RİZE 05 - çevresel etki değerlendirme planlama genel müdürlüğü

‘YEŞİLİ GÖRMEYEN GÖZLER RENK ZEVKİNDEN MAHRUMDUR.’K.ATATÜRK2

ULUSAL ÇEVRE ANDIŞİMDİKİ VE GELECEK KUŞAKLARIN TEMİZ VE SAĞLIKLI BİR ÇEVREDEYAŞAMA HAKKINA SAHİP OLDUĞU GERÇEĞİNDEN HAREKETLE ,ÇEVREYEDUYARLI BİR KALKINMADAN YANA OLDUĞUMU VURGULAYARAK;DOĞALKAYNAKLARIN EKONOMİK KALKINMANIN HEM KAYNAĞINI HEM SINIRINIOLUŞTURDUĞUNU BİLEREK, ÇEVRENİN KORUNMASI VEGELİŞTİRİLMESİNDE BİREYSEL KATKI VE KATILIMIN GEREĞİNE VEÖNEMİNE İNANARAK; ÇEVRESEL DEĞERLERE SAHİP ÇIKIP ZARARVERENLERİ UYARACAĞIMA, DOĞAL KAYNAKLARDAN FAYDALANIRKENTUTUMLUDAVRANACAĞIMA, SÜRDÜRÜLEBİLİR KALKINMA İLKELERİDOĞRULTUSUNDA HAREKET EDECEĞİME BU YÖNDE İŞBİRLİĞİ VEDAYANIŞMA İÇERİSİNDE HAREKET EDEREK;ÇEVRE KONUSUNDA HERKESEÖRNEK OLACAĞIMA SÖZ VERİRİM.3

HAZIRLAYANLARSabit KANDEMİRİl Çevre ve Orman MüdürüUğur ALTINKAYASonnur ŞANALÇevre Yönetimi ÇED ve Planlama ŞubeMüdürüÇevre MühendisiMemnune HATİNOĞLUÇevre MühendisiLütfü AYDINÇevre MühendisiÖzgür VARLIKBiyologRize İli Çevre Durum Raporu’nun hazırlanmasında katkıda bulunan tüm kurum vekuruluşlara teşekkür ederiz.4

TAKDİMYaşanan Çevre sorunlarının çeşitliliği ve boyutları dikkate alındığında ; içinde bulunduğumuzzamanda endüstri ve teknoloji alanlarında meydana gelen hızlı gelişmeler, bir yandan insanın doğaüzerindeki egemenliğini arttırıp, yaşam düzeyinin yükselmesini sağlarken, diğer yandan da doğaldengenin bozulması, kaynakların yok edilmesi ve canlıların yaşamını tehdit eden bir durumunoluşması sonucunu doğurmuştur.Çevreye zarar vermeden kalkınmanın yolu; yatırım öncesi çevreyi göz önüne alan iyi birplanlamadan geçer. Bu durum su, hava, toprak, doğal kaynaklarımız ve kirlenmelerin görüldüğütüm çevre konuları için geçerlidir. Ancak çevrenin korunmasında büyük önemi olan, korumakullanmadengesi tesis edilirken, kontrol sistemlerinin oluşturulması kadar önemli bir konu iseetkin idari yapı ve buna bağlı sitemin işleyişidir.Anayasamızın 56. Maddesinde “ Herkes sağlıklı ve dengeli bir çevrede yaşama hakkınasahiptir. Çevreyi geliştirmek, çevre sağlığını korumak ve çevre kirliliğini önlemek devletin vevatandaşların görevidir” denilmektedir.Bu hüküm devlete olduğu kadar vatandaşa da önemli sorumluluklar yüklemektedir.Bu bağlamda Rize İlimize bakınca, halkın desteği ile doğal çevrenin büyük ölçüdekorunduğunu görüyoruz. Ancak, son yıllarda özellikle sahillerimizin tahrip edildiği, plansızkentleşme dolayısıyla yeşil alanların yok olduğu da bir gerçektir.Ortak varlığımız olan çevreyi korumak ve gelecek kuşaklara güvenli bir şekilde aktarmakiçin toplumun tüm kesimleri üzerine düşeni eksiksiz yerine getirmelidir. Bunun sağlanabilmesiiçin çevre bilincinin yerleştirilmesi zorunludur. İlin doğal çevresi bütün halkın ortak değeridir.Bu duygu ve düşüncelerle Rizemiz’de çevre bilincini geliştirmek amacıyla hazırlanan buçalışmada emeği geçenlere teşekkür ediyor, çalışmanın yararlı olmasını diliyorum.Kasım ESENRize Valisi5

