreler Bölümünde verilmektedir.27

B.2.6.Milli Parklar, Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanları, Tabiat Parklarıa. Milli Parklar:- Honaz Dağı Milli Parkı: Honaz dağı Milli parkı 21 Nisan 1995 tarihli resmi gazetedeyayınlanan 95/6717 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile 9219 Ha.‘lık alanda ilan edilmiştir.Honaz Dağı Milli Parkı’nın sınırları 29.04.1998 tarihli resmi gazete’de yayınlandığı üzere,98/10945 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile genişletilmiş ve alanı 9219 Ha.’dan 9616 Ha.’açıkartılmıştır. Honaz dağı Ege Bölgesinin en yüksek dağı olup 2528 yüksekliktedir.Denizli’nin güney doğusunda yer almakta olan Milli Park alanı kuzeyde Honaz ilçesi,Kareteke, Menteş köyü, batıda Cankurtaran yerleşmeleriyle sınır oluştururken doğu vebatı yönünde sınır oluşturacak şekilde yerleşme bulunmamaktadırb. Tabiatı Koruma Alanları:-Pamukkale Özel Çevre Koruma Alanı (Termal Su Kaynakları ve Travertenler)Fotoğraf.B.1.Pamukkale Travertenleri- Beyağaç Kartal Gölü ve Çevresi: 1994 yılında Tabiatı Koruma Alanı olarak ayrılan1309 Ha.’lık alan Denizli ili Beyağaç ilçesinden 30 km.’lik bir orman yoluylaulaşılabilmektedir. Buzul vadisinde oluşmuş bir moren seddi gölü olan Kartal Gölü ileçevresinde karaçamın saf meşcere oluşturması ve aralarında anıt ağaç özelliği gösterenbireylerin bulunması nedeniyle bu yörenin kaynak değerleri korunarak bilim ve eğitimçalışmalarının hizmetine sunmak, doğal özelliği bozulmadan korunmasının sağlanmasınınyanı sıra, bu alanlarda günümüz insanının ve gelecek nesillerin faydalanmasının teminamacı ile 1309 Ha. saha Tabiatı Koruma Alanı olarak ayrılmıştır.28

Fotoğraf.B.2. Kartal Gölü- Cankurtaran Su Toplama Havzası Koruma Alanı- Karcıderesi Orman Alanı- Buldan Süleymaniye Orman Alanı: Sahanın tamamı 150 ha. genişliğindedir. İçersindeözel idareye ait motel-lokanta olarak işletilmekte olan bir tesis bulunmaktadır. Yabanördeği ve leylek gibi kuş türlerine, su yılanı, kurbağa ve su kaplumbağası türlerine barınakve yaşama ortamı oluşturan büyük bir kısmı sazlıklarla kaplı olan bu göl “Sulak AlanEkosistemi” olarak önemli bir doğal kaynaktır.Fotoğraf.B.3.Süleymanlı Yayla Gölü-Buldan29

- Acıpayam Evkara Çamlığı: Acıpayam sınırları içerisinde olup, 5 Ha.’lık bir alanı kaplar.Sahanın tamamı kızılçam koru ormanıdır. 1977 yılında kurulmuştur. İlçe merkezine 1 km.Denizli’ye 60 Km. mesafededir.80 kişilik kır gazinosu, çocuk oyun alanı, WC ile çeşmemevcuttur. Piknik yerine giriş ücretsizdir.- Yatağan Baba Orman Alanı- Güney Şelalesi Tabiat Anıtı Koruma Alanı: Denizliye 62 ,Güney ilçesine 8 km.uzaklıktadır. 15 m. yükseklikten düşüş yapan su, 20 m. aşağıda 12 m.’lik bir şut dahayapmaktadır. Ana Şelale konsolu içinde içi su dolu bir mağara bulunmaktadır. Şelale ileçevresini içine alan 5 dekarlık bir saha Milli Park Genel Müdürlüğünce 1994 yılında TabiatAnıtı olarak tescil edilmiştir.Neojen ve mezozoik çağlarda oluşmuş bir dağ yamacında ve230 metre rakımda yer alan güney şelalesi çevresinde yabani zeytin, kızılağaç, kavak,ceviz, çınar, ardıç, menengiç ve erguvan ağaçları vardır.Fotoğraf.B.4.Güney Şelalesi-Güneyc. Tabiat Parkları- Akdağ Tabiat Parkı: Akdağ Tabiat Parkı Afyon ili Sandıklı ilçesinde 8535.5 Ha.(%58’i)ve Denizli İli Çivril İlçesinde 6245.5 Ha.(%42’si) olmak üzere toplam 14781 Ha.Büyüklüğündedir. Akdağ ve çevresinin içerdiği rekreasyon potansiyeli, yaban hayatızenginliği, ilgi çekici güzel manzara açılımları nedenlerinden dolayı tabiat parkı olarakayrılmıştır. Akdağ ve yakın çevresinin sahip olduğu dağ, kanyon, vadi ve peyzaj değerleri,mevcut bitki örtüsü ve yaban hayatı özelliği nedeni ile korunması ve koruma-kullanmadengesi içerisinde farklı rekreasyon kullanımlarına imkan sağlayacak şekilde geliştirilerek,bölge ve ülke ölçeğinde kullanımının sağlanması ve etkin bir şekilde korunarak gelecekkuşaklara milli bir miras olarak bırakılması amaçlanmıştır.Akdağ’da 124’ü endemik olmak üzere 1058 adet bitki türü olduğu tespit edilmiştir.30

Fotoğraf.B.5.Akdağ- Denizli Merkez Çamlık Parkı: : Denizli il merkezine 3km. mesafede olup ortalama 450m. rakımlı 30 Ha.’lık bir kızılçam ormanı içindedir. Ziyaretçi kapasitesi 2000 kişi/ gün’dür.dinlenme yerinde 150 kişilik kır gazinosu, büfe, 300 araç kapasiteli otopark ,4 çocuk oyunalanı, 16 çeşme, 3 adet WC , yağmur barınağı, ankasörlü telefon, idare binası, 1100metre koşu pisti ve 3 km. uzunluğunda koşu parkuru bulunmaktadır. Ayrıca sahada birhayvanat bahçesi vardır. Hayvanat bahçesindeki akbaba, Denizli horozu, doğan, keklik,sülün, tavuzkuşu ve güvercin hayli ilgi çekmektedir. Sahanın bitki örtüsü kızılçam, yalancıakasya, piramidal ve deli servi akça ağaç gibi türlerdir.Fotoğraf.B.6.Çamlık Parkı- Cankurtaran (Honaz Dağı) Ormaniçi Dinlenme Parkı- Kefe Yaylası Mesire Yeri: : Ulaşım olarak Denizliye 34 km. , Serinhisar‘a 14 km. ,Acıpayam’a 20 km. ,Honaza 12 km. ve Yatağana 5 km. mesafededir. 30,5 Ha.Genişliğindedir. Saha içersindeki küçük bir açıklığın dışında ormanla kaplıdır. Hakim bitkiörtüsünü meydana getiren ve saha genelinde çok iyi bir gölgeleme ortamı oluşturabilenkaraçam meşcerelerinin altında ise, ardıç,söğüt,geven ve gramineler yerleşmiştir.31

Fotoğraf.B.7.Kefe Yaylası-Yatağan-Eşen Göleti Mesire Yeri: Denizli ili Beyağaç sınırları içersinde yer alan Eşen Göleti,1995 yılında Orman İçi Dinlenme Yeri statüsüne alınmıştır. 1998 yılında gelişim planıyapılmıştır. 239,5 Ha. büyüklüğündedir. Denizli’ye 106 km., Beyağaç ilçesine 20 km.mesafede olup 850 metre rakımdadır. Yerleşim yerlerine uzak oluşu, yatırımlarınekonomik olmayacağı düşüncesi ile plan uygulamasına geçilmemiştir.Fotoğraf.B.8.Eşen Göleti-Gökpınar Mesire Yeri : Orman Bakanlığı’nın 06.02.2002 tarihli oluru ile Orman İçiDinlenme Yeri olarak tescil edilmiştir. 50 Ha. genişliğindedir. İl merkezine 10 km.mesafededir. Sahadaki ormanın genç olması, tescili yapılan sahanın Gökpınar barajhavzasının güney kısmında kalması nedeniyle herhangi bir yatırım düşünülmemiştir.32

Fotoğraf.B.9.Gökpınar Baraj HavzasıB.3.ToprakDenizli İli büyük toprakları ve bazı arazi tiplerinin genel karakterleri şunlardır:I. Alüviyal Topraklar (75.692 Ha)Yüzey Sularının tabanlarında veya tesir sahalarında akarsular tarafından taşınarakyapılmış genç sedimentler üzerinde yer alan; düz, düze yakın meyile sahip (A) C profilliazonal genç topraklardır.İlde alüviyal arazilerin yanında cüz'i bir miktarda hidromorfik alüviyal arazi yeralmaktadır. Bu araziler, devamlı su duran, su sızan veya etraftan sık sık su alan; uzunsüre yaş kalan alüviyal arazi niteliğindedir. Basit direnaj tedbirleri ile çayır, suyu sevenağaç cinsleri veya yem bitkileri yetiştiriciliği yapılmaktadır. Fazla suya maruz kalmalarıhalinde uzun süre batak durumundadırlar.II. Kırmızı-Sarı Podzolik Topraklar (29.107 HaBu topraklar gri, kahverengi toprakların daha güneyinde ısının ve yağışın dahafazla olduğu bölgelerde yer alır. Gerek yağışın fazla olması ve gerek ise yaprağını dökenorman vejetasyonu altında teşekkül etmeleri sebebiyle podzolizasyon olayı daha barizgörülür. Keza A, B ve C horizonları bariz olarak görüldüğünden zonal topraklar sırasınadahildirler. Daha güneye doğru inildiğinde lateritik (semi-laterit) topraklara intikal ettiğicihetle bu topraklarda laterizasyon ameliyesine ait bazı karekterler de görülebilir. Tabiivegetasyon yaprağını döken orman ağaçları ve iğnelilerdir. Ana maddede kum taşındanşistlere, kalkerden volkanik kayalara kadar çok çeşitlilik arz eder.III. Kolüviyal Topraklar (134.457 Ha)Sathi akımla veya yan derelerin kısa mesafelerden taşıyarak meyilin azalmışolduğu yerlerde depo ettikleri materyallerin meydana getirdiği genç (A) c profilli topraklardır.Toprak karekterleri daha ziyade civardaki yüksek arazi topraklarının karakterlerinebenzemektedir. Dik yamaçların eteklerinde ve vadi boğazlarında bulunanlar daha ziyadehas topraklı kaba taş ve molozları ihtiva ederler.Sathi akımın hızı azaldığı nispette parçaların da33çapları küçülmekte ve hatta

alüviyal toprak parça büyüklüğüne eşit olmaktadır. Böylece tabii meyilin çok azaldığıyerlerde kolüviyal ve alüviyal topraklar birbirlerine geçişli olarak karışırlar.IV. Kalkersiz Kahverengi Orman TopraklarıA (B) C profiline sahip topraklardır. A horizonu iyi teşekkül etmiş gözenekli yapı arzeder. A horizonundaki organik madde genellikle asit karakterli olup mineral kısımdan ayrıveya çok az bir karışma gösterir.Tabii vejetasyon esas olarak yaprağını döken orman ağaçlarıdır. Ana madde Miosenve Pliosene ait kumlu kil taşı, kireçli kumlu-killi veya çakıllı depozitlerden ibarettir.V. Rendzina Toprakları (113.052 Ha)İnterzonal toprakların kalsimorfik grubuna dahil olması sebebiyle bütün özellikleriniyüksek derecede kirece sahip ana maddelerden alır. Etrafındaki zonal topraklara nazaranhorizonlar çok zayıf olup A-C profillidirler.Tabii vejetasyon ot, çayır, ve çalı-fundadır. Ana madde dolomit, kalker, marn vetebeşirdir.VI. Kahverengi Orman Toprakları (318.896 Ha)İnterzonal toprakların kalsimorfik grubuna dahil olması sebebiyle karekteristiközelliği yüksekderecede kireç muhtevasına sahip ana madde üzerinde gelişmesidir.Bulunduğu bölgelerin zonal topraklarına nazaran çok zayıf gelişmiş horizonlara sahiptir. A,B, C horizonları mevcut olup bunlar birbirlerine tedrici olarak geçiş yapar.Tabii vejetasyon yaprağını döken ağaçlar ve çalılardır. Ana madde; pH değerleriasit veya alkali olmakla beraber, çoğunlukla alkali olarak görülen kireçce zengin kil taşları,mikaşistler ve gnays’dır.VII. Kırmızı kahverengi Akdeniz Toprakları (234.748 Ha)Bu topraklar esas itibariyle Kırmızı Akdeniz ve Kahverengi Akdeniz topraklarınınkarışık halidir.Tabii vejetasyon, ot, makiler ve muhtelif orman ağaçlarıdır. Ana madde esas olaraksert kalker, ayrıca hafif dağlık bölgelerde granit, kil taşı, kumtaşı, muhtelif metamorfikler,kristal kayalar, filiş, kireçtaşı; alçak yayla ve ovalarda bazik karekterli andezitik, asitik vebazaltik kayalar, granit, kil taşı, çimentolaşmış kum taşı ve konglomer'a, marnlı depositler,muhtelif sediment kayalar, çakıllı kumlu kil genç sedimentler ve kum kil taşlarıdır.VIII. Kırmızı Akdeniz Toprakları (38.055 Ha)ABC horizonlu topraklardır. Akdeniz iklim bölgesindeki kireç kayaları üzerinde 600mm veya daha fazla yağış altında teşekkül eden koyu kırmızı renkli topraklardır. Bazıhallerde kalkersiz ana madde üzerinde de oluşabilirler.Tabii vejetasyon ot, makiler ve muhtelif orman ağaçlarıdır. Ana madde sert kalker,34

esas olarak kireç taşı dolomit kalkerli kumtaşı, kalkerli kum ve çakıl, kalkerli kil taşı,mercan kireç kayası, kalkerli konglomera; kısmen de kil taşı ve volkanik kayalardır.IX. Kalkersiz Kahverengi Topraklar (40.430 Ha)A (B) C profilli, kahverengi veya açık kahverengi dağılabilir topraklardır. Üsttoprağa ve soluk kırmızımsı kahverengi B horizonuna sahiptir.Tabii vejetasyon ot ve ot-çalı karışığı olarak görülür. Ana madde çakıllı kumlu killidepozitlerle bilhassa tecezziye uğramış kalkerli kumlu kil ve kumlu kil taşlarıdır.X. Kırmızı Kestane Toprakları (34.055 Ha)Solunum rengi hariç hemen hemen diğer bütün özellikleri kestane renkli topraklarınaynı veya benzeridir.A horizonunun rengi koyu kırımızı kahverengi, nötr veya kalevi reaksiyondadır. Bhorizonu rengi kırmızımsı kahverengidir.Isının ve yağışın kestane renkli topraklara nazaran daha fazla olduğu yerlerdeoluşur. Fazla ısı topraktaki demiri okside ettiğinden renk kırmızılaşır. Keza organik maddeparçalanmasını arttırdığından düşük organik madde muhtevasına sebep olur.B.4.Su KaynaklarıDenizli İlinde su kaynakları akarsular, yeraltı suları, baraj ve göller olmak üzere üçgrupta toplanır.B.4.1.İçme Suyu Kaynakları ve BarajlarDenizli İlinin su ihtiyacı, Belediye sınırları içindeki ve dışındaki yeraltı ve yerüstü su kaynaklarındankarşılanmakta ve içme suyu; Gökpınar, Derindere ve Benlipınar kaynakları, ZeytinköySondajları ile birlikte 28 adet sondaj kuyusundan temin edilerek, Belediye sınırlarıiçerisindeki konut, özel ve resmi kuruluşlara dağıtılmaktadır. (Bkz. Tablo B.4 Tablo B.5).Ayrıca ileride doğacak içme suyu sıkıntısının karşılanabilmesi için, Gökpınar Barajı'nınyapım işi bitirilmiş olup,yakın zamanda su tutulmaya başlanacaktır. Bununla beraber,Gökpınar su kaynağından doğrudan temin edilen içme suyu borularının ishale hattı yapımıbitirilmiş, şehrin muhtelif yerlerindeki 8 adet su depolarından şebekeye verilmektedir.Tablo B.4. Denizli İlinin İçmesuyu KaynaklarıKaynak Debi (L/Sn) Krepin KoduDerindere İçmesuyu Kaynağı 328 615Gökpınar İçmesuyu Kaynağı 773 573Benlipınar İçmesuyu Kaynağı 20 410Başpınar Su Kaynağı 28 -Çeşitli Bölgelerdeki 28 Adet Sondaj 377 -TOPLAM 1526 -Denizli Belediyesi (2004)Tablo B.5.Çeşitli Bölgelerdeki 28 Adet Sondaj Kuyular35

oNKuyunun YeriStatikSeviyemDinamikSeviyemDebi(kapasite)Lt/snDebi(kullanılan)lt/sn1 Eskihisar 1 Nolu 17,00 40,00 6,00 Devre Dışı2 19 Mayıs İlkokulu 1,05 32,66 25,00 18,003 Kömürcü İlkokulu Yanı 9,07 35,35 26,00 18,004 Kiremitçi Kaynağı Üstü 20,08 35,14 15,00 18,005 Kiremitçi Kaptajı (Başpınar) 18,00 45,30 6,00 Devre Dışı6 Kiremitçi 1718 Sk.(Sonu) 20,90 48,38 40,00 28,007 Kuruçay Su Deposu Yanı 37,00 64,11 23,00 8,008 Zübeyde Hanım Caddesi 0,75 30,91 3,00 15,009 Hastane Deposu Yanı 5,70 50,64 12,00 Devre Dışı10Kiremitçi Su Deposu4,50 23,50 41,00 20,0011 Bahçelievler Alt Depo Yanı 29,65 40,10 40,00 20,0012 Eski Taş Şantiye 20,08 35,14 23,00 15,0013 Üniversite Altı-Müh.Yanı 18,00 45,30 9,00 5,0014 Zeytinköy Asfaltı Yanı 24,40 29,70 39,00 15,0015 Zeytinköy Taşocağı Yanı 24,40 29,70 39,00 18,0016 Zeytinköy 3 23,00 29,60 51,00 20,0017 Yenişehir Yunus Emre Koru. 54,95 63,75 25,00 13,0018 Yenişehir Künarlar 72,00 74,40 20,00 13,0019 Bahçelievler Stadı Yanı 57,80 63,71 30,00 15,0020 Karaman Bağ İçi 25,90 44,10 30,00 17,0021 Nizamiye Yanı GerzeleMevkii22 DRK4 Nolu Kuyu GerzeleMev.23 DRK3 Nolu Kuyu GerzeleMev.16,10 23,70 60,00 25,0054,25 64,40 29,00 15,0046,37 60,06 32,00 1524 1 Nolu Kuyu 80,00 - 27,00 1325 DK.2 Nolu Kuyu Gerzele Altı 67,50 68,25 30,00 2526 DK.2 25,50 28,65 40,00 Yedek27 DK.2 75,65 75,72 26,00 Yedek28 Atölye - - 8,00 8Denizli Belediyesi (2004)Toplam Debi=377Denizli İlinin muhtelif semtlerinden alınan şebeke sularının Ekim 2001’de yapılan kimyasalanaliz sonuçları Tablo B.6’da verilmektedir36

Tablo.B.6. Denizli İlinin Muhtelif Semtlerinden Alınan Şebeke SularınınKimyasal Analiz Sonuçları (Mayıs 2004 itibariyle)Semt Renk Tortu PH NH 3 T.Sertlik(Fs°)Ca+2(mg/lt)Mg(mg/lt)Atalar Renksiz Yok 6,71 Yok 27 80,16 17,08Feslikan Renksiz Yok 6,84 Yok 27 81,12 16,49İstiklal Renksiz Yok 7,01 Yok 27 81,12 16,49İncilipınar Renksiz Yok 7,05 Yok 27 81,12 16,49Cumhuriyet Renksiz Yok 7,04 Yok 27 81,12 16,49Fatih Renksiz Yok 7,11 Yok 27 81,12 16,49Semt Toplam Bakteri Koliform SonuçKiremitçi Üremedi Üremedi OlumluAkkonak 55 adet/ml Üremedi OlumluKaraman 78 adet/ml Üremedi Olumlu29 Ekim Bulvarı 6 adet/ml Üremedi OlumluBahçelievler 24 adet/ ml Üremedi OlumluEsnaf sitesi Halı Saha 5 adet/ml Üremedi OlumluAtakent 18 adet/ ml Üremedi OlumluYenişehir 28 adet/ ml Üremedi Olumlu500 Evler 60 adet/ml Üremedi Olumluİçmesuyu dağtımının yapıldığı ana depo ve terfi istasyonlarının hacimleri ve krepinkotları (K.K.) ile dağıtım yapılan semtler şu şekilde sıralanabilmektedir:1. Çamlık Su Deposu Hacim: 1250 m 3 523 K.KÇamlık Su Deposu (I) Hacim: 1000 m 3Çamlık Su Deposu (II) Hacim: 2000 m 3Bu depolardan içmesuyu dağıtımı yapılan mahalleler:Çamlık Mahallesi, Kiremitçi Mahallesi, Karaman Mahallesi2. Kuruçay Su Deposu Hacim: 4000 m 3 478 K.KKuruçay Su Deposu (ek) Hacim: 5000 m 3Kuruçay su Deposu’na 5000 m 3 ’lük ilave bir depo daha yapılarak Denizli halkınınhizmetine sunulmuştur.Bu depolardan içmesuyu dağıtımı yapılan mahalleler:Mehmetçik,Kuşpınar, Feslikan, Dükkanönü, Değirmenönü, Atalar,Kuyupınar, Delikliçınar, Altıntop,Yücebağ, Musa, Gürpınar, Günbattı, Saltak, Sırakapılar, Akkonak, İstiklal, Merkezefendi,Yeni Mahalle’nin bir kısmı.3. Kiremitçi Su Deposu Hacim: 5000 m 3 433 K.KBu depodan içmesuyu dağıtımı yapılan mahalleler:Pelitlibağ, Gündoğdu, Hacıkaplanlar, Hatipoğlu, Kayalık, Gürcan, Çaybaşı,Uçancıbaşı,Topraklık, Saraylar, Muraddede, Yeşilyurt, İlbadı, Bakırlı.4. Hastane Su Deposu Hacim: 5500 m 3 388 K.KBu depodan içmesuyu dağıtımı yapılan mahalleler:Anafartalar,Dokuzkavaklar, Kirişhane, Sümer, Sevindik, Zafer.5. Zeytinköy Su Deposu Hacim: 30 m 3 460 K.KBu depodan içmesuyu dağıtımı yapılan mahalleler:37

Aktepe, Deliktaş, Fatih, Cumhuriyet, Yeni Mahalle’nin bir kısmı, Yunus Emre6. Benlipınar Su Deposu Hacim: 20 m 3 410 K.KBu depodan içmesuyu dağıtımı yapılan mahalle:Karşıyaka7. Yenişehir Su Deposu Hacim: 1500 m 3 625 K.KBu depodan içmesuyu dağıtımı yapılan semt:Yenişehir Bölgesi8. Bahçelievler Su Deposu Hacim: 800 m 3 +400 m 3 563 K.KBahçelievler Su Deposu I Hacim:500 m 3Bahçelievler Su Deposu II Hacim: 3000 m 3Bahçelievler Su Deposu III Hacim: 2000 m 3Bu depodan içmesuyu dağıtımı yapılan mahalleler:Bahçelievler, Esentepe9.Şirinköy Su Deposu Hacim: 800 m 3 668 K.KBu depodan içmesuyu dağıtımı yapılan semt:1200 Evler10. Esnafevleri Su Deposu Hacim:1000 m 3Esnafevleri Su Deposu Hacim:500 m 3Bu depodan içmesuyu dağıtımı yapılan mahalle:Yenişehir bölgesi11. Karşıyaka Su Deposu Hacim:1000 m 3Bu depodan içmesuyu dağıtımı yapılan mahalleler:Karşıyaka, Ankara Asfaltı, refüjlerin bir kısmıİller Bankası tarafından Gökpınar İsale hattı ve Depolar Arası Bağlantı Jüntlü ÇelikBoruların inşası tamamlanmıştır.Çap(∅)Uzunluk(m)1.000 mm 10.826800 mm 6.824700 mm 5.305600 mm 1.316500 mm 26.933400 mm 8.309259 mm 340Şebekede 1954 yılında ilk yerleşim bölgelerinde pik borular döşenmiş olupboruların toplam uzunluğu 29535 m’dir. (Tablo B.9) Bu borular, birinci derece deprembölgesi olan şehrimizde ömrünü tamamlamış olup, bu şebekenin değiştirilmesi içinçalışmalar yapılmaktadır.1974 yılında, gelişimine paralel olarak,şehrimizde ikinci şebeke projesihazırlanıp döşeme yaptırılmıştır.1974-2002 yılları arasında bu şebekede döşenmiş olanasbestli boruların boru çapı farkı gözetmeksizin toplam uzunluğu 293205 m ‘dir. (TabloB.7)Denizli Merkezde 1994-2002 yılları arasında döşenmiş olan PVC borulardanoluşan şebekemizin boru çapı farkı gözetmeksizin toplam uzunluğu ise 127437 m ‘dir.(Tablo.B.8)38

Tablo B.7. Denizli Merkez’de 1975-2002 Yılları Arasında Döşenmiş Olan Asbestli Çimento Boruların (AÇB) Toplam UzunluğuBölge YılØ 65Merkez 1975- 103802002 6Denizli BelediyesiØ753658Boru Çaplarına Göre Şebeke Uzunlukları (m)Ø 80 Ø100 Ø 125 Ø 150 Ø175 Ø 200 Ø 250 Ø300 Ø 350 Ø 400 Ø 500 Ø 60074863 27069 27436 13730 6377 11148 6933 5323 463 6315 5658 426NOT:Denizli Merkez’de döşenmiş olan AÇB şebekenin boru çapı farkı gözetmeksizin toplam uzunluğu 293205 m’dir.Tablo B.8. Denizli Merkez’de 1994-2002 Yılları Arasında Döşenmiş Olan PVC Boruların UzunluklarıBölgeYılBoru Çaplarına Göre Şebeke Uzunlukları (m)Ø 65 Ø 80 Ø100 Ø 125 Ø 150 Ø 200 Ø 355Merkez 1994-2002 4311 4869 91563 995,5 11199,55 7497 257Denizli BelediyesiNOT:Denizli Merkez’de döşenmiş olan PVC şebekenin boru çapı farkı gözetmeksizin toplam uzunluğu 127437 m’dir.Tablo B.9. Denizli Merkez’de 1954 Yılında Döşenmiş Olan Pik Boruların UzunluklarıBölgeBoru Çaplarına Göre Şebeke Uzunlukları (m)Ø 75 Ø 80 Ø 100 Ø 125 Ø 150 Ø 175 Ø 200 Ø 250 Ø 300Merkez 7515 6950 1550 4450 4480 420 3130 480 560Denizli BelediyesiNOT:Denizli Merkez’de döşenmiş olan pik şebekenin boru çapı farkı gözetmeksizin toplam uzunluğu 29535 m’dir.40

İlin toplam 371 köyünden 284 adedi sağlıklı ve yeterli içme suyuna sahiptir. 8 köyyeterli ve sağlıklı içme suyuna sahip değildir. Köylerin içme suyu, açılmış olan 107 adetsondaj kuyusu, 20 adet keson kuyu ve 208 adet membadan karşılanmaktadır. Denizli iliköy içme sularının durumu Tablo.B.10.’da verilmiştir.Tablo.B.10. Denizli İli Köy İçme Sularının DurumuSULU YETERSİZ SUSUZKöy Ünite Toplam Köy Ünite Toplam Köy Ünite ToplamİLÇELERAdediAdediAdediNüfusAdediAdediAdediNüfus AdediAdediAdediNüfusMerkez 24 7 31 1932 3 1 4 2044 0 0 0 07Acıpayam 31 27 58 1498 7 7 14 5095 0 13 13 7464Akköy 5 0 5 2243 0 0 0 0 0 0 0 0Babadağ 7 0 7 2876 2 0 2 464 0 1 1 40Baklan 5 0 5 1467 2 0 2 1138 0 0 0 0Bekilli 5 0 5 1940 6 0 6 3209 0 0 0 0Beyağaç 7 19 26 4454 0 0 0 0 0 2 2 89Bozkurt 12 2 14 4627 1 0 1 189 0 0 0 0Buldan 19 23 42 7128 9 3 12 3096 0 5 5 136Çal 16 0 16 5803 7 2 9 1921 0 2 2 82Çameli 19 60 79 109998 16 24 3285 1 40 41 2076Çardak 2 0 2 1514 3 0 3 926 0 0 0 0Çivril 55 9 64 2112 3 0 3 711 1 2 3 397Güney 13 8 21 4423 2 0 2 1418 1 2 3 87Honaz 10 2 12 5607 2 0 2 1034 0 0 0 0Kale 8 10 18 2876 11 7 18 4603 4 27 31 2668Sarayköy 10 1 11 6453 11 3 14 4971 0 0 0 0Serinhisar 3 0 3 2032 0 0 0 0 0 0 0 0Tavas 33 20 53 2012 2 0 2 928 1 1 2 2280İLTOPLAMI284 188 472 14000079 39 118 35032 8 95 103 6191Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü (2003)B.4.2. Yeraltı Su KaynaklarıDenizli İli, yayla niteliğindeki yüksek çanak ova tabanlarında havza ve vadilerindeönemli miktarda yeraltı suyuna sahiptir. Ova ve havzaların yeraltı suyunun emniyetlirezerv durumu:- Acıpayam Ovası (30 hm 3 /yıl )- Tavas Ovası (40 hm 3 /yıl )- Çameli Ovası (4,8 hm 3 /yıl )- Çivril-Baklan Ovası (30 hm 3 /yıl )- Çardak Ovası (8 hm 3 /yıl )- Kaklık Yukarı Çürüksu Havzası (90 hm 3 /yıl kaynaklar dahil- Sarayköy Ovası (2,5 hm 3 /yıl )Tablo B.11.’de Denizli’de bulunan yeraltı suyu sulama tesisleri verilmiştir.55

Tablo B.11. Denizli İli Sınırları İçindeki Yeraltı Suyu Sulama TesisleriSıra No Sulamanın Adı İlçesi Kuyu Adedi FaydalanmaNet (ha)1 Kızılyer Honaz 5 3202 Menteş Honaz 4 2603 Kuyucak Acıpayam 4 1304 K.Höyükavşarı Acıpayam 4 1205 Dereköy Acıpayam 18 8506 Yumrutaş Acıpayam 13 5307 Yazır Acıpayam 8 3008 Gümüş Acıpayam 4 1309 Dedebağ Acıpayam 9 35010 Dodurga Acıpayam 5 27011 Yüreğil Acıpayam 4 13012 Yassıhöyük Acıpayam 6 22513 Serinhisar Serinhisar 8 32014 Yatağan Serinhisar 6 15015 Gümüşsu (II) Çivril 11 45016 Gölcük Çardak 3 24517 Beylerli Çardak 5 12018 Çürüksu Merkez 44 Çürüksu Havzası19 Pamukkale Merkez Pamukkale Ovası20 İl Genelinde Muhtelif Sondaj Kuyuları21 Çaltı Çardak 4 23022 Işıklı Çivril 4 28023 Emirhisar Çivril 9 30024 İncelertekkesi Bozkurt 2 14025 Dutluca Bozkurt 4 14056

B.4.3.AkarsularDenizli İl sınırları içerisinden geçen Büyük Menderes Nehri, ilin en büyükakarsuyudur. Ortalama debisi 38.8 m 3 /sn ve yağış alanı 11.852 km 2 'dir. İkinci büyükakarsuyu Dalaman Çayı'dır. Ortalama debisi 11.6 m3/sn ve yağış alanı 3.280km 2 'dir.Büyük Menderes Nehri:Afyon-Dinar'dan çıkan Büyük Menderes Nehri, Akdağ ve Işıklı Gölükaynaklarını da alarak Işıklı regülatör çıkışından akışına devam eder. Regülatördenayrılan kanallar ile Çivril ve Baklan Ovalarının sulamasını sağlamaktadır.Büyük Menderes Nehri, Dinar, Işıklı ve Küf'i Çaylarından gelen suyu biriktiren IşıklıBarajından çıkıp Çivril, Çal ve Baklan Ovalarını geçmekte ve Çal'ın doğusundankuzeye dönerek Güney İlçesine doğru giden derin bir yatak içinden akmaktadır. ÇalMendere Köyü yakınında Uşak'tan gelen ve Menderes'in en büyük kollarından olanBanaz Çayı'nı da içine almaktadır. Bu bölgede Adıgüzel Barajı bulunmaktadır. Bubaraj, hem Menderes vadisi ovalarını sulamakta hem de sel basmasını önlemekte veelektrik üretmektedir. Adıgüzel Barajı'ndan çıkan Büyük Menderes Nehri Sarayköyyakınında Denizli'den gelen Çürüksu Çayı'nı da alarak Aydın sınırına geçer. Aydın'ınSöke İlçesine bağlı Balat Köyü Dipburnu’ndan Ege Denizi'ne dökülür.Fotoğraf.B.10.Büyük Menderes NehriÇürüksu Çayı:Çürüksu Çayı Honaz Dağı, Kaklık ve Kocabaş yöresinin suyunu toplar,Pınarkent bölgesinden ovaya iner, Gökpınar Çayı'nı da alarak Denizli Ovasınageçer. Sarayköy yakınında Büyük Menderes Nehri ile birleşir.Dalaman Çayı ( Gireniz):57

Dalaman Çayı İlin Büyük Menderes Nehri'nden sonra ikinci büyük akarsuyudur.Acıpayam'daki Eşeler Dağı'ndan çıkar. Gireniz Vadisi ile Çameli Dağlarından çıkan sularıalır. Muğla Köyceğiz sınırını geçerek Akdeniz'e dökülür. Acıpayam Ovası ve GirenizVadisindeki ovaları sulamaktadır.Fotoğraf.B.11. Dalaman ÇayıAkçay:Esas kaynağını Bozdağ ve Sandıras Dağları'ndan alır. Beyağaç (Eskere)Ovası'ndan geçerken diğer kaynaklarda katılır. Tavas Kızılcabölük yakınlarındançıkan Yenidere Çayı'nı da içine alarak Aydın Bozdoğan İlçesindeki Kemer Barajınıbesler.B.4.4. Göller ve GöletlerAcıgöl (Çardak Gölü):Denizli’nin en büyük gölü, bir kısmı Denizli sınırları içinde kalan Acı Göl’dür.Canlı yaşamayan göl suyundan sanayi tuzları (sodyum sülfat ) üretilmektedir.Sığ bir göldür, yaz mevsiminde suyu azalır ve yer yer kurur. Göl suyu, çevresindekidağların küçük derelerinden ve Gemiş su kaynağından beslenmektedir. Aynızamanda B Sınıfı Sulak Alan’dır.58

Fotoğraf.B.12.AcıgölIşıklı Gölü:Çivril İlçesinde bulanan Işıklı Gölü, Büyük Menderes Nehri'nin Dinar, Işıklı veKüf'i kaynaklarının önü setlenerek bir su rezervuarı (baraj gölü) haline getirilmiştir.Toplam hacmi 428 hm 3 kapasiteli olup, A Sınıfı Sulak Alan sayılmaktadır.Fotoğraf.B.13.Işıklı GölüAdıgüzel Baraj Gölü:Güney İlçesinin doğusunda ve Büyük Menderes Nehri ile Banaz Çayı’nınbirleştiği yerdedir. Su depolama hacmi 1.188×10 6 m 3 olup; sulama, enerji üretimi vetaşkın önleme amacını taşımaktadır.59

Fotoğraf.B.14.Adıgüzel Baraj GölüBuldan Derbent Baraj Gölü:Buldan Derbent Köyü civarındadır. Hacmi 54×10 6 m 3 ‘ tür. Manisa Sarıgöl İlçesiovasını sulama ve taşkın önleme amacı ile yapılmıştır.Aydoğdu Göleti:Tavas, Aydoğdu Köyü sınırları içinde Yoran Yaylasında olan göletin hacmi2x10 6 m 3 olup, Aydoğdu ve Kızılca Ovası’nı sulama ve taşkın önleme amacıylayapılmıştır.Beyağaç (Eşen) Göleti:Beyağaç İlçesi sınırları içindedir. Göletin hacmi 4x10 6 m 3 olup, BeyağaçHavzasındaki arazileri sulamak amacı ile yapılmıştır.İlin diğer küçük boyuttaki gölleri ise Yayla Gölü, Beyağaç Kartal Gölü, Çaltı(Beylerli) Gölü ve Karagöl'dür.60

Fotoğraf B.15. Eşen Göleti ve Eskere Ormanları Beyağaç DENİZLİB.5.Mineral KaynaklarıDenizli, maden kaynakları yönünden zengin bir ilimizdir. Başta krom cevheri olmaküzere sodyum tuzu, maden kömürü, mermer, traverten, alçıtaşı, kireçtaşı ve süslemetaşları üretimi önemli yer tutmaktadır.Merkez ilçede; manyezit, mermer, traverten, alçıtaşı, maden kömürü, kuvarsit veilüminit (demir-titan), Acıpayam'da; krom, manganez, manyezit, maden kömürü, mermer,kuvarsit ve zımpara taşı, Çal'da; amyant, demir, çinko, kurşun, maden kömürü, talk,mangenez ve bakır, Çardak'da; sodyum sülfat, krom, manyezit, maden kömürü, oniks,alçıtaşı, ve kükürt, Çameli'de; krom, maden kömürü ve bitümlü maddeler, Kale'de;manyezit ve maden kömürü, Sarayköy'de; sodyum tuzu, kurşun, çinko, kükürt, alçıtaşı,diatomit, dolomit, kuvartz, titan ve oniks, Tavas'da; manganez, mermer, manyezit, bakır,krom ve maden kömürü bulunmaktadır.B.5.1. Sanayi MadenleriÇimento Hammaddesi Yatakları:Kireçtaşı ile demir oksitli alüminyum silikatların (kil) karıştırılarak sinterleşinceyekadar pişirilmesinden elde edilen havada ve suda sertleşebilen, sertleşince de sudadağılmayan belli dayanımı ve hacim sabitliği olan ürünlere "Çimento" denir. Çimento,trikalsiyumsilikat (Ca 3 SiO 5 ), dikalsiyumsilikat (Ca 2 SiO 4 ), trikalsiyum alüminat (Ca 3 AlO 6 ) vetetrakalsiyum aluminoferritin (Ca 4 Al 2 Fe 2 O 10 ) çeşitli oranlarda karıştırılmasıyla elde edilirMerkez İlçe Çimento Hammadde Yatakları :-Kaklık, yöredeki kireçtaşının rezervi ve kalitesi uygundur. Kil değeri çok düşükdeğildir. Katkı maddesi olan Jips başka ocaklardan temin edilmektedir. Kaklık’da DenizliÇimento A.Ş. tesisi mevcut olup, çimento üretimi yapmaktadır.- Küçük Malı Dağı, dağ yamaçlarındaki kireç taşının kalitesi iyi ve rezerviyeterlidir.Alçıtaşı Yatakları:Alçıtaşı, jips şeklinde (CaSO 4 .R H 2 O) ve anhidrit (CaSO 4 ) olarak görülür.Yeryüzünde alçıtaşı oldukça yaygındır.I. Merkez İlçe-Honaz Alçıtaşı Yatağı :61

- Kızılyer, toplam rezervi 2 milyon tondur. 0,9 milyon tonu saftır. Alçıtaşının kalınlığı75 m.'dir. Sıvı kütle halinde 50.000 m 2 'lik saha üzerinde açık işletmeye müsaittir.II. Sarayköy İlçesi Alçıtaşı Yatağı :- Tahtacıköy, muhtemel rezervi 1,5 milyon tondur. Oluşum yaklaşık 1 km 2 'liksahaya yayılmıştır. Alçıtaşı ile örtülü sahanın büyüklüğü 50 Hektar dolayındadır.Manyezit Yatakları:Manyezit, doğada (MgCO 3 ) şeklinde bulunur. Saf halde iken %47.6 MgO ve %52.3CO 2 içerir. Basit romboederler şeklinde kristalleşir.Romboeder yüzeylerine göre kolayca dilinebilir. Bazen yaygın beyaz yumrularhalinde bulunur. Kompakt cinsleri beyaz renklidir ve daha saftır. Kristal cinslerinin Si, Ca,Al, Mn muhtevası yüksektir. Sertliği 4-4.5, özgül ağırlığı 3 civarındadır.I. Acıpayam İlçesi Manyezit yataklarında, 600.000 ton mümkün rezervi olan çeşitlitenörde cevher vardır.II. Bozkurt İlçesi-Çambaşı Köyü yakınında ve Acıgöl'ün batısındaki bu arazide,manyezit dar aralıklarla ayrılmış üç kesimde bulunmaktadır, dolomiti kabuk gibi sarmıştır.Yüksek kaliteli Manyezit'in dağılışı düzensiz birkaç metredir. Genel taramada 450.000 tonjeolojik rezerv, 194.085 ton içerik ve %43.13 MgO, %4.03 SiO 2 , %3.2 CaO saptanmıştır.III. Bozkurt İlçesi-Cumali Köyü Manyezit yatakları, görünür rezerv olarakTürkiye'nin ikinci büyük yatağıdır. Kalınlığı değişkendir. 60.000 ton görünür+muhtemelrezervi vardır. 25.230 ton içeriği ve analiz sonucu %42.05 MgO, %2,38 SiO 2 , %5.10 CaOve %2.07 Fe 2 O 3 tenörü saptanmıştır.Traverten Kaynakları:Çürüksu Vadisi yukarı bölgelerinde traverten kaynakları mevcuttur. Bu yöredençıkartılan travertenler muhtelif tesislerde işlenerek yaklaşık 2.000 m 3 /yıl traverten levha içve dış piyasaya satılmaktadır.Mermer Yatakları:Denizli'de son yıllarda gelişme gösteren sanayilerden birisi de mermer sanayiidir.Denizli merkez ilçe ve yakın çevresi ile Çal ve Çivril ilçelerinde mermer yataklarımevcuttur. Değişik tesislerde, 30.000 m 2 / yıl mermer fayans üretilmektedir.B.5.2.Metalik MadenlerKrom Yatakları:Krom, parlak gümüş renginde çok sert bir metaldir. Başlıca cevher mineralikromittir. (Mg.Fe +2 )(Fe +3 .Al.Cr) 2 O 4 genel formülü ile ifade edilir. Kromit teorik olarak %68Cr 2 0 3 , %32 FeO içermektedir. Ticari cevherin değeri mağnezyum, alüminyum miktarınagöre değişir.I. Acıpayam İlçesi'ndeki Krom Yatakları :- Mevlütler'de, şimdiye kadar 80.000 ton krom üretilmiştir. Tenörü yaklaşık %40-52Cr 2 0 3 'tir. 8000-10.000 ton görünür rezerv bulunmaktadır.- Çatak'da, ortalama %42-44 Cr 2 0 3 içeren 30.000 ton cevher üretilmiştir. %38-48Cr 2 0 3 içeren 5000-6000 ton görünür rezerv mevcuttur.62

- Kızıldere-Çubukcular, altere olmamış peridotitlerde plaser bantlı yataklarmevcuttur.- Berec, Olukdere'nin dik eğimli yamacı boyunca bulunmaktadır. 3000 ton cevherüretilmiştir.- Alaaddin, %42 Cr 2 0 3 tenörlü 200 ton üretim yapılmıştır. Stok 2000 ton,muhtemel 1600 ton, toplam 3600 ton rezerv bulunmaktadır.II. Tavas İlçesi Krom Yatakları- Kozlar-Efekli, %44-46 Cr 2 0 3 tenörlü 6000 ton görünür rezerv saptanmıştır.- Kadem, %44 Cr 2 0 3 içeren 4000 ton görünür, 4800 ton mümkün rezerv mevcuttur.- Uzunoluk-Çubuk, %32-36 Cr 2 0 3 tenörlü görünür 16.000 ton, muhtemel 50.000ton, mümkün 2000 ton'dur.- Uzunoluk-Sarıbaşı, %54 Cr 2 0 3 tenörlü görünür 40.000 ton, muhtemel 10.000 tonrezerv vardır.- Öztürk-Kaynak, görünür+mümkün 132.000 ton.- Sedef, %45 Cr 2 0 3 tenörlü 1200 ton görünür, 1800 ton mümkün rezerv vardır.- Karaismailler, %30-40 Cr 2 0 3 tenörlü 145.000 ton, görünür 42.000 tonmuhtemel+mümkün, toplam 187.000 ton rezerv vardır.- Karadoru, %35 Cr 2 0 3 tenörlü 335 ton rezerv bulunmaktadır.- Karanfilli, %35-51 Cr 2 0 3 tenörlü 165.000 ton görünür+muhtemel, %35 Cr 2 0 3tenörlü 50.000 ton görünür rezerv bulunmaktadır.- Aslan, %30-41 Cr 2 0 3 tenörlü 105.000 ton cevher bulunmaktadır.Manganez Yatakları:Görünüşte krom ve demire benzeyen gri, beyaz renkli çok kırılgan bir metaldir.Manganezin mineralojisi karışık olup,100'den fazla mangenez cevheri mevcuttur. Enönemli manganez mineralleri pirolüzit (MnO 2 ) ve psilomelan (MnO,MnO 2 .2H 2 O)'dir. Diğerönemli mangan mineralleri manganit (MnO(OH)), Polionit (MnO 2 ), Hausmennit (Mn 3 O 4 ),Braunit (3MnFe) 3 O 3 .MnSiO 3 , Rodokrozit (MnCO 3 ), Jakopsit (Mn,Fe)O 4 , Biksbiyit(MnFe) 2 O 3 'tir.Tavas İlçesi'ndeki Mangan Yatakları :- Ulukent, %22,44 Mn, %5,85 Fe, %33,5 Sio2, %0,67 S içeren görünür1.931.416 ton rezerv tesbit edilmiştir. Ortalama %33 Mn tenörlü 4.000.000 tongörünür+muhtemel rezerv bulunmaktadır.- Kartalkaya Doğu Pınarı, muhtemel rezerv 500.000 tondur. Mangan oksit tenörü%40’tır.- Çağırgan, 2.971 ton görünür rezerv bulunmuştur.- Eriklidere, 100 ton cevher tahmin edilmektedir.- Yukarı Boğaz Köyü, 734 ton rezerv saptanmış olup, hidrotermalcevherleşmedir.- Kale-Erdoğmuş 2.812 ton görünür Mangan rezervi vardır.63

Demir Yatakları:Gümüş beyaz renkli metalik bir elementtir. Dövülüp şekillendirilebilir, mıknatıslakolaylıkla çekilebilir ve kolay oksitlenebilir. Başlıca demir metalleri Hematit (Fe 2 O 3 ) çizgisikırmızı, kendisi kahverengi ve siyah renklidir. Manyetit (Fe 3 O 4 ) siyah renkli, limonit sarı vekahverengi, Geoit (2Fe 2 O 3 .3H 2 O) ve Siderit (FeCO 3 ) kahverengidirler.I. Denizli Merkez İlçe Demir Yatakları :- Karcı, mineralizasyon hidrotermaldir, mineralize zon içinde %10-15 cevher vardır.Görünür rezerv 600 tondur.II. Tavas İlçesi Demir Yatakları :Uzunpınar Topuz Tepe-Üçkuyu, burada hidrotermal hematit oluşmuştur. Tenörü%50-60 olan 200 ton cevher, 1.000 ton muhtemel rezerv vardır.Bakır Yatakları:Bakır, metalik elementlerden biri olup başlıca mineralleri tabii bakır (Cu), Kuprit(Cu 2 O), Kalkopirit (CuFeS 2 ), Kalkozin (Cu 2 S), Kovellin (CuS), Bornit (Cu 3 FeS 3 ), MalakitCuCO 3 .Cu(OH) 3 , Azurit Cu 3 (CO 3 )2(OH) 2 , Tetraedrit (3Cu 2 S.Sb 2 S 3 ).I. Çivril İlçesi Bakır Yatakları- Kocak. Narhallı, Somak; Cu tenörü %11,3'tür. 200.000 ton rezervin 6.000tonunun bakır olduğu tahmin edilmektedir.II. Tavas İlçesi Bakır Yatakları- Vakıfköy, kontak metamorfik katatermal tipte ve sekonder olarak oksit tipte bakırcevherleşmesi oluşmuştur. Muhtemel 486.000 ton, görünür+muhtemel 300.000 ton rezervvardır. Maksimum tenör %0,5-0,8 Cu'dır.- Kızılcabölük, %0,8 Cu tenörlü 300.000 ton görünür+muhtemel rezervlidir. Metaliçeriği 2.400 tondur.B.5.3.Enerji MadenleriLinyit Yatakları : Bkz. B.1.3.Jeotermal Enerji Alanları : Bkz. B.1.8.64

(C). HAVA (ATMOSFER VE İKLİM)C.1.İklim ve HavaDenizli ili coğrafi konumu itibariyle Ege, İç Anadolu ve Akdeniz Bölgeleri arasındabir geçit teşkil ettiğinden iklimi değişiklik arz etmektedir. Genellikle İç Anadolu’nun güneybölümü ve Ege İkliminin yaygın özellikleri görülmektedir. Ege Bölgesi ikliminden sıcaklıkolarak biraz düşüktür. Komşu illerimizden Aydın ilinin sıcaklığından 2-3 C°’lik düşükseviyede farklılıklar görülebilir. Yazları gölgede 40 C°’ye varan ve kış ayları ise -12 C°’yekadar düşen sıcaklık ile Ege Bölgesi ikliminden farklılık gösterir. Denizli ilinde dağlarekseriyetle denize dik olarak uzanmakta olduğundan denizden gelen rüzgarlara açıkbulunmaktadır.Çameli, Beyağaç ve Kale İlçeleri Akdeniz; Sarayköy, kısmen Buldan ve Denizlimerkez ilçesinin Çürüksu Vadisi Ege, diğer ilçeleriyle İç Anadolu Bölgesi İklim özelliklerinitaşımaktadır.Kışı ılık (kış mevsimi ortalama sıcaklığı 6.6 C°) ve yağışlı, yazı sıcak (yaz mevsimiortalama sıcaklığı 25.4 C°)’dır. Yaz aylarında Basra Alçak Basınç Merkezinin etkisiilimizde görüldüğü zaman sıcaklıklar bir hayli yükselmektedir. Rasat kayıtlarında bugünekadar karşılaşılan en yüksek sıcaklık değeri 41.3 C°, en düşük sıcaklık değeri -11.4 C°olmuştur. Yılda ortalama olarak 29 gün donlu geçer. Yılın en az 9 ayında ortalama sıcaklık10C° den fazladır. Yıllık toplam yağış miktarı 548,8 mm. olup, yağışların %70 Ekim-Mart(Kış) periyodundadır. Yağışın en az görüldüğü ay Ağustos ayıdır. Yılda ortalama 83 günyağışlı, 4 gün karlı geçer. Maksimum kar kalınlığı 36 cm. olarak kaydedilmiştir. Hakimrüzgar yönü (NW) kuzeybatıdır. Kuvvetli esen hakim yön olarak da Güney(S)’dir.C.1.1.Doğal DeğişkenlerC.1.1.1.RüzgarEge Bölgesinde hakim rüzgarlar çeşitli yönlerdendir. Bunda yüksekliğin önemlietkileri vardır. Denizli’de 35 yıllık yapılan gözlemlere göre aylık ortalama rüzgar hızı 1.2M/Sec’dir. Esme sayılarına göre de aylık ortalama rüzgar yıllığı 1.7 M/Sec olarak tespitedilmiştir.Denizli’deki hakim rüzgarların yönü değişiktir. Rüzgar Mart ve Nisan aylarındaGüneybatı, Kasıma kadar Kuzeybatı, Kasım ayında tekrar Güneybatı yönlerindeesmektedir. Ortalama rüzgar hızının en fazla olduğu aylar Aralık, Ocak, Şubat ve Martaylarıdır. Hakim rüzgar yönleri ise Kasım, Aralık, Ocak, Şubat, Mart ve Nisan aylarındaSW (Güneybatı), Mayıs-Kasım ayları arasında NW (Kuzeybatı)’dır. Denizli‘de bugünekadar en hızlı rüzgar 36.9 m/sec hızla S (Güney) yönünden Aralık ayında estiği tespitedilmiştir. Kuvvetli rüzgar hızı ortalaması ise yıllık 22.2 M/Sec’dir.Acıpayam’da ortalama rüzgar hızı 2.0 m/sec, Güney’de 3.5 m/sec’dir. Hakimrüzgar yönü ve ortalama rüzgar hızı ilçelerde Babadağ’da S (Güney) 1.0, Bekilli N (Kuzey)1.0, Buldan NW (Kuzeybatı) 1.7, Çal’da SE (Güneydoğu)1.2, Çivril’de W (Batı) 1.3,Sarayköy NE (Kuzeydoğu) 1.7, Tavas W (Batı) 1.4 ve Kale’de SW (Güneybatı) 1.2 boforolarak tespit edilmiştir.Denizli İli son 35 yıllık, ortalama rüzgar hızı (m/sn) Tablo C.1.’de en hızlı rüzgar veyönü (m/sn) Tablo. C.2.’de, son 34 yıllık hakim rüzgar yönü Tablo.C.3’de, son 43 yıllıkortalama kuvvetli rüzgarlı gün sayısı Tablo.C.4’de, son 35 yıllık ortalama fırtınalı günsayısı Tablo.C.5’de verilmiştir.65

Tablo.C.1.Denizli İli Son 35 Yıllık Ortalama Rüzgar Hızı (m/sn.)Aylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllıkÖlçüm 1,4 1,4 1,4 1,3 1,1 1,2 1,2 0,9 0,8 0,8 1,1 1,3 1,2Tablo.C.2. Denizli İli Son 35 Yıllık En Hızlı Rüzgar ve Yönü (m/sn.)Aylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllarYönler S S SSE S SSW S S SW SSW SSE S S SÖlçüm 32,0 31,1 33,6 29,0 28,4 18,3 18,2 19,5 20,2 16,5 26,4 36,9 36,9Tablo.C.3. Denizli İli Son 34 Yıllık Hakim Rüzgar YönüAylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllarYönler WS S SW S NW NW NW NW SW SW SW NW NWWTablo.C.4 Denizli İli Son 43 Yıllık Ortalama Kuvvetli Rüzgarlı Günler SayısıAylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllarGünler 2,2 2,3 2,2 2,4 2,0 1,8 1,0 0,7 0,6 0,9 1,5 1,7 19,3Tablo.C.5 Denizli İli Son 35 Yıllık Ortalama Fırtınalı Günler SayısıAylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllarGünler 1,5 1,5 1,1 1,0 0,3 0,1 0,0 0,0 0,0 - 0,7 1,8 8,0Meteoroloji MüdürlüğüC.1.1.2.Basınçİlimizde 35 yıllık rasat değerlerine göre ortalama basınç 964.7 milibar olarakhesaplanmıştır. Ortalama basınç, aylar arasında farklılık göstermemektedir. En yüksekaktüel basıncın ise yaz aylarında olduğu görülmektedir. Denizli’yi yaz aylarında BasraAlçak Basınç Merkezi etkilemektedir. Alçak basınç merkezlerinin yağış getirdiğibilinmektedir, ancak Basra alçak basınç merkezinin yağışlı hava getireceğidüşünülmemelidir.Çünkü kuru ve sıcak bir etkisi olup yağış parametreleriyle bir ilgisi yoktur.Yurdumuzu genel olarak etkileyen İzlanda Alçak Basınç Merkezinin Denizli’de aylara göreetkisi, batıdan yağmur, kuzeyden kar şeklinde olur.Denizli ili son 35 yıllık ortalama aktüel basınç değerleri Tablo.C.6.’da, en yüksekaktüel basınç değerleri Tablo.C.7’de, en düşük aktüel basınç değerleri de Tablo C.8’deverilmiştir.Tablo.C.6. Denizli İli Son 35 Yıllık Ortalama Aktüel Basınç (mb)Aylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllıkÖlçüm 966,8965,3964,5963,2963,8963,0961,1961,6964,8967,3968,1966,9964,766

Tablo.C.7. Denizli ili Son 35 Yıllık En Yüksek Aktüel Basınç (mb)Aylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllıkÖlçüm 987,0982,1981,1975,2973,1972,5970,0969,4973,0977,5981,8986,5987,0Meteoroloji MüdürlüğüTablo.C.8. Denizli İli Son 35 Yıllık En Düşük Aktüel Basınç (mb)Aylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllıkÖlçüm 937,3941,8939,7945,6952,8951,9952,0952,5952,9952,5947,1936,8936,8Meteoroloji MüdürlüğüC.1.1.3.Nemİlimizde ortalama nispi nem %60 olup en yüksek olduğu aylar kış mevsimidir. Yazaylarında ise (Haziran, Temmuz, Ağustos) nispi nem en düşük değerleri gösterir. Budeğerler %30-40 arasındadır. Zaman zaman Eylül ayı da dahil olmak üzere %5’e kadardüştüğü tespit edilmiştir. Bir yerde nispi nemin düşük ve yüksek oranda olması, denizdenuzaklığına, yer şekillerine geniş ölçüde bağlıdır. Denizli’de nem oranları etkileyen basınçmerkezlerine göre değişir. Bu nedenle de yaz mevsimlerinde Basra Alçak BasınçMerkezinin etkisinde olduğu zamanlar Nispi Nem oranı düşmektedir.Denizli İli son 51 yıllık ortalama sisli gün sayısı Tablo.C.9.’da, son 41 yıllıkortalama nispi nem oranı Tablo C.10.’da ve en düşük nispi nem oranı ise Tablo.C.11’deverilmiştir.Tablo.C.9. Denizli İli Son 51 Yıllık Ortalama Sisli Günler SayısıAylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllıkÖlçüm 0,7 0,4 0,2 0,0 0,0 - - - - 0,0 0,5 0,9 2,7Tablo.C.10. Denizli İli Son 41 Yıllık Ortalama Nispi Nem Yüzdesi (%)Aylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllıkÖlçüm 74 70 67 62 58 50 46 48 53 62 70 75 61Tablo.C.11. Denizli İli Son 41 Yıllık En Düşük Nispi Nem Yüzdesi (%)Aylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllıkÖlçüm 13 3 9 6 9 5 5 5 5 6 10 13 3Meteoroloji MüdürlüğüC.1.1.4.SıcaklıkDenizli İli Ege ileİç Anadolu Bölgesi arasında bir geçit bölgesi üzerinde olup, genel olarak iklim EgeBölgesine göre biraz sertçedir. Yazın sıcaklık 42 C°‘ye kadar yükselip kışın ise sıcaklıksıfırın altında ortalama olarak –2,-3 C°‘ye kadar düşer. Ortalama sıcaklık yaz aylarında25-30 C° civarında, kış aylarında ise 4-8 C° olarak tespit edilmiştir. En yüksek sıcaklık iseTemmuz ayında 41.3 C° olarak gerçekleşmiştir.67

En düşük sıcaklık 09.02.1965 tarihinde -11.4 C° olarak tespit edilmiştir. DenizliMerkezde 37 yıllık ortalama sıcaklık 15.7 C°’dir. Ölçüm yapılan ilçelerimizdeki en yüksekve en düşük sıcaklıklar ise; Acıpayam’da 39.4/-9.7 C°, Güney’de 38.7/-15.4 C°, Bekilli’de36.6/-12.8 C°, Buldan’da 39.8/-9.7 C°, Çal’da 38.0 / -9.2 C°, Çivril’de 38.5/-16.1 C°,Sarayköy’de 43.6/-9.3 C°, Tavas’ta 35.9/-9.4 C° Babadağ’da 38.4 / -8.3 C°,Kale’de 34.4/-9.4 C° olarak tespit edilmiştir.Ege Bölgesi, morfoloji itibariyle çok karışık bir karakter gösterdiğinden bölgede yeryer bir çok mikro klimaların teşekkül ettiği ve sıcaklık bakımından genel durumlaranazaran ayrılımların meydana geldiği görülür.İlimizin 41 yıllık sıcaklık ortalamaları Tablo.C.12’de, aylara göre en yüksek sıcaklıkdeğerleri Tablo.C.13’de, aylara göre en düşük sıcaklık değerleri Tablo.C.14.’de verilmiştir.Tablo.C.12. Denizli İli Son 41 Yıllık Ortalama Sıcaklık (C°)Aylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllıkÖlçüm 5,6 6,8 9,8 14,3 19,1 23,8 26,7 25,9 21,7 16,3 11,2 7,4 15,7Tablo. C.13. Denizli İli Son 41 Yıllık En Yüksek Sıcaklık (C°)Aylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllıkÖlçüm 22,6 23,8 29,0 35,2 37,0 40,0 41,3 41,2 37,0 33,5 29,9 26,6 41,3Tablo.C.14. Denizli İli Son 41 Yıllık En Düşük Sıcaklık (C°)Aylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllıkÖlçüm -10,5 -11,4 -7,0 -1,7 2,7 7,9 10,0 11,4 5,0 -0,8 -4,5 -10,4 -11,4Meteoroloji MüdürlüğüC.1.1.5. BuharlaşmaEge Bölgesi Karadeniz ve Marmara’ya nazaran daha az bulutlu bir gökyüzünesahiptir. Bu nedenle Denizli’de 41 yıllık gözlemlere göre 150.2 gün(yılda) açıkgeçmektedir. Acıpayam’da 138.9 Güney’de 136.7 gün açık geçmektedir. Denizli’de yılda49.0 gün kapalı geçmekte, en kapalı geçen ay ise Ocak ayıdır. Bulutlu günlerin sayısıyılda 165.6 gün olarak tespit edilmiştir. Sıcaklığın 30 C ve daha yukarı olduğu tropik günsayısı ise 41 yıllık ortalamalara göre 95.4 gündür.Denizli İlinin son 25 yıllık en yüksek güneşlenme süresi ortalamasına Temmuzayında (11.55 saat), en düşük güneşlenme süresi ortalamasına ise Aralık ayında (3.38saat) rastlanır. Yıllık güneşlenme süresi ortalama olarak 7.29 saattir. Yaz aylarında 10saatin üzerine çıkmakta, kış aylarında 4 saat civarına düşmektedir. Güneşlenmeşiddetinin ortalaması ise 308.69 cal/cm 2 /dk’dır.İlimizdeki 25 yıllık güneşlenme süreleri aylara göre ortalama değerleriTablo.C.15’de, son 14 yıllık ortalama buharlaşma miktarı mm. olarak Tablo.C.16’daverilmiştir.Tablo.C.15. Denizli İli Son 25 Yıllık Ortalama Güneşlenme Müddeti (saat/dk.)68

Aylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllıkÖlçüm 3,55 4,29 5,40 7,03 9,18 11,0412,0511,229,44 7,02 5,34 3,45 7,35Tablo.C.16. Denizli İli Son 14 Yıllık Ortalama Buharlaşma Miktarı (mm.)Aylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllıkÖlçüm - - - 83,4 142,9187,3235,0206,9157,387,4 38,9 - 113,9Meteoroloji MüdürlüğüC.1.1.6. YağışEge Bölgesi, Akdeniz yağış rejimini göstermekle beraber Denizli’nin kıyıdan içkesimde bulunuşu ve geçiş bölgesinde olması nedeniyle sahil kesimlerine oranla az yağışalmaktadır. Denizli’de arazi Muğla gibi yağışı almaya uygun değildir.C.1.1.6.1. YağmurDenizli ilinde yağmur kış başlarında ve kışın yağar. 56 yıllık ortalamalara göre;Yıllık yağış ortalaması 556.3 mm’dir. En az yağış alan ilçe ise Sarayköy’dür. Yaz aylarındayağış % 5’e düşer. Genellikle yaz mevsimi sıcak ve kuraktır. Yağışlı gün sayısı yılda 83.8gündür.Denizli’de yağışların miktar olarak fazlalığı kış aylarına rastlar. Yağış miktarı aylararasında büyük farklar gösterirken yağışlı gün sayısı mevsimlere göre pek büyük farklargöstermemektedir. Denizlide ortalama yağışlı gün sayısı 83.8 gündür. Günlük en yüksekyağış miktarı 09.Temmuz 1995 tarihinde olup metrekareye 105.6 kilogram düşmüştür.Denizli’de gök gürültüsü ve şimşekle birlikte yağış (oraj)lı gün sayısı, 51 yıllık gözlemsonucunda 21.6 gün olarak tespit edilmiştir.Denizli İline ait son 56 yıllık ortalama yağış miktarları Tablo.C.17.’de, Ortalamayağışlı günler sayısı Tablo.C.18’de, günlük en çok yağış miktarı ise Tablo.C.19.’daverilmiştir.Tablo.C.17 Denizli İli Son 56 Yıllık Ortalama Yağış Miktarı (mm.)Aylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllıkÖlçüm 89,1 75,2 67,1 48,1 43,6 23,4 12,4 5,5 17,9 33,3 54,0 86,7 556,3Tablo.C.18 Denizli İli Son 56 Yıllık Ortalama Yağışlı Günler SayısıAylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllıkÖlçüm 11,3 10,6 10,3 9,0 8,4 4,5 1,8 1,2 2,8 5,3 7,5 11,1 83,8Tablo.C.19. Denizli İli Son 56 Yıllık Günlük En Çok Yağış Miktarı (mm.)69

Aylık I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllıkÖlçüm 74,4 77,0 55,3 42,5 43,0 31,0 105,6 29,7 45,0 40,6 54,9 71,6 77,0Meteoroloji MüdürlüğüC.1.1.6.2.Kar, Dolu, Sis ve KırağıSis olayı soğuk hava kütlesinin üzerine sıcak hava kütlesinin gelmesiyle su buharıyoğunlaşmasından dolayı oluşur. Denizli’de 51 yıllık rasatlara göre daha ziyade sisoluşumu kış ve bahar aylarında gerçekleşmektedir. Denizli’de uzun yıllar ortalamalarınagöre sisli gün sayısı 2.7’dir. En fazla sisli geçen aylar ise Ocak ve Aralık ayıdır. Haziran,Temmuz ve Ağustos aylarında hiç sis görülmez, sisli günlerin sayısı ilçelere göre dedeğişir. İlçelerde Acıpayam’da 13.5 Güney’de 10.1, Babadağ’da 16.0, Bekilli’de 10.0,Buldan’da 9.8, Çal’da 8.7, Çivril’de 3.4 Tavas’ta 7.6, Sarayköy’de 6.3 ve Kale’de 16.4 günolarak tespit edilmiştir. Sis hadisesi gibi zaman zaman görüş mesafesini azaltanhadiselerden olan pus ve kuru duman Denizli’de görülmekte, özellikle kış mevsimindehava kirliliği ile kendini göstermektedir.Denizli’de kar yağışları Ocak ve Şubat aylarında daha çok görülmektedir. Yıllıkkarlı gün sayısı ise 2.6’dır. 54 yıllık rasatlara göre yıllık karla örtülü gün sayısı ise 3.7 günolarak tespit edilmiştir. En az kar yağan yer İl merkezi ve Sarayköy İlçesi’dir. Kar kalınlığı,süresi ve yağış müddeti ilçelerde değişiklik gösterir. Denizli İli son 39 yıllık ortalama karlıgünler sayısı Tablo.C.20’de, son 54 yıllık ortalama karla örtülü günler sayısıTablo.C.21’de, en yüksek kar örtüsü Tablo.C.22’de, son 41 yıllık ortalama donlu günsayısı Tablo.C.23.’de verilmiştir.Tablo.C.20. Denizli İli Son 39 Yıllık Ortalama Karlı Günler SayısıAylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllıkÖlçüm 1,1 0,8 0,5 0,0 - - - - - - 0,0 0,2 2,6Tablo.C.21. Denizli İli Son 54 Yıllık Ortalama Karla Örtülü Günler SayısıAylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllıkÖlçüm 1,2 1,2 0,4 - - - - - - - 0,2 0,7 3,7Tablo.C.22. Denizli İli Son 54 Yıllık En Yüksek Kar Örtüsü (cm.)Aylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllıkÖlçüm 11 36 12 - - - - - - - 15 23 36Tablo.C.23. Denizli İli Son 41 Yıllık Ortalama Donlu Günler SayısıAylar I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII YıllıkÖlçüm 10,4 7,0 3,5 0,0 - - - - - 0,0 1,6 6,1 28,6Meteoroloji MüdürlüğüC.1.1.7.SellerBu konuda elimizde yeterli bilgi mevcut değildir.70

C.1.1.8.KuraklıkDenizli ilinde genellikle yaz mevsimi kurak ve sıcak geçer. Yıllık kuraklık indisi 20.9olarak tespit edilmiştir. Bu duruma göre Denizli az nemli bölgede yer almaktadır. Haziran,Temmuz ve Ağustos ayında bu değer 10’un altına düşmektedir.Kuraklık İndisi10’dan küçük olanlar : Çok Kurak10-20 arasında olanlar : Kurak20-40 arasında olanlar : Az Nemli40’tan büyük değerler : Nemli iklim karakterini gösterir. Kuraklık indisinin sınırı ise20’dir.Denizli Meteoroloji Müdürlüğü’nün 2003 yılına ait Meteorolojik ölçümleri ve ortalamalarıTablo.C.24’de verilmiştir.C.1.1.9.MikroklimaElimizde konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır.C.1.2. Yapay EtmenlerC.1.2.1.Plansız KentleşmeDenizli’deki hızlı sanayi gelişimin ardından artan iş imkanları ve yükselen hayatstandardı ili göç veren bir il olmaktan çok, hızlı göç alan bir il konumuna gelmesine nedenolmuştur. Denizli’nin dış göç oranı %52,2, iç göç oranı ise %55.7’dir.Bunun sonucu ilin çevre mahalleleri, dış göç almış yöreler olduklarından buyerlerde düşük kaliteli gecekondu, hisseli tapulu arsalara yayılmış, düzensiz ve sağlıksızamorf bir doku ortaya çıkmıştır. Genellikle 4 ve 5 tip doku bir aradadır. Yer yerapartmanlaşma izlenmiştir.Artan dış göç hareketleri sonrası meydana gelen bu plansız yapılaşma yetersizaltyapı, şehir formunun bozulması, direkt ve dolaylı olarak hava kirliliğindeki artış gibisorunlara neden olmaktadır.C.1.2.2.Yeşil Alanların AzalmasıŞehir merkezinde halka açık alanlarla birlikte kişi başına yeşil alan miktarı, 1,31m 2 dir. İl genelindeki oran ise, 4.6 m 2 dir. Bu oran batı ülkelerinin standartlarına göreoldukça düşüktür.C.1.2.3.Isınmada Kullanılan YakıtlarMeskun mahalde ve meskun mahalle yakın yerlerde 5 ve 6 nolu fuel-oil’inkullanımı yasaklanmış ve bunun yerine kalorifer yakıtının kullanılması zorunluluğugetirilmiştir. İl Mahalli Çevre Kurulu kararları gereğince ithal ve yerli kömürlerde standartlargetirilmiştir. Bu şartlara uymayan kömürlerin depolanması satılması yasaklanmıştır.28.10.1997 tarih ve 07 sayılı Mahalli Çevre Kurulu Kararı ile kömürlerde aşağıdabelirtilen standartlar getirilmiştir ve bu değerler 26.09.2003 tarih ve 08 sayılı MÇK Kararıile revize edilmiştir.Son olarak Çevre ve Orman Bakanlığı’nın 2004/4 sayılı Genelgesi gereğince14/09/2004 tarih ve 04 nolu Mahalli Çevre Kurulu Karar’ı ile Hava Kirliliğinin Kontrolü ileilgili olarak yakıt özellikleri, yakma tekniği ile ilgili usul ve esaslar ve denetimlerle ilgilikonuları içeren kararlar alınmış ve uygulamaya konulmuştur.71

- Isınma Amaçlı Kullanılacak Yerli Linyit Kömür Özellikleri (Satışa sunulan)Alt Isıl Değeri (Orijinalde) :En az 4000 Kcal / Kg(-200Kcal / kg tolerans)Toplam Kükürt (Kuru Bazda) :En fazla % 2Boyut:18-200mm ( ± %10 tolerans)Boyut:10-18 mm (Stokerli sistemler için)- Isınma Amaçlı Kullanılacak İthal Linyit Kömür Özellikleri :Alt Isıl Değeri (Orijinalde) :En az 6200 Kcal/Kg (-400 Kcal/Kg tolerans)Toplam Kükürt (Kuru Bazda) :En fazla %0,9Uçucu Madde (Kuru Bazda) :%12-28 arası (+1 tolerans)Toplam Nem (Orijinalde) :En fazla %10Kül (Kuru Bazda) :En Fazla %14 (+%2 tolerans)Şişme İndeksi :En fazla 1Boyut:18-150mm (+%10 tolerans)Boyut:10Stokerli sistemler için)- Sanayi Amaçlı Kullanılacak İthal Linyit Kömür ÖzellikleriAlt Isıl Değeri (Orijinalde) :En az 6000 Kcal/Kg (-500 Kcal/Kg tolerans)Toplam Kükürt (Kuru Bazda) :En fazla % 1 (+ % 0.1 tolerans)Uçucu Madde (Kuru Bazda) : En fazla % 36 ( + % 1 tolerans)Boyut: 0-50mm- Sanayi Amaçlı Kullanılacak Yerli Linyit Kömür ÖzellikleriAlt Isıl Değeri (Orijinalde) :En az 4000 Kcal/Kg (-200 Kcal/Kg tolerans)Toplam Kükürt (Kuru Bazda) :En fazla % 2Boyut: 0-50mm- Isınma amaçlı Kullanılacak Briket Kömür ÖzellikleriBriket kömürler için TS 12055 ‘Kömür Briket – Isınmada Kullanılan’ standardındabelirtilen özelliklere uygun olması gerekmektedir.-Isınma ve Sanayi Amaçlı Kullanılacak Prina ÖzellikleriKalori: 3700 Kcal /KgNem : En Fazla % 15Yağ : En Fazla % 1.5Sodyum (Na): 300 mg/KgKül :En Fazla % 4Denizli İlinin yakıt istatistiği Tablo C. 25`te verilmektedir.Tablo C. 25 Denizli İli Yakıt İstatistiğiTablo C. 25 Denizli İli Yakıt İstatistiğiKullanılan Yakıt Türü Konutlarda Kullanılan Sanayide Kullanılanİthal Kömür ton/yıl 95 BİN TON 40 BİN TON72

Yerli Kömür ton/yıl 150 BİN TON 80 BİN TONLinyit ton/yıl ----------------- -----------------Taş Kömürü ton/yıl ----------------- -----------------Fuel-oil ( 6 nolu) ton/yıl ----------------- 55 BİN TONDoğal Gaz m 3 /yıl ----------------- -----------------Kalyak ton/yıl 37 BİN TON -----------------Odun ton/yıl 15 BİN TON -----------------Biriket Kömürü ton/yıl 15 BİN TON -----------------Motorin ton/yıl ----------------- -----------------LPG ton/yıl ----------------- 14 BİN TONPetrol Koku ton/yıl ----------------- 50 BİN TON(Çimento Sn.)Diğer ton/yıl ----------------- -----------------Denizli Valiliği Başkanlığında İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, Denizli BelediyeBaşkanlığı ve İl Sağlık Müdürlüğünden oluşturulan bir ekiple, şehir girişlerinde ve şehiriçinde kömür taşıyan araçlar, kömür satışı yapan depolar, kaloriferli binalar ve sanayitesislerinin denetimi düzenli olarak yapılmaktadır.Konuyla ilgili bilgiler “(L) ENERJİ” ana başlığı altında incelenmiştir.C.1.2.4.Endüstriyel EmisyonlarDenizli’de endüstriyel hava kirliliği; baca gazlarından kaynaklanan genel kirleticilerile sanayinin türü ve şekline göre organik ve inorganik diğer kirleticilerdenkaynaklanmaktadır. En fazla hava kirliği yaratan tekstil, metal, kimya, kağıt, çimento,petrol ve petrol ürünleri sektöründe olan sanayi kuruluşlarıdır.Denizli’de endüstriyel emisyon kirliliğini önleyebilmek veya minimum seviyeyeindirebilmek için Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği’nin ilgili maddeleri uyarıncasanayi kuruluşlarına tebligat yapılarak emisyon izni almaları istenmiştir.Dosyalarını tamamlayan sanayi kuruluşlarının baca gazı ölçümleri akredite edilmişkuruluşlarca yapılarak ölçüm sonuçları standartlara uygun çıkan kuruluşlara B SınıfıEmisyon izinleri Mahalli Çevre Kurulunca, A Sınıfı Emisyon İzinleri Çevre ve OrmanBakanlığınca verilmektedir.07.10.2004 tarih ve 25606 sayılı Resmi Gazete’deyayımlanarak yürürlüğe giren Endüstriyel Kaynaklı Hava Kirliliğinin KontrolüYönetmeliği’ne göre bu işlemler sürdürülmektedir.Emisyon izin belgesini alan işletmeler Tablo C.26’da verilmiştir.73

Tablo C.26. Denizli İlinde 2003 yılı ve 2004 Haziran ayı itibariyle Emisyon İzni Alanİşletmelerİşletme Adı Sektör ve Faaliyet GrubuSABANOĞLU GIDA SAN. TİC. LTD. ŞTİ.SAYCAN MEZBAHANESİAFZ TEKSTİL SAN. VE TİC. A.ŞDENİZLİ TAVUKÇULUK SAN. VE TİC. LTD.ŞTİ.AKTAV TAVUKÇULUK SAN. VE TİC. LTD.ŞTİ.MENDERES TEKSTİL SAN. VE TİC. A.Ş.DEMSAN DENİZLİ MENSUCAT SAN. VETİC. A.Ş.ZOREL TEKSTİL İMALAT PAZ. SAN.VETİC. LTD. ŞTİ.KÜÇÜKER TEKSTİL SAN. VE TİC. A.Ş.DURTAŞ TEKSTİL SAN. VE TİC. A.Ş.AKÇA ENERJİ ÜRETİM VE DAĞITIMOTOPRODÜKTÖR GRUBU A.ŞDEĞİRMENCİ TEKSTİL BASKI BOYA SAN.TİC. A. ŞERİKOĞLU EMAYE BAKIR TEL SAN. A.ŞİMTEKS İLERİ MENSUCAT SAN. VE TİC.A.ŞGÜVENÇ BOYA SAN. VE TİC. LTD. ŞTİKÖSELER TEKSTİL TİC. LTD. ŞTİÇevre ve Orman Müdürlüğü (2004)MEZBAHANEMEZBAHANETEKSTİL BOYAHANEYUMURTA ÜRETİMİYUMURTA ÜRETİMİENTEGRE TEKSTİL FABRİKASITEKSTİL BOYAHANETEKSTİL DOKUMA-KONFEKSİYON-HAŞILENTEGRE TEKSTİL FABRİKASITEKSTİL İPLİK-ÇÖZGÜ-HAŞIL-DOKUMAENERJİ ÜRETİMİTEKSTİL BOYAMAEMAYE BOBİN TEL ÜRETİMİHAŞIL ÇÖZGÜ KONFEKSİYONTEKSTİL BOYAMAİPLİK BOYA, DOKUMA, HAŞILKONFEKSİYONBBBBBBBBBBBBBBBBC.1.2.5.Trafikten Kaynaklanan Emisyonlarİlimiz Çevre Koruma Vakfı tarafından kurulan Egzoz Emisyon ÖlçümMerkezi’nde,T.S.E. Bölge Müdürlüğü’nce egzoz gazı emisyon ölçümleri periyodik olarakyapılmaktadır. Ölçüm esnasında emisyon oranları uygun olanlara emisyon pulu veuygunluk belgesi verilirken, uygun olmayan sürücülerin ruhsatlarına el konularak araçlarınbakımlarının yaptırılması şart koşulmaktadır. Her motorlu taşıtın, en az yılda bir defaegzoz gazı emisyon ölçümünü yaptırması gerekmektedir.2004 yılında 59.474 adet motorlu taşıta egzoz gazı emisyon ölçümü yapılmıştır.74

C.2.Hava Kirletici Gazlar ve KaynaklarıC.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve DumanHava kirlenmesine sebep olan gaz kirleticiler, normal sıcaklık ve basınç altında gazformunda bulunan maddeler ile katı ve sıvı halde bulunan maddelerin buharlarından ilerigelir. Gaz halindeki kirleticilerin en önemlileri Karbonmonoksit (CO), Hidrokarbonlar,Hidrojen sülfür (H 2 S), kükürt oksitler (SO x ), azot oksitler (NO x ), ve Ozon’dur.Kükürtdioksit (SO 2 ) suda ve dolayısıyla vücut sıvısında büyük ölçüde çözünebilengaz olması nedeniyle insan sağlığı açısından önemlilik arz eder. Bu nedenle havakirliliğinde en önemli kriterlerden biri olarak kabul edilmektedir.Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliğine göre, Kış Sezonu Ortalaması SınırDeğerleri; Kükürt Dioksit (SO 2 ) için 250 µg/m 3 , Havada asılı partikül madde (PM) için 200µg/m 3 `dür.Denizli’de 1999-2003 yıllarına ait hava kirliliği aylık ölçüm sonuçları Grafik.C.1,C.2, C.3, C.4, C.5 ’de verilmiştir.75

1999 YILI SO2 VE PM ORTALALAMALARI4962435437544249395545161145821177472194496283121150205250200150100500OCAKŞUBATMARTNİSANMAYISHAZİRANTEMMUZAĞUSTOSEYLÜLEKİMKASIMARALIKSO2 PMMikrogram/MetreküpAYLARGrafik.C.1. Denizli İlindeki 2000 Yılına Ait Hava Kirliliği Aylık Ölçüm Ortalama Sonuçları (µg/m 3 )67

2000 YILI SO2 VE PM ORTALAMALARI475039483659415645604772111111151881771735670142149164191250200150100500OCAKŞUBATMARTNİSANMAYISHAZİRANTEMMUZAĞUSTOSEYLÜLEKİMKASIMARALIKSO2 PMMikrogram/metreküpAYLARGrafik.C.2. Denizli İlindeki 2000 Yılına Ait Hava Kirliliği Aylık Ölçüm Ortalama Sonuçları (µg/m 3 )68

81,5212147,42001 YILI SO2 VE PM ORTALAMALARI160,4134,2135,497,8105,475,673,454,150,338,854,43862,440,965,53966,843,455,5101,487250200150100500OcakŞubatMartNisanMayısHaziranTemmuzAğustosEylülEkimKasımAralıkSO2 PMMikrogram/MetreküpAYLARGrafik.C.3. Denizli İlindeki 2001 Yılına Ait Hava Kirliliği Aylık Ölçüm Ortalama Sonuçları (µg/m 3 )69

2002 YILI SO2 VE PM ORTALAMALARI153140,4123,679,26679,266,967,853,955,135,156,437,652,635,961,641,7201,368,260,9154,3145,3130,3172250200150100500OcakŞubatMartNisanMayısHaziranTemmuzAğustosEylülEkimKasımAralıkSO2 PMMikrogram/MetreküpAYLARGrafik.C.4. Denizli İlindeki 2002 Yılına Ait Hava Kirliliği Aylık Ölçüm Ortalama Sonuçları (µg/m 3 )70

2003 YILI SO2 VE PM ORTALAMALARI180100,8103,357,1115,866,872,944,850,338,858,927,1152,7160140120100806040200OcakŞubatMartNisanMayısHaziranTemmuzAğustosEylülEkimKasımAralıkSO2 PMMikrogram/MetreküpAYLARGrafik.C.5. Denizli İlindeki 2003 Yılı Ocak-Haziran aylarına Ait Hava Kirliliği Aylık Ölçüm Ortalama Sonuçları (µg/m 3 )71

C.2.2. Partikül Madde EmisyonlarıPartikül halindeki kirleticiler menşelerine ve tane büyüklüklerine göre ince tozlar,kimyasal dumanlar, kimyasal buhar, yanma dumanları , aerosol ve sprey olarak sınıflaraayrılır. Genel olarak gaz molekül büyüklüğü 0.002 µm çaptan iri olan ve havada bir süreaskıda kalabilen katı veya sıvı her türlü madde (10 mikron ve daha küçükleri) partikülsınıfına girer.Kış Sezonu Ortalaması Sınır DeğerleriKükürdioksit .............................................. 250µg/m 3Havada asılı partikül madde ........................ 200µg/m 3C.2.3. KarbonmonoksitYerleşimmerkezinde ve etrafında en çok rastlanan gazlardan biri karbonmonoksittir. Renksiz,kokusuz ve havanın ortalama mol ağırlığına eşit bir ağırlıkta gaz halindedir. Kolay farkedilmeyişi ve kaynaklandığı yerde iyi dağılmayışı önemli bir özelliğidir ve zehirlidir.Oldukça stabil bir gaz olup, atmosferde kalma süresi 2-4 aydır.Bu gaz, içtenyanmalı motorların egzoz gazları ile yakıtların tam yanmaması sonucunda oluşur. Normalegzoz gazının %3-4, iyi yakılmayan yakıt gazında %7 düzeyinde bulunmaktadır.C.2.4. Nitrojen OksitlerYedi çeşit oksit meydana getiren, azotun en önemlileri azot monoksit (NO) ve azotdioksit (NO 2 )’dir. Bunlar beraberce (NO+NO 2 ) NO x olarak belirtilmektedir.C.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları*C.3. Atmosferik KirlilikC.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin EtkileriOzon tabakasının en önemli özelliği, tüm canlı varlıkları, doğal kaynakları vetarımsal ürünleri olumsuz yönde etkileyen morötesi radyasyonu yani güneşin ultraviyoleışınlarını absorbe etmesidir. Bu ışın tutma işlemi, oksijenin ozona ve ozonun parçalanaraktekrar oksijene dönüşmesi sırasında ultraviyole ışınlarının kullanılması sonucundameydana gelmektedir.Ozon tabakasının incelmesinin, insan sağlığı ve canlıların üzerinde önemli etkilerivardır. Bu etkiler, deri kanseri ve kataraktlarda artış, bağışıklık sisteminde değişiklik, denizorganizmalarının yaşam döngülerinde değişiklik ve iklimde önemli ölçüde değişikliklergetirmesidir.Ozon tabakasının incelmesini daha çok buzdolaplarında soğutucu etken olarakkullanılan kloroflorokarbonlar neden olmaktadır. Bir çok gelişmiş ülke ve AT ülkeleri,spreylerde bu gazın daha az kullanılmasını ve 2000 yılından itibaren kullanılmamasınıistemektedirler. İlimizde ozon tabakasının incelmesine neden olan kloroflorokarbongazlarının havadaki ölçümleri yapılmamaktadır.* Bu konu hakkında elimizde bilgi bulmamaktadır.C.3.2. Asit Yağmurlarının Etkileri77

Asit yağmurları, yüzey sularında magnezyum, sodyum, kalsiyum, potasyum, sülfat,alüminyum, mangan, demir ve çinko konsantrasyonlarının artışına, pH değerlerinindüşmesine neden olur. Asitleşme, su ekosistemlerindeki tüm canlıları etkiler. pH değerleridüştükçe, fitoplankton türlerinin kompozisyonu değişir.Suların asidifikasyonu, bazı metal konsantrasyonlarının artışına yol açabilir.Bunlardan en önemlileri, alüminyum ve civa salınımlarıdır. Alüminyum toksisitesi, pHdeğerlerini ve ortamda oluşturduğu maddelere göre değişmektedir.Asidifikasyondan etkilenen balıkların çoğunda üreme bozuklukları görülmektedir.Düşen pH değerlerinin etkisiyle bazı balık türlerinin doğal ortamlardan uzaklaşmalarını veüreme oranlarının düşmesine neden olur. Ani balık ölümlerine öncelikle akarsulardarastlanır;bu duruma yoğun sonbahar yağışları veya ilkbaharda karların erimesi sonucusuyun pH’ında ortaya çıkan ani düşüşler yol açar.Asit yağmurlarının orman toprağına, toprak suyuna ve vejetasyonuna yapmışolduğu olumsuz etkiler sonucunda orman ağaçları hastalanır ve kuraklığa, dona, zararlıböcek ve mantarlara karşı dirençleri kırılır.C.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan EtkileriC.4.1. Doğal Çevreye EtkisiC.4.1.1. Su Üzerindeki EtkileriHava kirliliği yaratan pek çok gaz (2-7 gün arasında havada asılı kalabilen SO 2 ,SO 3 ve NO x gibi kirleticiler) atmosferde bulunan su partikülleri ve diğer bileşenlerletepkimeye girerek sülforoz asit H 2 SO 3 , H 2 SO 4 ve HNO 3 oluştururlar. Bunlar yeryüzüneyağmur ve kar şeklinde ulaşır.Kuru sülfat ve nitrat partikülleri, çiğ veya sisle rutubetlendiğizaman, kuvvetli asidik çözeltiler şeklinde atmosferde depolanabilir.Asit yağmurları toprakta bulunan alüminyumu çözerek içme sularına karışmasınave içme suyunun kalitesinin bozularak toksik olmasına neden olurlar. Aynı şekilde, asityağmurları göllerde alüminyum çözülmesine neden olarak balıkları solungaçlarınıntıkanmasına ve boğularak ölmelerine neden olmaktadır. Asit yağmurları göl veakarsularda asit dengesini bozarak, önce hassas canlılar olmak üzere tüm canlılarıetkilemektedir. Hatta bazı türlerin ölümüne neden olmaktadırlar.C.4.1.2. Toprak Üzerine EtkileriÇeşitli endüstriyel, egzoz ve ısınmadan kaynaklanan gazlar topraklara veüzerindeki bitkilere, doğal vejetasyona ve toprağın yapısına etki etmektedir. Havayaverilen gazlar içindeki başta SO 2 olmak üzere NO x , HF ve HC gibi kirletici emisyonlar veoluşturduğu asit yağmurları bitki ve toprak üzerinde zararlı etkilerini göstermektedir.Kirletici gazlar içinde bulunan partikül maddelerin taşıdığı Cu, Mn, Zn, Hg, Cd, As, Ni vebenzeri ağır metal ve 17 element toprak ve bitkiler üzerinde toplanmaktadır.C.4.1.3. Flora ve Fauna Üzerindeki EtkileriHava kirleticilerin en çok etkilediği bitki organı yapraklardır. Stomalardan yaprağagiren SO 2 , HF gibi asit özelliğindeki kirleticiler, yaprak dokusunun zarar görmesine veyaprak yüzeyinde yanıkların teşekkül etmesine neden olurlar. Yanık etkisi, asityağmurlarıyla yüzeysel olarak da ortaya çıkabilir.78

Fotosentez ve transporasyon, bitkilerdeki bu yanıkların derecesine göregerileyebilmektedir. Hava kirliliğinin bitkiler üzerinde olan etkisini şu şekilde sıralayabiliriz;- Nekroz adı verilen yaprak dokusunun eğilip bükülmesi,- Klorosis adı verilen beyazlanmalar veya diğer renklerdeki lekeler,- Büyüme bozuklukları,Değişik bitkiler belli bir tür bitkide bu etkilerden bir veya birkaçını tipik bir semptommeydana getirecek şekilde oluşturur. Örneğin, üzerinde beyaz-saman sarısı lekeleryapar. Aynı kirletici madde ot şeklindeki bitkilerde ise orta damarın her iki yanında beyazesmerlekeler çam gibi iğne yapraklılarda ise yaprakların uç kısmında kahverenginektozlar ve bunlara bitişik renksiz bölgeler meydana getirir. Yonca, arpa, pamuk, buğdayve elma SO 2 ’den çok fazla etkilenen bitkilerdir. Örneğin, 0.3 ppm SO 2 ’ye 8 saat sürelimaruziyet halinde bile yukarıda saydığımız dokusal bozulmalar görülebilir.Likenler, bir kök sistemine sahip olmadıkları için su ve mineral maddelerini yüzeyleriaracılığıyla, havanın nemi ve yağışı ile birlikte almak zorundadır. Madde alımı yüzeyselolarak gerçekleştirildiği için likenler, hava kirleticilerin ölçümünde kullanılmaktadır.Endüstri merkezleri, enerji santralleri ve karayollarının çevresinde yayılış gösteren bazıliken türleri radyoaktivite ve ağır metal kirliliğini de yansıtabilmektedir.Hava kirleticilerin hayvanlar üzerindeki etkisi iki açıdan düşünülebilir:1-Toksik Etki:Bu etki, populasyon yoğunluklarını düşürücü yönde rol oynar. Buna en tipikörnek bal arılarıdır. Egzoz gazı ile kirletilen yerlerde bitkiler zarar gördüğü için bal arılarıyeterince nektar ve polen toplayamadıkları tespit edilmiştir. Egzoz gazıyla kirlenmiş yolkenarları, endüstri merkezleri ve hava üssü gibi alanlara yerleştirilen kovanlarda, yavruveriminin azaldığı, arıların tembelleştiği, zehirli bal ürettiği, hayvan ve insanlara zamanzaman saldırdıkları tespit edilmiştir. Trafiğin yoğun olduğu ana cadde ve göbeklerdeyetiştirilen çimenlerde de kurşun birikimi dikkat çekicidir. Bu tip alanlarda biçilmiş olançimlerin hiçbir şekilde yem olarak kullanılmaması gerekmektedir.2- Dolaylı Etkisi: Bu etkide, bazı hayvan populasyonlarının artışı teşvik edilmektedir. Kirleticimaddelere karşı hassas olan bitkilerin zayıflaması ve fizyolojik özelliklerinin bozulmasısonucunda, zarar gören bu bitkileri tercih eden böcekler artış gösterebilmektedir.Kükürtdioksit ve ozondan zarar gören ağaçlarda, bazı kabuk böceklerinin populasyonlarınınarttığı bilinmektedir. Zararlı böcek populasyonlarını kontrol altında tutan parazit ve predatörtürlerin, kirleticilere karşı çok hassas oldukları da bir geçektir.Partikül kirleticiler, bazı böceklerin ölümüne neden olabilmektedir. Partiküllerin nemçekme özelliği vardır. Özellikle küçük ve yumuşak böceklerin sertleşmemiş dokularındansu çekerek kutikulanın kuruması ölümlere yol açabilmektedir.C.4.1.4.İnsan Sağlığı Üzerindeki EtkileriHava kirliliği, günümüzde sağlık açısından önemi giderek artan bir tehlikedir. Endüstribölgesinde, egzoz dumanının yoğun olduğu alanlarda ve meteorolojik faktörlerin yetersizolduğu kesimlerde, yoğun bir şekilde hava kirliliği yaşanmaktadır. Vücudumuzda, havakirliliğinden en fazla etkilenen kısım, solunum sistemidir. Akciğerler, çok sayıda kirleticininetkisi altında kalabilmektedir. Sonuçta, kronik bronşit, anfizem, astım ve akciğer gibihastalıkların insidansı artmaktadır.79