ÖNSÖZGünümüzde dünya artık bugüne kadar doğru bildiği bir çok kavramı tartışır hale gelmiştir.Bitmez tükenmez bilinenlerin de bitebileceği veya sonu gelmez sanılanlarında bir sonu olduğu,artık tartışılmaz bir gerçektir. İnsanlık artık kalkınma adına, büyüme adına, sanayileşme adınakirletme hakkına sahip olmadığını anlamıştır. İnsanlık artık ciddi bir kaygı içerisindedir. Bu kaygı,birgün soluyabileceği bir havanın, ekebileceği bir toprağın ve kana kana içebileceği bir yudumsuyun olamayabileceğidir.İşte bu yaklaşım, bütün dünyada yeni bir anlayışıda beraber getirmiştir. Din, dil, ırk,cinsiyet veya yaş gibi birtakım insani kavramları ortadan kaldıran bu anlayış, bu konuda insanları,bütün dünya ile beraber düşünmeye ve bu sorunların çözümlerini birlikte algılamayasürüklemiştir. Bu anlayış aynı zamanda, gelecek kuşaklara daha sağlıklı bir dünya bırakmasorumluluğudur da.Çevre kirlenmesi konusunda alınması gereken teknik ve ekonomik önlemlerin ülkemizinekonomik şartlarıyla uyum içerisinde olması gerekmektedir. Ayrıca bu önlemlerinuygulanmalarını sağlayacak olan “eğitim” dir. İnsanımızı küçük yaşlardan başlayarak çevrekonusunda da eğitmek durumundayız. Çevre eğitimi ile insanlar sorumluluklarının farkınavardırılmakta ve yarattıkları çevre sorunlarının çözümüne katılımları sağlanmaktadır.Çevre değerlerimizin korunması, geliştirilmesi ve çevre sorunlarının çözümünde önemlibir kaynak olarak kullanılacak olan bu raporun hazırlanmasında emeği geçen tüm mesaiarkadaşlarıma, kurum kuruluş yönetici ve temsilcilerine teşekkürlerimi sunuyorum.İlimizin Çevre Durum Raporu’nun hazırlanmasında katkıda bulunan ve yardımcı olanlaraen iyi dileklerimle teşekkürlerimi sunarım.Sabit KANDEMİRİl Çevre ve Orman Müdürü6

KONULARSAYFA NOA. COĞRAFİ KAPSAMA.1. Giriş…………………………………………………………………………….19A.2. İl ve İlçe Sınırları………………………………………………………………21A.3. İlin Coğrafi Durumu…………………………………………………………..23A.4. İlin Topoğrafyası ve Jeomorfolojik Durumu………………………………...23A.5. Jeolojik Yapı ve Stratigrafi……………………………………………………24A.5.1. Metamorfizma ve MağmatizmaA.5.2. Tektonik ve PaleocoğrafyaB. DOĞAL KAYNAKLARB.1. Enerji Kaynakları……………………………………………………………..29B.1.1. GüneşB.1.2. Su GücüB.1.3. KömürB.1.4. DoğalgazB.1.5. RüzgarB.1.6. BiyokütleB.1.7. PetrolB.1.8. Jeotermal SahalarB.2. Biyolojik Çeşitlilik…………………………………………………………….30B.2.1. OrmanlarB.2.1.1. Odun Üretimine Ayrılan Tarım AlanlarıB.2.2. Çayır ve MeraB.2.3. Sulak Alanlar………………………………………………………………….31B.2.4. FloraB.2.5. FaunaB.2.6. Milli Parklar,Tabiat Parkları, Tabiat Anıtı, Tabiatı Koruma Alanları ve DiğerHassas YörelerB.3. Toprak…………………………………………………………………………..32B.4. Su Kaynakları…………………………………………………………………..34B.4.1. İçme Suyu Kaynakları ve BarajlarB.4.2. Yeraltı Su Kaynakları..........................................................................................35B.4.3. Akarsular……………………………………………………………………...36B.4.4. Göller ve GöletlerB.5. Mineral Kaynaklar……………………………………………………………..37B.5.1. Sanayi MadenleriB.5.2. Metalik MadenlerB.5.3. Enerji Madenleri.................................................................................................40B.5.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler………………….407