Kronik bronşitte soluk alıp vermek güçtür. Öksürükle sık sık balgam çıkarılır.Akciğer kanseri, endüstri devriminden bu yana hızlı bir şekilde artış göstermektedir. Konuüzerinde yoğun araştırmalar yapılmaktadır.Günümüzde büyük şehirlerin havasında egzozlardan kaynaklanan emisyonlar daönemli bir sorun haline gelmiştir. Kurşun, sindirim, solunum ve deri yoluyla adsorbe edilir.Gastrointestinal yoldan kurşun adsopsiyonu yavaştır. Kurşun tozları mide suyunda vekanda çözünür. Bu nedenle kurşunla yaralanmalarda vücutta kalan kurşunzehirlenmelere sebep olur. Kurşun, tipik bir kümülatif zehirdir. Vücuda alınan kurşun dışkıve idrarla atılımı yavaştır. Endüstri bölgelerinde ve egzoz dumanının yoğun olduğuortamlarda kurşuna maruz kalma ile kandaki kurşun düzeyi arasında yakın bir ilişki vardır.Kurşunun merkezi sinir sistemine etkisi, zehirlenme şekline ve yaşa bağlı olarakdeğişir. Kurşunun beyne yerleşmesi halinde beynin enerjisi metabolizması, büyümegelişme hızı ile ilgili enzimlerin inhibe edildiği savunulmaktadır.C.4.2. Yapay Çevreye Olan EtkileriC.4.2.1. Görüntü Kirliliği Üzerine EtkileriHava kirliliği, bina kaplamalarının ve yağlı boyaların hızla kirlenmesine veaşınmasına, troposferde teşekkül eden ozon sebebiyle kauçuk ve lastik malzemelerinyumuşamasına, yapışkan bir hal almasına ve sonra çatlamasına, çamaşır ve mobilyalarınkısa sürede kirlenmesine, metal malzemelerin kimyasal olarak aşınmasına ve sanateserlerinin bozulmasına sebep olmaktadır.80

(D). SUD.1. Su Kaynaklarının KullanımıDenizli ilindeki su kaynakları; akarsular, yeraltı suları, baraj ve yapay göller olmaküzere üç grupta toplanır.D.1.1. Yeraltı SularıYeraltı suyunda bulunan başlıca çözünmüş maddeler ( 5 mg/l`den büyük )Sodyum, Kalsiyum, Magnezyum, Bikarbonat, Sülfat, Klorür, ve Silisyumdioksittir. Yeraltısuyunda bulunan 2. derecede önemli olan çözünmüş maddeler ( 0,01-10 mg/lt ) iseDemir, Stronsyum, Potasyum, Karbonat, Nitrat, Florür ve Bor`dur.Yeraltı suyunda bulunan az miktarda çözünmüş maddeleri (0.00001-0.1 mg/l)Antimon, Alüminyum, Arsenik, Baryum, Brom, Kadmiyum, Krom, Bakır, Germenyum,İyodür, Kurşun, Lityum, Mangan, Molibden, Nikel, Fosfat, Rubidyum, Selenyum, Titanyum,Uranyum, Vanadyum, Çinko`dur.Yeraltı suyunda eser miktarda bulunan çözünmüşmaddeler ( 0,001 mg/ l`den az ) Berilyum. Bizmut, Seryum, Sezyum, Galyum, Altın,İndiyum, Lantanyum, Neodmiyum, Platin, Radyum, Rutenyum, Sakandiyum, Gümüş,Talliyum, Toryum, Yitterbiyum, Zirkonyum`dur.Denizli İli Sınırları İçindeki Yeraltı Suyu Sulama Tesislerini; Kooperatif sulamalarıve Kombine (yerüstü suyu + yeraltı suyu) sulamalarıdır.Kooperatif Sulamaları:Denizli İli’ndeki sulama kooperatiflerince işletilen sulamalar Tablo.D.1.’deverilmiştir.Tablo.D.1. Denizli İli’nde Sulama Kooperatiflerince İşletilen SulamalarSulamanın AdıBulunduğu Yer Sulama alanı(ha) Kuyu Adetiİşletmeye20042003İli İlçesi AçıldığıYılı 2003 Yılı 2004 YılıYılıYılProgra Kesin ProgramKesinmApa Denizli Acıpayam 2004 - - 2500 5Kuyucak Denizli Acıpayam 1983 290 290 9 9Karahöyük Denizli Acıpayam 2001 260 260 5 5Karahöyükavşarı Denizli Acıpayam 1982 255 255 8 8Dereköy Denizli Acıpayam 1978 850 850 18 13Yumrutaş Denizli Acıpayam 1976 530 530 13 8Yazır Denizli Acıpayam 1983 300 300 8 8Gümüş Denizli Acıpayam 1986 130 130 4 4Dedebağ Denizli Acıpayam 1980 350 400 9 12Dodurga Denizli Acıpayam 1989 270 320 5 7Yassıhöyük Denizli Acıpayam 1984 250 265 6 11Kurtlar Denizli Acıpayam 1995 200 200 4 4Serinhisar Denizli Serinhisar 1983 320 815 8 18YüreğilDenizli19904 4130 130SerinhisarYatağan Denizli Serinhisar 1983 400 400 11 11Yeşilyuva Denizli Serinhisar 1997 430 430 11 11Bozkurt Denizli Bozkurt 2003 - 130 0 3Alikurt Denizli Bozkurt 2003 - 100 0 4Cumalı Denizli Bozkurt 1997 160 160 6 681

Dutluca Denizli Bozkurt 1997 120 120 4 4İnceler Denizli Bozkurt 2003 - 180 0 3İncelertekkesi Denizli Bozkurt 2000 105 105 2 2Bıçakçı Denizli Çameli 1998 130 130 2 2Belevi Denizli Çameli 2000 130 130 3 3Gölcük Denizli Çardak 1991 245 245 3 3Beylerli Denizli Çardak 1993 270 270 5 5Çaltı Denizli Çardak 1998 260 260 4 4Kızılyer Denizli Honaz 1986 780 780 17 17Karateke Denizli Honaz 1997 125 125 2 2Ovacık Denizli Honaz 1997 125 125 2 2Menteş Denizli Çivril 2002 250 250 8 8Honaz Denizli Honaz 1998 250 250 5 5Kaklık Denizli Honaz 2003 - 150 0 5Sapaca Denizli Honaz 1998 250 250 4 4Yokuşbaşı Denizli Honaz 2003 - 120 0 5Tavas Denizli Tavas 2001 320 320 7 7Garipköy Denizli Tavas 2004 - 325 6Kızılcabölük Denizli Tavas 1999 280 280 6 6Uluköy Denizli Tavas 2004 280 280 6 6İsabey Denizli Çal 2003 - 200 0 8Gümüşsu Denizli Çivril 1981 530 530 13 13Emirhisar Denizli Çivril 1996 775 865 15 18Işıklı Denizli Çivril 1997 280 580 4 11İğdir Denizli Çivril 1999 220 220 5 5Kızılcasöğüt Denizli Çivril 2002 479 479 10 10Koçak Denizli Çivril 1998 521 521 9 9Yeşilyaka Denizli Çivril 2002 669 669 8 8Menteş Denizli Honaz 1990 260 310 4 5Ömerli Denizli Çivril 2002 480 480 6 6Yeniköy Denizli Çivril 2002 175 175 3 3Yuvaköy Denizli Çivril 2002 175 175 3 3TOPLAM 13329 15.874 282 346DSİ 21. Bölge Müd (2003)Kombine Sulamalar (Yerüstü Suyu + Yeraltı Suyu):Denizli Merkezde yer alan Çürüksu Sulaması 47+4 adet kuyudan ibarettir. DSİXXI. Bölge Müdürlüğü’nce Denizli ili dahilinde açılmış olan DSİ’ce tarife uygulanansulamalar Tablo D.2.’de, DSİ’ce inşa edilen ve çeşitli kuruluşlara devredilen sulamalarTablo D.3.’de, DSİ’ce inşa edilerek çeşitli kuruluşlara devredilen göletler Tablo D.4.’de veBedeli karşılığında DSİ’ce inşa edilen sulamalar Tablo D.5.’de verilmiştir.82

Tablo D.2. DSİ’ce Tarife Uygulanan Sulamalar:DSİ’ ce işletilen ve tarifeuygulanan sulama kalmamıştır.Tablo D.3. DSİ’ce inşa edilen ve çeşitli kuruluşlara devredilen sulamalarSulamaAdıSulamaÜnitesi AdıBulunduğu YerİşletmeyeAçıldığıYılSulama Alanı(ha)Düşünceler83

SarayköyPamukkaleİli İlçesi Brüt 2002YılıKesin2003YılıProgramSarayköy Sağ Denizli Sarayköy 1961 2523 2050 2050Sarayköy Sol Denizli Sarayköy 1961 8059 6195 6195TOPLAM 10582 8245 8245Pamukkale P Denizli Sarayköy 1993 5557 4300 4300Çürüksu Sol Denizli Sarayköy 1946 4999 4293 4293ÇürüksuSağC+PÇürüksu SolTOPLAM 10556 8593 8593Denizli Honaz 1986 6300 4690 4690BüyükMenderesSul.BirlSaraySul.BirlPamukkaleSul.BirlBereketSul.BirlGökpınarDenizli Honaz- 1946 2219 1712 1712C+PSul.BirlY.ÇürüksuS.SKaklıkDenizli Honaz 1986 1837 1347 1347C+PSul.KoopÇürüksuS.SY.ÇürüksuAşağıdağdDenizli Honaz 1986 853 654 654C+PereSul.KoopS.SY.ÇürüksuDenizli Honaz 1986 250 199 199 DereçiftlikC+PSul. KoopBaldan C+P Denizli Honaz 1986 800 610 610 HonazTOPLAM 12259 9212 9212Işıklı C.+Işıklı Sul.Denizli Çivril 1965 2703 1650 1650Işıklı Takv.PBirlIrgıllı-Irgıllı Irgıllı Afyon Dinar 1964 5410 2900 2900 SütlaçSul.BirlSütlaç Sütlaç P. Afyon Dinar 1996 3000 2820 2820BaklanBaklan SağP.(BR-1)BaklanSol P (BR-3)Sol PBaklanDenizli Çivril 1991 9120 7500 7500Denizli Çivril 2003 164 - 150Denizli Çivril 1996 18276 17180 17180Irgıllı-SütlaçSul.BirlYeşil ÇivrilSul.BirlBaklan SolSah. SulBirlBaklan SolSah.Sul.Birl.GümüşsGümüşsuGümüşsu P. Denizli Çivril 1992 2200 1600 1600uSul. BirlÇal Çal Denizli Çal 1996 1840 1730 1730 Çal Sul.BirlAcıpayamAcıpayaAcıpayam sağ Denizli Acıpayam 1997 4495 3970 4100 Sağ Sah.mSul BirlAlcı-GölcükKelekçi Alcı- Gölcük Denizli Acıpayam 1984 1200 500 500Sul .Birl84

TOPLAMDSİ 21. Bölge Müd (2003)Kelekçi Denizli Acıpayam 1958 980 730 730TOPLAM 2180 1230 123082.78 66.7866.9105 0Kelekçi Sul.BirlTablo D.4. DSİ’ce İnşa Edilerek Çeşitli Kuruluşlara Devredilen GöletlerGöletAdıSulamaÜnitesi AdıBulunduğu YerİliİlçesiİşletmeyeAçıldığıYılSulama Alanı(ha)Brüt 2002Yılıkesin2003yılıprog.Tavas Tavas Denizli Tavas 1999 240 225 225ÇeltikçiÇürüksuSolDSİ 21. Bölge Müd (2003)Denizli Merkez 1960 - - -DüşüncelerTavasBelediyesineGökpınar S.Birl.Takv. Amaçlıdır.Tablo D.5. DSİ’ce Bedeli Karşılığında İnşa Edilen SulamalarSulamaAdıPamukkale YasDSİ 21. Bölge Müd (2003)SulamaÜnitesi AdıPamukkaleYasBulunduğu YerİliİlçesiİşletmeyeAçıldığıYılSulama Alanı(ha)Brüt 2002yılıkesin2002yılıprog.DüşüncelerDenizli Merkez 1969 - 150 150 DSİ 2002Denizli’nin Ova ve Havzalarının yeraltı suyu durumu Tablo.D.6.’da verilmiştir.Tablo.D.6. Denizli’nin Ova ve Havzalarının Yeraltı Suyu DurumuOva ve Havza İsmiEmniyet Rezervi (hm 3 /yıl)Acıpayam Ovası 57Kaklık Yukarı Çürüksu Ovası90 (Kaynaklar Dahil)Sarayköy Ovası 2,5Tavas Ovası 40Çameli Ovası 8,6Çivril-Baklan Ovası 44Çardak Ovası 13DSİ 21. Bölge Müd (2003)Tablo.D.7. Kombine Sulamalar (Yeraltı Suyu+Yüzey suyu)SıraNoSulamanın adı İli İlçesi Kuyu Adedi Fayda(ha)İşletmeyeAçıldığı Yıl85

1 Çürüksu Denizli Merkez 67 (+2) * 8000 1988-20022 Işıklı Denizli Çivril 4(+4)** 650 20003 Baklan 4.KS Denizli Çivril 66(+1)*** 3489 1996-2002* 2 Adet kuyunun açımı devem ediyor.** (53132,53133,53134,53135) 4 adet ilave kuyunun açımı tamamlandı.***Araştırma amacıyla açılan 1 adet kuyunun işletmeye alınma çalışmaları devam ediyor.D.1.2. Akarsulara) Büyük Menderes Nehri: Denizli’nin en büyük akarsuyudur. Afyon Dinar’dançıkar. Akdağ’dan çıkan sularla birleşerek Işıklı Çayı altında Işıklı Gölü’ne gelir.Büyük Menderes Nehri; Işıklı, Dinar ve Küfi Çayları’ndan gelen suyu biriktiren,Işıklı Gölü’nden çıkarak Çivril ve Çal-Baklan Ovaları’nı geçer. Çal’ın doğusundan Kuzeyedönüp, Güney İlçesine doğru derin bir yatak içinden geçerek Adıgüzel Barajına ulaşır.Adıgüzel Barajı, Uşak’tan gelen ve Menderes’in en büyük kollarından biri olanBanaz Çayı’nı da içine alır. Adıgüzel Barajından çıkan Büyük Menderes, Sarayköyyakınında Denizli’den gelen ve Gökpınar Çayı’nı da içine alan Çürüksu Çayı ile birleşerekAydın sınırına gider. Aydın’ın Söke İlçesi’ne bağlı Balat Köyü’nden geçerek Dipburun’danEge Denizi’ne dökülür.Büyük Menderes Nehri enerji üretiminde ve tarımda sulama amacıylakullanılmaktadır. Menderes Nehri, Çal Yukarıseyit ve Dayılar Köyü arasında bir şutoluşturur. Bu şutten enerji üretimi ve Zeyve Kasabası ile Çal İlçesi’ni aydınlatan birhidroelektrik santrali kurulmuştur.Fotoğraf D.1. Büyük Menderes Nehrib) Çürüksu Çayı: Honaz Dağı, Kaklık ve Kocabaş Yöresi’nin suyunu toplar.Çürüksu adı altında Böceli Köyü’nden ovaya iner, Gökpınar Çayı’nı da alarak DenizliOvasına geçer. Tarımda sulama amacıyla kullanılmaktadır.Denizli’nin içme ve kullanmasuyunun karşılanması için Gökpınar Çayı üzerinde bir baraj inşaatı devam etmektedir.c) Dalaman Çayı: İlin Büyük Menderes’ten sonra ikinci büyük akarsuyudur.Acıpayam’daki Eşeler dağlarından çıkar, Greniz Vadisi ile Çameli Dağlarından çıkan sularıalır. Muğla Köyceğiz sınırını geçerek Akdeniz’e dökülür.Bu çay üzerinde Kumavşarı veKelekçi Sulama kanalları vardır. Bu iki kanal vasıtasıyla tarımda sulama yapılır.86

Fotoğraf D. 2. Dalaman Çayıd) Akçay: Esas kaynağını Bozdağ ve Sandıras Dağları’ndan alır. Kızılcabölükyakınlarından çıkan Yenidere Çayı’nı da içine alıp Eskere Ovası’ndan geçer ve AydınBozdoğan İlçesi topraklarına girerek Kemer Barajı’nı besler.D.1.3. Göller, Göletler, Rezervuarlara) Acıgöl (Çardak Gölü):Acıgöl yatak olarak 157 km 2 ‘lik yüzölçüme ve mevsime göre 1.5-2.0 m. derinliğesahip sığ bir göldür. Yaz aylarında su seviyesi düştüğünden göl alanı % 50 civarındaazalmaktadır.Denizli’nin Çardak İlçesinde bulunan Acıgöl ülkemizin tek, dünyanın ise ikincibüyük ve temiz, doğal sodyum potansiyeline sahip kapalı bir havzasıdır. Ülkemizdekisodyum sülfatın % 98’i doğal kaynaklardan temin edilmektedir. Bunun % 90’ını İlimizdekiAcıgöl’den sağlanmaktadır. Dünyanın en temiz (saf ve toksit madde içermeyen) sodyumsülfatını doğal halde alarak kullanabilmekteyiz. Bu durum büyük bir ekonomik kazançtır.Kağıt, cam, deterjan, tekstil vb. sanayilerin ana girdisi olarak kullanılan sodyum sülfatıntamamı kendi kaynaklarımızdan karşılanabilmektedir. Aynı zamanda doğal yapısıflamingo, ördek vb. yaklaşık 30 tür kuşun yaşadığı bir kuş cennetidir.Göl graben yatağında jips ve tuz katmanları, tuzlu su ortamında oluşanmikroorganizmalar ve yataktaki sülfür bakterilerince ayrıştırılarak mirabilit cevheri şeklindesodyum sülfat oluşmaktadır. Acıgöl yapay olarak oluşturulamayacak bir doğal değer olupB Sınıfı Sulak Alan olarak koruma altına alınmıştır (Konu hakkında bilgi F.5.7 SulakAlanlar başlığı altında verilmektedir).87

Fotoğraf D. 3. Acıgöl Çardak-DENİZLİb) Yayla (Süleymaniye)Gölü:Buldan İlçesi Süleymaniye Köyü yakınında ve Sazak Dağı’nın 1150 metrekodundaki düzlüğünde bulunur. Göl yatağı ve sulak alan toplam sahası 550 da’dır.Yayla Gölü, yaban ördeği ve leylek gibi kuş türlerine barınak teşkil etmesi, kamışve nilüfer gibi bazı sucul bitki türleri zenginliğine sahip olması, kaynak sularını besleyiciözellik taşıması ve ayrıca yayla ortamında mesirelik bir yer olması yönünden önemli birgöldür. Buözelliklerinin korunması için Mahalli Çevre Kurulu’nca Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği’negöre 1995 yılında koruma altına alınmıştır (Konu hakkında bilgi F.5.7. Sulak Alanlarbaşlığı altında verilmektedir).Fotoğraf.D.4. Süleymenlı Yayla Gölü88

c) Çaltı Gölü (Beyler Gölü):Acıgöl’ün 2 km. güneybatısındadır. Suyunda az miktarda tuz bulunmakla birlikteözel şartlarda sulamada kullanılır.d) Karagöl:Çambaşı (Çardak-Bozkurt) Köyü’nün üstünde çamlar arasında birbirinden 50-60m. kot farkıyla sıralanmış 3-4 gölden ibarettir. Göllerin suyu tatlıdır. Hepsine birdenKaragöl adı verilir. Akarsularla beslenen Karagöl bir tür krater gölüdür.e) Işıklı Gölü:Işıklı Gölü Çivril İlçesi’ndedir. Dinar’dan gelen Büyük Menderes Nehri ve birçokderenin suyu ile beslenir. Bir baraj gölü sayılır ve suyu tatlıdır. Gölde balıkçılık yapılır.Tarımda sulama amacıyla kullanılır.Çevresinde dinlenme ve eğlence yerleri mevcuttur. Işıklı Gölü A Sınıfı Sulak Alanözelliğindedir (Konu hakkında bilgi F.5.6. Sulak Alanlar başlığı altında verilmektedir). Gölkenarları DSİ tarafından istimlak edilmiştir ve gölün dolması sırasında tampon bölgeolarak ayrılmıştır.Ayrıca; Beyağaç Kartal Gölü, Aydoğdu Göleti, Adıgüzel Baraj Gölü ilin diğer sukaynaklarındandır. Aydoğdu Göletinde balıkçılık yapılmakta ayrıca gölet tarımsal sulamaamacıyla kullanılmaktadır. Adıgüzel Baraj Gölü, enerji üretimi, tarımsal sulama ve taşkınönleme amacıyla kullanılmaktadır.Fotoğraf.D.5. Işıklı GölüD.1.4. DenizlerDenizli İli’nin denize kıyısı bulunmamaktadır.D.2. Doğal Drenaj SistemleriKonuyla ilgili elimizde yeterli bilgi bulunmamaktadır.89

D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye EtkileriD.3.1. Yeraltı Suları ve Kirlilikİlimizdeki hızlı sanayileşme ve şehirleşme neticesinde sanayi ve evsel atıklar ilebilinçsizce kullanılan tarımsal gübre ve ilaçlardan yeraltı sularımızda kirlilik meydanagetirmektedir.Denizli tekstil ağırlıklı bir sanayi şehri olduğu için, özellikle şehir içinde kalan tekstilboyama, iplik yıkama ve deri tabakhane tesislerinden çıkan kostik atık suların bir kısmıkanalizasyona verilmekte bir kısmı da açıktan akarak sulama sularına ve yer altı sularınakarışmaktadır.İl sınırları içerisinde yerleşim merkezlerinde oluşan kentsel katı atıklar (Çöpler);haşerelerin artması, koku problemi, estetik görüntünün bozulması, yeraltı sularınınkirlenmesi, salgın hastalıkların görülmesi gibi sorunlar oluşturmaktadır. İl sınırlarıiçerisinde yerleşim merkezlerinde oluşan kentsel katı atıklar gelişi güzel atılarak vebelediye çöplüğüne atılmaksuretiyle bertaraf edilmektedir. Standarda uygun çöp deponi alanları olmadığı için buçöplerden sızan sular yeraltı sularına sızarak kirletilmelerine neden olmaktadır.Ayrıca il sınırları içerisindeki yerleşim merkezlerinde oluşan tıbbi atıklar gömülmekve belediye çöplüğüne atılmak suretiyle bertaraf edilmektedir. Bu tıbbi atıklar da yer altısularının kirlenmesinde rol oynamaktadırlar.D.3.2. Akarsularda Kirlilikİlimizde su kirliliğine neden olan başlıca kirletici kaynaklar; hızlı sanayileşme veşehirleşme sonucunda oluşan sanayi ve evsel atıklar ile kısmen bilinçsiz kullanılantarımsal gübre ve ilaçlardan kaynaklanan kirliliklerdir.İlimizdeki akarsuların kirlenme nedenleri Tablo.D.7.de verilmiştir.Tablo.D.8. Denizli İlindeki Akarsuların Kirlenme NedenleriAkarsularMenderes NehriGökpınar ÇayıÇürüksu ÇayıDalaman ÇayıKirlenme NedenleriEvsel sıvı atıklar, sanayi atıkları, zirai faaliyetler, evsel katı atıklarEvsel sıvı atıklar, sanayi atıkları, zirai faaliyetler, evsel katı atıklarEvsel sıvı atıklar, sanayi atık, zirai faaliyetlerEvsel sıvı atıklar, zirai faaliyetler, sanayi atıklarıDenizli coğrafi konum itibariyle Menderes Nehri’nin ve havzasının üstbaşlangıcında bulunması dolayısıyla yukarıda belirtilen kirlilik etmenleri; verimli MenderesHavzası tarım arazileri için büyük bir tehlike arz etmektedir.DSİ 21. Bölge Müdürlüğü’nce B. Menderes Nehri üzerindeki sekiz adet kalitegözlem istasyonlarına ait Harita D.1.,1992-2001 yılları arasındaki ölçüm değerleri, B.Menderes Nehri’ndeki kirlilik yüklerini belirlemek amacıyla İl Çevre ve OrmanMüdürlüğümüzce değerlendirilmiştir.B. Menderes Nehri üzerindeki ölçüm istasyonlarina ait 1992-2003 yıllarıarasındaki ortalama ölçüm değerleri Tablo D.8.’de verilmektedir.Denizli tekstil boyama, iplik yıkama ve tabakhanelerden oluşan tekstil ağırlıklı birsanayi şehridir. Yakın bir zamana kadar kostik özellikli atıksuların bir kısmı kanalizasyonaverilmekte bir kısmı da açıktan akarak sulama suyuna karışmaktaydı. Denizli İl Çevre veOrman Müdürlüğü’nün bu konuda yapmış olduğu çalışmalar sonucunda; su kirliliği yaratanözel sektör fabrikaların hemen hepsi arıtma tesisini yapmıştır ve çalıştırmaktadır.90

Faaliyette olan 24 adet sanayi arıtma tesisi, 19 adet evsel arıtma tesisi , 26 adetsanayi kuruluşunun atıksularının arıtılması sağlanmakta olup, bunlardan 7 adedine Deşarjİzin Belgesi verilmiştir. Ayrıca I. Organize Sanayi Bölgesindeki 144 adet sanayi tesisinin25 000 m 3 /gün ’lük atıksuyu ortak arıtma tesisinde arıtılmakta olup, 25 tesise Deşarj İzinBelgesi verilmiştir. İlimizde bulunan büyük kapasiteli 9 adet turistik tesisin arıtma tesislerifaaliyettedir. Bu tesislerden 6 adedine Deşarj İzin Belgesi verilmiştir.Ancak, bazı fabrikaların atıksu arıtma tesisi işletiminden kaynaklanan hatalardandolayı zaman zaman kirlilik oluşmaktadır. Bu olumsuzlukların giderilmesi için işletmelerdüzenli olarak denetlenmekte ve gerekli uyarılar yapılmaktadır. İlimize ait evsel atıksularınarıtımı için Denizli Belediyesi tarafından arıtma tesisi yapımı çalışmaları çok yavaş birşekilde devam etmektedir.Aşırı su kirliliği yaratan belli kapasitenin üstündeki özel sektöre ait tesislerin birçoğu, arıtma tesislerini tamamlayarak faaliyete geçirmiştir. İl Çevre Müdürlüğü’nce takipedilmektedirler.Atıksu arıtma tesisi faaliyette olan ve kurma çalışmaları devam edenkuruluşlar Tablo D.10.’da verilmiştir.Denizli şehir metropolündeki çeşitli sanayi kuruluşlarından ve şehirkanalizasyonlarından kaynaklanan atıksular Gökpınar Çayı’na boşaltılmaktadır.Memba kesiminde içilebilir nitelikte olan Gökpınar kaynaklarının suyu, baraj aksyerine ulaştığında, içme, kullanma ve sulama suyu niteliklerini kaybedecek şekildekirlenmektedir. Gökpınar Çayı’nın her geçen gün artan kirliliğine evsel ve sanayi atık sularıile Denizli şehrinin kanalizasyon suları neden olmaktadır.Gökpınar Çayı’nın üzerinde DSİ tarafından yapılmakta olan baraj inşaatı bitmeküzeredir. Baraj gölü suyunun korunması ve kirliliğinin önlenmesi Denizli İl merkezi içinhayati önem taşımaktadır.Çünkü zamanla nüfus artışı sonucu ihtiyaç duyulacak su kaynağı olarakplanlanmaktadır. Bu nedenle, Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği’nde belirtilen bütünönlemler alınarak Gökpınar Baraj Gölü’nün kirlenmesinin önlenmesi gerekmektedir.Bu sebeple, 15.09.1995 tarih ve 08 nolu Mahalli Çevre Kurulu Kararı ile GökpınarBaraj Gölü Su Toplama Havzası; Su Kirliliği ve Kontrolü Yönetmeliği’ne göre korumaaltına alınmış, baraj gölünü kirletebilecek atıksular bir ana kollektör ile göl dışına akıtılmasıplanlanmıştır.B. Menderes Nehri üzerindeki ölçüm istasyonlarının yerleri Harita D.1’degösterilmiştir.91

Harita D.1. B. Menderes Nehri Üzerindeki Ölçüm İstasyonlarının Yerleriİstasyon Adları: 1(B.Menderes Işıklı Gölü Su Alma Yapısı), 2(Adıgüzel Barajı Dip Savak Çıkışı), 3(B.Menderes Yenice Regülatörü), 4(Gökpınar Çayı Akhan Regülatörü),5 (Böceli Regülatörü), 6 (Çürüksu Yukarı Şamlı Köprüsü), 7 (B. Menderes Sarayköy Köprüsü), 8 (B. Menderes Buharkent Köprüsü)87

Tablo D.9. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Adet Ölçüm İstasyonlarına Ait 1997-2004Yılları Arasındaki YıllıkOrtalama Ölçüm Değerleri9.1) B Mederes Işıklı Gölü Su Alma Yapısı Yıllık Ortalama Ölçüm DeğerleriıllarYOrt.BOİ 5(mg/lt)Ort.KOİ(mg/lt)Ort.NH 3 -N(mg/lt)Ort.AKM(mg/lt)Ort.pHOrt.Klorür(mg/lt)Ort.T.KoliEMS/100 mlOrt.Bor(mg/l)1997 5.65 20.0 0.00 36.5 8.6 27.5 3133.0 0.01998 5.45 26.0 0.12 0.75 8.6 18.6 12275.00.0751999 5.07 46.22 0.128 0.17 8.1 21.21 5320.0 0.02000 4.05 58.75 0.035 1.25 8.15 21.25 5025.0 0.02001 4.6 46 0.11 1.38 8 26.66 3050.0 0.02002 4.87 41 0.30 1.05 6.27 19.5 100 0.02003 5.62 50 0.13 0.52 7,95 20.35 950 0.02004 5,65 45 0,00 0,275 8,4 21,25 875 0,09.2) Adıgüzel Barajı Dip Savak Çıkışı Yıllık Ortalama Ölçüm DeğerleriıllarYOrt.BOİ 5(mg/lt)Ort.KOİ(mg/lt)Ort.NH 3 -N(mg/lt)Ort.AKM(mg/lt)Ort.PHOrt.Klorür(mg/lt)Ort.T.KoliEMS/100mlOrt.Bor(mg/l)1997 7.85 26.0 2.4 21.5 8.05 79.75 17700.00.01998 3.58 22.0 0.41 0.5 8.3 47.88 25000. 0.001999 - - - - - - - -2000 3.1 20 0 2 7.7 55.9 19502001 3.9 36 0.28 1.5 7.9 49.6 1767 02002 3.27 46 12.28 1.55 7.72 55.82 2450 0.02003 3.75 43 0.35 0.52 7.6 50.52 4000 0.02004 2,875 32 0,00 0,42 7,95 48,72 650 0,088

9.3) B. Menderes Yenice Regülatörü Yıllık Ortalama Ölçüm DeğerleriYıllarOrt.BOİ 5(mg/lt)Ort.KOİ(mg/lt)Ort.NH 3 -N(mg/lt)Ort.AKM(mg/lt)Ort.PHOrt.Klorür(mg/lt)Ort.T.KoliEMS/100mlOrt.Bor(mg/l)1997 6.43 20.0 0.75 81.0 8.17 62.63 36166.0 0.01998 5.78 47.0 1.33 0.5 8.1 50.5 124500.00.0751999 4.72 59.0 0.32 3.32 7.8 39.85 9250.0 0.052000 5.65 37.5 0.07 1.5 7.76 44.325 6600 0.0752001 5.21 29 0.25 1.7 7.8 63.83 12125 0.052002 4.1 28 0.125 2 7.85 55.82 1000 0.052003 4.37 28 0.175 0.72 7.57 47 5000 0,0252004 4,05 25 0,00 0,675 8,05 47,85 1000 0,09.4)Gökpınar Çayı – Akhan Regülatörü Yıllık Ortalama Ölçüm DeğerleriıllarYOrt.BOİ 5(mg/lt)Ort.KOİ(mg/lt)Ort.NH 3 -N(mg/lt)Ort.AKM(mg/lt)Ort.pHOrt.Klorür(mg/lt)Ort.T.KoliEMS/100mlOrt.Bor(mg/l)1997 43.5 152.67 7.73 456.67 8.68 150.07 3472000.01998 18.37 204.0 5.3 0.83 8.18 55.53 7000000.01999 24.68 116.0 4.18 2.16 7.91 44.31 3433333.00.050.10.082000 65.47 134 3.61 2.25 7.9 57.8 3625000 0.12001 125.1 241.3 6.47 1.66 8.35 66.36 5.000.000 0.182002 202 280 5.16 1.92 7.92 159.52 3000000 0.222003 35,38 136 6,75 1,06 7,73 40,16 3115000 0,0332004 90,91 192,66 0,00 1,13 8,26 68,53 225999,9 0,0- :Analiz Yapılmadığını Göstermektedir.9.5) Böceli Regülatörü Yıllık Ortalama Ölçüm Değerleri89

YıllarOrt.BOİ 5(mg/lt)Ort.KOİ(mg/lt)Ort.NH 3 -N(mg/lt)Ort.AKM(mg/lt)Ort.pHOrt.Klorür(mg/lt)Ort.T.KoliEMS/100mlOrt.Bor(mg/l)1997 - - - - - - - -1998 - - - - - - - -1999 - 30.0 0.0 - 7.25 26.6 - 0.12000 - - - - - - - -2001 - - - - - - -2002 - - - - - - - -2003 - - - - - - - -2004 - - - - - - - -9.6) Çürüksu Yukarı Şamlı Köprüsü Yıllık Ortalama Ölçüm DeğerleriYıllarOrt.BOİ 5(mg/lt)Ort.KOİ(mg/lt)Ort.NH 3 -N(mg/lt)Ort.AKM(mg/lt)Ort.pHOrt.Klorür(mg/lt)Ort.T.KoliEMS/100mlOrt.Bor(mg/l)1997 22.07 70.0 1.33 579.67 8.12 237.6 890000.01998 49.67 84.0 1.7 2.33 7.9 167.2 597500.01999 19.83 72.66 1.3 3.83 7.76 126.43 474800.00.080.20.152000 31.46 73.3 1.31 3.45 7.71 196.75 380000 0.2880.43 166.7 2.13 3.31 7.75 238.7 176250 0.2320012002 121.34 192 2.24 3.02 6.28 273.68 303333. 0.14332003 35,6 143,3 2,38 2,85 7,66 219,81 410000 0,152004 - - - - - - - -90

- :Analiz Yapılmadığını Göstermektedir9.7) B Menderes Sarayköy Köprüsü Yıllık Ortalama Ölçüm DeğerleriYıllar Ort.BOİ 5(mg/lt)Ort.KOİ(mg/lt)Ort.NH 3 -N(mg/lt)Ort.AKM(mg/lt)Ort.pHOrt.Klorür(mg/lt)Ort.T.KoliEMS/100ml1997 11.87 51.33 1.57 599.33 8.15 137.1 303800.01998 28.63 72.0 1.47 2.0 7.92 112.1 453500.01999 10.20 86.66 1.22 14.66 7.75 93.93 576000.0Ort.Bor(mg/l)0.250.330.182000 15.70 64 1.225 2.98 7.75 115.8 236750 0.252001 44.70 110 1.66 2.80 7.83 129.20 280250 0.32002 43.58 115.2 1.37 3.06 7.74 162.54 100.200 0,02003 35,6 143,33 - - - - - -2004 - - - - - - - -9.8) Buharkent Köprüsü Yıllık Ortalama Ölçüm DeğerleriY Ort. Ort. Ort. Ort. Ort.ıllar BOİ 5(mg/lt)KOİ(mg/lt)NH 3 -N(mg/lt)AKM(mg/lt)pHOrt.Klorür(mg/lt)Ort.T.KoliEMS/100mlOrt.Bor(mg/l)1997 9.42 60.67 0.97 1020.5 8.15 138.32 190000.01998 9.3 52.67 1.19 2.17 7.9 101.05 425000.01999 10.0 58.0 0.71 6.0 7.76 105.78 429400.00.861.850.562000 5.12 38.67 0.93 3.33 7.95 117.6 117000 0.632001 - - - - - - - -2002 - - - - - - - -2003 - - - - - - - -2004 - - - - - - - -- : Analiz Yapılmadığını Göstermektedir.B. Menderes Nehri üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna ait 1997-2004 yılları arasındakiortalama BOİ 5 , KOİ, AKM, NH 4 -N, Klorür, pH, Toplam Koliform ve Bor değişimi sırasıylaGrafik D.1.,D.2.,D.3.,D.4.,D.5.,D.6.,D.7.D.8’de verilmektedir91

BOI51997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004250200202202Mg/l150125,1121,34121,3410090,9165,4790,9180,435035,3835,3835,631,4635,635,643,5835,643,5844,705,624,874,64,055,655,624,873,753,273,93,12,873,753,274,374,15,215,654,054,374,15,65 2,87 4,0500000000015,70005,120000 0 0 01 2 3 4 5 6 7 8İstasyon AdıGrafik D. 1. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonunun 1997-2004 Yılları Arasındaki BOİ 5 Değişimiİstasyon Adları: 1 ( B.Menderes Işıklı Gölü Su Alma Yapısı), 2( Adıgüzel Barajı Dip Savak Çıkışı), 3 ( B.Menderes YeniceRegülatörü), 4 (Gökpınar Çayı Akhan Regülatörü), 5 (Böceli Regülatörü), 6 (Çürüksu Yukarı Şamlı Köprüsü), 7( B. MenderesSarayköy Köprüsü), 8 (B. Menderes Buharkent Köprüsü)92

0KOİ1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004300280280250241,3200204192,66192192166,7Mg/l150136143,3 143,33134116115,2115,211010050412658,7546,225045414622464643323628594737,528 2825293072,668473,37286,66645852,6738,6720000000 0 0 0 0 0 01 2 3 4 5 6 7 8İstasyon Adı00Grafik D.2. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna Ait 1997-2004 Yılları Arasındaki KOİ Değişimi93

İstasyon Adları: 1 ( B.Menderes Işıklı Gölü Su Alma Yapısı), 2( Adıgüzel Barajı Dip Savak Çıkışı), 3 ( B.Menderes YeniceRegülatörü), 4 (Gökpınar Çayı Akhan Regülatörü), 5 (Böceli Regülatörü), 6 (Çürüksu Yukarı Şamlı Köprüsü), 7( B. Menderes SarayköyKöprüsü), 8 (B. Menderes Buharkent Köprüsü)NH3-N1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004141212,2810Mg/l864200,130,30,110,0350,1280,1202,40,28000,410,350,1750,1250,250,070,321,330,756,755,166,473,614,185,37,7300002,380,242,131,311,31,71,331,371,661,221,221,471,5700,930,711,190,970 0 0 0 0 0 0 01 2 3 4 5 6 7 8İstasyon Adı00Grafik D.3. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna Ait 1997-2004 Yılları Arasındaki NH 3 -N (Amonyak Azotu)Değişimiİstasyon Adları: 1 ( B.Menderes Işıklı Gölü Su Alma Yapısı), 2( Adıgüzel Barajı Dip Savak Çıkışı), 3 ( B.Menderes YeniceRegülatörü), 4 (Gökpınar Çayı Akhan Regülatörü), 5 (Böceli Regülatörü), 6 (Çürüksu Yukarı Şamlı Köprüsü), 7( B. MenderesSarayköy Köprüsü), 8 (B. Menderes Buharkent Köprüsü)94

AKM1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004120010001020,5800Mg/l600456,67579,67599,3340020001,051,381,250,170,7536,51,551,5200,521,521,71,53,320,5811,921,662,252,160,830003,023,313,453,832,333,062,82,9814,662003,3362,170,52 0,27 0,52 0,42 0,72 0,67 1,06 1,13 0 0 2,850 0 0 0 01 2 3 4 5 6 7 8İstasyon AdıGrafik D.4. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna Ait 1997-2004 Yılları Arasındaki Askıda Katı Madde ( AKM )Değişimiİstasyon Adları: 1 ( B.Menderes Işıklı Gölü Su Alma Yapısı), 2( Adıgüzel Barajı Dip Savak Çıkışı), 3 ( B.Menderes YeniceRegülatörü), 4 (Gökpınar Çayı Akhan Regülatörü),5 (Böceli Regülatörü), 6 (Çürüksu Yukarı Şamlı Köprüsü), 7 ( B. Menderes Sarayköy Köprüsü), 8 (B. Menderes BuharkentKöprüsü)95

pH1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004109888,18,18,67,958,48,38,057,97,77,857,727,87,767,88,18,177,95 8,057,67,578,357,97,918,018,687,928,267,737,257,667,757,717,767,98,127,837,757,757,928,157,747,957,767,98,1576,276,286Mg/l543210,6001 2 3 4 5 6 7 8İstasyon AdıGrafik D.5. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna Ait 1997-2004 Yılları Arasındaki pH Değişimiİstasyon Adları: 1 ( B.Menderes Işıklı Gölü Su Alma Yapısı), 2( Adıgüzel Barajı Dip Savak Çıkışı), 3 ( B.Menderes YeniceRegülatörü), 4 (Gökpınar Çayı Akhan Regülatörü),5 (Böceli Regülatörü), 6 (Çürüksu Yukarı Şamlı Köprüsü), 7 ( B. Menderes Sarayköy Köprüsü), 8 (B. Menderes BuharkentKöprüsü)96

KLORÜR1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004300273,68Mg/L2502001501005020,3519,526,6621,2521,2118,627,521,2547,8879,7550,5255,8249,655,94755,8263,8344,3239,8550,562,6348,72 47,8159,52150,0766,3657,844,3155,5368,5340,1626,6237,6196,75126,43167,2238,7219,81162,54129,2115,893,93112,1137,1101,05138,3201 2 3 4 5 6 7 8İstasyon AdıGrafik D.6. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna Ait 1997-2004 Yılları Arasındaki Klorür ( Cl ) Değişimiİstasyon Adları: 1 ( B.Menderes Işıklı Gölü Su Alma Yapısı), 2( Adıgüzel Barajı Dip Savak Çıkışı), 3 ( B.Menderes YeniceRegülatörü), 4 (Gökpınar Çayı Akhan Regülatörü),5 (Böceli Regülatörü), 6 (Çürüksu Yukarı Şamlı Köprüsü), 7 ( B. Menderes Sarayköy Köprüsü), 8 (B. MenderesBuharkent Köprüsü)97

T.KOLİFORM1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2003 2004800000070000007000000Mg/l6000000500000040000003000000311500030000005000000362500034333333472000200000010000000950100305050255320122753133400024501767195025000177005000100012125660092501245003616687511650 1000225999,9410000303333,3176250380000474800597500890000100,22802502367505760004535003038001170004294004250001900001 2 3 4 5 6 7 8İstasyon Adırafik D.7. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna Ait 1997-2004 Yılları Arasındaki Toplam Koliform Değişimiİstasyon Adları: 1 ( B.Menderes Işıklı Gölü Su Alma Yapısı), 2( Adıgüzel Barajı Dip Savak Çıkışı), 3 ( B.Menderes YeniceRegülatörü), 4 (Gökpınar Çayı Akhan Regülatörü), 5 (Böceli Regülatörü), 6 (Çürüksu Yukarı Şamlı Köprüsü), 7 ( B.Menderes Sarayköy Köprüsü), 8 (B. Menderes Buharkent Köpüsü)G98

BOR1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 200421,81,851,61,41,2Mg/l10,80,60,860,630,560,40,200,0750,0250,050,050,0750,050,0750,0330,220,180,10,080,10,0500,150,140,230,280,150,20,080,10,30,250,180,330,251 2 3 4 5 6 7 8İstasyon AdıGrafik D.8. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna Ait 1997-2004 Yılları Arasındaki Bor (B) Değişimiİstasyon Adları: 1 ( B.Menderes Işıklı Gölü Su Alma Yapısı), 2( Adıgüzel Barajı Dip Savak Çıkışı), 3 ( B.Menderes YeniceRegülatörü), 4 (Gökpınar Çayı Akhan Regülatörü), 5 (Böceli Regülatörü), 6 (Çürüksu Yukarı Şamlı Köprüsü), 7 ( B. MenderesSarayköy Köprüsü), 8 (B. Menderes Buharkent Köprüsü)99

B. Menderes Nehri üzerindeki 8 ölçüm istasyonunun 1997-2004 yılları arasındaki bazı parametrelerinsekiz yıllık ortalama değerleri Tablo D.10’da verilmektedir.Tablo D.10 B. MENDERES NEHRİ ÜZERİNDEKİ 8 ÖLÇÜM İSTASYONUNUN 1997-2004 YILLARI ARASINDAKİ SEKİZ YILLIK KİRLİLİK ORTALAMALARIİstas 1 2 3 4 5 6 7 8yonBOİ 5 5,12 3,54 5,03 75,670 51,48 27,18 8,46İstas 1 2 3 4 5 6 7 8yonKOİ 41,62 32,14 34,18 182,07 30 114,5691,78 52,50İstas 1 2 3 4 5 6 7 8yonNH 3 -N 0,15 2,0 0,41 6,05 0 1,77 1,21 0,95İstas 1 2 3 4 5 6 7 8yonAKM 5,23 3,99 11,42 58,46 0 85,49 89,26 257,99İstas 1 2 3 4 5 6 7 8yonpH 8 6,9 7,88 8,11 7,25 7,59 6,73 7,94İstas 1 2 3 4 5 6 7 8yonKlorür 22,04 55,45 51,47 80,28 26,6 169,49126,04115,68İstas 1 2 3 4 5 6 7 8yonT.Coli 3841 6689,6 24455,13608916,60 461697,6308400,03290350İstasyo 1 2 3 4 5 6 7 8nBor 0,075 0,0 0,058 0,127 0,1 0,175 0,262 0,975İstasyon Adları: 1 ( B.Menderes Işıklı Gölü Su Alma Yapısı), 2 ( Adıgüzel Barajı DipSavak Çıkışı),3 ( B.Menderes Yenice Regülatörü), 4 (Gökpınar Çayı AkhanRegülatörü), 5 (Böceli Regülatörü), 6 (Çürüksu Yukarı Şamlı Köprüsü), 7 ( B.Menderes Sarayköy Köprüsü), 8 (B. Menderes Buharkent Köprüsü).B.Menderes Nehri üzerindeki 8 ölçüm istasyonunun sekiz yıllık ortalama kirlilikyüzdeleri Grafik D 9., 10., 11., 12., 13., 14., 15. ve 16’da verilmektedir.289

8 Ölçüm İstasyonuna Ait 1997-2004 Yılları Arasındaki Ortalama BOI5 Yüzdesi3%1 2 3 4 5 6 7 82%15%5%3%29%0%43%Grafik D.9. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna Ait BOİ 5 KirlilikPayları8 Ölçüm İstasyonuna Ait 1997-2004 Yılları Arasındaki OrtalamaKOI Yüzdesi1 2 3 4 5 6 7 815%5%3% 2% 3%29%0%43%Grafik D.10. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna Ait KOİ KirlilikPaylarıİstasyon Adları: 1 ( B.Menderes Işıklı Gölü Su Alma Yapısı), 2 ( Adıgüzel Barajı DipSavak Çıkışı),3 ( B.Menderes Yenice Regülatörü), 4 (Gökpınar Çayı AkhanRegülatörü),5 (Böceli Regülatörü), 6 (Çürüksu Yukarı Şamlı Köprüsü), 7 ( B.Menderes Sarayköy Köprüsü), 8 (B. Menderes Buharkent Köprüsü)290

8 Ölçüm İstasyonuna Ait 1997-2004 Yılları ArasındakiOrtalama NH3-N Yüzdesi11%1 2 3 4 5 6 7 83%2%0%2% 0% 4%78%Grafik D.11. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna Ait NH 3 -NKirlilikPayları8 Ölçüm İstasyonuna Ait 1997-2004 Yılları Arasındaki OrtalamaAKM Yüzdesi1%1 2 3 4 5 6 7 81%2%11%0%17%51%17%Grafik D.12. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna Ait AKM KirlilikPaylarıİstasyon Adları: 1 ( B.Menderes Işıklı Gölü Su Alma Yapısı), 2 ( Adıgüzel Barajı DipSavak Çıkışı), 3 ( B.Menderes Yenice Regülatörü), 4 (Gökpınar Çayı AkhanRegülatörü), 5 (Böceli Regülatörü), 6 (Çürüksu Yukarı Şamlı Köprüsü), 7 ( B.Menderes Sarayköy Köprüsü), 8 (B. Menderes Buharkent Köprüsü)291

8 Ölçüm İstasyonuna Ait 1997-2004 Yılları Arasındaki Ortalama pHYüzdesi1 2 3 4 5 6 7 813%14%11%11%13%13%12%13%Grafik D.13. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna Ait pH KirlilikPayları8 Ölçüm İstasyonuna Ait 1997-2004 Yılları Arasındaki OrtalamaKlorür Yüzdesi1 2 3 4 5 6 7 818%3% 9%8%19%27%4%12%Grafik D.14. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna Ait Klorür KirlilikPayları292

8 Ölçüm İstasyonuna Ait 1997-2004Yılları Arasındaki Ortalama T. Koliform Yüzdesi10%0%7%1 2 3 4 0% 5 6 7 80%6%1%76%Grafik D.15. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonunaKoliform Kirlilik PaylarıAit Toplam8 Ölçüm İstasyonuna Ait 1997-2004 Yılları Arasındaki OrtalamaBor Yüzdesi1 2 3 4 5 6 7 84%0%3%7%6%55%10%15%Grafik D.16. B. Menderes Nehri Üzerindeki 8 Ölçüm İstasyonuna Ait Bor KirlilikPaylarıİstasyon Adları: 1 ( B.Menderes Işıklı Gölü Su Alma Yapısı), 2 ( Adıgüzel Barajı DipSavak Çıkışı), 3 ( B.Menderes Yenice Regülatörü), 4 (Gökpınar Çayı AkhanRegülatörü), 5 (Böceli Regülatörü), 6 (Çürüksu Yukarı Şamlı Köprüsü), 7 ( B.Menderes Sarayköy Köprüsü), 8 (B. Menderes Buharkent Köprüsü).293

Fotoğraf D.6. Organize Sanayi Bölgesinin Atıksu Arıtma Tesisi294

Fotoğraf D.7. Denizli Basma Sanayi Arıtma Tesisinden Görünüşler295

Fotoğraf.D.8 Gümüşsu Arıtma Tesisinden Görünüşler296

Fotoğraf.D.9.Menderes Tekstil Atıksu Arıtma Tesisi297

Tablo D.11. Arıtma Tesisi Faaliyette Olan ve Arıtma Tesisi Kurma Çalışmaları DevamEden KuruluşlarSıra No Tesisin Adı Deşarj Yeri Deşarj İzinBelgesiTEKSTİL SEKTÖRÜ1 Denizli Basma Boya San. ve Tic. A.Ş. Gökpınar Çayı Var2 Küçüker Tekstil San. ve Tic. A.Ş. Çürüksu Çayı Var3 Çağ Tekstil San. ve Tic. Ltd. Şti. Çürüksu Çayı Yok4 AFZ Tekstil San. ve Tic. A.Ş. Sarıçay Var5 Köseoğlu Tekstil San. ve Tic. Ltd. Şti. Kurudere VarFunibo Boya A.Ş.Kediboğan Deresi6Çiçek Tekstil San. ve Tic.A.Ş. Gümüşsu “ “Doğmuş Tekstil San. ve Tic. A. Ş.Arıtma“ “TesisleriGürcan Tekstil San. ve Tic. A.Ş.(7“ “Afyon Tekstil San. ve Tic. A. Ş. Fabrika “ “VarGüvenç Boya Ltd. Şti. Ortak) “ “Aslanoğlu Boya Ltd. Şti.“ “7 Köseler Tekstil San ve Tic. Ltd. Şti. Akhan Var8 Özteks Boya Apre San. ve Tic. Ltd. Şti. Kanalizasyon Var9 Menderes Tekstil San ve Tic A.Ş. Menderes Nehri Var10 Oğuzhan Tekstil San ve Tic A. Ş. Kurudere Var11 Kiraz Tekstil San. ve Ltd. Şti. DSİ Kurutma Kanalı Var12 Koltuksuz Tekstil San. ve Tic.Ltd.Şti. - Yok13 Patemsan Dış.Giyim Yık.Fab. Tabakhane Çayı Var14 Demsan Boyahane Gümüşçay Var15 Urhan Boyahanesi Kuruçay VarBOYA SEKTÖRÜ16 Empol Emaye Mut.Eşy.ve Boya San. ve Tic. Kanalizasyon VarA.Ş.GIDA SEKTÖRÜ17 Penkon Penguen Konsantre Sanayi A.Ş. Kurudere Var18 Konfrut Konsantre Gıda San. A.Ş. Menderes Nehri Yok19 Arısu Gıda Dış Tic. A.Ş. Drenaj Kanalı VarKARIŞIK ENDÜSTRİLER20 1. Organize Sanayi Bölgesi (149 Tesis) Sarıçay VarKAĞIT SANAYİ21 Dentaş Ambalaj San. ve Tic. A.Ş. Geri Devir VarDERİ SANAYİ22 Aytaş Ayakkabı Yan Tic. A.Ş. Kurudere YokMETAL SANAYİ23 İlke Çelik Metal San. ve Tic. A.Ş. Geri Devir Geri Devir24 Erbakır Eletrolit Bakır Mam. A.Ş.ç Bahçe sulama VarKİMYA SANAYİ25 Sodaş A.Ş. Acıgöl Havzası Yok298

EVSEL ATIKSULAR26 Richmond Savana Bahçe Sulama Var27 EGS Park Denizli Alışveriş Merkezi Bahçe Sulama Var28 Denizli Halı Bahçe Sulama Var29 Berke Halı Bahçe Sulama Var30 Hisar Halı Bahçe Sulama Var31 Doğuş Halı Bahçe Sulama Yok32 Polat Halı Bahçe Sulama Yok33 Denizli Çimento A.Ş. Bahçe Sulama Var34 Çoğaşlı Köyü Arıtma Tesisi-Bekilli Yok35 Köke Köyü Arıtma Tesisi-Acıpayam Yok36 Karakıran Köyü Arıtma Tesisi-Sarayköy Yok37 Oğuz Köyü Arıtma Tesisi-Buldan Yok38 Köprübaşı Köyü Arıtma Tesisi-Sarayköy Yok39 Horasanlı Köyü Arıtma Tesisi-Tavas Yok40 Altınova Köyü Arıtma Tesisi-Tavas Yok41 Nexans İletişim End. Ve Tic.A.Ş. Bahçe sulama Yok42 Akköy Özel Çevre Koruma Bölgesi EvselAtıksu Arıtma Tesisi- -Arıtma Tesisi Çalışmaları Devam Eden Kuruluşlar43 Mirgül Tekstil - -44 Denizli Belediyesi - -İl Çevre ve Orman Müdürlüğü (2004)D.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilika) Acıgöl :Mevsimlere göre çok az değişikliklerle beraber, genelde 1.5-2.0 metre derinliğindeçok sığ bir göl olması ve yaz aylarında göl su seviyesinin düşmesi neticesinde kendihalinde kuruması, gölün su dengesinin önemini gündeme getirmektedir. Sodyum sülfatoluşumunda, üretiminde su dengesi ve çizgisi büyük önem taşımaktadır. Bunlarındeğişmesi halinde doğal halde sodyum sülfat çökelememektedir.Aynı şekilde kapalı havzadan yer altı suyu çekilmesi veya göl alanına herhangi biryerden su gönderilmesi, gölün hassas doğal yapısını bozduğundan sodyum sülfatoluşamama tehlikesini meydana getirecektir.DSİ tarafından gerçekleştirilen Gemişsulaması, göle gelen doğal su miktarında azalmaya neden olmaktadır. Göle akan sumiktarının azalması ile gölün su seviyesinin düşmesine ve sulu bölgenin daralmasınaneden olmaktadır.Suyu çekilen alanların daha sonra kurumasıyla çöken (Na 2 SO 4 ) sodyum sülfatpudra halinde rüzgarla uçabilmektedir. Acıgöl tamamen kapalı bir havza olması nedeniylesu sirkülasyonu yok denecek kadar azdır. Bu durum, göle verilen kirleticilerin birikmeyapmasına neden olacağından göl, kısa bir sürede özelliğini kaybetme tehlikesi altındadır.Acıgöl’ün batı kenarında ve Çardak İlçesi yakınında kurulmakta olan Denizli II.Organize Sanayi Bölgesi, gölün ekosistemi açısından tehlike arz ettiği için atık sularınıngöle verilmemesi gerekmektedir.299

) Işıklı Gölü:Dinar İlçesinden gelen kanalizasyon suyu Işıklı Gölüne akmaktadır. Ancak DinarBelediyesi tarafından yapılmakta olan kentsel atıksu arıtma tesisi tamamlanmaaşamasındadır.c) Buldan Yayla Gölü :İlimiz açısından doğal güzelliğe ve hayati öneme sahip olan Buldan Yayla(Süleymaniye) Gölü son yıllarda ihmal sonucu bakımsızlıktan sazlarla kaplanmış ve gölözelliğini yitirmeye yüz tutmuştur.1970’li yıllarından itibaren genel çevre sorunlarına bağlıolarak kuraklıklar sonucu su birikiminde azalmalar olmuştur. Hasır üretiminin durması, terkedilen alanda kamışların tüm alanı sarması ve oluşan transprasyonda su kaybınınartmasını sağlamaktadır. Orman idaresince ağaçlandırma için yapılan teraslar yağmursularının çukur alanda birikmesini önleyip, göle gelen yüzey sularını azaltmıştır. Göl suseviyesinin düşmesi sonucu ekosistem zarar görmüş ve sulak alan özelliğini yitirmeyebaşlamıştırd) Adıgüzel Baraj Gölü :Büyük Menderes Nehri üzerinde ve Güney İlçesinin doğusunda Adıgüzel Barajıbulunmaktadır. DSİ Bölge Kalite Kontrol ve Laboratuar Şube Müdürlüğü’nce BarajGölünden belirli aralıklarla su örneği alınmakta ve laboratuarda incelenmektedir. Uşakİlinin kanalizasyon atıkları ile deri fabrikalarının atıklarını taşıyan Dokuzsele Çayı, BanazÇayına ulaşmakta ve oradan Adıgüzel Baraj Gölüne akmaktadır. Adıgüzel Barajı’na gelendiğer yan kol olan Hamam Çayı ise, Uşak İli’nin Eşme ve Ulubey İlçeleri arasındangüneye doğru akarak baraj gölüne gelmektedir.Adıgüzel Barajı’nı besleyen en büyük akarsu Büyük Menderes Nehri olup, Afyonİli’ne bağlı Dinar İlçesi’ndeki Suçıkaran kaynağından çıkmaktadır. Bu kaynak, yazınsulamada kışın ise DSİ tarafından inşa edilen Işıklı Gölüne sevk edilmektedir.Işıklı GölüDinar İlçesinin evsel ve sanayi atıkları ile kirlenmektedir. Işıklı Gölü’nde mevcut bulunanTurna Balığı ile Tatlı Su Kereviti yok olma noktasına gelmiştir. Dinar İlçesi çıkışına arıtmatesisi kurulması çalışmaları devam etmektedirD.3.4. Denizlerde KirlilikDenizli İlinin denize kıyısı bulunmamaktadır.D.4.Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikalarıİl Çevre Müdürlüğü`nün konuyla ilgili yapmakta olduğu çalışmaları şu şekildeözetleyebiliriz; Gökpınar Su Kaynağı, Gökpınar Su Toplama Havzası ve Buldan YaylaGölü Mahalli Çevre Kurulunca koruma altına alınmıştır. Acıgöl ve Işıklı Gölü çevresininkoruma altına alınması çalışmaları sürdürülmektedir.Denizli’de yeni kurulması düşünülen sanayi tesisleri ve işletmeler, Çevre veOrman Bakanhlığınca Çevresel Etki Değerlendirmesine tabi tutulmakta, kirletici atıksu300

çıkaran işyerlerine artıma tesisi kurmaları ve deşarj izni almaları yönünde takipedilmektedir.E. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMIE.1.Genel Toprak YapısıDenizli yerleşik alanı Rendzina ve Koluviyal topraklarda bulunmaktadır. HonazEskihisar-Kumkısık arası engebeli kuşakta, genellikle VI-VIII. Sınıf topraklarbulunmaktadır. Bunlar kalker dolomit ve marnlı topraklar olup, doğal bitki örtüsü ot vefundadır. Sulanabilir alanlarda bağ ve bahçe tarımı, sulamanın mümkün olmadığıalanlarda ise tahıl yetiştirilmektedir. Mer'a ve funda olarak tarım kültürü altına alınmamışalanlarda bulunmaktadır.Kayhan-Hacıeyüplü şeridindeki kolüviyonlar, genellikle sulu tarım yapılan II. sınıftopraklardır. Son yıllarda Denizli yerleşik alanı batı yönündeki bu topraklar üzerinde301

gelişmektedir. Aynı tip topraklar Eskihisar-Akkonak arasında bir şerit halinde batıyauzanmıştır. Çürüksu'nun iki yanı, alüviyal sulu tarım yapılabilen, genellikle ikinci sınıfarazidir. Denizli'nin batısında Şirinköy-Göveçlik-Kayaköy üçgeninde ise kalkersizkahverengi topraklar bulunmaktadır. Kısmen mer'a, bağlık, fundalık alanlar mevcuttur.Hacıeyüplü'den kuzeybatıya yine Rendzina topraklar uzanmaktadır. Güneydeki dikeğimli dağlık arazi ise VII. Sınıf Kırmızı, Kahverengi Akdeniz topraklarından oluşmaktadır.Denizli ve çevresinde tarıma elverişli alanlarda tuzluluk, meyil, su ve rüzgar erozyonu gibibazı olumsuzluklar bulunmaktadır. Kentsel yerleşme kararlarını etkileyen önemliverilerden olan toprak kabiliyeti, tarımsal faaliyet ve sulama alanları Denizli Çevre DüzeniPlanı için özellikle göz önünde tutulması gereken bir veri olmaktadır.Denizli'nin gelişmesi tarımsal ürünlere ve özellikle de sanayi bitkileri yetiştiriciliğinedayalıdır. Artan nüfusun gıda ihtiyacını çevrede yapılan tarım karşılamaktadır. Dolayısıylajeolojik sınırlamaların yanısıra tarıma elverişli alanların kentsel yerleşmeye açılmasındansakınılması yerinde olacaktır. Sonuç olarak jeolojik yönden elverişli, tarıma elverişsiz veparçalı topoğrafyası olan arazilerin yerleşim alanı olarak tercih edilmesi gerekmektedir.E.2.Toprak KirliliğiGenel anlamda toprak kirliliği ; toprakların fiziksel, kimyasal ve biyolojik etkenlerledoğal yapılarından uzaklaşarak kendilerinden beklenen doğal, sağlıklı, kaliteli, ve yüksekürün verme kabiliyetlerini yitirmeleri şeklinde tanımlanabilir. Bunun yanısıra doğadaki diğerortamlarla (Su ve Hava) olumsuz etkileşimi de söz konusudur.Toprak kirliliğine neden olan faktörler :1. Endüstriyel atıklar2. Kentsel ve Evsel atıklar3. Pestisit kullanımı4. Hatalı gübreleme5. Sulamada kirli suların kullanılması olarak sayılabilir.E. 2.1. Kimyasal KirlenmeKirletici maddeler çok çeşitli olup, farklı kaynaklardan gelerek toprağı ya direkt yada indirekt olarak kirletmektedir.Devamlı ve yoğun biçimde bu maddelerin toprağa ulaşması, toprakta birikimeneden olmakta ve kirlenmiş toprakta yetiştirilen bitkiler toksik etkili olmaktadır. Diğeryandan toprak canlılığını, kısaca topraktaki tüm yaşamı olumsuz etkilemektedir.E.2.1.1.Atmosferik Kirlenmeİlimiz çevresi ve Organize Sanayi Bölgesi'nde gerekli önlemi almayan veyarandımanlı çalışmayan çeşitli endüstri kuruluşlarının bacalarından çıkan atıklar direkt veyayağmurlarla toprağın kirlenmesine sebep olmaktadır.E.2.1.2. Atıklardan KirlenmeÖzellikle kentsel, bazı endüstriyel ve maden ocakları atıklarından ortaya çıkan Cd,Zn, Cu, Fe, Hg, B, ve Mn gibi düşük konsantrasyonlarda bile toksik etkili elementlerintoprakta adsorpsiyonları çok daha önemli ve tehlikelidir.Toprak kirletici endüstriyel kuruluşlar olarak kimya, tekstil boyası, çelik, kömür,metal, petrol, selüloz ve kağıt endüstrileri sayılabilir.302

İlimizde, özellikle tekstil boyama kimyasal atık suları ve şehir kanalizasyonatıklarının karıştığı sular ile sulanan tarım arazileri aşırı derecede kirlenmektedir. Yineorganize sanayi atıklarının sulama suyuna karışması ve tarımda kullanılması sonucutoprak kirliliği meydana gelmektedir.Sulamada kullanılan suların kullanılabilir nitelikte olmaması, suların özellikleSodyum ve az da olsa Bor içermesi nedeniyle topraklarımızda kirliliğe neden olmaktadır.Bu özellikteki sularla toprakların sürekli sulanmaları toprak kirlenmesine, ilerleyensürelerde verimin düşmesine ve hatta toprakların elden çıkmasına neden olmaktadır.Sarayköy ve Akköy Ovalarında böyle topraklar mevcuttur.Suyun bulunmadığı veya kıt bulunduğu yerlerde drenaj kanalından sulamayapılmasıyla aynı durum ortaya çıkmaktadır. İlimizde Sarayköy ve Merkezde az da olsabu tip sulama yapanlara rastlanmaktadır.Ayrıca endüstri kuruluşları atıklarının sulama suyuna karışarak dolaylı olaraktoprak kirliliğine neden olması, ilimizde en büyük sorunlardan birisidir.İlimiz sınırları içerisinde Merkez ilçede, Kayhan Kasabası, Gümüşler Kasabası veGürlek Köyü’nde (Organize Sanayi Bölgesi) kirletici nitelikte atıksuyu olan tesislerbulunmaktadır. Bu tesisler iplik ve kumaş boyama, tekstil ve deri işleme gibi konulardaçalışmakta ve farklı kapasitelerde olup, atık suları herhangi bir arıtıma tabi tutulmadan yaşehir kanalizasyonuna ya da küçük dere ve sulama kanallarına dökülmektedir. Kirlenmişolan bu sularda tarım alanlarının sulanmasında kullanılmaktadır.Bu durumda ise gerek toprak yapısında gerekse çeşitli zirai faaliyetlerde problemler ortayaçıkmaktadır. Bu tür problemlere sebep olan sanayi kuruluşlarının kirletici etkinliklerininkesinlikle önlenmesi gerekmektedir. Artık sularındaki kirletici parametrelerin gerek yokedilmesi, gerekse zararsız hale getirilebilmesi için mutlak suretle sanayi kuruluşlarınınfiziksel, kimyasal ve biyolojik arıtım yapabilen komple arıtım sistemlerini kurmalarıgerekmektedir.Hatalı gübre uygulamaları da toprak kirlenmesinin bir diğer nedenidir. ÖzellikleAzot (N), Fosfor (P) ve Kükürt (S)'lü gübrelerin bilinçsiz ve aşırı kullanımıyla toprak ve sukirlenmesi görülmektedir. Azotun olumsuz etkisi, indirgenmiş Nitrit (NO 2 ) ve Nitrat (NO 3 )gibi azot formlarının ortaya çıkmasıyla meydana gelir. Bir yandan indirgenmiş bu azotbileşiklerinin toprak ve sularda konsantrasyonu artarken diğer yandan toprakta yetişenbitkilerle suda yaşayan canlılara ulaşıp insanların beslenme zincirine girerler. Nitrat veNitrit'in canlı bünyesinde belli konsantrasyonların üzerine çıkması toksik etkioluşturmaktadır. Örneğin ; sularda toplu balık ölümleri, insanlarda kansızlık gibi. Fosfor'unsudaki konsantrasyonunun artması oksijen azalmasını sağlamakta, dolayısıyla bucanlıların ölümlerine sebep olmaktadır.İlimizde Tarım İl Müdürlüğü'nce tüm il çiftçilerinin toprakları tahlil edilmek üzereToprak-Su Laboratuarlarına gönderilmektedir. Böylece gübre kullanımı toprak tahlillerinegöre yapılmaktadır.Bir diğer toprak kirletici uygulama da Pestisit kullanımıdır. Pestisit kullanımıgiderek yaygınlaşmakta olup, bilinçsiz olarak kullanılan pestisit sayısı ve çeşidiartmaktadır. Bu maddeler suda, hemen hemen hiç çözünmemekte, etki alanları fazla olup,sentetik olmaları, kalıcı etkileri ve yağ dokularında birikim özelliği göstermeleri nedeniyletoprak ve su kaynaklarında kirliliğe neden olmaktadır. Bu maddelerin yağda ve yağdokularında birikmesi bugün pek çok insanın yağ dokularındaki kanserlerin nedeni olarakortaya çıkabileceği düşüncesini akla getirmektedir.303

İlimizdeki pestisit kullanımı ileriki yıllarda toprak ve suya karışarak önemli kirliliksorunları oluşturabilir. Bu uygulamalarda dikkatli ve tedbirli davranılması gerekmektedir.Sonuç olarak toprak kirliliği; çok farklı kirletici kaynaklardan gelmiş, canlılara zararlımaddelerin, toprakta yetiştirilen ürünler veya çayır meralarda beslenen hayvanlartarafından topraktan alınması nedeniyle önem arz etmektedir.E.2.2.Mikrobiyal KirlenmeElimizde konu başlığı ile ilgili yeterli bilgi bulunmamaktadır.E.3. AraziE.3.1. Arazi VarlığıE.3.1.1.Arazi SınıflarıDenizli İlinin yüzölçümü 1.186.800 ha'dır. Bunun 376.738 ha; yani %31.8'ı tarımarazisi, 58.316 ha, yani %4,9'u çayır ve meraları, 521.959 ha, yani %44.0'ü orman arazisi,kalan 229.787 ha ise (%19,4) tarım dışı, mesken olarak kullanılmaktadır.E.3.1.2. Kullanma DurumuTarım alanlarının kullanma durumu Tablo E.1'de verilmiştir.Tablo E.1. Tarım Alanlarının Kullanılma DurumuTarım Alanları Alan (Ha) Dağılım (%)Tarla Arazisi 376738 80,9Bağ arazisi 58316 11,7Toplu Meyvelik 521959 2,7Sebzelik 229787 4,2Zeytincilik 1989 0,5Toplam 376738 100Tarım İl Müdürlüğü (2003)Denizli İli'nin Denizli Belediyesi mücavir alanı 15.000 ha, mevcut planlı alanı 7.000ha'dır. 1990 yılı itibariyle ; mevcut konut alanı 3.475 ha, mevcut ticaret alanı 216 ha,mevcut konut alanı 1.840 ha ve mevcut yeşil alanı 24 ha'dır.E.3.2. Arazi ProblemleriDenizli İli’nin arazi kullanma kabiliyeti sınıfları ve arazileri tarıma uygunluğubakımından şöyle sınıflandırılabilir.I. Sınıf Arazileri : Denizli'nin I. sınıf arazi varlığı 84.498 ha olup, her türlü tarıma vesürüme uygundur. Bu alanlar, sulu ve kuru tarım uygulamalarına uygun olup, endüstribitkileri ve tahıl üretimi yapılmaktadır.II. Sınıf Araziler : Tarımda ekim ve dikimi kısıtlayan orta derecede topraktopoğrafyası ve drenaj yetersizlikleri mevcuttur. Toprak muhafazası yanında toprak bünyeve yapısını geliştirici tedbirler alınarak I. sınıf arazilerde yetiştirilen ürünler elde edilebilir.Hafif drenaj tedbirleri ile sebze, şekerpancarı, ve yem bitkileri yetiştirilebilir. Denizli'ninikinci sınıf arazi varlığı 124.596 ha'dır.III. Sınıf Araziler : Tarımda sürüm ve ekimi şiddetli toprak topoğrafyası ve drenajyetersizlikleri kısıtlamaktadır. Bu tip topraklarda toprak muhafaza tedbirleri tam alınmalıve toprak için lüzumlu organik madde ve gübreler verilmelidir. Bu şartlarda tütün,304

hububat, bakliyat yetiştirilebilir. Ayrıca drenaj tedbirleri alınarak mevsimlik sebzeler,pamuk ve şekerpancarı yetiştirilebilir. Denizli ilinin III. sınıf arazi varlığı 123.686 ha'dır.IV. Sınıf Araziler : İlimizin IV. sınıf toprak varlığı 67.212 ha'dır. Bu tip topraklardaçok şiddetli toprak ve topoğrafya yetersizliği tarımı kısıtlamaktadır. Bu topraklarda ileriderecede toprak muhafaza ve drenaj tedbirleri alınmalıdır. Bu koşullarda hububat ve tütünyetiştiriciliği mümkün olacaktır.V. Sınıf Araziler : Bu topraklar kötü drenaj nedeniyle her zaman kullanılmaz, bualanlardan çayır olarak yararlanılabilir. Bu tip arazi varlığı 2.380 ha'dır.VI. Sınıf Araziler : Bu arazilerde şiddetli erozyon toprak sürümünü engeller. Bununyanında sığ toprak,. topoğrafya, taşlılık, tuzluluk ve drenaj bozuklukları diğerkısıtlayıcılardır. Denizli'nin bu tip arazi varlığı 215.585 ha'dır. Bu araziler mera olarakkullanılmalı ve ağaçlandırma çalışmaları yapılmalıdır. Ayrıca çayır ve otlak olarak daistifade edilebilir.VII. Sınıf Araziler : Çok şiddetli erozyon, çok sığ toprak, taşlık ve aşırı drenajbozuklukları başlıca kısıtlayıcılardır. Bu araziler ağaçlık ve mera olarak kullanılabilirler. Bualanlarda toprak muhafaza tedbirleri alınmalıdır. Bu tür arazi varlığı 533.672 ha'dır.VIII. Sınıf Araziler : Bu arazilerin Denizli İlindeki varlığı 22.382 ha'dır. Bu alanlartarıma elverişsizdir. VIII. sınıf araziler av, eğlence sahası ve inşaat malzemesi olarakkullanılır.305

(F). FLORA, FAUNA VE HASSAS YÖRELERF.1.OrmanlarF.1.1. Ormanların Ekolojik YapısıDenizli ili iklim yönünden zaman zaman Ege Bölgesi ve zaman zaman da İçAnadolu Bölgesi’nin iklim özelliklerinin görüldüğü bir mevkide bulunmaktadır. Bubakımdan ilimizde yazın yüksek sıcaklık derecelerine rastlandığı gibi kış aylarında dasıfırın altında (-) derecelere rastlamak mümkündür.Jeoloji ve toprak yönünden ise Denizli ilinin arazi karakteri dördüncü zaman vemetamorfik kayalarla alüvyonlardan ibarettir. Arazi yapısında jeolojik zamanlar birbirinekarışmış durumdadır.Büyük Menderes, Çürüksu Havzaları, Hambat, Sarayköy, Acıpayam, Tavas,Yenice, Baklan, Işıklı, Kızılhisar ovaları dördüncü zamana ait genç alüvyon topraklardır.Çivril ve Baklan Ovalarını kuşatan formasyonlar, killi-şist ve kalker-şistlerden meydanagelmiştir. Alüviyon, mezozoik kalker, fosilli neojen ve miyosen oluşumları birbirinitamamlar. Denizli-Honaz arazisi mezozoik, Honaz Dağı miyosen, Acıgöl’ün güneyiMaymundağı esasen kalkerlerden oluşmuştur. Sarayköy’ün güneyi miyosen, Babadağ’ıngüneyi billurişist ve mika-şist, Güney İlçesi’nin batısı mika-şist, Çivril’in doğusuKızılhisar’ın batısı mezozoik kalker olup, hidromorfik topraklar birbirine karışmıştır.Büyük Menderes’in sol ve sağ kıyısı boyunca mermer yatakları sıralanmıştır. Çal’ınkuzeyini kuşatan dağlar fillattır. Yani yaşı belli değildir.F.1.2. Bölgenin Orman Envanteriİlimiz toplam arazisinin % 46’sını orman alanları teşkil etmektedir. Denizli OrmanBölge Müdürlüğü’nün 2004 yılı verilerine göre ormanların genel durumu Tablo F.1.’deverilmektedir.Tablo F. 1. Denizli İli Orman Alanı Dağılımı (Ha)Alan(Ha) Koru Baltalık OrmanlıkNormal 314.309,0 229.0 314538.0Bozuk 200.031.0 40351.5 240382.5Toplam 514.340.0 40580.5 554.920.5(Denizli Orman Bölge Müdürlüğü 2004)Denizli ili mülki hudutları içerisinde kalan ormanlık alan miktarı 554.920,5 Haolarak tespit edilmiştir. Bölge Müdürlüğünün Denizli ili sınırları içerisinde kalan ormanlarıntoplam serveti 27.944.575 m 3 ’tür.Denizli ili dahilinde ormanlar genel olarak kızılçam, karaçam, meşe, ardıç, sedir,kestane ve çınar türlerinden meydana gelmiştir.Yapraklı ormanlar az miktarda olup, bu ormanlar meşe türlerinden oluşur. Yapraklıormanlar bozuk koru halindedir iğneli türlerden genellikle karaçam yüksek rakımlarda,kızılçam ise daha düşük rakımlarda yer almıştır. Acıpayam, Eskere ve Tavas’ın yüksekrakımlı yerlerinde ise az miktarda sedir bulunmaktadır. Babadağ, Çivril, Kavakalan, Akdağ306

ve Belende yörelerinde ise meşe türleri yer alır. Ormanların mülkiyeti genel olarak Devleteaittir. Bunun yanında, özel orman kurmak amacıyla 1938 yılında Çal ve SüllerKasabası’nda başlamış olan özel ağaçlandırma çalışmaları, 1970 ve 1980’li yıllardaAcıpayam ve Tavas ilçelerinde de yoğunlaşarak devam etmiştir. Özel ağaçlandırmaçalışmaları 1986 yılına kadar Denizli İli sınırları içerisinde 5300 hektara ulaşmıştır. 1986yılından itibaren ise bir mevzuata kavuşan özel ağaçlandırma çalışmaları günümüzde dedevam etmektedir. Halen; uygulamaya geçilmiş, uygulaması devam eden ve uygulamasıbiten özel ağaçlandırma proje sayısı 108, saha miktarı ise 2.289 hektardır.Ormanlarımızın kollektif ve estetik faydaları yanında tomruk, maden direği, teldireği, sanayi odunu, kağıtlık odun, lif, yonga odunu gibi ürünlerde elde edilmektedir.F.1.3. Orman Varlığının YararlarıDenizli İli ormanlık alanları her yıl yapılan yeni dikimlerle genişletilmeyeçalışılmaktadır. Ayrıca, Türkiye’de ilk kez Çal İlçesinde başlatılan özel orman yetiştirmeuygulaması tüm Türkiye için önemli bir örnek olmaktadır. Öte yandan Cumhuriyetin 50.Yılı, Atatürk’ün Doğumunun 100. Yılı anısına kurulan orman alanlarıyla DenizliBelediyesi’nce kurulan Milli Egemenlik ve Gençlik Ormanı bugün yeşil bir örtü halinegelmiştir. Orman alanlarını genişletme çalışmalarının başlıca amaçları şunlardır.a) Toprak erozyonunu önlemekb) Yerleşim birimlerini ve arazileri sel ve su baskınlarından korumak,c) Son yıllarda tehlikeli boyutlara ulaşan hava kirliliğini azaltmak,d) Günümüzde büyük önem kazanan beden ve ruh sağlığı bakımından gereklirekreasyon alanlarını çoğaltmak,e) Denizli’ye içme suyu temin eden göl ve baraj havzalarında yapılanağaçlandırmalarla halkımıza sürekli, yeterli ve kaliteli içme suyu temininde yardımcıolmak,Fotoğraf.F.1. Karaçam Kartal Gölü Beyağaç /DENİZLİF.1.4. Orman Sayılan Alanların DaraltılmasıDenizli İlinde orman sayılan alanların daraltılması hususunda bugüne kadar birçalışma yapılmamıştır.F.2. Çayır ve MeralarF.2.1. Çayır ve Mera VarlığıF.2.2. Kullanım Amaçları ve Yararları1986 -1990 yılları arası toplam 540 ha sahada mera ıslahı çalışması yapılmıştırF.3.Flora307

F.3.1. Türler ve Populasyonlarıİl sınırlarımız dahilindeki ormanlık alanlar içinde asli ağaçların haricinde odunsubitkilerden gruplar halinde ve dağınık halde çınar, titrek kavak, ardıç türleri, kızılağaç,karaağaç, akça kesme, ahlat, sandal, şimşir ve çalı bulunmaktadır.Otsu ve çalı formlu bitkilerden kekik, laden, atkuyruğu, böğürtlen, eğrelti ve çayırotları mevcuttur. Sulak alanlarımızdan;-Acıgöl,Çatlı (Beylerli) Gölü’nün çevresindeki yamaçlarda Akdeniz bitki örtüsündenörneklere rastlanır. Toprak tuzlu olduğu için genel olarak tarıma uygun değildir. Ancaközellikle kuzeydoğuda tarıma uygun alanlar vardır. Bölgede tarım için kullanılmayanalanlarda bitki örtüsü özellikle çiçekli bitkilerce zengindir.Çardak İlçesine bağlı Gemiş Kasabası yakınında ve Acıgöl havzası içerisinde bulunan1500 lt/sn. debili tatlı su kaynağı yaklaşık 50 ha.’lık sazlık bir alanı beslemektedir.- Buldan Yayla Gölü, kamış ve nilüfer gibi bazı sucul bitki türlerinin zenginliğiyle dikkatiçeker.-Beyağaç İlçesi Kartal Gölü ve Anıt Orman civarı; bitki türü yönünden çok zengindir. Yöredekaraçam dışında ardıç, sedir, karahindiba, üçgül, sarıçiçekli gazal boynuzu, yoncatürlerinden alpin bitkileri bulunur.Fotoğraf F. 2. Kadıköy Yaylasında Bahar, Buldan-DENİZLİ308

Fotoğraf F.3. Anadolu Kır çiçekleri , Karahayıt / DENİZLİF.3.2. Habitat ve ToplulukElimizde bu konu ile ilgili bilgi mevcut değildir.F.4. FaunaF.4.1. Türler ve PopulasyonlarıF.4.1.1.Karasal Türler ve PopulasyonlarıDenizli İli sulak alanları özel fauna varlığına sahiptir. Işıklı Gölü göçmen kuşlar içinönemli bir konaklama yeri teşkil etmektedir. Gerek sonbahar gerekse ilkbahar göçlerindeyoğun kuş topluluklarının barınması ve beslenmesine olanak sağlamaktadır. Acıgöl Gölügöçmen kuşlar için önemli bir ortam oluşturmaktadır. Özellikle bitkilerle kaplı olduğuyerlerde turna, göl çevresinde ise toy kuluçkaya yatmaktadır. Yanısıra angıt, suna,uzunbacak, kılıçgaga ve küçük yağmurcuk yörede kuluçkaya yatan diğer türlerdir. Kışaylarında ise flamingo, turna, sakarca, kaz, macar ördeği, yeşilbaş, elmabaş, sakarmeke,bu bölgede kışlamaktadır. Yayla Göl’ü yaban ördeği ve leylek gibi kuş türlerine barınakteşkil etmektedir.309

Fotoğraf.F.4 Flamingolar Acıgöl Çardak/DENİZLİDenizli’de mevcut av hayvanları ilçeler itibariyle Tablo.F.2’de verilmiştirTablo.F.2. Denizli İlçelerindeki Mevcut Av HayvanlarıİlçelerAv hayvanı ÇeşitleriBuldanKeklik , tavşan, yaban ördeği,yaban domuzu, tilkiTavasKeklik, tavşan, tilki, yaban domuzuGüneyKeklik, tavşan,yaban domuzu, tilkiDenizliKeklik, tavşan, üveyik, bıldırcın, toy, dağ keçisi, yaban domuzu, tilkiÇivrilKeklik, tavşan, yaban domuzu, geyik, kaz toy, turaç bağırtlak, bıldırcın,tilkiSarayköyKeklik, tavşan, turna, sarıkuş, üveyik, güvercin,yaban domuzu, tilkiÇalKeklik, tavşan, sarıasma, ördek, yaban domuzu, tilkiKaleKeklik, güvercin, tavşan, yaban domuzu, tilkiÇardakKeklik, tilki, tavşan ,yaban domuzu,ÇameliKeklik, tavşan, yaban domuzu, tilkiİl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2004Denizli Horozu:Denizli’nin sembolü olan “Denizli horozu”, renk ve vücut yapısı itibariyle ahenkli vegüzel uzun süreli ötüşleriyle, ilimizden en uzak yörelere kadar isim yapmış yerli birırkımızdır. Denizli horozu bu bölgedeki insanların eskiden beri uzun ötüşlü horozlaragösterdikleri özen sonucu kendiliğinden oluşmuş bir ırktır. Denizli Horozunun gözleri siyahve sürmelidir. Bacakları koyu gri veya mor; ibik şekli de, kumakçık kırmızı veya kırmızıüzerinde beyaz benekli genel renk siyah kirli beyaz ortaklaşa karışım halindedir. Canlıağırlığı ortalama 3-3,5 kg civarındadır. Denizli Horozları; renklerine, vücut yapılarına veibik şekillerine göre üçe ayrılır. Renklerine göre; Demirkır, Pamukkur, Kınalı, Al, Siyah veKürklü olmak üzere 6 tipe ayrılırlar. Vücut yapılarına göre Yüksek boyun, sülün ve küpeliolmak üzere üç tipi vardır.Denizli horozunun sesi,tonuna ve netliğine göre de sınıflandırılır. Ses tonuna göreİnce, Davudi,Kalın ses olmak üzere 3’e ayrılır. Davudi ses, ince sesle kalın ses arasındave kalın sese yaklaşan tek bir sestir. Niteliğine göre net ses, hüzünlü ses, cırlak ses,dalgalı ses ( alaycı ses) olmak üzere 4’e ayrılır.310

Denizli horozlarının ötüşleri bütün kabiliyetin ortaya konulması ile yapılır. Ötüşleri,ötüş anındaki vücut pozisyonuna göre aslan ötüş, kurt ötüşü, yiğit ötüşü, pus ötüş olmaküzere 4’e ayrılır.İyi bir Denizli Horozu’ nda görünüş canlı; bacaklar ve boyun uzun ve kuvvetli;göğüs geniş ve derin; kuyruk dik ve başa doğru meyilli olmalıdır. Tavukta da aynı özellikleraranır. Denizli horozunun birinci yılda ötüş uzunlukları 20-25 saniye olmaktadır.Tarım İl Müdürlüğü bünyesinde oluşturulan Denizli ırkı Üretim birimince yetiştirilenDenizli Horozları genel olarak 100 başlık bir sürü halinde elde tutulmaktadır.Damızlık horozlar seçildikten sonra kalanlar; Mart, Nisan aylarından itibaren yurdun çeşitliyerlerinden gelen taleplere göre satılmakta, Mart, Nisan, Mayıs, Haziran aylarında civcivsatışı yapılmaktadırFotoğraf F.5. Denizli HorozuF.4.1.2. Aquatik Türler ve PopulasyonlarıF.4.1.2.1. Kürklü HayvanlarDenizli ilinde bulunan kürklü hayvanlar olarak tavşan ve tilki sayılabilirF.4.1.2.2. Balıklarİlimizin en önemli su kaynağı Çivril Işıklı Gölü 7000 ha. alana sahiptir. Bubölgeden sazan, turna ve tatlısu kefali üretilmektedir. Bu üretim iki su ürünlerikooperatifince gerçekleştirilmektedir. Tavas-Aydoğdu, Acıpayam-Uçarı, Çameli-Kolak köygöletlerinde de aynalı sazan üretimi yapılmaktadır. İlimizde 13 alabalık, 3 aynalı sazanişletmesi vardır.311

İlimiz sulak alanlarından Işıklı Gölü’nde tatlısu canlıları, sazan balığı çeşitleri,turna, tatlısu kefali ve istakoz yetişmektedir.F.4.2. Habitat ve Topluluklarİlimizde konuyla ilgili herhangi bir çalışma yapılmadığından, elimizde bilgibulunmamaktadır.F.4.3. Hayvan Yaşama HaklarıÇevre Bakanlığı`nca başta evcil hayvanlar olmak üzere tüm hayvanların insan vedoğa kaynaklı mağduriyetinin önlenmesini, gözetilmelerini, bakımlarını, kötümuamelelerden uzak tutulmasını, üremelerini, canlarının ve sağlığının korunmasınısağlamak amacıyla 5199 sayılı Hayvanları koruma Kanunu TBMM Genel Kurulunda24.06.2004 tarihinde kabul edilerek yasalaşmıştır.F.4.3.1. Evcil Hayvanlarverilmektedir.F.4.3.1.1. Sahipli HayvanlarDenizli Merkez ve İlçelerinde sahiplendirilen hayvanların sayısı Tablo F.3`teTablo F.3. Denizli Merkez ve İlçelerinde Sahiplendirilen Hayvan Sayısının DurumuBelediyenin AdıSahiplendirilen Hayvan SayısıDenizli Belediyesi36 ( Köpek)Gökpınar Belediyesi53 (Köpek)Serinhisar Belediyesi22 (Köpek)Çivril/Irgıllı Belediyesi 1 (Köpek)TOPLAM 112İl Çevre ve Orman Müdürlüğü (2004)Denizli İlindeki evcil ve sahipli hayvanlar için aşı ve kart sistemi oluşturmaçalışmaları başlamıştır. Ayrıca Tarım ve Köyişleri İl Müdürlüğü ile İlimiz Merkez ve İlçeBelediyelerinin koordineli çalışmaları sonucunda aşılama, kısırlaştırma ve işaretlemeişlemleri yapılmaktadır.F.4.3.1.2. Sahipsiz Hayvanlarİlimiz Merkez Belediyesine ait 350 hayvan kapasitesine sahip mevcut barınağınkapasitesinin arttırılması çalışmaları devam etmektedir. Diğer İlçe Belediyeleri ise hayvanbarınaklarını biran önce faaliyete geçirmek için çalışmalarını sürdürmektedir. İlimizde10.550 adet Kedi ve Köpek aşılanarak (Kelev Kuduz Aşısı) kısırlaştırılıp kayıt altınaalınıştır.312

F.4.3.1.3. Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Olan EvcilHayvanlarDünyaca ünlü saf gen kaynağı olan Denizli Horozu ırkının neslinin korunması içinmevcut eski tip kümeslerin Tarım İl Müdürlüğü tarafından kaldırılarak yerine teknolojikgelişmeler ışığında bilimsel anlamda çalışmalara imkan verecek 1 adet kapalı, klimalılaboratuar çalışmalarına basamak teşkil edecek tesis yapılmasına karar verilmiştir. Butesis Denizli Horozu koruma ve gen araştırmaları amacıyla kullanılacaktır. Üç metreyüksekliğinde tek katlı olarak yapılacak olan tesisin çevresi tamamen yeşil alan olarakdüzenlenecek, mevcut tesisler gibi beton yığını olmaktan kurtulacaktır.F.4.3.2. Hayvan Hakları İhlalleriDenizli ili ve ilçe belediyelerince sahipsiz hayvanlar sahiplendirilmeye çalışılmakta,hayvan sahiplerinin hayvanlarını başı boş bırakmamaları ve bakımlarını yapmalarıhususunda ses yayın cihazlarıyla halka duyurmaktadırlar.F.4.3.3. Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliğiDiğer birçok gelişmiş ülkede olduğu gibi ilimizde de çevre sorunlarının gündemegetirilmesinde, çözüm üretilmesinde çevre ile ilgili politikaların tespit edilmesinde ve çevrekoruma hareketlerinin aktif ve yaygın hale gelmesinde sivil toplum örgütlerinin payıbüyüktür. Bu doğrultuda ilimizde bulunan başlıca gönüllü kuruluşlar şunlardır.1. Denizli Orman ve Çevre Vakfı Başkanlığı (DOÇEV)2. Çevre Korumacılar Derneği Başkanlığı3. Denizli Buldan Doğal Hayatı Koruma Derneği4. Denizli TEMA Gönüllü TemsilciliğiF.5. Hassas YörelerUlusal mevzuat ve uluslararası anlaşmalarla koruma altına alınan bölgeler ileplanlanan bir faaliyetin gerçekleştirilmesi sırasında fiziksel, biyolojik, sosyal ve ekonomikçevre unsurlarının daha duyarlı olduğu bilim ve eğitim bakımından önemli seçkin örnekleriiçeren, mutlak korunması gereken alanların bulunduğu bölgelere hassas yöreler denir.F.5.1. Milli ParklarBilimsel ve estetik bakımdan milli ve milletler arası ender bulunan tabii ve kültürelkaynak değerleri ile koruma, dinlenme ve turizm potansiyeline sahip orman sahaları millipark olarak tescil edilmektedir.Ülkemizde 35 adet milli park mevcuttur.Bunlardan birideDenizli’deki Honaz Dağı milli parkıdır.Denizli merkez ve Honaz İlçe sınırları içerisinde bulunan Honaz Dağı “Milli Park”ilan edilmiştir. Honaz Dağı, Ege Bölgesinin en yüksek dağı olup, 2571 m. yüksekliğesahiptir.1. Alanın Resmi Adı: Honaz Dağı Milli Parkı313

Fotoğraf.F.6 Honaz Dağı2.Coğrafik KonumHonaz Dağı Milli Parkı’nın sınırları kuzeyde Honaz Horst’u ile Büyük MenderesGraben’inin birbirini ayıran eğim kırıklığından geçer. Milli parkın batısındaki sınır GökpınarDeresi’nin doğusundaki yolu takip etmektedir. Güney ve doğu sınırları ise, tepeler hattınıoluşturmuştur3.Alan: 9219 ha.4.Alanın Açıklamalı TanımıEge Bölgesinde Pleistosen döneminde Periglasiyal ortam şartlarının hükümsürdüğü az sayıdaki yerden birisi de Honaz Dağı’dır. Bu nedenle dağ üzerinde birçokperiglasiyal koşulları karakterize eden jeomorfolojik şekil bulunmaktadır. Ana şekil grubuolarak ise; yöre horst biçiminde uzanmaktadır. Ana şekil grubu olarak ise; yöre horstbiçiminde uzanmaktadır. Düşey yönleri tektonik ve faylanmalar sonucunda Honaz dağıoldukça dik bir görünüm kazanmıştır.5.Yasal KonumuDenizli ili Honaz ilçesi sınırları içerisinde bulunan Honaz Dağı 21.04.1995 tarihli“Bakanlar Kurulu Kararı” ile Milli Park olarak ilan edilmiştir.6.Toprak Envanteri Toprak Tasarruf Biçimine İlişkin Bilgileri ve MülkiyetiYörenin yerel litolojik yapısı gnays ve mika-şistlerden meydana gelir. Ayrıca yer yerkristalize kireç taşlarına da rastlanmaktadır.7. İnsan NüfusuHonaz ilinin insan nüfusu 21.274`dür.8. Ulaşım ve AltyapıKarayoluyla ulaşılmaktadır.9. Fiziksel Özellikler9.1.Kara Özellikleri314

9.1.1. JeolojiHonaz dağının temelinde çoğunlukla yeşilimsi, gri yeşilimsi metamorfik pelitlerHonaz şistleri olarak adlandırılırlar. Bunlar kuvarsca zengin, kalsitleşmiş, kloritli şistler,kalkerli kloritli fillatlar ve albitli kuvarslı şistlerdir.9.1.2. TopoğrafyaHonaz Dağı, topoğrafik özellikleri ve uygun eğim koşulları gerekse kar yağışınınyeterli düzeyde olması nedeniyle ülkemizdeki kayak potansiyeli yüksek alanlardan birisiniteliğindedir.9.1.3. HidrolojiBilindiği gibi Akdeniz yağış rejiminde yağış maksimumu kış mevsiminde rastlanır .Bu nedenle yörenin aldığı yağışın önemli bir kısmı kar yağışı biçimindedir.9.1.4. İlkim ÖzellikleriGenel olarak Akdeniz İkliminin hakim olduğu sahada; yükseltinin etkisi ile yağış vesıcaklık değerlerinde Akdeniz İklimine nazaran biraz değişiklikler gözlenir. Özellikle dağüzerinde Honaz ilçesine göre sıcaklık değerlerinin düşük, yağış değerlerinin yüksekolduğu görülmektedir.10.Flora ve Fauna10.1.KarasalHonaz Dağı Milli Parkı sınırları içinde tespiti yapılan 964 tür bitkiden 122’si Türkiyeiçin endemiktir. Dünyanın hiçbir köşesinde bulunmayan 43 bitki sadece Honaz Dağı’ndayetişir. Ballıbaba, sığırkuyruğu, safran vb. bunlara örnek olarak verilebilir. Dağın kuzeyyamaçlarında kızılçam, kermes meşesi, 1000 m’den yukarıda Toros karaçamı, 1700m’den sonra boylu ardıç, kokar ardıç ve mazı meşesi, 2000 m civarında ise bodur ardıç,geven, kardikeni “kirpi yastığı” gibi yer örtücüleri ve defne “yel otu” türü yaz kış yeşilbitkiler yer almaktadır. Güney yamaçlar ağaçsız ve taşlık olup küçük gruplar halindekatran ardıcı gedik dikeni ve boylu ardıç gibi bitkiler vardır.Yaban hayvanlarından özellikle dağ keçisi yoğun olarak bulunmaktadır. Ayrıcasahada yaban domuzu, tavşan, tilki, porsuk ve sansar da mevcuttur.10.2. Deniz : Denizli İlinin Denize kıyısı bulunmamaktadır.11. Kültürel/Tarihsel ÖzelliklerYöre; arkeolojik kaynak değerleri açısından da zenginliğe sahiptir. ÖzellikleColossai Antik Kenti’nde birçok kaya mezarları bulunmaktadır.Sahada yapılacakarkeolojik araştırmalarla bu zenginliğin daha da artacağı beklenmektedir. Yukarıda özethalinde sıralanan kaynak değerlerinden koruma-kullanma dengesi gözetilerekfaydalanmak için yörenin milli park statüsüne alınması uygundur.Honaz ilçesinde kiraz festivaliyle her yıl kültürel etkinlikler yapılmaktadır.12. Kullanım AmaçlarıMilli Parkın yönetimi,İl Çevre ve Orman Müdürlüğü,Doğa Koruma Milli ParklarŞube Müdürlüğü biçiminde düzenlenmiştir.Ayrıca Milli Park içerisinde koruma-kullanmadengesi de gözetilerek günübirlik kullanım alanları düzenlenecek, Havuz Pınarı termalmerkez halina getirilecek ve Höyük Tepe’de tanıtma merkezi tesis edilecektir.Gündoğmuş tepenin güneyinde gerekli kar etütleri yapıldıktan sonra yoğun ölçektebir kayak merkezi geliştirilecektir. Mahallinden alınan bilgilere göre sahanın kış sporlarıaçısından potansiyel bir değeri bulunmaktadır.Honaz Dağı’nın geniş bir ovada tek başına 2500 m civarında yükselmiş olması önemli bircoğrafik özelliktir. Bu özelliği ile delta kanat (yelken), yamaç paraşütü gibi sporlar için çok315

uygundur. 1997 yılında dünyada ilk kez yapılan I. Dünya Hava Oyunları, Honaz Dağı’ndagerçekleştirilmiştir.Fotoğraf.F.7 Honaz DağıF.5.2. Tabiat ParklarıTabiat olaylarının meydana getirdiği özelliklere ve bilimsel değerlere sahip, millipark esasları dahilinde korunan tabiat parçalarına tabiat anıtı denilmektedir. Ülkemizdetescil edilmiş 89 adet tabiat anıtı bulunmaktadır. Bunlardan biri de ilimizdeki GüneyŞelalesi Tabiat Anıtı’dır.F.5.3. Tabiat Anıtı1. Alanın Resmi AdıGüney Şelalesi Tabiat Anıtı2. Coğrafi KonumDenizliye 62 ,Güney ilçesine 8 km. uzaklıktadır. 15 m. yükseklikten düşüş yapan su,20 m. aşağıda 12 m.’lik bir şut daha yapmaktadır. Ana Şelale konsolu içinde içi su dolubir mağara bulunmaktadır. Şelale ile çevresini içine alan 5 dekarlık bir saha Milli ParkGenel Müdürlüğünce 1994 yılında Tabiat Anıtı olarak tescil edilmiştir.3. Alanı0,5 Hektar4. Alanın Açılamalı TanımıBüyük Menderes Nehri üzerinde kurulan Cindere Barajı Su Toplama Havzasıiçindedir. Barajda su toplanmasından sonra şelalenin alt kotu, göl seviyesinde olacak vepeyzaj daha da güzelleşecektir.5. Yasal Konumu9.11.1994 tarihinde “Tabiat Anıtı” ilan edilmiştir.6. Toprak Envanteri İle İlgili Toprak Tasarruf Biçimine İlişkin Bilgiler316

Şelale altındaki mağarada pek çok sarkıtlar vardır. Burada Milli ParkMüdürlüğü’nce giriş ünitesi, tanıtma merkezi, kır bahçesi ve bekçi binası yapımı içinplanlama çalışmaları sürdürülmektedir.Fotoğraf.F.8 Güney Şelalesi Güney / DENİZLİ7. İnsan NüfusuGüney ilçesinin nüfusu 15.136 dır8. Ulaşım ve AltyapıDenizli, Pamukkale ve Karahayıt’dan şelaleye ulaşım araçları bulunmaktadır.9. Fiziksel Özellikler9.1. Kara Özellikleri9.1.1. JeolojiNeojen ve mezozoik çağlarda oluşmuş bir dağ yamacında ve 230 metre rakımdayer alan güney şelalesi çevresinde yabani zeytin, kızılağaç, kavak, ceviz, çınar, ardıç,menengiç ve erguvan ağaçları vardır.9.1.2. TopoğrafyaGüney Şelalesi vadilerin boyuna profillerinden yapısal nedenlerden kaynaklananeğim kırıklarına örnek oluşturmaktadır.9.1.3. Hidroloji15 m yükseklikten düşüş yapan su 20 m aşağıda 10 m bir şut daha yapmaktadır.Ana şelale konsolu içinde 10 m 2 ’lik içi su dolu bir mağara bulunmaktadır.9.1.4. İklim Özellikleri317

Akdeniz iklimi görülür.10. Flora ve FaunaGüney şelalesinin çevresinde Delice (Yabani Zeytin), Kızılağaç, Kavak, Ceviz,Çınar, Ardıç, Menegiç ve Erguvan ağaçları vardır.11. Kültürel/Tarihsel ÖzelliklerDoğanın ortaya çıkardığı ender objeler tabiat anıtı olarak tescil edilmektedir. İyi birdinlenme ve kamp yeridir.12. Kullanım AmaçlarıDinlenme ve eğlence amaçlı bir yer olup görülmeye değer doğal güzelliktir.13. Mevcut SorunlarÇevresel bir sorunu yoktur.F.5.4. Tabiatı Koruma AlanıBilim ve eğitim bakımından önem taşıyan nadir, tehlikeye maruz veya kaybolmayayüz tutmuş ekosistemler, türler ve tabiat olaylarının meydana getirdiği seçkin örnekleriihtiva eden ve mutlak korunması gerekli olup sadece bilim ve eğitim amaçlarıylakullanılmak üzere ayrılmış tabiat parçalarıdır. Ülkemizde tescil edilmiş 35 adet tabiatıkoruma alanı mevcuttur. Bunlardan biri de, Beyağaç ilçesindeki Kartal Gölü TabiatıKoruma alanıdır.Kartal Gölü Tabiatı Koruma Alanı :1994 yılında Tabiatı Koruma Alanı olarak ayrılan 1309 Ha.’lık alan Denizli iliBeyağaç ilçesinden 30 km.’lik bir orman yoluyla ulaşılabilmektedir. Yol boyunca alanaulaşım yollarını açıklayıcı tabelalar bulunmaktadır.Alana yaşlı Karaçam bireylerinin oluşturduğu saf ormanlar ile buzul gölü alpinkuşağının aynı havzada bulunması nedeniyle Tabiatı Koruma Alanı yapısıkazandırılmıştır.Sandıras Dağı zirvelerinden biri olan Ulugöl Tepe (2261 m) mevkiinden itibarenkuzey doğuya doğru 1.5 km. boyunda, 500-700 m eninde ve 2200 m ’den başlayarak inenbir buzul vadisi uzanmaktadır. “Kartal Gölü Buzul Vadisi” adıyla anılan bu vadi belirginbuzul aşındırma ve biriktirme şekillerini bünyesinde bulundurmaktadır.Buzul Vadisi boyunca profilin yukarı kısmında 3 tarafı dik yamaçlarla çevrili yarımayşeklindeki çanakla başlamakta ve eğim boyunca basamaklı bir iniş göstermektedir.Sahada Karaçam (pinus nigra)'ın saf meşcereler oluşturması, aralarında anıt ağaç niteliğigösteren onlarca yaşlı ve boylu fertler bulunmasıyla (yaş ortalaması 250-700 civarında)nadir orman ekosistemi özelliği göstermektedir. Kartal Gölü çevresinde alpin bitki örtüsühakim olup, karahindiba(Taraxacum turcicum), sarı çiçekli gazel boynuzu(Lotuscorniculatus), Dağ Sümbülü(Muscari), Çiğdem Türleri(Crocus), Dağlalesi Türleri (Tulipa)gibi nadide türler ve üçgül(yonca) gibi çayır ve mera bitkileri açısından da zengindir. Göldetürü tesbit edilmemiş küçük balıklar yaşamaktadır.Buzul vadisinde oluşmuş bir moren seddi gölü olan Kartal Gölü ile çevresindekaraçamın saf meşcere oluşturması ve aralarında anıt ağaç özelliği gösteren bireylerinbulunması nedeniyle bu yörenin kaynak değerleri korunarak bilim ve eğitim çalışmalarınınhizmetine sunmak, doğal özelliği bozulmadan korunmasının sağlanmasının yanı sıra, bu318

alanlarda günümüz insanının ve gelecek nesillerin faydalanmasının temin amacı ile 1309Ha. saha Tabiatı Koruma Alanı olarak ayrılmıştır.F.5.5. Mesire YerleriOrmanlarımızdaki gelişi güzel ve düzensiz piknik ve kamp kullanımını disiplineetmek, vatandaşlarımızın eğlenme dinlenme ihtiyaçlarını koruma-kullanma dengesiiçerisinde karşılamak amacıyla tabii ve estetik değerlere sahip, kullanım potansiyeli olanorman parçalarının gerekli tesis ve hizmetlerle donatılarak iç dış turizmin hizmetinesunulmak üzere 1958 yılından beri orman içi dinlenme yerleri tesis edilmektedir.Ülkemizde 44 adet çadırlı geceleme imkanı bulunan A tipi, 189 adet günübirlik kullanımtesisli B tipi ve 400 adet C tipi mesire yeri mevcuttur. Denizli’de tescil edilmiş 6 adetmesire yeri mevcuttur.İlimizde geniş alanlar kaplayan mesire yerlerinin çoğu ormanlık kesimlerde gölkıyılarına yoğunlaşmıştır. Denizli Merkezinde ve ilçelerinde yer alan mesire yerlerişunlardır;1-Çamlık Mesire Yeri :Denizli il merkezine 3km. mesafede olup ortalama 450 m. rakımlı 30 Ha.’lık birkızılçam ormanı içindedir. Ziyaretçi kapasitesi 2000 kişi/ gün’dür. 1979 yılında tesisedilmiş olan dinlenme yerinde 150 kişilik kır gazinosu, büfe, 300 araç kapasiteli otopark ,4çocuk oyun alanı, 16 çeşme, 3 adet WC , yağmur barınağı, ankasörlü telefon, idarebinası, 1100 metre koşu pisti ve 3 km. uzunluğunda koşu parkuru bulunmaktadır. Ayrıcasahada bir hayvanat bahçesi vardır. Hayvanat bahçesindeki akbaba, Denizli horozu,doğan, keklik, sülün, tavuskuşu ve güvercin hayli ilgi çekmektedir. Sahanın bitki örtüsükızılçam, yalancı akasya, piramidal ve deli servi akça ağaç gibi türlerdir. PamukkaleÜniversitesi kampüsüne bitişik olan Orman İçi Dinlenme yerinin en büyük özelliğinden birigece pikniğidir. Sahanın her bakımdan emniyete alınması ve çok iyi aydınlatılmış olmasıdolayısıyla bir çok aile geceleri bile pikniğe gelmektedir.Girişin ücretli olduğu piknik yerinin çamlık ve Kınıklı olmak üzere 2 giriş kapısıvardır. 27.12.2001 tarihli gelişim planı mevcuttur. Kapı girişi ve sahanın temizliğiidaremizce yapılmaktadır.2-Evkara Mesire Yeri :Acıpayam sınırları içerisinde olup, 5 Ha.’lık bir alanı kaplar. Sahanın tamamıkızılçam koru ormanıdır. 1977 yılında kurulmuştur. İlçe merkezine 1 km. Denizli’ye 60 Km.mesafededir. 80 kişilik kır gazinosu, çocuk oyun alanı, WC ile çeşme mevcuttur. Piknikyerine giriş ücretsizdir. 28.05.1198 tarihinde Acıpayam Belediyesine 9,5 yıllığına ihaleedilmiştir.3-Süleymanlı Mesire Yeri :Orman Bölge Müdürlüğünün 2 Nisan 1985 tarihi ve 11.OKYM.57/9-131 sayılı teklifiüzerine 1985 yılında Orman İçi Dinlenme yeri olarak ayrılmıştır. Sahanın tamamı 150 ha.genişliğindedir. İçersinde özel idareye ait motel-lokanta olarak işletilmekte olan bir tesisbulunmaktadır. Yaban ördeği ve leylek gibi kuş türlerine, su yılanı, kurbağa ve sukaplumbağası türlerine barınak ve yaşama ortamı oluşturan büyük bir kısmı sazlıklarlakaplı olan bu göl “Sulak Alan Ekosistemi” olarak önemli bir doğal kaynaktır. 1998 tarihligelişim planı mevcuttur.Denizli ili Mahalli Çevre Kurulu’nun 13.07.1995 tarihli 6 no.lu kararına göre,Süleymanlı Yayla Gölü ve su toplama havzasının, Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliğidoğrultusunda mevcut tesise ilave yapılmaması, bu bölgede hiçbir surette başkayapılaşmaya izin verilmemesi nedeniyle plan uygulamasına geçilememiştir.4-Kefe Yaylası Mesire Yeri :319

Ulaşım olarak Denizliye 34 km. , Serinhisar‘a 14 km. , Acıpayam’a 20 km. ,Honaza12 km. ve Yatağana 5 km. mesafededir. 30,5 Ha. genişliğindedir. Saha içersindeki küçükbir açıklığın dışında ormanla kaplıdır. Hakim bitki örtüsünü meydana getiren ve sahagenelinde çok iyi bir gölgeleme ortamı oluşturabilen karaçam meşcerelerinin altında ise,ardıç,söğüt,geven ve gramineler yerleşmiştir.Kefe yaylası orman içi dinlenme yerinin 1/1000 halihazır haritası ve 1998 tarihligelişim planı mevcuttur. Bu plana göre kamp alanı çevresi beton direk telihatası,kanalizasyonu,elektrik tesisatı çadırlara gelen yolların açılması, çadır alanlarınıntesviyesi,çadır kurulacak alanların ahşap kazıklarla belirlenmesi, çadır kenarlarına panoyapımı, yol kenarlarına ahşap alçak aydınlatma, basketbol-voleybol sahası, sıhhi tesiskompleksi, fırın, ahşap kamelya,giriş kulübesi, bekçi evi ve ahşap otopark alanıyapılmıştır. 27.05.2003 tarihinde Yatağan Belediyesine 3+2 yıl süre ile ihale edilmiştir.5-Eşen Göleti Mesire Yeri :Denizli ili Beyağaç sınırları içersinde yer alan Eşen Göleti, 1995 yılında Orman İçiDinlenme Yeri statüsüne alınmıştır. 1998 yılında gelişim planı yapılmıştır. 239,5 Ha.büyüklüğündedir. Denizli’ye 106 km., Beyağaç ilçesine 20 km. mesafede olup 850 metrerakımdadır. Yerleşim yerlerine uzak oluşu, yatırımların ekonomik olmayacağı düşüncesi ileplan uygulamasına geçilmemiştir.6-Gökpınar Mesire Yeri :Orman Bakanlığı’nın 06.02.2002 tarihli oluru ile Orman İçi Dinlenme Yeri olaraktescil edilmiştir. 50 Ha. genişliğindedir. İl merkezine 10 km. mesafededir. Sahadakiormanın genç olması, tescili yapılan sahanın Gökpınar baraj havzasının güney kısmındakoruma alanı içerisinde kalması nedeniyle herhangi bir yatırım düşünülmemiştir.F.5.6.Sulak AlanlarDenizli ili dahilinde sulak alan niteliğinde üç yer bulunmaktadır. Uluslararasıkriterlere göre Işıklı Gölü “A Sınıfı” , Acı Göl ise “B Sınıfı sulak alan kapsamınagirmektedir.Işıklı Gölü; ilimizin Çivril ilçesinde yer alır. Aynı zamanda çevresindeki sukaynakları itibariyle Büyük Menderes Nehri’nin Dinar’dan sonra ikinci büyük beslenmekaynağını oluşturmaktadır. 206 x 10 m 3 kapasiteli olup A Sınıfı sulak alan niteliğindedir.Gölde tatlısu canlıları özellikle de sazan balığı çeşitleri, turna tatlısu kefali ve istakozyetiştirilmektedir. Ayrıca göçmen kuşlar için uygun bir konaklama yeri teşkil etmektedir.Etrafında verimli araziler bulunur. Gölün çevresinde Işıklı, Yuva, Beydilli,Gümüşsu, Süngüllü, Irgıllı, Beyköy, Sundurlu, Seraserli, Yalınlı, Bucak, Karamanlı, Tuğluve Yeniköy gibi yakın yerleşim alanları bulunmaktadır.Işıklı Gölü alt kesimlere yapılan dolgu set ve regülatör nedeniyle aynı zamanda birbaraj gölüdür. Çivril, Baklan ve Aydın Ovası’nın yağış rejimine uygun sulamasınayardımcı olmaktadır.Acıgöl; Çardak ilçesi merkez ve Gemiş kasabası ile Afyon ili Dazkırıve Başmakçı sınırları içerisinde bulunmaktadır. Sığ bir göldür. Yaz mevsiminde suyuazalır ve yer yer kurur. Uluslararası kriterlere göre “B Sınıfı” na giren sulak alandır.Göl suyunda yüksek miktarda sodyum sülfat (Na 2 SO 4 ) bulunduğundan canlıyaşamamaktadır. Göl suyunun tuz oranının yüksek olması ve yaz aylarında kısmenkuruması neticesinde rüzgarın etkisiyle tuz tozlarının yakın çevresindeki araziyiçoraklaştırdığı görülmektedir. Bazı kuruluşlar, sodyum sülfat üretimi için Acıgöl’denfaydalanmaktadır. Ancak kurutulan göl sahasından çıkan tozlar sebebiyle kenar arazilerinçoraklaşması hızlanmaktadır.320

Çardak ilçesine bağlı Gemiş kasabası yakınında bulunan 1.500 lt/sn debili tatlısukaynağı yazın göl suyunun tamamen yok olmasını önlemektedir. Tatlı su kaynağıetrafında yaklaşık 500 da. sazlık bir alan bulunmaktadır. Acıgöl’ün doğal yapısı ve çevresi;gerek sodyum sülfat üretim tesisleri gerekse Gemiş tatlı su kaynağının DSİ pompasistemiyle başka arazilere aktarılması nedeniyle olumsuz etkilenmektedir. Acıgöl konumuitibariyle göçmen kuşları için uygun bir ortam oluşturmaktadır.Yayla (Süleymaniye) Gölü; Buldan İlçesi Süleymaniye Köyü yakınında ve SazakDağı’nın 1150 m. kotundaki düzlüğünde bulunmaktadır. Göl yatağı ve sulak alan toplamsahası 500 da.’dır. Göl flora ve fauna varlığı, kaynak sularına besleyici özellik taşıması veayrıca yayla ortamında mesirelik yer olması yönünden önemli bir göldürBu özelliklerin korunması için, Mahalli Çevre Kurulu’nca Su Kirliliği KontrolüYönetmeliği’ne göre 1995 yılında koruma altına alınmıştır.Adıgüzel Baraj Gölü; Güney İlçesinin doğusunda ve Büyük Menderes Nehri ileBanaz Çayı’nın birleştiği yerdedir. Su depolama hacmi 1.188xl0 m 3 olup, sulama, enerjiüretimi ve taşkın önleme amacını taşımaktadır.Buldan Derbent Baraj Gölü; Buldan Derbent Köyü civarındadır. Hacmi 54x10m 3 ’dür. Manisa, Sarıgöl İlçesi ovasının sulanması ve taşkın önleme amacıyla yapılmıştır.İlin diğer küçük boyuttaki sulak alan gölleri ise, Çaltı (Beyler) Gölü ve Karagölgölüdür.F.5.7. Biyogenetik Rezerv AlanlarıKartal Gölü ve Karaçam Tabiatı Koruma Alanındaki karaçam ormanı Türkiye’nin enyaşlı karaçam mesçeresi olduğundan aynı zamanda biyolojik bakımdan farklı bir genetikyapıya sahiptir. Çiçekli karaçam da denilen bu ağaçlar, gen kaynağı olmaları nedeni ilebilimsel araştırmalara ışık tutmaktadır. Ortalama 250-700 yaşında ve 30 m yüksekliğindeolan bu karaçamların en yaşlısı 1266 yıllıktır ve 1.35 m çap ile 4.25 m çevreye sahiptir.Bunedenle doğa bilimcilerin ilgi odağı durumundadır. Yörede ardıç, karahindibağ , üçgül, sarıçicekli gazal boynuzu ve yonca türünden alpin bitkiler içeren flora da bilimsel değertaşımaktadır. Bölgede 200’den fazla bitki türü bulunmaktadır.F.5.8. Biyosfer Rezerv AlanlarıKonu ile ilgili elimizde herhangi bir bilgi mevcut değildir.F.5.9. Özel Çevre Koruma BölgeleriPamukkale; Denizli ili sınırları içinde, gerek doğal güzellikleri, gerekse tarihinitelikleri bakımından değer taşıyan önemli bir merkezdir.l. Alanın Resmi Adı : Pamukkale Özel Çevre Koruma Bölgesi2. Coğrafik KonumPamukkale Denizli’nin 20 km. kuzeybatısında yer almaktadır. Ege Denizi’nedökülen Büyük Menderes Nehri’ne eklenen Çürüksu Çayı’nın geçtiği Çürüksu Ovasından150 m., denizden ise 360 m. yüksekliktedir.3. Alan: 42 km 2 .4. Alanın Açıklamalı TanımıÇökelez Dağı’nın güney yamacında bir traverten düzlüğünde, büyük bir kristalinkitlenin önünde, kalker katlarının arasından çıkan su yeryüzünde tek örnek olanPamukkale’yi oluşturur.321

Travertenlerden ve Antik Hierapolis Kenti Harabelerinden oluşan alan, özgün doğalyapısı ve barındırdığı tarihi değerler bakımından önemli bir merkezdir.Pamukkale Özel Çevre Koruma Bölgesi sınırları içinde beş yerleşim birimibulunmaktadır. Bunlar merkeze bağlı Develi, Karahayıt, Pamukkale, Yeniköy ve Akköyİlçesi’dir. (Bkz. Şekil. F.1.)5. Yasal KonumuBölgenin sahip olduğu doğal ve kültürel değerlerin, çevre kirlenmesine vebozulmasına karşı korunması, doğal değerlerin ve tarihsel yapının gelecek nesillereaktarılmasının güvence altına alınması amacıyla ve 2872 sayılı Çevre Kanunu’nun 9.maddesine istinaden, 21.11.1990 tarih ve 20702 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan22.10.1990 tarih ve 90/1117 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ile “Pamukkale Özel ÇevreKoruma Bölgesi” olarak tespit ve ilan edilmiştir.6.Toprak Envanteri İle İlgili Toprak Tasarruf Biçimine İlişkin BilgilerBölgede iki ana toprak grubu yer almaktadır.a) Kahverengi Orman Toprakları: Doğal bitki örtüsü yaprağını döken ağaç veçalılardır. Ana madde pH değerleri asidik yada alkali olmakla beraber, çoğunlukla alkaligörülen kireççe zengin kil taşları, mikaşistler ve gnayslardır.b) Kolluviyal Topraklar: Yüzeysel akımla derelerin kısa mesafelerden taşıyarakeğimin azalmış olduğu yerlerde depo ettikleri materyallerin meydana getirdiği topraklardır.Yağışın şiddetine ve eğimin derecesine göre çeşitli parçalardan oluşan katlar birbirineparalel olmayıp düzensizdirler.Dik yamaçların eteklerinde ve vadi boğazlarında bulunanlar daha az topraklıkabataş ve molozlardan oluşmuştur. Yüzey akışının hızı azaldığı ölçüde parçalanıpçapları küçülmektedir. Böylece doğal eğimin çok azaldığı yerlerde kolluviyal ve aluviyaltopraklar birbirine geçişli olarak karışırlar.7. İnsan Nüfusu8. Ulaşım ve AltyapıPamukkale, Ankara-Denizli karayoluna 16 km.’lik asfalt bir yol ile bağlıdır. Denizliiline 20 km., İzmir’e 270 km., Ankara’ya 495 km., İstanbul’a 665 km. uzaklıktadır.9. Fiziksel Özellikler9.1. Kara Özelliklei9.1.1. JeolojiPamukkale Termal Kaynağı meydana getiren jeolojik olaylar geniş bir bölgeyietkilemiştir. Bu bölgede sıcaklıkları 35-100 °C arasında değişen 17 sıcak su kaynağıbulunmaktadır.Bölgesel termal potansiyeli içindeki ünite olan kaynak, antik devirlerden berikullanılmakta olup, fiziksel ve kimyasal özellikleri ile debisi hakkında 1960’lı yıllardansonra analiz ve ölçümleri yapılmıştır. O tarihlerde termal kaynağın ortalama debisi 465,2lt/sn.’dir.Çürüksu Çayı’nın oluşturduğu alüviyal nitelikli geniş vadinin kuzeyindeki arazibasamaklar halinde Çökelez Dağı’na doğru yükselme gösterir. Çökelez Dağı’nın üstkısmındaki kaynaklardan çıkan sıcak maden suları aşağı döküldükleri yamaçları beyaztraverten teraslarına dönüştürmüştür.9.1.2. TopoğrafyaPamukkale Büyük Menderes Nehri’nin bir kolu olan Çürüksu Çayı Ovasınınkuzeydoğusundadır. Burada arazi geniş aluviyal depolar meydana getiren Çürüksu322

vadisinden başlayarak kuzeye ve güneye doğru yükselmeye başlar. Güneyde ilgi çekicimorfolojik yükseltiler bulunmaktadır.Yörenin en büyük akarsuyu çöküntü hendeği karakterindeki vadiden akan ÇürüksuÇayıdır. Bu vadiden başlayarak arazi kuzeye doğru basamaklar halinde yükselir. Bubasamakların en tipik olanı antik Hierapolis kentinde bulunan traverten basamaklarıdırFotoğraf.F.9 Pamukkale /DENİZLİ323

Şekil F. 1. Pamukkale Özel Çevre Koruma Bölgesi9.1.3. HidrolojiBugün dört kaynaktan çıkan suyun toplam ortalama debisi, 370 lt/sn`dir. Yüzeyeçıkınca basınçtan kurtulan ve karbondioksiti uçan suyun taşıdığı kalsiyum karbonat, beyazkireç tortusu şeklinde çökerek travertenleri oluşturur.Travertenler Kadı Deresi yakınındaki Domuz Çukurundan başlayarak kuzeyindekiNekropol’un son mezarının yanından akan Çaltık Deresine kadar uzanır. 50 m.yüksekliğinde 3 km. uzunluğunda ve 250-600 m. genişliğindeki bu travertenlerinoluşumunu termal sular sağlamıştır. Çökelez Dağları’nın yamaçlarında görülen ormankalıntıları ve kademelenmiş düşey farklılıklar travertenlerle birlikte alana ilginç özelliklerkazandırmaktadır.Tepelerden aşağı doğru inen sular kendi kendine yarım daire biçimli havuzlaryapar, bu havuzlardan taştığında ise sarkıt ve dikitler oluşur. Oluşumu binlerce yıldan beriaynı şekilde devam eden travertenler, renk, doku, biçim ve ölçü özelliklerinin bütün olarakbir araya geldiği peyzaj dizisidir. Bu peyzaj, Pamukkale’nin uluslararası ününü yaratmıştır.9.1.4. İklim ÖzellikleriBir bölümü Ege Bölgesi bir bölümü Akdeniz Bölgesinde kalan Denizli ili vePamukkale bazen İç Anadolu ikliminin de etkisinde kalmaktadır324

Bölgede yazlar sıcak ve kurak, kışlar yağışlı ve ılık geçmektedir. En yükseksıcaklık Temmuz ayında, en düşük sıcaklıklar ise Ocak ayında görülmektedir.Rüzgar genellikle kuzeybatıdan, Çürüksu vadisi yönünden, aynı şekilde bir deBabadağ yönünden güneybatıdan esmektedir. Üç ayrı bölgenin iklim karakteristiklerininkesiştiği Denizli ve Pamukkale’de ilginç bir tarımsal desenin olduğu gözlenmiştir.10. Flora ve Fauna10.1. KarasalPamukkale doğal bitki örtüsüne, daha çok dere kenarları, tarım alanları arasındakalan sınır çizgileri, köy, koru, otlak ve mezarlık ile tarıma uygun olmayan tepelerderastlanır. Alanın gerisinde Çökelez Dağları’nın doğal bitki örtüsü çok yoğun olmamaklabirlikte yeşil bir arka fon oluşturmaktadır.Hierapolis arka düzlüğünde ise gözle görülebilir doğal kitle yeşilliklerine Neriumoleander (zakkum) ile Ficus-inur ve Vitex agnus castus grupları oluşturur. Otsu bitkilerdenbazı türler mevsimlere bağlı olarak ve geçici yaprak çiçek renk etkileriyle kendilerini bellietmektedir.Maki ve geniş orman vegetasyonu daha çok platonun kuzey doğusundaki yüksektepelerde yer almaktadır. Ayrıca Çürüksu Ovası’nın tarım bitkileri dokusu , polikültürtarıma dayalı çok geniş bir yeşil örtü oluşturur.11. Kültürel/TarihselPamukkale eşsiz değerdeki traverten havuzları ve Roma Döneminin tarihiHierapolis şehrinin harabeleriyle bir kültür ve doğa bütünüdür.12. Kullanım AmacıPamukkale, Ege Bölgesinde Denizli ili sınırları içinde, gerek doğal güzelliklerigerekse tarihi nitelikleri bakımından önem taşıyan önemli bir merkezdir. Taşıdığı öneminbüyük bölümü tipik ve emsalsiz bir doğa harikası olan termal su ve travertenlerdenkaynaklanmaktadır.13. Mevcut SorunlarPamukkale Ören yeri Doğal Sit Alanı ilan edildikten sonra burada bulunan otelleristimlak edilerek kaldırılmıştır. Bu sayede travertenler eski doğal güzelliğine kavuşmuştur.F.5.10. Yaban Hayatı Geliştirme SahalarıDenizli İlinde Merkez Av Komisyonu Kararınca belirlenmiş 3 adet Yaban HayatıGeliştirme Sahası mevcuttur.a-Çivril-Akdağ Yaban Hayatı Geliştirme Sahası:Doğusu:(Bakırlıdere serisi dahilinde kalan)Aliştip ve Kandırmaz tepedenSığırkuyruğu tepeye ve buradan K anicava tepeden başlar ve sırtın Karanlık dereyi kestiğinoktaya, buradan güney doğuya doğru akan Karanlık dereyi takiple Ergani sırtına,buradan Obrık kayalığı tepeye, Akkıraç tepeye, Küçükkır tepeye, Arabalan tepeninbatısına ve oradan da Göğebatan tepeye ulaşır.325

Batısı:Kuzeyde Karlıkulak tepeden güneye doğru inen sırtı takiple Bakırlı dereye vebu dereyi güneye doğru takiple İbanlar mahallesi, batısında Çivril-Dinar yolunu kestiğinoktaya, bu noktadan asfaltı takiple Çötel köyüne ulaşır.Kuzeyi: Karlıkulak tepeten doğuya doğru Geyikölen tepeye ve oradan da Işıkyurdutepeye ulaşır.Güneyi: Çöten köyünden Çivril-Dinar şosesini güneydoğu ve doğuya takipleGümüşsu bucağına aynı yolu güneydoğu istikametine takiple Kapıkayasına buradan sırtıdoğuya doğru takiple Öğlen kayası tepesine ve buradan da Göğebakan tepeye ulaşır.Fotoğraf F.10. Geyik Koruma ve Üretme Sahasıb-Merkez-Honaz Dağı Yaban Hayatı Geliştirme Sahası:Doğusu: Demiralan, Karadağ tepe, Menteşe köyü.Kuzeyi: Menteşe köyü, Honaz, Karatepe.Batısı: Karatepe,Tekke köy-Denizli-Acıpayam asfaltı.Güneyi: Tekke köy-Demiralan ormanları arasında kalan saha.c-Çardak-Beylerli Gölü Yaban Hayatı Geliştirme Sahası:Doğusu: Çaltı köyü arazileri.Kuzeyi: Kurugöl ve Saz köye ait araziler.Batısı: Avluka, Ulugedik ve Höyü tepesi.Güneyi: Orman sınırı.Denizli ilinde Merkez Av Komisyonu Kararınca belirlenen diğer yasak av sahalarışunlardır.d) Işıklı Gölü Su Kuşları Koruma Alanı;Taşıdığı potansiyel nedediyle Denizli Milli Park Mühendisliği’nce “Su KuşlarıKoruma Alanı” olarak tescili önerilmiştir.Yaklaşık 800 m rakımda, alanı ise 3500 hacivarındadır. Suları tatlı olan Işıklı Gölü su ürünleri açısından önemli bir kaynakken yasakavlanma nedeniyle göldeki başlıca ürün olan kerevitler tükenmiştir.Göl, su kuşları için de önemli bir yaşam ortamı oluşturmaktadır. Bölgede kuluçkayayatan türlerden; küçük baladan, alacabalıkçıl, küçükak balalıkçıl, büyük akbalıkçıl,erguvan balıkçıl, çeltikçi, bozkaz, angıt, pasbaş, dalagan, deniz kartalı, sazdelicesi, kızılşahin, uzunbacak, gülen sumru, bıyıklı sumru, akkanatlı sumru, kırincir kuşu önemliörneklerdir.326

Kışın gölde gözlenen su kuşlarından; küçük karabatak (max 390), büyük akbalıkçıl(max 140), sakarca kazı (max 3100), bozkaz (max 920), çamurcun (max 5025), kılördek(max 7800) kepçel (max 750), batakçulluğu (max 1080) örnek verilebilir.e) Kartal Gölü ve Karaçam Tabiatı Koruma Alanı:Kartal gölü ve ormanları aynı zamanda Merkez Av Komisyonu’nca “Yaban Keçisiav Koruma Alanı” ilan edilmiştir.Fotoğraf F.11. Kartal Gölü ve Sandıraz Dağları Beyağaç- DENİZLİBunların dışında Denizli ilinde Çardak-Maymundağı Yaban Keçisi Koruma veÜretme Sahası da bulunmaktadır.AVLANMANIN YASAKLANDIĞI SAHALAR:1-Av hayvanlarının tabii ortamlarında korunarak çoğalmalarını temin etmekmaksadıyla avlanmanın yasaklandığı sahalar:İlçe Av Komisyonlarınca gerekçeleri belirtilerek ve İl Av Komisyonumuzca uygun görülena-) TAVAS İLÇESİ;1-Yasaklama gerekçesi; Yoğun av baskısıDoğusu : Ovacık- Büyükkonak Yolunu takiben Büyükkonak –Medet yolu sapağına kadar.Kuzeyi : Ovacık’tan başlayarak yolu takiben Medet- Büyükkonak yoluna kadarBatısı : Medet- Büyükkonak yoluGüneyi : Medet – Büyükkonak yolu2-Yasaklama gerekçesi; Yoğun av baskısıDoğusu : Denizli Merkez ilçesi ile Tavas ilçesi arasındaki sınırKuzeyi : Tavas Kızılcabölük yolundan başlayarak yolu takiben Pınarlık ve Karataş yoluBatısı : Tavas-Kızılcabölük yoluGüneyi : Tavas- Denizli karayolub-) AKKÖY İLÇESİ;Yasaklama gerekçesi; Yoğun av baskısıDoğusu : Akköy- Denizli Merkez ilçe sınırı327

Kuzeyi : Çeşmebaşı köyünden başlayarak sırtları takiben Kocadüz tepesi, Terzivelilermevkii, Asar tepesinden Akköy - Denizli Merkez ilçe sınırına.Batısı : Akköy - Çeşmebaşı karayoluGüneyi : Akköy – Kavakbaşı yolundan başlayarak Pamukkale Özel Çevre KorumaBölgesi sınırını takiben Akköy – Denizli Merkez ilçe sınırına kadar.c-) BOZKURT İLÇESİ;Yasaklama gerekçesi; Yoğun av baskısıDoğusu : İncelertekkesi’nden başlayarak İncelertekkesi- Söğüt yolunu takiben Bozkurt-Çardak ilçe sınırınaKuzeyi : İnceler- İncelertekkesi yoluBatısı : İnceler’den başlayarak Emir çayını takiben Bozkurt-Acıpayam ilçe sınırınaGüneyi : Bozkurt – Çardak ve Bozkurt- Acıpayam ilçe sınırıd-) ÇARDAK İLÇESİ;Yasaklama gerekçesi; Yoğun av baskısıDoğusu : Afyon İl sınırıKuzeyi : Çardak- Afyon karayoluBatısı : Çardak- Gemiş yoluGüneyi : Gemiş – Başmakçı yolue-) BULDAN İLÇESİ;Yasaklama gerekçesi; Yoğun av baskısıDoğusu : Buldan – Güney ilçe sınırıKuzeyi : Manisa –Denizli il sınırıBatısı :Buldan-Güney yolundan başlamak üzere Çamköy-Eskiderbent-Tekeli’ye giden yolGüneyi : Buldan-Güney yoluf-) SARAYKÖY İLÇESİ;Yasaklama gerekçesi; Yoğun av baskısıDoğusu: Sarayköy-Kabaağaç yolunun Karakıran sapağından başlamak üzere Karakıranyolu’nu kuzeye doğru takiple Büyükmenderes nehrineKuzeyi : Büyükmenderes nehriBatısı : Sarayköy – Kabaağaç yolunun Tekkeköy sapağı ile Tekke ılıcası arasındaki yolukuzeye doğrutakiple Büyükmenderes nehrineGüneyi : Sarayköy – Kabaağaç yolu2- Yaban hayvanı yerleştirildiği için ava yasaklanan sahalar:a-) ACIPAYAM İLÇESİ:Yasaklama gerekçesi; 28.08.2003 tarihinde 375 adet Kaya kekliği sahayayerleştirilmiştir.Doğusu:Alaattin belediyesini Acıpayam’a bağlayan yol ile Acıpayam- Mevlütler köyü yoluKuzeyi: Kızılca belediyesini- Alaattin belediyesine bağlayan yolBatısı : Acıpayam- Tavas arasındaki ilçe sınırıGüneyi: Mevlütler köyü’nü Büyükkonak yoluna bağlayan yolb-) TAVAS İLÇESİ:Yasaklama gerekçesi; 28.08.2003 tarihinde 375 adet Kaya kekliği sahaya yerleştirilmiştirDoğusu:Kızılca belediyesi – Ovacık köyü yoluKuzeyi:Tavas-Pınarlar-Kızılca belediyesi yoluBatısı : Tavas, Medet, Garipköy, Ulukent, Gümüşdere yoluGüneyi: Gümüşdere-Horasanlı- Ovacık köyü yolu328

c-) BEKİLLİ, ÇAL İLÇELERİ:Yasaklama gerekçesi; 02.09.2003 tarihinde 375 adet Kaya kekliği sahaya yerleştirilmiştirDoğusu: Bekilli – Süller yolunun Bükrüce köyü sapağından başlayarak bu yolunDanabayır deresini kestiği noktayaKuzeyi: Bekilli ilçesinden başlayarak Bekilli- Süller yolunun Bükrüce köyü yolu sapağınaBatısı :Danabayırı deresinin Büyükmenderes nehrine katıldığı noktadan başlayarakBüyükmenderes nehrini takiben Akkent- Bekilli yoluna, buradan da Akkent – Bekilli yolunutakiben Bekilli’ ye giden yol.Güneyi: Danabayırı deresid-) ÇAL İLÇESİ:1-Yasaklama gerekçesi: 02.09.2003 tarihinde 375 adet Kaya kekliği sahayayerleştirilmiştirDoğusu: Kocaköy – Aşağıseyit köyü yoluKuzeyi: Çal- Kocaköy yoluBatısı :Piyade geçer mevkiinden Büyükmenderes nehrini takiben, bu nehrin Çal-Kocaköy yolunu kestiği noktaGüneyi: Aşağıseyitten Büyükmenderes nehrini takiben Piyade geçer mevkiine2-Yasaklama gerekçesi; 22.08.2003 tarihinde 250 adet Kınalı kekliği sahayasalınmıştır.Doğusu: Hançalar – Çal yoluKuzeyi: Ortaköy – Hançalar yoluBatısı : Sazak, Kabalar,Develer, Ortaköy yoluGüneyi: Çal – Sazak yolue-) ÇAMELİ İLÇESİ:Yasaklama gerekçesi; 02.09.2003 tarihinde 375 adet Kaya kekliği sahayayerleştirilmiştirDoğusu: Çaldağı’ndan sırtı takiben Efekli tepesineKuzeyi:Çameli’den başlayarak Çameli – Belevi – Ayvacık köyüne giden yol ile Ayvacıkköyünden sırtıtakiben Orman gözetleme kulesinin olduğu Çaldağı’naBatısı :Burdur-Denizli il sınırının Yeşildere - Kızılyaka köy yolunu kestiği noktadanbaşlayarak yolu takiben Kızılyaka ve Çameli yoluGüneyi:Efekli tepesinden Burdur – Denizli il sınırını takiben İl sınırının Kızılyaka-Yeşildereköy yolunu kestiği noktayaf-) ÇARDAK İLÇESİ:Yasaklama gerekçesi; 28.08.2003 tarihinde 375 adet Kaya kekliği sahaya salınmıştırDoğusu: Maymun tepesinden sırtı takiben Devrent boğazına uzanan Denizli – Afyon ilsınırıKuzeyi:Canavartaş tepeden başlayarak sırtı takiben Domuz tepesi ve Maymun tepesineuzanan Denizli -Afyon il sınırıBatısı :Denizli-Afyon karayolundan Kurbanyurdu deresini takiben Canavartaş tepesineuzanan Bozkurt - Çardak ilçe sınırıGüneyi:Denizli - Afyon Devlet karayolug-) BULDAN İLÇESİYasaklama gerekçesi; 02.09.2003 tarihinde 375 adet Kaya kekliği sahayayerleştirilmiştirDoğusu:Orta mahalleden başlayarak sırtı ve yolu takiben Bostanyeri, Kazandedemahallesi ve Buldana,Buldan’dan başlayarak Buldan – Alaşehir yolunu takiben Dımbazlarköyü sapağına329

Kuzeyi: Buldan – Alaşehir yolundan başlayarak Dımbazlar, Külahalan, Yeniçam köyüneBatısı:Yeniçam köyünden başlayarak yolu takiben Yayla mahallesi, Kovanoluk köyü,Dalkıran tepesi ve Koca mezarlığına , buradan sırtı takiben Fundalık tepesineGüneyi:Fundalık tepeden başlayarak sırtı takiben Zelverdağları, Gölyeri tepesi ve Ortamahalleyi takibeden Denizli-Aydın il sınırıh-) SARAYKÖY İLÇESİ:Yasaklama gerekçesi; 20.08.2003 tarihinde 250 adet Kaya kekliği sahaya yerleştirilmiştirDoğusu: Karataş – Buldan yoluKuzeyi: Sarayköy- Buldan ilçe sınırıBatısı : Denizli – Aydın il sınırıGüneyi: Hamamaltı mahallesi – Karataş yoluı-) ÇİVRİL İLÇESİ:1-Yasaklama gerekçesi: 22.08.2003 tarihinde 250 adet Kınalı kekliği sahaya salınmıştır.Doğusu:Irgıllı – Sütlaç yolunu takiben Denizli – Afyon il sınırına giden yolKuzeyi:Karahacılı köyünden başlayarak yolu takiben Tokca köyü, Sundurlu köyü, Beyköyve Irgıllı köylerine giden yol,Batısı :Denizli – Afyon il sınırının Demirciköy – Karaağaçkuyusu köy yolunu kestiğinoktadan başlayarak bu yolu takiben Demirciköy – Karahacılı köyü yoluGüneyi:Irgıllı – Sütlaç yolunun Denizli – Afyon il sınırının kestiği noktadan başlayarak,Denizli Afyon il sınırını takiben bu sınırın Demirciköy – Karaağaçkuyusu köy yolunu kestiğinoktaya kadar giden Denizli –Afyon il sınırı2-Yasaklama gerekçesi: 28.08.2003 tarihinde 375 adet Kaya kekliği sahaya salınmıştır.Doğusu:Uşak il sınırından başlamak üzere yolu takiben Yukarıçapak, Çapak, Belence,Çakallar, Çağlayan Işıklı yoluKuzeyi: Uşak İl sınırıBatısı : Çivril - Uşak yoluGüneyi: Işıklı - Çivril yolui-) DENİZLİ MERKEZ İLÇESİ:Yasaklama gerekçesi;20.08.2003 tarihinde 250 adet Kaya kekliği sahaya salınmıştır.Doğusu:Denizli – Serinhisar yolunun Karataş köyü sapağından başlamak üzere yolutakiben Karataş Pınarlık yolunun Denizli Merkez ilçe – Tavas ilçe sınırını kestiği noktaKuzeyi:Başkarcı beldesinden yolu takiben Kadılar, Hisarköy, Bereketli belediyesi, Denizli,Bağbaşı belediyesi, Karataş köyü sapağına kadar olan yolBatısı :Karababa tepesinden başlamak üzere Ornaz deresini takiben Başkarcıbelediyesine.Güneyi:Karataş köyü , Pınarlık yolunun Denizli Merkez ilçe – Tavas ilçe sınırını kestiğinoktadan başlamak üzere bu sınırı takiben Karababa tepesine3- Örnek avlak olarak tescil edilen ava yasaklanan sahalar:a-) ACIPAYAM İLÇESİ:Doğusu:Taşkındede mezarlı’ğından sırtları takiben 1014 rakımlı tepe ve bu tepeningüneyindeki mezarlığa, mezarlıktan yolu takiben Gümüşkırı, Kocakır ve Evkaramahallesi’ne, Evkara mahallesi’nden yolu takiben 1466 rakımlı tepe ve Kuruözbaşıtepesine.Kuzeyi:Donabeli’ndeki Yörük mezarlığından doğu’ya doğru yolu takiple Kırtepe veÇöyürlüalan mevkiine, Çöyürlüalan mevkii’nden sırtları takiben Peynirsekisi tepesi,Asarcık tepesi, Taşkındede mezarlığına.Batısı :Asarcık tepesinden kuzeye doğru sırtları takiben Yığıntaş tepesi, Nurkayası, Yaylatepesi, Akgedik ve Donabeli’ndeki Yörük mezarlığına330

Güneyi:Kuruözbaşı tepesinden batıya doğru sırtı takiben Çayıralan mevkiine, Çayıralanmeviinden batıya doğru yolu takiben Çağman yaylasına, Çağman yaylasından yolu veDeveuçan deresini takiben Asarcık tepesi’ne.F.5.11. Su Ürünleri Üretim Sahalarının Çevrelerindeki Kıyılarİlimizde avlanmanın tamamen yasaklandığı iç sular bulunmamaktadır.F.5.12. Endemik Bitki Ve Hayvanların Yaşama Ortamı Olan AlanlarBkz. B.2.4. Endemik BitkilerF.5.13. Koruma Altına Alınan Yabani Flora-Faunanın Yaşama Ortamı OlanAlanlarHonaz Dağı Milli Parkı, floranın özelliğinden dolayı 1995 yılında Doğal Sit Alanıolarak ilan edilmiştir.Işıklı Gölü flora bakımından taşıdığı potansiyel nedeni ile Denizli Milli ParkMühendisliği’nce “Su Kuşları Koruma Alanı” olarak tescili önerilmiştir. Gölde yaşayan floraF.5.10 başlığı altında anlatılmıştır.Kartal Gölü ve Karaçam Tabiatı Koruma Alanı, bitki florası ve faunası bakımındanoldukça zengindir. Yörede kartal, yaban keçisi gibi hayvanlar ile 200’ü aşkın bitki türübulunmaktadır.F.5.14. Akdeniz’e Has Nesli Tehlikede Olan Deniz Türlerinin Yaşama veBeslenme Ortamı Olan Alanlarİlimizde deniz bulunmadığından konu ile ilgili türler ve alanlarda bulunmamaktadır.F.5.15. Kültür ve Tabiat Varlıklarının Bulunduğu Koruma AlanlarıGüney ilçesi sınırları içerisinde bulunan Güney Şelalesi Korunması GerekliTaşınmaz Tabiat varlığıdır.Honaz Dağı Milli Park alanı tabiat varlıklarının yanı sıra arkeolojik değerlerbakımından da zengindir. Bölgede Colloseae Antik Kenti ve çok sayıda kaya mezarlarıbulunmaktadır.UNESCO’nun “Dünya Kültürel ve Doğal Mirasının Korunması Sözleşmesi”uyarınca oluşturulan ve dünyanın olağan dışı evrensel değerlere sahip kültürel ve doğalvarlıklarını kapsayan Dünya Miras Listesi’nde Pamukkale de yer almaktadır. PamukkaleÖzel Çevre Koruma Bölgesi ilimizin hem turistik hem de doğal kaynakları bakımından eşibenzeri bulunmayan bir tabiat varlığımızdır.F.5.16. Sit AlanlarıSit alanlarını tarih öncesinden günümüze kadar gelen çeşitli medeniyetlerinürünleri olup yaşadıkları devirlerin sosyal, ekonomik mimari ve benzeri özellikleriniyansıtan kent ve kent kalıntıları, önemli tarihi hadiselerin cereyan ettiği yerler ve tespitiyapılmış tabiat özellikleri ile korunması gerekli alanlar olarak tanımlayabiliriz.331

Denizli İli sit alanları bakımından oldukça zengindir.F.5.16.1. Kentsel SitBu konu hakkında elimizde herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.F.5.16.2. Tarihi SitBu konu hakkında elimizde herhangi bir bilgi bulunmamaktadırF.5.16.3. Arkeolojik SitDenizli ili içerisindeki mevcut arkeolojik sit alanları aşağıda verilmiştir.Acıpayam ilçesindeki Yassı Höyük Köyü sınırları içerisinde bulunan Yassı Höyükile Alacoin (Alicin) Örenyeri I. Derece Arkeolojik Sit Alanı’dır.Babadağ ilçesi, Bekir Köyü, Boludüzü Mevkii Trapezapolis Örenyeri I. Derecearkeolojik sit alanıdır.Buldan ilçesinden yer alan Yenicekent’teki Antik Tripolis Kenti I. dereceden veonun çevresindeki 100 m.’lik alan III. dereceden Arkeolojik Sit Alanı ve Karaköy köyüDeliktaş mevkiinde bulunan eserlerin yer aldığı kaya kütlesi merkez kabul edilerek 100 m 2yarıçapındaki daire içinde kalan alanda I. Dereceden Arkeolejik Sit Alanıdır.Çal ilçesi Bahadırlar köyü sınırları içinde bulunan Antik Hieron Dionysopolis kentive içerisinde mevcut Apollon Lermenos tapınağı I. dereceden Arkeolojik Sit Alanıdır.Çivril ilçesi içerisinde bulunan Sit Alanları şunlardır. Çivril Höyüğü ve Höyük içindekalan Selçuklu Dönemine ait Habib-i Acem Türbesi ve Özdemirci Kasabası Kayadibimevkii I. Derece Arkeolojik Sit Alanı, Işıklı Kasabası da III. Derece Arkeolojik Sit Alanı’dır.Merkez Karahayıt Beldesi I. Derece Arkeolojik Sit Alanıdır.Güney ilçesi Doğanlı Köyü Karaören mevkiinde bulunan Thiunta Mermer Ocağı veAtölyelerinin bulunduğu alan I. Derece Arkeolojik Sit Alanı’dır.Goncalı KöyüArkeolojik Sit Alanıdır.ve Eskihisar Köyü arasındaki tarihi Laodikya Köyü I. DereceHonaz ilçesi sınırları içinde bulunan Colossai Antik Kenti I. ve III. Derece ArkeolojikSit Alanıdır.Kale İlçesi Kalesi ve çevresindeki diğer kalıntıların bulunduğu alan II. DereceArkeolojik Sit Alanı’dır.Pamukkale hem Arkeolojik hem de Doğal Sit Alanı kapsamına girer .Sarayköy İlçesi Hisar Köyü Attuda Antik Kenti Arkeolojik Sit Alanı’dır.Tavas İlçesi içerisinde bulunan mevcut sit alanları da şunlardır. Kızılcabölüksınırları içindeki Ören Sırtı ve Kocapınar Mevkiindeki Meraklia Meiran I. Derece ArkeolojikSit Alanı, Vakıf Köyü Heraklia Salbace Antik Kenti ve Medet Köyündeki Antik ApolioneKenti I. ve III. Derece Arkeolojik Sit Alanı ve Kızılca Kasabası ve Aydoğdu Köyü arazileriüzerinde yer alan Sebastopolis Antik Kenti II. Derece Arkeolojik Sit Alanı’dır.Ayrıca Denizli Merkez Saraylar Mahallesi Kaleiçi Mevkiindeki kale surları ve kaleduvarları içinden itibaren 5 m. dışındaki alan I. Derece Arkeolojik Sit Alanı’dır.332

F.5.16.4. Doğal SitDenizli İlinde Kültür Bakanlığı Taşınmaz ve Tabiat Varlıkları Koruma Kurulutarafından saptanmış 5 adet doğal sit alanı bulunmaktadır. Bunlar;1. Pamukkale2. Karahayıt3. Honaz Dağı4. Güney Şelalesi5. Kartal Gölü (Beyağaç)F.5.17. Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesinde Yer Alan“Kültürel Miras” ve “Doğal Miras” Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi veDoğal AlanlarF.5.17.1.Kültürel Miras Kapsamına Giren AlanlarF.5.17.1.1. AnıtlarDenizli Atatürk Anıtı : 28 Ekim 1968 günü büyük bir törenle açılan anıt ilmerkezindedir. Hükümet Binası önünde yaptırılmıştır.Atatürk Anıtı Yaptırma Derneği tarafından yarışmaya katılmış 30 proje içindeseçilen dekoratör Reşit SEVİNÇSOY’un eseri kabul edilerek yaptırılmıştır. Heykel verölyef kısımları ünlü heykeltraşlardan Hüseyin ANKA ve İsmail GÖKÇE tarafındanhazırlanmıştır. Tunç kısmı Nazilli’de Muhsin ÖZLÜ atölyesinde dökülmüştür.Anlam olarak; benliğinde Türklük’ün Türklük’te kendini bulmuş lider Atatürk’ünizinde bir ulus 24 ayrı figürle sembolize edilmiştir. Sarayköy Efe Heykeli: İstiklal SavaşındaSarayköy efelerinin toplanıp, yurttan düşmanı çıkarıncaya kadar canları pahasınaçarpışmaya and içtikleri günün anlamına ithafen yapılmıştır.Sarayköy Belediyesince, 1958 yılında inşaa edilen anıtın projesi İstanbul GüzelSanatlar Akademisinde hazırlanmıştır. Kaide boyu 4.50 m., yüksekliği 1.80 metredir.Başöğretmen Atatürk Heykeli: İl merkezindeki Gazi İlkokulu bahçesinde yaptırılan anıt,anlam olarak Başöğretmen Atatürk’ü kompoze etmektedir. Figür olarak yanındaki çocuğa“Türk Alfabesini” öğretmektedir. Okul Koruma Derneği tarafından yaptırılan ve 1965 yılıKasım ayında açılan anıtın yanlarındaki mermer sütun üzerinde “Atatürk’ün GençliğeHitabesi ve Gençliğin Cevabı” yazılıdır. Anıt Heykeltıraş Hüseyin CAN tarafındanyapılmıştır.Kız Enstitüsü Zübeyde Hanım Büstü: İl Merkezindeki Vali Vefki ERTÜR KızEnstitüsü bahçesindedir. 1967 yılında okul Koruma derneğince yaptırılmıştır. MehmetCAN tarafından yapılan büst, anlam olarak “Örnek Türk Kadını” nı kompoze eder. Ayrıcaçeşitli ilk ve orta dereceli okullarda Atatürk büstleri bulunmaktadır.F.5.17.1.2.Yapı TopluluklarıLaodikyaLaodikya Şehri’nin kalıntıları; Denizli’nin 6 km. kuzey batısında Corpus’taEskihisar Köyü yakınındadır. Şehir Helenistik Kralı Antiochus Soter tarafından (M.Ö. 246-261) kurulmuştur.333

Fotoğraf.F.12. LaodikyaHierapolis(Pamukkale) :Hierapolis Denizli’ye 20 km. asfalt bir yolla bağlıdır. Bugünkü antik şehir BergamaKralı II. Eumenes tarafından M.Ö. 190 yılında kurulmuştur.Roma Hamamı:Roma Hamamı; M.S. II. yy.’da yapıldığı bilinen hamam ve bölümleri kapalı olarakbirbirine bağlı bir bütün halindedir. Hepsi büyük taş bloklardan harç kullanılmadanyapılmıştır.Tiyatro:Tiyatro; M.S. II. yy.’da yapılmıştır. Roma Tiyatrosu tipindedir. Cavea, Scene veOrkestra kısımlarından meydana gelmiştir. Eğimli bir arazi üzerine kurulmuştur. 15-20 binkişiyi alacak büyüklüktedir.Apollon Mabedi:Apollon Mabedi; Helenistik Devirde çok geniş olarak yapılan mabed daha sonra III.yy.’da Roma devrinde küçültülmüştür.Abidevi Çeşme-Nympheum:Abidevi Çeşme-Nympheum; M.S. IV. yy.’da inşa edilmiştir. Cephesi güney yönünebakmakta ve yarım ay şeklinde bir plana sahiptir.Büyük Kilise:Büyük kilise, direkli caddenin güneybatısında buna paralel ve bir bölümü kaplamışolarak uzanan dikdörtgen planlı üç nefli kilisedir. M.S. VI. yy.’da Bizans usulündeyapılmıştır.Domitian-Zafer Kapısı; M.S. 82-83 yıllarında Asya Prokonsülü Juluis Frantinustarafından Roma İmparatoru Domitian adına şehrin sütunlu caddesinin kuzeybaşlangıcında yapılmıştır.Hamam-Bazalika; şehir surlarının dışında kuzeyinde Nekropolyolu üzerinde bulunan binanın, ilk defa Roma Kralından M.S. II. yy.’ın sonu, III. yy.’ınbaşında hamam, M.S. V. yy.’da kilise olarak düzenlendiği bildirilmektedir.St. PhilippeMartyrium (Oktogon); Şehrin kuzeydoğusunda surların dışında M.S. V.yy.’da İsa’nın onikihavarisinden biri olan St. Philippe yapılmıştır. Sekizgen planlıdır.Kilise; şehrin334

doğusundaki surlarla Tiyatronun üst yamacında üç neftli olarak M.S. V.yy.’da inşaaedilmiştir.Su deposu; şehrin kuzeydoğusunda bir tepe üzerinde büyük blok taşlardan kareplanlı olarak M.S. I.yy.’da inşa edilmiştir. Kuzey Bizans Kapısı; M.S.V.yy.’da ikikademeli olarak yapılmıştır. Dış kapı tek girişli olup yanlarda iki dörtgen kule ile takviyeedilmiştir. Roma Güney Kapısı; Şehrin güney kapısında doğu-batı doğrultusundaM.S.I.yy.’da yapılmıştır. Kapının iki kemeri ile üst kısımlarına ait mermer süsleme parkalarıbugün yıkıntı halinde bulunmaktadır.Bizans Güney Kapısı; Şehrin güney tarafında doğu-batı doğrultusunda Romadevrinde inşa edilen surlar, Bizans devrinde 100 m. kadar içeri çekilmiştir.Şehir Surları;arazi durumuna göre şehri çevreleyen ve kısmen ayakta kalan surlar bugünkü durumuylaşehri koruyan tek engel olarak görülmektedir.Nekropol; Hierapolis’teki mezarlık, genç Hellenistik çağdan, erken Hıristiyanlıkzamanına kadar tümülüs, lahit ve ev tipindeki anıt şekilli mezarları da içine alarakGüneybatı Anadolu’nun iyi korunmuş örnek mezarlarından biri haline gelmiştir.Nekropol’ün en belirgin özelliği büyük devlet adamlarının, zenginlerin, kahramanların vefakir halkın mezarlarının birbirinden farklılık göstermesidir.Sütunlu Kilise; Direkli Cadde’nin kuzeydoğusunda bulunmaktadır. Üst ve taşıyıcıyapının tamamı yıkılmış, apsisinin bir kısmının temelleri bugüne kadarkorunabilmiştir.Sütunlu Cadde; Antik Şehrin kuzey-güney istikametini boydan boyakateden sütunlu cadde, her iki taraftan Roma ve Bizans kapılarına kadar uzanmaktadır.Agora; Kuzey Bizans Kapısı ile Frantinun kapısını birbirine bağlayan caddenin doğusundageniş bir düzlük üzerinde bulunmaktadır.Fotoğraf.F.13. HierapolisTripolis:Tripolis; Buldan İlçe Merkezine 16 km. uzaklıkta Yenice kent Beldesi yakınında veBüyük Menderes Vadisinin kuzeyindeki dağın eteğine kurulmuştur.Klossai:335

Klossai; bugünkü Honaz Kasabasının 5 km. kuzeyindeki tepeler üzerinde kimlertarafından kurulduğu bilinmeyen, sırtını ilin en yüksek dağı olan Katmoz (Honaz) Dağınavermiş olan Kolossai, Helenizm Devrinde ünlü bir yerdi.Heraklia:Heraklia; Tavas İlçe Merkezinden 9 km. uzaklıkta kurulmuş Hellenistik döneme aitbir şehirdir.Tabea:Tabea; Kale İlçesi’nde Roma ve Bizans Devrine ait antik şehirdir.Apollonia Salbace:Hellenistik döneme ait, Roma ve Bizans’ı görmüş bir şehirdir. Bu günkü yıkıntılarıTavas’a bağlı Medet Köyü yakınındadır.Didimen:Didimen; Kızılcabölük’te Romalı’lardan kalan bir şehir kalıntısıdır.Sebastapolis:Sebastapolis, Tavas İlçesinin 20 Km güney-doğusunda bulunan Kızılca Kasabasıve Aydoğdu Köyü sınırları içerisindedir. Antik kentin ilk kuruluşu bilinmemekle beraber,yüzeydeki kalıntılar, Roma ve Bizans dönemlerine aittir. Kalıntıları; Höyük Tepesi,stadyum ve nekropoldür.Barza:Barza; Tavas-Yorga Köyünde Roma Devrinden kalma bir şehir kalıntısıdır.Eumenia:Eumenia; Çivril Işıklı Bucağı yanında Helenistik Devirde kurulan şehir şimdi biryıkıntı halindedir.DionysopolisDionysopolis; Helenistik Devirden kalma, Çal-Ortaköy Kasabası Yakınındabulunan, bugün harap olmuş bir şehirdir.Beycesultan Höyüğü:Beycesultan Höyüğü; Çivril İlçesine 5 km. mesafededir. Kocakaya ve MenteşKöyleri arasındadır. Yapılan kazılar sonucu Bakır Çağı’na ait ocaklı evler, küp mezarlar,tahıl ve deri kalıntıları, hayvan kemikleri ile pişmiş topraktan perdahlı çanak ve çömleklerbulunmuştur.F.5.17.1.3.SitlerDenizli İli’ndeki mevcut sit alanları hakkındaki bilgiler F.5.16.’da ve TurizmBölümünde (I) verilmiştir.F.5.17.2.Doğal Miras Kapsamına Giren Alanlarİlimizde, estetik ve bilimsel açıdan istisnai, evrensel değeri olan fiziksel ve biyolojikoluşumlardan meydana gelen doğal anıtlara örnek olarak Beyağaç İlçesi’nde bulunanKaraçam Ormanı gösterilebilir.İlimiz sınırları dahilinde bilim ve muhafaza açısındanistisnai evrensel değeri olan jeolojik ve fizyolojik oluşumlar, tükenme tehdidi altındaki bitki336

ve hayvan türlerinin yetiştiği kesinleşmiş alanlar olarak, Beyağaç İlçesindeki Karaçam veSedir Ağaç Ormanlık Alanı ve Pamukkale yöresi örnek olarak gösterilebilir.İlimizde bilim,muhafaza veya doğal güzellik açısından istisnai evrensel değeri olan doğal sitler,“F.5.16.4. Doğal Sitler” başlığı altında incelenmiştir.F.5.18. Akdeniz’de Ortak Öneme Sahip 100 Kıyısal Tarihi Sit Alanları:İlimizde, Akdeniz’de ortak öneme sahip 100 kıyısal tarihi sitler listesinde yer alantarihi sit bulunmamaktadır.F.5.19.Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği`ne Göre Belirlenen Kıta İçi YüzeyselSuları Kapsayan İçme ve Kullanma Suyu RezervuarlarıGökpınar Barajı, Denizli şehir merkezinin 4 km. kuzeydoğusunda Gökpınar Deresiüzerindedir. Bu proje ile; 698 ha. yeni sulama sahası açılması, mevcut Çürüksu solsahilinde 1930 ha., Çürüksu sağ sahilinde 3894 ha. olmak üzere toplam 5824 ha. sulamasahasına su takviyesi yapılması, Yukarı Çürüksu Ovası’ndaki mevcut 3952 ha. sulamasahasını yeterli suya kavuşturması ve halen sulamada kullanılan ortalama debisi 1,1m 3 /sn. (34,7 hm 3 /yıl) olan Gökpınar kaynaklarının Denizli şehrine içme suyu olarak tahsisiamaçlanmaktadır. Baraj gölü suyunun temiz kalması için, 15.09.1995 tarih ve 08 noluMahalli Çevre Kurulu Kararı ile Gökpınar Barajı Su Toplama Havzası; Su Kirliliği veKontolü Yönetmeliğine göre koruma altına alınmıştır.F.5.19.1.Mutlak Koruma AlanlarıGökpınar Baraj Göleti ile Gökpınar Kaynağının ve göletle kaynağı birbirinebağlayan çayın maksimum su seviyesinden itibaren 300 m.’lik alanı 2872 sayılı ÇevreKanunu Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği’nin 17. maddesi doğrultusunda “Mutlak KorumaAlanı” olarak ilan edilmiştir. Aynı kanunun ilgili yönetmeliği doğrultusunda yapılanincelemeler sonucu;a) Gökpınar Baraj Gölü Mutlak Koruma Alanı içerisinde kalan mezarlığın birbölümündeki defin işlemlerinin durdurulması, mevcut mezarlıktan geleceği düşünülensızmaların önlenmesi için bir dren sistemi tesis edilerek havza dışına çıkarılması gerektiği,b) Mutlak Koruma Alanı içerisinde kalan Karakurt Köyü Yerleşim alanının yoğun biryerleşim yapısında olmadığı düşünülerek (Kamulaştırma giderlerinin yüksek olmayacağıkanısıyla) kamulaştırılması,c) Köy halkının çevresindeki arazilerden tarımsal amaçla yararlanabilmeleri içinGökpınar Barajı yağış alanı dışında kalan sahalarda Karakurt Köyünün yeni yerleşimyerinin tespit edilip nakledilmesi gerektiği belirlenmiştir.d) Gökpınar ve Bentpınarı kaynakları için de, Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliğihükümlerine uyması; ayrıca Gökpınar Su Kaynağı etrafında piknik yapılmasınınyasaklanması ve yeni tesis yapılmaması kararları alınmıştır.337

Fotoğraf.14.Gökpınar BarajıF.5.19.2.Kısa Mesafeli Koruma AlanıGökpınar Baraj Göleti ile Gökpınar Kaynağı’nın Mutlak Koruma Alanı sınırlarındanitibaren 700 m’lik alan 2872 sayılı Çevre Kanunu Su Kirliliği Koruma Yönetmeliğinin 18.maddesi doğrultusunda Kısa Mesafeli Koruma Alanı olarak ilan edilmiştir. Aynı Kanununilgili Yönetmeliğin doğrultusunda yapılan incelemeler sonucu;a) Gökpınar Barajı Kısa Mesafeli Koruma Alanı içerisinde yer alan DenizliBelediyesi mevcut imar planının gerekli revizyonları yapılarak Su KirliliğiKontrol Yönetmeliğine göre düzenlenmesi imkanlarının araştırılmasına kararverilmiştir.b) Denizli Belediyesi mevcut imar planı içerisinde ve dışında kalan; Kısa, Orta veUzun Mesafeli Koruma Alanı içerisinde bulunan yerleşim birimleri için arıtma tesisiyaptırılması gerektiği belirlenmiştir.F.5.19.3.Orta Mesafeli Koruma AlanıKısa mesafeli koruma alanının bittiği sınırdan itibaren 1000 m’lik alan 2872 sayılıÇevre Kanunu ve Su Kirliliği Kontrolu Yönetmeliği’nin 19.maddesi doğrultusunda OrtaMesafeli Koruma Alanı olarak ilan edilmiştir. Aynı Kanunun ilgili Yönetmeliğindoğrultusunda yapılan incelemeler sonucu;a) Orta ve Uzun Mesafeli Koruma Alanı içerisinde yer alan gerek Belediye sınırlarıiçerisinde gerekse dışında kalan mevcut imar planlarının doldurulması, yeni imaralanlarının açılmaması ve bu bölgede yapılacak yeni yapıların Su Kirliliği KontrolüYönetmeliği çerçevesinde değerlendirilmesine karar verilmiştir.b) Çevre Bakanlığı, Çevre Koruma Genel Müdürlüğü’nün 15.06.l993 tarih ve 920-095/3785 sayılı Gökpınar Baraj Gölü’nün Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği kapsamındadeğerlendirilmesi ile ilgili olarak Denizli Valiliği ‘ne gönderdiği yazısından önce Bayındırlıkve İskan Müdürlüğü’ne müracaatla Orta ve Uzun Mesafeli alan içinde kalan ve konut alanıiçin ön izin verilme aşamasına gelmiş olan taleplere izin verilmesine karar verilmiştir.338

F.5.19.4.Uzun Mesafeli Koruma AlanıOrta Mesafeli Koruma Alanının bittiği noktadan itibaren su toplama havzasısınırlarına kadar uzanan alan 23872 sayılı Çevre Kanunu’nun Su Kirliliği KontrolüYönetmeliği’nin 20.maddesi doğrultusunda Uzun Mesafeli Koruma Alanı ilan edilmiştir.Aynı konunun ilgili yönetmeliği doğrultusunda yapılan incelemeler sonucunda;a) Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği koruma alanları kapsamına giren nazım imarplanı çevresinde ve dışında kalan mevcut tüm sanayi ve endüstri tesislerinde arıtmatesisleri zorunluluğu getirilmesi ve yeni kurulacak benzer tesislere de izin verilmemesikararlaştırılmıştır.b)DSİ 212. Şube Müdürlüğü’nce hazırlanan “etüd raporu” projelendirilipuygulamaya geçildiğinde; Değirmen Deresi ve Domuz Deresi (Kuruçay) HavzasıGümüşçay’a derive edileceğinden, adı geçen derivasyonun üst tarafındaki yerlerinGökpınar Baraj Gölü yağış alanının dışına çıkarılması gerektiği belirtilmiştir.F.5.20. Hava Kalitesi Kontrol Yönetmeliği’nde Belirlenen Hassas KirlenmeBölgeleriHava Kalitesi Kontrol Yönetmeliği’nde Belirlenen Hassas Kirlenme BölgesiKonusunda Denizli İli’ne ait çalışma yapılmamıştır.Şekil F.2. Pamukkale Özel Çevre Koruma Bölgesi Sınırları339

NOKTA NO ENLEM BOYLAM1 37°40’37”.40 29°06’39”.432 37°40’05”.57 29°05’19”.563 37°41’22”.55 29°02’55”.574 37°43’01”.83 29°03’59”.975 37°44’59”.15 29°03’48”.126 37°46’06”.93 29°05’58”.127 37°47’18”.89 29°07’22”.738 37°47’23”.20 29°08’29”.289 37°45’52”.38 29°09’39”.8110 37°44’27”.86 29°12’52”.4111 37°43’23”.93 29°14’27”.9112 37°40’26”.39 29°17’12”.7613 37°39’26”.35 29°15’41”.9614 37°38’19”.32 29°14’01”.6115 37°38’45”.04 29°10’37”.1716 37°38’37”.92 29°07’29”.5017 37°47’50”.80 29°06’22”.12Şekil F.3. Gökpınar Barajı Koruma Alanı Sınır Koordinatları340

Şekil F.4. Buldan Süleymanlı Yayla Gölü Koruma Alanı Sınır KoordinatlarıF.5.21. Jeolojik ve Jeomorfolojik oluşumların bulunduğu alanlarJeolojik ve Jeomorfolojik oluşumların bulunduğu alanlar ilgili ayrıntılı bilgi “A.Jeolojik Kapsam “ bölümünde verilmiştir.F.5.22. Tarım AlanlarıTarım alanları ile ilgili ayrıntılı bilgi “K. Tarım ve Toprak” bölümünde verilmiştir.341

G.1. Yörenin Turistik DeğerleriG.1.1. Yörenin Doğal DeğerleriG.1.1.1.Konum(G). TURİZMDenizli İli, İzmir-Ankara, İzmir-Antalya yolu üzerinde Ege Bölgesi’ni İç ve GüneyAnadolu’ya bağlayan turizm merkezleri arasındadır.Kutsal Hac Yolu diye bilinen İzmir-Efes yolunun sonunda olması nedeniyle kültürve turizm yönünden çok önemli bir yerde bulunmaktadır.Doğa harikası eşsiz travertenleri ile birçok hastalıkların tedavisinde rolü olduğubelirlenen Pamukkale Suyu, Karahayıt, Yenice ve Tekke Hamam gibi kaplıcaları da iç vedış turizm akımını Denizli’ye çeken başlıca etkenlerdir.Denizli’nin ulaşım ve haberleşme olanakları, İzmir gibi büyük uluslararası yapıyasahip bir kente yakın oluşu açısından daha da artmaktadır.Diğer yönden Denizli, coğrafi konumu, ılıman iklimi, her mevsim turizme açıkoluşu, bir çok uygarlıkların yerleştiği antik çağın büyük ve kutsal kentlerinden Hierapolis,Laodikya, Colossea ve Tripolis kalıntılarının il toprakları üzerinde bulunuşu, kısaca tarihselzenginlikleri ve doğal güzellikleri yanında dokumacılığı, el sanatları, halıcılığı ve kilimciliği,sanayi ve ticari yaşamı ile bir kültür ve turizm merkezi haline gelmiştir.G.1.1.2. Fiziki ÖzellikleriDenizli İli turistik nitelikteki doğal kaynaklar bakımından oldukça zengindir. Bunları,kaplıca türü jeotermal şifalı su kaynakları ve doğal güzelliği olan gezi ve mesire yerleriolarak iki ana grup altında inceleyebiliriz.A- Kaplıca Türü Jeotermal Şifalı Su Kaynakları:Denizli çevresinde birçok jeotermal kaynaklar vardır. Yöredeki jeotermal kaynaklar,değişik sıcaklık ve kimyasal yapıda olup, bu farlılıklar; jeolojik yapıya, sıcak surezervuarlarının derinliğine, fayların tipine, kondüksiyon ve konveksiyon yoluylayerkabuğunun derinliklerinden, yeryüzüne doğru olan ısı transferinin miktarına, ısıkaynağının tipine, büyüklüğüne, meteorik suların sirkülasyon derinliği ile sirkülasyonzamanına, kimyasal kompozisyonları farklı olan sularla karışımlarına, su-kayareaksiyonlarına bağlı bulunmaktadır. Tüm bu özellikler jeotermal kaynaklar içerisinde yeralan termal suların kimyasal ve fiziksel özelliklerini belirlemektedir. Bunlar gözönünealındığında termal sularda anyon ve katyonların konsantrasyonlarında artma ve azalmalarolmaktadır.Bu konu, “B.1.8. Jeotermal Sahalar” başlığı altında daha detaylı incelenmiştir.Aşağıda, kaplıca türü şifalı su kaynakları incelenmektedir.a) Pamukkaleİl Merkezine 18 km uzaklıkta bulunan eski Hierapolis Kenti’nin bulunduğu alandır.Travertenleri oluşturan bu sular, bölgenin en önemli ve etkili özelliğidir. Karstik alanlardançıkan suluların bünyesindeki kireç çözeltisi buharlaşma ve sudaki CO 2 ’in ayrışmasısonucu çökelerek genellikle beyaz renkte ve pamuk balyalarını andıran kalker tüflerini,Pamukkale Travertenleri’ni oluşturmaktadır.342

Kalp, damar sertliği, tansiyon, romatizma, deri, göz, raşitizim, felç, sinir ve damarhastalıkları, ılık içildiğinde spazmlı midelere iyi gelmekle beraber, değerli idrar söktürücü,böbrek ve kum taşlarında, idrar yolu iltihaplarında etkilidir. Banyo ile birlikte deri altınayapılan gaz şırıngaları ile damar iltihapları ve reyno hastalığının tedavisinde büyükyararlar sağlanır. Ayrıca miyokarditlere ve kalp yetersizliklerine termal su tedavileri iyigelmektedir.Pamukkale Suları;Tedavi edici niteliklerinin yanı sıra oluşturdukları doğa harikası travertenlerle deyörenin doğal potansiyelini oluşturmakta belirleyici rol oynamaktadır. Pamukkale’nindeğerleri ilk çağlardan beri insanların ilgisini çekmiş ve çevrede yaşıyan insanlar için budeğerler çok şey ifade etmiştir. Antik Hierapolis, Pamukkale termal suyunun armağanıdır.Bir litre suda bulunan maddeler;Spesifik Tartı: + 150 °C, 1.0032, Temparatür: + 35 °C, Metasilikat Asidi: H 2 S 1318.0, Serbest Karbondioksit: CO 2 1144.0, Radyoaktivite: 925, Reaksiyon: (pH) 06.0İyonlar:Katyonlar; Potasyum: K 13.5 mg, Sodyum: Na 332.3 mg, Kalsiyum: Ca 464.5 mg,Magnezyum:Mg 911 mg, Demir: Fe 0.036 mg, Alüminyum: Al 2.34 mg,Anyonlar; Klorür: Cl 53 mg, Nitrat: NO 3 , Sülfat: SO 4 , 675.5 mg Hidrofosfat: HPO 41.08mg, Hidromarponat: HCO 3 1045.3 mgPamukkale Sularının toplam debisi 370 lt/sn’yi aşmaktadır. Bikarbonat, Sülfat,Kalsiyum, Sodyum, Magnezyum ve Karbondioksitli suların sıcaklıkları 35 °C civarındadır.Kaynak suları, doğu-batı yönlü bir fayın breşleri arasından çıkmaktadır. Su kaynağınınyakınındaki “Cin Deliği” adıyla anılan mağara, volkanik ve karstik hareketlerin sonucundaoluşan CO 2 ve N gazları ile doludurb) Karahayıt KaplıcasıPamukkale Termal Kaplıcası sisteminin bir kolu sayılan bu kaplıca, Pamukkale’nin5 km kuzeyinde Karahayıt Kasabası’ndadır. Suyunun bileşiminde güçlü Fe ve asit köklerivardır. Ancak sıcaklığı daha fazla, serbest karbondioksiti daha azdır. Radyoaktivitesiyüksek olan kaplıca suları üç kaynaktan çıkar.Kaynakların sıcaklıkları 42-55 °C’dir. Kalp, damar sertliği, yüksek tansiyon,romatizma, siyatik, sinir ve lumbago gibi hastalıklar ile deri hastalıklarına iyigelir.Bileşimindeki Maddeler; Kalsiyum bakımından zengindir, Bikarbonat, Sülfat, Sodyum,Demir, Potasyum, Magnezyum, Serbest Karbondioksit bulunmaktadır343

Fotoğraf.G.1.Pamukkale Travertenleri344

Fotoğraf.G.2. Karahayıtc) Gölemezli Çamur KaplıcasıMerkez İlçeye bağlı Gölemezli Beldesi yakınlarındadır. Dört kaynak halindedir.Kaynaklar nitelik bakımından birbirinden farklıdır. Birisi çamur hamamı olarak kullanılır.Sıcaklıkları 48-57 °C arasındadır.Kaynak Sularının bileşiminde karbondioksit, sülfat, sodyum ve kalsiyumbulunmaktadır. Termal Pamukkale sistemine uyar. Cilt hastalıklarına iyi gelmektedir.d) Kavakbaşı IlıcasıMerkeze bağlı Kavakbaşı Köyü’ndedir. Pamukkale’ye 4 km uzaktadır. Sıcaklığı30°C olup, deri hastalıklarına iyi gelmektedir. Tesisi yoktur.e) Çizmeli (Yenice) KaplıcasıBuldan İlçesi’ne 16 km. uzaklıktaki Yenicekent sınırları içindedir. Menderes Nehrikıyısında olup, Tripolis Kenti kalıntıları arasından gidilir. Denizli merkezinden direkt degidilebilir. Yolu iyidir, tesisi vardır. Kaynağın sıcaklığı 41 °C olup bileşimindeHidrokarbonat, sülfat, sodyum, kalsiyum iyonları bulunur. Radyoaktivitesi yüksektir. (91eman). Romatizma, kalp, damar sertliği, deri ve hemoroid hastalıklarının tedavisindekullanılır.Aynı kaplıca sistemi içinde Karşıyaka ve Kamera Ilıcaları da vardır. Ilıcaların şifasıYenice Kaplıcası gibidir.345

f) Buldan Maden SuyuBuldan’a 2 km. uzaklıktaki maden suyu kaynakları iki ayrı çeşmeden oluşmaktadır.Soğuk ve sıcak olarak dakikada 25 lt. su verir. Suyun sıcaklığı 19 °C’dir. Karbondioksit ilebikarbonatlı suların karışımıdır.Denizden yüksekliği 600 m. olan bu maden suyunun sindirim sistemi, karaciğerişlevleri üzerinde olumlu etkisi vardır. Sofra suyu niteliğindedir. Bölgede bir maden suyudolum tesisi işletilmektedir.Sarayköy İlçesi Kaplıcalarıg) Tekkeköy IlıcasıSarayköy’e uzaklığı 20 km. olup çeşitli yerlerden kaynamaktadır. Sıcaklığı 55-99°C’dir. Roma devrinden kalma hamamı ve soyunma yeri vardır.Romatizma, deri, kadın hastalıkları ve idrar yolu rahatsızlıkları tedavisindekullanılır.h) İnaltı HamamıTekkeyöy Kaplıcası’na 500 m. uzaklıktadır. Bir mağaradan çıkar. Suyu kükütlüdür.Suyunun özelliği ve tedavi niteliği Tekkeköy Kaplıcaları’nın aynıdır. Sıcaklığı 72 ° C’dir.ı) Babacık (Kabaağaç) KaplıcasıTekkeköy Kaplıcası’ndan 3 km. uzaklıktaki Kabaağaç Köyü’dedir. Kükürtlü ikikaynaktan çıkar. Kaynaklardan birisi 43°C,diğeri 62 °C’dir. Karbondioksit ve kükürtbakımından zengindir. Yöredeki kaplıcalar niteliğindedir. Kaplıca tesisleri yanında çamurhamamı da vardır. Romatizma, cilt ve idrar yolu hastalıklarına iyi gelmektedir.j) Kızıldere IlıcasıSarayköy’e 11 km. uzaklıkta kızıl renkli kayalardan çıkar. Sular buradan kaplıcayagelir. Suları sodyum karbonatlı ve sodyum sülfatlıdır. Çeşitli kaynaklardan çıkan sularınsıcaklıkları 65-100 °C’dir. Romatizma ve yorgunluğa iyi gelir.B) Doğal Güzelliği Olan Gezi ve Mesire Yerleri1) ÇamlıkŞehrin 4 km. güneyinde Karcı Dağı eteğinde olup, yolu asfalttır. Havası, suyu,manzarası ile eşsiz bir mesire yeridir.346

Fotoğraf.G.3.Çamlık Mesireliği2) Denizli bağbaşı kent ormanı (merkez):Denizli Kent Ormanı 1984 yılında 129 hektar alanda kızılçam, fıstıkçamı, sedir,mavi servi ve kara servi ile ağaçlandırılmış saha ile doğal ormandan oluşmaktadır. Toplamalan 625 hektardır. Kent ormanının rakımı 500 metreden başlayarak 1400 metreye kadarçıkmaktadır.Ağaçlandırılmış kısımda sıklık bakımları, b meşcelerinde bakım çalışmaları ile dalbudama çalışmaları yapılmıştır. Bu alanda çok yoğun yol ağı vardır. İki kilometreuzunluğunda iki adet yürüyüş patikası yapılmıştır.Kent ormanı içerisinde tarihi manastır çeşmesi vardır. Çınarları Denizli halkıtarafından bilinen göztaşı mevkii bu alan içerisinde kalmaktadır.Doğal orman ile sun’i orman iç içe girmiş olup yerleşim yeri ile arasında sadeceyangın emniyet yolu bulunmaktadır. Şehir merkezine mesafesi 2 kilometredir.Yaban hayatı olarak keklik, tavşan, tilki, çakal, üveyik, ötücü kuşlar, tahtalıgüvercin, gökçe güvercin, ağaçkakan, saksağan, kumru, karga, kuzgun vardır. Geyiküretme sahasında doğaya bırakılan geyikler de zaman zaman bu alanda gezinmektedirler.Asli ağaç türlerinin çınar ve doğal ceviz ağaçları da mevcuttur. Sandal, ahlat, akçakesme,yabani zeytin, sistus, laden ve kekik türlerinin yanında kuzey bakı olmasından dolayı çokçeşitli bitki örtüsü mevcuttur.3) İncilipınar ParkıŞehir içerisinde olup, soğuk su kaynaklarının doldurduğu havuzları olan bakımlıçay bahçesine sahip bir mesire yeridir.4) Gökpınar347

Şehre 10 km. mesafede olup, soğuk su kaynaklarının doldurduğu gölete sahip veDenizli şehir merkezinin içme ve kullanma suyunun karşılandığı en büyük kaynaktır.Fotoğraf.G.4.Gökpınar Baraj Gölü5) Vali Çeşmesi (Cankurtaran)Denizli-Acıpayam yolu üzerinde 20 km. mesafededir. Serin havası, soğuk suyu ileiyi bir dinlenme yeridir. İhtiyacı karşılayacak bir kır gazinosu ve lokantası vardır. Çamağaçları ile süslüdür. Devrin valilerinden Halit Bey tarafından bir çeşme yaptırıldığındanVali Çeşmesi adını almıştır.Fotoğraf.G.5.Vali Çeşmesi Cankurtaran6) KocapınarŞehre 20 km. uzaklıktaki Honaz İlçesindedir. Bol soğuk suları, havuzu, doğalgüzelliği ve Honaz’ın geleneksel Kiraz Festivali’nin yapıldığı yer oluşuyla ünlüdür.348

7) Hisar DeğirmenleriŞehre 8 km. uzaklıktadır. Doğal güzelliği kır kahveleri ve kuyu kebabı yapan yerleriile tanınır.8) DeğirmenönüYeşilköy (Gerzile)’deki bu mesire yeri buz gibi suları, yeşil çam ağaçları ile ünlüdür.9) KadılarMerkez ilçeye bağlı olan Kadılar Köyü, doğal güzellikleri ve bol su kaynakları ile önemli birdinlenme yeri olup, bir de gazinosu vardır.10) KarcıderesiBaşkarcı beldesi sınırları içinde 1978 yılında tesis edilmiş olan 10 hektarlık genişliğindekiorman içi dinlenme yeri, Karcı Dağı’ndan kaynaklanan İsrail Dere boyunca uzanmaktadır.Kar suları ile beslenen akarsu yazın kurumamaktadır ve suyu içilebilir niteliktedir.Dinlenme yerinde hakim ağaç türü kızılçam, karaçam ve dere içlerinde çınardır. Girişinücretsiz olduğu piknik yerinin yolu, Barutçular Köyü içinde oldukça bozuk ve dardır.11) Acıpayam-Çamlıkİlçe merkezine 1 km. olup, ihtiyacı karşılayacak büyüklükte bir gazinosu ve küçükbir yüzme havuzu vardır. Yolu stabilize olup, her çeşit aracın gelip gitmesine uygundur.12) Acıpayam-AlacainAcıpayamın batısında, ilçe merkezine 5 km uzaklıktaki Alacain, soğuk suları, çamağaçları ve temiz havasıyla ünlüdür.Fotoğraf.G.6.Alacain Mağarası349

13) Acıpayam-Alacahöyükİlçe merkezine 5 km. uzaklıkta olup, batı kesimindedir. Çam ormanları, meyveağaçları, soğuk suları, temiz havası, yemyeşil manzarası ile önemli bir dinlenme yeridir.Yolu stabilizedir.14) Buldan - Kestane Deresiİlçeye 1,5 km. uzaklıkta, yolu stabilize olan bir mesire yeridir. Belediyece işletilenlokanta ve çay evi mevcut olup, iki yüze yakın soğuk su akan çeşme ve kaynakları,tabiatın en güzel yeşilliği ve kuş sesleriyle tanınır.15) Buldan – TurfanyüzüKestane Deresi istikametinde çam ağaçlarıyla kaplı şehir imar planı içinde ve kampkurmaya oldukça elverişli bir yerdir.16) Buldan - Süleymaniye YaylasıKestane Deresi yolundan itibaren 8. km’de, yolu stabilize olup, ormanlarıneteğinden bir göl kıyısı şeridi halinde yemyeşil bir yayla alanıdır. Yaban ördekleribakımından avcılık yapmaya müsaittir.1964 yılında Maliye Bakanlığı’nca yapılan köylere yardım fonuyla bir otel velokanta yapılmıştır. İyi bir kamp yeri olabilir.17) Beyağaç-Kartal Gölü1903 m yükseklikte bir çöküntü gölü olan Kartal Gölünün çevresi karaçamormanlarıyla kaplıdır. Tabiatı koruma alanı ve yaban keçisi av koruma alanı olarak korumaaltına alınmıştır.Ağustos ayında yöre halkı ve Muğla İli, ilçelerinden gelenler tarafından gölkenarında şenlikler düzenlenmektedir.18) Beyağaç Eşen GöletiBeyağaç İlçe merkezine 8 km uzaklıkta bulunan baraj göleti ve çevresi 1995yılında orman içi dinlenme yeri statüsüne alınmıştır. 850 m yükseklikte yer alan göletin suyüzeyi 75 hektar olup, sportif olta balıkçılığı yapılmaktadır. Gölette aynalı sazanüretilmektedir. Su sporları potansiyeli yüksektir. Çevresi kızılçam ormanları ile kaplı olupalanda herhangi bir tesis bulunmamaktadır. Giriş ücretsiz ziyaretçi kapasitesi günlük 500kişidir.19) Bozkurt-ÇambaşıÇardak İlçesine 25 km uzaklıktaki Çambaşı Köyü, ilçeye stabilize bir yolla bağlıdır.Çam ormanları ile çevrili Karagöl’ün de bulunduğu yöre kamp yapmaya elverişlidir.20) Çal-Değirmende AlabalıkBüyük Menderesin Değirmenderesi Mevkii’nde “Hacı İsa Un Değirmeni” olarakbilinen ve on yıl öncesine kadar su değirmeni olarak çalıştırılan yerde değirmenkaldırılarak çok iyi bir düzenleme ile piknik-mesire yeri haline getirilmiş ve bir işletmeaçılmıştır. Alabalık ve tandırın tadına bakmak isteyenler için ideal bir yerdir.350

21) Çal Çamlık Mesireliğiİlçeye girişte sol tarafta yer alan bu mesire yeri çam ağaçları ile kaplı olup, yazaylarında ilçe halkının piknik yeri olarak kullandığı bir yerdir.22) Çivril - GümüşsuÇivril’in doğu kesiminde Çivril-Dinar şosesi üzerinde, İlçeye 30 km. mesafededir.önceki yıllarda Homa adıyla anılan bu yerdeki suyun güzelliği sebebiyle Gümüşsu adıverilmiştir. Gümüşsu Bucağı’nın her yıl haziran ayı içinde yapılan Kiraz Festivali bu suyunbaşında yapılmaktadır. Bucağa 10 km. uzaklıkta bulunan Düzbel Köyü’nde II. HaçlıSeferleri’nin savaş alanı olan Miryekefalon da ilgi çekicidir. Yolu stabilizedir.23) Çivril - Işıklıİlçenin 10 km. doğusunda Çivril-Dinar yolu üzerindedir. Büyük Menderes Nehri’ninikinci büyük kaynağı olan Akgöz buradan çıkmaktadır.Akgöz’ün çıktığı bu yer Işıklı Bucağı’nın hemen içindedir. Kaynağın yanında tazebalık ve istakozun hazırlanıp müşterilere sunulduğu bir lokanta bulunmaktadır. Gazino velokanta turistlerin ihtiyacını karşılayabilecek durumdadır.24) Çivril - GürpınarÇivril’in kuzeyinde, Çivril-Uşak asfaltı üzerinde, ilçeye 15 km. uzaklıktadır. Pınardoğal olarak geniş bir havuz halindedir. Suyu soğuktur. Turistlerin ihtiyacınıkarşılayabilecek bir gazinosu vardır.25) Çivril -İğdir ÇamlığıDenizli-Uşak asfaltı üzerinde İğdir Köyü’ne 5 km. uzaklıkta bir çam ormanıdır.26) Çardak - ÇambaşıÇambaşı Köyü’nün Karagöl suyu çam ormanlarıyla çevrilidir. İlçeye 25 km.stabilize bir yolla bağlıdır. Manzaraları ve ormanlıklarıyla güzel bir kamp alanıdır.27) Çardak - BeylerliBeylerli Kasabası’nın doğu yönünden ilçeye 19 km. uzaklıkta avlanmak ve kampkurmak için elverişli bir göldür. Yolun 5 km. si stabilizedir.28) Güney ŞelalesiGüney İlçesi’ne 12 km. uzaklıkta Büyük Menderes Nehri civarındadır. 10 m.yükseklikten düşen su doğal bir güzellik meydana getirmektedir. Şelalenin altındakimağarada pek çok sarkıtlar vardır. İyi bir dinlenme ve kamp yeridir. Denizli, Pamukkale veKarahayıt’tan şelaleye ulaşım araçları bulunmaktadır.351

Fotoğraf.G.7.Güney Şelalesi29) Güney Suyuİlçenin içme suyu kaynağının bulunduğu yerdir. İlçeye 2 km. mesafede olup,Denizli-Güney yolundan ayrılan bir yolla gidebilmek mümkündür. Temiz havası, doğalgüzelliği ile güzel bir dinlenme ve kamp yeridir. Bölgede çok eski yıllarda yapılmış yeraltıtünelleri de görülmeye değer niteliktedir.30) Honaz- PınarbaşıMerkez İlçeye 20 km uzaklıktadır. Göz adı ile de anılmaktadır. Bol soğuk suları ve havuzuile ünlü mesire yerinde, Honaz’ın geleneksel kiraz bayramı yapılmaktadır.Fotoğraf .G.8. Sakızcılar Asma Altı Şelalesi31) Sakızcılar-Şelalesi(Ağlayan Kaya)Çal İlçesinde, Çökelez Dağı’nın kuzeyinde bulunan şelale iyi bir dinlenme yeri olupalabalık üretimi yapılmaktadır.32) Serinhisar-Kefe Yaylası (Yatağanbaba)Yatağan beldesine 5 km mesafededir. Yayla; karaçam, kızılçam ve ardıç ağaçlarıile kaplıdır. Yatağan Beldesi’nce yaptırılmış olan büfe, WC, fotbol sahası, 5 adet çeşme veat koşu pisti bulunmaktadır. Her yılın 5-6 Ağustos tarihlerinde Yatağan Beldesince bıçakfestivali düzenlenmektedir.352

Fotoğraf.G.9.Kefe Yaylası Şenlikleri Yatağan/DENİZLİ33) Tavas-ÇakırolukKızılcabölük kasabası sınırları içerisinde bulunan Çakıroluk Mevkii 1715 myüksekliği ile Denizli İl Merkezini seyretme olanağı olan en yüksek noktadır. Turistik vegünübirlik amaçlı tesis bulunmamaktadır. Yolu yaz-kış açıktır.34) Av Turizmiİlin çeşitli alanlarında kara ve su avcılığı için uygun yerler vardır. Gerek karagerekse su hayvanlarının yumurta ve yavrulama dönemlerinde, bu konudaki kanununtespit ettiği kısıtlamalar dışında av serbesttir. Ancak bazı alanlarda neslin tükenmesitehlikesi bulunan hayvanları korumak yönünde av yasağı konulduğu görülmektedir.İçlerdeki avlanma yerlerine gitmek için avcı kulüplerinden, ilgili kuruluşlardandurum hakkında bilgi alınabilir. Merkezinde Tavas, Sarayköy, Çivril, Acıpayam, Çal, Kale,Çardak ve Çameli İlçeleri’nde avcı kulüpleri vardır.Avlanma yerlerine gitmek için genellikle ulaşım elverişlidir. Motorlu araçlarlagidilecek yerler olduğu gibi atla veya yaya olarak gidilecek yerlerde bulunmaktadır.G.1.2. Kültürel DeğerlerG.1.2.1. KaleiçiTarihi bir değer taşıyan Kaleiçi İl Merkezi’ndedir. Karasungur tarafından II. yy. dainşa edilmiştir. Bugünkü Denizli’nin ilk yerleşme alanıdır. Laodikya’nın yıkılmasıyla ladikismiyle kurulan ve etrafı kalın surlarla çevrili Denizli’nin ve bugün şehrin pazar yerini içinealan surların hemen hemen tamamı kaldırılmıştır.G.1.2.2. LaodikyaLaodikya, Hellenistik Kralı Antiochus Soter tarafından kurulmuştur. (M.Ö. 246-261).Şehre kralın adı verilmiştir. Antiochus’un Romalılar’a yenilmesi üzerine, şehir Romalılar’ıneline geçmiştir. (M.Ö.1.92)353

Fotoğraf.G.10.LaodikyaG.1.2.3. Pamukkale (Hierapolis)Denizli’ye 19 km. asfalt bir yolla bağlıdır. Bugünkü antik şehir Bergama Kralı II.Eumenes tarafından M.Ö. 190 yılında kurulmuştur. Kentin orjinal adı “Hierapolis” dir.“Kutsal Şehir” anlamına gelmektedir.Helenistik özellik taşıyan şehir, M.Ö. 133’ te Bergama Kralı II. Attalos’un vasiyetiüzerine Bergama ile birlikte Romalılara geçmiştir. M.S. 17’de Roma İmparatoru Tiberuszamanında şiddetli bir depremle yıkılmıştır.G.1.2.4. TripolisBuldan İlçe merkezine 16 km. uzaklıkta Yenice Beldesi yakınında ve BüyükMenderes Vadisi’nin kuzeyindeki dağın eteğinde kurulmuştur. Şehrin bir tarafıHierapolis’e, bir tarafı da güneye yani ovaya bakar.Fotoğraf.G.11. Tripolis354

G.1.2.5. Colossai (Honaz)Bugünkü Honaz İlçesi’nin 5 km. kuzeyindeki tepeler üzerinde kimler tarafındankurulduğu bilinmeyen, sırtını ilin en yüksek dağı olan Catmoz (Honaz) Dağı’na vermiş olanColossai Helenizm devrinde ünlü bir yerdir. İran hükümdarı Serhas Met Savaşları’ndaYunanistan’a giderken ordusuyla beraber Honaz’dan geçmiş, Keyhüsrev de KardeşKavgası’nda Honaz’a uğramıştır. Bundan sonra sırayla Romalılar’a Bizanslılar’a veSelçuklular’a geçmiştir. Türkler ilk defa 1097’de Honaz Kalesi’ni ele geçirmişlerdir.1354’deki kuvvetli deprem mamur şehri yerle bir etmiştir.Şehir bol suya verimli topraklaragüzel havalı yerlere sahip olduğundan zamanın sebze, meyve bahçesi ve sayfiye yeri idi.Bugün Colassai’nin yerini Honaz tutmaktadır.G.1.2.6. SebastapolisTavas İlçesi Kızılca ve Aydoğdu Köyü yakınında Yunan Devri’nden kalma bir şehirkalıntısıdır.G.1.2.7. ApolloniaEski Yunan’ı Roma ve Bizans’ı görmüş bir şehirdir. Bugünkü yıkıntıları Tavas’abağlı Medet Köyü yakınındadır.G.1.2.8. HarekliaTavas İlçe merkezine 9 km. uzaklıkta kurulmuş Yunan Devri’ne ait bir şehir olup,şu an silinmiş gibidir.G.1.2.9. Kale (Tabea)Romalılar tarafından yapılan ve şimdi yıkılmış durumda olan kale, Kaleİlçesindedir.Fotoğraf G.12. TabeaG.1.2.10.Eumenia355

Çivril Işıklı Bucağı yanında Helenistik devirde kurulan şehir, şimdi bir yıkıntıhalindedir.G.1.2.11.DionyzopolisHelenistik devirden kalma, şimdiki Çal Bahadırlar Köyü civarında bulunan, bugünharap olmuş bir şehirdir.G.1.2.12.Akhan Kervansaray-Çardak Han/Abat Kervansarayİl merkezine 8 km. uzaklıkta Denizli-Afyon-Ankara Karayolu üzerindedir. 1300 yılıortalarında Selçuklular zamanında Abdullah oğlu Seyfettin Karasungur’un emriyleyaptırılıştır. Kervansaray’ın doğu yüzü beyaz mermerlerle kaplı olduğundan “Akhan” adıverilmiştir.İç ve dış kapıları üzerinde kitabeler vardır. Arkaya açılan odalar fil ayaklı motiflerlesüslü tonozlarla örtülüdür.Çardak Han-Abat KervansarayFotoğraf. G.13.Çardak HanÇardak İlçesi yakınlarında olan kervansaray Selçuklular zamanında yapılmış olup,sanatı bakımından Akhan Kervansarayı’na benzer, yalnız bölme kemerlerinde balık, öküzve insan kabartmaları vardır. Bu kabartmaların Roma şehir harabelerinden getirilip Han’ayerleştirildiği anlaşılmıştır. Kervansaray Selçuklu Sultanı I. Alaattin Keykubat zamanında,1230 yılında Esadeddin Ayaz isminde tanınmış bir zengin tarafından yaptırılmıştır.G.1.2.13.Yediler Türbesiİl merkezinde Büyük mezarlık yakınındadır. İlbadı Mahallesi’ne giden yolüzerindedir. Bir çatı altında İnanç Beyleri’ne ait yedi mezardan ibarettir. Türbeninduvarlarındaki mermer levhada “Denizli Hakimleri Ali Bey ve Ahvadı’ndan 7 zat bu türbedeyatmaktadır.” ibaresi yazılıdır. Bu açıklamaya göre mezarların Ali Bey, Tuğan Paşa,Sücaattin Bey, Ishak Bey ve arkadaşlarının olduğu tahmin edilmektedir.356

G.1.2.14.Servergazi TürbesiMerkez İlçeye bağlı Yeşilköy (Gerzele) Köyü yakınındadır. Türbenin 1210 yılındaDenizli’nin fethi sırasında Mehmet Gazi ile birlikte şehit olan Servergazi’ye ait olduğubilinmektedir.Fotoğraf.G.14.Servergazi TürbesiG.1.2.15.Fatma Hanım (Yıldız) TürbesiHaçlı Savaşları’nda Denizli ve çevresini koruyan Yıldız Bey’in kızı Fatma Yıldız’aaittir. Türk Jandark’ı diye anılan Fatma Yıldız Hanım’ın Türbesi Büyük Mezarlık’tadır.G.1.2.16.Mehmet Gazi Türbesi1210 yılında Denizli’nin fethi sırasında şehit olan Uç Beyi Mehmet Gazi’ye aittir.Büyük Mezarlık’tadır.G.1.2.17. Ahi Sinan TürbesiDenizli’de Ahiliğin kurucusu Ahi Sinan’a aittir. Türbe Yeni Sanayi Sitesi’nin DereTekke tarafına giden yol üzerindedir. İlde Dedebağ’ın kurucusu Ahi Sinan’dır.G.1.2.18.Mahmut Gazi TürbesiÇal İlçesi Mahmut Gazi Köyü’ndedir. Bizans Oduları’yla yapılan savaşta şehit olanMahmut Gazi’ye aittir.G.1.2.19.Yatağan Baba TürbesiAcıpayam-Yatağan Kasabası’ndadır. Muhtemelen 14.yy. yapısıdır. Yatağan Babaadlı kumandanın mezarı bu türbededir.357

G.1.2.20.Abdi Bey Sultan TürbesiAcıpayam-Yatağan Kasabası’nda bir Selçuklu Prensinin türbesidir. Merkez İlçe’yebağlı Başkarcı Köyü ve Tekkeköy yakınlarındaki türbelerin kimlere ait olduğubilinmemektedir. Merkez Çukur Köyü ile Karataş arasındaki türbenin “Bektaşi Dergahı”olduğu bilinmektedir.Fotoğraf.G.15.Abdi Bey TürbesiG.1.2.21. Beycesultan TürbesiÇivril İlçe merkezine 6 km uzaklıkta, İlçenin güneybatısında Melhuş ve KocakayaKöyleri arasında, yüksekliği 20 m olan höyük üzerindedir. Türbe binası tamamen SelçukluMimarisi tarzında oldukça bakımsız, harap olmak üzeredir. Sekizgen bir plan üzerindeyapılmış, doğu yönünde yüksek olmayan bir kapısı, güney yönünde bir adet penceresivardır. II. Hacım Sultan Hacı Bektaşi Veli menkıbında, onun halifelerinden birisi olarakgeçer.Hacım SultanVilayetnamesinde “Pakçe Sultan” olarak bahsedilir. Yörenin bilgin veolgun kişisi olup, yöresinde ziraatle uğraşmıştır. Kaynaklarda Selçuklu Beyi olduğu dakayıtlıdır.G.1.2.22. Hüsamettin Bey TürbesiBaklan İilçesi’nin Tekke Mahallesi’nde bulunan türbe, Selçuklu Mimari tarzında,mermer kaplamalı, duvarları kesme taştan yapılmış, kubbeli üzeri kemerli, 4 pencerelisanat değeri yüksek bir türbedir. İçinde 4 adet mezar vardır.Bu mezarlarının birinin Hüsamettin Bey’e, birinin Hüsamettin Beyin Eşine diğer ikimezarın da akrabalarına ait olduğu sanılmaktadır. Mermer giriş kapının üzerinde bir kitabebulunmaktadırAyrıca kapı pervazlarının üzerinde de Arapça, Farsça ve Osmanlıca karışık yazılarbulunmaktadır. Bu yazıların tercümesi tam olarak yapılmamıştır.358

Fotoğraf.G.16.Hüsamettin Bey TürbesiG.1.2.23. Er Dinlendi TürbesiÇal İlçesi, Mahmut Gazi Köyü’nün batısında dağın eteğinde, hemen köyünbitimindedir. Bu mezarın bölgenin fethi sırasında şehit düşen bir Selçuklu askerinin mezarıolma ihtimali yüksektir. Köylüler ise bunun başka taraftan gelerek vefat eden bir ere aitolduğu, bu nedenle de Er Dinlendi denildiğini söylemektedirler. Ancak bu bölgedekifetihler sırasında yapılan savaşlarda şehit düşen birine ait olma ihtimali daha yüksektir.Mezarın üzerinde ahşap bir türbe vardır. Ancak bu türbe bakımsızlıktan yıkılmak üzeredir.G.1.2.24. Ahmet Dede TürbesiÇal İlçesi’nin Akkent Kasabasında kara bir yapı üzerinde büyük bir kubbeyesahiptir. Anlatılanlara göre Ahmet Dede’nin vefatında naaşı paylaşılamamış ve bununüzerine üç tane tabut hazırlanmıştır. Tabutun biri Akkent’e getirilerek burayadefnedilmiştir. Adak, yağmur duası, rüya, kısmet açma ve niyaz amaçlarıyla bir çokziyaretçisi vardır.G.1.2.25. Habib-Acem Türbesi359

Çivril İlçesi’ndedir.Fotoğraf.G.17.Habib- Acem TürbesiG.1.2.26. Üçler Türbesiİl Merkezinde Leylekler Kavağı olarak anılan semttedir. Türbenin İnanç Oğullarınınileri gelenlerine ait olduğu bilinir. Tamamen harap haldedir.G.2.Turizm ÇeşitleriDenizli’de, özellikle 1970’li yıllardan itibaren köyden kente göç hızlanmış,dolayısıyla nüfusu artmış ve bunun paralelinde ticaret, sanayi ve turizm altyapıyatırımlarının da artması ile büyük bir hareketlilik meydana gelmiştir. Sanayi ve ticaretingelişmesi, tarihsel zenginlik vedoğal güzellikler turizm potansiyelini etkileyen nedenlerdir. Turizm çeşitliliği vepotansiyelini oluşturan unsurlar, G.1.1.2 ve G.1.2.’de açıklanmıştır.G.3.Turistik Altyapıİlimiz sınırları içindeki turistik nitelikteki otel, motel, pansiyon vb. sayıları,kapasiteleri, konumları ve sınıfları aşağıdaki tablolarda verilmektedir.Pamukkale Örenyeri’deki konaklama tesisleriyle ilgili bilgiler Tablo G.1’deverilmektedir.Denizli İl Merkezinde bulunan konaklama tesisleri ile ilgili bilgiler Tablo.G.1.’deverilmiştir.360

Tablo.G.1. Denizli İl Merkezi’nde Bulunan Konaklama Tesisleriyle İlgili BilgilerTesisin Adı Tesis Durumu Tesis Türü Tesis Sınıfı Oda Sayısı YatakSayısıAkkan Turizm İşletme Otel *** 50 108OtelBelgeliAygören“ “ ** 42 88OtelAtmaca Otel “ “ ** 28 56Benhur- Yıldırım “ “ ** 44 88Class Koşar “ “ ** 42 84Çimenoğlu Otel “ “ *** 75 155Demasus Otel “ “ ** 42 84Ekinci Otel “ “ * 42 84Esin Otel “ “ ** 41 82Halley Otel “ “ *** 59 119Keskinkaya 2“ “ *** 111 208(Grand Keskin)Koşar Otel “ “ ** 36 77Laodikya Otel “ “ *** 76 152Napa Otel “ “ *** 63 126Pişkin Otel “ “ *** 35 70Akdeniz Otel Belediye Belgeli “ *** 20 37Bellona Otel “ “ * 76 146Emre Otel “ “ * 11 20Garaj Otel “ “ ** 18 40Keskinkaya Otel “ “ * 26 58Konfor Palas “ “ * 24 45Palaz Otel “ “ * 42 84Seza Otel “ “ * 28 49Subaşıoğlu Otel “ “ * 63 126Yetkin Otel “ “ * 16 28Zengür Otel “ “ *** 21 40Altın Pansiyon “ Pansiyon - 59 20Ayyıldız Pansiyon “ “ - 18 38Clas Pansiyon “ “ - 7 18Denizli Pansiyon “ “ - 20 45Fatih Pansiyon “ “ - 20 40Filiz Pansiyon “ “ - 20 50Güntaş Pansiyon “ “ - 15 30Gonca Pansiyon “ “ - 20 75OğuzhanPansiyon“ “ - 12 27361

Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2004)Pamukkale Kasabası’nda yer alan konaklama tesisleri Tablo.G.2’de verilmiştirTablo.G.2. Pamukkale Kasabasında Yer Alan Konaklama TesisleriTesisin Adı Tesis Durumu TesisTürüRıchmondSavanaTesis Sınıfı Oda Sayısı YatakSayısıTuristik Belgeli Otel *** 216 432Pamuksu Otel “ “ *** 52 104Allgau Otel Belediye Belgeli Otel - 24 55Alida Oteli “ “ - 26 55Altınyunus Oteli “ Otel - 20 40Anatolia Otel “ “ - 46 100Anı “ “ - 67 144Artemis Yörük “ “ - 58 130Barkın “ “ - 20 40Dynsos Otel “ “ - 20 45Eros Otel “ “ - 25 50Haltur Otel “ “ - 10 20Kale Otel “ “ 17 34Kardeşler Otel “ “ 28 56Koçak Otel “ “ * 92 184Konaksade “ “ * 30 64Konya Otel “ “ * 62 135Koray Otel “ “ ** 33 66Maritim Otel “ “ ** 19 42Meltem Otel 1 “ “ ** 19 38362

Meltem Otel 2 “ “ ** 22 44Nebioğlu Otel “ “ ** 20 45Orient Otel “ “ * 29 62Özbay Otel “ “ * 28 62Özgür Otel “ “ ** 23 50Şahin Otel “ “ ** 21 37Sevgi Otel “ “ ** 150 330Traverten Otel “ “ * 57 114Turko Otel “ “ *** 21 45Turna Otel “ “ *** 34 70Uyum Otel “ “ ** 54 130Yıldızhan Otel “ “ - 26 52Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2004)Pamukkale’de yer alan pansiyonlarla ilgili bilgiler Tablo.G.3’de verilmiştir.363

Tablo.G.3. Pamukkale’de Yer Alan Pansiyonlarla İlgili BilgilerTesisin Adı TesisDurumuTesis Türü Tesis Sınıfı Oda Sayısı YatakSayısıArkadaş Pansiyon Belediye Pansiyon 2 10 20BelgeliAspava Pansiyon “ “ 2 13 28Berlin Pansiyon “ “ 2 6 12Beyaz Güvercin “ “ 2 14 28PansiyonBeyaz Kale“ “ 2 15 30PansiyonCoşkun Pansiyon “ “ 2 9 18Dörtmevsim“ “ - 21 42PansiyonGöreme Pansiyon “ “ 2 14 28Holiday Pansiyon “ “ 2 4 8Huzur Pansiyon “ “ 2 12 26Kervansaray“ “ 2 14 33PansiyonMustafa Pansiyon “ “ 2 16 32Oase Pansiyon “ “ 2 9 18Özen Turku “ “ 2 14 28Öztürk Pansiyon “ “ 2 12 27Pamukkale“ “ 2 11 28PansiyonVenüs Pansiyon “ “ - 18 28Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2004)Karahayıt Kasabası’ndaki Konaklama Tesisleri Hakkındaki Bilgiler Tablo G.4`deverilmektedir.364

Tablo.G.4. Karahayıt Kasabası’ndaki Konaklama Tesisleri Hakkındaki BilgilerTesisin Adı Tesis Durumu TesisTürüTesis Sınıfı Oda Sayısı YatakSayısıHotel Colossea Turistik Belgeli Otel ***** 231 502Pam Otel “ “ **** 158 320Polat Otel “ “ ***** 260 524Richmond Otel “ “ **** 315 642Richmond“ “ **** 164 320PamukkaleLycus Rıver Otel “ “ **** 125 261Halıcı Otel “ “ **** 125 250Ege Otel Belediye “ - 16 32BelgeliEros Otel “ “ - 18 36Clup Hierapolis “ “ 180 360Oskar Otel “ “ - 45 90Reis Apart Otel “ “ - 30 60Termotes Otel “ “ - 33 65Topaloğlu Otel “ “ 23 50Villa Lycus “ “ 60 120Heraklies Otel “ “ - 56 102Kurtur Otel “ “ - 68 136Aca Pansiyon “ Pansiyon - 12 24Acar 1Pansiyon “ “ - 12 24Acar 2 Pansiyon “ “ - 29 58Akkaya Pansiyon “ “ - 10 20Albay 1 Pansiyon “ “ - 30 60Albay 2 Pansiyon “ “ - 33 66Ayşe Teyze“ “ - 5 10PansiyonAzim Pansiyon “ “ - 8 16Batu Termal“ “ - 10 30Pansi.Beyaz Güvercin“ “ - 4 8Pan.Bilgiç Pansiyon “ “ - 10 20Çağdaş Çavuş “ “ - 8 16Pan.Çavdar Pansiyon “ “ - 14 28Çavuşoğlu“ “ - 10 20PansiyonÇıbıkoğlu“ “ - 14 30PansiyonÇiçek Pansiyon “ “ - 26 78Damla Pansiyon “ “ - 10 20Demir Pansiyon “ “ - 25 50Dilek Pansiyon “ “ - 13 26Durak Pansiyon “ “ - 20 40Duran Pansiyon “ “ - 8 16Doğa Pansiyon “ “ - 5 10Efe Pansiyon “ “ - 6 12Emin Pansiyon “ “ - 8 12365

Erdal Pansiyon “ “ - 4 8Erol Pansiyon “ “ - 11 22Gözbeyoğlu Pans. “ “ - 12 24Gurbet Pansiyon “ “ - 20 40Gül 1 Pansiyon “ “ - 8 16Gül 2 Pansiyon “ “ - 11 22Güldeste“ “ - 24 48PansiyonGüneş Pansiyon “ “ - 14 28Güney Pansiyon “ “ - 12 24Hatipoğlu“ “ - 40 80PansiyonHaydar Kurt Pans. “ “ - 24 48Hocaoğlu“ “ - 14 28PansiyonHorata Pansiyon “ “ - 6 12Huzur Pansiyon “ “ - 18 36İpek Pansiyon Belediye Pansiyon - 9 18BelgeliKaan Pansiyon “ “ - 24 48Kale Pansiyon “ “ - 12 24Kaltur Pansiyon “ “ - 4 8Karahallı“ “ - 20 40PansiyonKardeşler“ “ - 6 12PansiyonKaya Pansiyon “ “ - 41 82Kiraz Pansiyon “ “ - 12 24Kor Pansiyon “ “ - 12 24Komfort Pansiyon “ “ - 4 8Korkmaz“ “ - 16 32PansiyonOğuz 1 Pansiyon “ “ - 10 20Oğuz 2 Pansiyon “ “ - 20 40Oğuz 3 Pansiyon “ “ - 20 40Osman Durmuş 1 “ “ - 6 12PansiyonOsman Durmuş 2 “ “ - 8 16PansiyonOsmanlı Pansiyon “ “ - 50 120Önder Pansiyon “ “ - 20 40Ömer Albay Pans. “ “ - 20 40Özkan Pansiyon “ “ - 30 60Özmevlana“ “ - 16 32PansiyonÖztürk Pansiyon “ “ - 4 8Paşa Pansiyon “ “ - 15 30Sağlık Pansiyon “ “ - 7 14SapmazPansiyon “ “ - 18 36Selçuklu“ “ - 24 48PansiyonSinan Pansiyon “ “ - 15 30366

Şen Pansiyon “ “ - 10 20Şifa Pansiyon “ “ - 12 24Şahinler Pansiyon “ “ - 20 40Tikveş Pansiyon “ “ - 10 20Topaloğlu“ “ - 24 48PansiyonTuran 1 Pansiyon “ “ - 35 70Turan 2 Pansiyon “ “ - 15 30Uğur Pansiyon “ “ - 10 20Ulugut Pansiyon “ “ - 10 20Uzunoğlu“ “ - 16 32PansiyonÜmit Pansiyon “ “ - 21 42Vural Pansiyon “ “ - 40 80Yavuz Pansiyon “ “ - 19 38Yağcıoğlu“ “ - 12 24PansiyonYavaş Pansiyon “ “ - 7 21Yetimoğlu“ “ - 8 16PansiyonYeşildere10 20PansiyonYetiş 1 Pansiyon “ “ - 11 22Yetiş 2 Pansiyon “ “ - 11 22Yıldırım Pansiyon “ “ - 30 60Yıldız Pansiyon “ “ - 10 30Yörükoğlu12 24PansiyonZafer Pansiyon “ “ - 13 30Zeybek Pansiyon 22 44TOPLAM 3286 6703NOT: “*” Sembolü tesisin yıldız sayısını göstermektedirKültür ve Turizm Müdürlüğü (2004)Denizli’nin İlçelerindeki konaklama tesisleri hakkında bilgiler Tablo.G.5’da verilmiştir.367

Tablo.G.5. Denizli’nin İlçelerindeki Konaklama Tesisleri Hakkındaki Bilgilerİlçeler Tesisin Adı Oda Sayısı Yatak SayısıAcıpayam Gümüş Oteli 23 60Acıpayam Belediye Oteli 34 68Babadağ Belediye Oteli 4 8Bekilli Belediye Oteli 8 24Bozkurt Çamlık Oteli 6 20Buldan Şehir Oteli 12 36Çal Çal Oteli 4 16Çivril Yiğit Otel 20 45Çivril Şenses Otel 37 80Çivril Park Otel 24 50Çivril Yeşil Çivril Oteli 26 60Güney Belediye Oteli 3 9Kale Zümrüt Otel 28 60Sarayköy Umut Termal (Tur.Bel) 80 192Sarayköy Değirmenci Oteli 12 20Serinhisar Belediye Oteli 7 14Tavas Belediye Oteli 25 50Tavas Aydın Motel 12 24Tavas Şehir Oteli 6 15Tavas Şoförler Odası Oteli 12 30Tavas B.Konak Bld.Oteli 9 12TOPLAM 392 893Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2004)Denizli’de konaklama tesislerinin yer seçimi incelendiğinde, şehir merkeziningelişimi ile paralel bir yapı sergilediği, gözlenmektedir. Şehir merkezindeki oteller, geneldeana caddeler üzerinde bulunmaktadır. Turistik lüks tesisler, termal suların çıktığıPamukkale ve Karahayıt Kasabasında yer almaktadır.İlimizdeki eğlence olanakları, sinemalar (Belediye Sanat Merkezi ve EGS Eğlence ve AlışverişMerkezi), tiyatrolar (İlimizin Çamlık Mevkiinde bir açıkhava tiyatrosu ve Delikliçınar Mevkiinde bir odatiyatrosu mevcuttur.) ve diskoteklerdir.(Pamukkale Kasabasında birden fazla diskotek vardır. AyrıcaKarahayıt’ta bulunan bazı turistik belgeli otellerin diskotekleri mevcuttur.) Turistik tesislerin yer seçimikriterleri ve bu tesislerin doğaya uyumluluğu hakkında elimizde ayrıntılı bilgi yoktur.G.4.Turist SayısıG.4.1. Denizli’de Konaklayan Kişilerin Milliyetlerine Göre DağılımıDenizli’yi 2003 yılında en çok almanlar ziyaret etmiş olup,tüm ziyaretçiler gözönüne alındığında Almanlar %42 ile birinci sırayı, BDT (Bağımsız Devletler Topluluğu )%23 ile ikinci sırayı almaktadır.Geri kalan %35’ lik dilimde de İngiltere, Hollanda, Fransa,Polonya ve diğer ülkeler yer almaktadır.İlimizi ziyaret eden turist sayısı yıllar itibariyle Tablo G.6’de verilmiştir.368

Tablo.G.6. Denizli İlini Ziyaret Eden Turist SayısıYIL YERLİ TURİST YABANCI TURİST TOPLAM1990 250.000 800.000 1.050.0001991 118.000 381.000 499.0001992 450.000 745.000 1.195.0001993 470.000 1.075.000 1.545.0001994 605.000 980.000 1.585.0001995 615.000 1.010.000 1.625.0001996 610.000 1.030.000 1.640.0001997 540.000 1.155.000 1.695.0001998 481.000 1.214.000 1.695.5001999 364.000 728.000 1.092.0002000 655.000 1.099.000 1.754.0002001 755.000 1.120.000 1.875.0002002 770.000 1.152.000 1.922.0002003 440.000 1.290.000 1.730000Kültür ve Turizm Müdürlüğü (2003)G.4.2. Denizli’de Konaklayan Kişilerin İlçelere Göre DağılımıTurist olarak konaklayan kişilerin ilçelere göre dağılımı hakkında elimizdeherhangi bilgi bulunmamaktadır.G.4.3. Turizm Mevsiminde Nüfus Artış Miktarıİlimizde turizm genellikle bir veya iki günlük turlar halinde yapılmaktadır. Dolayısıyla turizmsezonundaki nüfus artışı çok değişkendir. Bu nedenle tam bir rakam elde etmek mümkünolamamaktadır. Ancak gelen sayı kadar bir nüfus artışı sağlanmaktadır.G.5. Turizm Ekonomisiİlimize gelen turist sayısı bu yıl geçen yıla oranla daha fazladır. Pamukkale –Ören yeriniziyarete gelen turist sayısı Kasım 2004 sonu itibariyle 299.100 yerli, 901.650 yabancı olmaküzere toplam 1.200.750 kişidir.Aynı dönem turnike girişlerinden elde edilen toplam gelir5.106.450.000.000 TL. olarak gerçekleşmiştir.G.6. Turizm – Çevre İlişkisiTürkiye son yıllarda batı turizm pazarında yeni bir kitle turist çekim ülkesi olarak tanıtılmaktave artan sayıda yabancı turist akımına sahne olmaktadır.Turizmin en önemli kaynak kullanım alanı doğal kaynaklardır. Nehirler, göller,denizler, üstün kaynak değerine sahip milli parklar, termal kaynaklar, ( İlimizdeki jeotermalsu kaynakları hakkındaki ayrıntılı bilgiler B.1.8. Jeotermal Sahalar başlığı altındaverilmiştir.) ormanlar, doğal peyzaj güzellikleriyle akarsular, şelaleler, dağlar, vadiler,yaylalar, dünyanın simgeleri haline gelmiş tabi harikalar,(İlimiz sınırları içerisinde bulunanPamukkale Travertenleri Dünya’nın tabiharikaları arasına girmektedir.) mağaralar, yeraltı gölleri gibi doğal kaynakların korunmasıturizmin sürekliliği açısından son derece önemlidir.369

İl sınırları içerisinde doğal yapıya uygun olmayan hızlı ve çarpık yapılaşma,gürültü, orman alanlarının kaybı, katı atıkların depolanması, taşınması, bertarafedilmesindeki aksaklıklar ve atıksularını arıtmadan deşarj eden turistik işletmeler çevrekirliliğine neden olmakta, bu da turizm faaliyetlerini olumsuz etkilemektedir.Bu olumsuzlukları en aza indirgeyebilmek için, İlimizin büyük ölçüde turizmpotansiyelini oluşturan Pamukkale ve Karahayıt Beldeleri Özel Çevre Koruma Bölgesiolarak ilan edilmiş, bu bölgeler içerisindeki konut ve işyerinden kaynaklanan atıksularınarıtımı için 1998 yılı içerisinde Özel Çevre Koruma Kurumu Başkanlığı tarafındanbaşlatılan Kanalizasyon ve Atıksu Arıtma Tesisi yapımı bitmiştir. Ören yerindeki otellerinkamulaştırma işlemleri tamamlanmış, yıkım faaliyetleri ile ilgili çalışmalar son aşamayagelmiştir.Pamukkale Özel Çevre Koruma Bölgesi’nde Valilikçe kaçak yapılaşmayıönlemek için çalışmalar sürdürülmektedir.Fotoğraf .G.18.Pamukkale Özel Çevre Koruma Bölgesi Evsel Atıksu Arıtma Tesisi370

Fotoğraf G .19.Tavas İlçesindeki Turistik Halı Tesislerinden bir görünüm371

H. TARIMH.1.Genel Tarımsal YapıDenizli il genelinde bitkisel üretimi geliştirme ikinci ürün araştırma ve yaygınbilgilendirme, tarımsal amaçlı araştırma, gıda ve yem teknolojisi denetimini geliştirmeproje çalışmaları yürütülmektedir. İlimizin arazi durumu Tablo.H.1.’de verilmiştir.Tablo. H.1. İlimizin Arazi DurumuTarım Arazisi 376.738 ha % 32,2Çayır ve Mera Arazisi 39.806 ha % 3,4Orman ve Fundalık Arazisi 521.959 ha % 44,7Tarım Dışı ve Yerleşim Alanı 229.787 ha % 19,7Toplam 1.168.290 ha % 100Tarım İl Müdürlüğü (2004)H.2.Tarla TarımıH.2.1 Bitkisel ÜretimDenizli ilinin mevcut tarım arazisinin kullanım durumu ve kullanım yüzdeleriTablo.H.2.’de, tarla arazisinin kullanım durumu ve kullanım yüzdeleri Tablo.H.3.’deverilmiştir.Tablo.H.2. Denizli İlinin Tarım Arazisi Kullanım DurumuTarım Alanlarının KullanımıTarla ÜrünleriArazi Miktarı (Ha) Oran (%)Hububat 177,755 58,7Sanayi Bitkileri vediğer.NadasEkilmeyen76,754 25,3Baklagiller 18,513 6,1Yem Bitkileri 20,170 6,7ve9,777 3,2Toplam 302,969 100,0Bağ Arazisi 44,699 11,9Sebze Sahaları Yalnız Sebzecilik yapılan 15,887 4,2Zeytin Sahası 2,621 0,7Meyve sahası 10,562 2,7Ekili Dikili alan toplamı 302,969 80,4Genel toplam 376,738 100Tarım İl Müdürlüğü (2004)372

Tablo.H.3. Denizli İlinin Tarla Arazisi Kullanım DurumuArazi Durumu2003 YılıAlan (ha) Yüzde (%)Hububat Tarımına Ayrılan177,755 58,7AraziSanayi ve Ticaret Bitkilerine Ayrılan 76,754 25,3Baklagiller Tarımına Ayrılan 18,513 6,1Yem Bitkileri Tarımına Ayrılan 20,170 6,7Nadas ve Ekilmeyen Arazi 9,777 3,2Toplam Tarla Arazileri 302,969 100,0İl Tarım Müdürlüğü (2004)H.2.1.1. Tarla Bitkileri2004 yılına ait Denizli’de yetiştirilen Tarla Ürünlerinin ekim alanları ve üretimmiktarları Tablo. H.4.’de verilmiştir.Tablo.H.4. Denizli İli 2004 Yılı Tarla Ürünleri Ekim Alanları ve Üretim MiktarlarıÜrün Çeşidi Ekim Alanı(Ha) Üretim (Ton) Verim(ha/kg)Buğday (Durum) 56,154 170,916 3,044Buğday (Diğer) 49,815 167,150 3,355Arpa 70,145 231,787 3,304Çavdar 1,431 2,085 1,457Yulaf 210 418 1,990Mısır-Dane 13,671 105,224 7,697Mısır-Slaj 3,480 139,501 40,086Tritikale 164 829 5,055Bakla 17 17 1,000Bezelye (Kuru) 23 22 957Nohut 16,008 14,454 903Fasulye (Kuru) 1,915 1,879 981Mercimek (Yeşil) 139 115 827Mercimek (Kırmızı) 300 270 900Börülce (Kuru) 111 76 685Fiğ-Yeşil ot 7,970 39,010 4,895Fiğ-Kuru ot37,214 4,669Fiğ-Dane 205 216 1,054Burçak 6 6 1,000Mürdümek 285 214 751Tütün 23,198 17,180 741Ş. Pancarı 5,208 227,547 43,692Haşhaş (kapsül) 4,829 2,854 591373

Haşhaş (dane) 2,848 590Pamuk 13,401 50,572 3,774Susam (1+2 Ekiliş) 316 183 579Ayçiçeği Yağlık 158 410 2,595Ayçiçeği Çerezlik 8,303 14,863 1,790Patates 45 750 16,667Hayvan Pancarı 102 5,140 50,392Yonca (Y. Ot) 55,600 7,623Yonca (K.Ot) 7,294 48,472 6,645Korunga(Y.Ot )8754640Korunga (K.Ot)1,840 2,103Anason 5,164 3,206 621Kekik 4,639 5,130 1,106Kimyon 2,506 1,519 606Tarım İl Müdürlüğü (2004)H.2.1.1.1. BuğdaygillerDenizli’deki 2004 yılına ait buğdaygillerin ekim alanı ve üretim miktarı Tablo H.5’deverilmektedir.Tablo.H.5. Denizli İli 2004 Yılı Buğdaygillerin Ekim Alanları ve Üretim MiktarlarıÜrün Çeşidi2004 YILIEkim Alanı (Ha) Üretim (ton)Buğday 105,969 338,066 3,190Arpa 70,145 231,787 3,304Çavdar 1,431 2,085 1,457Yulaf 210 418 1,990Tarım İl Müdürlüğü (2004)H.2.1.1.2 Yem BitkileriDenizli’deki 2004 yılına ait yem bitkilerinin ekim alanı ve üretim miktarı TabloH.6’de verilmektedir.Tablo.H.6. Denizli İli 2004 Yılı Yem Bitkilerinin Ekim Alanları ve Üretim MiktarlarıÜrün Çeşidi Ekim Alanı (Ha) Üretim (ton) Verim(ha/kg)Fiğ (Yeşil Ot) 39,010 4,895Fiğ (Kuru Ot) 7,970 37,214 4,669Yonca (Yeşil Ot) 55,600 7,623Yonca (Kuru Ot) 7,294 48,472 6,645Korunga(Yeşil Ot) 40 46Korunga(Kuru Ot) 875 1,840 2,103Slajlık Mısır (1+2 ekiliş) 3,480 139,501 40,086Tritikale 164 829 5,055374

Mürdümek 285 214 751Hayvan Pancarı 102 5,140 50,392TOPLAM 20,170Tarım İl Müdürlüğü (2004)H.2.1.1.3. Endüstriyel BitkilerDenizli’deki 2004 yılına ait endüstriyel bitkilerin ekim alanı ve üretim miktarı TabloH.7’de verilmektedir.Tablo.H.7. Denizli İli 2004 Yılı Endüstriyel Bitkilerin Ekim Alanları ve Üretim MiktarlarıÜrün Çeşidi Ekim Alanı (Ha) Üretim (ton) Verim(ha/kg)Tütün 23,198 17,180 741Ş. Pancarı 5,208 227,547 43,692Haşhaş(kapsül) 4,8292,854 591Haşhaş (tohum)2,848 590Anason 5,164 3,206 621Pamuk (kütlü) 13,401 50,572 3,774Kimyon 2,506 1,519 606Susam (1+2 ekiliş) 316 183 579Mısır Dane (1+2 ekiliş) 13,671 105,224 7,697Ayçiçeği 8,461 15,273 1,805Tarım İl Müdürlüğü (2004)H.2.1.1.4. Süs BitkileriElimizde bu konuyla ilgili bilgi bulunmamaktadır.H.2.1.2. Bahçe BitkilerH.2.1.2.1. Meyve ÜretimiDenizli İlinde bağ bahçe toplam alanı 57.210 ha dır. Bu da ilin toplam toprakların %15,2’lik kısmınıkaplamaktadır. Denizli ilinde 14.223 ha sebzelik, 7.614 ha toplu meyvecilik, 42.005 ha bağarazisi, 982 ha da toplu zeytinlik olarak değerlendirilmektedir. Denizli iline ait meyveağaçları, çeşitleri ve üretimlerinin 2004 yılına ait veriler Tablo.H.8. de verilmiştir.Ürün AdıTablo.H.8. Denizli İline Ait Meyve Ağaçları Çeşitleri ve ÜretimleriMeyve VerenYaştaMeyveVermeyenYaşta375Üretim (Ton)Verim (ağaç /kg)Armut 143,879 26,695 2,969 21Ayva 52,935 14,570 1,386 26Elma 1,093,754 336,506 200,923 184Muşmula 1,585 1,425 12 8Erik 115,757 69,622 3,679 32Kızılcık 37,590 22,980 853 23Kayısı 2,700 100 68 25Kiraz 186,360 54,180 9,082 49Şeftali 203,335 111,860 4,935 24

Vişne 44,330 13,619 883 20Zerdali 2,340 570 37 16Antepfıstığı 83,390 79,090 49 1Badem 121,772 22,623 1,417 12Ceviz 100,055 58,770 2,951 29Kestane 46,733 20,170 1,025 22İncir 86,790 6,548 730 8Nar 207,672 38,865 5,979 29Trabzon11,250 9,350 309 27HurmasıSofralık9,499 1,387 67,300 7,085ÇekirdekliÜzümSofralık8,772 3,650 103,679 11,819ÇekirdeksizÜzümKurutmalık4,218 1,102 30,882 7,321ÇekirdekliKurutmalık6,943 2,320 69,653 10,032ÇekirdeksizŞaraplık4,410 2,398 38,791 8,796ÜzümZeytin265,619 225,904 5,149 19(Sofralık)Zeytin (Yağlık) 147,258 92,430 3,559 24Tarım İl Müdürlüğü (2004)H.2.1.2.2. Sebze Üretimi2004 yılında Denizli İline ait sebze ekim alanları ve üretimleri Tablo.H.9. daverilmiştir.Denizli İlinde Seracılık faaliyetleri; Çameli, Sarayköy, Acıpayam, Buldan, Beyağaçİlçelerinde plastik ve cam seralarda yapılmaktadır. Sarayköy İlçesinde Tarım İl Müdürlüğüve Özel Sektöre ait seralar doğal olarak çıkan jeotermal enerjiden yararlanılarakısıtılmakta olup diğer seralarda tek mahsul yetiştiriciliğiyle, domates, biber, hıyar, patlıcanüretimi yapılmaktadır. Sarayköy İlçesinde bulunan Tarım İl Müdürlüğüne ait 2.586 m 2 ’sicam sera, 3.325m 2 ’si plastik sera olmak üzere toplam 5.911 m 2 serabulunmaktadır.Tablo.H.10.’da Denizli İlinde uygulanan örtü altı yetiştiriciliği ile ilgili bilgilerverilmektedirTablo.H.9. Denizli İline Ait Sebze Ekim Alanları ve ÜretimleriÜrün Adı Ekim Alanı (ha) Üretim (Ton) Verim (ha /kg)Lahana (beyaz) 92 2,268 24,652Lahana (kırmızı) 15 225 15,000Marul (kıvırcık) 29 259 8,931Marul (göbekli) 159 1,577 9,918Ispanak 293 2,956 10,089Pırasa 188 3,641 19,367Maydanoz 45 115 2,556Tere 3 10 3,333Kabak (sakız) 43 441 10,256Kabak (bal) 5 63 12,600Hıyar 575 9,775 17,000376

Patlıcan 253 4,901 19,372Taze Bamya 345 886 2,568Domates 3,034 97,219 32,043Biber (sivri) 441 5,710 12,948Biber (dolmalık) 136 1,704 12,529Biber (salçalık) 5 60 12,000Karpuz 3,416 96,988 28,392Kavun 4,585 84,903 18,518Taze Fasulye 625 4,159 6,654Taze Börülce 64 297 4,641Taze Bezelye 69 323 4,681Taze Bakla 97 776 8,000Taze Barbunya 27 201 7,444Taze Sarımsak 37 364 5,189Kuru Sarımsak 52 1,539 7,000Taze Soğan 150 12,412 10,260Kuru Soğan 656 10,650 18,921Havuç 355 335 30,000Turp (bayır) 30 370 11,833Turp (kırmızı) 17 482 21,765Karnabahar 29 55 16,621Mantar (kültür) 55İl Tarım Müdürlüğü (2004)Tablo.H.10. Denizli İlinde Gerçekleştirilen Örtü Altı TarımıÜrün Adı İlçesiÜrünler Üzerinden Örtü Altı Sebze Üretimi (2004Yılı)Cam Sera Plastik Sera Yüksek Tünel ToplamDomatesEkiliş(da)Üretim(ton)Ekiliş(da)Üretim(ton)Ekiliş(da)Üretim(ton)Ekiliş(da)Üretim(ton)Acıpayam 432,00 36,00 432,00Akköy 12,80 153,60 12,80 153,60Beyağaç 2,50 20,00 2,50 20,00Bozkurt 1,20 18,00 1,20 18,00Çal 1,62 24,00 1,62 24,00Buldan 0,6 15,00 0,60 15,00Çameli 15,00 90,00 15,00 90,00Çardak 1,30 54,00 1,30 54,00Güney 12,00 150,00 12,00 150,00Kale 3,00 30,00 3,00 6,00 57,00Sarayköy 1,50 19,00 8,94 32,00 10,44 51,00Tavas 2,40 34,00 2,40 34,00Acıpayam 6,00 42,00 6,00 42,00Akköy 0,54 5,40 0,54 5,40Çal 1,50 15,00 1,50 15,00Beyağaç 0,20 1,00 0,20 1,00Çameli 5,00 25,00 5,00 25,00377

Hıyar Çardak 0,80 15,00 0,8 15,00Güney 12,00 96,00 12,00 96,00Kale 1,50 18,00 1,00 10 2,50 28,00Sarayköy 0,45 3,00 4,15 62,00 4,60 65,00Tavas 1,20 12,00 1,20 12,00D.Biber Sarayköy 0,35 3,10 0,35 3,10Güney 2,00 3,00 2,00 3,00S.Biber Kale 1,00 10,00 2,00 12 3,00 26,00Acıpayam 6,00 18,00 6,00 18,00Beyağaç 1,00 2,00 1,00 2,00Fasulye Kale 0,50 0,50 0,50 0,25 1,00 0,75Marul(Göbekli)Sarayköy 1,00 2,80 1,00 2,801,60 2,50 1,20 2,50AkköyBozkurt 1,20 6,00 10,00 6,00Çameli 10,00 20,00 2,00 20,00Çardak 2,00 3,50 0,50 3,50Kale 0,50 2,00 2 10,50 2,00Marul Kale 0,50 2,00 2 1 2,00(Kıvırcık)Tarım Müdürlüğü (2004)H.2.2. Hayvansal Üretimİlimizde geçmiş yıllardan kalan büyük yatırımlar yoktur. Süt ve et sığırcılığı,koyunculuk ve tavukçuluk küçük aile işletmeleri şeklindedir. Ancak hayvansal besinmaddeleri ihtiyacının artmasıyla küçük aile işletmelerinin yerine ya orta boy büyükişletmeler yada şirket şeklinde büyük işletmeler oluşmaktadır. Yumurta tavukçuluğundaorta ve büyük kapasiteli işletmeler buna örnektir.Hayvancılığın büyük çaplı olmamasının nedeni polikültür bitkisel üretimininyaygın olmasındandır. Çiftçilerimiz çok çeşitli bitkisel üretimin yanında biraz dahayvancılık yapmaktadırlar. Bunlar, çoğunluğu teşkil eden küçük çiftçilerdir.H.2.2.1 Büyükbaş HayvancılıkDenizli’deki büyükbaş hayvan varlığı ve ürün çeşidi Tablo H.11’de verilmektedir.Tablo.H.11. Denizli İlinin Büyükbaş Hayvan Varlığı ve Ürün ÇeşidiTürüAdet1-Sığıra-Kültür Melezi 63,728b-Saf Kültür 46,214c-Yerli 4,6822-Manda 159Toplam 114,783Tarım İl Müdürlüğü (2004)H.2.2.2 Küçükbaş HayvancılıkDenizli’deki küçükbaş hayvan varlığı ve ürün çeşidi Tablo H.21’de verilmektedir.378

Tablo.H.12. Denizli İlinin Küçükbaş Hayvan Varlığı ve Ürün ÇeşidiTürüAdetKoyun 195,755Kuzu 25,870Kıl Keçisi 137,110Tarım İl Müdürlüğü (2004)H.2.2.3. Kümes Hayvancılığı (Kanatlı Üretimi)Denizli’deki kümes hayvan varlığı ve ürün çeşidi Tablo H.13’de verilmektedir.Tablo.H.13. Denizli İlinin Kümes Hayvan Varlığı ve Ürün ÇeşidiTürüAdetTavuk 2,641,873Hindi 3,620Ördek 1,463Kaz 1,040Tarım İl Müdürlüğü (2004)H.2.2.4. Su ÜrünleriDenizli’deki su ürünleri Tablo H.14’de verilmektedir.Tablo H.14. Denizli’deki su ürünleriÜrün ÇeşidiÜretim (Ton)Alabalık 910Sazan 2Diğer (Kadife) 18Tarım İl Müdürlüğü (2004)H.2.2.5. Kürk Hayvancılığı(*)H.2.2.6. Arıcılık ve İpekböcekçiliğiDenizli’deki arıcılık Tablo H.15’de verilmektedirTablo.H.15. Denizli İlinin Arı (Kovan)VarlığıKovan Sayısı ve Üretimi Adet Üretim (Ton)Kovan 67,964Bal Üretimi 1,519,766Balmumu Üretimi 89,677Tarım İl Müdürlüğü (2004)H.3. Organik Tarım (*)379

H.4. Tarımsal İşletmelerH.4.1. Kamu İşletmeleri (*)H.4.2. Özel İşletmeler (*)H.5.Tarımsal FaaliyetlerTarımsal faaliyetler, topraktan gıda sanayine kadar çok geniş sınırlarıkapsamaktadır. Bu bölümde tarımsal faaliyetlerden sadece pestisit kullanımı vegübreleme incelenecektir. Gerek pestisitler gerekse gübreler bilinçsiz kullanıldığındaçevreye büyük çapta zarar vermekte toprak ve su kirliliğine yol açmaktadır. Su-toprakinsanbeslenmesi arasında sıkı bir ilişki bulunduğundan su ve toprak kirliliği de büyükönem arz eder. Zira çok farklı kirletici kaynaklardan su ile taşınarak gelmiş olan, canlılarazararlı maddeler ya toprakta yetiştirilen ürünlerden veya çayır ve meralarda beslenenhayvanlar tarafından topraktan alınırlar.H.5.1. Pestisit Kullanımıİlimizde 92 özel, 62 tüzel kişiliğe haiz (Kooperatifler, Ziraat Odaları, ÇiftçileriBirlikleri) toplam 154 adet Zirai Mücadele ilaç bayii vardır. 2004 yılı içerisinde ölüm ve işibırakma nedeniyle 19 adet bayinin belgeleri iptal edilmiş, 20 adet bayiye Yeni Bayilik İzinBelgesi verilmiştir.Bayiler belirli aralıklarla kontrol edilerek Yönetmelik hükümlerine uygun faaliyettebulunmaları sağlanılmış, zirai mücadele ilaçları ve çevreye olan etkileri ile ilgili yembilgileri, çalışmalar ve yayımlar hakkında ilaç bayilerini bilgilendirmek için eğitimtoplantıları düzenlenmiştir. Yönetmelik hükümlerine uymayan 4 bayiye uyarı cezası cezasıverilmiştir. Piyasada herhangi bir zirai ilaç sıkıntısı görülmemiştir.İlimizde174 adet Özel ve Tüzel kişiliğe haiz alet bayii faaliyet göstermektedir. 1Adet Özel Zirai Mücadele Alet imalathanesi mevcuttur.İlimizde pestisit kullanımında önemli bir sorun bulunmamakla birlikte geneldepestisitler hem toprağa hem de sulama sularına karışarak kirliliğe neden olurlar. Bugüniçin ilimizde pestisit kullanımında sorun olmasa bile ileriki yıllarda sorun oluşturabilir.1- ZİRAİ MÜCADELE ÇALIŞMALARI:Bitki Hastalık ve Zararlıları İle Mücadele Projesi:-Süne Mücadelesi:Süne yurdumuzda tahıl üretimini olumsuz etkileyecek ana zararlılardan biridir.Süneyoğunluğunun yüksek olduğu yerlerde mücadele yapılmadığı zaman hububatın ekmeklik,makarnalık, tohumluk özelliğinde % 100 ‘e varan oranlarda zarar oluşturabilir. Hattabeslenilen tanelerin sağlam olanlara oranı az dahi olsa (%2) emgili tanelerin bulunduğubuğdaylardan elde edilen unlar teknolojik özelliklerini büyük ölçüde yitirirler.İlimizin hemen bütün ilçe ve köylerinde süne zararlısı görülmektedir.Bu sebeple ilimizdesünenin kışlaktaki populasyon yoğunluğu ve buna bağlı olarak epidemi şiddetini bir yılönceden tahmin etmek amacıyla yapılan kışlak sürveylerinde hakim bir kışlak tespitedilememiştir.Mart ayından itibaren sünenin dağlardan ovalara inişi takip edilmiş, erkek:dişi sayımları yapılmış bu oranın 1:1 olduğu 26.04.2004 tarihinde inişlerin tamamlanmasınedeniyle kıymetlendirme sürveylerine başlanmıştır.18 teknik elemandan oluşan 6 ayrıekiple 11 ilçe ve 65 köyde 589,700 dekar alanda yapılan kıymetlendirme sürveyi380

06.05.2004 tarihinde tamamlanmıştır. Sürvey sonucunda Tavas’a bağlı Solmaz, Medet veUlukent köylerinde süne yoğunluğu mücadele eşiği olan 0,8 ergin/m 2 düzeyineçıkmıştır.Bu oran ve üstünde olan yerlerde hemen mücadeleye karar verilmeyip yumurtaparazitlenme ve nimf sürveyleri yapılmaktadır.Bu sebeple bu üç köyün yanı sıra süneyoğunluğu 0,5 ergin/ m 2 düzeyinin üzerinde çıkan Merkeze bağlı Karakova, Duacılı,Salihağa, Irlıganlı, Korucuk, Güzelköy ve Kocadere Köyleri ile Çivril ‘e bağlı Irgıllı,Baklan’a bağlı Konak, Tavas’a bağlı Sofular, Altınova, Karahisar ve Pınarlar Köylerinde11.05.2004- 15.05.2004 tarihleri arasında yapılan yumurta parazitlenme sürveylerinde %80-95 oranında parazitlenme olduğu tespit edilmiştir.Görüldüğü gibi ilimizde süne yumurta parazitlenme oranlarının çok yüksekolmasına rağmen aynı yerlerde 01.06.2004 -24.06.2004 tarihleri arasında Nimf Sürveyleriyapılmış ve ilaçlı mücadele yapmak için m 2 de ortalama 10 adet olması gereken nimfsayısı 1-3 arasında değişmiştir.Bu sebeple ilimizde 2004 yılında ilaçlı süne mücadelesi yapılmasına gerekolmadığına karar verilmiştir.Sürveyler sırasında gidilen köylerde çiftçilerimize sünemücadelesi ve sürveyler hakkında bilgi verilmiş ve doğal düşmanların korunmasıaçısından gereksiz ilaçlamalar yapılmasının önüne geçilmiştir.Ayrıca 2005 yılında 650,000 da alanda kıymetlendirme sürveyi yapılması programaalınmıştır-Çekirge Mücadelesi:Babadağ, Çivril , Honaz, Buldan ve Çameli İlçelerinde 1000 dekar alanda DevletYardım Mücadelesi, 1000 dekar alanda ise Yönetimli Çifçi Mücadelesi olarak Programaalınmıştır.Ancak Babadağ’ da 50 dekar,Buldan ilçesinde 500 dekar, Çameli ilçesinde 150dekar olmak üzere toplam 700 dekar alanda Devlet Yardım Mücadelesi , 500 dekaralanda ise yönetimci Çiftçi mücadelesi yapılmıştır.Tablo.H.16.Yönetimli Çiftçi Mücadelesi2004 yılında 94 ayrı konuda mücadele yapılması programa alınmıştır.Yönetimli çiftçiMücadelesinde III. Dönem itibariyle yaklaşıkProgramGerçekleşme2.402.350 da 2.016.264 da3.833.850 ağaç 8.031.150 ağaç21.350 ton ambar ürünü ve tohumlukilaçlaması18.000 ton ambar ürünü ve tohumlukilaçlaması1.700 adet boş ambar ve fabrika ilaçlaması 1.700 adet boş ambar11.000 m 2 çırçırevi ilaçlaması 11.000 m 2 çırçırevi ilaçlaması704.345m 2 fidelikte 372.000 m 2 fidelikteTarım İl Müdürlüğü (2004)Hububat,nohut yönetimli çiftçi mücadelesinde ilaç ve alet ihtiyaçları çiftçilerlekarşılanmakta, ilaç ve ilaçlama ile ilgili teknik bilgiler İl Tarım Müdürlüğü’nce verilmiştir.Zararlı ve hastalıkların ilk çıkışları ve belirtileri çiftçilere duyurulmuş, ilaçlama zamanlarıyazılı ve sesli iletişim araçları ile ilan edilmiştir. Yönetimli çiftçi mücadelesinin birbölümünde projeli çalışmalar yürütülmüştür. Bunlar; tahmin ve uyarı çalışmaları ileentegre mücadele çalışmalarıdır.İlimizde hazırlanan “Bitkisel Üretimi Geliştirme Projesi” kapsamında şu çalışmalaryürütülmüştür;Bitkisel Üretimi Geliştirme Projesi:381

-Tohum Temizleme:Denizli’nin çeşitli ilçe ve köylerine dağılmış 48 adet sektörde3.000 ton tohumun ücretsiz olarak temizlenmesi programa alınmıştır. Bu sektörlerden 36adeti sabit olup 12 adeti seyyardır.2004 yılında sonbaharın kurak geçmesi sebebiyleekimler geciktiği için tohum temizleme faaliyetleri devam etmektedir.2- TAHMİN – UYARI ÇALIŞMALARI:a) Elma iç kurdu ve kara leke mücadelesi:Buldan da (2) Çameli de (3 ) Çivril ( 7 ), Honaz, Kale,Çal, Serinhisar ve Baklanilçelerinde birer adet olmak üzere toplam 17 istasyonda çalışılmaktadır. Proje programı4.450 ağaç, uyarı ve gözetim alanı 889.850 ağaçtır.Mücadelelerde aksayan bir durumgörülmemiştir.Mücadele başarıyla sürdürülmektedir.b) Bağ Salkım Güvesi ve Mildiyö Mücadelesi:Çal da (2), Çivril de ( 2), Honaz ve Buldan ilçelerinde birer adet olmak üzere toplam 6istasyonda çalışılmakta olup, proje programı 100 dekar, uyarı ve gözetim alanı ise 272.120dekardır. Çalışmalar ve ilaçlamalar başarıyla sürdürülmektedir.3- ENTEGRE MÜCADELE PROJESİ:a) Elmada; Çameli, Çivril, Kale İlçelerinde 18 bahçede 1800 ağaçta entegremücadele çalışmaları yapılmaktadır ve mücadele başarıyla tamamlanmıştır.b) Bağda; Çal İlçesinde 30 dekar ve Çivril İlçesinde ise 20 dekar ve Honaz İlçesindeise 30 dekar ve Buldan İlçesinde 20 dekar olmak üzere toplam 100 dekar alandaentegre mücadele çalışmaları yapılmıştır.c) Buğdayda; Baklan İlçesinde 30 dekar,Çivril İlçesinde 50 dekar ve Tavas İlçesinde120 dekar alanda olmak üzere toplam 200 dekar alanda entegre mücadeleçalışmaları yapılmıştır.d) Nohutta; Acıpayam İlçesinde 63 dekar, Bozkurt İlesinde 10 dekar ve Tavasİlçelesinde 135 dekar olmak üzere toplam 208 dekar alanda uygulamayapılmıştır.e) Kirazda; Honaz İlçesinde iki bahçede 300 ağaçta entegre mücadele çalışmalarıyapılmıştır.4-KARANTİNA ÇALIŞMALARI:a)İÇ KARANTİNA:1)PAZAR KONTROLLERİ:2004 yılında Pazar yerlerinde 612.130 adet çeşitli meyve, Orman, Süs bitkisi fidanıile 43.500 adet çeşitli sebze ve süs bitkisi kontrol edilmiştir.2)SÖKÜM DÖNEMİ KONTROLLERİ:2003-2004 yılı söküm döneminde 5.147.090 adet Orman ,186.330 adetmeyve,337.000 adet bağ çubuğu ve159.600 adet çeşitli sebze fidesi kontrol382

edilmiştir.Vegetasyon ve Pazar yeri kontrollerinde 22.062 adet meyve fidanı imhaedilmiştir.b)DIŞ KARANTİNA:İlimizde 2004 yııl Ağustos ayı sonu itibariyle 12.848.329 kg/lt kuru ürün,13.178.333 kg/lt yaş ürün olmak üzere toplam 26.026.662 kg/lt tarım ürünü kontroledilerek Bitki Sağlık Sertifikası verilmiştir..İlimizde 59 kuru ve 12 yaş olmak üzere toplam 71 adet çeşitli tarım ürünü ihraçedilmektedir.İhraç edilen bu ürünlerden 6.781.047 kg ile leblebi ilk sırayı almaktadır.İlimizden 36 ayrı ülkeye tarım ürünü ihraç edilmektedir. Bu ülkelerin başında ise3.215.038 kg Yunanistan başta gelmektedir.Bunu sırasıyla 2.544.112 kg ile Almanya,2.082.233 kg ile İspanya, 1.213.449 kg ile İngiltere takip etmektedir.H.5.2. Gübre Kullanımıİlimizde 90 adet Özel, 83 adet Tüzel kişiliğe haiz ( Kooperatifler, Ziraat Odaları veÇiftçi Birlikleri ) olmak üzere tpolam 173 adet zirai mücadele ilaç bayiliği mevcuttur.2003 yılında Ölüm ve işi bırakma nedeniyle 5 adet bayiinin Bayilik İzin Belgesi iptaledilmiş, 16 adet bayi’ ye yeni bayilik izin belgesi verilmiştir.Tarım Müdürlüğü Bitki Koruma Şube Müdürlüğünce Merkez, Çivril, Çal, Honaz veBuldan İlçelerinde hem bayilere yönelik hemde üretici ve ihracatçılara yönelik ilaçkullanımı ve zirai ilaç kalıntısı ile ilgili bilgilendirme eğitim toplantıları yapılmıştır.Ayrıca İlimizden ihraç edilen tarım ürünlerinde ihraç edilen tarım ürünlerinde ilaçkalıntısı çıkmaması için ihracatçılara, Belediye Başkanları ve üreticilere yönelik ilaçkullanımı ve zirai ilaç kalıntısı ile ilgili eğitim toplantıları yapılmıştır.Piyasada herhangi bir zirai ilaç sıkıntısı görülmemiştir.İlimizde 119 adet özel ve tüzel kişiliğe haiz alet bayi faaliyet göstermektedir.İlimizde bir adet özel zirai mücadele alet imalathanesi mevcuttur.Yapılan kontrollerde Zirai Mücadele alet imalathanelerinde ve bayilerde herhangibir aksama olmamıştır.Tablo. H.17. Denizli İlinde Zirai Gübrelerin Yıllık Kullanım MiktarlarıGübre ÇeşitleriKullanım Miktarları(ton)% 21 N 93157% 17 P 56840% 50 K 3744Tarım İl Müdürlüğü (2004)(I). MADENCİLİKI.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Doğal Malzemelerİlimizde bu güne kadar yapılan jeolojik çalışmalar sonucu sanayi madenlerini ikiana grup’ da toplamak mümkündür.A-) Bu güne kadar yapılan jeolojik çalışmalar sonucu varlığı ve rezervi açığaçıkarılan bu çalışmalar sonrası da üretim faaliyetinde bulunulan sanayi hammaddeyatakları.383

İlimiz sınırları içerisinde günümüzde üretim faaliyetinde bulunarak artı değer üretensanayi maden yatakları şunlardır.1-) Mermer ve Traverten (Kesilip parlatılan taşlar)2-) Alçıtaşı3-) Sodyum Sülfat (Acı Gölde yer alan glauber tuzu)4-) Çimento Hammaddesi (Kalker-Kil)5-) Feldispat6-) Kalker-Kırma Taş-MıcırB-) Yapılan jeolojik çalışmalar sonucu varlığı ve rezervi açığa çıkarılan,geçmiş de bir miktar üretim yapılmış olsa bile günümüzde ekonomik olmadığı içinhalen üretim faaliyetinde bulunulmayan sanayi hammadde yatakları.1-) Kükürt2-) Oniks3-) Asbest4-) Kuvars5-) Potasyum6-) Zımpara7-) Grafit8-) DiyatomitTeknolojinin son derece gelişmeye açık olduğu günümüzde bundan daha 20-30 yılönce tenör ve rezerv bakımından çalıştırılamayan ocaklar günümüzde ekonomik halegelmiştir.I.1.1. Sanayi MadenleriMERMERCİLİK :Bilimsel Tanımı : Kalker ve dolomitik kalker gibi karbonatlı taşların metamorfizmaya(ısı ve basınç altında kalarak değişime) uğraması sonucu mermerler oluşmuşlardır.Ticari Tanımı : Ticari anlamda mermer blok verebilen kesilip, cilalandığında parlaya bilendayanıklı ve güzel görünümlü her türden taşların (mağmatik, metamorfik ve tortul) bütünü için kullanılan bir terimdir.Kristalleri iri ise mermerler dişli ve kabadır. Bunların dış tesirlere karşı dirençleri azolur. Tane çapları küçüldükçe ve kenetleme arttıkça mukavemet fazlalaşır ve dıştesirlerden kolay, kolay etkilenmezler.Mermerlerin en önemli fiziki özelliği renktir.Beyaz dışında ki renkler mermerin bünye sinde yabancı maddelerin olduğunugösterir. Gerek iç ve gerekse dış piyasada mermerin diğer özellikleri dışında alımcazibesini artıran en önemli faktör renk ve desendir. Bunların dışında mermerin sertliğiçözülme kabiliyeti su absorbesi saydamlık mukavemet,üzerindeki çatlaklar, boşluklar vedamarlar mermerin niteliğini ortaya koyan diğer faktörlerdir. Mermerler inşaat sektöründedış cephe kaplamaları döşemeler, iç dekarasyon ve basa maklarda kullanılırlar.Ayrıca süs eşyası heykelcilik gibi dallarda da kullanılmaktadır. Bunların dışındafabrika ve atölyelerdeki yüksek CaCO3 bileşimli artıklar öğütülerek boya, seramik, soda,kostik, şeker, yem, suni gübre sanayilerinde değerlendirilirler.Mermer en çok inşaat sektöründe kullanıldığından bu sektördeki gelişme mermereolan talebi artırmıştır. Son on yıl içerisinde sürekli gelişme gösteren Mermer talebiülkemizin gelişmiş yöresi olan Marmara, Ege ve Akdeniz bölgesinde yer alan turistikyatırımlardan kaynaklanmaktadır.384

Ülkemizin mermer ihracatı ancak 1980 yılından itibaren önemli olmayabaşlamıştır.1980 öncesi yıllarda 1 milyon dolar seviyesinde seyreden toplam mermerihracatı günümüzde 240 milyon dolara kadar çıkmıştır. Ülkemiz 1 197 500 ton mermerüretimi ile Dünyada 8.sırada yer almaktadır.Ülkemizin ilk hedefi 500 milyon dolar mermer ihraç eden Yunanistan’ı en kısasürede yakalamaktır. Bunun içinde son yıllarda genelde ülkemizde özelde de ilimizdekimermercilik yatırımları hızla artmıştır. Hatta ilimizde mermercilik faaliyetleri tekstildensonra alternatif bir yatırım haline gelmiştir. Bunda en önemli etken ülkemizde bu günekadar yapılan Jeolojik çalışmalar sonucu açığa çıkarılan 1 077.1 milyon M 3 Görünürmermer rezervinin 72 milyon M 3 ’ü ile 5 404 milyon M 3 olan Toplam rezervin 552 milyonM 3 ’nün ilimiz sınırları içerisinde yer almasıdır. İlimiz Görünür mermer rezervi yönündenBalıkkesir'den sonra ikinci,Toplam mermer rezervi bakımından ise Balıkkesir ve Afyon'dansonra üçüncü sırayı almaktadır. İlimizde yer alan ve üretim yapılan mermer havzalarınındetayları aşağıda verilmektedir. Honaz ilçesi,Kaklık kasabasının batısında yer alan Ballıkboğazı mevkiinde ülkemizin en güzel traverteni üretilmektedir. Travertenler kalsiyumkarbonat ve bikarbonatlı suların yer yüzüne çıkmaları ve yeryüzünde bu karbonatlarınıçökel halde bırakmaları ile oluşmuşlardır. Alt Pliyosen yaşlı olan bu tavertenlergünümüzde Pamukkalede halen oluşmaktadır.Pamukkale’nin bu kadar önemli olmasının asıl nedeni de halen bir travertenyatağının nasıl oluştuğunu günümüzde gözlenebilmesinden kaynaklanmaktadır. Ballıkboğazı havzasında yer alan yaklaşık 35-40 ocak da blok traverten üretilmektedir.Son günlerde Çardak İlçemize bağlı Hayrettin köyü civarında oldukça güzel birtraverten yatağı daha bulundu ve üretime başladı.Honaz ilçemize bağlı Emirazizli köyü civarında yer alan ve antik çağ dada işletildiğibelirlenen traverten ocakları da yeniden üretime açılmaya çalışılmaktadır.Ballık boğazı, Emirazizli köyü ve Hayrettin köyü civarında yer alan üç havzadaüretilen travertenler başta Afyon olmak üzere ülkemizin değişik illerinde yer alanfabrikalara kesilip, parlatılmak için gönderilmektedir.İlimizdeki ocaklardan üretilen bloklardan ilimizde ve çevre illerde yer alanfabrikalarda kesilerek ihraç edilen toplam traverten miktarı 40-50 milyon dolar arasındadeğişmektedir.Çal, Güney, Çivril ve Buldan ilçeleri sınırları içerisinden doğudan, batıyadoğru akan B.Menderes nehrinin iki yakasında beyaz ve beyaza pembe tonlarda irikristalli olarak gözlenen ve bu havzada yer alan yaklaşık 5 ocak da üretilen mermerilimizde ve çevre illerde bulunan fabrikalarda kesilerek ihraç edilmektedir.Tavas ilçesi,Kızılca kasabası ile Kale ilçesine bağlı Koçarboğazı köyü civarındabulunan kahverengi mermerlerde üretilerek yurt içi ve dışına pazarlanmaktadır.İlimiz,Merkez ilçeye bağlı Gölemez kasabası Honalılar boğazında Oniks mermeriyer almaktadır. Bu havzada 1980'li yıllarda oniks üretimi yapılmıştır. Ruhsatı uhtesindebulunduran firma üretimi şimdilik durdurmuştur.Çardak ilçemize bağlı Yenibağlar köyü ile İnceler kasabası arasında yeni siyah vekoyu bej mermer yatakları bulunmuştur. Bu mermerlerin ekonomiklilikleri araştırılmaktadır.İlimizde yer alan yaklaşık 20-25 büyük kapasiteli mermer fabrikası ilimizde üretilentraverten,beyaz ve renkli mermerler ile Burdur ili, Yeşilova ilçesi civarında yer alan bej385

ocakları ile Muğla ili, Kavaklıdere ilçesi, Salkım köyü civarından üretilen beyaz ve leylakrenkli mermerler birlikte kesilerek özellikle yurt dışı olmak üzere pazarlanmaktadır.İlimizde son günlerde tüm ülkede olduğu gibi özelliklede evlerin dış kaplamalarındakullanılan kayrak taşı da değer kazanmaya başladı. Başta Bekilli ilçemiz civarında olmaküzere B.Menderes nehrinin aktığı vadinin iki yakasındaki metamorfik birimlerde gözlenenkayrak taşında müthiş bir üretim patlaması gözlenmiştir.İlimizde kurulu bulunan büyükölçekli mermer kesme fabrikaları aşağıda verilmektedir.1-) BAŞARANLAR A.Ş Mermer Fabrikası. Organize Sanayi Bölgesinde kurulubulunan fabrikada Este, Katrak ve Fayans hattı bulunmakta geniş silim cila hattı yeralmaktadır. Yaklaşık yılda 500 000 M 2 mermer kesme kapasitesine sahip olan fabrikadave bu fabrikayı besleyen mermer ocaklarında 100 işçi ve personel çalışmaktadır.Fotoğraf.I.1. Başaranlar Mermer Fabrikası2-) FABER A.Ş Mermer Fabrikası:1993 yılında Organize Sanayi Bölgesindekurulan Faber Mermer Denizli Traverten Mermerinin üretümünde ve sektörde bulunduğukonum itibariyle öncü firmalardan biridir.15 000 m 2 kapalı ve 55 000m 2 açık alanda üretimyapmaktadır.Este, ve fayans hattı bulunmakta traverten dolgu ve cila hattı yer almaktadır.Yaklaşık yılda 400 000 M 2 mermer kesme kapasitesine sahip olan fabrikada ve bufabrikayı besleyen mermer ocaklarında 350 ye yakın işçi ve personel çalışmaktadır.386

Fotoğraf.I.2. Faber Mermer Fabrikası3-) SİNMERSAN A.Ş Mermer Fabrikası: Organize Sanayi Bölgesinde kurulubulunan fabrikada Este, ve fayans hattı bulunmakta traverten dolgu ve cila hattı yeralmaktadır. Yaklaşık yılda 300 000 M 2 mermer kesme kapasitesine sahip olan fabrikadave bu fabrikayı besleyen mermer ocaklarında 60 işçi ve personel çalışmaktadır.4-) MAYAŞ A.Ş Mermer Fabrikası: Organize Sanayi Bölgesi dışında Kocabaşbeldesi sınırları içerisinde kurulu bulunan fabrikada Este ile traverten dolgu ve cila hattıyer almaktadır.İlk kurulduğunda fabrikada bulunan katrak ve fayans hattı Eskişehir de bulunan diğerfabrikasına 2000 yılı içinde taşındı. Yaklaşık yılda 200 000 M 2 mermer kesmekapasitesine sahip olan fabrikada ve bu fabrikayı besleyen mermer ocaklarında 50 işçi vepersonel çalışmaktadır.5-) TÜMAŞ A.Ş Mermer Fabrikası: Bozburun köyü yolu üzerinde kurulu bulunanfabrikada Este, Katrak ve fayans hattı ile geniş bant silim bulunmakta traverten dolgu vecila hattı yer almaktadır.Yaklaşık yılda 500 000 M 2 mermer kesme kapasitesine sahip olan fabrikada ve bufabrikayı besleyen mermer ocaklarında 100 işçi ve personel çalışmaktadır.6-) BEST A.Ş Mermer Fabrikası: Kocabaş beldesi sınırları içerisinde kurulubulunan fabrikada Este ve katrak ile traverten dolgu ve cila hattı yer almaktadır. Yaklaşıkyılda 400 000 M 2 mermer kesme kapasitesine sahip olan fabrikada ve bu fabrikayıbesleyen mermer ocaklarında 50 işçi ve personel çalışmaktadır.7-) DAMLATAŞ Mermer Fabrikası: Pamukkale yol kavşağında kurulu bulunanfabrikada Este ve traverten dolgu ve cila hattı yer almaktadır. Yaklaşık yılda 100 000 M 2mermer kesme kapasitesine sahip olan fabrikada ve bu fabrikayı besleyen mermerocaklarında 40 işçi ve personel çalışmaktadır.8-) BOZKIR Mermer Fabrikası:Pamukkale yol kavşağında kurulu bulunanfabrikada Este ve traverten dolgu ve cila hattı yer almaktadır. Yaklaşık yılda 250 000 M 2mermer kesme kapasitesine sahip olan fabrikada ve bu fabrikayı besleyen mermerocaklarında 50 işçi ve personel çalışmaktadır.9-) KÖMÜRCÜOGLU Mermer Fabrikası: Pamukkale yol kavşağında kurulubulunan fabrikada Este ve traverten dolgu ve cila hattı yer almaktadır. Yaklaşık yılda 200000 M 2 mermer kesme kapasitesine sahip olan fabrikada ve bu fabrikayı besleyen mermerocaklarında 50 işçi ve personel çalışmaktadır.10-) UZANLAR Mermer Fabrikası: Bozburun yolu üzerinde kurulu bulunanfabrikada Este ve traverten dolgu ve cila hattı yer almaktadır. Yaklaşık yılda 150 000 M 2mermer kesme kapasitesine sahip olan fabrikada ve bu fabrikayı besleyen mermerocaklarında 50 işçi ve personel çalışmaktadır.11-) BURAKHAN Mermer Fabrikası: Bozburun yolu üzerinde kurulu bulunanfabrikada Este ve traverten dolgu ve cila hattı yer almaktadır. Yaklaşık yılda 200 000 M 2mermer kesme kapasitesine sahip olan fabrikada ve bu fabrikayı besleyen mermerocaklarında 50 işçi ve personel çalışmaktadır.12-) ÖZÇINAR Mermer Fabrikası:İzmir asfaltı üzerinde kurulu bulunan fabrikadaEste ve traverten dolgu ve cila hattı yer almaktadır. Yaklaşık yılda 150 000 M 2 mermer387

kesme kapasitesine sahip olan fabrikada ve bu fabrikayı besleyen mermer ocaklarında 40işçi ve personel çalışmaktadır.Fotoğraf.I.3. Özçınar Mermer Fabrikası13-) BAŞTÜRK Mermer Fabrikası: İzmir asfaltı üzerinde kurulu bulunan fabrikadaEste ve traverten dolgu ve cila hattı yer almaktadır. Yaklaşık yılda 150 000 M 2 mermerkesme kapasitesine sahip olan fabrikada ve bu fabrikayı besleyen mermer ocaklarında 40işçi ve personel çalışmaktadır.14-) SUBAŞIOĞLU Mermer Fabrikası: İzmir asfaltı üzerinde kurulu bulunanfabrikada Este ve cila hattı yer almaktadır. Yaklaşık yılda 150 000 M 2 mermer kesmekapasitesine sahip olan fabrikada ve bu fabrikayı besleyen mermer ocaklarında 40 işçi vepersonel çalışmaktadır.15-) ÇARKEZOĞLU Mermer Fabrikası: Çimento fabrikası yolu üzerinde kurulubulunan fabrikada Este ve traverten dolgu ve cila hattı yer almaktadır. Yaklaşık yılda 100000 M 2 mermer kesme kapasitesine sahip olan fabrikada 40 işçi ve personelçalışmaktadır.16-) ZEYBEKLER Mermer Fabrikası: Çimento fabrikası yolu üzerinde kurulubulunan fabrikada Este ve traverten dolgu ve cila hattı yer almaktadır. Yaklaşık yılda 180000 M 2 mermer kesme kapasitesine sahip olan fabrikada ve bu fabrikayı besleyen mermerocaklarında 60 işçi ve personel çalışmaktadır.17-) YAVUZ Mermer Fabrikası: Organize Sanayi Bölgesin Honaz yolu üzerindekurulma aşamasında olan fabrikada Este, ve fayans hattı ile traverten dolgu ve cila hattıyer bulunacaktır. Yaklaşık yılda 300 000 M 2 mermer kesme kapasitesine sahip olacak olanfabrikada ve bu fabrikayı besleyecek mermer ocaklarında 80 işçi ve personel çalışmasıplanlanmıştır.18-) KONYALIOĞLU Mermer Fabrikası:Çardak ilçesinde kurulu bulunanfabrikada Este ve traverten dolgu ve cila hattı yer almaktadır. Yaklaşık yılda 160 000 M 2mermer kesme kapasitesine sahip olan fabrikada 40 işçi ve personel çalışmaktadır.19-) ÜNMER Mermer Fabrikası: Çardak ilçeşi , Gemiş bucağında kurulmaaşamasında olan fabrikada Este ve fayans hattı bulunmaktadır. Yaklaşık yılda 150 000 M 2mermer kesme kapasitesine sahip olan fabrikada 40 işçi ve personel çalışacaktır.20-) PAMUKKALE Özel Sağlık Hizmetleri Mermer Fabrikası:Acıpayam İlçesi,Yassıhöyük beldesinde kurulu bulunan fabrikada Este ve fayans hattı ile eskitme hattı yer388

almaktadır. Yaklaşık yılda 200 000 M 2 mermer kesme kapasitesine sahip olan fabrikadave bu fabrikayı besleyen mermer ocaklarında 60 işçi ve personel çalışmaktadır.21-) POLAT Mermer Fabrikası: Pamukkale yol kavşağında kurulu bulunanfabrikada Este ve traverten dolgu ve cila hattı yer almaktadır. Yaklaşık yılda 100 000 M 2mermer kesme kapasitesine sahip olan fabrikada ve bu fabrikayı besleyen mermerocaklarında 40 işçi ve personel çalışmaktadır.22-) EYÜPOĞLU Mermer Fabrikası:Ankara asaltı üzerinde kurulu bulunanfabrikada Este ve cila hattı yer almaktadır. Yaklaşık yılda 60 000 M 2 mermer kesmekapasitesine sahip olan fabrikada ve atölyede 25 işçi ve personel çalışmaktadır.23-) SEDEF Mermer Fabrikası:İzmir asfaltı üzerinde kurulu bulunan fabrikadaEste ve cila hattı yer almaktadır. Yaklaşık yılda 80 000 M 2 mermer kesme kapasitesinesahip olan fabrikada ve bu fabrikayı besleyen mermer ocağında 30 işçi ve personelçalışmaktadır.24-) VURALLAR Mermer Fabrikası:Eski Bağbaşı yolu üzerimnde kurulu bulunanfabrikada Este ve cila hattı yer almaktadır. Yaklaşık yılda 800 000 M 2 mermer kesmekapasitesine sahip olan fabrikada 20 işçi ve personel çalışmaktadır.25-) PAMUKKALE Mermer Fabrikası: İzmir asfaltı üzerinde kurulu bulunanfabrikada Este ve cila hattı yer almaktadır. Yaklaşık yılda 40 000 M 2 mermer kesmekapasitesine sahip olan fabrikada ve bu fabrikayı besleyen mermer ocaklarında 15 işçi vepersonel çalışmaktadır.26-) GÖKMERSAN Mermer Fabrikası:Burdur ili, Karamanlı ilçesindeki bulunanocaklarından ve fabrikasından ürettiği koyu kırmızı bej mermerleri ilimizdepazarlamaktadır. Karamanlı ilçesindeki fabrikasında bulunan Este ve cila hattını ilimizetaşımak üzeredir. Yaklaşık yılda 90 000 M 2 mermer kesme kapasitesine sahip olanfabrikada ve bu fabrikayı besleyen mermer ocaklarında 30 işçi ve personel çalışmaktadır.İlimizdeki 25 büyük mermer kesme fabrikasının yaklaşık 20 tanesi yurt dışınabaşta Amerika, Avrupa ülkeleri ile Ortadoğu ve Uzakdoğu ülkelerine ihracatyapmaktadırlar. İlimizdeki üretim faaliyetine devam eden bu 25 mermer kesmefabrikasında yaklaşık 1250 işçi ve personel çalışmakta ve yılda yaklaşık 35 milyon dolarkadar ihracat yapmaktadır. İlimize bağlı Kaklık kasabasının batısında yer alan BallıkBoğazı mevkiinde bulunan traverten ocaklarından üretilen blok mermerlerin bir bölümüilimizdeki fabrikalarda kesilerek yurt dışına ihraç edilirken büyük bir bölümü Afyon,İzmir veBilecik de Kurulu bulunan fabrikalara sevk edilmekte bu illerde kesilerek yurt dışına ihraçedilmektedir.İlimizde irili ufaklı 100’e yakın mermer işleme atölyesi mevcuttur. Bu atölyelerde iseyaklaşık 250 işçi istihdam edilmektedir.İlimizde bulunan mermer ocaklarında ise yaklaşık 500 işçi ve personelçalışmaktadır. İlimizde mermer sektöründe çalışan işçi sayısı 2 000 civarında olup yılda35 milyon dolar ihracat yapmakta ve bu sektörün yıllık cirosu 60-80 milyon dolar arasındadeğişmektedir. İlimiz mermer yatırımı için uygun koşullar içerdiğinden yeni bir çok yatırımve planlama aşamasında mermer fabrikası ile ocak açımı çalışması yapılmaktadır.Mermercilik ilimizde tekstil yatırımından sonra ikinci alternatif yatırım halinegelmiştir.ALÇITAŞI (JİBS) :Alçıtaşı (jibs-CaSo 4 .2H 2 O) : Renksiz veya beyaz renkli, sulu kalsiyum sülfattır.Anhidritrit (CaSo4) susuz kalsiyum sülfata denir. Genellikle jibs ve anhidrit birlikte389

ulunurlar. Alçıtaşı, çorak ve kuru iklim şartlarında,tuz oranı yüksek deniz veya gölsularının buharlaşması sonucu tabakalar halinde oluşur. Alçıtaşı yataklarının hemen hepsiyüzeye yakın bulunurlar. Derinlere doğru anhidrite geçiş gösterirler.Alçıtaşı başlıca, prefabrik duvar kaplamaları, çeşitli sıvalarda,model kalıp çeşitlidöküm kalıplarında, suyu giderici katmanlarda, kömür biriketi yapımında, ortopetide, dişdolguların da, tebeşir dolgu malzemesi olarak,öğütücü ve parlatıcılarda, çimentodadonmayı geciktirici olarak, baklagiller üretiminde gübre olarak, bira mayası yapımında,çam sanayide, odun,boya, tekstil ve kağıt sanayide, çeşitli kimyasal maddelerde, sülfürikasit ve kükürt üretiminde kullanılmaktadır.Dünyanın başlıca önemli Alçıtaşı rezervine sahip olan ve alçıtaşı üreten ülkeleri ;A.B.D, Fransa, Rusya, Kanada, İngiltere v.b ülkelerdir.Ülkemizde ise alçıtaşı, Ankara-Bala, Balıkkesir, Niğde, Eskişehir, Çanakkale, Denizli veErzurum'da üretilmektedir.İlimiz sınırları içerisinde iki önemli alçıtaşı havzası bulunmaktadır.Honaz İlçemize bağlı Kızılyer Kasabası ile Menteş köyü arasında ; Kıraç tepe ileBulanık boğazı mevkiinde yer alan ve halen Ege bölgesi içinde bulunan 5 çimentofabrikasının alçıtaşı ihtiyacını karşılayan ve bölgenin en büyük alçıtaşı üretiminin yapıldığıhavzadır. Honaz ilçemiz sınırları içerişinde yer alan bu havzadaki dört ocak da yıllıkçimento fabrikalarının ihtiyacı oranında 450 000 - 600 000 ton alçıtaşı üretimi vepazarlanması yapılmaktadır. Bu havzadan üretilen alçıtaşı çimento fabrikaları için idealkimyasal içerik arz etmektedir. Bu ocaklardan üretilen bir miktar alçıda ilimizde kurulubulunan alçı değirmenlerinde işlenerek pazarlanmaktadır. İlimize bağlı Honaz alçıtaşıhavzasında bulunan hammaddenin işlenmesi amacıyla ülkemizin en büyük sıvalık alçıüreticisi firma alçı tesisi kurmak amacıyla teşvik çıkarmıştır.Sarayköy İlçemize bağlı Yeşilköy Calap deresi civarında ilimizin ikinci önemlialçıtaşı rezervi yer almaktadır. Bu havzada yer alan alçıtaşının nem içeriği oldukça fazlaolduğundan günümüzde bu havzada yer alan ocakların Honaz havzasında yer alanocaklarla rekabet etme imkanı yoktur. Bu havzada yer alan yaklaşık 12 ocaktan sadece ikitanesi yaz aylarında İzmir İlinde bulunan bir çimento fabrikası 100 000 ton civarındaalçıtaşı pazarlayabilmektedir.İlimizde üretim yapan alçıtaşı firmaları aşağıda verilmektedir.1-) ÖZDENLER Madencilik A.Ş. Honaz ilçesi, Kızılyer Beldesi civarında yılda 250 000 tonkadar alçı üretmektedir. Yaklaşık 50 işçi ve personelin çalıştığı firmanın yıllık cirosu 2milyon $ civarındadır.2-) GOLD Madencilik A.Ş. Honaz ilçesi, Kızılyer Beldesi civarında yılda 100 000 ton kadaralçı üretmektedir. Yaklaşık 15 işçi ve personelin çalıştığı firmanın yıllık cirosu 1 milyon $civarındadır.3-) AK-ALÇI Kolloktif Şirketi. Honaz ilçesi, Kızılyer Beldesi civarında yılda 100 000 tonkadar alçı üretmektedir. Yaklaşık 15 işçi ve personelin çalıştığı firmanın yıllık cirosu 1milyon $ civarındadır.4-) BAŞARANLAR A.Ş. Sarayköy ilçesi, Yeşilyurt Köyü civarında yılda 50 000 ton kadaralçı üretmektedir. Yaklaşık 5 işçi ve personelin çalıştığı firmanın yıllık cirosu 0.3 milyon $civarındadır.5-) SERTEL Madencilik A.Ş. Sarayköy ilçesi, Yeşilyurt Köyü civarında yılda 50 000 tonkadar alçı üretmektedir. Yaklaşık 5 işçi ve personelin çalıştığı firmanın yıllık cirosu 0.3milyon $ civarındadır.İlimizin iki havzadan yıllık alçı üretimi ortalama 450 000-600 000 ton kadardır. Busektörde yaklaşık 80 işçi istihdam edilmekte olup yıllık cirosu 5 milyon dolarseviyesindedir.SODYUM SÜLFAT :Sodyum sülfat ; doğada yaygın olarak glauber tuzu (mirabilit Na2 So4.10H2O) vethenardit (Na 2 So 4 ) halinde bulunmaktadır. Üretim güncel acı göllerden olabildiği gibi eskikarışık evaporit tuzlarının tekrar çözündürülüp çökeltilmesiyle de gerçekleştirilebilmektedir.390

Dünyadaki en büyük üretim Kanada'nın Graet Plains bölgesindeki Saskatçevan, Albeta,Kuzey Dakota ve Montana'da yar alan Playa ve tuz göllerinde yapılmaktadır. Diğer önemliyataklar Rusyada Hazar Denizi'nin Karaboğaz koyunda,Sibirya(Task)da ve ABD’deNevada'da bulunmaktadır.Ülkemizde ise glauber tuzu ve thenardit gibi sodyum sülfat mineralleri sodyumsülfat Acıgöl,Bolluk ve Tersakan göllerinden üretilmektedir. Bu yataklar dışındaBeypazarı'nda jipsli evaporit düzeyleri arasında sodyum sülfat glauberit ve thenarditolarak bulunmaktadır.Ülkemizdeki en büyük sodyum sülfat yatağı ; İlimiz ile Afyon illeri arasında kalanAcıgölde yer almaktadır. Bolluk ve Tersakan gölleride sodyum sülfat içermektedir. Gölbüyüklükleri ve kimyasal bileşenleri göz önüne alınırsa Acıgöl (157 Km2) de yaklaşık50.000.000 ton, Bolluk gölü (11 km 2 ) de yaklaşık 160 000 ton ve tersakan gölü (52 km 2 )de 630 000 ton sodyum sülfat rezervi içerdiği söylenebilir. Gerçek değerler bunlarınoldukça üstündedir. Uzun yıllardan beri bu göllerden büyük miktarda üretim yapılmasınakarşın göllerin iyon konsantrasyonlarında üretime bağlı olarak büyük bir değişiklikolmamıştır. Bu da göllerin bazı kaynaklarca beslendiğini göstermektedir.Yapılan çalışmalar sonucu Acıgölün faylara bağlı sodyum sülfatlı kaynaklarlabirlikte bakteriyolojik faaliyetler sonucu da sülfat beslenmesinin olduğu (İçözü,1991)belirlenmiştir. Acıgölde bakteriyolojik faaliyetler etken olduğundan bu göl yatağı dıştanmüdahalelerle kirletilmemelidir.Bolluk ve Tersakan göllerinde ise daha çok volkanizmaya bağlı sülfatça zenginmineralli sularla göl sularının beslendiği belirtilmektedir.(Gündoğan,1994) Sodyum sülfat,Kağıt sanayide ya da sülfat yöntemi ile selüloz üretiminde,sodyum sülfür üretiminde,camüretiminde, seramik yapımında,toz deterjan sanayide,tekstil sanayide katkı maddesiolarak,boya sanayide ve endüstürünün bir çok alanında kullanılmaktadır.Sodyum sülfat üretimi için göl kenarlarındaki doğal bölümler setle çevrilerek üretimhavuzlarına dönüştürülmektedir. Öncelikle gölden havuzlara doğal yolla veya pompa ile subasılmakta, evaporasyon, soğuma nedeniyle kristallenme sonrası drenaj, dehidrasyon(kuruma) ve toplama evreleriyle de sodyum sülfat üretimi gerçekleştirilmektedir. Sodyumsülfat üretiminin bir bölgede gerçekleştirilebilmesi için o bölgede dört mevsimindeyaşanması zorunludur. Kışlar hem yağışlı hem de soğuk,bahar ayları bol yağışlı,yazlar isehem sıcak hem de kurak geçmelidir. Üretim için diğer bir en önemli kriter ise göl suyununsülfat içermesidir. Çardak ilçemiz tüm bu şartları yerine getirdiği için iyi bir sülfat üreticisiolarak dünya litaratüründe yerini almıştır.Yurt içindeki sodyum sülfat talebi her geçen gün artmaktadır. Bu talep kendikaynaklarımızla karşılandığı gibi bir çok yabancı ülkeye de ihracat yapılmaktadır. Üretilensodyum sülfatın bir kısmı ülkemizde kullanılırken büyük bir bölümü Yunanistan, Romanya,Lübnan, İran, Suudi Arabistan, Libya, Bulgaristan, Suriye ve Arnavutluk gibi komşuülkelere ihraç edilmektedir.Çardak ilçemize bağlı Gemiş köyü civarında yer alan havuzlardan SODAŞ A.Ş ileOTUZBİRKİMYA Limited Şirketi yılda yaklaşık 300 000 - 400 000 ton sodyum sülfatüretimi gerçekleştirmektedirler. Bu sektörde yaklaşık 500-800 işçi ve personel çalışmaktaolup sektörün yıllık cirosu yaklaşık 20 milyon dolar civarındadır.ÇİMENTO HAMMADDESİ (KALKER-KİL) :Denizli-Ankara karayolu üzerinde yer alan Kaklık kasabasının batısında kurulubulunan çimento fabrikası gerekli olan hammaddesini çevresinden temin etmektedir.Tüm Dünyada çimento fabrikaları kalker ve kil ham maddelerine oldukça yakın alanlarakurulur. Kalkerin fabrikaya uzaklığı ortalama 2 kilometre,kilin ise en fazla 10 kilometrekadar olması istenir. Ekonomiklilik için bu iki kriter çok önemlidir.Denizli Çimento fabrikasının da ilk kuruluş aşamasında yapılan fizibilite etüdleri sonucugerekli olan kalker ve kil rezervi bu alanda tespit edildiği için çimento fabrikası Kaklıkkasaba sının batısına kurulmuştur.Çimento fabrikasının batı ve kuzey kesiminde yer alan Ballık boğazı travertenhavzasına sondajlar yapılmış olup bu bölgedeki travertenin yaklaşık 90 metre kadarolduğu bu birimin ilk 20 m. kesilip parlatılarak mermer olarak değerlendirilebilecek nitelik391

ve nicelikte olduğu geri kalan 70 m. bölümün ise bol gözenekli ve koyu renkli olması dandolayı çok iyibir çimento hammaddesi olduğu belirlenmiştir. Fabrikayı Kaklık kasabasına bağlıyan yolunkuzey kesiminde yer alan Malıdağ tepenin güney eteklerinde yaklaşık % 15 civarındaAlüminyum içeren kil birimi yer almaktadır.Çimento fabrikasının yıllık kalker + kil ihtiyacı 1 500 000 ton kadardır. Bu iki anaönemli hammadde karıştırılarak fırında pişirilmekte oluşan klinger daha sonradeğirmenlerde alçıtaşı, pomza ve demir ile karıştırılarak paketlenmektedir.İlk kuruluş aşamasında bir KİT olarak kamu tarafından yıllık 600 000 ton kapasiteile kurulan çimento fabrikası daha sonra özelleştirilerek özel bir şirkete devir edilmiştir.Fabrikayı devir alan özel şirketin yaptığı ilave yatırımlarla çimento üretim kapasitesigünümüzde 1 500 000 tona ulaşmıştır.Bölgenin en büyük çimento fabrikası konumuna gelen Denizli Çimento fabrikasıüretimini yurt içine ve dışına pazarlamaktadır.Ülkemizin en büyük beş yüz şirket sıralamasında yer alan Denizli Çimentofabrikasının ilimiz ekonomisi içinde büyük bir ağırlığı vardır. Fabrika ihtiyacı olan elektrikenerjisini de kendi bünyesinde üretmeye başlamıştır.FELDİSPAT :Feldispat : Sodyum,Potasyum ve kalsiyumun birleşmesinden hasıl olmuş bir grupkristalli alüminyum silikattır. Kimyasal bileşimine göre çeşitlere ayrılır.ORTOKLAZ : (K 2 O.Al 2 O 3 .6SiO 2 ) Potasyum alüminyum silikat, kırmızımsı, beyazımsırenktedir. Genellikle donuk renkli,bazen şeffaftır.ADULAR : (K.AlSi3O8) renksiz veya süt beyaz renklidir. Kristalleri şist çatlaklarındabulunur ve nispeten yüksek baryum kapsamına sahiptir.SANİDİN : (K.AlSi3O8) gri renkli camsı bir mineraldir. Trakit gibi asit volkanikler içindetabu ler kristaller halinde bulunur.500 derecelik sabit sıcaklıkta değişmezlik özelliğinesahiptir.AYTAŞI : Mavimsi gri renkli cilalandığında güzel parlayan ortoklaz cinsidir. Potasyumlufel dispatların hepsi önemli oranlarda potasyum içerirler.Plajiyoklaz olarak bilinen feldispatlar, albit(Na2O.Al2O3.6SiO2) ve anortiti (CaO. Al2O3.2SiO2) kapsar. Bunların ekonomik önemleri diğerler cins feldispatlara nazaran dahaazdır.Yer kabuğunun başlıca kaya yapıcı metaryali olan feldispatlar,bilhassa mağmatikkayaçların bileşiminde ve bunların sedimentlerinde bulunurlar.Feldispat baslıca cam ve seramik sanayide ergitici olarak,cama işleme kolaylığısağlama da, yüksek dirençli seramik emayelerde tuğla, abrasifler, lastik ve plastiklerdedolgu maddesi vb sanayilerde kullanılmaktadır.Dünyada feldispat üreten başlıca ülkeler A.B.D,Almanya,Kanada,Rusya, Fransa,İtalya, Norveç, İşveç, Japonya, Yugoslavya ve Hindistan'dır.İlimizde kurulu bulunan cam fabrikası, emaye tencere üreten fabrikalar ile plastikve kablo üreten fabrikalar feldispat kullanmaktadırlar. İlimizin feldispat ihtiyacı Aydın-Çine'den karşılanmaktadır.İlimiz Buldan İlçesi Türlübey köyü ile yine Buldan ilçemize bağlı Süleymanlı köyücivarlarında önemli miktarda feldispat rezervi açığa çıkarılmıştır. Uşak ilinde kurulubulunan HİTİT SERAMİK uhtesinde yer alan bu ocaklardan son beş yıldır üretimyapılmaktadır. Seramik fabrikası bu iki ocak dan ürettiği feldispat ile Aydın-Çine'den satınaldığı feldispatları karıştırarak kullanmaktadır. Bu iki ocağın yıllık üretimi 5 000 ile 10 000ton arasında değişmekte ve yaklaşık 20 işçi ve personel çalışmaktadır. Üretimintamamıda Uşak ilinde kurulu bulunan fabrikaya taşınmaktadır.KALKER-KIRMA TAŞ-MICIR :Birinci derece deprem bölgesinde yer alan ilimizde kaliteli beton agregası eldeetmeye yönelik çalışmalara 1990'lı yıllarda başlanıldı. Daha önceleri çevrede yer alanderelerden yıkanmadan getirilen kumlarla inşaatlar yapılmakta ve hazır beton tesisleri deolmadığı için iyi karıştırılamayan kalitesiz beton dökülmekteydi.392

1990'lı yılların başında ilimize ilk hazır beton tesisinin kurulması ile kaliteli, köşelerikırılmış ve yıkanarak sınıflandırılmış malzeme ile agreğa üretimine başlanıldı. ZamanınBelediye Başkanı ile Bayındırlık Müdürü tarafından ilimize davet edilen ve kırma taşkonusunda uzman olan bir firmaya Kınıklı deresi içinde yer alan ve Belediye bünyesindebulunan ve yıllarca iyi çalıştırılamayan taş ocakları tahsis edildi. Buraya kurulan ilk kırmataş-mıcır tesisinin açılışı büyük bir törenle yapıldı.İlimiz kaliteli kırma taş ile ve özel asfalt tesisi ile tanıştı. Bu firmadan sonra ilimizdehızla kırma taşa yeni yatırımlar yapıldı ve çok kısa bir süre sonra tüm beton malzemesikırma taş dan elde edilmeye başlanıldı ve ilimizin yıllık tüketimi bir anda 1 500 000 tonakadar çıktı.İlimize bağlı Kınıklı beldesi sınırları içerisinde yer alan Kınıklı deresine 4 adet,Bağbaşı beldesi sınırları içerisinde yer alan Zeytin deresine 2 adet ve Yeşilköy beldesisınırları içerisinde yer alan Domuz deresi içinde 1 adet oldukça yüksek kapasitelikırmataş-mıcır işletmesi kuruldu, bunlardan kınıklı deresi içindeki ocaklar tamamenkapatılarak üç tanesi Serinhisar ilçesi Cankurtaran mevkine taşındı, Tavas ve Çivrililçelerimize de kırma taş ocağı açıldı, Yenicekent civarında yer alan kum ocaklarımızakırma, eleme, yıkama ve sınıflandırma tesisleri kuruldu buradaki kum ocakları bölgenin eniyi beton agregasını üretmeye başladı.1999 yılı başında ise törenle açılan Kınıklı deresindeki taş ocakları kapatıldı. Hazırbeton firmaları Serinhisar ilçemiz sınırları içerisinde yer alan Cankurtaran mevkii ileÇardak ilçemize yaklaşık 16 kilometre mesafede bulunan ve idari olarak Burdur ili,Yeşilova İlçesi, A. Kırlı Köyü, Akyol Boğazı mevkilerine yeni taş ocakları açtı. Kaklıkkasabasının kuzey batısında yer alan Malıdağ eteklerine Karayolları kırma taş ocağı açtı.Aynı alana özel bir şirket de taş ocağı yatır mı yapmayı planlamaktadır.Özel bir şirket Honaz ilçesi,Kızılyer köyü civarında ürettiği alçıtaşı madeni üstkodunda bulunan ve önceden pasa diye başka bir alana yığdığı kalkeri kırmaya yönelik biryatırım yaptı ve pasaları ekonomik olarak değerlendirmeye başladı.İlimize bağlı Gölemezli kasabası, Ballıkaya mevkiine yeni bir taş ocağı açılmasıiçin yatırımlar yapılmaktadır.İlimizde bulunan hazır beton tesisleri ile prefabrik yapı elemanları fabrikalarınahammadde sağlayan ve halen üretim faaliyetini sürdüren kırmataş-mıcır ocaklarındayaklaşık 200 işçi ve personel çalışmakta olup bu ocakların yıllık cirosu yaklaşık 5 milyondolar civarındadır.KÜKÜRTKükürt : Metalik olmayan elementler grubundandır. Tabii kükürt minerali genelliklesarı kristaller,kütle veya tabakalar halinde, kalker, jips ve diğer minerallerle volkanlarcivarında, tuz domları ve sıcak su kaynakları çevresinde bulunur. Sülfür ve sülfatminerallerine bağlı olarak da bulunur. Kükürdün bir kaç allotropik şekli (alfa ve beta kükürt)vardır. Kükürt mum veya reçi neye benzer görünüşlü ve oldukça kırılgan bir mineraldir.Kükürdün üretildiği diğer önemli mineralleri ; Pirit(FeS2), markazit(FeS2), kalkopirit(Cu2Fe2S4), jips(CaSO4.H2O), anhidrit (CaSO4), tabii gaz(H2S), petrol,bitümlü şist vekömürdür.Kükürt, başlıca kimya sanayiinde (sülfürik asit ve karbon sülfür üretiminde), boya,suni ipek, barut, lastik, tarım ilaçları, gübre, cam sanayii vb. yerlerde kullanılmaktadır.Dünyanın bilinen önemli kükürt rezervleri ; Kanada, Meksika, A.B.D, Güney AmerikaÜlkeleri, Rusya, Polonya, İtalya, Finlandiya, İspanya, Fransa, Almanya, Japonya,Çin vb.ülkelerde bulunmaktadır.Memleketimizin bilinen kükürt rezervi toplamı 1 604 000 ton civarındadır.İlimize bağlı Sarayköy ilçesi, Tekke-Tırkaz köyleri arasıda bulunan kemiklideremevkiinde, Gölemezli Beldesi ile Babadağ, Kıranyer köyü ve Ilıcalar civarlarında yaklaşık% 10 tenörlü 40 000 ton kükürt rezervi tespit edilmiştir. Günümüzde ekonomik olmadığıiçin üretim yapılmayan bu sahaların ileride teknolojik gelişmelere bağlı olarak üretimyapabileceği tahmin edilmektedir.ONİKS :393

Silis kökenli ve karbonat kökenli olmak üzere iki ayrı kimyasal yapıda gözlenenoniks sıcak suların taşıdığı minerallerin kristallenmesi sonucu oluşurlar.İlimizdeki oniksler genelde karbonat kökenli olup büyük bir yataklanmagöstermezler.Genelde süs eşyası olarak değerlendirilen oniks küçük atölyelerde işlenerek vazo, kültablosu, isimlik v.b şekillerde pazarlanır.İlimiz, Merkez ilçeye bağlı Gölemezli Beldesi, Honalılar deresi mevkiinde yer alanve 1980'li yıllarda üretim faaliyetinde bulunan oniks yatağından elde edilen bloklar ilimizdebulunan fabrikalarda işlenerek özellikle Japonya başta olmak üzere yurt dışına ve içinepazarlanmıştır. Rezervi oldukça küçük olan bu işletme 1990'lı yıllarda üretimine aravermiştir.Bölgede rezerv tespit ve geliştirme çalışmalarına günümüzde devam edilmektedir.İlimiz, Baklan İlçesi, Dağal köyü civarında yer alan oniks ocağından çıkarılan küçük bloklaryine aynı köyde bulunan atölyede işlenerek özellikle Pamukkalede pazarlanmaktadır.ASBEST :Doğal olarak lifli bulunan bir grup minerale asbest (amyant) adı verilmiştir.Genellikle grimsi, beyaz ve yeşilimsi gri renklerde olurlar.Krizotil (3MgO.2SiO2.2H2O), lifleri uzun ve sağlam olan bir serpantin cinsidir. Krokidolit(NaFe(SiO3)2FeSiO3.H2O) lifleri kısa olan amfibol cinsi asbesttir. Mavi asbast adıyle debilinir. Diğer asbestler, antofillit (Mg.Fe)7Si8O22(OH)2), tremolit (Ca2Mg5 Si8O22(OH)2),amosittir ((FeMg) SiO3).Krizotil, serpantinler içinde düzensiz lif damarları halinde bulunur.Asbestler yüksek direnç ağırlık oranı ve yanmazlık özellikleri dolayısıyla, bilhassaısı ve başınca dayanıklı çeşitli izalatörlerin yapımında, yanmaya dirençli çeşitlidokumalarda, elektiriksel izalasyonlarda, kağıt, zemin döşemesi, kaplamalar, boya, dolgumaddeleri, çimento otomotif sanayii vb. kullanılmaktadır.Dünyanın baslıca asbest üreten ülkeleri ; Kanada, Güney Afrika Cumhuriyeti,Rusya, A.B.D. vb.‘dir.Memleketimizin bilinen asbest rezervi 5 550 705 tondur.İlimize bağlı Çal ve Bekilli ilçeleri civarında asbest yataklanması gözlenmiştir.Bekilli ilçemize bağlı Üçkuyu ve İkizbaba köyleri civarında, Süller kasabası ile Çal İlçemizebağlı Dağal köyü civarındada asbest gözlenmektedir. Rezervi düşük olan bu yataklargünümüzde ekonomik olmadığı için çalıştırılmamaktadır.KUVARS :Renksiz veya kırmızı, pembe, kahverengi, mor, siyah vb. renklerde olur.Taneli,kesif kütle ve kılımsı agrega halinde kristalli olarak bulunur. Rutil, hematit, klorit,gaz veya su habbecikleri içerebilir.Tabiatta oldukça farklı şekilde oluşur. Mağmatojen, hidrotermel ve pnömatojenolduğu gibi metamorfik olarakta oluşabilir. Kuvars kristalleri genellikle bozuşmuş kuvarsdamarlarında oyuk ve cepler içinde ve süt kuvars örtü yatakları içinde bulunur.Kuvars kristalini en önemli özelliği, piezoelktrik (bir elektrik devresinde elektrik frekansınınkontrol ve filtrasyonunu ölçmeye yarayan özellik) olmasıdır.Elektronik cinsi kuvars işlenmiş kristaller haline getirildikten sonra başlıca elektrikfrekansının kontrol ve seçiminde,daha az olarak da prizma,mercek ve kuvarskamalarında, ultrasonik aletlerle vb. yerlerde kullanılmaktadır.Dünyanın bilinen önemli kuvars kristali rezervleri ; Brezilya, Rusya, Madagaskar,İngilitere, Fransa, A.B.D., Norveç, Meksika, Küba, Şili ,Güney Afrika Ülkeleri vb. ülkelerdebulunmaktadır.394

İlimiz merkez ilçeye bağlı Şirinköy civarında önemli kuvars rezervi tespit edilmiştir.Şirintaş Cam fabrikasıda bu rezerv göz önüne alınarak Şirinköye kurulmuş olmasınakarşın bu alanda yer alan kuvarsın iz element olarak istenmiyen empürteler içermesininanlaşılması üzerinede Şirintaş cam fabrikası ihtiyaç duyduğu kuvarsı Aydın ilindenkarşılamaya başlamıştır.İlimize bağlı Babadağ ilçesi civarındaki metamorfik seri içinde kuvarsarastlanılmıştır.İleride teknolojinin gelişmesi halinde bu yataklar işletilebilinir.POTASYUM :Potasyum (K), bitki hayatı için elzem olan üç büyük elementten biridir. Başlıcamineralleri silvin (KCl), halit (NaCl) ve her ikisinin karışımı olan silvinittir. Silvinit,potasyumun yeraltı işletmesiyle üretilen en önemli cevheridir.Potas terimi isim olarak kullanıldığında K2O eşdeğeri karşılığındadır;sıfat olarak,potasyum bileşikleri veya potasyumlu maddeler anlamındadır. Potasyum tuzları :potasyum klo rür (en az %60 K2O içerir),potasyum sülfat(en az %50 K2Okapsar),potasyum-mağnezyum sülfattır (%22 K2O ve %18 MgO içerir),potasyumnitrat(potasyum klorürden üretilir).Potasyumun önemli bir kaynağı göl ve deniz sularının tuzlarıdır. Potasyumbileşiklerinin kaynakları,polihalit,vyominit,yeşil kumlar ve porfiri bakır artıklarıdır.Derinlerde yataklanmış potasyum yatakları, petrol sondaj karotlarının analizleri ilebulunmuştur.Potasyum başlıca ziraatta karışık gübrelerinin üretiminde olmak üzere boya, ilaç,deterjan, sabun, cam ve analitik ayıraçların yapımında kullanılmaktadır.Dünyanın bilinen başlıca potas rezervleri ; Rusya,Kanada,A.B.D Almanya, İsrail, Ürdün,Fransa, İspanya, Habeşistan, Kongo vb. ülkelerdedir.İlimize bağlı Sarayköy ilçemiz,Sığma Beldesi civarında yapılan jeolojik çalışmalaresnasında potasyum varlığı açığa çıkarılmıştır. Tenör, içerik ve rezerv yönündengünümüzde ekonomik olmayan bu ocak ileride teknolojinin gelişmesi ile üretim yapabilirhale gelebilir.ZIMPARA :Zımpara ; Primer bir alüminyum oksit olan korundun (corundum Al2O3) bir cinsidir.Korundunun hematit ve manyetitli koyu renkli yumrulara benzer şekline zımpara denir.Zımpara, genellikle ince zerreli ve siyahımsı renktedir. Mermer,mikaşist gibi metamorfiklerde,peridotit,nefelinsiyenit ve pegmatitle içinde bulunur.Zımpara çok sert olduğundan madenlerin cilalanmasında,zımpara kağıt ve bezlerininyapımında, agrega olarak kaymayan kaldırım ve yol kaplamalarında ve her türlü cilalayıcımaddelerin yapımında kullanılır.Korundun diğer bir cinsi "asil korund" dur. Şeffaf ve güzel renklidir. Kırmızırenklisine yakut (rubi), mavi renklisine gök yakut (safir) denir. Plaser yataklar içindebulunan"asil korund" mücevher olarak kullanılır.Dünyanın baslıca önemli zımpara üretici ülkeleri ; Rusya ,A.B.D, Yunanistan,Türkiye, Rusya’dır.İlimizin batısında yer alan Aydın ili,Karacasu ilçesinin ilimiz ile sınır olan köylerindeönemli zımpara üreten ocaklar bulunmaktadır.İlimiz,Acıpayam ilçesi,Yatağan Beldesi civarında,Buldan İlçesi Erlaganlı köyücivarın da, Çal İlçesi, Ortaköy Beldesi, Hacı Gökmen sekisi mevkiinde,Güneyİlçesi,Dedeköy-Cindere arasındaki Karanlıkdere mevkiinde,Narlıdere ile Cindere köyleriarasındaki Kayışalanı mevkiinde, Dereköy, Tozlak mevkiinde, Tavas İlçesine bağlı NikferBeldesi, Ortacatepe etekleri ile Ulukent Beldesi, Köycivarı mevkiinde zımpara yataklarıbelirlenmiştir.Günümüzde ekonomik olarak çalışmayan bu ocakların ileride teknolojinin gelişmesi ileüretim yapar hale geleceği tahmin edilmektedir.395

GRAFİT :Grafit, tabiatta rastlanan karbonun ikinci şekli, modifikasyonudur. Metal olmayanunsurlar grubundadır. Donuk kuyu gri, açık gri renklidir. Eli boyar ve ele yağlı hissi verir.Grafit genellikle, yaprağımsı, toprağımsı bazen de şuai görünüşlüdür.Grafit, magmatik ve metamorfik kayaçlarda, şist ve mermerlerde çatlak dolguları halindeoluşur. Damar tipteki bu grafitler feldispat, kuvars,mika,piroksen,demir sülfitler ve rutilleberaber bulunurlar. Toprağımsı (amorf) grafit,kömür yataklarının intrüziflerle metamorfizeedilmesi sonucu oluşur. Genellikle kumtaşı, şeyl, kayrak ve kalkerlerle beraber bulunur.Yaprağımsı (pulumsu) grafitler ise,gnays,şist ve mermer gibi metamorfik sedimanterkayaçlar içinde saçılmış olarak bulunurlar. Ancak bu tip kayaçlar içinde,metamorfizmadanönce karbon yataklanması mevcut olmalıdır.Grafit başlıca metalürjide,dökümhane ve laboratuvarlarda kullanılan potalarınyapımın da, kurşun kalem, yağlayıcı madde, çeşitli boya ve soba boyalarıyapımında,elektrik endüstrisi vb. yerlerde kullanılmaktadır.Dünyanın bilinen grafit rezervleri başlıca ; A.B.D, Meksika, Avusturalya, Avusturya,Rusya, Norveç, Brezilya, Kanada ve Çin gibi ülkeler yer alır.Ülkemizde bilinen grafit rezervi toplamı 5 000 ton kadardır.İlimizde metamorfik birimler içinde düşük karbonlu grafitler yer, yer çıkarılmaktadır.Ekonomik olarak dökümcülere satılacak kalitede düşük karbonlu grafit Çal vePamukkalenin üst bölümünde yer alan Sakızcılar köyü civarından yıllar önce çıkarılmıştır.Şimdilik üretim yapılmayan bu ocaklarda ileride teknolojinin gelişmesi ile düşük tenörlü vedüşük rezervli ocaklarında ekonomik hale gelmesi sonucu üretim yapılabilinirDİYATOMİT :Diyatomit : Kizelgur,Diatome'lerin (silisli agler) fosilleşmiş kalıntılardan oluşmuşolup, genellikle bir kısım Radyolarya ve az olarak foraminiferleri de içerir. Diyatomit,amorf-sulu ve opalsilis ile çeşitli katışıkları (silisli kumlar, kil mineralleri, demir, alkaliler vealkalin topraklar) da kapsar.İşlenmemiş diyatomitin sertliği (Mohs cetveline göre 4-6.5) arasında değişmektedir.Diyatomit başlıca,endüstriyel filtrelerde,ısı ve ses izalasyonunda, seramiklerde, absorbentolarak, sentetik silikat yapımında, İnşaat malzemesi, çimentolu alışımlar için kalıplaşmayıönleyici etken olarak, kozmetikte,haşere ve tarım ilaçlarında kullanılmaktadır.Memleketimizin bilinen Diyatomit rezervi toplam 108 870 000 M3 civarındadır.İlimiz, Sarayköy ilçesi, Karakıran ve Tırkaz köyleri arasında diyatomit varlığı açığaçıkarılmıştır. Bu çevrede bulunan Alçıtaşı ocakları civarında bulunan diyatomit ile DenizliÇimento fabrikası bir ara ilgilendi fakat ekonomik olarak günümüzde işletilemeyen bu ocakileride teknolojik gelişmelere bağlı olarak üretim yapabilir.I.1.2. Metalik Madenlerİlimizde bu güne kadar yapılan jeolojik çalışmalar sonucu metalik madencilikpotansiyelini iki ana grup’ da toplamak mümkündür.A-) Bu güne kadar yapılan jeolojik çalışmalar sonucu varlığı ve rezervi açığaçıkarılan bu çalışmalar sonrası da üretim faaliyetinde bulunulan hammadde yatakları.İlimiz sınırları içerisinde günümüzde üretim faaliyetinde bulunarak artı değer üretenmetalik maden yatakları şunlardır.1-) Krom2-) Manganez3-) Manyezit (Sepiolit-Huntit)B-) Yapılan jeolojik çalışmalar sonucu varlığı ve rezervi açığa çıkarılan, geçmiş debir miktar üretim yapılmış olsa bile günümüzde ekonomik olmadığı için halen üretimfaaliyetinde bulunulmayan hammadde yatakları.396

1-) Bakır2-) Demir3-) Altın4-) Gümüş5-) KurşunTeknolojinin son derece gelişmeye açık olduğu günümüzde bundan daha 20-30 yılönce tenör ve rezerv bakımından çalıştırılamayan ocaklar günümüzde ekonomik halegelmiştir.KROM :Krom ; Parlak gümüş renginde, çok sert (en sert metal) bir metalik elementdir.Kromun başlıca elementi kromitdir. Kromitlerin genel kimyasal formülü ;(Mg,Fe2)O(Cr.AlFe3) 2 O 3 tür. Çizgi rengi koyu kahve, sertliği 5.5, kırınımı gevrek vedüzensiz, özgül ağırlığı 4.1-4.9 gr/cm3’ tür.Krom yatakları genellikle peridotitler içinde (ultrabazik kayaçlar) bulunurlar.Ultrabazik magmanın farklılaşması sonucunda basınç ve sıcaklık şartlarına uygun olarak,magnezyumca zengin olivin ve piroksenlerle birlikte kristallenen kromit,magmadanayrılarak ilksel magmatik bantlanmaları oluşturur. Tektonik kuvvetlerin etkisi ve magmanınkristallenme koşullarının değişiklik göstermesi sonucu,peridotit içinde çeşitli tiptecevherlerin oluştuğu ileri sürülmektedir. Oluşum yönünden iki tip yatak tariflenmektedir.1-) Tabakalı yataklar (Stratiform yataklar)2-) Mercek şeklinde düzensiz yataklar (Podiform yataklar)Genelde ülkemizde, özelde de ilimizde oluşan krom yatakları mercek şeklindeki düzensiz(Podiform) yataklardır. Bu tip yataklarda krom minerali mercek şeklinde olup düzensiz biryayılım gösterir araması, üretimi oldukça zordur fakat bu yatakların tenörü yüksekrezervleri ise düşüktür. Krom cevheri özellikle çelik endüstrisi, demir-krom alaşımları,çeliğin sertleşmesi, paslanmaz çelik, yüksek sıcaklık alaşımları, jet motorları, gaztribünleri, ateşe dayanıklı tuğla, boya yapımı v.b sanayilerde kullanılmaktadır.Dünyanın bilinen önemli kromit cevheri rezervleri ; G.Afrika, G.Rodezya, ABD,Filipinler, Rusya, Çin, Arnavutluk, Finlandiya, Kanada, Hindistan ve Türkiye'de yeralmaktadır.Ülkemiz tenör ve üretim bakımından Dünyada oldukça iyi sıralamada yer alırkenrezerv yönünden ise düşük bir tonaja sahiptir.İlimiz krom üretimi yönünden oldukça iyi bir konumdadır. Fethiye, Acıpayam,Yeşilova üçgeni içinde yer alan ultrabazik kayaçlarda yüksek tenörlü krom üretilmektedir.İlimizdeki krom cevherleşmelerinin doğrultusu Acıpayam Karaismailler köyü civarındaNW-SE dur. NW' ya doğru gidildikçe E-W istikametine doğru döndüler görülmektedir.Cevher eğimleri 45-60 derece dalımlar ise 15-40 derece civarındadır. Acıpayam Mevlütler-Alaattin civarlarında cevher doğrultuları N-S ve NE-NW olmaktadır. Karaismailler köyücivarında cevherleşme genelde kalın dünit kılıfı içinde yer alır. Bu ana cevherleşmeyi takipeden ikinci zon ise çok ince dünit kılıfı içinde olup yer, yer kılıf harzburgite dönmektedir.Bu civardaki yatakların kalınlığı ortalama 5 metre civarında olup l5 m kadar kalınlıkgöstermektedir. Mevlütler köyü civarında (Monton madencilik) ise bir birine paralel beşdamar izlenmektedir. Cevher kalınlıkları genelde ince olup 5 m' ye kadar kalınlıkgösterebilmektedir. NW-NE doğrultulu faylarla cevherler küçük atımlara uğratılmışlardır.Daha düşük tenörlü kromlar ise zenginleştirme tesisinden geçirilerek özellikle yurt dışınapazarlanmaktadır.Güneyde Fethiye-Köyceğiz,Kuzeyde Acıpayam-Kale arasında kalan "GüneybatıAnadolu Peridotit Masifi" 25 km genişlikte, 150 km. uzunlukta (NE-SW) olup masifinortalama kalın lığı 1.5 km civarındadır (Borchert-1958). Bu masif kuzey ve güney peridotitmasifi olarak iki ye ayrılır (T.Engin-1972).Güney birim 700 km2,kuzey birim ise 2800 km2kadardır. Graciansky (1972)'ye göre bölge baslıca alttan üste doğru üç ana ünitedenoluşur.a) Otokton serib) Ara ekeaylar karmaşığı397

c) Peridodit napıOTOKTON SERİ : Senomanien-Alt Burdagalien ve üst Burgalien klastiklerinden oluşur.Kıvrımlı ve blok faylanmalı bir yapı gösterir.ARA EKAYLAR KARMAŞIĞI : Diyabaz, fillitler, mermerler, anfibolitler, spilitlerdenoluşmuştur.PERİDODİT NAPI : Ara ekaylar karmaşığı üzerine tektonik olarak oturur. Peridotitlerbaşlıca harzburgite az miktarda dünitlerden oluşur. Ayrıca seyrek olarak piroksenit,diyabaz dolerit dayklarına rastlanılmaktadır.HARZBURGİTLER :Başlıca olivin, olivin ve kromitten oluşur. Sahaya egemendirler.Mostraların çoğunda ince limonit kılıfından ileri gelen kırmızımsı renk görülür. Arazidekırmızı-kahverengi ve yeşilimsi renkli ve aşınmaya dayanıklı sarp görünümleri ilebelirgindirler. İnce dissemine kromitlere rastlanır.DÜNİTLER :Harzburgitlere göre daha açık ve hafif kırmızımsı sarı bir renkte görünürler.Daha kolay aşınabilir olduklarından,toprağımsı,yumuşak ve çevresine göre oyuk bir yüzeyşekli verirler. Karadolu (Acıpayam-Karaismailler) civarında 2-10 m. kalınlıkta merceklerhalinde izlenirler. İki km. civarında Faylarla parçalanmış halde izlenebilmektedir.Cevherleşmeye yataklık ederler.PİROKSENİT DAYKLARI :Çok seyrek olarak rastlanır. Çoğunlukla ortopiroksendayklarıdırlar. İçlerine yerleştikleri kayaçlar henüz soğumadan (Manto içinde) sokulumyaptıklarını gösteren izler vardır.DİYABAZ DAYKLAR : Bölgede çok sık rastlanır. Karaismailler civarında E-W doğrultu,3-8m. kalınlıkta,130 m. takip edilebilmektedirler.DOLERİT DAYKLAR : Acıpayam Çatak civarında rastlanır. Farklı yönlerde yer alırlar.Kratese yaşlı kabul edilen (İ.Ketin-1983) peridotit masifi etkin faylanmalar nedeniyle çokkırıklı bir yapı kazanmışlardır. Graciansky(1968-1972)birbirini izleyen iki ayrı formasyonunvarlığından bahsetmektedir. Bunlardan birincisi, ekaylara ve şariyajlara neden olanhareketler, ikincisi birbiri üzerine gelmiş birimleri faylanmalar ve kıvrımlarla bölen düşeyhareketlerdir.Tektonik hareketler en çok NW-NE ve NE-SW doğrultularında etkinlik göstermişlerdir.İlimiz çevresinde günümüzde şu şirketler krom üretimi faaliyetindebulunmaktadırlar.1) Madencilik Limited Şirketi,2) Filiz Madencilik Şirketi,3) Türk Maadin Şirketi,4) Etibank Kamu İşletmesi,5) Monton Madencilik Şirketi,6) Sürücüoğlu Madencilik Şirketi,7) Dedeman İşletmeleri üretim yapmaktadır.MADENCİLİK LTD.ŞTİ. :Yıllık üretim 1.000 ila 40.000 ton arasında değişmektedir. Halenişletilmekte olan cevher tenörü %34,cevher kalınlığı 0.5-8 m. civarındadır. Saha rezervbakımından zengindir. İşletme usulü yatay dilimli rample metodudur. İşçi sayısı azami 50kişiyi geçmemektedir. Götürü usulde çalışılmaktadır. Üretilen tüvenan cevher triyaja tabitutulmakta, toz cevher (-25 mm.. jiglerde geçirilerek) değerlendirilmektedir.FİLİZ MADEN : İşçi sayısı 10 ile 80 arasında değişmektedir. Rezervlerin azaldığısöylenmekte ve çalışan işçi sayısı da azalmaktadır. Cevher tenörü zengindir (%40-46Cr2O3). Tüvenan cevher triyaja tabi tutulmakta, toz cevher (-25 mm ve-5 mm.) jig vesallantılı masalardan yaralanılarak zenginleştirilmektedir.TÜRK MAADİN :Rezerv durumu bilinmemektedir. Son yıllarda üretimde mekanize metodageçilmiştir.Cevherler sistematik olarak kırılarak,öğütülerek toz haline getirilmekte,sallantılımasalardan geçirilerek (çok sayıda sallantılı masa mevcuttur) konsantre krom (%50-52Cr2O3) elde edilmektedir. İşçi sayısı maksimum 100 civarındadır.398

ETİBANK :Üçköprü, Andızlık, Zımparalık yataklarında çalıştıkları bilinmektedir. Acıpayamilçemize bağlı Karaismailler Köyü civarında krom ruhsatları olup bu madenlerinde fazla biraktivitede bulunmamışlardır. Elde fazla bilgi yoktur.MONTON :Rezerv bakımından zengin işletme ömrü uzundur. İşçi sayısı zaman, zaman250-300 kişiyi bulmaktadır. Yıllık üretim 30 000 ton satılabilir krom civarındadır. Tüvönancevher triyajla ayıklanmakta iri parçalar strapadan geçirilmekte,toz cevherler ise jig vesallantılı masadan geçirilerek zenginleştirilmektedir. Cevher zengin olup tenör %40-48Cr2o3 civarındadır.SÜRÜCÜOĞLU :Acıpayam civarında faaliyet göstermektedir. Damar kalınlıkları az ancakzengindir (%40-48 Cr2O3).Üretimleri azdır. İşçi sayıları azami 20 civarındadır. Buişletmedeki dünitler ateşe dayanıklı tuğla yapımına elverişli olduğundan, müşteribulabilmektedir.DEDEMAN : İlimiz Acıpayam ilçesi ile Burdur ili Yeşilova ilçesi civarında faaliyet gösterdiğibilinmektedir. Elimizde fazla bir bilgi yoktur.İlimiz Acıpayam, Tavas, Eskere, Kale ve Çameli ilçelerinde üretim faaliyetindebulunan yaklaşık yedi büyük krom işletmesi vardır. Bu işletmelerden talebe göre yılda 100000 ton üretim yapılmaktadır. Üretilen kromların ihracatından büyük miktarda gelir eldeedilmektedir. Bu işletmelerde ortalama 500 işçi ve personel istihdam edilmektedir.MANGANEZ :Manganez : Görünüşte krom ve demire benzeyen gri-beyaz renkli ve çok kırılganbir metaldir. Doğada bulunan en önemli ekonomik minerali Pirolusit (MnO2) ile Manganit(MnO (OH) dir.Manganez yatakları genellikle ikincildir. İlksel ana kayaçdan ayrılanmanganez,diğer manganez bileşikleriyle cevher yataklarını oluşturmak üzere toplanır.Manganez ayrıca deniz altında, manganez oksit yumruları şeklinde oluşur.Manganez başlıca,dökme demir ve çelikte, kükürdün zararlı etkilerinigidermede,su boruları,ısıtma ve havalandırma sistem ve aletlerinde,bina,köprü,baraj,beton ,yol kaplamaları ve benzeri yapılarda,çelik alaşımlarda, elektrik,endüstri makine ve aletlerinde, çeliklerin saflaştırılmasında, fotoğrafcılıkda (hidrokinonüretiminde), boyalarda, pil yapımında, ilaç sanayide, cam sanayide, gübre ve tuğlayapımında kullanılmaktadır.Dünyada bilinen manganez yatakları başlıca G.Afrika, Rusya, Gabon, Brezilya,ABD, Avusturalya, Hindistan ve Çin'dedir.Ülkemizde bu güne kadar yapılan araştırmalar sonucu varlığı açığa çıkarılanmanganez cevheri 30 milyon tonun üzerindedir.İlimiz, Tavas ilçesi, Ulukent kasabası civarında Tavas-Ulukent, Erdoğmuş veDodupınarı manganez yatakları bulunmaktadır. Halen üretim faaliyetinin sürdürüldüğüTavas-Ulukent yatağı ülkemizin en kaliteli manganez yatağıdır. Bu yatak daki manganeztenörü % 35-58 arasında değişirken sahanın 4 000 000 ton Görünür rezerv içerdiğihesaplanmıştır.1950'li yıllarda kapalı ocak işletmeciliği yöntemiyle çalıştırılan bu ocaklar 1992 yılındaTürkiye Demir-Çelik Sanayi bünyesine katıldı. Bu tarihten itibaren açık işletme yöntemiyleüretim yapılan ocaktan elde edilen manganez Karabük,Ereğli ve İskendurun'da yer alandemir fabrikalarımızda tüketilmektedir.Türkiye Demir-Çelik Sanayi' nin taşaronu olan bir firma tarafından işletilen buocaktan elde edilen manganez TIR' larla bu üç fabrikaya taşınmaktadır. Yaklaşık 50 işçive personelin istihdam edildiği bu ocağın tüm üretimi kapalı devre kendi fabrikalarındatüketildiğinden cirosu bilinmemektedir.İlimiz, Çal ilçesi, Ortaköy kasabası, Karasu dere mevkii ile, Merkez ilçeye bağlıŞirinköy, Ballı kavak ve Yemiş kayası mevkilerinde de manganez oluşumu gözlenmiştir.Fakat bu ocaklar günümüzde ekonomik değildir. Bu yüzdende şimdilik çalışmamaktadır.399

MANYEZİT :Manyezit ; çok hafif metalik bir element olan magnezyumun doğal birkarbonatıdır.12 atom numaralı magnezyum 24.32' lik atom ağırlığı ile hafif bir metalikelementtir. Özgül ağır lığı 1.74 gr/cm3 olan magnezyum elementi,651 Co' nin üstündeergir ve 110 Co' de kaynar. Gümüş renkli parlak renkli olup havada hemen mat renkli incebir oksit tabakası ile kaplanır. 500 Co' nin üstünde parlak bir alevle yanarak MgO 'edönüşür. Bu özelliğinden fotoğrafçılıkta faydalanılır. Kolaylıkla şekil verilebilir. İnce plakave tel haline getirmek mümkündür.Magnezyum elementine, reflakter malzemelerin temel elementi niteliğinikazandıran husus, oksijene olan yüksek afinitesi ve oksijenle oluşturduğu magnezyumoksidin (MgO),3000 Co sıcaklıklara kadar ergimeyerek katılığını muhafızaedebilmesidir.Yüksek kimyasal reaksiyon yeteneği nedeniyle, magnezyuma doğada safolarak rastlamak mümkün değildir. Manyezit genellikle donuk beyaz,grimsi beyazrenklerde gözlenir. Parçaları taneli ve kesiftir. Magnezyumun doğada en çok bilinenminerali dolomit (Ca, Mğ (CO 3 ), brusit (Mg (OH) 2 ) olivin veya krizolittir.Manyezit genelliklemagnezyumca zengin yeşil taşların (peridoditlerin), termal suların etkisiyle bozuşmasısonucu oluşur. Doğada 60 dan fazla Mg minerali bilinmektedir. Bu minerallerdenhammadde olarak üretilenleri şunlardır.Magnezit: Teorik olarak %47.7 MgO ve %52.3 CO 2 içerir ve doğada iri kristalli veyakriptokristalen olmak üzere iki şekilde bulunur. Spatik magnezit adı altında iri kristalenmagnezit içindeki eser elemen miktarına bağlı olarak beyazdan koyu kahverengiye kadarçeşitli renklerde bulunabilir. Avusturya magnezitleri % 8 civarında Fe ihtiva ederler ve bunedenle Broynerit adı altında anılırlar.Dolomit :Bir kalsiyum magnezyum karbonatlı olan dolomit,teorik olarak % 45.65MgCO 2 içerir pratikte ise MgO oranı % 10-40 arasında değişir. Dolomitten MgO ilk defa1913 yılında Pensilvanya' da elde edilmiş ve ABD’nin bu yıllardaki magnezyum ihtiyacıdolomitten bu yolla karşılanmıştır. Bu gün için dolomit Mg endüstrisinde daha çok denizsuyundan magnezya elde ediminde katkı maddesi olarak kullanılmakta ve bu amaçla ençok İngiltere,Fransa, Belçika, Japonya ve ABD madensel olarak üretilmektedir.Olivin : Bir Mg-Fe silikatı olan ve teorik olarak %23.4 MgO içeren olivin magnezyaelde ediliminden ziyade, fosterit(2Mg0.SiO2) malzemelerinin üretiminde kullanılır.Sinter manyezit metalurjik fırın ve reflakterlerinde, beton agregası olarak, yol kaplamalarında, lastik ve benzeri kimyasal ürünlerde,suni ipek kağıt yapımında, yüksek gerilimlielektriksel izalasyonlarda, şekerin rafinesinde, ilaç sanayide, seramik sanayide,patlayıcılarda, boya sanayide, kalıp yapımında, kibrit imalatında, termal özellikleriyüzünden uçak sanayide, nakil araçları yapımında, oksitlemeyi önlemede, pil sanayide vedaha bir çok sanayide kullanılmaktadır.Dünyada bilinen en önemli manyezit rezervi Çin, K. Kore, Y. Zelanda, Rusya,Hindistan, Avusturya, A.B.D v.b ülkelerde bulunur. Manyezit teknolojisinde Avusturyaoldukça ileri durumdadır. Ülkemizde üretilen manyezitin büyük bölümü bu ülkeyepazarlanmaktadır.DÜNYA HAM MAGNEZİT ÜRETİMİ (1 000 ton) :Tablo.I.1.Dünya Magnezit ÜretimiÜlkelerÇekoslovakya 3500 Çin 1000 Türkiye 336S.S.C.B 3300 Yunanistan 931 Hindistan 273Kuzey Kore 1720 A.B.D. 500 İspanya 268Avusturya 1429 Yugoslavya 422 Brezilya 271Kanada 180 G.Rodezya 100 G.Afrika 69Polonya 49 Avusturalya 17 Diğerleri 36Toplam Üretim 14 401 TonÜlkemizin bilinen manyezit rezervi 50 milyon ton kadardır. Ülkemizde en önemlimanyezit rezervine ve üretimine sahip il Eskişehir ve Kütahya’ dır.400

TÜRKİYE MAGNEZİT YATAKLARI :1/500 000‘ lik Türkiye Jeolojik haritasına göre Türkiye yüzölçümünün yaklaşık%8.5 i yeşil sahalar adını verdiğimiz ultrabazik kayaçlarla kaplıdır. Bunun doğalsonucu,Türkiye 'de de Jelmagnezit yataklarının bulunması idi, hatta magnezit 1850’lerdenberi çoğunlukla yabancılar tarafından işletilmekte olan kromit yatakları ile birliktebulunmaktadır. Nitekim bu durum yabancı şirketlerin dikkatini üzerine çekmiş ve dahabirinci dünya savaşından önce başta Konya - Meram olmak üzere Türkiye'de bazımagnezit yatakları işletilmiştir. Ancak ciddi ve magnezit üretimi Türkiye de 1961 yılındansonra başlamıştır. Türkiye de bulunan magnezit yataklarını Jenetik yönden iki tipe ayırmakmümkündür.1-Tek temsilcisinin Denizli'nin doğusundaki Hırsız dere-Çambaşı köy zuhuru olasedimanter oluşum şeklidir. Burada magnezit horizonları ,kilden konglomeraya kadaruzanan klasik tortul kayaçlar serisi içine yerleşmişlerdir. Magnezit oluşumu içinde sepiolitoluşumlarıda işlenmektedir. Diğer sepiolit birimine Eskişehir ilinin doğusundarastlanmaktadır. Burada sepiolit oluşumları içinde magnezit yumrularına rastlanır.2-Diğer yatak tipi,geri kalan magnezit zuhurlarının oluşum şeklini karakterize eder,genellikle serpantinleşmiş ultrabazik kayaçlarda çatlak,fay ve stockwerk dolgusu şeklindebulunur. Magnezit yer yer serpantinler üzerinde fosil alterasyon zonları içinde yumrularşeklinde bulunabilir. Cevher kalitesi ve niteliği oluşum koşullarına bağlıdır. Genel olarakyüksek silis ve kalsiyum oranı, her yerde yüksek demir oranı en önemli sorundur. Türkiyedeki magnezitler, Jelmag nezit tipi yatakların tüm özelliklerini taşımaktadır. Fe, Silis veCa0 oranı yataktan yatağa değişmekle birlikte genellikle düşüktür. Türkiye magnezitrezervlerinin miktarı kesin olarak bilinmemektedir. M.T.A. Genel Müdürlüğününyayınlarından ülkemizdeki magnezit rezervinin 56.6 milyon ton kadar olduğu belirlenmiştir.Ülkemizde yer alan magnezit rezervlerinin illere göre dağılımı ise şu şekildedir.Tablo.I.2.Magnezit Rezervlerinin İllere Göre DağılımıEskişehir-Kütahya-Uşak Bölgesi 49 milyon tonDenizli Acıpayam Bölgesi 0.6 milyon tonBursa Bölgesi2 milyon tonKonya-Meram Bölgesi5 milyon tonTOPLAM 56.6 milyon tonTürkiye magnezit rezervi 56.6 milyon ton olarak kabul edilirse bu miktar dünyamagnezit rezervinin yaklaşık %5' i kadarını oluşturmaktadır. Dünya magnezit rezerviyaklaşık 12.322 milyar ton kadardır. Türkiye’nin magnezit rezervi 56.6 milyon tondan dahafazla olduğu tahmin edilmektedir.İlimize bağlı Bozkurt ilçemiz sınırları içerisinde yer alan Hırsız deresi mevkiinde bulunanmanyezit yatağı litarütürlere girmiştir. Hırsız deresinde yer alan ocaklar yıllardırçalıştırılmaktadır.M.T.A genel Müdürlüğü geçen yıllarda Aşağı Karaçay köyü civarında Sepiyolitarama çalışmaları yapmıştır. Bu bölgede önemli rezervler tespit etmiştir.İlimize bağlı Acıpayam ve Çameli ilçesi civarında önemli manyezit rezervleribelirlenmiştir. Acıpayam ile Çameli ilçesi arasında yer alan Suçatı köyü civarında bulunanHuntit'de bir manyezit mineralidir. Buradan elde edilen huntit bir ara yurt dışına pazarlandı.BAKIR :Bakır metalik elementlerden biri olup,başlıca mineralleri ; taii bakır(Cu), küprit(Cu2O), kalkopirit (CuFeS2), kalkosin (CuS), bornit(Cu3FeS3), malakit(CuCO3.Cu(OH)3),azurit (Cu3 (CO3)2(OH)2), tetrahidrittir (3Cu2S.Sb2S3).401

Bakır daha çok volkanik kayaçlar içinde bulunsada, şist, kil, ve kumtaşları içinde deolabilir. Skarnlaşma gösteren kayaçlarda işletilebilir nitelikte bakır cevherlerinerastlanabilir.Ayrıca asidik derinlik kayaçlarından, düşük tenörlü olmasına rağmen çok önemli miktardapor firi bakır elde edilmektedir. Özellikle damar tipi cevherleşmelerde bakır cevherleri ileKurşun, Çinko cevherleri arasında yakın ilgi vardır. Porfiri tip bakır yataklarında ise,genellikle molib denit ile ilgi görülür. Bakır sülfürler siyah,mor,sarı,bakır oksitler ve tabiibakır donuk kırmızı, bakır karbonat cevher mineralleri ise mavi ve yeşil renklidirler.Bakır bilhassa elektrik,makine ve otomotif sanayiinde ve çeşitlialaşımlarda,dekoratif kaplama ve çeşitli süs eşyalarında, altın alaşımlarında vb.kullanılmaktadır.Bakır cevherinin ekonomik tenörü ortalama %0.36 Cu (cutoff değeri %0,18 Cu olan ve%0,008 molibden içeren porfiri tipte bakır işletilebilmektedir) dır.Dünyanın başlıca önemli bakır cevheri yatakları ; Kanada, Şili, Kongo(Kinshasa),Peru, Rusya, A.B.D., Zambiya, Küba, Kıbrıs, Bolivya, Finlandiya, Hindistan, Meksika,Norveç, İsveç, Türkiye, Yugoslavya vb. ülkelerde bulunmaktadır.Memleketimizin bilinen bakır cevheri rezervi 240 790 000 ton (%1Cu eşdeğerli)kadardır.Artvin ilimize bağlı Murgul İlçesi ile Diyarbakır ilimize bağlı Ergani ilçelerinde üretimyapan kamu sektörü bünyesinde bakır işletmeleri vardır.İlimize bağlı Baklan ilçesi, Dağal köyü, Ahırdede ve Himmetsu mevkisinde, Çal ilçemiz,Selcen beldesi, Karaağaç deresi, Eskipınar çeşmesi ile yine aynı ilçemize bağlı Koçakköyü, Mandallı-Maden çukuru mevkisinde, Çivril ilçemiz civarındaki Bakacak tepe, Akalidere ve Çürüksu mevkiinde, Babadağ ilçemiz, Kıranyer köyü, Köyiçi ve Açıcay mevkiinde,Tavas ilçemize bağlı Kızılcabölük beldesi civarında ve yine bu ilçeye bağlı Vakıf köyücivarında bakır rezervi tesit edilmiştir.Tavas İlçemize bağlı Vakıf köyünde bulunan bakırın üretimi için 1980'li yıllardaVABAK adlı bir şirkette kuruldu. Belli bir sürede bakır üreten ve Göktaşı elde eden bufirma daha sonra ekonomik olmadığı için üretime ara verdi.İleride teknolojinin gelişmesi ile bakır tenörlerinde ve rezervlerinde daha düşük olanocaklar işletilebilir hale gelirse bu sahalarında o zaman üretim yapacağı tahminedilmektedir.DEMİR :Gümüş beyazı renkli metalik bir elementtir. Dövülüp şekillendirilebilir, mıknatıslakolayca çekilebilir, kolay oksitlenir.Başlıca demir mineralleri ; Hematit(Fe2O3)(kırmızı renkli) genellikle çimento katkımaddesi olarak da kullanılır, Manyetit (Fe3o4)(siyah renkli), Limonit veya Geotit (2Fe2O33H2O) (kahverengi), Siderittir(FeCo3) (kahverenkli)Yerkabuğunun demir kapsamı % 5.06 olarak saptanmıştır. Bu miktarın az birkısmı, muhtelif jeolojik şartlar altında ve farklı tipteki kayaçlar içinde dağınık olarakbulunur. Ekonomik olarak üretilen demir cevheri, primer cevherin atmosfer olayları neticesizenğinleş mesiyle hasıl olan hematitli tortul yataklar, metemorfik kayaçlarda bulunankarmaşık kökenli hematit ve manyetit yatakları, replase yataklar ve damar şeklindekiyataklardan sağlanır.Demir metali modern endüstrinin temel maddesi olup, her türlü endüstri içinlüzumludur. Ulaştırma araç ve gereçleri, inşaatlar, makine ve donatım, boru, domestikuygulamalarda, çelik vb. kullanılır.Doğrudan doğruya yüksek fırına sevk edilen veya kavrulup oksit haline getirildiktensonra fırına sevk edilen cevherlerin tenörleri genellikle ; manyetit %50 Fe’nin üstünde,hematit %50 Fe’nin üstünde, limonit % 45 Fe’nin üstünde, siderit % 35 Fe’nin üstündedir.Dünyanın baslıca önemli demir üreticileri ; A.B.D, Kanada, Meksika, PortoRiko, Güney Afrika Cumhuriyeti, Rusya, Avusturalya, İşveç, Çin, Hindistan, Brezilya, Şili,Venezuela, Liberya, Kuzey Kore, İngiltere vb. ülkelerdir.402

Memleketimizin bilinen demir cevheri rezervi toplam 540 700 000 ton kadardır.Sivas ilimize bağlı Divriğ İlçemiz civarında kamu sektörüne ait büyük kapasiteli bir demiryatağımız işletilmektedir. Malatya, Kayseri, Bingöl civarında küçük kapasiteli özel sektörbünyesindeki ocaklarda üretim yapılmaktadır. Malatya ili, Hekimhanı ilçesi civarında yeralan düşük tenörlü fakat yüksek rezerve sahip demir yatağının işletilmesine yönelikyapılan çalışmalara ise günümüzde ara verilmiştir.İlimizde ise demir rezervi merkez ilçeye bağlı Karcı beldesi ile Şirinköy arasındayer alan Sıcakdere, İsraildere ile Köpek pınarı deresi ve Tavas ilçemize bağlı Uzunpınarbeldesi, Topuz tepe, Üçkuyu tepesi civarında tespit edilmiştir. Tenör ve rezerv yönündenistenilen nitelikde olmayan bu ocaklar günümüzde çalışmamaktadır.İlimizde üretim yapanDenizli Çimento fabrikası ise demir ihtiyacını Uşak ve Manisa illerinden karşılamaktadır.ALTIN :Altın ; doğada az bulunması, üretimindeki zorluklar, paslanmaması ve kolayişlenmesi nedeniyle her çağda değerli metal olma kimliğini korumuş, tüm devirlerde engüvenilir takas malzemesi ve süs metali ile binlerce yıl para sistemleri için bir düzenleyiciolarak kullanılmış olup antik çağlardan beri insanların itibar ettiği maddeler içinde en baştagelen ve insanlık tarihini derinden etkileyerek, kimya biliminin gelişmesine ve yeni kıtalarınkeşfine neden olmuş bir metaldir.Altın karakteristik sarı rengiyle tanınan metalik bir elementtir. Kolaycaşekillendirilip, dövülebilir. Yumuşak ve ağırdır. Tabiatta, nadiren kristalli olarak bulunur.Genellikle levha, tel ve külçeye benzer şekillerdedir. Altın parasal değeri dışında,mücevherat olarak, çeşitli mikro elektronik tatbikatlarda ve laboratuvar aygıtlarında, tıp vedişçilikte, cam eşya sırlarında, fiberglas, yüksek ısıya dayanıklı plastiklerde, altın lehimişleri ve benzerlerinde kullanılmaktadır.Başlıca minarelleri ; Tabii Altın (Au), Silvanit ((Au,Ag)Te 2 ), Kalavarit (Au,Te 2 ),Nagyajit (Pb 5 , Au(Te,Sb) 4 S 5 ) vb.dir.Atın cevheri, kuvars ve kalsedon ile birlikte, bazen pritle damarlar halinde, açıkrenkli asidik magma intruzyonları yakında kontakt metamorfik, magmatik ve replaseyataklar (damar, masif kütle ve dağınık zerreler), çatlak dolguları, plaser, yataklar vekonglomeralar içinde bulunurlar.Altın cevherleri için ekonomik tenörler, fosil plaserler veya konklomeratik tiplerdekiyataklar için 7 gr Au/ton (Winwatersrand-Güney Afrika tipi, 4 000 metre derinliktenekonomik olarak çıkartılmaktadır), filoniyen tipteki yataklar için 10-15 gr Au/ton plaseryataklarda ekonomik limit 0.2-0.5 gr Au/M 3’ tür.Diğer ağır minerallerin plaser içinde bulunması, bu limiti daha aşağı düşürebilir.Altının yanı sıra cevher içinde gümüş mineralleri de mevcut olduğundan gümüştedeğerlendirilir. Ayrıca, altın rafinerisinde üretilen diğer elementler osminyum, iridyum,rutenyum, rodyumdur.Dünyanın bilinen başlıca altın rezervleri ; Güney Afrika Cumhuriyeti, Rusya, A.B.D,Kanada, Avustralya, Kolombiya, Güney Rodezya vb. ülkelerde yer alır.Memleketimizin bilinen altın rezervi 6 500 tondur (7.1-10.1 Au gr/ton). 100 ton altınve 1 100 ton gümüş rezervi tespit edilen altın madeni, Kaymaz(Eskişehir), Efem Çukuru(Seferihisar), Küçükdere (Balıkkesir), Ovacık (Bergama), Mastra (Gümüşhane) veCerattepe (Artvin) de bulunmaktadır. Bu madenlerden yaklaşık 15 ton/yıl altın ve 150ton/yıl gümüş yapılacak yaklaşık 250 milyon dolarlık bir yatırımla üretilebilecektir. Yalnızbu 6 madenin ülkemiz ekonomisine katkısı 700 milyon/dolar mertebesindehesaplanmaktadır.İlimiz, Çivril ilçesine bağlı Koçak köyü Kartaldağı mevkiinde düşük tenörlü ve küçükrezervli altın sahası bulunmaktadır. Günümüzde ekonomik olmadığı için bu saha şimdilikçalıştırılmamaktadır.GÜMÜŞ :403

Gümüş ; Tabiatta metal olarak bükülmüş dallı, budaklı kütleler halinde bulunanbeyaz bir elementtir. Haddelenebilir, dövülebilir kolayca şekillendirilebilir veya yüksekcilaya elverişlidir.Başlıca gümüş mineralleri ; Tabii Gümüş (Ag), Arjantit (Ag2S), Polibasit(Ag5AsS4), Stephanit (Ag3SbS3), Pirarjirit (Ag3SbS3), Serarjirittir (AgCl).Gümüş, bakır, kurşun, çinko ve altın yataklarında bulunur. Özellikle Prekambriyen,Kretase ve tersiyer yaşlı kayaçlarda primer yataklar halinde filoniyen tipte görülür.Gümüş, başlıca fotoğrafçılıkta (fotoğraf emülsiyonları üretiminde),kimya ve gıdasanayiinde, ayna yapımında, gümüş eşyaların ve elektronik bileşiklerin yapımında, parave sikke yapımında, primer kuru ve sulu bataryalarda vb. yerlerde kullanılmaktadır.Gümüş, altın yatakları, özellikle hidrotermel kurşun-çinko yataklarıyla beraberolduğu halde mutlaka değerlendirilir. Bazen, gümüş galenit strüktürüne girerek %0.1'ekadar Ag tenörü gösterebilir. Zengin gümüş yatakları 200-1500 gr/ton Ag içerebilir.Kurşun izabesinde,bakır elektrolizinde,anot çamurundaki gümüş daimadeğerlendirilir.Dünyanın bilinen önemli rezervleri ; A.B.D. (Arizona,Nevada, Montana,Utah), Kana da,Meksika, Peru, Avustralya, Büyük Britanya, G.Afrika, Rusya vb. ülkeler de yer alır.Memleketimizin bilinen gümüş rezervi, toplam 340 000 tondur.İlimiz, Çivril ilçesi Işıklı-Yarabasan köyleri arasında yer alan Sarıbaba tepesi,Söğelen deresi, Yarabasan köyü civarında gümüş rezervi tespit edilmiştir.Düşük tenörlü ve küçük rezervli bu saha günümüzde ekonomik olmadığı içinçalıştırılmamaktadır. İleride düşük tenörlü gümüşlerde üretim yapılabilecek teknolojigeliştirilirse bu sahada üretim yapılabilinir.KURŞUN:Kurşun, parlak, mavimsi renkli, yumuşak, ağır, kolayca dövülüp şekillendirilebilen,korozyon direnci en çok olan bir metaldir.Başlıca kurşun mineralleri, galen (PbS), serizit(PbCO 3 ), anglesittir (PbSO 4 ).Kurşun cevherleri genellikle çinko, gümüş, altın ve demir mineralleriyle birlikte bulunur.Kurşun cevherlerinin oluşumu hidrotermal mağmatiktir. Çinko damarlar halinde bakır vegümüş cevherleri, pirit, kalsit, kuvars ve baritle birlikte bulunur. Metasomat veya replaseolarak dolomit ve kalkerler içinde yer alır kurşun sülfürü içeren solüsyonlar kayaçlar içineyavaş, yavaş nüfuz ederler. Kalker ve dolomiti çözerek eriyik hale getirirler ve galenitminerallerinin çökelmesini sonuçlar.Kurşun, başlıca boru ve çeşitli inşaat materyallerinin yapımında lehim, boya,matbaacılıkta, cephane ve döküm işlerinde, akümülatör, yüksek kompresyonlu motorlar veçeşitli nakil araçlarında, haberleşme ve elektrik gücü naklinde, tıpta ve atom enerjisindenyararlanmada, cam, seramik, boya ve lastik sanayiinde, tarım ve haşere ilaçlarında vb.yerlerde kullanılmaktadır.Kurşunu ekonomik tenörü %1 Pb’dir. Çinko ile beraber olduğunda (genellikleberaber bulunurlar) Pb, Zn %3.5 üstünde olan yataklar rezervleri de göz önüne alınarakişletilirler.Ayrıca bu cevherlerle beraber bulunan kadminyum, bizmut, indiyum, galyum,germanyum, kobalt, molibden, selen-tellür, talyum, antimon, gümüş, altında değerlendirilir.Dünyanın bilinen önemli kurşun cevheri yatakları başlıca ; Avustralya, Kanada,İrlanda, Çin, Meksika, Fas, Peru, Güney Batı Afrika,,A.B.D.,Rusya,Yugoslavya vb.ülkelerde yer alır.Memleketimizin bilinen kurşun cevheri rezervi 81 687 000 ton’dur (%1 Pb tenörlü ).Ülkemizde Çanakkale, Balıkkesir, Giresun, Sivas, Trabzon ve Kayseri civarında kurşunüretilmektedir.404

İlimiz, Çal ilçesi, Deşdemir köyü, Asdarardı ve İmamboğazı mevkiinde kurşunrezervi tespit edilmiştir. Günümüzde tenör ve rezerv yönünden ekonomik olmayan busaha ileride teknolojinin gelişmesi ile ekonomik hale gelebilir.I.1.3. Enerji Madenleriİlimizde bu güne kadar yapılan jeolojik çalışmalar sonucu varlığı ve rezervi açığaçıkarılan bu çalışmalar sonrası da üretim faaliyetinde bulunularak artı değer üretilen enerjihammadde yatakları aşağıda verilmektedir.1-) Linyit kömürü2-) Sıcak SuLİNYİT KÖMÜRÜ :Kömür ; Havanın oksijeni ile doğrudan doğruya yanabilen ve % 55-95 arasındaserbest veya bileşik halde karbon içeren organik kökenli kayaçlara denir. İncelemelersonucu kömürün tamamen karasal bitkilerin ürünü olduğu gözlenmiştir. Kömürler kökenleribakımından turba, linyit, taş kömürü ve antrasit olarak dört gruba ayrılırlar.TURBA : Muhtelif oranlarda karbon,hidrojen ve oksijen içeren koyu kahverengi vediğerlerine nazaran en genç olan kömürdür. Genellikle Kuvaterner yaşlı olupyosun,bataklık bitkileri ve ağaçların kısmen bozuşup ayrışması sonucu oluşmuşlardır.Günümüzde suyu çekilen göl yatakları ile bataklıklarda halen oluşmaktadırlar.Acıpayam,Çameli,Buldan ve Çivril ilçelerimiz sınırları içerisinde yer alan eski göl yataklarıile bataklıklardan üretilen bir miktar turba mantar üretimi ile seracılıkta kullanılmaktadır.LİNYİT : İçerdikleri bitkisel maddeler turbadan daha çok,taş kömüründen daha azkarbonlaşmışlardır. Siyah veya koyu kahverengidirler, dokuları amorf, ağaca benzeryapıda ve flamanlı olabilir. Linyitler genellikle 2000-7000 Kalori ısı içermekte olup Kretaseve tersiyer yaşlıdırlar.TAŞKÖMÜRÜ : % 70-85 karbonlu mat veya parlak siyah renkli bir kömürdür.7000kaloriden fazla ısı içermekte olup genellikle Paleozoyik yaşlıdır.ANTRASİT : % 85-95 karbonlu sert görünümlü siyah,parlak ve cilalı yüksek kalorilikömürdür.İlimizde üç linyit kömürü havzasında üretim faaliyetinde bulunulmakta olupönceden üretim yapılan fakat günümüzde ekonomik olmadığı için terk edilen 7-8 adetkömür ocağı mevcuttur.1-) Çivril Kömür Havzası ; Çivril ilçemize bağlı Tokça, Karahacılı ve Özdemirciköyleri arasında yer almaktadır. Yaklaşık kalorisi 3 000 - 3 500 arasında değişen kömürünkükürt içeriği oldukça yüksektir. İl merkezine girişine izin verilmeyen bu kömür çevre ilçemerkezleri ile Dinar ilçesi ve Isparta ili ve civarına pazarlanmaktadır. Kapalı ocakişletmeciliği yöntemiyle üretim yapılan ocaklarda geri dönümlü, göçertmeli uzun ayakyöntemi uygulanmaktadır.Kömürün en iyi pazarlandığı mevsimlerde havzada yaklaşık 10-15 ocak üretimfaaliyetinde bulunmaktadır. Havzanın jeolojik rezervi 10 000 000 ton olarakhesaplanmıştır. Havzadan yılda yaklaşık 100 000 ton kömür üretilmekte olup 1 000 işçiistihdam edilmektedir. Havzanın yıllık cirosu 5 milyon dolar civarındadır.2-) Kale Kurbağlık Kömür Havzası : Kale ilçemize bağlı Kurbağlık, Karakaya veYenidere köyleri arasında yer almaktadır. Yaklaşık kalorisi 3 000 - 4 000 arasında değişenkömürün kükürt içeriği yüksektir. İl merkezine girişine izin verilmeyen bu kömür çevre ilçemerkezleri ile Antalya Korkuteli,Burdur Yeşilova ilçesi ve Muğla ili ve civarınapazarlanmaktadır. Kapalı ocak işletmeciliği yöntemiyle üretim yapılan ocaklarda geridönümlü,göçertmeli uzun ayak yöntemi uygulanmaktadır .Kömürün en iyi pazarlandığımevsimlerde havzada yaklaşık 10-20 ocak üretim faaliyetinde bulunmaktadır.Havzanın jeolojik rezervi 12 000 000 ton olarak hesaplanmış olmasına karşınhavza rezervi 40 000 000 ton olarak tahmin edilmektedir. Havzadan yılda yaklaşık 150000 ton kömür üretilmekte olup 1 200 işçi ve personel istihdam edilmektedir. Havzanınyıllık cirosu 7 milyon dolar civarıdadır.405

3-) Buldan-Sarayköy,Bostanyeri Kömür Havzası : Buldan ile Sarayköy arasında yeralan Bostanyeri ve Sazak köyleri arasında yer alan bu kömür havzasında yer alankömürün kalorisi yaklaşık 5 000 civarında olup kükürt içeriği % 5,5 civarındadır. Çokyüksek kükürt içeriğinden dolayı sadece sanayi tesislerine pazarlanabilen havza kömürütektonizmadan oldukça fazla etkilendiğinden tozlaşma oranı oldukça fazladır. Havzanınyol ve alt yapı problemi çözülemediği için çalışan ocak sayısı ve üretimi oldukça düşüktür.Havzada üretim yapan 3-5 ocak bulunmaktadır. Bu ocakların yıllık üretimi ise 5 000-10000 ton civarındadır. Havzada yaklaşık 50-100 işçi çalışmakta olup havzanın yıllık cirosu0.5 milyon dolar civarındadır.İlimize bağlı Acıpayam İlçesi,Yatağan kasabası civarında, Çameli İlçesine bağlıSuçatı, Akşar, Karabayır köyleri civarında, Honaz İlçesi Y. Karaçay köyü civarında, Baklanilçesi ile Dağal köyü arasında yer alan kömür ocağı, Sarayköy İlçesi, Kabaağaç köyücivarında, Buldan İlçesi, Alandız Köyü civarında yer alan kömür ocağı ile Merkez İlçeyebağlı, Acıdere köyü civarında yer alan ve bir zamanlar işletilen kömür ocakları günümüzdeekonomik olmadığı için kapatılmıştır.İlimizden üretilen kömür ihtiyaca cevap vermediği için başta Soma olmak üzereilimize çevre illerden ve ithal kömür girişi oldukça yüksektir.JEOTERMAL - SICAK SU :Jeotermal enerji yer kabuğunun derinliklerinde bir magma odağı tarafından ısıtılan,çevresindeki normal yer altı ve yerüstü sularına göre daha fazla erimiş madde içerensıcaksu ve buharın taşıdığı ısı enerjisi olarak tanımlanabilir.Yerkabuğunun derinliklerinde ısınan bu meteorik sular kırık ve çatlak sistemlerinoluşturduğu yollarla yeryüzüne ulaştıklarında sıcak su kaynakları olarak belirlenir.Jeotermel enerji tükenmeyen ve yenilenebilen bir alternatif enerji kaynağıdır. Jeotermalenerji ile ısıtma maliyeti diğer ısıtma sistemlerinin ısıtma maliyetine nazaran çok dahadüşüktür.İlk çağlardan bu yana ilkel yollarla sağlık amaçlı olarak yararlanılan doğal sıcak sukaynakları ilk defa 1827 yılında İtalya’da asitborik elde etme amacıyla kullanılmıştır. 1905yılında ise ilk defa jeotermal enerjiden elektrik üretilmiştir.Ülkemizde Batı Anadolu’da mevcut bulunan önemli jeotermal alanlar genelliklegraben yapılarına bağlı olarak oluşmuştur.Ülkemizde jeotermal enerji araştırmaları 1962 yılında MTA genel Müdürlüğüncebaşlatılmış olup ilk kuyu 1963 yılında İzmir Balçovada açılmıştır. 1968 yılında İlimize bağlıKızıldere jeotermal alanı keşfedilmiştir. Ülkemizin jeotermal enerjiye dayalı ilk ve tekelektrik santrali 20.4 Mwe kapasite ile bu sahada kurulmuş olup üretimi halen sürmektedir.Ülkemizin görünür jeotermal potansiyelin elektrik üretimi eşdeğeri 350 Mwe, termaleşdeğeri ise 2000 Mwt olarak tahmin edilmektedir.Ülkemiz yer altı kaynakları yönünden oldukça zengin bir ülkedir. Yapılanma vemevzuattan kaynaklanan sektör sorunlarının giderilmesi halinde yıllık madenciliküretimi 2010 yılında 11 milyar dolar ve 2020 yılında ise 34 milyar dolar seviyesineerişebilecektir.Ülkemiz Jeotermal kaynaklar bakımından da oldukça zengindir. Yapılan çalışmalarsonucu en az 1 milyon evin bu kaynakla rahatça ısıtılabileceği ve bu yolla yılda 3milyar dolar petrol tasarrufu yapılacağı hesaplanmıştır.İlk yatırımdan sonra işletme giderleri minimum seviyede seyreden ve enönemlisi diğer yakıt türlerinin hepsinden ucuz ve yerli bir kaynak olan Jeotermal denDünyada ; evlerin ısıtılmasında, seracılıkta, elektrik ve karbondioksit gazı üretimi ilesoğutma tesislerinde yararlanılmaktadır.KIZILDERE JEOTERMAL ALANI :Bölgede menderes masifine ait metamorfik kayalar ile pliyosen ve kuvaterner çökelkayaları bulunur. Temelde menderes masifinin metamorfitleri yer alır. Kızıldere jeotermalalanı Ege graben sistemleri içinde yer alır. Kızıldere jeotermal sahasında 18 adet derinsondaj yapılmıştır. Denizli, Kızıldere jeotermal sahası yüksek entalpili bir sahadır.406

Ayrıca sıcak su akışkandan, yan ürün olarak CO 2 değerlendirilmekte ve kuru buz üretimigerçekleştirilmektedir. Bölgede seracılıkta son yıllarda hızla gelişmektedir. Yaklaşıksıcaklık 200 C 0 civarındadır.TEKKEHAMAM JEOTERMAL ALANI :Tekkehamam Jeotermal alanı jeolojik durum itibariyle Kızıldere jeotermalalanından farklı bir saha değildir. Kızıldere jeotermal sahasının güneyinde, B.MenderesGrabeni güney kenarında yer alır. Sıcak sular kaplıca, sıhhi tedavi ve kür amacıylakullanılmaktadır.Ayrıca seracılık ve mantar üretim tesislerinin varlığı bilinmektedir.Yaklaşık sıcaklık 57-99 C 0 civarında toplam debi ise 30 Lt/Sn kadardır.BÖLMEKAYA JEOTERMAL ALANI :Yöre, ana jeolojik yapısı itibariyle Kızıldere sahası ile bir bütünlük sağlar. Yaklaşıksıcaklık 36 C 0 civarında debi ise 0.2 Lt/Sn kadardır.YENİCE JEOTERMAL SAHASI :Yenice kaynaklarını besleyen ana kırık hattı KB-GD uzanımlı olup Yenice yarılımıolarak adlandırılmaktadır. Ana rezervuar kaya mermer ve şist ardalanmasıdır. Yaklaşıksıcaklık 33-56 C 0 civarında debi ise 1.5 Lt/Sn kadardır.GÖLEMEZLİ JEOTERMAL ALANI :Bölgesel jeolojik istifin en fazla korunduğu yöredir. Temelde Menderes masifimetamorfitleri yer alır. Bölgesel gravite etüdlerine göre B.Menderes Grabeni ile GedizGrabeninin kesişme bölgesinde yer alan bu bölgede horst-graben-hors yapısı şeklinde birsistem gelişmiştir. Son günlerde MTA Genel Müdürlüğü bu sahada büyük bir sondajçalışmayı yapmaktadır.Yapılan sondajlar sonucu yaklaşık 150-200 C 0 civarında yüksek debili bir sıcak subeklenilmektedir. Kızıldere sahası ile bu sahadan üretilecek sıcak sular ile Denizli ilininısıtılması düşünülmektedirKARAHAYIT JEOTERMAL ALANI :Karahayıt jeotermal sisteminde en altta yer alan Menderes masifi metamorfitleri enyaşlı kayaları oluşturur. Çeşitli şistlerden oluşan bu kayalar üstte doğru kuvarsit vemermerlere geçer. Ana rezervuar kaya kuvarsit ve mermerlerdir. Yaklaşık sıcaklık 40-55C 0 civarında debi ise 30.0 Lt/Sn kadardır.PAMUKKALE JEOTERMAL SAHASI :Jeolojik istif Menderes masifi metamorfitleri ile başlar. Matemorfitler mikaşist,mermer ve kuvarsitlerden oluşur. Sistemin beslenmesi graben fayları ile bağlantılıdır.Rezervuar kayaları mermer ve kireçtaşıdır.Yaklaşık sıcaklık 35C 0 civarında debi ise 5 Lt/Sn kadardır.I.1.4. Taşocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal MalzemelerBuldan İlçemize bağlı Yenicekent beldesi civarında yer alan kum ocaklarındanilimizin kum ihtiyacı karşılanmaktadır. Bu bölgede yaklaşık 200 hektar alan içinde ve 25metre kalınlığındaB.Menderes nehrinin getirdiği silis kökenli kum rezervi mevcuttur. Bu bölgede 200kodundan düşük bölgelerde üretim yapan bazı ocakların çalışmasını D.S.İ geçtiğimiz yıliçinde bu alanı rezerv kum alanı ilan ederek yasaklamıştır.Yenicekent beldesi civarında yer alan alüvyon havzasında bu nizamname ileçalışan Kum Ocakları aşağıda verilmektedir.MODERN BETON A.Şirketine ait kum ocağı. Doğanlı köyü civarında yer alan bu ocaktakırma, eleme, sınıflandırma ve yıkama tesisi de bulunmaktadır. Yılda yaklaşık 200 000 tonmalzeme üretilen bu en son teknolojinin kullanıldığı tesislerde yaklaşık 20 işçi ve personelçalışmaktadır.AKÇA A.Şirketine ait kum ocağı. Doğanlı köyü civarında yer alan bu ocak D.S.İ tarafındankapatılmıştır.407

Bu şirket de Denizli-İzmir karayolu üzerinde yer alan Beylerbeyi köyü civarına kırma,eleme, sınıflandırma ve yıkama tesisini kaldırmıştır. Bu alandan yılda yaklaşık 150 000ton kum üretilmektedir.BAŞARANLAR A.Şirketine ait kum ocağı. Doğanlı köyü ile Oğuz köyü arasında bulunanbu ocakta da kırma, eleme, sınıflandırma ve yıkama tesisi bulunmaktadır. Yılda yaklaşık150 000 ton kum üretilmektedir.GÜNDOĞDU A.Şirketine ait kum ocağı. Doğanlı ile oğuz köyü arasında yer alan buocaktan yılda 150 000 ton kum üretilmektedir.AYHANLAR Kum ocağı. Aynı havza içindeki kum ocağından tüvönan üretimyapılmaktadır.AMİROĞLU A.Şirketine ait kum ocağı. Oğuz köyü ile Yenicekent kasabası arasındaüretim yapan bu ocakta eleme ve yıkama tesisi mevcuttur. Yılda yaklaşık 150 000 tonüretim yapılmaktadır.YENİCEKENT Belediyesi Kum Ocağı. Yenicekent civarında yer alan ocak dan belediyekum üretim pazarlamaktadır.Denizli-İzmir karayolu üzerinde yer alan Duacalı beldesi içinden geçen dere içindeüretim yapan iki adet ince kum ocağı yılın sadece yaz aylarında yaklaşık 10 000 ton kadarüretim yapmaktadır.Denizli-Ankara karayolu üzerinde yer alan Kaklık beldesinin içinden geçen sapacaderesi içinden kum üretilerek yol üzerinde bulunan tesislerde elenip yıkanan kum çevreyepazarlanmaktadır.kişiliğiİlimiz, Tavas ilçesine bağlı Vakıf köyü civarında yer alan dere yatağından köy tüzelkum üreterek çevre yerleşim birimlerine pazarlamaktadır.İlimiz, Acıpayam ilçesine bağlı Karahöyük beldesi civarında yer alan dere içindende kum üretilerek pazarlanmaktadır.İlimiz, Serinhisar ilçesi civarında yer alan alüvyon birimindende kum üretilmektedir.İlimiz, Çivril İlçesi civarında yer alan B.Menderes nehir yatağından kum üretilmekteve çevre bulunan yerleşim birimlerine pazarlanmaktadır.İlimiz, Çardak ilçesi, Acıgöl civarında yer alan alüvyon biriminden de kum üretilerekçevrede bulunan yerleşim birimlerine pazarlanmaktadır.Birinci derece deprem bölgesinde yer alan ilimizde kaliteli beton agregası eldeetmeye yönelik çalışmalara 1990'lı yıllarda başlanıldı. Daha önceleri çevrede yer alanderelerden yıkanmadan getirilen kumlarla inşaatlar yapılmakta ve hazır beton tesisleri deolmadığı için iyi karıştırılamayan kalitesiz beton dökülmekteydi.1990'lı yılların başında ilimize ilk hazır beton tesisinin kurulması ile kaliteli, köşelerikırılmış ve yıkanarak sınıflandırılmış malzeme ile agrega üretimine başlanıldı. ZamanınBelediye Başkanı ile Bayındırlık Müdürü tarafından ilimize davet edilen ve kırma taşkonusunda uzman olan bir firmaya Kınıklı deresi içinde yer alan ve Belediye bünyesindebulunan ve yıllarca iyi çalıştırılamayan taş ocakları tahsis edildi. Buraya kurulan ilk kırmataş-mıcır tesisinin açılışı büyük bir törenle yapıldı. İlimiz kaliteli kırma taş ile ve özel asfalttesisi ile tanıştı. Bu firmadan sonra ilimizde hızla kırma taşa yeni yatırımlar yapıldı ve çokkısa bir süre sonra tüm beton malzemesi kırma taş dan elde edilmeye başlanıldı veilimizin yıllık tüketimi bir anda 1 500 000 tona kadar çıktı.İlimize bağlı Kınıklı beldesi sınırları içerisinde yer alan Kınıklı deresine 4 adet,Bağbaşı beldesi sınırları içerisinde yer alan Zeytin deresine 2 adet ve Yeşilköy beldesi408

sınırları içerisinde yer alan Domuz deresi içinde 1 adet oldukça yüksek kapasitelikırmataş-mıcır işletmesi kuruldu, bunlardan Kınıklı deresi içindeki ocaklar tamamenkapatılarak üç tanesi Serinhisar ilçesi Cankurtaran mevkine taşındı, Tavas ve Çivrililçelerimize de kırma taş ocağı açıldı, Yenicekent civarında yer alan kum ocaklarımızakırma, eleme, yıkama ve sınıflandırma tesisleri kuruldu buradaki kum ocakları bölgenin eniyi beton agregasını üretmeye başladı.1999 yılı başında ise törenle açılan Kınıklı deresindeki taş ocakları kapatıldı. Hazırbeton firmaları Serinhisar ilçemiz sınırları içerisinde yer alan Cankurtaran mevkii ileÇardak ilçemize yaklaşık 16 kilometre mesafede bulunan ve idari olarak Burdur ili,Yeşilova İlçesi, A. Kırlı Köyü, Akyol Boğazı mevkilerine yeni taş ocakları açtı. Kaklıkkasabasının kuzey batısında yer alan Malıdağ eteklerine Karayolları kırma taş ocağı açtı.Aynı alana özel bir şirket de taş ocağı yatır mı yapmayı planlamaktadır.Özel bir şirket Honaz ilçesi,Kızılyer köyü civarında ürettiği alçıtaşı madeni üstkodunda bulunan ve önceden pasa diye başka bir alana yığdığı kalkeri kırmaya yönelik biryatırım yaptı ve pasaları ekonomik olarak değerlendirmeye başladı.İlimize bağlı Gölemezli kasabası, Ballıkaya mevkiine yeni bir taş ocağı açılmasıiçin yatırımlar yapılmaktadır.İlimizde bulunan hazır beton tesisleri ile prefabrik yapıelemanları fabrikalarına hammadde sağlayan ve halen üretim faaliyetini sürdürenkırmataş-mıcır ocaklarında yaklaşık 200 işçi ve personel çalışmakta olup bu ocaklarınyıllık cirosu yaklaşık 5 milyon dolar civarındadır.İlimizde yer alan hazır beton tesisleri Valilik tarafından potansiyel taş ocağı ilanedilen Acıpayam yolu üzerindeki Cankurtaran mevkiine taşınmaya başladılar.İlimizdeki taş ocakları aşağıda verilmektedirI.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin ÖzellikleriElimizde bu konu hakkında bilgi bulunmamaktadır.I.3. Cevher Zenginleştirmeİlimizde üretilen krom ocaklarında cevher zenginleştirme tesisleri bulunmaktadır.Doğadan tüvönan olarak üretilen yaklaşık %30-40 arasında değişen tenör de Cr 2 O 3 içerenKromit minarali ya trijayla (bir bant üzerinden geçen cevherin elle yan taşından ayrılması )yada sallantılı masa ve jiklerde özgül ağırlığından faydalanılarak zenginleştirme işleminetabi tutulmakta ve tenörü yaklaşık %50-52 arasına çıkarılarak pazarlanmaktadır. Buzenginleştirme işlemi esnasında kimyasal bir madde kullanılmamakta selbestleşme taneiriliğine getirilen kromit minerali suyunun yardımıyla özgül ağırlığından faydalanılarak yantaş olan serpantin birimi kromit mineralinden ayrılmaktadır.İlimizde cevher zenginleştirme tesisi olan krom işletmeleri şunlardır.1- MADENCİLİK LTD. ŞTİ.: Yıllık üretim 1000-40.000 ton arasında değişmektedir.Halen işletilmekte olan cevher tenörü %34, cevher kalınlığı 0,5-8 m civarındadır. Saharezerv bakımında zengindir. İşletme usulü yatay dilimli rample metodudur. İşçi sayısıazami 50 kişiyi geçmemektedir. Götürü usulde çalışılmaktadır. Üretilen tüvenan cevhertriyaja tabi tutulmakta, toz cevher (-25mm jiglerde geçirilerek) değerlendirilmektedir.2- FİLİZ MADEN: İşçi sayısı 10 ila 80 arasında değişmektedir. Rezervlerinazaldığa söylenmekte ve çalışan işçi sayısı da azaltılmaktadır.Cevher tenörüzengindir(%40-46Cr 2 O 3 ). Tüvönan cevher triyaja tabi tutulmakta, toz cevher (-25mm ve –5mm) jig ve sallantılı masalardan yararlanılarak zenginleştirilmektedir.409

3-TÜRK MAADİN ŞTİ: Rezerv durumu bilinmemektedir. Son yıllarda üretimdemekanize metoda geçilmiştir. Cevherler sistematik olarak kırılarak, öğütülerek toz halinegetirilmekte, sallantılı masalardan geçirilerek (çok sayıda sallantılı masa mevcuttur.)Konsantre krom (%50-52 Cr 2 O 3 ) elde edilmektedir. İşçi sayısı maksimum 100 civarındadır.4-MONTON MADENCİLİK ŞTİ: Rezerv bakımından zengin işletme ömrü uzundur.İşçisayısı zaman zaman 250-300 kişiyi bulmaktadır. Yıllık üretim 30.000 ton satılabilirkrom civarındadır. Tüvönan cevher triyajla ayıklanmakta iri parçalar strapadangeçirilmekte, toz cevherler ise jig ve sallantılı masadan geçirilerek zenginleştirilmektedir.Cevher zengin olup tenör %40-48 Cr 2 O 3 civarındadır.5-SÜRÜCÜOĞLU MADENCİLİK ŞTİ: Acıpayam civarında faaliyet göstermektedir.Damar kalınlıkları az ancak zengindir (%40-48Cr 2 O 3 ). Üretimleri azdır. İşçi sayıları azami20 civarındadır. Bu işletmedeki dünitler ateşe dayanıklı tuğla yapımına elverişliolduğundan, müşteri bulabilmektedir.6-DEDEMAN İŞLETMELERİ: İlimiz Acıpayam İlçesi ile Burdur İli Yeşilova İlçesicivarında faaliyet gösterdiği bilinmektedir. Bu işletmede de triyaj ve sallantılı masa ilejiglerle zenginleştirme yapmaktadır.İlimizde bulunan kum ve taş ocaklarında kırma, eleme sınıflandırma ve yıkamatesislerinde belli bir zenginleştirme işlemi yapılmaktadır. İlimizde madencilik faaliyetindeüretim bulunan tesislerde kimyasal yolla zenginleştirme yapılmamaktadır.I.4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine EtkileriÜlke ekonomilerinin önemli sektörlerinden biri olan madencilik, ulusların sosyoekonomik kalkınmaları için gerekli olan enerji ve sanayinin temel hammaddelerinisağlayan tüm faaliyetleri kapsamaktadır.Madenler, ülkelerin doğal kaynaklarından biri olup, giderek artan talepleri karşılamakyüzündende işletilmeleri kaçınılmazdır. Ancak kullanılmakta olan maden çıkarmametodlarına bakılmaksızın, her türlü maden işletmeleri yoğun olarak arazi bozulmalarınave doğal çevrenin tahribine sebep olmaktadır.Madencilik işletmeleriyle doğal kaynaklar olan madenler ve mineraller insan refahıiçin bir taraf dan ekonomiye kazandırılırken, diğer taraf dan ekolojik çevreye verilen büyüktahribat ve zararları çoğu zaman gözardı edilmektedir. Faaliyetlerin yapıldığı alanlarda veözellikle açık işletme yöntemi ile çalışılan sahalarda, çalışmalar bittikten sonra topoğrafya,jeolojik yapı, röliyef,su rejimi, iklim ve peyzaj tamamen değişmekte ve bitki örtüsü deharap olmaktadır.Boş maden yataklarına dolan sular zamanla asidik özellik kazanarak yüzeyselsulara ve yer altı sularına karışmakta , suyun metalleri çözme özelliğine katkıdabulunarak, sudaki çözünmüş metal konsantrasyonunun istenmeyen miktarlara ulaşmasınayol açmaktadır.Madenlerin ve ocakların işletilmesi sırasında ortaya çıkan diğer önemli çevreseletki tozluluktur. Tozluluk esas olarak işletmede çalışan kişileri etkilemekle beraber yakıncivarda yerleşim olması durumunda çevre halkı da olumsuz etkilere maruz kalmaktadır.I.5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım AmacıylaYapılan Rehabilitasyon Çalışmaları410

Ülkemizde çıkarılıp işlenen pekçok madenin çıkarılma, zenginleştirilme ve işleme süreçleriçevre sorunları ile sonuçlanmaktadır. Madenin yeraltından çıkarılması süresince veçıkarma işlemi tamamlandıktan sonra, çevrede olumsuz etkilerin oluşmaması için bellibazı önlemlerin alınması gereklidir.Özelilikle dekapaj yapıldığı durumlarda maden çıkarma işlemi tamamlandıktan sonra,verimli toprak örtüsünün, arazinin eski görünümünü bozmayacak şekilde yenidenörtülmesi ve yeşillendirme yapılması çevresel değerlerin korunabilmesi için gereklidir.(J). ENERJİJ.1.Kaynaklarına Göre Enerjilerin SınıflandırılmasıJ.1.1.1.Güneş EnerjisiJ.1.1. Birincil Enerji KaynaklarıTükenme özelliğine sahip enerji kaynakları yerine önerilen alternatif enerjikaynaklarından biri olan güneş enerjisi; iletim, dağıtım sorunlarının bulunmayışı ve çevrekirliliği oluşturmaması sebebiyle de diğer enerji kaynaklarına göre üstünlük taşımaktadır.İlimizde, güneş enerjisinin en çok kullanıldığı alan güneşle su ısıtma sistemleridir.Denizli ili 1962-1980, 18 yıllık rasat süresi periyodunda Devlet Meteoroloji İşleri GenelMüdürlüğü (D.M.İ.) istasyonları "Güneşlenme Süreleri Aylık Ortalaması" na göre; güneşışınlarına en çok maruz kalındığı ay 12.1 (saat/gün) ile Temmuz ayı, en az ise 3.9(saat/gün) ile Ocak ayıdır.Denizli İlinin 1962-1980 yıllarına ait 18 yıllık rasat süresi periyodunda D.M.İistasyonu verilerindeki "Yatay Yüzeye Gelen Aylık Ortalama Güneş Işını Şiddeti" ne göreyıllık ortalama ışın şiddeti 3086 (Kcal/m 2 -gün) dür.J.1.1.2.Rüzgar EnerjisiGüneşin yeryüzünü ve atmosferi farklı derecede ısıtmasından kaynaklanan havaakımına rüzgar denilmektedir. Rüzgar enerjisinin kaynağı güneştir ve yeryüzüne ulaşangüneş enerjisinin sadece küçük bir kısmı rüzgar enerjisine çevrilebilmektedir. Rüzgarenerjisinden genel amaçlı yararlanabilmek için rüzgar hızının 3 m/sn'den büyük olmasıgerekmektedir.Denizli İlinde hakim rüzgar yönü Kuzey Batı dır. 31 yıllık rasat döneminde Denizliİline ait ortalama rüzgar hızları yıllık ortalaması 1.2 m/sn.' dir. Aynı dönemde en hızlı,rüzgarlı ay Aralık ayı ortalaması ise Güney yönünden 3.69 m/sn.' dir. Bunu kurulacak bir411

tesis açısından düşünürsek, yıllık rüzgar enerji ortalamasının, rüzgar enerjisindenyararlanmak için yeterli olmadığı görülmektedir.J.1.1.3.Su Enerjisiİlimizin Denizlerimize kıyısı bulunmadığından dalga enerjisinden yararlanılarakenerji üretimi mümkün olmamaktadır.J.1.1.4.Biyogaz EnerjisiBitkisel atık ve benzeri organik atıkların oksijensiz ortamda fermantasyonusonucunda elde edilen enerji türü olan biyogaz enerjisinin kullanımı ile ilgili herhangi birçalışma yapılmamıştır. Bu yolla enerji üretimi yapılmamaktadır.J.1.1.5.Biyomas EnerjisiBiyomas enerjisi bitkisel ürünlerin, hayvan ve orman atıklarının tropik çayırların,şehir ve endüstri atıklarının çevri yoluyla elde edilir. İlimizde bu tip bir enerji üretilmemekteve kullanılmamaktadır.J.1.1.6.Odunİlimizin ormanlarından tomruk, maden direği, tel direği, sanayi odunu, kağıtlıkodun, lif yonga odunu üretilmekte olup Orman Bölge Müdürlüğünün 200-2004 yıllarına aitodun üretim miktarları Tablo.J.1'de verilmiştir. Denizli İl Merkezinde ısınma amacıyla50.000 ton / yıl odun kullanılmaktadır. Odunlar kesime gelen meşe ve çam ormansahalarından elde edilmektedir.Tablo.J.1 Orman Bölge Müdürlüğü Odun Üretim MiktarlarıElde EdilenElde EdilenYılı Dikili Gövde (Ha) Endüstriyel Odun (m 3 ) Yakacak Odun(m 3 )(Ster)2000 282394 23893 962972001 261905 210955 1370882002 243807 196255 1099042003 284559 217050 118798293500 236000 110000Orman Bölge Müdürlüğü (2004)J.1.1.7.KömürHavanın oksijeni ile doğrudan doğruya yanabilen, katı organik kökenli kayaçlarolan kömürler en önemli enerji kaynaklarından biridir.Denizli İli sınırları içinde iki adet kömür zuhur sahası yer almaktadır. Bunlardanbirincisi Çivril İlçesinin 44 km. Güney Doğusundadır. Linyit üç bölgede mostra verir. 1.Karatacıl Köyü Doğusundaki Kızlar Kayası Mevkii 2. Kuşçular ve Tokçakıra Mevkii 3.Tokça Bölgesindedir.412

Kömürün yayım alanı 5 Km 2 dir. Sahanın toplam rezervi görünür-muhtemel10.000.000 ton’dur. Bölgeden çıkan linyitin muhtevası ortalama % 22 su, ort. % 24 kül, ort.% 3,05 toplam kükürt ve alt ısıl değeri ortalama 3.065 Kcal/kg’dır.İkinci zuhur Kale İlçesinin 40 Km. Kuzey Batısında ve Kurbağalık yöresindedir.Sahada altı adet damar olmakla beraber dört adedi ekonomik kalınlık vermektedir. Kömüryayılım alanı 2,5 Km 2 olup rezervi 8.200.000 ton 'dur. Kömürün ortalama %25,57'si su,%31,60'ı kül olup, alt ısıl değeri 2.280 Kcal/kg’dır.Denizli İl Merkezinde yılda ortalama 300.000 ton kömür ısınma amacıylakullanılmaktadır. Bu kömürler Aydın ve Soma kömür ocaklarından temin edilen yüksekkalorili kömürlerdir. Bunlar karayolu vasıtasıyla özel sektörce şehre getirilmektedir.J.1.1.8.Petrol (Fuel Oil, Motorin, Asfalt, Benzin, LPG)Denizli İli sınırları içerisinde petrol rezervi bulunmamaktadır.J.1.1.9.Jeotermal EnerjiJeotermal enerji yer kabuğunun çeşitli derinliklerinde birikmiş basınç altındakisıcak su, buhar, gaz veya sıcak kuru kayaçların içerisindeki ısı enerjisidir. Kısaca yerkürenin ısısı olarak da tanımlanabilir. Isı yüzeye doğru akmakta ve dolayısıyla yüzeydenderine doğru inildikçe sıcaklık artmaktadır. Böylece yer altındaki değişik termal rejimlersonucu, jeotermal kaynak tipleri oluşur.Denizli’deki jeotermal saha Türkiye'nin en önemli jeotermal alanlarından biridir. Bukaynaklar Büyük Menderes Grabeni'ni sınırlayan kırık fay hattı boyunca sıralanmıştır vebölge kaynaklar bakımından oldukça zengindir.Jeotermal enerjinin kaynağını, yer kabuğu içinde tabii bir ısıtıcının varlığı ile basınçaltında kaynama noktasına ulaşan veya yaklaşan sıcak sular teşkil etmektedir. Jeotermalalanlar, üst üste geçirimsiz olan örtü kaya, bunun altında gözenekli ve çatlaklı hazne kayaile bu hazne kayadaki suyu ısıtan yüzeye yaklaşmış magmadan oluşmaktadır. Haznekayadaki gözenek ve çatlaklarda basınçla orantılı olarak yüksek ısı derecesine ulaşmışsular sondajlarla yeryüzüne iletildiğinde basıncın düşmesi ile su ve buhar ayrışmakta vebunların her biri birer enerji kaynağı olmaktadır.Jeotermal enerjinin bu olumlu sonucu Sarayköy İlçesi yakınlarındaki Karataş Köyüarazisi içinde bulunan Kızıldere Jeotermal alanında görülmektedir. Bu bölgede MadenTetkik Arama (MTA) Enstitüsü tarafından jeolojik, jeofizik, jeokimya çalışmaları, kuyuaçma ve test işlemleri yürütülmüştür. 1968 yılında ilk üretim kuyusu olan KD-1tamamlanmış ve 540 m. derinlikte 198 C° rezervuar sıcaklığa sahip buhar bulunmuştur.1968-1973 yılları arasında 16 kuyu daha açılmış, bu kuyulardaki rezervuar sıcaklıkları170-212 C°arasında tespit edilmiştir. Elde edilen akışkanın buhar oranı ortalaması %10-12 arasındadır.1975 yılında MTA Enstitüsü tarafından KD-13 kuyusundan beslenen 0,5 MWgücünde bir prototip santral kurulmuştur. Bu santraldan üretilen enerji ile uzun bir süreçevre köylerin elektrik ihtiyacı karşılanmıştır.MTA Enstitüsü raporlarındaki verilerin Kızıldere jeotermal havzasında açılankuyulardan altı tanesinin elektrik enerjisi üretimine uygun olduğu tesbitinden sonra, 1984413

tarihinde bir jeotermal santral devreye girmiş daha sonra üç üretim kuyusu daha açılaraksisteme dahil edilen kuyu sayısı dokuza çıkarılmıştır. T.E.K. tarafından yapılan 20 MWgücündeki bu santral ülkemizin ilk ticari jeotermal santralıdır. Kuyulardaki kireçlenmenedeniyle şimdilik brüt 15 MW bir güçle çalışmaktadır. Santraldan çıkan atık sular BüyükMenderes Nehrine verilmektedir. Ancak bu atık su bitkiler için zararlı yüksek miktarda BorMinerali içermektedir. Atık suyun sondaj kuyusu vasıtası ile tekrar yer altına Reenjekteedilmesi henüz gerçekleştirilemememiştir. İleride gerçekleştirilmesi zor görülmektedir.Denizli çevresindeki jeotermal su kaynakları hakkındaki geniş bilgi "B.1.8Jeotermal Sahalar" başlığı altında açıklanmıştır.J.1.1.10.Doğal Gaz EnerjisiDenizli ili sınırları içinde doğalgaz rezervi bulunmamaktadır.J.1.2. İkincil Enerji KaynaklarıDoğada potansiyel halde bulunan birincil enerji kaynaklarının çeşitli teknolojikdonanımlarla bir çevrim sonucu enerji üretiminin elde edildiği sistemlerdir.J.1.2.1.Termik EnerjiDenizli İli sınırları içinde termik santral bulunmamaktadır.J.1.2.2.Hidrolik EnerjiDenizli İli sınırları içerisinde sulama, taşkın önleme ve elektrik üretimi amacıylaBüyük Menderes Nehri üzerinde kurulmuş olan Adıgüzel Barajı yer almaktadır. Barajdakihidroelektrik santral yılda ortalama 280 Gwh enerji üretim kapasitesine sahip olmasınarağmen arazi sulamaları ve su yetersizliği sebebiyle baraj su ile doldurulamadığındanhenüz elektrik üretimine geçmemiştir. Baraj kaya dolgu tipinde 144 m. yüksekliğinde vetoplam 1,188x10 6 m 3 su depolama hacmine sahiptir.J.1.2.3.Nükleer EnerjiDenizli İli sınırları içerisinde nükleer enerji santralı bulunmamaktadır.J.2.Enerji Tüketiminin Sektörlere DağılımıDenizli İlinin elektrik enerjisinin tüketiminin sektörlere göre dağılımı Tablo.J.2'deverilmiştir.Tablo.J.2.Denizli İlinin Elektrik Tüketiminin Sektörlere Göre DağılımıSEKTÖR ADITÜKETİM MİKTARI (KWH)RESMİ DAİRELER 30.656.037BELEDİYELER 27.256.904KİT’LER 11.476.933BÜYÜK SANAYİ 346.980.041KÜÇÜK SANAYİ 87.361.765TİCARETHANELER 136.099.215MESKENLER 318.532.638TOPLAM TÜKETİM 1.070.662.836Tedaş (2004)J.2.1. Mesken *J.2.2. Ticaret *414

J.2.3. SanayiJ.2.4. Resmi daire *J. 2.5. Diğer112.299.303J.3. Enerji Tasarrufu ile İlgili Yapılan Çalışmalar“*” İlimizde bu başlıklar altındaki elektirik tüketim miktarları Tablo J.2.’deverilmiştir.K. SANAYİ VE TEKNOLOJİK.1.İldeki Sanayinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen EtkenlerDenizli, 1923 yılında küçük bir yerleşim merkezi iken gelişmesini Cumhuriyetdöneminde gerçekleştirmiştir. Hızlı sanayi hamlesi ise 1960 yılından itibaren başlamıştır.Bu tarihten önceki alt yapı eksiklikleri sanayileşmeye imkan vermemiştir. Denizli'ningeleneksel el sanatları olan dokumacılık, tabaklık, bakırcılık, demircilik, gibi küçüksanayiden bugünkü sanayi tesisleri doğmuştur. Bugün Denizli'de büyük çaplı pamukludokumaya dayalı tekstil sanayi, haddehaneler, metal sanayii, gıda sanayi, kablo ve inşaatmalzemeleri sanayi, traverten ve mermer sanayi mevcuttur.İlimiz ekonomisinde önemli bir yer tutan sanayi, her geçen gün daha hızlı gelişmegöstermektedir. Mevcut sanayi kolları arasında dokumacılık ön planda gelmekte veDenizli'de sanayinin itici gücünü teşkil etmektedir. Bu sanayinin bir bölümü küçük atölyelerve ev ekonomisi şeklinde ilçe ve köylere dağılmış durumdadır.Devlet Planlama Teşkilatı tarafından, kendi imkanları ile gelişmesi yönündenTürkiye'de model gösterilen Denizli; ülkedeki ekonomik aktivite bakımından ilk 13 il,sanayi bakımından ise ilk 9 il içinde bulunmaktadır.Denizli, Türkiye'nin önemli bir tekstil merkezidir. Jakarlı ve düz havlu, bornozkadife, konfeksiyon, nevresim takımları, ham ve boyalı bezler üretiminde Türkiye'nin ilkdört merkezinden birisidir. Bu ürünler direkt ve dolaylı olarak dünyanın her tarafına ihraçedilmektedir. Türkiye'nin en büyük 500 firmasından 14’ü şehrimizdedir.Başlangıçta, sanayileşmenin büyük bir bölümü şehrin muhtelif yerlerinde, özellikleİzmir ve Ankara karayolu güzergahında yoğunlaşmıştır. İlk etapta İzmir karayolu üzerindebirinci ve ikinci sanayi sitesi kurulmuştur. Daha sonra şehrin alt kesiminde kurulan üçüncüsanayi sitesinin yer seçimi yanlış yapılmıştır. Zira, hem verimli araziler yok edilmiş, hem dehava kirliliği oluşturacak bir ortam yaratılmıştır.415

İlimizin hızlı bir şekilde gelişmesiyle mevcut siteler ve sanayi tesisleri şehiriçerisinde kalmıştır. Organize Sanayi Bölgesi’nin kurulmasıyla şehrimizdeki sanayioldukça rahatlamıştır. Kurulmasına 1975 yılında karar verilen Organize Sanayi Bölgesininalt yapı tesisleri inşaatı, 1985 yılında başlamış, 1988 yılında tamamlanmıştır. Denizlisanayisinin son yıllardaki gelişmesinde, Organize Sanayi Bölgesinin büyük katkısıolmuştur. Organize Sanayi Bölgesi, Denizli'ye 17 km mesafede Denizli-Ankara karayoluüzerinde yer almakta ve 3.500.000 m 2 'lik alanı ihtiva etmektedir.Mevcut I. Organize Sanayi Bölgesi, yatırımcıların tesis yeri ihtiyaçlarınıkarşılayamamaktadır. Organize Sanayi Bölgesi’ne de toplam 160 adet sanayi parselibulunmakta olup, 132 tesis işletme halindedir.İşletmeye açılan parsellerin tamamı dolmuş bulunmaktadır. Denizli I. OrganizeSanayi Bölgesi’nde yeni yatırımcılara tahsis edilebilir sanayi parseli kalmadığı içinÇardak’ta II. Organize Sanayi Bölgesi kurulmuş ve altyapı çalışmaları tamamlanmışinşaatlar projelendirme aşamasındadır.Şehir Merkezinde kalan tabakhanenin Kaklık Kasabası’nda tespit edilen bir yeretaşınması için Deri Organize Sanayi Bölgesi yer seçimi yapılmış, kamulaştırma çalışmalarıdevam etmekte olup, ÇED Raporu alınmıştır. Ayrıca; Bozkurt, Denizler, Acıpayam(Yumrutaş) ve Tavas’ta Organize Sanayi Bölgeleri yer seçimleri yapılmış ve çalışmalarabaşlanılmıştır.Denizli'nin Türkiye genelinde gayri-safi milli hasıla bakımından %1,5 civarında payıvardır. Ege Bölgesi'nde gayri safi milli hasıladaki %19'luk payı ile İzmir'den sonra ikincisırayı almaktadır.Denizli, imalat sanayi bakımından Türkiye genelinde %1'in üzerinde pay sahibidir.Yaratılan katma değerin %55'i hizmet sektöründen, %14'ü tarım sektöründen ve %31'isanayi sektöründen gelmektedir. Denizli, ekonomideki yerini sanayiye ağırlık vererekbüyütmektedir.K. 2. Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması1992 ve 1993 yıllarında Denizli'de 173 sanayi kuruluşuna uygulanan anketten eldeedilen bulgulara göre, sanayi kuruluşlarının büyük bir bölümü dokuma, giyim eşyası vederi sanayi sektöründe faaliyet gösteren kuruluşlardan oluşmaktadır. Nitekim 173 sanayikuruluşunun %45'i (78 tesis) bu sektörde faaliyet göstermektedir. Dokuma giyim eşyasıve deri sanayi sektöründen sonra en büyük payı %21.4 (37 tesis) ile metal eşya sanayisektörüne aittir.Metal eşya sektörünü ise %11.0'lik (19 tesis) bir pay ile metal ana sanayiizlemektedir. Verilerden de anlaşılacağı gibi, Denizli sanayisinin sektörsel yapısında,başta dokuma, giyim eşyası ve deri sanayi gelmekte, bu metal eşya ve metal ana sanayitakip etmektedir. Grafik.K.1.'deki grafikle Denizli'de sanayi kuruluşlarının sektörseldağılımı verilmiştir.Grafik. K.1. Denizli'de Sanayi Kuruluşlarının Sektörsel DağılımıS e k t ö r6 05 04 0%3 02 01 0S e k t ö r0416G ıd a O r m a n Ü r ü n . K im y a P la s tik M e ta l A n a

K.2.1 Sanayi AlanlarıDenizli'de sanayi kuruluşlarının sektörsel bazda alansal büyüklüklerine göredağılışı Harita K.1.'de gösterilmiştir.K.2.2 Küçük Sanayi SiteleriÜlke ekonomisinde olduğu gibi Denizli Ekonomisi’nde de Kobiler ve küçük sanayiişletmeleri Denizli Sanayileşmesinin kaynağını teşkil ederler. KOSGEB Küçük ve OrtaÖlçekli Sanayi Destekleme ve Geliştirme Başkanlığı’nın 1970’ler de başlayanörgütlenmesi, 1992 yılında Denizli Danışmanlık ve Kalite Geliştirme Merkezi olarakfaaliyete geçmiştir. Son yıllarda tekstil sektöründe örnek gösterilen Denizli GirişimciSanayicilerinin kökenini; Babadağ, Buldan İlçeleri, Kızılcabölük, Karahisar Kasabaları’nınev ekonomisi kapasiteli dokumacı esnafı oluşturmuştur. Sektördeki gelişmenin temeli1970 yıllarındaki MKE Dornier tezgahlarının çok uygun koşullarda esnafın emrinesunulmasıyla başlamıştır.Bu kasabalarda üretilen tekstil mamulleri, kapalı ekonomi dönemi koşullarındaTürkiye talebinin karşılanmasında önemli rol oynamıştır. 1985’li yıllarda ithal malıkullanılmış tezgahların serbest bırakılması sonucu bu yörelerdeki girişimcilerin özellikle ilmerkezinde ev ekonomisi boyutundan çıkıp, küçük işletme boyutuna geçmelerine nedenolmuştur. Bu firmalar ihracat yapacak kapasite ve kaliteli üretim yapmaya başlayınca, adıgeçen yörelerdeki dokumacı esnafını etkilemiş ve % 90’ını fason imalat yapar durumagetirmiştir. Bu bağlamda 1994 yılında Denizli Ticaret Odasının katkılarıyla, DİE tarafındanKOSGEB Denizli Merkez Müdürlüğü ile birlikte yürütülen % 11,89 örnekleme yöntemi ilebir envanter çalışması yapılmıştır. Denizli’de aile işletmesi kapsamında %92,2’si faal10.909 adet tezgaha sahip, % 89’u faal 4.450 küçük ve orta ölçekli dokuma işletmesinde,% 18’i ücretli olmak üzere toplam 11.861 kişinin çalıştığı belirlenmiştir. Piyasa ekonomisikoşullarında müşteri taleplerine uygun şartlarda karşılayabilen ihtisaslaşma veorganizasyonlarını tamamlayan firmalar büyümüş ve ayakta kalabilmiştir. KOSGEB DenizliTekstil ve Konfeksiyon Sektörü’nün 2000 li yıllara girerken karşılaşacağı ISO-9000 En14000 ve EXO TEX standartları kapsamında TKY Toplam Kalite Yönetimi, firmalarbazında yaygınlaşması için yoğun çaba göstermektedir.1990 yıllarında kalite yönetim sistemleri ile bir tek firmanın ilgisi bulunmadığı halde,1997’de ona yakını sistemini kurup ISO 9000 Belgesini almış ve elli üzerinde firma dabelge alma hazırlığı noktasında çalışmalarını sürdürmekte ve 100 civarında firmanın dapersonel ve yönetici eğitimi aşamasında girişimleri devam etmektedir. Bu nedenleKOSGEB Denizli’de Tekstil İhtisas Merkezi ile Temiz Teknolojiler Araştırma-GeliştirmeMerkezi’nin (DSO-OSB ve Üniversite işbirliği ile) kurulması çalışmalarını sürdürmektedir.Çünkü sanayinin çevre kirliliği sorunlarının kirletip temizlemeden önce kirletmemek içinalınacak tedbirleri bilinçli olarak uygulaması ve kontrol etmesi gerekmektedir.1875 yılını takiben haddecilik Denizli’nin gelişen sektörü olmuştur. 1990’lı yıllarageldiğinde 50’nin üzerinde işletmenin tümü Kobi özellikli haddane olarak faaliyetgöstermektedir. KOSGEB’in Türkiye genelinde metal sanayi sektörüne hizmet sunacak 12malzeme laboratuarından biri de Denizli’de kurularak 1994 yılı başından itibarenPamukkale 3. KSS’ inde hizmet sunulmaya başlanılmıştır.İl merkezinde önceki yıllarda hiç bir kuruluştan yardım almadan tamamen kendiimkanları ile yaptırılan 1. Sanayi Sitesinde 258 işyeri, 2. Sanayi Sitesinde 270 işyerifaaliyetini sürdürmektedir. Merkezde Sanayi ve Ticaret Bakanlığı kredisi ile yapılan KüçükSanayi Sitesi Yapı Kooperatifi bulunmamaktadır. Denizli'de işyeri temini için daha ziyade417

Toplu İşyeri Yapı Kooperatifleri kanalıyla işyeri sahibi olunmaktadır. Halen merkezdefaaliyette olan 18 adet Toplu İşyeri Yapı Kooperatifi bünyesinde 3288 işyeribulunmaktadır.K. 2. 3. Organize Sanayi BölgeleriDenizli’nin son yıllarda gerçekleştirmiş olduğu sanayileşme hamlesine bakarak,sanayi sektörünün kent ekonomisinin sürükleyici bir lokomotifi haline geldiğini söyleyebiliriz önceleri, kentin yer yer iç ve kenar dokularına yerleşmiş bulunan çeşitli tesis vefabrikalar organize sanayi bölgesinin dolmasıyla Tavas’ta Özdemir Sabancı (II. OrganizeSanayi Bölgesi) Bölgesi kurulmuştur.Denizli Sanayi Odası, I. ve II. Organize Sanayi Bölgeleri’ni kurmasıyla kazandığıtecrübe ile 21. Yüzyılda, 3., 4., hatta 5. Organize Sanayi Bölgelerinin gerçekleştirilmesikonusunda gerekli hazırlık ve araştırmalara başlanılmıştır. Bu doğrultuda Bozkurt,Denizler ve Acıpayam (Yumrutaş) bölgelerinde Organize Sanayi Bölgesi gerçekleştirilmesiplanlanmıştır.Denizli Sanayi Odasının amacı; girişimcilerin önünü açmak, yeni yatırımcılara altyapısı bilmiş, sanayicinin sadece inşaatını yaparak üretime geçebileceği ucuz arsasağlamaktır.21. Yüzyıla doğru Denizli’de Organize Sanayi Bölgeleri kavramıyla ihtisasOrganize Sanayi Bölgeleri konusu da gündeme gelmiş bulunmakta dır.I. Organize Sanayi Bölgesi :Denizli I. Organize Sanayi bölgesi Denizli’ye 18 km mesafade Denizli-Afyonkarayolu üzerinde 70.000 m 2 arasında değişen toplam 141 adet sanayi parseliplanlanmıştır.1996 yılında ilave imar planı yapılarak parsel sayısı 159 ‘a ulaşmıştır.Denizli Sanayi Odasının hukuki ve mali sorumluluğu altında kurulan OrganizeSanayi Bölgesinin kamulaştırılması, Arsa Ofisi Genel Müdürlüğü tarafından yapılan 3milyon m 2 lik bir alan istimlak edilmiş ve toplam alan 3.641.216 m 2 ‘ye çıkmış ve inkişafçalışmaları neticesinde parsel sayısı 159 ‘a ulaşmıştırKullanma suyu bölgeye 7 km mesafede bulunan Kızılyer-Kocabaş arasındakihavzadan temin edilmekte ve cazibe ile gelmektedir.Organize Sanayi Bölgesinin kullanma suyu ihtiyacının karşılandığı 66.300 m 2 likparsel satın alınarak mülkiyeti Bölgeye kazandırılmış ve etrafı çitle çevrilerek korumaaltına alınmıştır.Şu anda su deposu ve açılan sondaj kuyularıyla beraber toplam 420 lt/sn ‘likkullanma suyu OSB şebekesine verilmektedir.Organize Sanayi Bölgesinin 2003 yılıtoplam su tüketimi yaklaşık olarak 12.000.000 m 3 ‘tür.2002 Mart ayına kadar TEDAŞ ‘tan satın alınarak dağıtılan elektrik enerjisi, butarihten itibaren Birlik Enerji A.Ş tarafından inşa edilerek sanralince karşılanmayabaşlamıştır.Elektrik şebekesi ve trafolar OSB Müdürlüğüne aittir. Elektrik işletmesi veşebekenin bakım-onarım çalışmaları Bölge Müdürlüğü Elektrik İşletme Müdürlüğütarafından yapılmaktadır.OSB ‘nin 2003 yılı toplam elektrik enerji tüketimi yaklaşık olarak373.500.000 kwh/yıldır.418

Organize Sanayi Bölgesinde bütün parsellerin önünden su, kanalizasyon,yağmursuyu drenaj şebekesi, PTT yer altı şebekesi geçmektedir ve bu şebekelerin parselbağlantıları tamamlanmıştır.Sanayi Parselleri:Denizli Organize Sanayi Bölgesinde toplam 159 adet muhtelif büyüklükte sanayiparseli bulunmakta ve parsel büyüklükleri 5000 m 2 ile 110.000 m 2 arasındadeğişmektedir.Bölgenin toplam alanı 3.641.216 m 2 , net parsel alanı 2.309.766 m 2 ’dir.Gerikalan 1.331.450 ise yeşil alan, yol, park ve sosyal tesislerden oluşmaktadır.Denizli Organize Sanayi Bölgesi’nde faaliyette bulunan sanayi tesislerinin sektöreldağılımı aşağıdaki gibidirTablo K. 1. Organize Sanayi Bölgesindeki Sanayi TesisleriSEKTÖRFİRMA SAYISIÜRETİM İNŞAAT TOPLAMI.GRUPTEKSTİLA) DOKUMA VE GİYİM SANAYİ 80 12 92B) İPLİK SANAYİ 7 - 7II. GRUPKİMYAA) EKSTİL-BOYA-APRE 12 4 16B) DİĞER KİMYA 1 - 1III. GRUP PLASTİK SANAYİ 2 - 2IV. GRUP TARIM ALETLERİ MAKİNA SANAYİ 4 2 6V. GRUP DEMİR DIŞI METAL SANAYİ 5 1 6VI. GRUP CAM SANAYİ 3 - 3VII. GRUP KAĞIT SANAYİ 1 2 3VIII. GRUP DEMİR-ÇELİK SANAYİ 5 3 8IX. GRUP MADENİ EŞYA SANAYİ 3 3X. GRUP ELEKTRİK- ELEKTRONİK SANAYİ 1 1XI. GRUP ELEKTRİK ÜRETİM SANTRALİ 2 2XII. GRUP MERMER SANAYİ 3 3419

XIII. GRUP GIDA SANAYİ 1 1 2XIV. GRUP MESLEK-BİLİM-ÖLÇÜ-KONTROL 1 1 2TOPLAM 131 26 157Organize Sanayi Bölgesinde kurulmuş olan sanayi tesislerinin bazı teknik vesosyal ihtiyaçları ile Bölge Müdürlüğünün idari işlerinin yapılabileceği bir kompleks olarak25.06.1990 tarihinde inşaatına başlanan ve 19.01.1995 tarihinde tamamlanan BölgeMüdürlüğü İdari Binasında hizmet birimleri bürolarının yanı sıra 70 kişilik Brifing Salonu,170 kişilik Konferans Salonu ve kafeterya kısımları yer almaktadır.Sosyal tesis binalarıolarak ise;-Ticaret Merkezi-İtfaiye-Jandarma Karakolu-PTT Binası-Kreş-Cami-SSK Sağlık İstasyonu-Lojmanlar-Banka-112 Acil Sağlık İstasyonu-Spor Tesisleri-Tekstil Meslek Lisesi bulunmaktadırOrganize Sanayi Bölgesinin hizmet birimleri aşağıdaki gibidir.- Bölge Müdürlüğü- Arıtma Tesisi Müdürlüğü- Elektrik İşletme Müdürlüğü- Güvenlik Amirliği- İdari İşler Şefliği- İnşaat Kontrol Müdürlüğü- İtfaiye Amirliği- Kalite Güvence ve Halkla İlişkiler Şefliği- Kreş Müdürlüğü- Personel ve Mali İşler Şefliği- Park ve Bahçeler Şefliği420

Fotoğraf K. 1. Organize Sanayi Bölgesinden GörünüşlerDenizli Deri Organize Sanayi Bölgesi :İlimiz Ekonomik yapısını oluşturan sanayi dallarından birisini de Dericiliksektörünün oluşturduğu, bu sektörde bulunan 102 adet tabak esnafının eskiden yerleşimsahası dışında olan ancak şehrin gelişmesi ve büyümesi ile bugün ortada kalanTabakhane semtindeki yeterli suyu bulunmayan gayri sıhhi işyerlerinde çok zor şartlaraltında üretim yapıldığı tabakhane, halen 129 imalathane, 330 sigortalı işçi, 670 civarındada geçici işçi olmak üzere 1000'e yakın çalışanı bulunan ve şehirde 8.000 civarındakişinin geçimini sağladığı deri sektörünün etrafa yayılan pis kokularla ve atık maddelerleçevreyi önemli ölçüde tehdit eder duruma geldiği, ayrıca tabak esnafının mevcutişyerlerinde teknolojilerini geliştirememeleri nedeniyle ekonomik kayıplarının bulunduğu,bölgenin sosyo-ekonomik yapısı ile sanayi gelişiminin sağlanması ve çevre kirliliğininönlenebilmesi açısındanDenizli Deri Organize Sanayi Bölgesinin kurulması için 30.04.1993 tarihindeValiliğimizce Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'na müracaat yapılmıştır.Bakanlığın girişimleri sonucunda, Denizli Organize Sanayi Bölgesi, Bakanlığın1994 yılı yatırım programında (yeni proje) olarak yer almıştır. Honaz İlçesi’nin KaklıkKasabası Elmalı Mevkii’nde Denizli’ye 34 km uzaklıkta, yaklaşık 235 hektar alan DeriOrganize Sanayi için seçilmiş ve kamulaştırma çalışmaları yapılmış olup, ÇEDYönetmeliği gereği prosedür yerine getirilmiştir.,hali hazır haritası, jeolojik ve jeoteknik etütraporu, imar planı, parselasyon planı bitirilmiş olup 78 adet fabrika yeribelirlenmiştir.Yol,su, elektrik, kanalizasyon, yağmur suyu, kuyu yeri isale hattı su deposu ve arıtma tesisiprojeleri ihale edilmiş olup bitmek üzeredir.Arıtılan su Tilki Deresine deşarj edilecektir.Bu projeler Sanayi ve TicaretBakanlığının onayından geçmektedir.Bu projeler bittikte sonra alt yapı inşaat ihalelerigerçekleştirilecektir. Tesis Kaklık Belediyesi Sınırları içerisinde olup, hakim rüzgar yönüitibariyle Şehir Merkezini etkilememektedir.Enerji 3 km güneydoğudan geçmekte olanDenizli Çimento Enerji nakil hattından temin edilecektir.421

II. Organize Sanayi Bölgesi (Çardak Özdemir Sabancı Organize SanayiBölgesi):Ülkemizdeki girişimcilik ruhunun temsilcisi olan rahmetli Özdemir Sabancı’nınanısını ve ilkelerini yaşatmak amacıyla Organize Sanayi Bölgemizin adı Özdemir SabancıOrganize Sanayi Bölgesi olarak belirlenmiştir. Devletten hiçbir finansman desteğialınmaksızın gerçekleştirilen Özdemir Sabancı Organize Sanayi Bölgesi Türkiye’deki ilközel Organize Sanayi Bölgesi ünvanına sahiptir.3.225.000 metrekarelik alana sahip bölgede 100 adet parsel planlanmış olup, en küçükparsel 25.000 metrekare olarak belirlenmiştir.Eylül 1996 yılında yapımına başlanan Organize Sanayi Bölgemiz Ekim 1997 tarihindetamamlanmıştır. Bölgemizde 132.000 metrekarelik sosyal tesis ve idari bina alanı, 36.500metrekarelik gümrükleme ve tır parkı alanı bulunmaktadır. Sağlık Ocağı ve PTT binasınınyapımları ise tamamlanmış bulunmaktadır.Bölgemizin, Uluslararası niteliğe sahip hava alanına 2 km. uzaklıkta oluşu ve DenizliSerbest Bölgesi (DENSER) ile sınır komşusu olması da bu bölgede yatırımı daha da caziphale getirmiştir.Denizli Acıpayam (Yumrutaş) Organize Sanayi Bölgesi:Acıpayam Yumrutaş Organize Sanayi Bölgesi 4.009.414 metrekarelik bir sahayıkapsamaktadır. Bunun 2.789.663 metrekaresi Sanayi Odamıza tahsis edilmiş olup,1.219.751 metrekaresi ise şahıslara aittir. Bölgenin halihazır haritası ve imar planıyaptırılmış bulunmaktadır. Şu anda imar planının arazi üzerindeki aplikasyonu ve18.Madde uygulaması için Yumrutaş Belediyesi ile koordineli çalışmalar yapılmaktadır.Tavas Organize Sanayi Bölgesi:Yel değirmeni Mevkii’nde olup büyüklüğü yaklaşık 230 hektardır. Mülkiyeti, %90şahıs %10 tescil haricidir. Toprak envanter haritalarına göre 3. ve 4. sınıf kuru tarımarazisidir. Tavas İlçe Merkezi’ne 16 km mesafededir. Tavas-Ovacık Köyü yolunacephelidir. Su ihtiyacı 6km uzaklıktaki Medet Köyü arazisinde açılacak kuyulardan teminedilebilir.Deşarjı, arıtıldıktan sonra kollektörlerle kuzeybatısında ve 18 km uzaklıktaki 40Kırkpınar Kaynakları mansabında yeni dere çayına verilebilir. Enerji nakil hattı 6 kmuzaklıktaki Medet Köyü trafosundan sağlanabilir. Arazi Belediye sınırları dışındadır.K.3.Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı :1. AcıpayamAcıpayam Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifi Sanayi potansiyeli yeterli olanAcıpayam ilçesinde, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nın desteği ile 117 ortaklı işyeri, SosyalTesisler ve idari binalardan müteşekkil sanayi sitesi yapılması için 1972 yılında kurulan bukooperatif 1989 yılında inşaata başladı. Yönetim kurulunun Bakanlığın belirlediği tipprojede değişiklik yaptırmaları nedeniyle kredi almadan siteyi kendi imkanları ileyapmışlardır.422

Kooperatif arsayı Belediyenin istimlaki ile Belediyeden satın almıştır. Arsa 9500m 2 olup işyerleri aynı tiptir. İşyeri ve alt yapı tamamlanarak (yol, su, elektrik, telefon,kanalizasyon) site hizmetine açılmıştır.Yeşilyuva Ayakkabıcılar Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifi :İlimiz, Acıpayam ilçesine bağlı Yeşilyuva Kasabası’nın en önemli geçim kaynağıolan ayakkabıcılık, babadan oğula geçen ve çok eskilere dayanan şartlar altında, sağlıksızişyerlerinde icra edilmektedir.Ayakkabıcılıkla iştigal eden 185 esnaf sıhhi bir işyerine sahip olmak, daha kaliteliimalat yapmak ve kasabadan şehirlere göç akımını durdurmak amacıyla 1986 yılında 300işyeri ve sosyal tesislerden müteşekkil S.S. Yeşilyuva Ayakkabıcılar Küçük Sanayi SitesiYapı Kooperatifini kurmuşlar ve üye sayısı 276’dır. Site için Belediyeden satın alınan arsa39.359 m 2 ‘dir.Fotoğraf.K.2.Yeşilyuva Ayakkabı İmalatçıları ve Ayakkabıcılar Küçük Sanayi SitesiAyrıca Yeşilyuva Kasabasında faaliyet gösteren Agnus Deri Fabrikası ihracatayönelik üretim yapmakta olup üretiminin tamamını ihraç etmektedir.423

Fotoğraf.K.3. Kürk Deri İmalatı Agnus Deri Acıpayam2. BabadağBabadağ Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifi :1989 yılında kurulan kooperatifin 29.03.1995 tarihinde yer seçimi yapılmıştır. Üyesayısı 50, arsanın miktarı 19.000 m 2 olup jeolojik etüdü yapılmaktadır.3. BekilliBekilli Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifi :1992 yılında kurulan kooperatifin, yer tespit çalışmaları yapılmıştır. Sanayi veTicaret Bakanlığı’nca ilçe girişine yakın olan arazi uygun görülmüştür.4. BuldanBuldan Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifi :İlçenin ekonomik durumu son derece uygun olduğundan Küçük Sanayi Sitesi YapıKooperatifi 1974 yılında kurulmuştur. Belediyenin kamulaştırmasıyla 30 dönüm arazitemin edilmiş, ortak sayısı 54, işyeri sayısı 54 olan kooperatifin inşaatına 1992 yılındabaşlanarak bitirilmiştir. Alt yapı, kanalizasyon ve telefon şebekesi, su ve elektrik hatlarıdöşenmiştir. Kooperatif kendi imkanları ile çalışmalarına devam etmektedir.5. ÇivrilÇivril İlçesi’nde iki sanayi sitesi bitmiş olup bunlar faal durumdadır. Birisi kendiimkanlarıyla diğeri Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'ndan kredi almak suretiyle yapılmıştır.Çivril Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifi :Kooperatif 1973 yılında kurulmuş 207 ortak ve 207 işyerinden ibarettir. İnşaatına1980’de başlanıp 1989 yılında bitirildi. Halen 175 işyeri çalışır durumdadır. Kredi almadankendi imkanları ile yapmışlardır. Altyapı olarak trafolar vardır, su şehir şebekesindenalınmaktadır. Kanalizasyon mevcut değildir. Foseptik ile telefonları mevcut olup alt yapı veyol sorunları vardır.Yeşil Çivril Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifi :424

Yeşil Çivril Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifi, 1977 yılında kurulmuş 236 ortakve 236 işyeri, çıraklık okulu ve sosyal tesislerden oluşmaktadır. Sanayi ve TicaretBakanlığı'nın kredi desteği ile 1984 yılında inşaatına başlanıldı. 1991 yılı Temmuz ayındaişyerleri, sosyal tesisler, alt yapıları, PTT yeraltı şebekeleri tamamlanarak site hizmetinegirmiştir.Şu anda 150 işyeri çalışır durumdadır. Site içindeki yolların bir kısmı asfaltlandı.Elektriği, suyu, kanalizasyonu mevcut olup, telefon bağlanmıştır.6. Güneyİlçede küçük sanayicilerin adedi yeterli olduğundan kooperatif 1986 yılındakurulmuş, Sanayi ve Ticaret Bakanlığı'nca gönderilen teknik elemanla müştereken yerseçimi yapılmış ancak kooperatifçe arsa alınamadığından diğer işlemlere geçilememiştir.Bu nedenle kooperatif tasfiye kararı fesih olunmuştur.7. HonazHonaz Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifi :İlçede sanayi potansiyeli yeterli olduğundan kooperatif 1986 yılında kurulmuşSanayi ve Ticaret Bakanlığı'nca yer seçimi yapılarak arsa alımı gerçekleştirilmiştir. Arsa9714 m2 olup, Belediyenin istimlaki sonucu temin edilmiştir. Üye sayısı 50, işyeri sayısı 50adettir.Kaklık Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifi :Kaklık Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifi 1993 yılında kurulmuş olup henüzfaaliyete geçmemiştir.8. SarayköySarayköy Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifi :104 ortağı bulunan kooperatif 55 dönümlük arsasını Belediyeden temin ederek 150işyeri ve sosyal tesislerden oluşmaktadır. Sitenin inşaatı, %65 destekli Bakanlık kredisi ile,%35 kooperatif imkanları ile gerçekleşmektedir.9. SerinhisarSerinhisar Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifi :1983 yılında kurulan kooperatif 50 dönümlük arsasını Belediyeden temin ederek,70 üyesi ile 70 işyerinden oluşacak sitenin inşaatına kooperatif kendi imkanları ile 1989yılında başlamıştır. %65’i Sanayi ve Ticaret Bakanlığı kredisi ile , %35 ‘i ise kooperatifinkendi imkanları ile tamamlanacaktır.Yatağan Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifi :Sanayi potansiyeli yeterli olan Serinhisar İlçesi Yatağan beldesinde 70 işyeri vesosyal tesislerden oluşacak K.S.S. Yapı Kooperatifi 1994 yılında kurulmuş, 04.03.1996tahinde yer seçimi yapılarak kamulaştırma çalışmalarına başlanmıştır. Çok eskileredayanan bıçakçılık sektörü son yıllarda hızla gelişmektedir.Serinhisar İlçesinde son yıllarda leblebi İmalatında büyük ilerlemkaydetmiştir.Türkiye üretiminin %60 ‘ı bu ilçemizde gerçekleşmektedir.425

Fotoğraf.K.4 Serinhisar Leblebi İmalatçılarıFotoğraf.K.5Yatağan Bıçakçılar10. TavasTavas Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifi :1975 yılında kurulan kooperatif kendi imkanları ile 32 dönümlük arsa üzerine 106ortak, 106 işyerinden meydana gelen siteyi, 1988 yılında bitirerek hizmete geçirmiştir.Bütün işyerleri faal durumdadır.Kızılcabölük Küçük Sanayi Sitesi Yapı Kooperatifi :1994 yılında kurulan kooperatifin yer seçimi yapılarak kamulaştırma işlemlerinebaşlanılmıştır. Üye sayısı 120'dir.Denizli'nin diğer ilçelerinde sanayi sitesi yapımını gerektirecek sanayi potansiyeliyoktur.K. 4. Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu426

DİE tarafından yayınlanan istatistik kaynakları ve anket uygulamalarından eldeedilen bulgular doğrultusunda, Denizli sanayinin gelişimi belli dönemlere ayrılarak elealınmıştır.DİE Başkanlığı tarafından Nisan-Temmuz 2003 tarihleri arasında gerçekleştirilen2002 Genel Sanayi ve İşyerleri sayımı sonuçlarına göre ise ilimizde bulunan işyeri sayısıtüm sektörlere göre 33065 çalışan sayısı ise 123167 olarak sayılmıştır.K. 5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji KullanımıTekstil Sektörü :Denizli ve çevresinde büyük sanayi kuruluşlarının teknolojiye uygun makine farkı,dış pazarlarca kabul görmüş, kalite ve kapasitesi ile ihracata dönük üretime sahiptir.Ancak bu büyük sanayi kuruluşları dışındaki küçük işletmelerin dokuma tezgahlarınınbüyük bir kısmı eskidir.Denizli'de özellikle dokuma sanayi sektöründe yapılan yatırımlar makine yenilemeile ilgilidir. Bu durumda dokuma sektöründe makine ve teçhizatın oldukça eski olduğunuaçık bir şekilde ortaya koymaktadır.Konfeksiyon sanayi alanında gözlenen işyerindeki verim düşüklüğü tesislerdeki içorganizasyon eksikliği ile ilgilidir. Bu sektörde kullanılan makinelerin büyük bir bölümüyenidir. Ancak genellikle işyerinin dar olması, üretimin bu iş için pek uygun olmayanapartman katlarında, kiralık binalarda veya yanlış yerlerde inşa edilen binalarda yapılmasıgibi faktörler modern iş makinelerinden beklenen verimin elde edilememesine nedenolmaktadır.Deri ve Kösele Sanayi :Hammaddesini küçükbaş ve büyükbaş hayvan ham derisi olan bu sektörünilimizdeki geçmişi çok eskilere dayanmaktadır. Emek-yoğun bir yapıya sahip olması vedaha çok aile işletmeleri şeklinde faaliyet gösteren sektör, 1990'lı yıllara gelindiğindeteknolojik yeniliklere ve adaptasyona gitmenin gerekliliğini fark ederek şirketleşme vemakineleşme sürecine girmiştir.Madeni Eşya Sanayi :İlimizde madeni eşya sektörü büyük bir gelişme göstermiştir. Hatta bu sektörentegre bir görünüm kazanmış, faaliyet gösteren firmalar iç piyasada ulaşılan doyumugözardı etmeyerek dışa açılmıştır.Diğer sanayi gruplarının üretim teknolojileri hakkında elimizde yeterli bilgibulunmamaktadır.İlimizdeki sanayi kuruluşlarının enerji tüketimi "J.2. Enerji Tüketimimin SektörlereGöre Dağılımı" başlığı altında işlenmiştir.427

Fotoğraf K.6. Tekstil Sanayi ve Tekstil ÜrünleriK.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan ÖnlemlerK.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava KirliliğiBu konu "R. Sağlık ve Çevre" bölümünde "R. 2. 1. Kentsel Hava Kirliliği " başlığıaltında açıklanmıştır.K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su KirliliğiBu konu "R. Sağlık ve Çevre" bölümünde "R. 2. 2. Su Kirliliği " başlığı altındaaçıklanmıştır.K.6.3. Sanayiden Kaynaklanan Toprak KirliliğiBu konu "E. Toprak ve Arazi Kullanımı " bölümünde açıklanmıştır.K.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü KirliliğiBu konu " O. Gürültü ve Titreşim " bölümünde, "O. 1.1.2. Endüstri Gürültüsü "başlığı altında açıklanmıştır.K.6.5. Sanayi AtıklarıBu konu "N. Atıklar " bölümünde açıklanmıştır.428

L.1.Altyapı(L) ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞMEL.1.1. Su SistemiŞehrimizin içme suyu Gökpınar ve Derindere su kaynakları ile birlikte 28 adetderin kuyunun Çamlık Su Deposu, Kuruçay Su Deposu, Kiremitçi Su Deposu, HastaneDeposu, Toplu Konut Bölgesi Su Depolarında toplanıp şebeke boruları ile aboneleredağıtılmaktadır. Konu ile ilgili ayrıntılı bilgi “B.4.1.İçme Suyu Kaynakları ve Barajlar” başlığıaltında verilmiştir.L.1.2. Atıksu Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma SistemiDenizli’de kanalizasyon şebekesi eskiden Belediye tarafından yaptırılan daireselkesitli (Ø 300, Ø 400, Ø 600 ) ve kutu menfez tipindeki kanallar halindedir. Ayrıca şehiriçerisinden geçen derelerin ( Tabakhane Deresi, Günlük Arkı) üzerleri kapatılmış olup,pissu ve yağmur suyunu toplayıcı ve taşıyıcı hatlar halindedir.Denizli İlinin “Kanalizasyon Ana Plan ve Olabilirlik Projesi” İller Bankası’nca NavaTaahhüt – Yapı San. ve Tic. A.Ş.’ne ihale edilmiş olup, söz konusu projenin raporu27.07.1982 tarihinde onaylanmıştır.Denizli kanalizasyon inşaatı İller Bankası’nca Ecetaş A.Ş.’ye ihale edilmiştir.08.08.1985 tarihinde sözleşmesi ihale edilen işin tatbikat projeleri 09.10.1986 tarihindeonaylanmıştır. Tatbikat projesine göre Ø 300 ve Ø 1600’lük arasındaki taşıyıcı hatlarİller Bankası tarafından yapılmıştır. Diğer hatların ise Belediyece yapılması kararabağlanmıştır.1991 yılında 1102 m uzunluğunda açık kanal ihale yoluyla kapatılmıştır. 1992 ‘deÇamlık ve Gerzele Dağlarından gelen suların Kiremitçi mahallesi ve Askeriye altındanbaşlayarak Gerzele yolu, Şirinköy yolu, Bahçelievler yolunu keserek Gümüşçay deresineiletilen sel kanalının 30 m genişliğinde yolu açılarak ortasından 2.5 ila 2 m genişliğinde3800 m uzunluğundaki sel kanalının yapımı ve yukarıda belirtilen yollardaki köprü vebakısların yapılması tamamlanmıştır. 1994’de 1023 m uzunluğunda beton kanalyapılmıştır. Beton kanal yapılan semtler şunlardır:1- Keresteciler sitesi altı, Sevindik mahallesi arasında 468 m2- Sevindik mahallesi 2333 ile 1341 sokakları arasında 155 m3- Deliktaş yolu işle Deliktaş 1960 sokak arasında 400 mSel suyu drenaj kanalı olarak :1- Fatih mahallesi Ø 1000 ‘lük 500 m429

2- Merkezefendi mahallesi molla deresi Ø 800 ‘lük 400 m3- Gürcan mahallesi Ø 1000’lik 100 m döşenmiştir.Yağmursuyu drenaj için ilave döşenen hatlar1-Hürriyet Caddesi Ø 600’lük 419 m2-Hürriyet ve İnönü Caddesi Ø 1000’lik 1209m3-İnönü Caddesi Ø 600 ‘lük 312m4- İnönü Caddesi Ø 600 ‘lük 347m5- Atatürk Caddesi Ø 800 ‘lük 886m6- Emek Caddesi Ø 800 ‘lük 135m7- Emek Caddesi Ø 600 ‘lük 235m8- Ulus Caddesi Ø 1000 ‘lük 1511m9- Ulus Caddesi Ø 600 ‘lük 86m10- Yusuf Batur Caddesi Ø 1000 ‘lik 1001m11- Yusuf Batur Caddesi Ø 600 ‘lük 444m12- Yusuf Batur Caddesi Ø 400 ‘lük 375m13- Yusuf Batur Caddesi Ø 300 ‘lük 57m14- Anafartalar Yunus Keskin Caddesi Ø 500 ‘lük 442m1999 yılında 18000 m kanalizasyon hattı döşenmiş ve yenilenmiştir. Çapı Ø 1000 olanGünlük Arkı dere ıslahı 35000 m yapılmış olup dee ıslah çalışmaları devametmektedir.Günümüzde çeşitli semt ve mahallelerde ihtiyaca göre kanalizasyon hatlarıdöşenmektedir.Arıtma tesisi yeri arıtılmış atıksuyun sulama suyu olarak değerlendirilebilmesiamacıyla, arıtma tesisinin kollektör hattı 14 nolu bacası ile 20 nolu bacası arasında kalanalanda yapılması uygun bulunmuştur. Denizli atıksu arıtma tesisinden çıkan arıtılmışatıksu DSİ’nin Çürüksuı sol sahil ana sulama kanalı ile tarım alanlarına iletilerek sulamaamacıyla kullanılacaktır.Arıtma tesisi klasik aktif çamur prosesine göre dizayn edilmiştir. Tesis 2005 ve2025 yıllarına göre iki aşamada inşaa edilecektir. Atıksu tesise 1.600 mm çaplı kollektörile gelmektedir.Tesis 3 ana üniteden oluşmaktadır:1- ÖN ARITMA: Bu ünite giriş yapısı, ince ve kaba ızgara ile kum tutucu’danoluşmaktadır.2- BİYOLOJİK ARITMA: Bu ünite ön çökeltim, havalandırma, son çökeltim veklorlama ‘dan oluşmaktadır.3- ÇAMUR GİDERME: Bu ünite ise, çamur giderme ve gaz üretimtesislerinden oluşmaktadır. Çamur keki %30 katı madde ihtiva edecektir. Bu kek pamuk vetütün üretiminde gübre olarak kullanılabilecektir.Izgaralar: Elle temizlemeli kaba ızgara ve mekanik temizlemeli ince ızgara olmak üzere ikikademeli boyutlandırılacaktır.Havalandırmalı Kum Tutucu:Kanalizasyon şebekesinde tesise gelen atıksuyun önhavalandırması ve böylece arıtmaya uygun hale getirmek, ön arıtma ünitelerinde septikoluşumları önlemek amacıyla havalandırmalı kum tutucular projelendirilmiştir.Ön Çökeltim Havuzları:Çökelebilen askıda katı maddelerin en az %90’ını giderebilmek vetesise gelen BOİ 5 yükünün yaklaşık %30’unu tutmak amacıyla, biyolojik arıtmaünitelerinden önce atıksu çökeltme havuzlarından geçirilecektir. Böylece ikinci kademeyegelen kirlilik yükü azaltılmış olur.430

Aktif Çamur Sistemi: Biyolojik arıtma ünitesi aktif çamur sistemi olarakboyutlandırılacaktır. Aktif çamur sistemi hidrolik bekleme süresi ortalama 6 saat olan birhavalandırma havuzu ve bunu takip eden çökeltme havuzundan meydana gelmektedir.Havalandırma havuzundaki hidrolik koşullar piston akımlı reaktör tipindedir.Son Çökeltme Havuzu: Son çökeltme havuzları dikdörtgen şeklinde boyutlandırılacaktır.Klorlama: Arıtılmış atıksuyun patojen mikroorganizmalardan ve biyolojik arıtmadan kaçanbakterilerden arındırılması amacıyla dezenfekte edilecektir.Dezenfeksiyon kademesi, debi ölçer, klor dozlama ve karıştırma odası ve klor kontaktankından oluşmaktadır. Klorlama amacıyla gaz klor kullanılacaktır.Toplam atıksu debisinin hesaplanmasında arıtma tesisine gelen kollektörler vetaşıdıkları debi incelenmiştir. Denizli’nin atıksularını toplayan iki ana kollektörbulunmaktadır. φ 1.600 mm’lik Ellez Deresi Kollektörü ve φ 600 mm’lik Bağırsak DeresiKollektörü arıtma tesisi için ilk düşünülen sahaya kadar projelendirilmiştir. Ancak; arıtmatesisi sahası, arıtılmış suyun DSİ Sulama Kanali’na deşarjını mümkün kılacak bir yerealınmıştır. Bu durumda Bağırsak Deresi Kollektörü arıtma tesisine bağlanamamaktadır.1.600 mm’lik Ellez Deresi Kollektörü’ne gelen debi toplam debinin % 91,2’si kadarolacaktır.2005 ve 2025 yıllarına ait atıksu bilgileri aşağıda verilmiştir.2005 2025Nüfus (kişi) 378.353 703.838Su Kullanımı (lt/kişi-gün) 225 225Su Kullanımı (m 3 /gün) 85.129 158.363,55Evsel Atık Su (m 3 /gün) 68.104 126.690,84Yağmur Suyu Sızması (m 3 /gün) 6.810 12.669,08Yeraltı Suyu Sızması (m 3 /gün) 25.574,4 45.664,3Toplam (m 3 /gün) 100.488 182.024,22φ 1600 mm Kollektöre Gelen Debi (m 3 /gün) 91.645 166.006,08Endüstriyel Tesisler (m 3 /gün) 9.901,3 10.083,7TOPLAM ORTALAMA DEBİ (m 3 /gün) 101.546 176.089,78Projelendirmeye esas hesap debileri aşağıda verilmiştir2005 2025Proje Debisi (lt/sn) 1.692 2.806Max Debi (lt/sn) 2.123 3.608,79Min.Debi (lt/sn) 736 1.317,78Ortalama Debi (lt/sn) 1.333 2.137,78Toplam askıda katı madde yükü ile ilgili bilgiler aşağıda verilmiştir.2005 2025Toplam AKM Yükü (kg/gün) 48.308,11 89.866,05Ortalama Debi (m 3 /gün) 101.546 176.089,78AKM Konsantrasyonu 526 540Eşdeğer Nüfus Hesabı:Eşdeğer Nüfus Hesabı 2005 2025Toplam Organik Yük(kg/gün) 24.369 40.855KgBOI 5 /Kişi-gün 0,00054 0,054431

Eşdeğer Nüfus (kişi) 451.278 756.5741995 yılında arıtma tesisi ihalesini alan firma, tesisin inşasına devam etmektedir.Arıtmatesisinin %87’lik kısmı tamamlanmış olup, geriye kalan kısımlar; mekanik aksam,klorlama binası ve klorlama havuzu, I. ve II. Kademe yoğunlaştırma havuzu ile 52 m∅1600’lük kollektör hattıdır.Denizli Belediyesi Kanalizasyonu Arıtma Tesisi Akım Şeması Şekil.L.1.’de verilmiştir.Şekil L. 1. Denizli Kanalizasyonu Arıtma Tesisi Akım ŞemasıL.1.3. Yeşil AlanlarDenizlideki yeşil alanların toplam miktarı 1.700.000 m 2 olup nüfusun 250 bin kişiolduğu göze alınırsa kişi başına 4.2 m 2 yeşil alan düşmektedir. Bu oran batılı ülkelerinstandartlarına göre oldukça düşüktür. Ancak bu alan içine mezarlıklar dahil edilmemiştir.Yeşil alanların fonksiyonlarına göre dağılımı da aşağıda belirtilmiştir.- Park ve çocuk parkları : 65.000 m 2432

- Çok amaçlı pazar yerleri : 90.000 m 2- Meydanlar : 50.000 m 2- Karayolları ve şehir içi refüjler : 75.000 m 2- Kaldırım kenarları : 100.000 m 2- Toplu ağaçlandırma sahasıa) Gençlik Ormanı : 400.000 m 2b) Aktepe Ormanı : 30.000 m 2c) Karşıyaka Ormanı : 30.000 m 2d) Asri Mezarlık Arkası : 150.000 m 2e) Bahçelievler Ormanı : 150.000 m 2Şehrin mesire alanları da; Çamlık, İncilipınar, Gökpınar, Cankurtaran, HisarDeğirmenleri, Karcıdağ Orman içi, İsrail Deresi, Acıpayam’da, Çamlık ve Alaaddin,Buldan’da Kestanederesi, Süleymaniye Yaylası, Çivril’de Gümüşsu ve Işıklı, ÇardakÇambaşı köyü yakınlarında Karagöl, Güney’de Büyük Menderes’in kenarındaki CindereŞelalesi ve kent içi parklar sayılabilir.Fotoğraf L.1. Çamlık MesireliğiL.1.4. Elektrik İletim HatlarıDenizli’nin İlçesi olan Acıpayam dolaylarındaki enerji sıkıntısının giderilmesi veKaklık dolaylarında kurulmakta olan çeşitli sanayi kuruluşlarının özellikle de Denizli DeriOrganize Sanayi Bölgesi’nin enerji ihtiyacının temini amacıyla TEAŞ tarafından 154 kW’lıkenerji üretim hattı faaliyete geçmiştir.Denizli 380- Acıpayam hattı 52,42311 km ve DENİZLİ 380- DENİZLİÇİM hattıDenizli 380- Acıpayam hattının 2,41787. km’sindeki ayrım yerinden itibaren 14,6633 kmolup her iki projede de yer alan toplam uzunluk 67,0641 km’dir.TEAŞ tarafından Bozkurt-Keçiborlu ilçeleri arasında 154 kW’lık 1272 MCM tipindeenerji iletim hattı yapılmıştır. Sözkonusu hat Denizli ili Bozkurt ilçesinin güneybatısındakitrafo merkezinde başlayıp Afyon İli sınırlarını geçerek Isparta ili Keçiborlu ilçesininkuzeybatısındaki trafo merkezinde son bulmaktadır. Hattın 10 km’si Denizli ilisınırlarındadır.L.1.5. Doğalgaz Boru Hatları433

Doğalgazın ülke geneline yayılması amacıyla inşaat hazırlıkları devam eden Batı(Konya-Afyon-Denizli-Aydın-İzmir) Doğalgaz İletim Hattı Projesi BOTAŞ (Boru Hatları ilePetrol Taşıma A.Ş.) tarafından planlanmaktadır. Doğalgaz içerisinde büyük oranda metandaha az oranda etan,propan.bütan,azot.karbondioksit, hidrojensülfür, helyum ihtiva edenrenksiz, kokusuz, yüksek kalorili bir gaz yakıttır.Denizli sınırları içerisindeki güzergahtaki ilk köy Demirci köyü olup son köy iseKabaağaçtır. Batı iletim hattı güzergahının uzunluğu ilimiz sınırları içerisinde 107km’dir.Doğalgaz İlimizde Organize Sanayi Bölgesine kadar gelmiş olup 2005 yılı içerisindeOrganize Sanayi Bölgesi başta olmak üzere şehre dağıtımının yapılması planlanmaktadır.Fotoğraf.L.2. Doğalgaz Çalışmalarından görünüşlerL.2.UlaşımGelişmiş ülkelerin geçirdiği evreler incelendiğinde, diğer değerlendirme kriterleriyanında ulaşım oldukça büyük önem taşımaktadır.Denizli’nin işadamları Türkiye’nin diğer kentleri ve dünyanın birçok ülkeleri ile iyiilişkiler içine girmiştir.İlin ticari potansiyeli devamlı ve hızlı bir gelişme göstermektedir. Bütün bu işlerinzaman kaybı olmadan en verimli şekilde yürütülebilmesinde ulaşımın önemi daha daartmaktadır.L.2.1. KarayollarıL.2.1.1.Karayolları Genel11.868 km 2 ‘lik alan üzerine yerleşen Denizli’nin İl sınırları içerisinde şehirler arasıulaşım amaçlı devlet yolları toplam 436 km, il yolları toplamı 365 km dir.İhracata ve içpiyasaya yönelik ticaretin yaygın olduğu Denizli’de taşımaların büyük bölümü karayolu ileyapılmaktadır. Bilhassa yolcu taşımacılığı alanında ülke genelinde söz sahibi olmuşfirmalarımız bulunmaktadır.Denizli’nin bazı illere olan uzaklığı Tablo.L.1’de, İl merkezinin ilçelere uzaklığıTablo L.2’de verilmiştir.Tablo.L.1. Denizli’nin Bazı İllere Olan Uzaklığı434

Aydın 126 km Ankara 478 kmİzmir 224 km İstanbul 649 kmMuğla 145 km Konya 415 kmAntalya 222 km Afyon 221 kmKarayolları 27. Şube Şefliği (2004)Tablo. L.2. İl Merkezinin İlçelere UzaklığıAcıpayam 55 km Çameli 106 km Kale 68 kmBeyağaç 106 km Çardak 56 km Sarayköy 23 kmBabadağ 37 km Çivril 94 km Serinhisar 36 kmBekilli 83 km Güney 74 km Tavas 43 kmBuldan 47 km Bozkurt 49 km Akköy 22 kmÇal 63 km Honaz 21 km Baklan 59 kmKarayolları 27. Şube Şefliği (2004)İl dahilinde 383 köy ve belde ile bunların bağlısı konumundaki 327 üniteninulaşımını sağlayan toplam 3638 km’lik yol ağının 2483 km’si asfalt,972 km’si stabilize,69km’si tesviye ve 114 km’si ham yoldur. Denizli ili köy yolları ağı durumu Tablo.L.3’deverilmiştir.Tablo.L.3. Denizli İli Köy Yolları Ağı DurumuKöy Ünite ToplamKm Adet Nüfus Adet Nüfus Adet NüfusAsfalt Kaplama 2483 377 286779 108 14810 485 301589Stabilize Kaplama 972 6 662 160 10098 166 10760Tesviye Yol 69 - - 8 636 8 636Ham Yol 114 - - 51 3566 51 3566Toplam Köy yol Ağı 3638 383 287441 327 29110 710 316551Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü (2004)Turizm açısından da değerlendirildiğinde karayollarının önemi bir kat dahaartmaktadır. İlimiz ve bölgemizin tipik özelliğinin genelde dağlık ve engebeli yapıya sahipolması yol yapım maliyetini büyük oranda artırmaktadır. Bunun yanısıra bölgenin nispiolarak iyi bir karayolu ulaşım ağına sahip olduğunu söyleyebiliriz. Ancak İlimiz baştaolmak üzere karayolu taşımacılığında bazı yapısal sorunlar mevcuttur.-Taşımaları disipline eden temel yasal düzenlemelerin olmaması dolayısıylataşımalarda güvenliğin ve hâlâ tam anlamıyla caydıran denetimin sağlanamaması- Sigorta sistemine girme koşullarının uygun ve yeterli olmaması,- Yurtiçi yük taşımalarının lisans sistemine bağlanamaması,- Yeterli eğitim düzeyine erişilememiş olması gibi sorunları saymak mümkündür.L.2.1.2.Ulaşımın PlanlamasıDenizli İlinde trafik yoğunluğu sabah iş başlangıcı ve akşam iş dönüşü saatlerindedaha fazla olmaktadır. İlimizin şehir içi taşımacılığı, Belediyemize ait 37 adet otobüs,şahıslara ait Belediyemiz denetimli 527 ticari minibüs, 150 taksimetreli taksi ileyapılmaktadır. Denizli ulaşımında hafif raylı sisteminin getirilmesi için, ulaşım planı önetütleri başlamıştır.435

L.2.1.3. Toplu Taşım SistemleriKent içi ulaşımındaki yolcu dağılımının % 23’ü Belediye otobüsleri, % 40 dolmuşminibüsler, %37’si de taksimetreli taksilerle yapılmaktadır.L.2.1.4.Kent İçi YollarDenizli ili yol satıh durumu Tablo. L.4’te verilmiştir. Denizli İli yol ağımızın %16’sınasahiptir.Tablo. L.4 Denizli İli Yol Satıh DurumuYollar Sert Satıhlı Yollar Stabilize Toprak Geçit Vermeyen TOPLAMDevlet Yolları 436 - - - 436İl Yolları 365 - - - 365Toplam 801 - - - 801Karayolları 27. Şube Şefliği (2004)L.1.1.5.Araç SayısıKasım 2004 yılı itibariyle Denizli’de Trafiğe Kayıtlı Araç Sayıları Tablo. L.5.’deverilmiştir.Tablo.L.5. Denizli’de Trafiğe Kayıtlı Araç Sayısı (2004)Araç Cinsi İl Merkezindeki Araç İlçelerdeki Araç Toplam AraçSayısıSayısıSayısıOtomobil 53.142 38.243 91.385Minibüs 4.948 1.691 6.639Otobüs 2.368 2.107 4.475Kamyonet 12.912 7.932 20.844Kamyon 6.393 1.867 8.260Traktör 13.859 18.620 32.479Diğer Araçlar 18.354 4.464 22.818TOPLAM 74.924 186.900İl Emniyet Müdürlüğü (2004)L.2.2.DemiryollarıL.2.2.1.Kullanılan Raylı SistemDenizli’de demiryolu ulaşımı büyük üretim ve tüketim merkezleri arasında yolcutaşımacılığında kullanılan bir taşıma türüdür. Demiryolu ulaşımını tercih eden yolcu sayısı1994 verilerine göre 150.685 kişidir.L.2.2.2.Taşımacılıkta Demiryollarıİlimiz açısından demiryolu ulaşımı büyük hacimli malların uzak merkezlerenaklinde son derece etkin bir taşıma yöntemidir. 1994 yılında 960 vagonda 19.750 ton yük436

taşınmış, 2192 vagonda 46.965 ton yük bu yolla taşınarak ilimize gelmiştir. Tablo.L.6’daDenizli Garına gelen-giden trenler hakkında bilgi verilmiştir.Tablo.L.6. Denizli Garına Gelen-Giden Trenler ve SaatleriGiden TrenlerVarış YeriGelen TrenlerTren No Varış Yeri HareketSaatiTrenNoHareketSaati31702 Denizli / Basmane 05.00 31322 H.Paşa / Denizli32202 Denizli / Basmane 06.13 31701 Basmane / Denizli32204 Denizli / Basmane 08.55 32862 Afyon ve İzmir/Goncalı Denizli32861 Denizli goncalı/ Afyon 13.00 32201ve İzmir31704 Denizli / Basmane 15.30 3170331321 Denizli / H.Paşa 17.00 32203Denizli Ticaret Odası (2002)L.2.3. Deniz, Göl ve Nehir TaşımacılığıL.2.3.1.LimanlarL2.3.2 Taşımacılıkİlimizde deniz, göl ve nehir taşımacılığı yapılmamaktadır.L.2.4. HavayollarıHemen hemen 5 yıldan bu yana faal durumda olan Çardak havaalanı ilimiz yolcutaşımacılığında mevcut aktivitesi ile önemli bir yere gelmiştir. Bugünkü kapasitesiyleDenizli’nin potansiyelini karşılamadığından ek terminal ve diğer yan birimlere ihtiyaçduyulmaktadır. Bu alandaki çalışmalara devam etmektedir. Şimdilik Denizli-İstanbularasında sadece salı perşembe günleri yapılan uçak seferleri ile ilgili veriler Tablo.L.7’deverilmiştir. Yaz aylarında bunlara ilaveten cuma günlerinde de karşılıklı seferlerkonmaktadır.Tablo. L.7. Denizli-İstanbul Arası Uçak SeferleriParkur Günler Kalkış VarışDenizli – Pazartesi, Salı, Çarşambaİstanbul Perşembe09:30 10:30 İstanbulDenizli – Cuma, Cumartesi, Pazarİstanbul21:30 22:30 İstanbulİstanbul – Pazartesi, Salı, ÇarşambaDenizli Perşembe07:30 08:30 Çardak – Denizliİstanbul – Cuma, Cumartesi, PazarDenizli19:30 20:30 Çardak – DenizliDenizli Ticaret Odası, (1998)437

L.3. HaberleşmeKullanma şekli ve imal durumlarına göre 200 Per’e kadar olan kabloların havaiolarak çekilme zorunlulukları vardır. Bu kapasiteden sonraki kablolar yeraltındançekilebilmektedir. Telefon hatlarının daha az arızalanması ve çevre görüntü kirliliğiningiderilmesi için çalışmalar devam etmektedir.L.4. İlin İmar DurumuL.5. İldeki Baz İstasyonları SayısıElimizde bilgi bulunmamaktadır.438

(M) YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUSM.1 Kentsel ve Kırsal PlanlamaM.1.1 Kentsel AlanlarM.1.1.1Doğal Özelliklerin Kent Formuna EtkileriKentin yerleşik alanı, Karcı Dağı eteklerindeki platformda yer almıştır. Denizlişehir merkezinin doğusu boyunca, Gökpınar deresi belirgin bir vadi oluşturur.İller Bankası, İmar Planlama Dairesi Başkanlığı 18.03.1993 tarihli ve I/25000ölçekli jeolojik etüt raporuna göre Denizli yerleşik alanı Neojen oluşumlar üzerindebulunmaktadır. Güney ve batı kesimlerde konglomeralar başlamaktadır. Karcı Dağıeteklerinde ise birikinti konileri dizelenmektedir. Gökpınar Deresi, şehrin doğusundayerleşik alana doğru uzanmaktadır. Denizli düzlüğü ile Çürüksü aluviyal düzlüğüarasındaki sekide Neojen oluşumlar hakimdir. Ancak yer yer konglomera oluşumlargörülmektedir. Jeolojik etüt sonucuna göre; Neojen (killi siltli birikimler) iskan dışıbırakılması gereken alanlar olarak gösterilmiştir. Aynı etüde göre, aşırı eğimli yamaçlardaemniyet şeridi bırakmak kaydıyla konglomera oluşumları en elverişli zemin olarakbelirmektedir. Kireçtaşı ve şist arazide yerleşmeye elverişliyse de planlama alanındatopoğrafik açıdan genellikle yüksek eğimli ve yüksek vadilerle bölünmüş olarak Karcı dağıeteklerinde bulunmaktadır.Kentin doğudan batıya uzanan bir fay hattı üzerinde bulunuşu Denizli’yi birinciderecede bir deprem bölgesi yapmaktadır. Bu fay hattı boyunca fışkıran sıcak şifalı sularda, aynı zamanda onu kaplıcalar diyarı yapar.M.1.1.2.Kentsel Büyüme DeseniDenizli İli sınırları içerisindeki killi siltli birikimler olan Neojen iskan dışı bırakılmasıgereken alanlardır. Alüvyal ve killi-siltli birimler çok katlı binalar için zemin mekaniğitedbirlerinin önem taşıyacağı oluşumlardır. Mevcut yerleşik alanda killi siltli oluşumlarüzerinde bulunduğundan bu uyarıya ayrıca dikkat etmek gerekecektir.Denizli I. derece deprem kuşağı içinde kaldığından, yakın tarihlerde gerçekleşendepremler sonucu yeni konut alanları seçimini etkilemiş, böylelikle kent güneye ve doğuyayayılmıştır. Batıda ise organize konut alanı hazır edilmiştir. Ne yazık ki inşaatlarda depremyönetmeliği gerektiği şekilde uygulanmamaktadır. Denizli yöresi için hazırlanmış çeşitliraporlarda heyelan tehlikesinin bulunmadığı belirtilmiştir.Fiziksel veriler itibariyle, Denizli ve çevresi jeoloji, deprem ve taban suyu açısındanavantajsızdır. Fakat eğim ve topoğrafya eşikleri yönünden de yerleşime elverişlidir.İmar ve İskan Bakanlığı Afet İşleri Genel Müdürlüğü’nün Arsa Ofisine ait iskanalanları için hazırladığı jeolojik etüd raporunda Akçay ve Zindan Derelerinin anormalyağışlarda taşkın yaptığı belirtilmiştir. Ayrıca açıktan akan arklar ve çaylardan Gerzele,Günlük arkları, Bağırsak Çayı , İlbadı Deresi ile eski mezarlık yönünden akan çayın taşkınyaptığı belirlenmiştir.Günlük arkı ve Bağırsak deresinin düşük kotlu arazide oluşu, meskun alanlardaproblem yaratmaktadır. Sel suyu drenaj kanalı için halen çalışmalar sürmektedir.439

Denizli’nin gelişmesi tarımsal ürünlere dayalıdır. Artan nüfusun gıda ihtiyacınıçevre tarımı karşılamaktadır. Dolayısıyla jeolojik sınırlamaların yanı sıra tarıma elverişlialanların, kentsel yerleşmeye açılmasından sakınılması yerinde olacaktır. Sonuç olarakjeolojik yönden elverişli, tarıma elverişsiz ve parçalı topoğrafyası olan arazilerin yerleşimalanı olarak tercih edilmesi gerekmektedir. DSİ’nin sulama kanalı çalışmaları ile sulu tarımyapılabilen arazi her geçen gün çoğalmaktadır. Sulamaya açılan verimli ovalarınyerleşmeden saklı tutulması gerekmektedir.Denizli merkezi, Kaleiçi ve Bayramyeriçevresinde bölgesel etkisini güçlendirerek korumakta ve buradan güneye akslar boyuncayayılmaktadır. Atatürk Caddesi idari, eğlence, konaklama tesis aksı olarak belirlenmekteve Delikliçınar’da kente hitap eden alt merkez olarak son bulmaktadır.Kent kullanışşeması nettir. Üç kollu ana ulaşım aksı üst çatalda sanayi sektörünü içerir. Kent anamerkezi bu üst çatala asılıdır. Güneye doğru ana ulaşım aksı alt ucuna paralel olarakilerler. Konut alanları dairesel olarak bu merkez çevresinde güney, doğu, batı yönlerindeyer alır. Büyük alanlı resmi kullanış şehrin güney batısını kapatır. Konut alanları ara araresmi ve sosyal tesislerle karışık olarak güneydoğu kesimine uzanır.Diğer yandan yeni gelişmeler her yönde radyaldir. Kent merkezi toplam arazinin%1-4 oranındadır. Saraylar, Uçancıbaşı, Gürcan, Altıntop grubu ve topraklık mahallealanları içinde merkezi kullanışlar en çok pay almaktadır.Denizli kentinin gelişimini yönlendiren ve kısıtlayan şu ana unsurları sayabiliriz:Horfografik ve topografik yapı mevcut arazi kullanımı ve kesinleşen sulama, karayoluprojeleri diğer önemli eşik ise Hierapolis sit alanı sınırlarıdır. Yerleşme, Karcı Dağıeteklerindeki platformda kurulmuştur. Kentin doğusu boyunca Gökpınar deresi belirgin birvadi oluşturur. %5-10 eğimli ilk platformdan sonra %5 eğimli Çürüksu Ova düzlüğü başlar.Çürüksü Ovası verimli tarım alanı olarak yeni sulama projelerinin gerçekleşmeyebaşlaması ile yerleşilemez bir eşik durumundadır. Karcı Dağı’nın eteklerine doğru eğim,ormanlık alan ve birikinti konileri nedeniyle yine doğal eşik olarak kent gelişiminiengellemektedir.Eğimin uygun olduğu ormanlık arazinin açıldığı alanlar ise yerleşme için, klimanedeniyle konut gelişimi için talep edilen arazi niteliğindedir. Denizli için hazırlanan jeolojikraporlarda heyelan tehlikesi mevcut olmamakla birlikte, tüm kent yerleşimi I. derecedeprem kuşağında yer almaktadır. Doğudan-Batıya uzanan fay hattı diğer bir eşik konusuolmaktadır. Jeoloji, deprem ve taban suyu açısından yerleşim avantajsız konumdadır.Güneyde askeri alan, üniversite alanı yerleşimin bu yörede kesilmesine neden olmaktadır.Doğal eşik ve tarımsal arazilerin korunması amacıyla plan kararları, kent gelişimi doğal vefiziksel eşiklerin imkan verdiği alanlara yönlendirmektedir.Nehirler doğal eşik olarak vadi oluştururken; taşkın yapan dereler ayrı bir özelliktaşımaktadır. Akçay, Zindan, Gerzele ve İlbadı Deresi normal yağışlarda taşmaktadır.M.1.1.3.Planlı Kentsel Gelişme AlanlarıKonum olarak, üç tarafı dağlarla çevrili ve kuzey-batıya açılan bir çöküntüdüzlüğünde bulunan Denizli Kenti, Ege Bölgesi Büyük Menderes ovası yerleşimlerinin biruç noktasıdır. Genel olarak ilk yerleşim nedeni ovanın sağladığı korunma ulaşımolanakları ve verimli topraklardır. İç Anadolu ve Antalya’ya giden yollara hakim bulunanDenizli yerleşimi tarihi yönden önemi çok büyük olan yerleşimlere daha önceleri de sahneolmuştur. Laodikya, Hierapolis bunlardan hala ayakta olup ilgi ile izlenmektedir.440

İlk yerleşim bugün Bayramyeri diye adlandırılan ve bugünde ticaretin en yoğunolduğu Kaleiçi yöresinde başlamıştır. Zamanla İzmir Karayolunun çekimi ile yerleşimkuzey-batıya doğru gelişmiş ve bu gelişim İstasyon ve Sümerbank fabrikası ilehızlanmıştır. Bu devreden sonra dairesel bir büyüme gösteren kent Tavas-Acıpayamyönünde ve vadinin en verimli tarım alanları yönünde gelişmiştir. Tarihi merkez kuzeyetoplanmış, ticaret büroları ve resmi kurumlar güney yönünde İstiklal Caddesi boyuncagelişmiştir. Zamanla İstiklal Caddesi yerleşimin omurgasını oluşturup konut alanları buyolun doğu ve batısında yayılmıştır. Denizli kentinin ilk planlama çalışmaları (1960) ilebirlikte gelişimini İzmir, Ankara, Tavas Karayollarının belirlediği yönlerde devam ettirmiştir.Son yıllarda yayılma hemen her yönde olmuş, hazine arazilerinde ve tarımsalalanlarda hızlı bir gelişim izlenmiştir. Konut alanları Çamlık Mevkii yönünde güneye, İzmirYolu yönünde kuzeye kaymıştır. Kentin güney batısında yer alan ve kentin merkezinedoğru uzanan Askeri alan bu yönde gelişimi büyük ölçüde engellemiştir. Son senelerdebüyük bir hızla gelişme gösteren sanayii sektörü, kentin belediye hudutları dışında hemenher yönde karayolları boyunca yer almıştır. Sanayi kuruluşlarının her yönde dağılması,sanayi alanlarının adeta kentle birleşmesine neden olmuştur. Alt yapı ve ulaşım olanaklarıbu tip gelişimi desteklerken mevcut imar planı ve idari hudutlar bu gelişmelerindenetlenmesini ve kontrolünü olanaksız kılmıştır.Doğu yönünde, Tekkeköy, Bağbaşı, Zeytinköy, Kayhan, Kınıklı ve Karakurt Köyleri,merkez yerleşimin bir devamı olarak gelişmekte ve bu gelişim vadinin en verimli tarımalanlarının kentsel alana dönüşmesini hızlandırmaktadır. Bu gelişim içinde büyük sanayiikuruluşları da yer almakta ve çevre kirlenmesine neden olmaktadır.Kuzey yönünde ise İzmir ve Ankara karayolları üzerinde son on sene içinde hızlasanayi tesisleri yer almaktadır. İzmir yolu üstünde daha ziyade küçük sanatlar çarşısıiçinde yer alamamış demir haddehaneleri büyük imalathaneler ve kooperatifleşip birleşenkeresteciler yerleşmiştir. Ankara karayolu, şehirden 18 km. uzaklıkta organize sanayii içinelverişli alan haline gelmiştir. Yolun hemen kenarında tuğla, yem, çivi, plastik, jant, yağ,boru vb. gibi her türden sanayii kuruluşları yer almıştır. Kuzeyde Pamukkale bağlantısıüzerinde geniş bir alan, Özel Çevre Koruma Alanı olarak kabul edilmiş (Laodikya veHierapolis harabeleri ve Pamukkale )termal kaynakları) ve bu yörede gelişim kontrol altınaalınmıştır.Ayrıca; ulaşım olanaklarının düzenlenmesi ile batıda yer almış kırsal alanlardanBaşkarcı, Göveçlik, Saruhan, Çakmak, Şirinköy, Hallaçlar, Barutçular, Bereketler vb.yerleşimler gelişerek ve Denizli merkez yerleşimi ile direkt ilişki içine girmişlerdir. Bualanlar, mikroklima, topoğrafya, zemin durumu, arazi değerleri, ulaşılabilirliği, bugünkütarımsal potansiyeli yönünden gelişme için en uygun alanlar olarak görünmektedir.Gelişmenin doğu ve güneyden çok bu yörelerde desteklenmesi uygun olacaktır.Sonuç olarak; Denizli kentinin imar planı çalışmaları 1960 yılında, İller Bankası’nca1/5000 ölçekli nazım imar planı ile başlamış, halen devam etmektedir. Kentin ekonomik vesosyal gelişmesinin mekana yansımasının bir sonucu olarak yoğunluk artışıönlenememiştir. Teknik altyapı ve sosyal tesis yetersizlikleri kentin hemen her bölgesindekendini göstermiştir. Gelir seviyesi yüksek, planlı prestij bölgelerinde sonradan alınankararlarla dikey yoğunlaşma desteklenmiş, ana cadde üzerlerine 8-9 katlı yapılar hakimolurken, hemen arkasında 3-4 katlı, kimi yerde tek katlı yapıların yoğunlaştığı sağlıksız birdoku ortaya çıkmıştır. Aynı mahalle için yapılan doku analizlerinde cadde üzeri ile arkasokaklar arasındaki yapı (Taks-Kaks) ve nüfus yoğunlukları çok farklı değerlervermektedir. Sanayinin Ankara, İzmir asfaltları dışında arazi bulabildiği her yerdeyapılaşması da hızlı gelişmenin mekana çarpık bir yansımasıdır.441

Bugüne kadar konut alanlarının ve sanayinin yönlenmesi tamamen piyasa koşullarıile işlerken, bu başıboş gelişmeleri yerel yönetim imkanları içinde önlemeye çalışsa daruhsatsız yapılaşmalar kent yapılaşma karakterini önemli ölçüde belirlemişlerdir.Nüfusu hızla artan ve oldukça yüksek oranda göç çeken ilimiz, istihdam olarak bugücü emebilecek durumda olsa bile, gelen göçün alım gücünün düşüklüğü, hisselimülkiyet edinmede başrolü oynamaktadır. Ekonomik yapının doğurduğu çarpık kentleşmeise lokal çözümlerle önlenmeye çalışılmaktadır. Plana uygun yapılaşma değil,yapılaşmaya uygun planlama ile ana plan kararları işlemez hale gelmektedir. Belkicaddelerin çok katlı yapılaşmaya açılması ile özellikle tarihi dokunun harap olduğugözlenmiştir.Kentsel rant, tarım, tarih, doğa güzelliklerini yok edecek güçte iken planlamanın burantı dengelemesi büyük önem kazanmaktadır. Sanayi ticaret ve tarımdaki bu gelişmelerkentlinin alım gücünü artırırken, arazileri değer kazanmaktadır. Arazi üzerindekiyapılaşmanın kontrol edilmesi için değer artışına eşdeğer bir kontrol mekanizmasıkurulmalıdır.M.1.1.4.Kentsel Alanlarda YoğunlukMerkezi fonksiyon alanlarındaki üst kat konut kullanışları da dikkate alındığındagerek kişi gerekse konut yoğunluğu çok yüksek çıkmaktadır. Uçancıbaşı, Gürcan,Çaybaşı ve Delikliçınar yöresinde ise yine yüksek yoğunluk dengeli olarak ortayaçıkmaktadır. Esentepe’den itibaren Sırakapılar, Değirmenönü’ne doğru orta yoğunlukkuşağı vardır. Bakırlıda kısa olmak üzere tüm çevre mahallelerde konut yoğunluğu çokdüşüktür. grubuna girmiştir.Buna göre; kent merkezi çevresi çok yoğunken uzaklaştıkça nüfus yoğunluğudüşmektedir. Denizli toplam konut nüfusu itibariyle konut başına ortalama nüfus 4,28’dir.Sümer’den Yenimahalle’ye kadar ortalama üstü hane nüfusu ile karşılaşılmıştır. İlbadı,Akkonak, Gökpınar, ve Hacıkaplanlar’da da ortalama üstüne çıkılmaktadır. GüneydeKuşpınar, Kiremitçi’den başlayarak Bakırlı’ya doğru ortalama altına yakın hane nüfusubulunmaktadır.Denizli ortalamasına göre birim konutta oda sayısı 3,11’dir Merkezde ve planlı yeniyapılaşmaların bulunduğu mahallelerde konut başına oda sayıları çoğalırken kentindüzensiz geliştiği doğu kesimlerde bu ortalama altına düşülmektedir. Hacıkaplanlar,Saraylar, Sırakapılar ve Değirmenönü en yüksek konut odası bulunan mahallelerdir.Ortalama 1,37 olan oda başına kişi sayısı Kent Merkezi bölgesinden Kuşpınar’a doğruortalama altına düşmektedir. Merkez çevresinde doğuda, kuzeyde ve batıda ortalamayayakın bir nüfus yoğunluğu vardır. İlbadı, Karaman ve Gürpınar ise batıdaki yüksekdeğerleri veren mahallelerdir.Denizli İli 1998 yılı tahmini bina durum bilgileri Tablo.M.1.’de verilmiştir.Tablo.M.1. Denizli İli 2002 Yılı Tahmini Bina Durum BilgileriMahalle Adı Bina SayısıBağımsız BölümBağımsız BölümMahalle Adı Bina SayısıSayısıSayısıAkkonak 1100 3054 Karaman 1526 4803Aktepe 794 1174 Karşıyaka 3042 4656Altıntop 82 332 Kayalık 346 1220Anafartalar 1235 2038 Kiremitçi 630 2666Atakent 253 512 Kirişhane 898 1960Atalar 193 810 Kuşpınar 554 3743Bahçelievler 995 1392 Kuyupınar 188 1024Barbaros 123 992 Mehmetçik 1081 4420Bakırlı 1377 2816 Merkezefendi 764 1702Cumhuriyet 946 1886 Muratdede 966 4403442

Çamlık 291 1692 Musa 233 847Çaybaşı 313 3080 M.Akif ERSOY 368 649Değirmenönü 456 2680 Pelitlibağ 762 2550Delikliçınar 114 814 Saltak 430 1990Deliktaş 1315 2589 Saraylar 1118 6541Dokuzkavaklar 2281 4452 Sevindik 1753 3198Dükkanönü 195 1250 Sırakapılar 422 1400Esentepe 688 2583 Sümer 3407 4637Eskimüftü 51 595 Topraklık 579 2911Fatih 2320 4075 Uçancıbaşı 444 3060Feslikan 584 2509 Yenimahalle 1772 5336Günbattı 409 1359 Yeşilyurt 395 3762Gündoğdu 461 2193 Yücebağ 67 839Gürcan 165 726 Yenişehir 395 3762Gürpınar 169 859 Yunus Emre 174 216Hacıkaplanlar 207 1222Hatipoğlu 125 616İlbadı 639 1046İstiklal 854 3840TOPLAM Bina Sayısı: 41993 Bağımsız Bölüm Sayısı:124000Denizli Belediyesi (2002)M.1.1.5.Kentsel Yenileme AlanlarıDenizli İli’ni kapsayan makro ölçek plan İmar ve İskan Bakanlığı’nın 1970 yılındayayınladığı “Ege Bölgesi- Bölgesel gelişme, şehirleşme, yerleşme düzeni”dir.Denizli’nin 1960 tarihli nazım imar planı vardır. 1965 yılında kısmen, 1967 yılındatamamen onanan 1/1000 ölçekli imar planı nazım plan sınırlarını kapsamamaktadır.Bundan sonra 1976 yılında onanlı Afet evleri planı ile 1978 yılında onanlı Dokuzkavaklarplanı ilave plan olarak onanmıştır. Daha sonraki gelişmeler ise tarih sırasıyla şöyledir;-1979; Binevler İmar Planı, Batıdaki Belediye Konutları-1981; Sümerbank çevresi sanayi planları, Esnaf Sitesi mevzii planları-1982; Yenimahalle, İstiklal Mahallesi İmar Planları,-1986; İzmir Asfaltı Sanayi Bandı Planları (III. Etap)-1987; Kınıklı-Zeytinköy Islah İmar Planları, Çakmak Bereketler ilave imar planı,Kiremitçi-Karaman Islah İmar planı-1988; Deliktaş Revizyon İmar Islah Planı, Ankara Asfaltı Sanayi Planları (ilave)-1989; Kirişhane-Sevindik Revizyon İmar Planı (V. Etap), Yeşilköy-KünarlarToplukonut Alanı Planı (I. Etap), Deliktaş-Dokuzkavaklar-Karşıyaka Islah İmar Planı,Yeşilköy-Sırakapılar ilave İmar Planı.-1994; I/25.000 ölçekli Denizli Kent Bütünü Nazım İmar Planı Suna ERDOĞANtarafından hazırlanarak 17.02.1994 tarihinde Bayındırlık ve İskan Bakanlığıncaonaylanmıştır.Denizli Belediyesi 1994 yılından itibaren Mevzi İmar Planı onayını durdurmuş veaşağıda belirtilen planları etaplar halinde, hazırlayarak onaylanmıştır.Denizli-Batı Gelişme Bandı Uygulama İmar Planı Hükümleri;1/1000 Ölçekli Uygulama İmar Planı, Denizli Batı Gelişme Bandı ve 1/5000 ÖlçekliNazım İmar Planları kapsamında kalan bölgeleri kapsar.443

Uygulama İmar Planı Kapsamındaki alanlarda Denizli Batı Gelişme Bandı,1/5000Ölçekli Nazım İmar Planı Hükümleri geçerli olup bu plan Hükümlerinde belirtilmeyenkonularda, Nazım İmar Planları ve Yönetmeliğin Hükümlerine uyulacaktır. Genel planhükümleri plan kapsamına giren bölgelerin bütünü için geçerlidir. Özel Plan Hükümlerikrokide sınırları ve numaraları belirtilen bölgelerde toplam 3.500 ha’lık alandauygulanacaktır. Yeşilköy, Sırakapılar, Saruhan-Şirinköy, Çakmak-Karahasanlı bölgelerikonut alanı, Hacıeyüplü-Kayaköy, Bozburun bölgeleri sanayi alanı olarakdüşünülmektedir.Harita.M.1. Denizli Batı Gelişme Bandı Uygulama İmar PlanıM.1.1.6.Endüstri Alanlarda YerseçimiBu konu “Sanayi ve Teknoloji” konu başlığı altında ayrıntılı olarak incelenmiştir.M.1.1.7.Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli AlanlarDenizli mücavir alanı olarak ilan edilmiş, bugünse Pamukkale Belediyesi’negeçmiştir. İmar ve İskan Bakanlığı Planlama ve İmar Genel Müdürlüğü, Bölge PlanlamaDairesi 1965 yılında Denizli-Pamukkale Turistik yerleşme düzeni planını hazırlamış,1966’da aynı Genel Müdürlük mücavir alan planı yapmıştır. Plan kararları içinde ancaktermal kaynak sularının yeniden travertenler üzerine akıtılması gerçekleşmiştir.Konaklama tesislerine ait kararlar gerçekleşmemiştir.M.1.2. Kırsal AlanlarM.1.2.1.Kırsal Yerleşme DeseniKırsal yerleşme deseni içinde yer alan köyler Denizli Batı Gelişme BandıUygulama İmar Planı içinde yerleşme alanı olup çoğunlukla İmar Planı yapılmışdurumdadır. Bölgedeki köyler birleşerek askari nüfus sağlanarak halk oylaması ilebelediye haline gelmektedir.-Kınıklı Belediyesi-(Çömleksaz +Koyunaliler) Pınarkent Belediyesi-(Akhan + Kale) Akkale Belediyesi-(Bağbaşı + Zeytinköy ) Bağbaşı Belediyesi-Kayhan Belediyesi-Korucuk Belediyesi444

-Başkarcı, Gümüşler (Esik Belediye)-Bereketli (1996 yılında Belediye oldu)-Karahasanlı+Çakmak+Hacıeyüplü (1998’de birleşerek Üçler Belediyesi oldu)-Yeşilköy (1998’de Servergazi Belediyesi)-Tekkeköy (1998’de Gökpınar Belediyesi)-Göveçlik (1998 de Belediye olduYeni Belediyeler kentin geniş alanlarına sahip olmakla birlikte genellikle teknikkapasite ve ekipman olarak eksik kalmaktadırlar. Söz konusu yerleşim yerlerindegenellikle kontrolsüz bir yapılaşma gerçekleşme olup, tüm belediyeler birbirlerindenbağımsız olduğundan kent bütünlüğünü ilgilendiren önlemlerin alınması mümkünolmamaktadır.Yeni kurulan belediyelerin hazırladığı imar planlarının plan bütünlüğü içinde ekalınmaması ve bunun getirdiği sorunlar nedeniyle Denizli Belediyesi önderliğinde tümbelediyeler ve Valiliğin katılımı ile protokol imzalanmış 1/25000 plan revizyonu çalışmaları15.10.2001 tarihinde fiilen başlatılmış halen devam etmektedir.M.1.2.2.Arazi MülkiyetKırsal alan planlamasında arazi mülkiyeti hakkında elimizde bilgibulunmamaktadır.M.2.AltyapıBu konuyla ilgili ayrıntılı bilgiler “Ulaşım ve Altyapı” konu başlığı altındaincelenmiştirM.3.Binalar ve Yapı ÇeşitleriÖzel yapılar, Toplu Konut yapıları, Ticari yapılar, Kamu yapıları yığma ve B.A.karkas, sanayi tesisleri prefabrik betonarme olarak yapılmaktadır.445

Kamu binaları şehir merkezlerinde olduğu gibi şehir yerleşimlerinin civarında veimar planlarında bu maksatlarla ayrılmış yerlerde ve çoğunlukla mülkiyeti Hazineye aitalanlarda yapılmaktadır.M.3.1.M.3.2.M.3.3.Kamu BinalarıOkullar*Hastahaneler ve Sağlık TesisleriM.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler *M.3.5. Endüstriyel Yapılar *M.3.6. Göçler ve Hareketli Barınaklar *M.3.7. Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Binalar *M.3.8. Bürolar ve Dükkanlar *M.3.9. Kırsal Alanlarda Yapılaşma *M.3.10. Yerel Mimari Özellikler *M.3.11.Bina Yapımında Kullanılan Yerel MateryallerBayındırlık Bakanlığı, Yapı ve İmar İşleri Başkanlığı’nın 1972 Ocak tarihli “Denizli İli Yapıve Gereçleri ve Yöresel Koşullar” raporuna göre Denizli Merkez İlçesi için yapılmış etütaşağıda verilmiştir.a) Yapı taşı: Dereağzı Mevkii-Moloz taşı ocağı il merkezinin 3 km. güneyinde bulunan grimavi-beyazrenkli kalker taş ocağının tahmini rezervi (2000x3000x50) m 3 kadar olup, ocakyolu ham yol ve asfalttır. Nakliye kamyonlarla yapılır. Ocak, kompresör ve manivela ileişletilir.Akköy Mevkii-Moloztaşı Ocağı il merkezinin 20 km kuzeyinde bulunan sarı renkliDenizli traverten taş ocağının tahmini rezervi (1000x50x10) m 3 kadar olup, ocak yolunun bir446

kısmı ham, bir kısmı asfalttır. Nakliye kamyonlarla yapılır. Ocak, kompresör ve manivela ileişletilir.b) Agrega: Kocadere kum çakıl ocağı il merkezinin 12 km. kuzeydoğusunda bulunan siyahrenkli dere kumunun tahmini rezervi (3000x2x2) m 3 kadar olup, ocak yolu ham yol veasfalttır. Nakliye kamyonlarla yapılır. Ocak adi usulle işletilir.Buldan-Yenicekent kum-çakıl ocaklarından da çok miktarda malzeme temin edilmektedir.Eldenizler Mevkii kum-çakıl ocağı il merkezinin 14 km kuzeydoğusunda bulunan gri renkliocağın tahmini rezervi (1500x10x1,57) m 3 kadar olup, ocak yolu ham yoldur. Nakliyekamyonlarla yapılır. Ocak adi usulle işletilir.c) Bağlayıcılar ve Mamulleri: Taş asıllı bağlayıcılar Kireç;Tavas ve Acıpayam İlçelerindengelmekle beraber Muğla’dan da kireç gelmektedir. Satış, merkezdeki depolarındagerçekleşmektedir.Çimentolar Denizli Çimento Fabrikasından temin olunup, satış bayilerdeyapılmaktadır.d) Pişmiş Toprak: İl merkezinin 4 km kuzeybatısında bulunan, duvar tuğlaları ve adi tuğlaüreten ocağın yıllık kapasitesi 1.500.000 adet olup fabrika yolu asfalttır. Nakliye her türlümotorlu vasıta ile yapılır. Kiremit imalatı fabrikasyondur. Laboratuar sonuçlarına göre bukiremit numunenin bütün özellikleri limitlere uygundur, kullanılabilir.e) Ahşap ve diğer bitkisel yapı malzemeleri: Ahşap mamul ve yarı ahşap mamulleri,tomruk olarak kereste, Kocabaş ve Acıpayam Orman İşletmesinden getirilmektedir.Merkezde bulunan hızar atölyelerinde biçilerek satışı yapılmaktadır. Bundan başka mahallikavak kerestesi inşaatlarda kalıplık kereste olarak kullanılır.M.4.Sosyo-Ekonomik YapM.4.1.Göçler447

1980-1985 yılları arasında Denizli İli’ne diğer illerden göç eden insan sayısı 31.556 kişiolup Denizliden diğer illere göç eden insan sayısı 11.852 kişi kadardır.Bölgede gerçekleşen yer değiştirme olaylarının nedenleri ve bunun nüfusa etkisi, göçolaylarının bölgeye getirdiği çevre sorunları ve bunun mekana yansıması ile ilgili bilgiler“N.6.5. Yer Değiştirme Olayları” başlığı altında incelenmiştir.M.4.2.Göçebe İşçiler (Mevsimlik)Denizli İli’nde Göçebe İşçilerin çalışmasını gerektirecek iş alanları bulunmamaktadır.M.4.3. Kent Toprağının Mülkiyet Dağılımı *M.4.4.M.4.5.Konut Yapım SüreçleriGecekondu Islah ve Önleme BölgeleriDenizli’nin gecekondu bölgeleri Esentepe Mahallesi, Karşıyaka Mahallesi, YeşilyurtMahallesi, Aktepe Mahallesi, Bahçelievler Mahallesi ve Sevindik Mahallesidir. Denizli İlisınırları içerisinde oluşturulan gecekondu önleme ve ıslah bölgeleri de aşağıda verilmiştir.a) Denizli Merkez (İlbadı-Esentepe) (I) Nolu Gecekondu Önleme BölgesiDenizli Merkez (Bahçelievler-500 Konutlar) (II)Nolu Gecekondu Önleme BölgesiKarşıyaka Ucuz Konut AlanıŞirinköy Ucuz Konut AlanıBereketler-Çakmak-Hallaçlar-Şirinköy Gecekondu Önleme Bölgesib) Honaz Merkez , (I) Nolu Gecekondu Önleme Bölgesic) Çameli Merkez, “ “ “ “ “d) Güney Merkez, (I) Nolu Gecekondu Önleme Bölgesie) Çal Merkez, “ “ “ “ “f) Çal Denizler Belediyesi, (I) Nolu Gecekondu Önleme Bölgesig) Çal İsabey Belediyesi, “ “ “ “ “h) Çardak Merkez, “ “ “ “ “ı) Tavas Karahisar Belediyesi, (I) Nolu Gecekondu Önleme Bölgesii) Bozkurt Merkez, Merkez Gecekondu Önleme Bölgesi448

j) Beyağaç “ “ “ “ “k) Buldan-Yenicekent Belediyesi Gecekondu önleme Bölgesil) Çivril-Gümüşsu Belediyesi “ “ “M.5. Yerleşim Yerlerinin Çevresel EtkileriBinalarda ısı ve ses izolasyonu için ilgili yönetmelik hükümleri geçerlidir.M.5.1. Binalarda Ses İzolasyonuİnsanları olumsuz etkileyen gürültü kaynaklarından bazıları yaşadıkları veya çalıştıklarıyapıların içinde yer almaktadır.Yüksek düzeyli konuşma sesleri, adım sesleri ve diğer darbegürültüleri, elektronik olarak yükseltilmiş müzik, radyo, TV sesleri, her türlü ev aletlerininsesleri, sıhhi tesisat ve havalandırma tesisatı ile ilişkili ticarethane büro vb. gürültüsü,tesisat dairesi (brülör hidrofor vb. gürültüleri), ortak servis alanları (merdiven, asansör) binave konut ile ilişkili atölye, tamirhane ve imalathaneler bina içinde gürültü rahatsızlığı verengürültü kaynaklarıdır.Binalarda gürültü sorununun önlenmesi için alınabilecek önlemler şöyle sıralanabilir;- Mevzi imar planlarının uygun biçimde yapılması; bina kütlelerinin yerleştirilmesi, gürültükaynaklarına bağlı olarak yönlendirilmesi ve biçimlendirilmesi, toplu olarak planlanacakyerleşim birimlerinin de gürültü kaynağı durumunda olabilecek yapıların, gürültüye duyarlıve yarı duyarlı mekan ve yapı bloklarından uzak olarak yerleştirilmesi ve ses yalıtım önlemialınarak projelendirilmesi,- Gürültüye duyarlı mekanların dış çevre gürültüsünden ve yapı içindeki kaynakhacimlerinden uzağa yerleştirilmesi, tampon mekanlarının (depolar, mutfak, sirkülasyonalanları vb. servis alanları gibi) bırakılması- Yapıda iç yapı elemanlarının yeterli ses yalıtımına sahip olacak biçimde tasarlanması;- İç akustik yutuculuğunun artırılması, hacim içinde ses perdeleri ve hücreler kaynağınınuygun montajı ve yapının diğer bölümlerine ses iletim yollarının kesilmesi gibi önlemleralınabilir.449

Ülkemizde gürültü kontrolünün mevzuat kapsamına girmesi, 1984’de Çevre Kanunu ilegerçekleşmiştir.2872 sayılı Çevre Kanunu’nun 2. Maddesi, gürültü kirliliğini çevre kirliliği kapsamınaalmıştır. Yasanın 14. maddesi ise “Gürültü” başlığı altında “kişilerin huzur ve sükununubeden ve ruh sağlığını bozacak şekilde yönetmelikte belirlenen standartlar üzerinde gürültüçıkarılması yasaktır” ibaresi yer alır. “Fabrika, atöyle, işyeri, eğlence yeri, hizmet binaları,konutlar ve ulaşım araçlarında gürültünün asgariye indirilmesi için gereken önlemler alınır”hükmü getirilmiştir.M.5.2. Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonları *M.5.3. Ticari ve Endüstriyel GürültüToplu olarak planlanacak yerleşim birimlerinde gürültü kaynağı durumunda olanticaret alanları, açık pazar yerleri vb. gürültüye duyarlı olan konutlar, sakin çalışma yerleriotel yatak blokları, okul derslik ve kitaplıkları, konferans salonları, konser ve kongremerkezleri,hastanelerdeki hasta odaları, dinlenme ve bekleme odaları, ameliyathanelergibi gürültüye duyarlı ve orta duyarlı mekan ve yapı bloklarından uzak olarak yerleştirilip,ses yalıtım önlemleri alınarak projelendirilerek gürültü kirliliği önlenebilir.Makine ve donatımın yeri, bakımı ve kullanımına ilişkin önlemler kullanılabilir.Titreşim kuvvetleri için strüktürel açıdan yeterli destek sağlamak metal yüzeylerdesönümlendirici kaplama yapmak darbe güçlerinin etkisini azaltmak, hava kanallarında sesyutucu astarlama ve giydirme yapmak, hava kanalları branşman ve dirseklerdetürbülansın önlenmesi, hava çıkış ve emiş hızlarını ayarlamak, özel ses yutucu havahücreleri yapmak tabanlarda vibrasyon yalıtımı yapmak hareketli veya sabit gürültüperdeleri veya kapalı hücreler kullanmak, yıpranmış ve bakımsız makineleri onarmakaraçların çalışma zaman ve sürelerini değiştirmek gibi önlemler alınabilir.Endüstri yapılarına ve kaynağın yer aldığı mekana ilişkin önlemler ise şöyle sıralanabilir;Makine ve araçların yapı içinde ve dışında uygun konuşlandırılması ve montajı yapılabilir.Yapının endüstri alanı içinde uygun konuşlandırılması sağlanabilir. Endüstri yapısının450

uygun biçimlendirilmesi ve konstrüksiyon seçimi yapılabilir. Fabrika mahallinde sesyutucular artırılabilir. Yapının dış duvar açıklıklarının uygun yerleştirilmesi gerçekleştirilipdonatımın yapı strüktürü ile doğrudan teması kesilebilir.Yapı elemanlarında istenen ses yalıtımı sağlanabilir.Bu alanların çevresindegürültüyü önlemek için tampon bölgeler, materyal kullanılıp uygun ağaçlandırmagerçekleştirilebilir. Ticari ve Endüstriyel Gürültü kirliliği mevzuatı 2872 sayılı ÇevreKanunu’nda yer almaktadır. Aynı konu “M.5.1 Binalarda Ses İzolasyonu” başlığı altındaincelenmiştir.M.5.4. Kentsel AtıklarKentsel katı atıkların türleri meyve, sebze, ekmek kırıntıları ve külden ibarettir.Bunların miktarı toplanan çöpün %50’sidir. Günlük yaklaşık 90 ton’dur.Çöplerin biriktirilmesi teneke, torba ve konteyner bidonlarda yapılmakta,toplanması ise arkadan yüklemeli sıkıştırmalı çöp araçları ile yapılmaktadır.Önceleri kentin çöpleri Karşıyaka Mahallesi Kurudere Mevkii’ne dökülmekte olup,1991 yılında buradaki çöplüğün faaliyeti durdurulmuş üstü toprak ile örtülmüştür. Dahasonra çöpler Aktepe Mahallesindeki çöp ayıklama tesisine dökülerek, ekonomik değeriolmayan çöpler burada kuru dereye dökülüp üstü toprak ile kaplanarak depolanmaktaydı.Şu anda çöpler Kumkısık deposuna dökülmektedir. Ekonomik değeri olan çöpler buradaayıklanıp belediyeye şirket tarafından aylık aidat ödenmektedir.M.5.5.Binaların Isı YalıtımıBinalarda ısı yalıtımı ile baca gazlarındaki zehirli atıkların sera etkisine oranı %50oranında azalır. Ayrıca, üretimleri için gereken enerjinin 1500 katı geri kazanılır.Isı yalıtımı ile daha az yakıt sarf edileceği için yapılarda ısıtma soğutma gideri,451

çevremizde hava kirliliği ve iş yerlerimizde işletme giderleri azalacak dolayısıyla ürünmaliyeti düşecektir. Yapılarımızı çevreleyen döşeme, duvar ve tavanlar soğukolmayacağından yaşadığımız binalar konforlu olarak, ısı yalıtımsız yapılarda görülenterleme ve küflenme gibi olaylar olmayacağı için çevre kirliliği de önlenecektir.M.6. NüfusM.6.1. Nüfusun Yıllara Göre GelişimiDenizli nüfusu 1927 Genel Nüfus Sayımına göre 243.812 iken 1990 Genel NüfusSayımı sonuçlarına göre 63 yıllık bir zaman periyodu içinde üçe katlanarak 750.882’yeulaşmıştır. 1945 yılına kadar ilimizde genel bir nüfus artışı gözlenmemiştir. Bunun nedeni,Kurtuluş Savaşından sonra doğurgan nüfusun azalması ve II. Dünya Savaşı sırasındaerkek nüfusun askerde olmasıdır. 1950”den sonra ise her sayım dönemi mutlak artışkitlenin %10’un üzerinde olmuştur. Denizli nüfusunun yıllara göre değişimi Tablo.M.2’deverilmiştir.Tablo.M.2. Denizli Nüfusunun Yıllara Göre GelişimiSayım Yılı Toplam Şehir Nüfusu Köy Nüfusu1927 243.812 41.209 202.6031935 285.918 43.866 242.0521940 285.225 47.619 237.6061945 315.934 51.251 264.6831950 340.277 61.297 278.9801955 368.294 72.170 296.1241960 425.449 100.916 324.5331965 463.369 117.739 345.6301970 511.160 141.309 369.8511975 560.916 171.586 389.3301980 603.338 205.938 397.4001985 667.478 248.673 418.8051990 750.882 337.793 413.0891997 816.250 381.848 434.4022000 850.029 413.914 436.115Devlet İstatistik Enstitüsü,(2001)M.6.2. Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre DağılımıDenizli’de cinsiyete göre şehir ve köy nüfusu oranı Tablo.M.3.’deverilmiştir.Tablo.M.4.’de ise Denizli’de nüfusun yaş ve cins gruplarına göre dağılımıverilmiştir. 1935’den beri medyan yaşları incelendiğinde medyan yaşta en küçük yaş(19,61) 1945 yılında görülmektedir. Medyan yaş sıralanmış yaşın küçük olması, ilimizdenüfusun çok genç olduğunu göstermektedir.Tablo.M.5. Cinsiyete göre nüfusun ağırlıklıortalama yaş ve medyan yaşı göstermektedir.Tablo.M.3. Denizli’de Cinsiyete Göre Şehir ve Köy Nüfusu OranıYıllar Şehir Nüfusu Köy Nüfusu452Toplam İçindekiCinsiyet Oranı

Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Erkek Kadın1927 41.209 20.171 21.038 202.603 90.531 112.072 45,40 54,601935 43.866 20.944 22.922 242.052 111.878 130.174 46,45 53.551940 47.619 23.264 24.355 237.606 109.659 127.947 46,60 53,401945 51,251 25.028 26.223 264.683 125.111 139.572 47,52 52,481950 61.297 30.552 30.745 278.980 133.127 145.853 48,10 51,901955 72.170 36.699 35.471 296.124 142.643 153.481 48,70 51,301960 100.916 54.177 46.739 324.533 156.944 167.589 49,62 50,381965 117.739 62.881 54.858 345.630 167.587 178.043 49,74 50,261970 141.309 74.765 66.544 369.851 175.413 194.438 48,94 51,061975 171.586 90.562 81.024 389.330 190.624 198.706 50,13 49,871980 205.938 107.747 98.191 397.400 190.679 206.721 49,46 50,541985 248.673 130.415 118.258 418.805 204.949 213.856 50,24 49,761990 337.793 175.039 162.754 413.805 204.090 208.999 50,49 49,511997 355.376 179.771 175.605 415.651 206.960 208.691 50.16 49.842000 850.029 426.179 423.850 413.914 208.675 205.239 50,14 49,86Tablo.M.4. Denizli İli Nüfusu Yaş ve Cins Gruplarına Göre DağılımıYaş Grubu Toplam Erkek Kadın0 14.378 7.378 7.00001-04 58.379 30.023 28.35605-09 71.620 36.898 34.72210-14 76.575 39.463 37.11215-19 82.884 42.469 40.41520-24 78.389 38.480 39.90925-29 71.984 36.635 35.34930-34 67.542 34.748 32.79435-39 65.071 32.924 32.14740-44 56.739 28.957 27.78245-49 48.261 24.821 23.44050-54 38.227 18.762 19.46555-59 29.477 13.986 15.49160-64 28.061 13.206 14.85565-69 26.190 12.178 14.01270-74 18.457 8.013 10.44475-79 9.184 4.024 5.16080-84 4.237 1.529 2.70885+ 4.213 1.592 2.621Bilinmeyen 161 93 68TOPLAM 850.029 426.179 423.850Devlet İstatistik Enstitüsü (2000)Tablo.M.5. Cinsiyete Göre Nüfusun Ağırlıklı Ortalama Yaş ve Medyan YaşAğırlıklı Ortalama YaşMedyan YaşYILLAR Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın1935 25,00 22,58 27,09 21,94 18,88 24,531940 25,14 23,01 27,00 20,95 18,10 23,621945 25,29 23,44 26,96 19,61 17,63 22,471950 25,20 23,65 26,68 20,02 18,73 21,701955 25,32 23,98 26,60 20,45 18,97 21,851960 25,20 24,34 26,05 21,03 20,10 21,801965 25,72 24,78 26,65 20,17 19,23 21,351970 25,89 25,24 26,51 19,73 19,16 20,451975 26,14 25,30 26,97 20,20 19,54 21,041980 26,55 25,94 27,14 21,31 20,85 21,781985 27,58 26,84 28,34 23,02 22,45 23,591990 28,44 27,73 29,17 24,50 23,92 25,132000 30,83 30,15 31,51 27.97 27.50 28.45M.6.3. İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunlukları453

Tablo M.6’da Denizli ve İlçelerinin 1990-2000 yılları genel nüfus sayımı sonuçlarıverilmiştir.Tablo.M.6. Denizli ve İlçelerinin 1990-2000 Yılları Genel Nüfus SayımıSonuçları1990Yılı Genel Nüfus Sayımı Sonuçları2000 Yılı Genel Nüfus Sayımı Sonuçlarıİl ve İlçeler Toplam İl ve İlçelerMerk. Nüf.Bucak-KöyNüf.Toplam İl ve İlçelerMerk. Nüf.Bucak-KöyNüf.Artış Hız(‰)Denizli 280.725 203.741 76.984 400.719 275.480 125.239 35,58Acıpayam 69.446 8.054 61.392 64.410 9.956 54.454 -7,53Akköy 7.663 3.614 4.049 6.437 2.716 3.721 -17,43Babadağ 9.513 6.016 3.497 8.212 4.832 3.380 -14,70Baklan 11.970 3.931 8.039 8.440 2.737 5.703 -34,93Bekilli 12.637 4.632 8.005 10.577 3.931 6.646 - 17,79Beyağaç 7.197 3.006 4.191 7.332 2.789 4.543 1.86Bozkurt 12.647 4.309 8.338 11.862 4.191 7.671 -6,41Buldan 25.554 12.202 13.352 26.994 13.986 13.008 5,48Çal 41.858 4.704 37.154 32.932 4.926 28.006 -23,98Çameli 20.379 3.043 17.336 19.100 2.740 16.360 - 6,48Çardak 10.001 3.733 6.268 11.236 5.649 5.587 11,64Çivril 61.441 11.445 49.996 62.708 13.749 48.959 2,04Güney 15.799 7.333 8.466 13.718 6.277 7.441 -14,12Honaz 22.948 6.333 16.615 24.533 7.442 17.091 6.68Kale 19.518 6.950 12.568 21.390 7.189 14.201 9,16Sarayköy 32.890 15.481 17.409 36.495 17.760 18.735 10,40Serinhisar 23.560 17.112 6.448 22.265 15.864 6.401 -5,65Tavas 65.136 11.777 53.359 60.669 11.700 48.969 -7,10TOPLAM 750.882 337.416 413.466 850.029 413.914 436.115 12,40*1990 Genel Nüfus Sayımı’nın kesin sonuçları, 2000 Genel Nüfus Sayımı günündeki idaribölünüşe göre yeniden düzenlenmiştirDenizli İli ve ilçelerinin ikametgaha göre köy ve şehir nüfuslarının durumu Tablo.M.7.’de verilmiştir.Tablo.M.7. İkametgaha Göre Denizli İli, İlçe, Köy ve Toplam Nüfuslarıİlçeler Toplam Şehir KöyMerkez 340.945 230.708 110.237Acıpayam 72.575 16.835 55.740Akköy 5.852 2.805 3.047Babadağ 8.771 5.289 3.482Baklan 9.706 3.568 6.138Bekilli 14.035 6.206 7.829Beyağaç 8.012 2.688 5.324Bozkurt 12.428 3.719 8.709Buldan 26.565 13.078 13.487Çal 36.358 5.593 30.765Çameli 22.669 3.035 19.634Çardak 15.446 8.336 7.110Çivril 62.190 13.365 48.825Güney 14.767 6.785 7.982Honaz 23.838 7.207 16.631Kale 24.887 6.814 18.073Sarayköy 33.407 17.373 16.034Serinhisar 21.191 15.074 6.117454

Tavas 62.930 12.949 49.981TOPLAM 816.572 381.427 435.145Devlet İstatistik Enstitüsü (1997 Genel Nüfus Tespiti)*(2000 Genel Nüfus Sayımı İkamet edilen yere göre değil, bulunulan yere göreyapılmıştır 2000 GNS’e göre ilçelerin şehir-köy ve toplam nüfusları tablo M6’daverilmiştir).Denizli’nin merkez nüfusu itibariyle en büyük ilçesi 70.806 kişilik nüfusuylaAcıpayam’dır. 62.086 kişilik nüfusuyla ikinci sırada Tavas ilçesi yer almaktadır. İlimizinmerkeze uzaklığıyla bilinen ilçelerinden Çivril ise en kalabalık üçüncü ilçe durumundadır.M.6.4. Nüfus Değişim Oranı1935-1940 yılları arası % 0,49’luk nüfus artış hızı dışında nüfus ortalama % 1,9’lukbir hızla artmıştır. Bu oran % 1,7 olan Dünya ortalamasının ve özellikle % 0,3 olan AvrupaOrtalamasının çok üstündedir. “1990 Genel Nüfus Sayımı” kesin sonuçlarına göre yıllıknüfus artış hızı % 2,4’tür. Nüfusun aynı hızla artacağı varsayımı ile 2000 yılında nüfusun943.400 olacağı beklenmektedir.“1990 Genel Nüfus Sayımı” kesin sonuçlarına göre kent ve köy nüfuslarının yıllıkartış hızları sırası ile % 6,1 - % 2,7 olarak gerçekleşmesi Denizli’de yaşayan nüfusun hızlaartmaya devam ettiğini göstermektedirKesin sonuçlarda mukayese edilebilirliğin temini için, 1985 Genel Nüfus Sayımıgünü idari bölünüşü, 1990 Genel Nüfus Sayımı günündeki idari bölünüş günüylemukayese edildiğinde, şehirlerde nüfus artış hızı % 3,1, köylerde ise nüfus artış hızı %1,7olmaktadır. Sonuç olarak, Denizli için %2,3 olan bu hızın daha çok kent nüfusundakiartıştan etkilendiği söylenebilir. Tablo M.8.’de Denizli’de cinsiyete göre yıllık nüfus artışhızı gösterilmektedir.1997 yılı Genel Nüfus tespitine göre İstanbul,Ankara, İzmir, Adana ve Bursaİlleri’nin, İl merkez belediye nüfusları bir milyonun üzerindedir. Denizli ise 19,34 yıllıknüfus artış hızı ve 233.651 kişilik İl merkez nüfusu ile Türkiye’de 19. Sırada yeralmaktadır.Tablo.M.8. Denizli’de Cinsiyete Göre Yıllık Nüfus Artış Hızı ‰455

Yıllık Nüfus Artış Hızı (‰)Yıllar TOPLAM ŞEHİR KÖYToplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın Toplam Erkek Kadın1927 - - - - - - - - -1935 19,91 22,77 17,49 7,81 4,70 10,72 22,24 26,46 18,721940 - 0,49 0,15 - 1,04 16,42 21,01 12,13 - 3,71 - 4,01 - 3,451945 20,45 24,36 16,98 14,70 14,62 14,78 21,58 26,37 17,391950 14,85 17,27 12,62 35,80 38,89 31,82 10,52 12,42 8,801955 15,82 18,28 13,52 32,66 36,66 28,60 11,93 13,81 10,201960 28,85 32,63 25,20 67,05 77,90 55,17 18,32 19,11 17,591965 17,08 17,54 16,62 30,84 29,80 32,03 12,60 13,12 12,101970 19,63 16,41 22,77 36,50 34,62 38,62 13,55 9,13 17,621975 18,58 23,37 13,87 38,83 38,34 39,38 10,27 16,63 4,341980 14,58 11,90 17,24 36,50 34,75 38,43 4,10 0,06 7,911985 20,21 23,34 17,09 37,71 38,19 37,19 10,49 14,43 6,791990 23,55 24,53 22,55 61,26 58,86 63,87 - 2,75 - 0,84 - 4,592000 12,40 11,70 13,11 20,32 17,57 23,19 5,42 6,36 4,50Devlet İstatistik Enstitüsü (2000)M.6.5. Yer Değiştirme OlaylarıYer değiştirme olayları sanayi faaliyetleri ile nüfus arasındaki ilişkiyi en belirginşekilde ortaya koyar. Fakat, istatistik verilerinin yeterli olmaması nedeniyle nüfushareketleri konusunda ayrıntılı bir çalışma yapmak oldukça güçtür. Bu güçlüklere karşın,bazı araştırmacılar tarafından Türkiye’de iller bazında yapılmış nüfus hareketlerine ilişkinçalışmalardan yararlanılabilmektedir. Ayrıca, D.İ.E. tarafından yayınlanan “Daimiİkametgaha Göre İç Göçler” istatistikleri de bize bu konuda az da olsa yardımcıolmaktadır.İç göç araştırmaları, ya doğum yeri ya da daimi ikametgah temel alınarak ortayakonulmaktadır. Doğum yeri temel alınarak yapılan çalışmalarda, nüfus sayımları sırasındasayım yapılan ilde bulunan başka il doğumlular o ile göç etmiş kabul edilmektedir.Dolayısıyla bu, sayım yapılan ilin aldığı iç göçü vermektedir. Türkiye’nin diğer illerindebulunan ve sayım yapılan il doğumlu nüfus toplamı ise o ilin dış göç toplamını ortayakoymaktadır.S. CERİT’in doğum yeri ölçümünü temel alarak yaptığı çalışmada, diğer illerlebirlikte Denizli’nin de 1950-1980 yıllarını kapsayan dönemde dış ve iç göç oranlarınıbulmak mümkündür. Buna göre, Denizli’nin dış göç oranı 1950’de % 8,44 , 1960’da%12,34 , 1970’de %17,55 , 1980’de ise %15,99’dur. Burada dikkati çeken en önemlinokta, 1970’li yıllara kadar daha çok başka illere göç veren bir il olma özelliği taşımasıdır.1970’li yıllardan itibaren ise Denizli’nin dış göç oranı yüksek olmakla birlikte, göç vermeartış hızı yavaşlamış ve durağan hale gelmiştir. Bu özellik 1980’li yıllara kadar devametmiştir. 1985 yılına ait dış göç oranı tarafımızdan hesaplanmış ve %18,30 olarakbulunmuştur. Bu durum da, 1985 yılında dış göçün tekrar hızlanmaya başladığınıgöstermektedir.Ancak; Denizli’nin başka illere verdiği göçlerden çok, aldığı göç de önemlidir. Buçerçevede veriler gözden geçirildiğinde, 1950 yılında % 2,55 olan iç göç oranı 1965’te456

%5,01’e, 1980’de de %7,51’e yükseldiği görülmektedir. 1985 yılında ise iç göç oranının%11,2 olması, Denizli’nin giderek göç veren bir il olmaktan çok, hızla göç alan bir ilkonumuna girdiğini göstermektedir.Doğum yeri ölçütünün yanı sıra, daimi ikametgah ölçütüne göre de Denizli’nindaha çok göç alan bir il konumuna ulaştığı gözlenmektedir. A. ATADOĞAN, “Türkiye’de1975-1980 döneminde iller arası göçler” adını taşıyan araştırmasında, Denizli’nin 1975-1980 yılları arasında 29.445 kişi göç verdiğini ve bu rakama göre dış göç oranının % 52,4olduğunu saptamıştır. Buna karşılık aynı dönemde Denizli 1975-1980 döneminde az birfarkla göç veren bir ildir. 1980-1985 yıllarını kapsayan dönemde daimi ikametgahı ölçütalarak yapılan hesaplamalarda ise, Denizli’den 29.858 kişinin göç ettiğini, buna karşılık31.826 kişinin Denizli’ye geldiği saptanmıştır. Bu veriler doğrultusunda hesaplananDenizli’nin dış göç oranı % 52,2, iç göç oranı ise %55,7’dir. Bu rakamlara göre deDenizli’nin, hızla gelişen sanayi faaliyetlerine koşut olarak, göç alan bir il durumunayükseldiği ileri sürülebilir.M.6.6. Turizm ve SeyahatEge bölgesinin ikinci büyük kenti olan; tekstil, ticaret, sanayi sektörlerindekihamleleri yanında özelikle doğa harikası olan ve “UNESCO” tarafından da koruma altınaalınan Pamukkale sayesinde ilimiz turizm sektöründe de önemli bir merkez halini almıştır.Turizm açısında önemli bir güzergahta yer alan ilimiz Afrodisias’a komşu olup,bünyesinde Colossae, Tripolis, Hierapolis ve Laodikya gibi antik şehirleri, beyaz ve kırmızırenkli travertenleri, termal tesisleri ile önemli bir uygarlık beşiğidir.Kutsal haç yolu olarak bilinen İzmir- Efes yolunun sonunda bulunması İzmir’iMezopotamya’ya bağlayan Anadolu’yu kuzey ve güneyden ayıran fetih ve kervanyollarının üzerinde olması Denizli’ye ayrı bir önem kazandırmaktadır. Sahip olduğu turizmpotansiyeli açısından tatil turizminden daha çok, tur çekiciliğine sahip il konumundadır.İlimizin tarihi varlığının, kültürel zenginliğinin ve doğal güzelliklerinin alternatifturizm hareketleri ile dünya turizm pazarına sunulması ve turizm sezonunun tüm yılayaygınlaştırılması turizm politikamızın öncelikli hedefidir.1999 yılı rakamlarına göre Pamukkale –Örenyeri’ni 220.487 yerli, 439.342yabancı olmak üzere toplam 659.829 turist ziyaret etmiştir ki bu çok kötü bir sezondur.2000 yılında ise rakamlar Ağustos ayı sonu itibari ile 144.478 yerli, 390.718 yabancıolmak üzere 735.196 olarak gerçekleşmiştir. Bu rakama günübirlik ziyaret edenler dahildeğildir.Denizli’de konaklama tesislerinin yer seçimi incelendiğinde şehir merkeziningelişimi ile paralel bir yapı sergilediği gözlenmektedir. Şehir merkezindeki oteller geneldeana caddeler üzerinde bulunmaktadır. Turistik lüks tesisler termal suların çıktığıPamukkale ve Karahayıt Kasabalarında yer almaktadır.İlimizde turizmbelgeli merkezde 1.686 yataklı 18 tesis, Pamukkale ve Karahayıt yöresinde 3.623 yataklı11 tesis ayrıca belediye belgeli 5.819 yataklı 173 tesis ile ilimizde turizme hizmet sunantoplam 11.128 yataklı 203 tesis bulunmaktadır. İlimiz sahip olduğu yatak kapasitesi itibariile yılda 4 milyona yakın turiste ağırlayabilecek durumdadır.Dolayısıyla bölgemizde yeni yatırımlardan daha çok var olan yatırımları daha iyideğerlendirmeye ihtiyaç vardır. Bu nedenle var olan kıt kaynaklar yeni yatırımlara değilpazarlanmalara harcanmalıdır.457

M.6.7. İşsizlik1996 yılı itibarıyla Denizli’deki toplam 4259 kişi işsiz olup, bunun 3324 kişisi erkeknüfus, 929 kişisi bayan nüfustan meydana gelmiştir.“*” Sembolü ile işaretlenmiş başlıklar hakkında elimizde yeterli bilgi bulunmamaktadır.(N). ATIKLARDenizli'de hızla artan nüfus, büyüyen sanayileşme ve yükselen refah düzeyineparalel olarak; nicelik ve nitelik yönünden atık problemleri de büyümekte ve beraberindeönemli bir çevre sorunu meydana getirmektedir.458

Sorunun çözümünde sadece nicelik belirlemek yeterli olmamakta, aynı zamandailgili yerel yönetim ve özellikle Belediyesince; çevre haklarını cevaplayacak doğa veçevreyi olumlu yönde destekleyecek atık yönetimini gerektirmektedir. Bu yönetimde anaprensip "Bertaraftan Önce Değerlendirme, Değerlendirmeden Önce Önleme" olmalıdır.N.1.Evsel Katı AtıklarÇevre kirliliğine neden olan önemli bir unsur da katı atık sorunudur. Katı atıklarınçeşit ve bileşimi ülkelerin ekonomik gelişme düzeylerine göre farklılık göstermektedir.Yapılmış olan bazı araştırmaların sonuçlarına göre, gelişmiş ülkelerin kentsel atıklarınıniçinde kağıt, metal, plastik ve diğer sentetik maddeler daha çok bulunmaktadır. Bunakarşılık gelişmekte olan ülkelerde organik madde büyük bir oranı oluşturmaktadır.Şehrimizde üretilen katı atıkların miktarları, özellikleri ve bileşenleri, mevsimsel vemahalle bazında farklılıklar göstermektedir. Belediyeler Kanunu'na göre çöplerintoplanması, taşınması ve zararsız hale getirilmesi ile ilgili tüm işlemler Belediyelerin görevkapsamına girmektedir.Katı atık sorununun çözülmesi amacıyla Denizli Belediyesi tarafından bir katı atıkyönetimi projesi yürütülmektedir.Denizli'de Toplanan Çöp MiktarıDenizli’de atıkların toplanması için 400 L lik konteynerler şehrin bir bölümündekullanılmaktadır.Kullanılan konteyner sayısı yaklaşık 3500 tanedir.Şu anda şehrinihtiyacına cevap vermektedir.Konteynerin yerleştirilemediği yerlerde ve konteynerlerinçevreyi rahatsız ettiği bölgelerde pilot cadde uygulaması yapılan alanlar her günartmaktadır.Hali hazırda Belediyeye ait sıkıştırmalı tipte 29 adet evsel atık toplama aracıbulunmaktadır.2002 yılı Aralık ayından itibaren toplanan atıkların depo alanında tartımınabaşlamıştır.Bu alanda sadece Denizli Belediyesi tarafından toplanan atıklar değil aynızamanda çevreden döküm alanına getirilen atıkların da tartımı yapılmaktadır.DenizliBelediyesi tarafından Entegre Katı Atık Yönetimi Projesi yürütülmektedir.Katı atık düzenli depolama alanı 21 ha lık bir alan olup şehir merkezinin 12,5 kmkuzeybatısında yer almaktadır. Alan evsel atıkların depolanmasına özel olaraktasarlanmıştır.Alanda kullanılacak olan ekipmanlar 2003 yılı Eylül ayında temin edilmiş vesaha 24 Ekim 2003 tarihinde Çevre ve Orman Bakanı Sayın Osman PEPE tarafındanişletmeye açılmıştır.Ayrıca, pazaryerlerinden ve yeşil alanlardan çıkan organik atıklarındeğerlendirilmesi için bir kompost tesisi kurulmuştur.Daha önce düzensiz döküm yapılan ve kapatılan sahaların rehabilitasyonları datamamlanmıştır.İleride çöp konteynerlerinin tamamı kaldırılarak günlü (belirli gün) çöptoplama sistemine (torbalı) geçilmesi çalışmaları devam etmektedir.Atıkların karışık beboşta olan konteynerlere atılması ve zengin bir Türk mutfağının olması nedeniylesıkıştırma esnasında bol miktarda atıksu oluşmakta bu nedenle araşların arka459

haznelerindeki lastik çemberler sık sık değiştirilmektedir.Bu sorun çöp toplama sistemitamamen torbalı sisteme geçtiğinde çözülecektir.Değerlendirilebilir Atıkların Ayrı ToplanmasıDepolama sahasının etkin kullanımının sağlanması ve kullanım ömrününkısalmaması için sahaya sadece değerlendirilemeyecek atıkların getirilmesiplanlanmaktadır.Bu nedenle, atıktan değerlendirilebilir kısmının ayıklanması amacıylaşehir içinde ayrı toplama çalışmalarına ağırlık verilmiştir.Ayrı toplama çalışmaları ilk olarak 1998 yılında atık camların ayrı toplanması ilebaşlanmıştır.Bu amaçla, şehrin belli noktalarına depo konteynerler yerleştirilmiştir.Bukonteynerler Şişe Cam A.Ş tarafından sağlanmaktadır ve sistemin kontrolü DenizliBelediyesi tarafından yapılmaktadır.Atıkcamların ayrı toplanmasına bugün 38 noktada 47konteyner ile devam edilmektedir ve çalışmaların başlangıcından 2003 yılı sonuna kadartoplanan cam miktarı toplam 444 492 kg dır.Ayrı toplama çalışmalarının devamında, 2002 yılının Haziran ayında atık kağıtlarınayrı toplanmasına başlanmıştır.Atık kağıtlar, şehrin belli noktalarına yerleştirilen 30 adetatık kağıt miktarı 81 250 kg ‘a ulaşmıştır. Ayrıca, DENTAŞ ile görüşülerek ücretsiz olarakatık kağıtların toplanması amaçlı kutular yaptırılmıştır.Bu kutular okullara ve resmi kurumlara dağıtılarak kağıtların buralardan da ayrıtoplanması sağlanacaktır.Şu anda bu uygulama Denizli Belediyesi binası içindegerçekleştirilmektedir.Projenin hedefleri içinde, atıkların üretildikleri noktalarda türlerine göre ayrılması vebu atıkların ayrı toplanması yer almaktadır.Uygulanan depo konteyner sistemine ek olarakevlerden de ayrı toplama çalışmalarına başlanmıştır.Bununla ilgili olarak Mart 2003 ‘de 2mahallede (Kuşpınar ve Mehmetçik) sarı torbalarla ayrı toplama çalışmalarınabaşlatılmıştır.Bu mahallelere 2004 yılında Çamlık Mahallesi’ de dahil edilmiştir. Bu çalışmakapsamında evlerden ve işyerlerinden çıkan pet-plastik, strafor, tetrapak, metal ve tekstilatıkları gibi değerlendirilebilir atıklar ayrı olarak toplanmaya başlamıştır.Önümüzdekizaman içinde çalışmaların Denizli geneline yayılması planlanmaktadır.N.2.Tehlikeli ve Zararlı AtıklarDenizli'de nüfus ve sanayinin artması ile beraber, katı atık depolama sahalarındave sanayii tesislerinde oluşan atıkların miktar ve türleri insan sağlığı ve çevreyi tehditetmektedir. Bu atıkların önlenmesi ve bertaraf edilmesi hususunda, ilgili kurum vekuruluşların yaptığı çalışmalar yetersiz kalmaktadır. Tehlikeli ve zararlı atıklarla ilgili atıklistelerinin, atık miktarlarının ve kontrol edilecek kimyasalların belirlenmesi gibiaraştırmalar yetersiz olup; bu tür atıkların meydana geldikleri noktadan itibaren toplanma,taşınma ve imha edilmesi aşamalarında yeterli kontrol işlemi yapılmamaktadır.Ülkemizde yılda bir milyon ton civarında oluşan zararlı atıklarla ilgili ciddi birenvanter çalışması yapılmamıştır.Günümüzde zararlı atıkların güvenli bir şekilde bertaraf edilmesine yönelikuygulamalar, en önemli çevresel sorunlardan birini oluşturmaktadır. Şu anda Denizli’ninzararlı ve tehlikeli atıkları çöp alanına gelmemektedir. Önümüzdeki zaman içerisinde,Tehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Ek 11-A’ da belirtilen sınır değerleri sağlayanişletmelerin atıklarının alınması amacıyla bu işletmeler ile sözleşmeler imzalanacaktır.460

İleride, düzenli depolama sahası işletmeye alındığında, şehrin tehlikeli atıklarıyönetmeliklerin öngördüğü şekilde sahada bertaraf edilebilecektir.Bu kapsamda şehir merkezinde çıkan evsel kaynaklı tehlikeli atıkların ( pil, boyakutusu....vb ) ayrı toplanmasına yönelik uygulamalara başlanılması düşünülmektedir.Denizli`deki evsel atıkların zararlı madde içeriği Tablo.N.1.de verilmektedir.Tablo N.1. Denizli'deki Evsel Nitelikli Atıkların Zararlı Madde İçerikleriZararlı madde içeriği mg/Kg TsMadde Grubu Cu Cr Ni Cd Zn Pbİnce Fraksiyon (40 mm) 350 202 147 3.8 790 515Evsel Atık (Toplam) 80 65 75 12.0 245 -Sanayi Atığı 1380 75 120 12.0 720Tabakhane Atığı 60 30 60 12.5 95Denizli Belediyesi (1995)Tablo N.1.'deki değerler, ağır metal analizi yapılacak temsili bir örneğin alınması pekmümkün olmayan heterojenik karışımdaki atıktan elde edilmiştir. Bu yüzden analiz değerlerimiligram değerinde bulunup miktarca kilograma çevrilecektir. Sonuçlar dikkatli bir şekildeincelenmeli ve sadece amaca yönelik olarak değerlendirilmelidir.Genel olarak Denizli'nin atığı çok fazla ağır metal ile yüklenmiş durumda değildir.N.3.Özel AtıklarN3.1. Tıbbi AtıklarıHastane atıklarının miktar, tür ve özelliklerinin belirlenmesi, bertaraf tekniklerininseçilmesi bakımından gereklidir. Özellikle büyük hastanelerde, ne tür tehlikeli atıklardanne miktarda üretildiği konusunda araştırma yapılmalıdır.Şehir merkezinde tıbbi atıklar Denizli Belediyesi tarafından toplanmaktadır. Butoplama sırasında devlet hastanesi, özel hastaneler, klinikler, muayenehaneler,laboratuar, dispanser ve sağlık ocaklarının atıkları Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliğigereğince toplanmakta ve gömülerek bertaraf edilmektedir. Sağlık kuruluşlarının tıbbiatıklarını Tıbbi Atıkların Kontrolü Yönetmeliği’ndeki Hükümler doğrultusunda toplanıp,toplanmadığı İl Çevre ve Orman Müdürlüğü ve İl Sağlık Müdürlüğü elemanlarıncadenetlenmektedir. Tablo N.2.’de Denizli’de yapılan tıbbi atık kontrolü denetim sayılarıverilmektedir.Bununla birlikte; Tıbbi atık içeren plastik torbaların toplanması ve taşınması özelbir araçla evsel atıklardan ayrı olarak yapılmaktadır.461

Toplanan atıklar genellikle hasta muayenelerinden çıkan pamuk, enjektör, sargı bezi v.b. veameliyathanelerden çıkan atıklardır. Denizli’de üretilen tıbbi atıklar radyoaktif madde içermektedir.Tablo N.2. Denizli İlinde Yapılan Tıbbi Atık KontrolDenetlenen YerlerDenetim SayısıDevlet Hastanesi 1Denizli SSK Hastanesi 1Pamukkale Üniversitesi Hastanesi 2Özel Hastaneler 1Verem Savaş Dispanseri 1Poliklinik ve Klinik 2Tıbbi Tahlil Laboratuarı 2Çevre ve Orman Müdürlüğü (2003)N.3.2. Atık Yağlarİnsanlar üzerinde kanserojen etkiye sebep olan bu tür atıklar akaryakıtistasyonlarında, yıkama yağlama servislerinde,tamirhanelerde ve sanayilerdegörülmektedir. Geri kazanımda %90 başarı sağlanabilen bu tür atıkların kanalizasyonaverilebilmesi için mutlaka ön arıtmadan geçirilmesi gereklidir. Kanalizasyona verildiğindesuyu, yakıldığında havayı ve boş araziye bırakıldığında ise toprağı kirletmektedir. İlimizdesıvı yağlar ile ilgili herhangi bir sayısal çalışma yapılmamıştır.N.3.3. Pil ve Akülerİlimizde şehir merkezinde bulunan iş yerlerinde ve okullarda Denizli Orman ve Çevre VakfıBaşkanlığı (DOÇEV) tarafından atık pil kutularında kullanılan piller toplanılarakuzaklaştırılmaktadır.N.3.4. Jips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küllerİlimiz sınırları içerisinde bu tür atıkların oluşturduğu yerlerde geri kazanım yapılmamaktaolupatıklar ilgili belediyelerin deponi alanlarında bertaraf edilmektedirN.3.5. Arıtma ÇamurlarıDenizli İlinde bulunan sanayi tesislerinin atıksu arıtma tesislerinden çıkan arıtmaçamurlarından 17 adet arıtma çamuru numuneleri alınarak analizleri Yıldız TeknikÜniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Kimya Bölümü laboratuarında yaptırılmıştır.Denizli İli pamuklu tekstil ve boyama sanayinin yoğunlukta olduğu bir ildir. Alınanarıtma çamuru analiz sonuçlarının değerlendirilmesi neticesinde 15 adet arıtma çamurunun27.Ağustos 1995 tarih ve 22387 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanarak yürürlüğe girenTehlikeli Atıkların Kontrolü Yönetmeliği Ek-11.A (Atıkların Depo Tesislerine Depolanabilme462

Kriterleri) da belirtilen standart değerleri sağladığı tespit edilmiştir.2 adet arıtma çamurununanaliz sonuçları Çevre ve Orman Müdürlüğü’nce değerlendirilmektedir.Söz konusu Yönetmeliğin 15.Maddesinde “Atıklar değerlendirilmesi veya çevreyeolan zararlarının en aza indirilmesi için fiziksel,kimyasal ve biyolojik işlemlere tabitutulurlar.Depo tesisine gidecek olan atıkların %60 ‘dan fazla su içermesi yasaktır. Ek-11.A‘da belirtilen çeşitli parametrelerin sınır değerlerinin sağlanmaması halinde atıklarfiziksel,kimyasal ve biyolojik işlemlere tabi tutulduktan ve Ek-11.A ‘ da belirtilen değerlersağlandıktan sonra düzenli depo tesisinde depolanır” hükmü yer almaktadır.Buna göre standartları sağlayan arıtma çamurları ilgili Belediyelerin düzenli deponialanında bertaraf edilmesi gerekmektedir.Denizli İlindeki sanayi tesislerinden çıkan arıtma çamurlarının miktarları ve bertarafyöntemi Tablo N.5 ’de verilmektedir.463

Denizli İlindeki sanayi tesislerinin atıksu arıtma tesislerinden çıkan arıtma çamurlarının analiz sonuçları Tablo N.4’de verilmektedirTablo N.3 Denizli İlindeki Sanayi Tesislerinin Atıksu Arıtma Tesislerinden Çıkan Arıtma Çamurlarının Analiz Sonuçları 2004-2005Sıra İşletmenin Adı pH Toplam As-III Pb Cd Cr-VI Cu Ni Hg Fenol Florür Amonyum Klor Siyanür Sülfat Nitrit Halojenli Klorlu Pestisitler YağdaNoOrg.Karbon(mg/kg)(mg/L) (mg/L) (mg/L) (mg/ L) (mg/L) (mg/L) (mg/L) (mg/L) (mg/L) (mg/L) g/L Mg/L g/L Mg/L org. Bil.Mg/LsolventleMg/LMg/L çözünenmad.Mg/L1 Arısu Gıda Dış. 6,8 146

Tablo N.4 Denizli İlindeki Sanayi Tesislerinden Çıkan Arıtma Çamurlarının Miktarları veBertaraf YöntemiSıra İşletmenin Adı Çamur Miktarı Çamur Bertaraf YöntemiNoSusuzlaştırma Ünitesi1 Köseoğlu Tekstil San. ve 6-7 kg/hafta KurutmaTic. Ltd. Şti.yatağı2 Küçüker Tekstil San. ve Tic. 100 kg/gün Filtre PresA.Ş.3 Erbakır A.Ş. 45 ton/yıl Filtre Pres Özel bir firma tarafındanuzaklaştırılıyor.4 Oğuzhan Tekstil San ve Tic. 3 ton/gün Filtre PresA.Ş.5 De-Ba Boya San. ve Tic.A.Ş. 35 ton/yıl Filtre Pres İşletme arazisi6 AFZ Tekstil San. ve Tic. A.Ş. 100-150 kg/gün Filtre Pres İşletme arazisi7 Menderes Tekstil San. veTic. A.Ş.8 OSB Merkezi Atıksu ArıtmaTesisi4-6 ton/gün Filtre Pres8-9 ton/gün Filtre Pres İşletme arazisi vebelediyenin gösterdiğialan150 kg/gün Filtre Pres9 Çağ Tekstil San. ve Tic. Ltd.Şti.10 Dentaş Ambalaj ve Kağıt 45 ton/ay Filtre Pres İşletme arazisiSan. ve Tic. A.Ş.11 Gümüşşu Arıtma Tesisleri 4 ton/gün Filtre PresSan ve Tic. A.Ş.12 Köseler Tekstil San. ve Tic. 200 kg/ay Filtre PresA.Ş.13 Aytaş Ayakkabı Yan. A.Ş. 26 ton/yıl Kurutma İşletme arazisiyatağı14 Kiraz Teks. Ltd. Şti. 300 kg/gün Filtre Pres İşletme arazisi15 Konfrut Gıda A.Ş. 7 ton/gün Dekantör16 Saraycam 200 kg/ay Filtre Pres17 Arısu Gıda A.Ş. 1 ton/hafta Kurutmayatağı18 Penkon Penguen 7 ton/gün DekantörN.3.6. Elektrik ve Elektronik AtıklarElimizde bu konu ile ilgili bilgi bulunmamaktadır.325

N.3.7. Kullanım Ömrü Bitmiş AraçlarKullanım ömrü bitmiş (Makine,taşıt vb.) bu tür atıkların geri kazanımları ilimizdeyapılmamaktadır.N.4. Diğer AtıklarN.4.1. Radyoaktif Atıklarİlimizde radyoaktif atık oluşturan tesis bulunmamaktadır. Ancak radyolojimerkezlerinde ve fotoğraf stüdyolarında radyoaktif işlemler yapılmakta ve buralardakullanılan kimyasal maddeler sıvı atık olarak kanalizasyona boşaltılmaktadır. Radyasyonyayan maddeler canlılara zarar verdiğinden radyoaktif madde içeren atıkların kontrollü birşekilde özel tedbirlerle uzaklaştırılması toplumun sağlığı bakımından gereklidir.N.4.2. Hayvan Kadavralarıİlimizde Denizli Belediyesine ait mezbahada oluşan bu tür atıklar , DenizliBelediyesi’ne ait düzenli depolama alanında tıbbi atıkların gömüldüğü alanda özelpoşetlerle kireçlenerek gömülmektedir.N.4.3. Mezbaha Atıklarıİlimizde Denizli Belediyesine ait mezbahanın işletmeciliğini yapan sanayi kuruluşuoluşan atıksularını ön arıtma tesisinde arıttıktan sonra Denizli Belediyesinin kanalizasyonsistemine vermektedir. Ön arıtma tesisi deşarjının kanalizasyon sistemine verildiği noktadanalınan atıksu numunesinin SKKY`deki Tablo.25`de belirtilen pH, AKM, KOI ve Yağ Gresparametrelerini sağladığı görülmüştür. Katı atıklar (tırnak, hayvan ayakları ve hastalıklı ölühayvanlar) yakma tesisinde yakılmaktadır.N.5. Atık YönetimiDenizli Belediyesi’nin atık bertarafı ile ilgili olarak düzenli depolama sisteminegeçmek için yapılan çalışmalar tamamlanmış ve düzenli depolama sahası işletmeyealınmıştır.Denizli şehir merkezinin ve 23 komşu belediyeyi de kapsamına alan proje ile şuanda 3 mahallede tüm atıklar kaynağından ayrılmakta, değerli atıkların geri kazanımısağlanmakta, organik atıklar komposta dönüştürülmekte, değerlendirilemeyen atıklardadüzenli bir şekilde depolanmaktadır. Toplam 21 ha’lık bir alan üzerine kurulmuş olandüzenli depolama sahasında özel atıklar için de bir bölüm ayrılmıştır.Projenin toplam maliyeti 10 992 775,00 Euro olup finansmanı dış kredi ilesağlanmaktadır. Proje ile ilgili veriler sürekli değerlendirilip güncelleştirilmekteolup,uygulama ile İlimiz modern, uygun bir atık yönetimi sistemine kavuşmuştur. .Böyleliklegeçmişte yaşanmakta olan tüm olumsuzluklar ortadan kalkmıştır.N.6. Katı Atık Miktarı ve Kompozisyonu326

Denizli Belediyesi sınırları içerisinde üretilen katı atık miktarı ve bileşenleri TabloN.6’da verilmektedir.Tablo N.6 Denizli Merkeze Ait Katı Atık Miktarı (Tahmini)Evsel Atıklar90 000 ton/YılKomşu Belediyeler28 650 ton/YılOtel Atıklarıton/YılPazar Yeri Atıkları1 288 ton/YılTıbbi Atıklar210 ton/YılSanayi Atıkları1 000 ton/YılDeğerlendirilemeyen Atıklarton/YılTOPLAM121 148 ton/YılDenizli Belediyesi (2003)Grafik N.1Denizli iline ait tahmini katı atık miktarını vermektedir.Atık Miktarı2 0 0 0 0 01 5 0 0 0 01 0 0 0 0 05 0 0 0 001 2 7 1 0 01 0 9 0 0 0199519971 2 31 7 6 2 0 02000Y ılla r1 9 9 5 1 9 9 7 2 0 0 0 1 0 9 0 0 0 1 2 7 1 0 0 1 7 6 2 0 0Grafik N.1 Atık Miktarı TahminleriYukarıdaki grafikten 1998 yılı atık miktarı da tahmin edilebilir.(Yaklaşık 150 000-160 000ton/yıl ) Bu değerlere inşaat atıkları ve arıtma çamurları miktarı dahil değildir.Denizli Belediyesi kendi sınırları ve 18 çevre belediye sınırları içerisinde kalanbölgeden çıkan atıkları incelemiştir . İlçeleri ile ilgili bir çalışması bulunmamaktadır .Denizlişehir merkezinin mevsimlere göre nüfusunda çok büyük oynamalar olmamaktadır .Bunedenle atık miktarı mevsimlere göre fazla değişiklik göstermemektedir. Tablo N.7’deDenizli’deki atık bileşenini vermektedir.Tablo N.7. Denizli'nin Atıklarının BileşimiEvsel Atık327

Madde Sınıfı Miktar AltGelirGrubuOrtaGelirGrubuÜst GelirGrubuAğırlıklıOrt. (%)Ticaretha-ne AtığıKüçükTic.İşletmeYerleşim Alanıatığının görselanalizi, Top.İnce atık(40 mm)Ara toplam Ağırlık (%) 79,7 75,2 66,8 74,1 60,1 62,2 80Kağıt/Mukavva Vb Ağırlık (%) 3,3 7,0 11,3 7,2 15,8 8,3 5Plastik Ağırlık (%) 6,2 7,5 8,9 7,5 9,7 7,0 6Cam Ağırlık (%) 2,1 2,9 4,0 3,0 3,8 1,4 1Tekstil Ağırlık (%) 2,5 2,3 1.6 2,2 2,8 13,2 3Metal Ağırlık (%) 3,8 1,9 2,0 2,4 3,2 1,1 2Çocuk Bezi Ağırlık (%) 0,9 1,7 4,1 2,1 0,7 0,0 3Bilinmeyen Maddeler Ağırlık (%) 0,7 0,9 0,01 0,6 0,1 0,8Diğer Ağırlık (%) 0,8 0,6 1,4 0,9 3,8 6,0Ara Toplam Ağırlık (%) 20,3 24,8 33,2 25,9 39,9 37,8 20 2)TOPLAM Ağırlık (%) 100 100 100 100 100 100 100 2)Denizli Belediyesi (2003)1)Tahmin edilen paylar ince ve orta/ince ile doğal organik atıklar birlikte alınmıştır, bunlarbölgesel olarak tanımlanmamaktadır.2)Bir üst değeri tamamlamada yapılan hatalardan dolayı ortaya çıka sapmalar.Denizli Belediyesi tarafından 2003 yılında Denizli’nin atık kompozisyonunun belirlenebilmesiamacıyla atık analizi yapılmıştır.Fiziksel analiz Denizli Belediyesi tarafından yapılmış,kimyasal analiz ise 9 Eylül Üniversitesi katı atık laboratuarında yatırılmıştır.Analizçalışmaları Denizli’nin 4 bölgesinden alınan numuneler ile ( yüksek gelir, orta gelir, düşükgelir,sanayi bölgesi) her mevsimde iki kez olmak üzere toplam 8 kez yapılmıştır.Ancakanaliz sonuçları henüz netleşmemiş olduğu için resmi olarak verilememektedirTablo N.8 atıkların su içeriğini, yanma kaybını, TOK ve ısıl değerini yansıtmaktadır.1Tablo N.8. Denizli'nin Evsel Nitelikli Atıklarının Su içeriği, Organik İçeriği, TOKIsıl DeğeriEvsel Atıkve328

Parametre Miktar Ü.GelirGrubuSu içeriğia) İnce çöp (8mm)O.GelirGrubu52.871.6D.GelirGrubu41.858.8Ticari Atık41.650.3Organik içerika) İnce çöp (8mm)TOK (Top.org.mad.oranı)Ağırlık (%)Ağırlık (%)46.467.250.271.620.758.851.254.531.5 33.6 27.6 25.6C/N Oranı 26 28 23 21Isıl Değera)Toplam atıkb)Plastik olmaksızınc)Plastik ve kağıtolmaksızınKcal/kgKcal/kgKcal/kg154885615217981136554128392963322141478633Denizli Belediyesi (1995)Denizli'de Değerlendirilebilir Atık Miktarı TahminiDenizli'de 4 kez yapılan atık ayırma çalışmalarının sonuçları, evsel atıklarıniçerisinde önemli bir kısım değerlendirilebilir atık olduğunu göstermiştir. Tablo N.9.'daverilen sonuçların ortalama değerleri, yıllık toplam 109.000 ton/yıl atık miktarınıdoğrulamaktadır. Tabloda evsel atıkların %22'sinin değerlendirilebilir potansiyel oluşturduğuanlaşılmaktadır.Yıllık yaklaşık 40.000 ton organik içerik sıra dışı bir durum göstermektedir. Bu atığındeğerlendirilmesi, anılan miktara yönelik olarak büyük ölçekli tesis gerektirenkompostlaştırma ile mümkündür. Alansal bazda uygulanacak yeşil atıklarınkompostlaştırılması etkilerinin tahmini, kıyaslanabilir temel veri olmadığından Türkiyeşartlarında imkan dışıdır.Tablo N.9. Denizli Kenti Evsel Çöplerin Değerlendirilebilir Atık Potansiyeli (KorsanToplayıcılar Hariç)Madde GrubuEvselçöp içerisindeoransal dağılımDeğerli atıkpotansiyeliDeğerli atıkpotansiyelindeoransal dağılımDeğerli atıkpotansiyeli% ton/yıl % ton/ayOrganik > 40mm 36.6 39.900 3.300Kağıt ve karton 7.2 7.850 32.3 650Plastik 7.5 8.180 33.6 680Cam 3.0 3.270 13.4 270Tekstil 2.2 2.400 9.9 200Metal 2.4 2.620 10.8 220Değerli atıkPotansiyeli(Organik hariç)Denizli Belediyesi 200322.3 24.320 100.0 2.020Geri kazanım için oldukça uygun bir atık grubunu kağıt oluşturmaktadır. Denizli'dekiçöplerin %7'si kağıt ihtiva etmektedir. Bu ise, 8.000 ton/yıl kağıt atığı oluşturmaktadır. Türe329

göre ayırım yapılmadan geri kazanım hedeflemek teknik bakımdan yüksek maliyetgerektirir.Değerli atıklar içerisinde cam %3 oranı veya 3.300 ton/yıl ile metal grubunda olduğugibi önemli bir potansiyel oluşturmaktadır.Tecrübeler, atık içerisindeki değerlendirilebilir potansiyelin hiçbir zaman %100oranında toplanamadığını göstermiştir. Ayrı toplamada gelişen atıkların yanlış torbalarabırakılması veya ayıklamalarda küçük ölçek ayırma güçlüğü veya kirlenme dolayısıylabelirgin olarak düşük bir oran ortaya çıkmaktadır. Gerçekte erişilebilen geri kazanımoranları atık grubu ve toplama sistemine bağlı olarak önemli ölçüde değişmektedir.Denizli'de evsel çöplerdeki değerlendirilebilir maddelerin toplanması bugün içinyaygın olarak ruhsatsız toplayıcılar tarafından sürdürülmektedir. Korsan toplayıcı olarakisimlendirilen bu toplayıcılar, kaldırım kenarına toplanmaya hazır olarak bırakılan çöplerikarıştırarak değerli maddeleri toplamaktadırlar. Ruhsatlı atık ayırması çöp dökümsahasında ancak oldukça düşük oranlarda gerçekleşmektedir.İnceleme verilerine göre, atıkların %24'ü atık grubu olarak çevrimde yer almaktadır.Toplam değerlendirilebilir atık potansiyeli, bu gün için ayrılan atıklar ve korsantoplayıcıların ayırdığı değerli atıklardan hesaplanarak yaklaşık bir değer olarakbulunmuştur. Denizli'de ortaya çıkan atıklar içerisindeki değerli atık kısmı % 36,9 olarakhesaplanmıştır.Tablo N.10.'da Her bir madde grubu ve oranları gösterilmiştir.Tablo N.10. Denizli'deki Sarı Poşetler İçindeki Değerlendirilebilir Atık OranlarıMadde GrubuDeğerli Atık potansiyelinde oransal dağılımKağıt ve karton 25Tetrapak 1Plastik 34Cam 10Tekstil 8Metal 8Değerlendirilemeyen kısım 14Toplam 100Denizli Belediyesi (2003)Tahmini %24 olarak verilen geri kazanım değeri herhangi bir tartım iledoğrulanmamıştır. Söz konusu oran oldukça yüksektir.Sözleşmeli olarak faaliyet gösteren firma tarafından yılda yaklaşık 900 ton atıkayıklanmaktadır. Bu duruma göre korsan toplayıcılar yılda 33.500 ton veya ortalama 90ton/gün atık ayıklamakta ve toplamaktadır.%Ayıklamaların da gösterdiği Denizli'deki ortalama değerlendirilebilir atıkpotansiyelinden, günlük çöplerden %70 oranında değerlendirilebilir atık ayrılabilmelidir.330

Korsan toplayıcıların ayırdıkları değerlendirilebilir atıklar, belediye ve özel şirkettarafından toplanmayacağından, yasa dışı ayırmanın, atıkların toplanması ve taşınmasıkonusunda belediye için mali bakımdan küçümsenmeyecek olumlu bir etkisi bulunmaktadır.Denetlenen YerlerDenetim SayısıDevlet Hastanesi 3Denizli SSK Hastanesi 3Pamukkale Üniversitesi Hastanesi 3Özel Hastaneler 6Verem Savaş Dispanseri 9Poliklinik ve Klinik 12Tıbbi Tahlil Laboratuarı 22Röntgen Laboratuarı 14Patoloji Laboratuarı 6Fizik Tedavi ve Rehabilitasyon Mrk. 4Hayvan Hastanesi 15Doktor Muhayinesi 108Kadın Doğum Uzmanı 12KBB Uzmanı 13Genel Cerrahi Uzmanı 32N.7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Transfer İstasyonuDenizli'de çöpler genellikle evlerin ve işyerlerinin önlerinde bulunan 400 lt.hacmindeki konteynerlerde biriktirilmektedir. Konteynerlerin büyük olması ve vatandaşlarcakapaklarının açık bırakılması nedeniyle, biriktirme süresince çevreye pis kokularyayılmasına ve sinek üremesine uygun ortam oluşturmaktadır. Bazı semtlerde çöplertenekelerde, plastik torbalarda ve varillerde biriktirilerek atık toplama aracı için alınmayahazır hale getirilmektedir.Denizli'de ortaya çıkan atıkların toplanması, taşınması, değerlendirilmesi, bertarafı ve sokaktemizliği gibi görevler belediye bünyesindeki Temizlik İşleri Müdürlüğü'nünsorumluluğundadır. İlimizde katı atıklar iki ayrı yöntemle toplanmaktadır.-Pilot Cadde Uygulaması: Şehrin merkezi caddelerinde akşam saatlerinde torbalarile cadde üzerine, belli noktalara çıkartılmaktadır .Bu torbalar da hergün belediye tarafındantoplanmaktadır.-400 lt Konteyner Uygulaması: Katı atık şehir genelinde yerleştirilmiş olan 400 lt’likkonteynerlerde biriktirilerek belli zamanlarda belediye tarafından toplanmaktadır.Denizli Belediyesi katı atıkların toplanmasında ve cadde temizliğinde, sıkıştırmalıtipte 29 çöp toplama aracı, bir adet yol süpürme ve yıkama aracı ve bir adet tıbbi atık aracıkullanmaktadır .Çöp toplama araçları genellikle kapasitelerinin üstünde doldurulduğu veyeterli donanımı olmadığı için çöpün suyu yollara dökülmekte, özellikle yaz mevsimindeçevreye pis kokular yayılmakta ve çevrenin kirlenmesine yol açmaktadır. Tablo N.11’deDenizli Belediyesi'ne ait atık toplama araç sayıları ve kapasiteleri verilmektedir.Tablo N.11. Denizli Belediyesi'ne Ait Atık Toplama Araçları331

Marka Sayı Model Kapasite m 3Fatih 3 1992 12Fatih 6 1995 12Fatih 6 1996 12Fatih 2 2001 12Ford 1210 12 2002 14Denizli Belediyesi (2003)N.8 Atıkların Bertaraf YöntemleriN.8.1. Katı Atıkların Depolanması2003 yılı Ekim ayında işletmeye alınan düzenli depolama sahasının tüm altyapıhizmetleri tamdır. Çöpün ayrışması sonucu ortaya çıkan kirlilik yükü yüksek sızıntı suları,patlama riski olan gaz için toplama sistemleri ve yağmur sularının toplanacağı yağmur suyutoplama havuzu planlanmıştır.Denizli Belediyesinin katı atık projesi kapsamındaki, düzenli depolama çalışmalarıdevam etmekte olup, bu sahada Denizli şehir merkezinin ve 20 komşu belediyenin katıatıkları bertaraf edilmektedir.332

Fotoğraf.N.1.Denizli Belediyesi Katı Atık TesisiN.8.2. Atıkların Yakılmasıİlimizde atık yakma tesisi bulunmamaktadır.N.8.3. KompostDenizli Belediyesinin Katı Atık Projesi dahilinde kompost tesisi de yapılmıştır.2002yılı Eylül ayından bu yana pazaryerlerinden çıkan organik atıkların ayrı toplanmasınabaşlanmıştır.Toplanan atıklar kompost tesisinde toprak iyileştirici malzemeyedönüştürülerek değerlendirilmektedir.Tesisin başlangıçtaki kapasitesi 3000 ton/ yıl olarak hesaplanmış, sağlıklı işletiminsağlanması ile birlikte kapasitenin 12.000 ton/ yıl ‘a çıkarılması planlanmıştır.Planlanan kompost tesisinin akım şeması Şekil N.1.’de verilmektedir.Pazar Yeri Atıkları(Sebze ve Meyve Pazarları)TicarethanelerdenGelen Organik Atıklar(Ayrı Gelen)Park ve BahçelerdenGelen Atıklar(Konutlardan, otellerden veparklardan gelen )İşlem Dışı MaddelerKıyıcı333

Karıştırma(Traktör/Arkadan Yüklemeli Traktör)DepolamaOrganik kaba parçalarmaddelerKompost Üretimi 1. Safha(4 Hafta/yığın aktarma makinası)Kompost Üretimi 2. Safha(8 Hafta)Eleme İşlemiİşleme uygun olmayanİşleme uygunolmayan maddelerKompost Depolama AlanıŞekil N.1. Kompost Tesisi Akım ŞemasıDüzenli Depolama SahasıN.9.Atıkların Geri Kazanımı ve DeğerlendirilmesiDenizli Katı Atık Yatırım Projesi kapsamında, katı atık yönetiminde verimi arttırmakve yatırımı yapılan düzenli depolama alanının kullanılabilir ekonomik ömrünü uzatmakamacıyla şehir içinde yeni bir katı atık yönetim sistemi oluşturulması hedeflenmiştir.Bukapsamda• Atık camların cam kumbaralar ile ayrı toplanması,• Atık kağıtların depokonteynerler ile ayrı toplanması,• Değerlendirilebilir atıkların sarı torbalar ile kaynağında ayrı toplanarakekonomiye kazandırılması,• Pazar yerlerinden çıkan yeşil atıkların ayrı toplanarak kompost elde edilmesiçalışmaları başlatılmıştır.Atıkların geri kazanımı ve değerlendirilmesi kapsamında, uygulanan sisteminkamuoyuna anlatılması amacıyla halkla ilişkiler çalışmaları başlatılmıştır. Bu çalışmalarkapsamında; Pamukkale Üniversitesi öğrencileri aracılığı ile Nisan-Aralık 2003 dönemindeaylık olarak torba dağıtım ve bölge halkı ile anket çalışmaları yapılmıştır.334

Bu bölgeye yönelik halkla ilişkiler çalışmalarının devamı olarak, bölgede bulunanokullardaki öğretmenlerin proje hakkında bilgilendirilmesi amacıyla okullara ziyaretlergerçekleştirilmiştir.2004 Ocak ayından itibaren okullarda bilgilendirilme çalışmaları ve eğitimfaaliyetlerine başlanmıştır. Okullar için içinde deney seti, oyunlar ve kitaplar bulunan eğitimsetleri hazırlanmıştır. Geri dönüşümlü atıkları öğrencilere daha iyi tanıtmak için bir tiyatroekibi kurulmuştur, kreş ve ilköğretim okullarında oyunlar sergilenmektedir.Denizli’de geri kazanılabilinir atıkların toplam atık miktarlarına göre yüzdeleri:* Kağıt % 8*Plastik % 4,3*Naylon % 11,7* Cam %3,7* Metal (demir&demir dışı) % 1,5*Tetra- pak % 0,7* Tekstil % 6N.10.Atıkların Çevre Üzerindeki EtkileriDenizli içinde toplanan atıklar 1995 yılından 2003 yılı sonuna kadar Kumkısık’tabulunan şehirden yaklaşık 12.5 km uzaklıktaki alana dökülmektedir.Atıkların düzensizolarak boş araziye dökülmesi bazı toksik sızıntı suyu, zehirli ve patlayıcı biogaz gibi çevreyeolumsuz etmenleri ortaya çıkarmaktadır.Denizli Katı Atık Yönetimi Projesi’nin uygulamaya geçmesi ile bu olumsuzluklarortadan kaldırılmıştır. Düzenli depolama alanında taban izolasyonu sağlanıp sızıntı sularıtoplanarak arıtılmakta, oluşacak biogaz da gaz bacaları ile toplanarak atmosfereverilecektir. Atıkların düzenli olarak depolanması ve örtü tabakası ile üstünün örtülmesi ilekoku ve haşere problemi de tamamen ortadan kalkmıştır.Görüldüğü gibi düzenli depolamasahası ile katı atıkların tüm olumsuz etkileri ortadan kaldırılmıştır.Ayrıca bu projenin kapsamında Denizli’de bulunan eski Aktepe çöp döküm sahasıile Kumkısık geçidi çöp döküm sahasının da rehabilitasyonu tamamlanmış, böylece busahaların da çevresel açıdan oluşturduğu risk ortadan kaldırılmıştır.O.1. Gürültü(O). GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİMGelişmiş ve gelişmekte olan ülkelerde teknolojinin ilerlemesine bağlı olarak ortayaçıkan pek çok çevre sorunundan birisi de gürültü kirliliğidir. Gürültü kirliliği; kişinin işitmesağlığını ve algılamasını olumsuz yönde etkileyen, fizyolojik ve psikolojik dengelerinibozabilen, iş performansını azaltan, çevrenin hoşluğunu ve sakinliğini yok ederek niteliğinideğiştiren önemli bir çevre kirliliği türü olarak tanımlanmaktadır. Gürültü, gelişigüzel yapılıve birbiri ile uyumlu bir tonal özellik göstermeyen karmaşık ses düzenleridir. Ses basınçdüzeylerinin birimi desibel (dB) dir. Frekans ise ses dalgalarının birim zamandaki titreşimsayısıdır ve birimi Hertz’dir (Hz).İnsan kulağı 20-2000 Hertz arasındaki sesleri duyar. Bu frekansın altındaki seslereinfrasonik, üstündeki seslere ise ultrasonik ses denir. Bu algılamaları ölçmek için bir335

değerlendirme eğrisi geliştirilmiştir. Ses basınç seviyesinin ölçümüne yardımcı olan eğri,uluslararası düzeyde “A” harfi ile belirtildiği için gürültü birimi olarak da “dBA” kullanılır.Gürültü Kontrol Yönetmeliği 09.08.1983 tarih ve 2872 sayılı Çevre Kanununun14.Maddesi hükmüne dayanılarak hazırlanmış ve 11.12.1986 tarih ve 19308 sayılı ResmiGazetede yayımlanarak yürürlüğe girmiş olup, bu yönetmeliğin amacı, kişilerin huzur vesükununu, beden ve ruh sağlığını gürültü ile bozmayacak bir çevrenin geliştirilmesinisağlamaktır.O.1.1. Gürültü KaynaklarıO.1.1.1.Trafik GürültüsüÜlkemizde her türlü taşıtın izin verilebilir üst gürültü sınırları Gürültü KontrolYönetmeliğinde belirlenmiştir. Bu yönetmeliğe göre taşıtların üst gürültü seviyeleriTablo.O.1’de verilmiştir.Tablo.O.1. Taşıtlar İçin İzin Verilebilir Üst Gürültü Seviyeleri (dBA)Taşıt TürüGürültü SeviyesiOtomobil 75Otobüs (Kent içi) 85Otobüs (Kent dışı) 80Ağır müteharrik araç (Sürücü kabininde ve kamyon 80 km/h. hız durumunda) 85Lokomotif içi (Dizel motorlu tam güçte ve yükle çalışırken hız 80 km/h.) 85Elektrikli Tren Lokomotifi 80Vagonların içinde 70Gürültü Kontrol Yönetmeliği (1986)Denizli’nin gürültü kirliliği kaynaklarından en önemlisi Trafik Gürültüsü’dür.Denizli’nin caddeleri ve çevre yolları 1976 Denizli Depremi’nden sonra genişletilmiş veDenizli trafiğinin rahat bir soluk alması sağlanmıştır. İlimizde 1980 sonrası görülen hızlısanayi hamlesi sonucu, merkeze gelen göçlerle nüfus artışı olmuş ve Denizli ‘de hızlı biryapılaşma sürecine girilmiştir. Buna paralel olarak da motorlu taşıt sayısında hızlı bir artışmeydana gelmiştir.Bu hızlı gelişmenin ardından alt yapı hizmetleri geri kalmış, cadde ve sokaklar dabu durumdan etkilenerek aşırı yoğunluk kazanan trafik karşısında yetersiz kalmıştır. Gününbelli saatlerinde mevcut yolların zor taşıdığı trafik yoğunluğu yaşanmaktadır. Bununlaberaber egzoz donanımı bozuk taşıtlar, mobiletler, uygunsuz klakson ve müzik cihazısesleri ile trafik kurallarına uymayan araç kullanımları, trafik gürültüsünü had safhayaçıkarmaktadır.Toplu taşıma araçlarının yeterli olmaması, taşımacılığın dolmuş ile karşılanmasınaneden olmaktadır. Bu durum zaten yoğun olan trafikte tıkanmalara yol açmakta ve gereksizkorna sesleriyle de gürültü kirliliğini yoğunlaştırmaktadır.Sokak düğünleri, düğün konvoyları,sürücülerin bilinçsiz araç kullanımları, hastane, okul önlerinde vb. korna çalınması yasakolmasına rağmen, yasaklara uyulmaması mevcut gürültü kirliliğini çekilmez hale getirensebeplerdir. Trafiğin yoğun olduğu yerlerde yapılan gürültü ölçüm sonuçları gürültükirliliğinin mevcudiyetini göstermektedir. Trafiğin yoğun olduğu yerlerde gerçekleştirilengürültü ölçüm değerleri Tablo.O.2’de verilmiştir. Tablo.O.2.’de de görüleceği gibi trafiğinyoğun olduğu cadde ve sokaklarda binaların yüksek ve yol kenarındaki ağaçlandırmanınyetersiz oluşu, gürültünün yansıması sonucu yükselmesine sebep olmaktadır.336

Ticarethanelerin yoğun olduğu yerlerdeki cadde ve sokaklar mevcut trafik yoğunluğukarşısında yetersiz kalmakta, otopark alanlarının eksikliği nedeniyle yol kenarlarına parkedilen araçlar trafiğe engel olmakta, buna bağlı olarak trafik gürültüsü yoğunlaşmaktadır.Tablo.O.3’de ticarethanelerin yoğun olduğu yerlerde yapılan gürültü ölçüm değerleriverilmiştir.Tablo.O.2. Trafiğin Yoğun Olduğu Yerlerdeki Gürültü Ölçüm Değerleri (dBA)Ölçümün Yapıldığı YerÖlçüm Neticesi (dBA)İstiklal Caddesi 69,5Gazi M. Kemal Bulvarı 68,4Şehit Albay Karaoğlanoğlu Caddesi 67,5II. Ticari Yol 69,4İl Çevre ve Orman Müdürlüğü (2002)Tablo.O.3. Ticarethanelerin Yoğun Olduğu Yerlerde Yapılan Gürültü ÖlçümDeğerleri OrtalamasıÖlçümün Yapıldığı YerÖlçüm Neticesi (dBA)Sarraflar Sokak 64,5463.Sokak. 69,6468.Sokak 65,4355,Sokak 65,6II. Ticari Yol 69,4İl Çevre ve Orman Müdürlüğü (2002)O.1.1.2. Endüstri GürültüsüEndüstriden oluşan gürültü, daha çok o işyerinde çalışanları rahatsız etmektedir.İşyerinde oluşan gürültünün düzeyi kadar gürültüye maruz kalma süresi de önemlidir.İşyerinde gürültü düzeylerine göre izin verilebilir, maruz kalma süreleri Yönetmeliktebelirtilmiş olup Tablo.O.4’de verilmiştir.Tablo.O.4. İş Yerlerinde Maksimum Düzeylerinde İzin Verilebilir ÇalışmaSüreleriGürültüye Maruz Kalma Süresi (saat/gün)Maksimum Gürültü Seviyesi (dBA)7.5 804.0 902.0 95337

1.0 1000.5 1050.25 1101/8 115Gürültü Kontrol Yönetmeliği (1986)Tablo.O.5.’de Denizli’nin çeşitli Endüstriyel İşyerlerindeki gürültü düzeyleri verilmiştir.Tablo.O.5. Denizli’nin Çeşitli Endüstriyel İşyerlerindeki Gürültü Düzeyleri (dBA)İş YerleriGürültü Düzeyi (dBA)Kablo Fabrikası (Sena Kablo) 91,6Enerji Santrali (AK Enerji) 83Tekstil Fabrikası (Bez Tekstil) 102,3Çırçır Fabrikası (Tariş) 98,2İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2004Hızlı Nüfus artışı, sanayi ve ekonomik gelişmeler neticesinde, fabrikalar ve işyerleriplansız yerleşim oluşturmuş ve konut alanları ile içiçe girmiş durumdadır. Sanayi veyerleşim alanlarını birleştiren bu yanlış gelişim sonucu insanlar endüstri gürültüsündenrahatsızlık duymaya başlamışlardır. Tablo.O.6’da sanayi bölgelerinde yapılan gürültü ölçümdeğerleri verilmiştir.Tablo.O.6. Sanayinin Yoğun Olduğu Yerlerde Gürültü ÖlçümleriÖlçüm Yapılan YerÖlçüm Neticesi(dBA)Bakırcılar Cad. 65,2463,Sokak 63,3156.Sokak 63,8154.Sokak 64,7İl Çevre ve Orman Müdürlüğü (2002)O.1.1.3. İnşaat GürültüsüDiğer gürültü kaynaklarına göre, inşaat gürültüsü süreklilik göstermez, ancakolduğu zaman da özellikle de yaz aylarında önemli derecede rahatsız edicidir.338

O.1.1.4.Yerleşim Alanlarında Oluşan GürültülerGürültü Kontrol Yönetmeliğinde tanımlanan yerleşim alanı içinde bulunan yapıtiplerine göre kabul edilebilir iç mekan ses basıncı seviyeleri Tablo.O.7.’de verilmiştirTablo.O.7. Yerleşim Alanlarında Kabul Edilebilir İç Mekan Ses BasıncıDüzeyleriKullanım AlanıKabul edilebilir ses basıncıdüzeyi: L eq (dBA)Dinlenme Alanları - Tiyatro salonları 25- Konferans salonları 30- Otel yatak odaları 30- Otel restoran 35Sağlık Yapıları - Hastaneler 35Konutlar - Yatak odaları (şehir) 35- Oturma odaları (şehir dışı) 40- Oturma odaları (şehir kenarı) 45- Oturma odaları (şehir) 60- Servis bölümleri (mutfak, banyo) 70Eğitim Yapıları - Derslikler, laboratuvarlar 45- Spor salonu, yemekhane 60Ticari Yapılar - Özel büro (uygulamalı) 50- Genel büro (yazı, hesapbölümleri, dükkanlar)60Endüstri Yapıları - Fabrikalar (küçük) 70- Fabrikalar (geniş kapsamlı) 80İşyeri-konut ilişkili gürültü, çok eski yıllara dayanan konut alanı içinde ev ekonomisiniteliğinde el tezgahlarıyla yapılan dokumacılık motorlu tezgahlara dönüşmüş, daha sonratezgahların gücü, sayı ve konumu değiştirilerek küçük atölyeler halinde şehrin muhtelifsemtlerinde yoğunluk kazanmış, dolayısıyla gürültüsü ile çevresini rahatsız etmeyebaşlamıştır.Dokuma tezgahları kadar olmamakla birlikte konut ve ticari alan içinde yer alanfırınlar, matbaalar, konfeksiyon atölyeleri, mahrukatçılar, mobilet tamir atölyeleri, mobilyaimal ve tamiri ile döşeme atölyeleri vb. işyerleri de gürültüleri ile çevre kirliliğine sebepolmaktadır.Ayrıca, Denizli’de çeşitli işyerlerinde yapılan gürültü ölçümleri Tablo. O.8’de, pilotolarak seçilen Belediye İş Hanı’nda yapılan gürültü düzeyi ölçümleri Tablo.O.9’daverilmiştir.Tablo.O.8. Kapalı Alandaki İşyerlerinde Ölçülen Gürültü Düzeyleriİş YerleriGürültü Düzeyi (dBA)İzmirlioğlu İşhanı 64Havuzlu Çarşı 57Şerbetçioğlu İşhanı 55339

Kapalı Çarşı 58Belediye İşhanı 60İl Çevre Müdürlüğü (2000)Tablo.O.9. Pilot Olarak Seçilen Belediye İş Hanı’nda (Bayramyeri) Gürültü Düzeyi ÖlçümleriKatlarGürültü Düzeyi (dBA)I. Kat 60-62II. Kat 61-63III. Kat 62-65İl Çevre Müdürlüğü (2000)Tablo.O.8 incelendiğinde Denizli’de kapalı alandaki işyerlerinden İzmirlioğlu İş Hanıve Belediye İş Hanı’nda, izin verilebilir üst gürültü seviyesindedir. Bu durum söz konusubölgelerde çalışanların sağlığını olumsuz yönde etkilemektedir.O.1.1.5. Havaalanları Yakınında Oluşan GürültüBu konu hakkında elimizde herhangi bir bilgi bulunmamaktadır.O.1.2. Gürültünün Çevreye Olan EtkileriO.1.2.1. Gürültünün Fiziksel Çevreye EtkileriBugün için çok doğal ve sıradan olaylar ileride olağan dışı olabilir. Örneğin: şehirmerkezlerinde yaşayan insanlar sabah kalktıkları zaman sakin ve huzurlu bir günebaşlamaları gerekirken günümüzde hava ve gürültü kirliliği ile karşılaşmaktadırlar. İleridekasabalarımız ve küçük yerleşim alanları da aynı olumsuz durumla karşı karşıya kalacaktır.Bu gibi durumlarla karşılaşılmaması için yönetmelikte belirtilen kriterlere ve imarmevzuatına uyulması gerekmektedir.Gürültünün cadde kenarındaki yerleşim yerini fazla etkilememesi için tampon bölgeoluşturulması mevzuatlarda belirtilmiştir. Yerleşim yerlerinde hem havanın temizlenmesihem de gürültünün etkisinin azalmasına yarayan bu tampon bölgeler güzel bir dinlenmealanını da oluşturmaktadır.O.1.2.2. Sosyal Çevreye Etkisi :Gürültülü ve sakin hastanelerde yapılan araştırmalarda, gerek dahili gereksedışarıdan gürültüye maruz kalan hastanelerde, hastaların tedavi için daha uzun süreyatmaları gerektiğini ortaya koymuştur. Bu açıkça para olarak gürültünün maliyetini ortayakoymaktadır.Gürültünün etkisiyle gelen uyku bozukluğunu gidermek amacıyla alınan uyku haplarısanayiden kaynaklanan gürültü neticesiyle kaybedilen zaman, para ve işgücü ekonomiyietkilemektedir. Gürültünün ekonomiye olan en büyük olumsuz etkisi ise konsantrasyonbozukluğu yaratması sonucu iş veriminin düşmesi ve çalışmaya karşı isteksizlikoluşturmasıdır.340

O.1.3. Gürültünün İnsanlar Üzerine EtkileriO.1.3.1. Fiziksel Etkisi:İşitme sistemi öğelerinin hasar görmesi olarak ortaya çıkan etkiler fiziksel etkilerdir.Gürültünün çok çabuk ve akut tesirleri işitmenin sekteye uğramasıdır. İşitme duyusununkaybolması veya bozulması işitme sisteminin bir bölümünde meydana gelen hasarsebebiyle olur. Ses dalgalarının insan beynine ulaşması orta kulaktaki örs çekiç kemikleri,kulak zarı ve çok ince tüy hücreleri yardımıyla olur.Akut şekildeki tesirler, kulak zarına çok yüksek ve ani gürültüler neticesindemeydana gelir. Akustik travma, çok yüksek düzeyde bir veya daha fazla akustik enerjininsonucu kulağın işitsel duyarlılığındaki ani organik, ağrı bozunumudur. Yüksek düzeyde birsesin, iç kulak yapılarına gelerek bunların fizyolojik limitleri aşması ve kulağı tahrip etmesimuhtemeldir.Geçici veya sürekli işitme kayması, iç kulaktaki ince tüy hücrelerinde meydana gelir(Kronik tesir). Uzun süre muayyen frekanstaki bir gürültüye maruz kalınırsa geçici veyasürekli işitme eşiği kaybı görülmektedir. Eşik kaybında, kulağın gürültüye maruz kalmadanönce bir eşik düzeyi farkı olur. Eğer normale dönmezse o zaman kalıcı kayıp meydanagelir.İleri yaşlarda işitme duyusunun kaybolması, gürültüye maruz kalmaksızın ortayaçıkmaktadır. Bunun için çevredeki aşırı gürültünün sebep olduğu arızaların epidemiyolojikolarak incelenmesi oldukça zordur. Bununla beraber araştırmalar gürültünün, işitme duyusukaybına sebep olduğunu göstermektedir.O.1.3.2.Fizyolojik Etkisi :Vücudun fizyolojik davranışlarının bozulmasıyla ortaya çıkan etkileridir. Standartlarınüstünde gürültü, dolaşım ve kan düzeyinde değişikliklere, yavaş ve derin nefes almaya,deride ter direnci farklılaşmasına (örneğin; ürkme gibi), gastrointestinal (mide ve bağırsak)sisteminde farklılaşmalara, gözde büyüme ve refleksine (75 dBA’nın üstünde oluşur),bulantı, kusma, baş dönmesi ve denge duyusunun kaybolmasına neden olur.Uzun süreli gürültülü ortamda yaşayan kişilerde gözlenen etkiler ise; sürekli yükseksesle konuşma zorunluluğunun yarattığı öksürük, ses kısıtlığı, boğazda tahriş ve ağrılaraneden olur. Ayrıca hormonlar gürültü etkisiyle katekolamin boşalımını arttırır ve vücut yağdepolarında yağ asitleri deşarj olur. Buda kanda yüksek kolesterol seviyesine sebep olur.Bu durum damar tıkanıklıklarına dolayısıyla çeşitli hastalıklara neden olur.O.1.3.3.Psikolojik Etkisi:Yorgun ve sinirlilik hali yaratarak ortaya çıkan etkiler psikolojik etkilerdir. Davranışbozuklukları, öfkelenme, sıkılma, genel rahatsızlık duygusu, konforsuzluk, uyku bozukluğuve çağımızın hastalığı olarak nitelendirilen stres gürültüden kaynaklanan ve insan sağlığınıbozan psikolojik etkilerdir.O.1.3.4. Performans Etkisi :İş veriminin azalması, işitilen seslerin anlaşılmaması sonucu ortaya çıkan etkiler,performansal etkilerdir. Çalışmaya karşı isteksizlik, konsantrasyon bozukluğu, okuduğunuanlamama, konuşulanı anlayamama vb. insan sağlığını etkileyen, performansı düşürengürültüye bağlı etkilerdir.341

O.2.TitreşimDenizli’de titreşimle ilgili herhangi bir çalışma yapılmamıştır.(P). AFETLERP.1.Afet OlaylarıP.1.1. DepremlerBüyük Menderes ve Gediz grabenlerinin kesiştiği alanın doğusunda yer alanDenizli havzası genişleme tektoniğine bağlı bir morfoloji sunmaktadır.Genel olarak KB-GDuzanımlı olan graben Kuvaterner ve Neojen tortularından oluşmaktadır.Denizli grabenikuzey ve güneyden normal faylarla sınırlıdır.Denizli havzasında 21 Nisan 2000 tarihinde meydana gelen 5.2 büyüklüğündeHonaz odak merkezli depremin ardından 6 ay içinde 200’ü aşkın deprem meydanagelmiştir.04.Ekim 2000 tarihinde 4.7 büyüklüğünde meydana gelen deprem sonucu 69 kişipanik yaparak yaralanmıştır.2000 yılı depremlerinin odak merkezleri genellikle kentleşmenin yoğun olduğualandadır.342

TÜBİTAK Marmara Araştırma Merkezi tarafından Denizli Bölgesindeki mikro depremetkinliğinin araştırılması amaçlı yapılan bir aylık sismik izleme çalışmasında Denizli ovasıiçinde yeralan Üzerlik ve Kaleköy civarında büyüklüğü 2.8 ‘e kadar olan mijro depremodaklarının yoğunlaştığını belirtmektedir.23.07.2003 -31.07.2003 tarihlerinde büyüklüğü 2.5-5.5 olan toplam 440 adetdeprem meydana gelmiştir.Denizli ili, Buldan İlçesi, mahalle, belde ve köylerinde meydanagelen deprem afeti nedeniyle düzenlenen kesin hasar tespitine göre 327 ağır, 495 orta, 465az hasarlı yapı olduğu belirlenmiştir.Deprem dışında; Denizli ili M.Akif ERSOY mahallesinin doğusunda Koru Deresiyamaçlarında kumtaşı, kiltaşı ve silttaşından oluşan Neojen yaşlı birimlerinde eğiminyüksek olduğu alanlarda kaya düşmesi ve derilmisi kayma riskli alanlardasaptanmıştır.Alparslan ve Esentepe Mahallelerinde Değirmenkırı ve Kumtepe mevkilerindeyamaç eğiminin yüksek olması, düzensiz ve kontrolsüz şev kazıları yapılması sonucukayma riski söz konusudur.Denizli Belediyesi mevzi imar sahasının batısında Zindan dere, koru deresi, domuzderesi boyunca yağışlı mevsimlerde ve ani yağış olduğu günlerde su akışlarının olması sözkonusudur.Denizli ve civarındaki 1970-1990 yıllarında oluşan depremlerin odak derinlikleriTablo P.1’de verilmiştir.Tablo P.1.Denizli ve civarındaki 1970-1990 yıllarında oluşan depremlerin odak DerinlikleriDerinlik(km) 0-10 11-20 21-30 31-40 41-50 51-60 61-100100< BelirsizAdet 42 39 33 38 11 2 6 1(119km) 84Bayındırlık ve İskan Müdürlüğü (2000)Denizli civarında belirlenen diri ve muhtemel faylar Pamukkale-Karahayıt, Honaz,Karateke, Babadağ, Acıgöl, Çivril-I, Çivril-II faylarıdır.Denizli il merkezi, ilçe ve beldeler 1. derece deprem bölgesi içinde yeralmıştır.Sadece Çivril ilçesi 2. derece deprem bölgesi içinde yeralır.Denizli ve civarında 1933-2000 yılları arasında meydana gelen depremlere ait hasardurumu Tablo.P.2.’de verilmiştir343

Tablo.P2.1933-2003 Yılları Arasında Denizli ve Civarında Meydana Gelen Depremlere Ait Hasar durumuTarih Yer Büyüklük(Ms)Derinlik(km)AzhasarlıkonutOrtahasarlıkonutAğırhasarlıkonutCankaybıYapılankonutsayısısayısı sayısı sayısı19.07.1933 Çivril 5.7 40 200 2021.12.1945 Denizli- 4.7 630 7Sarayköy-Buldan-Güney27.02.1946 Denizli-Sarayköy-Buldan->6 400 200Güney08.04.1954 DarıverenÇameli4.8 Okul vebazıbinalarhasarlı5.0 44119.12.1958 Kaklık-Acıpayam11.03.1963 Denizli 5.1 40 5422.11.1963 Denizli 5.1 60 29813.06.1965 Honaz 5.7 33 488 1413.08.1965 DenizliMerkezCindere-Dereçiftlikköyleri19.08.1969 Alaşehirdepremi(Güney-Buldan-Çal-Sarayköy)5.7 Denizli’de200,Diğerkesimlerde 19 ağırhasarlı ev6.9 113119.08.1976 Denizli 4.9 4180 2922 887 4 49924.02.1989 Denizli İl 5.0 166 37 23 10merkezi-Honaz30.09.1992 Çameli 4.1 136 52 1701.10.1995 Dinar 5.9 6709 327 4909 9101.10.1995 Çivril,Dinar,Irgıllı,Tekke5.9 33 731998 Çivril1(Beyköy)1998 Çivril- Irgıllı 731998 Çivril-Tekkeköy3321.04.2000 Denizli 5.2 - - - - -01.10.2000 Denizli 4.2 - - - - -03.01.2001 Denizli,Çivril3.4 - - - - -2344

23.07.2003 Buldan 5.2 - - - - - -26.07.2003 Buldan 5.6Bayındırlık ve İskan Müdürlüğü (2003)YILLARGrafik P.1. 1900-2001 yılları arasında meydana gelen depremleri aletsel büyüklükleriP.1.2.Heyelan ve ÇığlarDenizli İli sınırlarında kitle hareketleri ve heyelanlar genellikle dağlık kesim olanBabadağ, Buldan ve Çameli İlçelerinde gözlenmiştir.Ayrıca Ahıllı ve Kıranyer köylerinde deheyelan olayları meydana gelmiştir.Babadağ İlçesi ve köyleri heyelanların en yoğun olduğu bölgedir. Bölgeselheyelanlar ilçenin bazı mahallerini tehdit eder konumda olup buralar Afet İşleri GenelMüdürlüğünce afete maruz bölge kabul edilmiştir.Buldan İlçesi merkez Cumhuriyet Mahallesi ve Bursa Mahallesi heyelan nedeni ileafete maruz bölge ilan edilerek iskana kapatılmış afetzedelere konutları yapılmıştır.AyrıcaÇatak köyü, Bostanyeri ve Sarımahmutlar Köyünde de heyelanlar oluşmuştur.345

Çameli bölgesi topoğrafik olarak potansiyel heyelanlı sahalar bulunmaktadır.Yeşilyayla, Kolak, Gürsu Köyleri ile Emecik köyü Osmanlar Mahallesi ve Akpınar KöyüBoyalı Mahallesinde heyelanlar meydana gelmiştir.Diğer heyelanlı sahalar Kale İlçesi Ortatepe, Yenidere ve ÇamlarcaKöyüdür.Acıpayam İlçesi Kuzuören, Hisarköyü ile Sarayköy İlçesi Oğuzlar Köyü ve ÇardakHayrettin Köylerinde heyelan olayları gözlenmiştir.Denizli İli sınırlarında Akdeniz iklimi ve karasal iklim hüküm sürmekte ve kar yağışlıgünler kısa olup, karlar uzun süre durmamaktadır. Yerleşim alanlarında çığa nedenolabilecek kar birikintisi oluşmamaktadır.Honaz Dağı, Ornaz Dağı, Babadağ, Kartal Dağı vb. dağlarında kışın karbirikmektedir. Dağcılık yapacak kişiler ve klupler bilgilendirilmelidir. 1999 yılı kış aylarındaOrnaz Deresinde meydana gelen çığ afetinde bir dağcının öldüğü üç dağcının yaralandığıunutulmamalıdır.P.1.3. SellerDenizli İli sınırlarında iki büyük akarsu olan Büyük Menderes Nehri ve Dalaman Çayıkış aylarında şiddetli yağışlarda sel oluşturmaktadır.C. Menderes Nehri kanallar, barajlar ve bentlerle kesilmiş olmasına rağmen şiddetliyağışlarda A. Mahmutlar vb. köylerde sel afetine neden olmakta binlerce dekararaziyi su basmaktadır. B. Menderes Havzası içindeki köyleri DSİ ıslakçalışmaları ile korumaya çalışmaktadır.D.Dalaman Çayı Denizli sınırları yerleşim bölgelerini etkileyecek sellere nedenolmamaktadır. Kanallarla ve bentlerle kontrol altında olmasına rağmen çok şiddetliyağışlarda etkili alanları su basmaktadır. Dalaman Çayının ve kollarının en büyük etkisiÇameli bölgesinde erozyonlara neden olmasıdır. 1999 yılında aşırı yağışlara bağlı olarakyaşanan sel felaketinde de dere yatağı üzerine kurulan ve gerekli ıslah çalışmalarınıyapılmaması nedeniyle birçok vatandaşımızın maddi kayıpları olmuştur. Denizli Valiliğitarafından mağdur durumdaki vatandaşlarımıza maddi yardımlarda bulunulmuştur.P.1.4. Orman ve Otlak YangınlarıGenel olarak Denizli İli’nin otlak ve ormanlık alanları yangına karşı çok hassastır.Son yıllarda çıkan orman yangını ve yanan sahalar yıllar itibarı ile Tablo.P.3’de verilmiştir.Bugün dünyanın her ülkesinde çıkan orman yangınlarının ana nedenleri yıldırım veinsandır. Denizli ormanlarında çıkan yangınların % 1-2’lik kısmı yıldırım nedeniyle, gerikalan %98’lik bölümü ise insanlar tarafından çıkarılmaktadır.İnsanların neden oldukları orman yangınlarını 3 ana grupta toplamak mümkündür.Bunlardan birincisi ihmal ve dikkatsizlik nedeniyle yangın çıkmasıdır. Bunların başındainsanların dinlenmek ve eğlenmek üzere çeşitli orman alanlarına gitmesi ve dikkatsizliklerisonucu yangınlara neden olmalarıdır.Tablo.P.3. Denizli İlinde Son Yıllarda Çıkan Orman ve Otlak YangınlarıYılYangın Sayısı (Adet)Yanan Alan (Ha.)1994 88 1295,27346

1995 76 121,521996 51 292,41997 34 105,4151998 50 44,951999 81 102,032000 74 1686,212001 53 94,272002 45 172,922003 65 48.862004 86 159,07Orman Bölge Müdürlüğü (2004)Ormanlarda kamp yapanlar, avcılar, orman içi dere ve göllerde balık avlayanlar ileormanlar ile ormanlardan geçen göçerlerin ve çobanların dikkatsizce ateş yakmaları,ateşleri söndürmeden bırakmaları, sönmemiş sigara ve kibrit atmaları, orman içinde veyatarım alanlarında ot, çalı ve başkaca istenmeyen diri örtüyü temizleme amacı ile yakmaları,çocukların ormanda ateşle oynamaları, içerisi boşalmış ağaçlardaki av hayvanları ile balarılarının gelişigüzel tütsülenmeleri de orman yangınlarına neden olabilir.Fotoğraf.P.1.Denizli ilinden bir Orman Görünüşüİkinci grup orman yangını sebeplerinden en önemlisi; kasten çıkarılan yangınlardır.Denizli’deki ormanlarda çıkan yangınların bir kısmı öç almak, kötülük etmek, ormanarazisinden yararlanma gibi nedenlerle bilerek çıkarılmaktadır.347

Bu konuda özellikle tarla ve otlakları genişletmek, yeni tarlalar açmak, ormandayasalara aykırı hareketleri örtbas etmek, resmi görevlilere bir sebepten ötürü kızarak öçalmak, görevlileri karalamak, tarım ürünlerini ormanda barınan yabani hayvanlardankorumak amacı ile bu ormanları yakmak, yangın söndürmeye giden mükelleflerin köydebulunmamalarından yararlanmak isteyenlerin çıkardıkları kasıtlı yangınlar sayılabilir.P.1.5. FırtınalarElimizde konuyla ilgili yeterli bilgi bulunmamaktadır.P.2. Afetler ve Sağlık ZararlarıP.2.1 Kimyasal ve Biyolojik Silahlarİlimizde konuyla ilgili bir olay yaşanmamıştır.P.2.2 Radyoaktif Maddelerİlimizde Çernobil vb. kazalar ile diğer radyoaktif madde kullanımından oluşanzararlar görülmemiştir.P.2.3. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklarİlimiz sınırlarının denizlerimize kıyısı bulunmadığından konuyla ilgili problemleryaşanmamaktadır.P.2.4 Tehlikeli ve Zehirli MaddelerTehlikeli ve zehirli maddelerin depolanması, taşınması, kullanımı sırasında oluşankitle sağlığına zarar verecek derecedeki olaylara rastlanmamıştır.P.3.Afetlerin Etkileri ve Yardım TedbirleriP.3.1. Sivil Savunma BirimleriSivil Savunma teşkilatının görevleri savaşta, doğal afetlerde ve büyük yangınlardahalkın can ve mal kaybını en aza indirmek amacıyla yurt düzeyinde silahsız koruyucu vekurtarıcı hizmetlerin planlanması, uygulanması ve koordinasyonu görevlerini İlimizde,Denizli Sivil Savunma Müdürlüğü yürütmektedir.Denizli Sivil Savunma Müdürlüğü tarafından Denizli İli Acil Yardım ve Kurtarmaekipleri, İl Sivil Savunma Arama Kurtarma Ekibi ve Mahalli Sivil Savunma Servislerioluşturulmuştur.Denizli İli Topyekün Savunma Sivil Hizmetleri Genel Planıhazırlanmıştır.Ayrıca Denizli Merkezde Belediye Başkanlığı çatısına 1 adet elektromekaniksiren yerleştirilmiştir.P.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme TedbirleriDenizli’deki Ormanların yanma tehlikesine karşı Denizli Orman Bölge Müdürlüğü’ncealınan yangın kontrol ve önleme tedbirleri şu şekilde sıralanabilir:a) Koruyucu Tedbirler348

) Önleyici Tedbirlerc) Söndürme Tedbirleri olarak üç ana grupta toplayabiliriz.a) Koruyucu Tedbirler:Orman Bölge Müdürlüğü orman yangınlarının çıkmasını önlemek amacı ile eğitimçalışmaları, yasal önlemler ve yangın ihtimallerinin azaltılması şeklinde koruyucu tedbirleralmaktadır.b) Önleyici Tedbirler:Yangın çıkmadan önce ve söndürme faaliyetlerinde yararlı olması amacıyla; yangınalanlarının sınıflandırılması, yangın emniyet yol ve şeritlerinin yapılması, yangın gözetimi,haberleşme, ulaşım ve eğitim gibi önleyici tedbirler alınmaktadır.Çıkan orman yangınlarının en kısa sürede görülmesi ve ilgililere haber verilmesi içinyangına hassas dönemlerde Orman Bölge Müdürlüğü’nde mevcut 41 kule vasıtası ilegünün her saati devamlı gözetleme yapılmakta olup 1 adet helikopter ve timi, 24 adetyangına ilk müdahale ekibi görev yapmaktadır.Yangın amirinin yangınla savaş planını uygulayabilmesi için iyi yetişmiş yangınsöndürücülerine ihtiyaç vardır. Bu elemanların orman yangınları ve söndürme tekniği ilearaç ve gereçleri hakkında bilgi sahibi olmaları gerekir, bu maksatla Orman BölgeMüdürlüğü’ndeki gerek teknik elemanlar ve gerekse söndürme işçileri her yıl yangınmevsiminden önce bir haftalık eğitime tabi tutulmaktadırlar. Eğitim için Orman GenelMüdürlüğü’nden uzman elemanlar da gelmektedir.c) Söndürme:Yangının haber alınmasından söndürülmesine kadar uygulanan işlemler söndürmedönemini kapsarlar. Görülen ve saptanan orman yangınlarının en kısa sürede söndürülmesiiçin Orman Bölge Müdürlüğü’nün muhtelif yerlerine ulaşım imkanları da göz önüne alınarakekipler yerleştirilmiştir.Yangın görülür görülmez yangın amiri tarafından mevkii, bölgesi ve ormanın şekli ileyangın hakkında diğer bilgileri kapsayacak şekilde düzenlenmiş haber formu telsizle ilgiliyerlere bildirilir. Ayrıca Yangının seyri, sönüşü ve gereken diğer bilgilerde haber formlarıvasıtası ile ilgili mercilere anında duyurulur.P.3.3. İlkyardım Servisleriİlkyardım Servisi, Sivil Savunma Servislerinden biridir. İl Sivil SavunmaMüdürlüğü’nce 15 ile 65 yaş arasındaki vatandaşlardan uygun seçimler yapılarakkurulmaktadır.Ayrıca planlamaya tabi tüm kamu ve özel kuruluş ve müesselerde de ilkyardım servisleri çalışan personelden oluşturulmaktadır.İlkyardım servislerinin başlıca görevleri barış döneminde; deprem, sel, fırtına gibidoğal afetlerde ve savaşlarda yaralanan ve hastalananlara bulundukları yerde yada birsağlık merkezine götürülene veya bir sağlık ekibi gelinceye kadar geçen süre içerisindedurumunu daha da kötüye gitmesini engellemek için ilk yardım tedbirlerini uygulamaktır.349

P.3.4. Afetzedelerin Yeniden İskanıDenizli İli içerisinde afetzedelerin, olağanüstü hal oluştuğu durumlarda bir yerdeiskan edilmesi yiyecek, giyecek ihtiyaçları, Bayındırlık ve İskan Müdürlüğü ve Sivil SavunmaMüdürlüğü tarafından temin edilmektedir.1965 yılında meydana gelen Denizli Depremi ardından Kızılyer’de yıkılan 103 konut,Kaklık’ta 41 konut, Dereçiftlik’te 7 konut afetzedeler için inşa edilmiştir.1976 depremi sonrası 499 bahçeli konut inşa edilip, 50 Blok (500 dairelik) kiralıkkonut afetzedelere sunulmuştur, 743 konut onarılmıştır.1989 depremi sonrası hasar gören konutlar onarılmış 10 konut yapılmıştır.P.3.5. Zehirli Maddelerin Sınırlar Arası Taşınımı İçin Alınan TedbirlerKonuyla ilgili elimizde herhangi bir bilgi yoktur.350

R.1.Temel Sağlık Hizmetleri(R). SAĞLIK VE ÇEVREİnsanları hastalandıktan sonra tedavi etmek en pahalı yoldur. Bu husus temel sağlıkhizmetlerinde unutulmaması gereken önemli bir noktadır.Ülkemizde gerek Sağlık Bakanlığı gerekse ilgili diğer kuruluşların üzerinde büyükbir hassasiyetle durdukları ve son zamanlarda oldukça yoğun bir kamuoyunun oluştuğuçevre sağlığı sorunları, birinci basamakta görev yapan sağlık görevlilerinin öncelikli çalışmaalanlarından birini oluşturmaktadır.Koruyucu Hekimlik insan sağlığının korunmasını, sürdürülmesini ve daha iyiyegitmesini amaçlar. Sağlık, bünyesel ve çevresel nedenlerle bozulabilir. Sağlığın korunmasıiçin bir yandan kişiye yönelik koruyucu hekimlik yöntemlerini uygularken bir yandan daçevreye yönelik koruyucu uygulamalar gerçekleştirilmelidir. Zira çevrede sağlığı doğrudanya da dolaylı olarak etkileyen faktörler bulunmaktadır. Çevre; hastalıklar için zeminhazırlayan, doğrudan hastalık nedeni olabilen, bazı hastalıkların gidişini ve sonucunuetkileyen, bazı hastalıkların da yayılmasını kolaylaştıran bir faktör olarak karşımızaçıkmaktadır. Bu amaçla;a) Hastalık etkenlerinin oluşumu önlenmeli,b)Hastalık etkenleri sağlık bakımından zararsız duruma getirilmeli, Sağlıksakıncaları en aza indirilmeli,c) Hastalık etkenlerinin yayılması önlenmeli,d)Sağlık yönünden risk altında olan kişi ya da kişi topluluklarına eğitim verilmelidir.R.l. l. Sağlık Kurumlarının DağılımıDenizli’de sağlık kuruluşları genel olarak merkezde olmakla birlikte, en çok sağlıkkuruluşu bulunan ilçeler; Acıpayam, Çivril ve Tavas’tır.İl genelinde her ilçede en az bir sağlık kuruluşu bulunmaktadır. Denizli’nin Merkezve İlçelerindeki sağlık kurumlarının sayıları Tablo R.1.’de verilmiştir.Tablo R.1. Denizli’nin Merkez ve İlçelerindeki Sağlık Kurumlarıİlçe Hastane Sağlık Ocağı Verem Savaş DispanseriMerkez İlçe 7 43 1Acıpayam 1 15 1Akköy - 1 -Babadağ - 1 -Baklan - 2 -Bekilli - 2 -Beyağaç - 1 -Bozkurt - 2 -Buldan 2 4 1Çal 1 7 -Çameli 1 4 -Çardak - 3 -Çivril 1 10 1Güney - 2 -Honaz 1 4 -Kale 1 3 -Sarayköy 1 3 -Serinhisar - 2 -Tavas 1 16 -İl Sağlık Müdürlüğü (2004)351

Denizli İlindeki hastanelerin mevcut ve kadro yatak sayıları Tablo R.2.’de verilmiştir.Tablo.R.2. Denizli ve İlçelerinde Bulunan Hastaneler ve Yatak SayılarıPoliklinikHastanelerSayısıKadroYatak sayısıMevcut YataksayısıYatan HastaSayısıDenizli Devlet Hastanesi 600 673 1.106.760 44.711Acıpayam Devlet Hastanesi 50 60 88.752 3.695Buldan Devlet Hastanesi5048 74.449 1.451Buldan Göğüs Hastalıkları Hastanesi 100 67 10.266 1.362Çal Devlet Hastanesi 50 50 37.548 469Çameli Devlet Hastanesi 30 20 22.075 22Çivril Devlet Hastanesi 85 54 108.712. 1.432Kale Devlet Hastanesi 25 10 30.464 23Sarayköy Devlet Hastanesi 50 37 78.857 1.422Honaz Devlet Hastanesi 25 30 44.704 178Tavas Devlet Hastanesi 50 50 81.725 2.990Devlet Hastaneleri Toplamı 1.115 1.099 1.684.312 57.755Denizli SSK Hastanesi 117 156 526.716 12.636Pamukkale Üniversitesi Eğt. Uy. Arş.Hastanesi222 237 161.366 12.119Özel Şifa Hastanesi 20 20 422 299ER-PA Özel Sağlık Hastanesi 55 55 12.889 3.534Özel Tekden Hastanesi 10 11 7.607 212Özel Ege Hastanesi 55 55 11.063 4.26Özel ve Diğer Kamu Toplamı 479 534 720.063 32.826Genel Toplam 1.594 1.633 2.404.375 90.581İl Sağlık Müdürlüğü (2004)R.1.2. Bulaşıcı HastalıklarBulaşıcı hastalıklar başlığı altıda; B.Dizanteri, Brusella, Hepatit A, Guillain Ba.,Kızamık, Kuduz (Şüpheli Isırık), Hepatit B, St. Anjini, TBC, Boğmaca, Kızıl, Sıtma, A.Dizanteri, Paratifo, Tifo, Tetenoz ve M. Menenjit hastalıkları incelenmiştir. Denizli İl’indegörülen bulaşıcı hastalıkların dağılımı da Grafik R.1.’de verilmektedir.352

2004 Yılı Bulaşıcı Hastalıkların Dağılımı250020001500Bulaşıcı HastalıkAdı10005000sifilizMenenjitParatifoSıtmaBoğmacaSt. AnjiniKuduz Şüp. Is.Hepatit AB. DizanteriGrafik R.1. Bulaşıcı Hastalıkların Dağılımı353

Tablo R.3. Denizli İli 2004 Yılı Bulaşıcı Hastalıkların Aylara Göre DağılımıOcak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz AğustosEylül Ekim Kasım Aralık ToplamHastalıkAdıVakaÖlümVakaÖlümVakaÖlümVakaÖlümVakaÖlümVakaÖlümVakaÖlümVakaÖlümVakaÖlümVakaÖlümVakaÖlümVakaÖlümVakaÖlümBoğmaca 1 1 1 3Kızamık 3 6 4 4 13 16 3 1 2 8 50 110Tifo 3 4 6 3 5 2 2 2 27ParatifoB.Dizanter1 1 1 3iA.Dizanter 6 5 6 10 10 11 19 1 23 1 28 11 20 16 165 2iHepatit A 8 15 14 4 17 6 7 6 5 5 5 18 110Hepatit B 3 3 3 3 4 1 2 0 2 3 24Şüpheli 132 139 141 145 234 225 241 200 192 176 156 162 2148IsırıkBrusella 7 2 6 11 25 16 29 11 18 13 11 21 170MenenjitKızıl 9 1 2 1 4 1 1 3 23 45St.Anjini 4 4Kala Azar 1 1Sifiliz 1 1 2Sıtma 1 1 1 3TBC 15 6 15 11 12 6 8 8 9 5 14 9 118AIDS 1 1Gullain1 1Barreİl Sağlık Müdürlüğü (2004)327

R.1.2.1. İçme ve Kullanma Sularının Sağlık Durumuİlimiz içme suları İl Sağlık Müdürlüğü ve Belediye tarafından düzenli şekildetahlillerle kontrol edilmektedir. Tablo.R.4’de Denizli ili 2004 yılı aylara göre su numunesonuçları verilmiştir.İçme suları kaynaktan alınması esnasında herhangi bir arıtıma tabitutulmamaktadır. Şebekeye verilmesi esnasında klorlama yapılmaktadır.Tablo R.4 2004 Yılı Aylara Göre Su Numune SonuçlarıAYLARA GÖRE BAKTERİYOLOJİK SU NUMUNE SONUÇLARITEMİZ İÇİLİRKİRLİ İÇİLMEZAYLAR SAYI % SAYI %TOPLAM ALINANSU ÖRNEĞİOCAK 515 97,9 11 2,1 526ŞUBAT 663 97,5 17 2,5 680MART 945 97,12 28 2,88 973NİSAN 862 94,13 46 5,87 908MAYIS 748 95,77 33 4,23 781HAZİRAN 754 95,44 36 4,56 790TEMMUZ 706 95,53 33 4,47 739AĞUSTOS 624 91,09 61 8,91 685EYLÜL 840 84 69 16 909EKİM 973 90,09 107 9,91 1080KASIM 936 93,04 70 6,96 1006ARALIK 814 92,39 67 7,61 881TOPLAM 9380 94,19 578 5,81 9958AYLARA GÖRE KİMYASAL SU NUMUNE SONUÇLARITEMİZ İÇİLİR KİRLİ İÇİLMEZ TOPLAM ALINANSU ÖRNEĞİAYLAR SAYI % SAYI %OCAK 31 81,57 7 18,43 38ŞUBAT 28 71,79 11 28,21 39MART 97 82,9 20 17,1 117NİSAN 59 74,68 20 25,32 79MAYIS 57 69,51 25 30,49 82HAZİRAN 85 83,33 17 16,67 102341

TEMMUZ 77 92,77 6 7,23 83AĞUSTOS 54 78,26 15 21,74 69EYLÜL 90 84,11 17 15,89 107EKİM 88 61,97 54 38,03 142KASIM 63 54,78 52 45,22 115ARALIK 78 59,09 54 40,91 132TOPLAM 807 73,03 298 26,97 1105İl Sağlık Müdürlüğü (2004)R.1.2.2.Denizlerin Sağlık Durumuİlimizin denize kıyısı bulunmadığından konuyla ilgili bir kirlilik ve deşarj problemibulunmamaktadır.R.1.2.3 Zoonoz Hastalıklarİnsan ve hayvanların ortak hastalıkları vardır. Bunlara Zoonoz denmektedir. Buhastalıklar, insanlara doğrudan hayvanların eti ve derisiyle temasla, etinin yenmesi veyasütünün içilmesiyle bulaşabilmektedir. Brusella, kuduz , şarbon gibi hastalıklar zoonozhastalıklardır. Yani hayvanlardan insanlara bulaşabilirler.2004 yılı boyunca 2148 kuduz şüpheli ısırık vakası ile 170 Brusella vakalarıylakarşılaşılmıştır.R.1.3. Gıda HijyeniBeslenme özellikle besin ögeleri nedeniyle çevre sağlığı konularıyla yakındanilişkilidir. Gıdaların kirlenmesi, bir takım kimyasalların gastrointestinal sistem aracılığı ilevücuda girme olasılığı çevre sağlığı sorunlarının tartışılmasında besin öğelerinin öneminikorumuştur. Biyolojik kirlenme açısından da besin öğeleri önemli bir etmendir. Besinler,hazırlanmalarından satışa sunulmalarına kadar birçok aşamada kirlenme riskine sahiptir.Besinler üzerindeki kimi etkiler sadece besinlerin besin niteliğini düşürmekle kalmaz,besin niteliğini yitirmesine de yol açar. Besinlere çeşni ve albeni amacıyla katılan birçokmadde yasal düzenlemelerle kontrol edilmektedir.İnsan sağlığının korunması ve nesillerin sağlıklı gelişebilmesi bakımından Denizliİli genelinde gıda kontrolleri düzenli olarak yapılmakta ve üretiminden tüketimine değinyerinde ve numune analizleri yapmak suretiyle incelenmektedir. Denetimlerin yanısırakonuyla ilgili eğitim çalışmaları yapılmaktadır.Gıdaların kimyasal ve bakteriyolojik özelliklerinin kontrolü amacı ile Halk SağlığıLaboratuarları’nda analizleri yapılmaktadır. Denizli İlindeki gıda kontrolü çalışmaları ileilgili bilgiler Tablo.R.5.’de verilmiştir.342

Tablo.R.5. Denizli İli 2004 Yılı Halk Sağlığı Laboratuarları İle Hıfzısıhha EnstitüleriGıda Kontrol ÇalışmalarıAYLARSAYIOcak 144Şubat 157Mart 214Nisan 188Mayıs 208Haziran 406Temmuz 180Ağustos 215Eylül 172Ekim 157Kasım 110Aralık 147Toplam 2.298İl Sağlık Müdürlüğü (2004)R.1.4. Aşı ÇalışmalarıDenizli İl Sağlık Müdürlüğü’nün 2004 Yılında Uygulanan Polio Aşı Dozu Sayıları FormuTablo R.6.’da Kuduz aşılamaları Tablo R.7.’de ve Tetanoz aşılamaları Tablo R.8.’deverilmiştir.Tablo R.6. Denizli İlinde Uygulanan Polio Aşı Dozu Sayıları Formu **Artık Polio Aşısı yapılmamaktadır.Tablo.R.7. Kuduz Şüpheli Isırık AşılamalarıToplam Doz 5392Serum (Kişi Sayısı) 14Serum (Serum Sayısı) 33Şüpheli Isırık Sayısı 2148İl Sağlık Müdürlüğü (2004)Tablo R.8. Tetanoz Aşılamaları1. AŞI 2. AŞI 3. AŞI 4. AŞI 5.AŞI ToplamGEBE 7.948 7.716 726 783 634 17.807GEBE DEĞİL 1395 1.118 3.976 3.572 3.360 13.421DİĞER 22.428TOPLAM 9.343 8.834 4.702 4.353 3.9974 53.556İl Sağlık Müdürlüğü (2004)R.l.5. Bebek Ölümleri343

Denizli İlinin bebek ölüm nedenleri arasında ilk sırada yer alan ishalli hastalıklar,özellikle yaz aylarında artış göstermektedir. Hekimler, ishal sebepli ölümleri azaltabilmekve “İshalli Hastalıklardan Korunma Programı”nı yürütmek için eğitilmek üzere SağlıkBakanlığı’nda Hizmet İçi Eğitim görmüşlerdir.2004 yılında Denizli İlindeki bebek tespitdurumu Tablo R.9.’da verilmiştir.Tablo R.9. Denizli İli’nde2004 Yılı Bebek Tespit DurumuTespitedilenbebekBaşkabölgelerden gelenbebekCanlıdoğumsayısıÖlen bebeksayısıBölgedenayrılanbebekÖlüdoğumsayısıToplam0-11 aybebekmevcudu163 2250 12772 164 2421 139 13063İl Sağlık Müdürlüğü (2004)R.l.6. Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Gruplarına Göre DağılımıDenizli ili’nde bütün ölenlerin yaş ve cins gruplarına göre dağılımı tablo R.10.’daverilmiştirTablo.R.10. Denizli İli’nde Bütün Ölümlerin Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı0-1 Yaş Arası ÖlümlerYaş 0-7 gün 8-28 gün 29-364 günCinsi Erkek Kız Erkek Kız Erkek Kızİl Toplamı 46 28 11 14 34 301-24 Yaş Arası ÖlümlerYaş 1-4 yaş 5-9 yaş 10-14 yaş 15-24 yaşCinsi Erkek Kız Erkek Kız Erkek Kız Erkek Kızİl Toplamı 20 14 9 2 5 2 26 1624-65+ Yaş Arası ÖlümlerYaş 25-44 yaş 45-49 yaş 50-64 yaş 65+ yaşCinsi Erkek Kız Erkek Kız Erkek Kız Erkek Kızİl Toplamı 80 58 79 30 292 165 1038 1067İl Sağlık Müdürlüğü (2004)R.1.7. Aile Planlaması ÇalışmalarıDenizli Valiliği İl Sağlık Müdürlüğü’nce aile planlaması çalışmaları düzenli olaraksürdürülmektedir. İmoeti aile planlaması çalışmaları sağlık evleri, Ana-Çocuk Sağlığı veAile Planlama Merkezi , Sağlık Ocakları ve hastanelerde yapılmaktadır. Aile Planlamasıhizmetlerinin en iyi düzeye çıkarılması için, eğitimin, genç nüfusun çalıştığı fabrika gibiişyerlerinde yapılması gerektiği düşüncesiyle bir hekim başkanlığındaki mobil ekiplefabrikada toplam 6 vardiyada erkek ve kadın işçilere ayrı ayrı eğitim uygulanmıştır.İlimizde uygulanan aile planlaması çalışmalarının uygulama tipi ve yerine göredağılımı Tablo.R.11.’de verilmiştir.Tablo.R.11. Denizli’deki Aile Planlaması Yöntemlerinin Kullanım Durumu344

15-49 yaşkadınSayısıHapkullananKondomkullananEnjeksiyonRIAkullananTubligasyonVazektomiDiğer EtkiliKullanımEtkin YönKullananEtkisiz YönKullananYöntemKullanmayanGebeEmzikli234.887 9270 37462 847 40468 8739 22 411 97216 42370 86631 1370 7297İl Sağlık Müdürlüğü (2004)R.2 Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık RiskleriR.2.1. Kentsel Hava KirliliğiKömür ve petrol yanma ürünlerinin sisle karışımıyla oluşan kirlilik tipindekükürtdioksit birikimi ve sülfirik asit yoğunlaşması görülür. Bu maddeler yüksek derişimdeöldürücüdür. Diğer bir kirlenme tipi de dumandan ziyade gazlara bağlı bir kirlilik artışınasebep olur. Her iki kirlilik tipi de insan sağlığı üzerinde olumsuz pek çok etkilere sebebiyetvermektedir.Denizli’de konutların ısıtılması, motorlu taşıtların egzoz gazları ve endüstritesislerinden kaynaklanan kirletici emisyonlar sayesinde yoğun bir hava kirliliği meydanagelmektedir. Ayrıca ilin coğrafik yapısının büyük ölçüde hava sirkülasyonuna engel olmasınedeniyle kirlilik daha büyük boyutta yoğunluk kazanmaktadır. Bu durum da Denizliinsanının hava kirliliği yüzünden sağlık problemleriyle karşılaşmasına zeminhazırlamaktadır.İlde hava kirliliğini önlemek amacıyla; kaliteli yakıt temini, binalarda ısı yalıtımı,ateşçilerin eğitim ve denetimi, yeşil alanların artırılması, motorlu taşıtların egzoz gazıölçümleri, sanayi kuruluşlarının şehir dışına çıkarılmaları, sanayi kuruluşlarının süreklidenetlenmesi gibi tedbirler alınmaktadır.Ancak hava kirliliğinin giderilmesinde: denetimlerin yetersiz kalması, personelyetersizliği, ölçüm aleti yetersizliği, kaliteli yakıt teminindeki zorluklar, mali imkansızlıklar,verilen ateşçi eğitimleriyle tüm ateşçilere ulaşılamamış olması gibi sorunlarlakarşılaşılmaktadır.Çevre Bakanlığı’nın 1996/19 sayılı Genelgesi üzerine 127 adet sanayi işletmesineEmisyon İzni alması ve bacalarına filtre takmaları hususunda tebligat yapılmıştır. HavaKalitesinin Korunması Yönetmeliği’ne göre Sağlık Müdürlüğü’nce Emisyon İzni verilmişolan işletme sayısı 12 dir. Sanayi tesislerinin bacagazı emisyon ölçümleri yapılmaktadır.Mahalli Çevre Kurulu Kararı’yla, izne tabi olmayan yakma tesislerinin(bina,konut,işyeri kalorifer kazanlarından kaynaklanan) emisyonları ve yanma verimleriölçümünü yaptırarak Emisyon Uygunluk Belgesi almaları zorunlu kılınmıştır.İlimizde yaşanan hava kirliliğinin azaltılması amacıyla,ısınmada kullanılan yakıtkalitesinin iyileştirilmesi amacıyla 27 Kasım 1997 tarih 23183 sayılı Resmi Gazete’deyayımlanarak yürürlüğe giren 28.10.1997 tarih ve 07 No’lu Denizli İli Mahalli Çevre KuruluKararıyla getirilen standartlar 26.09.2003 tarih ve 08 sayılı MÇK Karar’ı ile revizeedilmiştir.345

Kısaca karar gereği; satışa sunulan kömürlerde alt ısıl değeri enaz 4000 kcal.,yanabilir kükürt ise en fazla %2 oranında olacaktır.Hava kirliliğinin yıllara göre aylık ortalama değerlerine ait bilgiler C.2 Hava KirleticiGazlar ve Kaynakları bölümünde verilmektedir.R. 2. 2.Su KirliliğiTifo, dizanteri, kolera ve diğer bir çok bağırsak enfeksiyonu ve asalaklar insan vehayvan dışkıları ile suları kirleterek yayılabilirler. Çeşitli nedenlerle sular fabrika atıkları ilede kirlenmektedir. Bu atıklar içinde insan sağlığını doğrudan tehdit eden kimyasalmaddeler bulunduğu gibi, diğer canlıların yetişme ve üretimlerini de olumsuz etkileyerekdoğal dengeyi bozabilirler. İnsanların temel besin maddelerini de sağlığa zararlı halegetirebilirler.Bir toplum için en önemli sağlık sorunları “ en çok görülen, en çok öldüren ve ençok sakat bırakan hastalıklardır”. Çocuk felcinden bağırsak enfeksiyonlarına kadar bir çokkirli su etkenli hastalık bu tanıma uymaktadır.Kaynağından kullanım aşamasına kadar en kolay kirlenen madde sudur. Çünkü;eritir, taşır, bırakır ve akar.Denizli ili sınırları içinde kirliliğe maruz kalmış su kaynakları ve kirlenme nedenleriTablo R.12’ de verilmiştir.Tablo R. 12. Denizli İli Sınırları İçinde Kirliliğe Maruz Kalmış Su Kaynakları ve KirlenmeNedenleri.Su KaynağıGökpınar ÇayıÇürüksu ÇayıDalaman ÇayıAdıgüzel BarajıIşıklı GölüMenderes NehriKirlenme NedenleriEvsel sıvı ve katı atık, sanayi atıkları, zirai faaliyetlerEvsel sıvı atık, sanayi atıkları, zirai faaliyetlerEvsel sıvı atık, zirai faaliyetlerEvsel sıvı atık, sanayi atıkları, zirai faaliyetlerEvsel sıvı atık, sanayi atıkları, zirai faaliyetlerEvsel katı atık, evsel sıvı atık, sanayi atıkları, ziraifaaliyetlerDenizli İl’inde Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği’nce Deşarj İzin Belgesi alan sanayikuruluşlarının isimleri ve sektör türleri şu şekildedir:1-Denizli Basma ve Boya San. A.Ş.(Tablo 10.3)2-Dentaş Oluklu Mukavva San. Ve Tic. A.ş. (Tablo 13.2)3-Denizli I. Organize Sanayi Bölge Müdürlüğü (Tablo 19)4- Erbakır Elektrolitik Bakır Mamülleri A.Ş. (Tablo 15.17)5-Küçüker Tekstil A.Ş (Tablo 10.3)6-AFZ Tekstil A.Ş (Tablo 10.3)7- Köseoğlu Tekstil (Tablo 10.3)8- Gümüşsu Arıtma Tesisleri San ve Tic. A.Ş. (Tablo 10.3)346

9- Menderes Tekstil A.Ş (Tablo 10.3 )10- Penkon Penguen konsantre San. A.Ş. (Tablo5.9)11- Denizli Halı Sentez Turizm Tic. Ve San. A.Ş. (Tablo 21.1)12-Köseler Tekstil Ltd. Şti (Tablo 10.3)13- Özteks Boya Ltd. Şti (Tablo 10.3)14- Oğuzhan Tekstil A.Ş (Tablo 10.3)15- Arısu gıda Dış Tic. A.Ş (Tablo 5.9)16- Kiraz Tekstil San. ve Tic. A.Ş (Tablo 10.3)Denizli ili sınırları içinde yerleşim merkezlerinde kentsel ve endüstriyel atıksulardan kaynaklanan kirliliğin nedenleri şu şekilde sıralanabilir.Denizli İlinde su kirliliğinin giderilmesi amacıyla yeni kanalizasyon şebekesininyapılması yada yenilenmesi, yeterli denetimlerin yapılması, ağaçlandırma, tarımsalfaaliyetlerde kullanılan ilaç ve gübrenin aşırı ve yanlış kullanımının önlenmesi, kirleticitesislere arıtma tesisi yapılması çalışmaları sürdürülmektedir.Bunların yanı sıra Denizli İlinin su kirliliği probleminin giderilmesi çalışmalarısırasında karşılaşılan sorunlar şöyle sıralanabilir.1- Ölçüm cihazı yetersizliği2- Personel yetersizliği3- Yeterli denetim yapılamaması4- Periyodik ölçüm yapılamaması5- Mali imkansızlıklarKarşılaşılan bu sıkıntılar ilimizdeki su kirliliği problemlerinin çözülmesine engelteşkil etmekte ve her yıl Denizlililerin su etkenli hastalıklara yakalanmasına ve pek çoksağlık sorununa sebep olmaktadır. Örneğin ishal ilimizde çocukların en sık yakalandığı vebebek ölümlerine sebebiyet veren bir hastalık olarak karşımıza çıkmaktadır.R.2.3. AtıklarGünümüzün ilerleyen teknolojisi giderek katı atık oranının dev boyutlardaartmasına neden olmaktadır. Tüm atıkların aynı yerde depolandığı durumlarda organikatıklarla bir aradaki katı atıklar önemli bir kemirici ve böcek üreme bölgesi oluşturmakta vebu zararlılar aynı zamanda hastalık taşıyıcılık rolünü üstlenmektedir. Ayrıca katı atıklararacılığı ile yeraltı sularına ve yüzeysel sulara karışmakta olan kirleticiler önemli bir çevresorunudur. Bir üst başlıkta incelendiği şekliyle de katı atıklar su kirlenmesine yol açarakdolaylı yoldan da insan sağlığı üzerinde olumsuz etkilere neden olmaktadır.Çeşitli uçan haşereler, özeklikle de sinekler çevrede atık ürünler bulunduğu zamankonutların yakınında üremektedirler. Bunlar aynı zamanda sağlık ve teknik koşullarauygun işlemlerin yapılmadığı katı atık bertaraf sahalarında da bulunurlar. Ilıman iklimlerdeyerleşim alanları yakınında haşerelerin özellikle sineklerin üremelerini engellemeknispeten kolaydır. Fakat ilimizdeki gibi sıcak ve nem ortamı yüksek olan ve atıklarınbozulma oranının hızlı olduğu yerlerde bunu kontrol altına almak çok daha zordur. Uçanhaşereler 10 km. yarı çapındaki bir alan üzerinde uçuş ranjı ile büyük bir yayılma gücünesahiptirler.Ayrıca kemiriciler başlıca gıda kaynakları olan kontrolsüz süprüntü birikintilerindeçok çabuk ürerler. Gıda atıklarının varlığı farelerin çöplüklerden yerleşim alanlarına göç347

etmesine ve varlıklarının süreklilik kazanmasına yol açmaktadır. Bu da veba, sıçan virüsü,lebrospirosis, hiptoplasmosiz ve diğer birçok hastalığın kaynağı olabilmeleri nedeniyleciddi bir sağlık problemi yaratmaktadır.Çöpler inek, hamam böceği gibi haşaratı, sokak kedi ve köpeklerini çeker. İyi birvektör üreme ortamı oluşturabilir. Atık konserve kutularında biriken yağmur suları bile sivrisinek üreme yeri olarak elverişlidir.Geniş saha üzerinde yayılan çöpler fareler, sinek, sivri sinekler ve diğer haşaratiçin bir üreme ortamı haline gelmektedir. Burası ayrıca fena koku ve görünüşlü, yangınçıkması içinde uygun bir mekandır.Eğer yağmur suları ve diğer yüzeysel sular gömülü çöp tabakalarındangeçebiliyorsa çevredeki yeraltı suları aşırı derecede kirlenerek içme ve kullanmayönünden elverişsiz bir hale gelebilir. Gömülü çöplerde metan, karbondioksit, amonyak vehidrojensülfür gazları oluşur. Metan bütün yönlere yayılır ve çoğu toprak tabakasındandışarı çıkar, havadaki metan konsantrasyonu %5-15 oranına ulaştığında patlama tehlikesiortaya çıkar. Hidrojensülfür’ün çok az miktarları bile, çöplerden sızan sulara rahatsız edicibir tat ve koku verir. Sülfürler ise tatsız ve kokusuz olup kükürt ve sülfatlara dönüşürler.Denizli İli sınırları içerisinde yerleşim merkezlerinde oluşan kentsel katı atıklarhaşerelerin artması, koku problemi, estetik görüntü bozulması ve yeraltı sularınınkirlenmesi ve salgın hastalıkların görülmesi gibi sorunlar yaratmasını engellenmesi içinyapılan Kumkısık Entegre Düzenli Katı Atık Deponi alanı faaliyete geçmiştir ve çöplerburada bertaraf edilmektedir.Denizli İlinde yer alan belediyelere ait mevcut Katı AtıkDeponi Alanı incelenmekte uygun olanlar için KAKY çerçevesinde inşası, uygunolmayanlar için KAKY’ne uygun alan bulunması çalışmaları yapılmaktadır.İl sınırları içerisinde yerleşim merkezlerinde tıbbi atıklar da halk sağlığı ve çevresağlığı açısından tehlike oluşturmakta, yeraltı sularını kirletmekte, koku problemine vehaşerelerin artmasına sebep olmaktadır.Tıbbi Atıkların enfekte ve patolojik atıklardaiçermesi insan ve çevre sağlığı tehlikesini artırmaktadır.Atıklar öncelikle tıbbi atık üretenünitelerde ayrı olarak toplanmakta ve TAKY çerçevesinde bertaraf edilmeyeçalışılmaktadır.R.2.4. GürültüGürültü insan sağlığı üzerinde pek çok olumsuz etkiler yaratmaktadır. Her şeydenönce gürültü insanların işitme duyuları üzerinde olumsuz etkiler oluşturmaktadır.Bu etkiler geçici ve kalıcı olabilmektedir. Geçici etkilerin en çok karşılaşılanı geçiciişitme eşiği kayması veya duyma yorulması olarak bilinen işitme duyarlılığındaki geçicikayıptır. Etkilenişin çok fazla olduğu ve işitme sisteminin eski özelliklerine kavuşmadantekrar gürültüden etkilendiği durumlarda işitme kaybı kalıcı olmaktadır.Gürültü insanlar üzerinde fizyolojik etkilere de yol açmaktadır. Kas gerilmesi, stres,kan basıncında artış, kalp atışlarının ve kan dolaşımının değişmesi, göz bebeği büyümesive uykusuzluktur. Ayrıca migren, ülser, gastrit ve benzeri hastalıkların ortaya çıkmasındagürültünün de önemli bir etkisinin olabileceği ileri sürülmekle birlikte bu hastalıklarınoluşmasında doğrudan etkili olduğu henüz kanıtlanmış değildir.Ayrıca gürültü sinir bozukluğu, korku, rahatsızlık, tedirginlik ve zihinsel etkinliklerdeyavaşlama vb. psikolojik rahatsızlıklara da neden olabilmektedir.348

Denizli’nin sınırları içerisinde yerleşim merkezlerinde gürültü sorunu oluşturankaynaklar kent içi ulaşımından kaynaklanan trafik gürültüsü, sünnet ve düğüntörenlerindeki araba konvoylarının klakson gürültüsü, kentten geçen ana ulaşım yollarındaoluşan gürültü, meskun mahalde bulunan küçük atölye ve işyerlerinden kaynaklanangürültüdür. Kısacası ilimiz insanı gittikçe artan bir gürültü kirliliği problemiyle karşıkarşıyadır ve sağlığı tehdit altındadır. Bu bakımdan yerleşim merkezlerinde oluşan gürültüsorununu önlemek amacıyla şu tedbirler alınmaktadır.1- Kent içi trafik gürültüsünü azaltmak için yol kenarlarının ağaçlandırılması2- Klakson yasağı3- Eğlence yerlerinin denetimi4- Toplu Taşımacılık Projeleriİl Sağlık Müdürlüğünce somometre cihazı ile yapılan gürültü kontrol çalışmalarıhakkındaki bilgiler Tablo R.13’te verilmiştir.Tablo R.13. 2003 Yılı Gürültü Ölçüm SonuçlarıÖlçüm SayısıUygun DeğilGAYRİ SIHHI MÜE. 37 7EĞLENCE YERİ 82 13KONUTLAR 31 4DİĞER 15 2TOPLAM 165 26İl Sağlık Müdürlüğü (2004)R. 2.5. İyonize Radyasyondan KorunmaDenizli’de insan sağlığını etkileyecek herhangi bir iyonize radyasyon problemibulunmamaktadır.R.2.6. Pestisitlerİstenmeyen böcek, kemirgen, bitki, yosun ve diğer zararlıların öldürülmesi içinkullanılan tarım ilaçları: toksik oluşları,güç ayrışmaları ve canlı organizmalarda ve çevreselortamlarda birikim yapabilmeleri gibi nedenlerle büyük önem taşımaktadırlar. Pestisitlergenellikle belli bir organizmaya karşı kullanılmaktadır. İdeal durum, pestisitin yalnızcahedef alınan canlıyı zehirleyip diğerlerine zarar vermemesidir.Ancak günümüzde kullanılmakta olan hiçbir pestisit ideal değildir.Pestisitler: Kimyasal yapılarına göre anorganik, doğal organik ve sentetik organikolmak üzere üç grupta toplanabildiği gibi; kullanıldığı biyolojik organizmaya göreİnsektisitler (böcek öldürücüler), algisitler(alg öldürücüler), fungisitler(mantar öldürücüler)ve herbisitler(bitki öldürücüler) şeklinde de sınıflandırılabilmektedirler.Pestisitler zararlılara karşı uygulandıktan sonra su ortamlarına taşınmaktadır.Pestisitler yer altı suyuna doğrudan ya da dolaylı olarak girebilmektedirler.Bir yörede yer altı suyunun pestisitle kirlenme oranı, pestisitin uygulanmametoduna, sıklığına, uygulanan miktara, toprak özelliklerine ve pestisitin türüne bağlıdır.Bir yörede yer altı suyunda pestisit kirlenmesi ancak laboratuvar analizleri ilebelirlenebilmektedir.İnsanların pestisite yüksek oranda maruz kalmaları durumunda zararlı etki ortayaçıkmaktadır.İçme ve kullanma suyunda pestisit bulunması durumunda pestisitler vücuda üç349

şekilde alınmaktadır.-İçme ile yada bu suda pişmiş yiyeceklerle-Duş alırken, pişirme yada yıkama sırasında pestisit buharlarına maruz kalarak-Yıkanma yada yüzme sırasındaBu tür maddeleri kullanan kişilerin kullandıkları pestisitleri çok iyi tanımadıkları,zaman zaman kendilerinin ve yakınlarının kaza sonucu akut zehirlenme ile ölmelerindenanlaşılmaktadır. Gene de bu tür ölümlerin; bilinçsiz kullanım sonucu bu maddelere kronikolarak maruz kalmak suretiyle hastalanarak ölenlerden daha az olduğu sanılmaktadır.Ancak, kansere yakalanmış bir kişinin; kanser olma nedenlerinden biri olan, besinlerlesürekli pestisit almasının katkısını, diğer kanser etmenlerinden izole etmek çok güçtür(Türkman,1993)(S). ÇEVRE EĞİTİMİÇevre eğitimi; bireylerde çevre bilincinin geliştirilmesi ve çevreye duyarlı, olumlu,kalıcı davranış değişikliklerinin kazandırılması ile birlikte doğal, tarihi, kültürel,350

sosyoestetik değerlerin korunması ve çevre sorunlarının çözümünde bireylerin aktifkatılışlarının sağlanması amacıyla gösterilen faaliyetler bütünüdür.Türkiye’nin çevre eğitiminin iyileştirilmesi ve yaygınlaştırılmasında ulusal çevrepolitikalarına paralel olarak, kamu ve gönüllü kuruluşların il düzeyindeki faaliyetleri büyükönem taşımaktadır.S.1. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi İle İlgili FaaliyetleriDenizli İl Çevre ve Orman Müdürlüğü tarafından Çevre değerlerinin en iyikorunmasının eğitim yoluyla olacağı düşüncesiyle, eğitim kurumları diğer kamu kurum vekuruluşları, yerel basın kuruluşları ile ilgili içerisinde çalışmalar yapılmıştır ve yapılmayadevam edilmektedir.Bu çalışmalar;Eğitim kurumlarında panel, sempozyum, çevre eğitimi ile ilgili dergi, kitap vebroşür dağıtımı yapılmış, resim, karikatür, kompozisyon, şiir ve fotoğraf yarışmalarıdüzenlenmiştir.Halk Eğitim Merkezi ile birlikte düzenlenen Kalorifer Ateşçileri Eğitim Kursları’ndabaşarı gösteren katılımcılara ateşçi belgeleri verilmiştir. İhtiyaca göre kurs düzenlemeleridevam etmektedir.Şoförler ve Otomobilciler Odası ile birlikte özel sürücü kursu öğretmenlerine veticari araç kullanan şoförlere çevre eğitim dersleri verilmiştir.Çevre konusunda ve anız yakılmasının sakıncaları yönünde ilimiz çiftçilerininbilinçlendirilmesi çalışmaları yapılmaktadır.Gönüllü kuruluşlarla birlikte sempozyum ve paneller düzenlenmektedir.Yerel basın kuruluşlarına verilen basın bültenleri ile halka çevresel bilgilerverilmektedir. Ayrıca yerel televizyonlarda çevresel içerikli açık oturumlardüzenlenmektedir.Çevre ile ilgili sloganların yazılı olduğu pankartlar halkın görebileceği şehrin işlekcaddelerine asılmaktadır.S.2.Çevre İle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve FaaliyetleriÇevre konularıyla ilgili olarak yapılan çalışmalarda Çevre Mühendisleri Odası,Sanayi Odası, Ticaret Odası, Ziraat Odası, Mimarlar Odası, Elektrik Mühendisleri Odası,İnşaat Mühendisleri Odası, Makine Mühendisleri Odası ve Ziraat Mühendisleri Odasıkatkıda bulunmaktadır.S.2.1. Çevre VakıflarıS.2.2. Çevre DernekleriDenizli’de çevre eğitimi konusunda etkinlikte bulunan gönüllü kuruluşlar olarakTEMA Vakfı’nın Denizli Şubesi, Çevre Koruma Derneği, Buldan Doğal Hayatı KorumaDerneği ,Denizli Çevre ve Orman Vakfı bulunmaktadır.S2.3. Çevre İle İlgili FederasyonlarKonu ile ilgili elimizde bilgi bulunmamaktadır.(T).ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMASIÇevre Yönetimi; doğal kaynakların optimal kullanımını, çevresel zararların en azaindirilmesini ve doğayla insan arasındaki dengenin kurulmasını sağlar. Uygulama,351

değerlendirme ve planlama yaklaşımlarını içinde bulunduran çevre yönetimi, orta ve uzunvadeli çevre stratejilerinin gerçekçi ve tutarlı olmasını sağlar.Çevre Yönetimi, temelde doğa ve insan ilişkilerini, gelişimini, nüfus artışı,ekonomik büyüme, enerji kullanımı, yaşam standardı, eğitim ve kaynaklar gibi dinamikparametrelerin etkileşimlerini ve bu konulardaki bilgileri geniş bir düşünce çerçevesindebir arada ele alıp, bir ülkenin mevcut potansiyelinden yola çıkarak orta ve uzun vadede,gerçekçi ve sağlıklı çevre politikalarının izlenmesi için stratejilerle birlikte bir çatı oluşturur.T.1.Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi21. yüzyıla doğru hızlı nüfus artışı, gelişen sanayi ve kentleşme sonucu ülkelerindoğal kaynaklarının tahribi ve kirlenmesi toplumların en önemli sorunlarının başındagelmektedir. Çevrenin korunumu ve çevre sorunlarının giderilmesindeki hareket noktası,çevre sorunlarını bilmek ve tanımakla başlar.Hava kirliliği, Denizli için önemli bir çevre sorununu teşkil etmektedir. Bu kirliliğinbaşlıca kaynakları; ısınma amaçlı kullanılan yakıtlar, motorlu taşıtların egzoz gazları,sanayide kullanılan yakıtlardır.Şehir coğrafi konum olarak; üç tarafı dağlarla çevrili kuzey ve batıya açılan birçöküntü düzlüğünde bulunmaktadır. Bu nedenle kirli hava dağılmamakta ve şehir üzerindeyoğunlaşmaktadır. Sanayi tesisleri şehrin hakim rüzgarlarının yönünde kurulmuşolduğundan bu tesislerin sebep olduğu kirli hava da şehir üzerinde toplanmakta ve mevcuthava kirliliği problemini artırmaktadır. Çarpık kentleşme ve sanayileşmedeki hızlı artışhava kirliliği boyutlarını her geçen gün biraz daha artırmaktadır.Denizli coğrafi konum olarak Menderes Nehri yakınında ve havzanın üstbaşlangıcında bulunması dolayısıyla sanayi atık suları ve evsel atıklar, verimli Mendereshavzası tarım alanları için büyük bir tehlike oluşturmaktadır.Denizli ilinin son yıllardaki önemli bir çevre sorunu da gürültü kirliliğidir. Araçsayısının hızla artması, mevcut cadde ve yolların bu artış karşısında yetersiz kalması vegürültünün absorbe edilmesini engelleyecek şekilde şehir yapılaşması, şehir insanınıgürültü kirliliğinden fazlasıyla etkilenir duruma getirmiştir.Denizli'nin geleneksel gelir kaynağı olan tekstil dokuma tezgahları evlerde yaygınolarak çalıştırıldığı için gürültüsü ile meskun mahalde şikayetlere sebep olmaktadır.Ayrıca meskun mahalde bulunan düğün salonları, düğün araç konvoylarının klaksonsesleri, eğlence yerleri ile küçük imalathane ve tamir atölyeleri de gürültü yönünden sorunyaratmaktadır.11.12.1986 Tarih ve 19308 Sayılı Resmi Gazetede yayımlanan Gürültü KontrolYönetmeliği kapsamında işlemler yapılmaktadır. Son yıllarda şehir içerisindeki öncelikletrafikten kaynaklanan gürültünün önlenmesi için, denetimler yoğun olarak devametmektedir.Şehir içerisindeki açık mekanlarda yüksek sesli cihazlar ile standardın üstündegürültü çıkarmak, araç konvoylarında gereksiz klakson çalmak, susturucusuz mobiletkullanmak, araçlarda yüksek sesli müzik çalmak, araçlar ile keyfi ani fren ve kalkış yapmakve benzeri şekilde gürültü çıkarmak yasaklanmıştır.352

Meskun mahaldeki bazı işyerlerinden kaynaklanan gürültü şikayetleri, İl Çevre veOrman Müdürlüğü elemanlarınca denetlenmekte, ölçüm cihazlarıyla gürültü seviyeleriölçülerek gereği yapılmaktadırNüfustaki hızlı artış, sanayileşme ve artan lüks tüketim atık sorununu gündemegetirmiştir. Katı Atık sorunu Kumkısık Düzenli Depolama alanını faaliyete geçmesiyleortadan kalkmaya başlamıştır.Denizli’nin içme suyu Gökpınar ve Derindere su kaynakları ile birlikte 20 adet derinkuyudan sağlanmaktadır. Yeraltı sularının içilebilirliği yüksektir. Sanayicilerin atık sularınıdoğaya gelişigüzel bırakmaları, hava kirliliğine bağlı olarak asidik yağmurları, tarımdagübre ve zirai mücadele ilaçlarının kullanılmasının artması, yeraltı su kaynaklarınınkirlenmesine neden olmaktadır.Çevre sorunlarının bir diğer sebebi de doğal bozulmalardır. Deprem, taşkın, toprakkayması vb. gibi doğal olaylar da çevre üzerinde etkin olmaktadır.Tarım alanlarındaki diğer önemli sorunlarsa erozyon, anız yakma işlemi ve tarımsalfaaliyetlerde bilinçsiz kimyasal madde kullanımıdır. Denizli’de her yıl erozyonla büyükmiktarda toprak taşınmaktadır.Denizli’nin başka bir özelliği de turizm yönünden dünyaca ünlü Pamukkale’ye sahipolmasıdır. Bu bölgedeki düzensiz yapılaşma ve bilinçsiz insan faaliyetleri sonucu doğaldoku zarar görmüştür. Denizli’de dünya için özel bir önemi olan sıcak su, travertenler vetarihi yapıları zaman içinde tahribata uğramıştır. 22.10.1990 tarih ve 90/1117 sayılıBakanlar Kurulu Kararı ile Pamukkale “Özel Çevre Koruma Bölgesi” kapsamına alınmış,bu çerçevede çalışmalar devam etmektedir.Denizli’nin dikkati çeken başka bir özelliği de sıcak su kaynakları açısından zenginolmasıdır. Değişik sıcaklıklarda, farklı özelliklerde sıcak su ve doğal buhar kaynaklarınasahiptir. Kızıldere Jeotermal Sahasında 2l2 dereceye varan sıcaklıkta buhar eldeedilmektedir. Pamukkale ve Karahayıt Sıcaksu Kaynaklarının yanında birçok şifalı sıcaksu kaynağı da mevcuttur.Denizli’de çevre tahribatının ve kirlenmesinin önlenmesine yönelikkoordineli bir şekilde yapılmaktadır.çalışmalarHava kirliliğinin son yıllarda yüksek boyutlara ulaşması nedeniyle Mahalli ÇevreKurulu Kararı’yla yakıt programı hazırlanmış olup, ısınmada kullanılacak olan sıvı ve katıyakıtların kalori ve kükürt değerleri belirlenmiştir. Buna göre meskun mahalde 5-6 No’luFuel-Oil alım ve satımı yasaklanmıştır. Ayrıca 01.05.1998 tarihinden itibaren açıkta kömürsatışı yasaklanarak torbalı kömür satılması mecburiyeti getirilmiştir.2001-2004 yıllarında ekonomik kriz sebebiyle ilimiz Merkezinde yaklaşık 12.000konut sıvı yakıtlı yakma sisteminden katı yakıtlı yakma sistemine geçmiştir.Bu durumdahava kirliliğine ek yük getirmiştir.Ayrıca, İlimiz Partikül Madde kirliliğini önlemek için, 2003 yılında stokerli kömüryakma sistemine sahip bütün bina ve siteler için Mahalli Çevre Kurulu’nca toz tutucu filtresitemi yapma zorunluluğu getirilmiştir.İlimizde yaşanan hava kirliliğinin azaltılması amacıyla, ısınmada kullanılan yakıtkalitesinin iyileştirilmesi için, 27 Kasım 1997 tarih 23183 sayılı Resmi Gazete’deyayınlanarak yürürlüğe giren 28.10.1997 tarih ve 7 nolu Denizli İli Mahalli Çevre KuruluKararı’yla bir yakıt programı geliştirilmiş ve bu kararda geçen hükümler uygulamayakonmuştur. Daha sonra alınan bu kararlar 31.10.2000 tarih ve 7 nolu Denizli İli mahalli353

Çevre Kurulu Kararıyla yeniden düzenlenerek 27.11.2000 tarih ve 24243 sayılı ResmiGazetede yayınlanarak uygulamaya konulmuştur.28.12.2001 tarih ve 10 nolu Denizli İli Mahalli Çevre Kurulu Kararı’yla kömür satışruhsatları hususunda bazı düzenlemeler getirilmiştir. Ayrıca 26.09.2003 tarih ve 08 sayılıMahalli Çevre Kurulu Kararı ile tekrar revize edilmiştir.Kaloriferli binalarda kazan dairelerinin gerekli koşullara sahip olmamalarıkalorifercilerin kazanlarda yanlış yakma tekniklerini uygulamaları nedeniyle yakıt tüketimininartması ve bu sebeple hava kirliliğinin artmasından dolayı Merkez Belediye Başkanlığı,Makine Mühendisleri Odası Denizli Şubesi ve İl Çevre ve Orman Müdürlüğü 2000-2001 Kışsezonu boyunca “ATEŞÇİ GELİŞTİRME SEMİNERLERİ” düzenlenmiş ve bu kapsamdaİlimizdeki tüm resmi kurum ve kuruluşlarında çalışan kaloriferciler ile kalorifer kazanı olanbinalarda görevli kalorifercilerin eğitilmesi gerçekleştirilmiştir.Kararlar, tüm kömür satıcısına tebliğ edilerek satışa arz edecekleri kömürler içinValilik (İl Çevre ve Orman Müdürlüğü’nden) uygunluk belgesi almaları istenmiştir.Mahalli Çevre Kurulu Kararlarına göre İlimiz merkezinde uyulması gereken kurallarkısaca;- Satışa sunulan kömürlerde alt ısıl değeri en az 4000 kcal, yanabilir kükürt ise enfazla % 2 oranında olacaktır.-1 Mayıs 1998 tarihi itibariyle açıkta kömür satışı yapılmayacak, satışlar, TSE 4331Standardına uygun olarak etiketli torbalarda, elenmiş-yıkanmış şekilde yapılacaktır.-Kömür satıcıları kömürlerin menşei belgesini, irsaliye ve faturasını istendiğindegöstermek zorundadırlar-Her apartman ve işyeri Ateşci Belgesine sahip kaloriferci bulundurmalıdır.-Kömürler ve baca dumanlarıyla ilgili her şikayet ALO 153 telefonunabildirilmektedir.-Meskun mahalde 5-6 nolu Fuel-oil yakılması yasaklanmıştır.-Meskun mahalde ve Küçük Sanayi Sitelerinde yanık yağ, plastik, naylon v.byakılması yasaklanmıştır.-Tüketicilerin kömürlerini uygunluk belgesi olan yerlerden almak ve satıcıdanfatura, fiş, sevk irsaliyesi almak zorundadırlar.İl Çevre ve Orman Müdürlüğü Koordinatörlüğünde, 2003-2004 yılında DenizliBelediyesi, İl Sağlık Müdürlüğü ve İl Tarım Müdürlüğü elemanlarından 2 adet “HavaKirliliğini Önleme ve Kontrol Mobil Ekibi” oluşturulmuştur.. Bu ekipler ilimizdeki bütünkaloriferli binalarda kazan, kömür ve ateşçi belgesi ile küçük sanayi bölgelerinde devamlıdenetimler yapmışlardır.İlimizde kömür analizleri TSE Denizli Bölge Müdürlüğü veya Dokuz EylülÜniversitesi tarafından yapılmaktadır.Denetimler arttırılmış, konunun önemine binaenhalka yazılı ve görsel basın kanalıyla bilgiler verilmiş ve sempozyum düzenlenmiştir.1Mayıs 1998 tarihinden bugüne kadar kömür depolarından, kömür ocaklarından vebinalardan kömür numunesi alınarak analizleri yaptırılmıştır. Olumsuz olanlar yüksek paracezası ile cezalandırılmıştır.Temiz enerji elde etme amacıyla yapılan çalışmaların başında jeotermalkaynaklarının ısınma amaçlı kullanımı düşünülüp, etüd ve proje safhalarıgerçekleştirilmiştir. Denizli’ye 31 km. uzaklıkta ve 212 °C sıcaklıktaki jeotermal buharkaynakları halen sadece elektrik üretmek amacıyla kullanılmakta, elektrik üretimsantralından bırakılan 140 °C‘nin üzerindeki sıcak su Büyük Menderes Nehri’nekarışmaktadır. Bor içeriği yüksek olan bu su, nehirde bor kirliliği ve termal kirliliğe nedenolmaktadır. Santrallardan bırakılan sıcak suyun ısınma amacıyla kullanılması ve yeraltınareenjekte edilmesiyle Büyük Menderes Nehri’ndeki Bor kirlenmesi ve termal kirlilik354

önlenecektir. Yapılan etüdler doğrultusunda 25.000 konutun ısıtılabileceği hesaplanmıştır.Bu yolla hava kirliliğinin kontrol altına alınması düşünülmüştür. Bu çalışmanın yanısıraısıtılamayan diğer konutların ihtiyacı olan enerjinin doğal gaz ile karşılanmasıplanlanmaktadır.Sanayi tesislerinin emisyon izni almaları için bacagazı emisyon ölçüm işleri devametmekte ve sanayi tesisleri sürekli denetlenmektedir.Bakanlığımızın 2003/3 sayılı Genelgesi üzerine şehir merkezine yakın sanayiişletmelerine Emisyon İzni alması hususunda uyarı yazıları yazılmıştır. Emisyon İznialması gereken işyerlerinin 02.11.1986 tarih ve 19269 sayılı Resmi Gazetedeyayımlanarak yürürlüğe giren Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği uyarınca İl Çevreve Orman Müdürlüğüne Müracaat etmeleri sağlanmaktadır. Sanayi tesislerinin bacagazıemisyon ölçümleri akredite olmuş laboratuarlar tarafından yapılmaktadır.İlimiz trafiğine kayıtlı araç sayısında hızlı ve devamlı bir artış görülmektedir. 2004itibariyle İlimiz trafiğine kayıtlı 186.900 tane motorlu taşıt bulunmaktadır. 2004 yılında59.474 adet aracın egzoz emisyon ölçümü yapılmıştır.İlimizde motorlu taşıtlardankaynaklanan hava kirliliğinin önlenmesi için, motorlu taşıtların egzoz gazı emisyonölçümlerine devam edilmektedir.Araçlardan kaynaklanan kirliliğin önlenmesi için egzoz gazı emisyon ölçümleriİlimiz TSE Bölge Müdürlüğü trafından yapılmaktadır.Meskun mahaldeki matbaacılar, ayakkabı imalatçıları, nakliyeciler, tüp dağıtımmerkezleri, tekstil fabrikaları ve fırıncılardan yoğun şikayetler alınmaktadır. Bu türişyerlerinin Üçgen Çarşısı ve benzeri bir yerde toplanması için Mahalli Çevre Kurulu’ncakarar alınmış, bunun gerçekleştirilmesi konusunda Denizli Belediyesi görevlendirilmiştir.İçme suyu kaynaklarının korunması ve katı atıkların depolanması şekline aitgenelgeler ilimizdeki tüm belediyelere tebliğ edilmiştir.200 yılı itibariyle 42 adet işletmenin atıksu arıtma tesisi vardır ve su kirliliğioluşturan bütün tesislerin atıksu numuneleri alınarak Sağlık müdürlüğü Hlak SağlığıLaboratuvarında analizleri yapılmakta olup, Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği’neuymayanlara 2872 sayılı Çevre Kanunu’nun ilgili maddeleri gereğince cezai işlemuygulanmaktadır.İl merkezinde, yerleşim alanı içerisinde kalan tabakhanenin şehir dışına taşınarakDeri Organize Sanayi Bölgesi kurulması için Çevre Bakanlığı ve Sanayi ve TicaretBakanlığı nezdinde girişimde bulunulmuş olup, çalışmalar devam etmektedir.Yeni kurulması düşünülen sanayi tesisi, işyeri ve toplu konut yapılacak yerler,çevre yönünden incelenip, çevre kirliliğine sebebiyet verip vermeyecekleri konusundakigörüş raporları tanzim edilerek Mahalli Çevre Kuruluna veya Bayındırlık ve İskanMüdürlüğü’ne iletilmektedir.Özel Çevre Koruma Alanı ilan edilen Pamukkale yöresinin çevre sorunlarıyakından takip edilerek, çevre kirliliğinin önlenmesi için ilgili kişi ve kuruluşlaruyarılmaktadır.Denizli il merkezi ve yakın çevresi içme ve sulama suyu olarak Gökpınar veAkbaş baraj gölleri planlanmış, bu barajların havza sınırları belirlenerek havza korumaçalışmaları yapılmaktadır. Bu amaçla;Gökpınar Baraj Gölü ve beslenme kaynakları ile bu kaynakların su toplamahavzası 15.09.1995 tarih ve 08 nolu Mahalli Çevre Kurulu Kararı ile koruma altınaalınmıştır.Baraj inşası bitirilerek su tutulmaya başlanılmıştır.Havzada yapılan yapılar ve355

İmar Planlarının denetimleri yapılmakta ve havzada yer alan 6 adet belediyeye04.09.1988 tarih ve 19919 sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak yürürlüğe giren Su KirliliğiKontrolü Yönetmeliği ve 25/09/1995 tarih ve 08 nolu Mahalli Çevre Kurulu Kararınauymaları gerektiği konusunda uyarılarda bulunulmaktadır.Gökpınar Baraj Gölü ve Su Toplama Havzasındaki alabalık üretim tesislerininGökpınar Baraj Gölüne etkilerinin araştırılması amacıyla 04/04/2003 tarih ve 5770-101sayılı Valilik Oluru ile inceleme-değerlendirme komisyonu kurulmuştur. Komisyon alabalıküretim tesisleri giriş ve çıkış suyundan ve Gökpınar Baraj Göl suyundan numunelere almışanaliz sonuçlarına göre alabalık üretim tesislerinin Gökpınar Baraj Göl suyuna etkileriniaraştırmış, alınacak önlemleri belirlemiştir, İl Tarım Müdürlüğüyle birlikte uygulamayageçmiştir.Gökpınar Baraj Gölü ve Su Toplama Havzasındaki koruma alan sınırının vekoordinatları ile bu güne kadar alınmış Mahalli Çevre Kurulu Kararlarının yenidendeğerlendirilmesi amacıyla 20/06/2003 tarih ve 5770-186 sayılı Valilik Oluru ile incelemedeğerlendirmekomisyonu kurulmuştur.Gökpınar Baraj Gölü ve su toplama havzasında çevre düzeni ve amenejmanplanlarının hazırlanması amacıyla 22.08.2003 tarih ve 5570-255 sayılı Valilik Oluru ileçalışma komisyonu kurulmuştur.Akbaş Baraj Gölü ve Su Toplama Havzası 30.10.2001 tarih ve 08 nolu Denizli İliMahalli Çevre Kurulu Kararı ile koruma altına alınmıştır. Havzanın korunması amacıylahavzada yer alan belediye ve yerleşimlere. 09.1988 tarih ve 19919 sayılı Resmi Gazetedeyayımlanarak yürürlüğe giren Su Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği ve 30/10/2001 nolu MahalliÇevre Kurulu Kararına uymaları gerektiği konusunda uyarılarda bulunulmaktadır.Ege Nehir Havzası ve Büyük Menderes Nehri Havzası havza koruma çalışmalarıkapsamında T.C Hükümeti ile Hollanda Hükümeti arasında AB’ye aday ülkelere teknikyardım içeren MATRA ve PSO Programları çerçevesinde Nehir Havzası Çalışma Grubutoplantıları düzenlenmektedir.Bu kapsamda 6 adet toplantı yapılmıştır.Büyük MenderesNehri Havza Koruma çalışmaları Denizli İli için 5 aşamada gerçekleşmektedir.1)Büyük Menderes,Küçük Menderes,Gediz ve Kuzey Ege Nehir Havzaları EntegreSu kaynakları Yönetimi ve Kirlilik Kontrolü Projesi çalışmaları2)Gökpınar ve Akbaş Havza Koruma çalışmaları3)Su Kirliliği Kontrol Yönetmeliği çerçevesinde ilimizde yer alan evsel veendüstriyel atıksuların denetlenmesi çalışmaları4)Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği çerçevesinde yapılan yer altı ve yer üstüsularını kirletme etkisi olan çöp alanlarına uygun alanlar bulunması çalışması5)Alan kullanımlarını belirleyecek sürdürülebilir kalkınma hedeflerine uygun,ekonomik kararlarla ekolojik kararların bir arada düşünülmesine imkan veren “RevizyonÇevre Düzeni Planı” yapım çalışmalarıdır.T.2.Doğal Kaynakların Ekolojik Dengelerin Esas Alınarak Verimli Kullanımı,Korunması ve GeliştirilmesiEkonomik gelişmenin temel amacı, insanların refah ve konfor seviyesiniyükseltmektir. Havası, suyu, toprağı ve doğal yaşamı tahrip olmuş, dengesiz kullanımlaverimliliğini yitirmiş bir ortamın, istenilen ekonomik devamlılığını sağlaması mümkündeğildir.356

Doğal kaynakların değerlendirilmesinde uygulanan yanlış politikalar, erozyon,bilinçsiz tarımsal uygulamalar, kontrolsüz sanayileşme gün geçtikçe doğanın ekonomi dışıkalmasına sebep olacak ve ülke olarak hedeflerimize ulaşmamızı zorlaştıracaktır.Doğal kaynakların uzun vadede optimum verimde kullanılabilme koşullarınısağlamak için doğal varlıklarımızı tanıyarak kullanılabilirliğini incelememiz gerekmektedir.Günümüzde enerji ürütmek için kullanılan yakıtların tükenirliği yeni enerjikaynaklarını arama gerekliliğini ortaya çıkarmıştır. Denizli ili temiz ve sürekli bir enerjikaynağı olan güneş enerjisinden yeterince yararlanamamaktadır. Güneşlenme süresiaçısından kullanmaya uygun olan bu enerjiden sadece konutlarda, yaygın olmasa dasıcak su ihtiyacının giderilmesi amacı ile yararlanılmaktadır. Güneş enerjisinin daha genişalanlarda, daha etkin kullanımı teknoloji eksikliği veya gelişmiş teknolojilerin pahalı olmasısebebiyle sağlanamamıştır. Güneş enerjisinden daha etkin yararlanma amacı ileçalışmaların yapılması gerekmektedir.Denizli temiz ve sürekli enerji olarak tanımlanan jeotermal kaynaklar bakımındanoldukça zengindir. Çevre dostu olması ile tanınan jeotermal enerjiden maksimumseviyede yararlanılması gerekmektedir.Ekolojik dengenin en önemli göstergelerinden birisi de o bölgenin flora vefaunasıdır. Denizli’de doğal orman alanlarının büyük bir bölümü ilçelerdedir. Bu alanlardayapılan aşırı kesim ve otlatma orman alanlarının azalmasına, yaban hayatındaki çeşitliliğinazalmasına neden olmaktadır. Erozyonu önleme ve orman alanlarını arttırmak içinağaçlandırma yapılmaktadır. Ağaçlandırma yapılan alanlarda yangın riskine karşı önlemleralınmaktadır.T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin Sonuçlarının Çevrenin TaşımaKapasitesini Aşmayacak Biçimde PlanlanmasıEkonomik büyüme doğal kaynakların kullanımı ile gerçekleştiği için çevreye zararverme riskini her zaman yanında getirir. Kaynakların kullanımı tahrip edici nitelikteolmamalıdır. Doğal kaynakların verimliliği de “Sürdürülebilir kalkınma” kapsamı içindedeğerlendirilip buna göre planlanmalıdır. Kalkınmanın ve ekonomik gelişmenin temelhedefi kaynakların devamlılığına ve verimliliğine zarar vermeden olmalıdır.Planlı bir kalkınma ve ekonomik büyümeyi gerçekleştirirken insan faaliyetleri iledoğal çevrenin bileşenleri arasında iyi ilişkiler kurulmalıdır. Bu amaçla kullanılan başlıcayöntemler; Çevresel Etki Değerlendirmesi (ÇED), Çevresel Boyutlu Planlama (Ç.B.P.),Risk İrdelemeleri ve Yönetimi (R.İ.Y.) şeklinde sıralanabilir. Ekonomik ve sosyalfaaliyetlerin çevre sorunlarına yol açmayacak şekilde planlanması ve uygulanmasıgerekmektedir. Bu amaçla dördüncü beş yıllık kalkınma planında “Bütün EkonomikPolitikalarda Çevre Boyutunun Dikkate Alınması Esastır” ilkesi yer almaktadır. Bu sebeple,Denizli yakın çevresinde yoğunlaşan sanayi tesislerinin ilçelere kaydırılmasıgerekmektedir.Denizli’de çevreye dost kalkınma amacı ile yukarıdaki yöntemler kullanılmayabaşlamıştır. Hızlı kalkınmanın ve ekonomik büyümenin en önemli sorunlarından biri olançevre kirliliği, kaynakların tamir edilemez veya büyük masraflarla tamir edilebilir zararagirmesini engellemek amacı ile çevre boyutu dikkatle incelenmelidir. Bu amaçla yenikurulacak tesislerin de ÇED Yönetmeliği gereğince çevreye olabilecek etkilerinin zararvermeyecek şekilde olması sağlanmalıdır. Daha önce yapılmış olan tesislerin iseçevreye uyumlu hale getirilmesi için girişimlere devam edilmektedir.357

Tarım arazilerine zarar vermemek, hava, toprak ve su kirliliğine sebep olabilecekatıkların kontrolünün sağlanması amacı ile 2. ve 3. Organize Sanayi Bölgelerininkurulması çalışmaları devam etmektedir.T.4.Çevrenin İnsan-Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun SağlanmasıÇevre sorunları genelde fiziksel olarak ele alınmaktadır. Fakat çevre kirliliğiekonomik, sosyal, teknolojik ve global olmak üzere değişik boyutlara sahiptir. Bu yeniboyut görsel kirlilik kavramını gündeme getirmiştir.Görsel kirlilik, insan faaliyetleri sonucu ortaya çıkan çevredeki uyumsuzlukları içinealır. Şehirlerdeki mimari yapılaşma, yeşil alanların yetersizliği, tarihi, kültürel varlıklarıntahribi ve çevreye uyumsuz faaliyetleri örnek gösterebiliriz.Fiziksel kirlenme insanların biyolojik yaşamını etkilerken, görsel boyuttakikirlenmede psikolojik olarak etkilemektedir. Toplumun psikolojisinin olumsuz yöndeetkilenmesi ise sosyal sorunların temelini oluşturmaktadır.Denizli’deki görsel kirlilikler, çarpık kentleşme, plansız olarak kurulan sanayiitesisleri, tarihi ve kültürel varlıkların korunamaması, yeşil alanların yetersizliği, gürültü vehava kirliliği şeklinde sayılabilir.Düzenli toplanamayan çöpler, gelişigüzel park edilmiş araçlar, telefon ve elektriktelleri, düzensiz bina yerleşimi, yeşil alan azlığı, çarpık kentleşmenin bir sonucu olarakkarşımıza çıkmaktadır.Tarihi ve kültürel değerlerimize gereken önemin verilmemesi yavaş yavaş budeğerlerin yerlerini beton modern binalara bırakmaları veya gereksiz bir harabe gibivarlıklarını sürdürmeleri görünümü rahatsız hale getirmiştir. Birçok tarihi yapı yüksekbinalar arasında görünmez hale gelmiştir.Şehrin diğer önemli görüntü kirlilikleri ise, kaçak yapılar ve ana giriş yollarıkenarındaki düzensiz işyerleri olarak karşımıza çıkmaktadır. Son yıllardaki nüfus artışı vegöç sonucu aşırı ve kontrolsüz yapılaşma şehrin dokusunu bozmuştur. Sanayi, konut vemotorlu araç sayılarındaki artış hava kirliliğinin artmasına sebep olmuştur.T.5.Çevreye Duyarlı Arazi Kullanımı PlanlanmasıPlanlama insan yaşamının her aşamasında gerekli olan, insanın kendisi dışındakitüm çevresi ile kurduğu etkileşimini düzenleyen böylece yaşamını, zamanını ve mekanınıdüzenleyen önemli bir olgudur. Plansız yapılan işler, zaman harcamadan öteye gidemez.Plansız yapılan yatırımlarda ölü yatırım olarak karşımıza çıkar.Planlar sadece o kentin alan kullanımlarını belirleyerek mekanları düzenlemezler.İnsanın refahı ve mutluluğu için insanı planlamanın odağında görerek fiziksel, sosyal,tarihsel, hukuksal, ekonomik, mali, teknik ve estetik koşullar arasında en uygun düzeniararlar. Bu arayışlar o mekanı ve fiziksel ortamı kullanan insanların refahı ve mutluluğuiçindir.Mekanı düzenleyen alan kullanımlarını belirleyen planlar imar planlarıdır. Planlaren üst ölçek olarak kalkınma ve bölge planları ile başlayıp, çevre düzeni planı, nazım imar358

planı ve uygulama imar planı ile devam edip mevzii imar planı ile son bulur. Bölgenin özelkonumuna göre koruma amaçlı imar planı, ıslah imar planı gibi çeşitli adlar altında daplanlar bulunmaktadır.Çevre ve Orman Bakanlığı teşkilat ve görevleri hakkındaki 4856 sayılı Kanunun 2.maddesinin (h) fıkrası ve 10. maddesinin (c) fıkrası gereğince Kalkınma ve BölgePlanlarına esas alınarak yapılan ve alt ölçekteki imar planlarına esas teşkil eden herölçekteki Çevre Düzeni Planlarını hazırlamak ve hazırlatmak, onaylamak ve uygulamasınısağlamak işlemi 08/05/2003 tarihinden itibaren Çevre ve Orman Bakanlığı tarafındanyürütülmektedir.Çevre Düzeni Planları; kalkınma planları ve bölge planları dikkate alınarak konut,sanayi, tarım, turizm, ulaşım gibi sektörleri kentsel-kırsal yapı ve gelişmeler ile doğal vekültürel değerler arasında koruma-kullanma dengesini sağlayan ve arazi kullanımkararlarını belirleyen yönetsel, mekansal ve işlevsel bütünlük içinde idareler arasıkoordinasyon esaslarını belirleyen, 1/25.000 1/50.000 ve 1/100.000 ölçekli haritalarüzerine çizilen, plan notları ve raporuyla bir bütün olarak hazırlanan sürdürülebilirkalkınma hedeflerine uygun, ekonomik kararlar ile ekolojik kararların bir aradadüşünülmesine imkan veren, doğal kaynakların rasyonel kullanılmasını sağlayanplanlardır. Çevre Düzeni Planları Nazım ve Uygulama İmar Planlarına göre üst ölçekplanlardır. Bu planlarda fiziki yapı, idari yapı vb. nedenlerle birbirleri ile ilişkili olan tümbelediyeler bir arada düşünülür. Her kentsel yerleşmenin mevcut imarlı hali ve gelişmeeğilimlerinin üzerine; kurumların gelecekte bu alanlar üzerine yapmayı planladıklarıyatırım programları da işlenerek her yerleşmeye kimlik kazandırılır. Her yerleşmeye aynımekansal kullanımlar önermek yerine aynı mekansal kullanımların belirli yerlerdetoplanması amaçlanır.Çevre Düzeni Planlarında tüm yerleşmeler bir bütün olarak görülür ve aralarındakiulaşım sistemleri, sosyal-teknik alt yapı alanları, ticaret ve yönetim merkezleri, endüstri vesanayi bölgeleri, turizm alanları, büyük ve açık alan kullanımları, tarım alanları, orman veağaçlandırılacak alanlar, koruma alanları, yapı yasağı getirilen alanlar, enerji üretim vetaşıma alanları, su-kanalizasyon ve çöp alanları vb. planlanır. Çevre Düzeni Planı bulunanalanlardaki imar planları Çevre Düzeni Planı kararları doğrultusunda yapılmak zorundadır.Bu nedenle Çevre Düzeni Planı kendisinden sonra gelen planlama kademeleri (1/5000ölçekli Nazım İmar Planı ve 1/1000 ölçekli uygulama İmar Planı) için yönlendirici bir niteliktaşımaktadır.Çevre ve Orman Bakanlığı disiplinli bir yaklaşımla gerek çevre envanteri, gereksecoğrafi bilgi sistemleri ve uzaktan algılama yöntemlerinden yararlanarak gerçekleştirmekistediği Çevre Düzeni Planları ile plansız gelişmenin önüne geçerek planlı gelişmeyiyönlendirmeyi ve yatırımcının önündeki engelleri kaldırmayı, hızlı ve güvenilir planlarüretmeyi amaçlamaktadır. Bu çerçevede çevre düzeni planları ile ekolojik, ekonomik,kültürel, sosyal ve fiziki değerlerin bir bütünlük içerisinde aynı özelliklere sahipmekanlarda birbirine entegre edilmesi sağlanacaktır.Bugüne kadar Çevre Düzeni Planları çevreye duyarlı planlama anlayışı göz ardıedilerek, parçacı bir anlayışla, yeterli bir ön araştırma yapılmaksızın, klasik imar planıtekniği ile hazırlanmıştır. Bilimsel bir rapora dayanmaksızın hazırlanan bu planlar, korumakullanma dengesini ve risk yönetimini de göz ardı etmiştir. Bununla beraber planlarınhazırlanması ve değişikliklerin gözden geçirilmesi uzun bir sürede gerçekleştirildiğindenbir bakıma plansız gelişme teşvik edilmiştir. Yanlış arazi kullanım kararları, plansızkentleşme, tarım arazilerinin amaç dışı kullanımı, jeolojik sakıncalı alanların iskanaaçılması, doğal ve tarihi değerlere sahip alanların korunamaması, kıyı alanlarınınbetonlaşması, kirlilik (hava, su, toprak) gibi önemli çevresel sorunların ortaya çıkmasınaneden olmuştur.359

Çevre kirliliği oluştuktan sonra giderilmesi yerine, koruma-kullanma dengesinisağlayarak kirliliğin oluşmasını baştan önlemek dünyada takip edilen en önemli yöntemdir.Bunu sağlayan en iyi yöntem Çevre Düzeni Planlarıdır. Bu sebeple, birçok gelişmiş ülkedeve özellikle Avrupa Birliği ülkelerinde üst ölçekli planlar ile arazi kullanım kararlarıbelirlenerek strateji ve politikalar geliştirilmektedir.Denizli İline ait 17/02/1994 tarihinde onaylanan 1/25.000 ölçekli “Kent BütünüNazım İmar Planının”; hızlı büyüyen Denizli İlinin ihtiyaçlarına cevap verememesi, ÇevreDüzeni Planındaki çeşitli tadilat talepleri, planlama alanı içinde yeniden yapılanma süreciile oluşan yeni belediyelerin Kent Bütünü Nazım İmar Planı ile uyuşmayan kendiihtiyaçlarına yönelik planlar hazırlayıp uygulamaya gitmeleri ve Denizli kent merkezininhızla büyümesiyle teknik altyapı, çalışma ve yerleşme alanlarında görülen yetersizliklerortaya çıkmış ve Çevre Düzeni Planı hazırlanması gerekliliği gündeme gelmiştir.Denizli merkez ve yakın çevresinde belirlenen 19 Belediyenin katılımıyla ÇevreDüzeni Planının yapılmasına yönelik düzenlenen toplantı sonucunda; Denizli Belediyesiyürütücü, planlama alanında kalan 18 adet belediye (Gümüşler, Kınıklı, Honaz, Başkarcı,Göveçlik, Pınarkent, Korucuk, Cankurtaran, Irlıganlı, Üçler, Bereketli, Hallaçlar,Servergazi, Kayhan, Bağbaşı, Gökpınar, Akkale, Duacılı) katılımcı belediye olarakbelirlenerek Denizli Valiliği başkanlığında protokol imzalanmıştır.Yürütücü Belediye olarak kabul edilen Denizli Belediyesince 1/25.000 ölçekliÇevre Düzeni Planı hazırlatılmış, 2003 yılı Kasım ayında incelenmek ve onaylanmaküzere Çevre ve Orman Bakanlığı’na sunulmuştur. Halen Çevre ve Orman Bakanlığı’ndaplanlar incelenmektedir. 1/25.000 ölçekli Çevre Düzeni planı sınırları içindeki imar planıtaleplerinde Bakanlığın görüşleri alınmaktadır. Alınan görüşler çerçevesinde Çevre DüzeniPlanı onaylanana kadar imar planı talepleri bekletilmektedir.1/100.000 Ölçekli Çevre Düzeni Planı İl sınırının tamamını içerecektir, kurumlardanelde edilecek veriler halihazır haritalara işlenerek genel arazi kullanım kalıplarıoluşturulacaktır.Alt ölçekteki planlara esas olacak arazi kullanım kararlarına esas olacak arazikullanım kararlarına ilişkin genel politika ve stratejiler geliştirilerek plan hükümlerioluşturulacaktır, özellikle yoğun yerleşim birimlerinin, hassas alanların ve/veya yoğunkirliliğin yaşandığı vb. alanlar baz alınarak alt planlama bölgeleri (1/25 000 ölçekli)belirlenecektir, Denizli merkezinde yer alan 19 belediyeyi kapsayan Çevre ve OrmanBakanlığı’na sunulan 1/25 000 ölçekli Çevre Düzeni Planı incelemesi ve onayı yapılırken;eş zamanlı olarak 1/100 000 ölçekli Çevre Düzeni Planı çalışması başlanılacaktır,inceleme ve düzeltmelerden sonra onaylanacak Denizli merkez ve 19 belediyeyikapsayan 1/25 000 ölçekli Çevre Düzeni Planı, 1/100 000 ölçekli Çevre Düzeni Planıüzerine işlenecektir.1/100 000 ölçekli Çevre Düzeni Planı’nın onayından sonra alt bölge olarak 1/100000 ölçekli Çevre Düzeni Planı’nda belirlenecek 1/25 000 ölçekli planlama alanlarındaplan yapım çalışmalarına başlanılacaktır. Alt planlama bölgeleri dışında kalan alanlardaise, 1/100 000 ölçekli planın genel stratejilerine bağlı kalınarak ve ilgili kurum vekuruluşların uygun görüşü alınarak 1/5 000 ve 1/1 000 ölçekli planlama çalışmalarınagidilecektir. Planların elde edilme şekli ve ödeneğinin tahsis edilmesi aşamasınagelinmiştir.T.6. Çevresel Etki Değerlendirmesi360

İlimizde 2004 yılı içerisinde genelinde sektörel bazda ve ÇED Gereklidir / GerekliDeğildir kararları verilen faaliyetlerin aşağıdaki tabloda verilmiştir.361

Sektör Faaliyetin Mevkii Faaliyet Sahibi Faaliyet Konusu Karar TarihiMerkez, Kocadere Köyü Acıkuyu Mevkii Karakoç Hafriyat Torna Tes. San. ve Tic. Ltd. Şti Kum Ocağı 11.03.2004Çameli İlçesi, Karabayır Köyü Durdu SAĞUN Kömür Ocağı 23.06.2004Buldan İlçesi, Cumhuriyet Mah. Kayaburnu Mevkii Kumsan Koll.Şti Kum Ocağı ve Yıkama Eleme Tesisi 02.07.2004Tavas İlçesi, Pınarcık Köyü,Tarlacık Mevkii Faruk YÖRÜ Krom Ocağı 05.07.2004Tavas İlçesi, Kapıkaya Mevkii Vakıf Köyü Tüzel Kişiliği Kum Ocağı 14.07.2004Honaz İlçesi, Aşağıdağdere Köyü Atak Mad. İnş. Tur. San. ve Tic. Ltd.Şti. Mermer (Traverten) Ocağı 13.07.2004Çal İlçesi, Belevi Kasabası, Naldöken Mevkii Denizli Çimento A.Ş Kil Ocağı 21.07.2004Merkez ,Kınıklı Beldesi İbrahim DOKUMACI Kalsit Ocağı 27.07.2004Acıpayam İlçesi, Akşar Köyü, Sivrikaya Mevkii Acıpayam Belediyesi Dolamit Ocağı 27.07.2004Acıpayam İlçesi, Sandalcık Köyü Sürücüoğlu Mad. Tur. İnş. San. Tic. Ltd. Şti. Krom Ocağı 05.08.2004Beyağaç İlçesi, Uzunoluk Kasabası, Kızlan Mevkii Sürücüoğlu Mad. Tur. İnş. San. Tic. Ltd. Şti. Krom Ocağı 03.09.2004Tavas İlçesi, Büyükkonak beldesi Enver ERDOĞAN Olivin Madeni 07.09.2004Çal İlçesi, Karapınar Köyü, Kesmeli Tepe Mevkii İbrahim GÜNDOĞDU Kalker Ocağı 22.10.2004Çameli İlçesi, Elmalı Köyü, Çakalkırığı Mevkii Elmalı Köyü Tüzel Kişiliği Kum Ocağı 11.11.2004Çivril İlçesi, Gökgöl Köyü Celal TUYJİ Turba (Torf ) Ocağı 25.10.2004PetrolMadenTarım-GıdaAtık-KimyaEnerjiBekilli Kocabağlar MevkiiMedele Hayvancılık ve Tarım Ürünleri San. ve Şarap Üretim Tesisi 25.03.2004Tic. Ltd. ŞtiBekilli İlçesi ,Öreniçi Mevkii Nail ÇETİN Şarap Üretim Tesisi 25.06.2004Bekilli İlçesi, Yeniköy, Ören Mevkii Yusuf KARAKUŞ Şarap, Sirke ve Meyve Suyu Üretim Tesisi 21.07.2004Bekilli İlçesi, Çoğaşlı Köyü, Eriközü Mevkii Hüseyin AKSOY Şarap Üretim Tesisi 24.08.2004Bekilli İlçesi, Yeni Mahalle, Sanayi Mevkii İlhami ERDOĞAN Şarap Üretim Tesisi 06.09.2004Bekilli İlçesi, Yeni Mahalle, Mere Mevkii Selim ERDOĞAN Şarap Üretim Tesisi 06.10.2004Çal İlçesi, Selcen Kasabası, Kurcukuyu Mevkii Lobiteks Tekstil San. ve Tic. Ltd. Şti Şarap Üretim Tesisi 13.10.2004Buldan İlçesi,Cumhuriyet Mah.Taşlıavlu MevkiiEfe Meşrubat Mad. Ve Memba Suyu Mey. Tur. Şarap Üretim Tesisi 03.11.2004Taş. San. A.ŞBekilli İlçesi, Yeni Mahalle, Ören Mevkii Nihat GÖKKAYA Şarap Üretim Tesisi 03.11.2004Bekilli İlçesi, Yeni Mahalle, Mere Mevkii Bekilli Gömce Tarımsal Kalkınma Kooperatifi Şarap Üretim Tesisi 24.11.2004Çal İlçesi, Sazak Köyü, Köyiçi MevkiiEfmeyra Petrol Tarım Ürünleri Gıda Zirai İlaç Şarap Üretim Tesisi 29.11.2004Gübre Teks. Taşım San. ve Tic. Ltd. ŞtiBekilli İlçesi, Yenimahalle, Sanayi Mevkii Erdoğan Şarap Sirke İmalatı Nak. Paz. Ltd. Şti Şarap Üretim Tesisi 29.11.2004Çal İlçesi, Hüseyinler Mah. Sanayi SitesiKayıbağ Şarapçılık Gıda ve Alkollü Ür. Top. Mah. Şarap Üretim Tesisi 17.12.2004İnş. Malz. Otom. Tem. Hizm. San. ve Tic. Ltd.ŞtiGümüşler Beldesi Regal Kimyasal Değerler San. ve Tic. A.Ş Tekstil Yardımcı Kimyasalları Üretimi 16.12.2004Tavas Karahisar Belediyesi TEİAŞ Genel Müdürlüğü İletim Hattı ve Trafo Merkezi 2004Tablo.T.1. 2004 Yılı ÇED Gerekli Değildir Kararı Verilen Faaliyetler