C. HAVA (ATMOSFER VE İKLİM)C.1. İklim ve Hava……………………………………………………………………43C.1.1. Doğal DeğişkenlerC.1.1.1. RüzgarC.1.1.2. BasınçC.1.1.3. NemC.1.1.4. SıcaklıkC.1.1.5. BuharlaşmaC.1.1.6. Yağışlar............................................................................................................44C.1.1.6.1. YağmurC.1.1.6.2. Kar, Dolu, Sis ve KırağıC.1.1.7. SellerC.1.1.8. KuraklıkC.1.1.9. Mikroklima………………………………………………………………….56C.1.2. Yapay Etmenler……………………………………………………….56C.1.2.1. Plansız KentleşmeC.1.2.2. Yeşil Alanlar....................................................................................................57C.1.2.3. Isınmada Kullanılan YakıtlarC.1.2.4. Endüstriyel EmisyonlarC.1.2.5. Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar……………………………….58C.2. Havayı Kirletici Gazlar ve Kaynakları……………………………………….58C.2.1. Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve DumanC.2.2. Partikül Madde (PM) Emisyonları.....................................................................59C.2.3. Karbonmonoksit Emisyonları.............................................................................61C.2.4. Azot Oksit (NOx) EmisyonlarıC.2.5. Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonları………………………………...62C.3. Atmosferik KirlilikC.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin EtkileriC.3.2. Asit Yağışlarının EtkileriC.4. Hava Kirleticilerinin Çevreye Olan EtkileriC.4.1. Doğal Çevreye EtkileriC.4.1.1. Su Üzerindeki EtkileriC.4.1.2. Toprak Üzerine EtkileriC.4.1.3. Flora ve Fauna Üzerindeki EtkileriC.4.1.4. İnsan Sağlığı Üzerindeki EtkileriC.4.2. Yapay Çevreye (Görüntü Kirliliği Üzerine) Etkileri………………………….63D. SUD.1. Su Kaynaklarının Kullanımı…………………………………………………64D.1.1. Yeraltı SularıD.1.2. Jeotermal Kaynaklar………………………………………………………….68D.1.3. Akarsular……………………………………………………………………...69D.1.4. Göller, Göletler ve Rezervuarlar……………………………………………...70D.1.5. DenizlerD.2. Doğal Drenaj Sistemleri………………………………………………….83D.3. Su Kaynaklarının Kirliliği ve Çevreye Etkileri………………………84D.3.1. Yeraltı Suları ve KirlilikD.3.2. Akarsularda KirlilikD.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik…………………………………..85D.3.4. Denizlerde Kirlilik……………………………………………………………85D.4. Su ve Kıyı Yönetimi, Strateji ve Politikaları………………………………..858

D.5. Su Kaynaklarında Kirlilik Etkenleri………………………………………..86D.5.1. TuzlulukD.5.2. Zehirli GazlarD.5.3. Azot ve Fosforun Yol Açtığı KirlilikD.5.4. Ağır Metaller ve İz ElementlerD.5.5. Zehirli Organik BileşiklerD.5.5.1. SiyanürlerD.5.5.2. Petrol ve TürevleriD.5.5.3. Polikloro Naftalinler ve BifenillerD.5.5.4. Pestisitler ve Su KirliliğiD.5.5.5. Gübreler ve Su KirliliğiD.5.5.6. Deterjanlar ve Su KirliliğiD.5.6. Çözünmüş Organik MaddelerD.5.7. PatojenlerD.5.8. Askıda Katı MaddelerD.5.9. Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliği………………………………………86E. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI ………………………………………..89E.1. Genel Toprak YapısıE.2. Toprak KirliliğiE.2.1. Kimyasal KirlenmeE.2.1.1. Atmosferik KirlenmeE.2.1.2. Atıklardan KirlenmeE.2.2. Mikrobiyal KirlenmeE.3. Arazi………………………………………………………………………….90E.3.1. Arazi Varlığı………………………………………………………………...91E.3.1.1. Arazi SınıflarıE.3.1.2. Kullanma Durumu…………………………………………...………….…96E.3.2. Arazi ProblemleriF. FLORA-FAUNA VE HASSAS YÖRELER…………………….……97F.1. Ekosistem Tipleri.F.1.1. Ormanlar……………………………………………………………….…..97F.1.1.1. Ormanların Ekolojik Yapısı…………………………………………….…98F.1.1.2. İlin Orman EnvanteriF.1.1.3. Orman Varlığının Yararları………………………………………….…99F.1.1.4. Orman Kadastro ve Mülkiyet Konuları …………………………….....100F.1.2. Çayır ve MeralarF.1.3. Sulak Alanlar………………………………………………………………...101F.1.4. Diğer Alanlar (Stepler vb.)F.2. FloraF.2.1. Habitat ve TopluluklarıF.2.2. Türler ve Populasyonları…………………………………………………….101F.3. Fauna……………………………………………………………………….…107F.3.1. Habitat ve TopluluklarıF.3.2. Türler ve Populasyonları…………………………………………………….107F.3.3. Hayvan Yaşama Hakları……………………………………………………..140F.3.3.1. Evcil HayvanlarF.3.3.1.1. Sahipli Hayvanlar…………………………………………….….140F.3.3.1.2. Sahipsiz Hayvanlar……………………………………………………....1419

F.3.3.2. Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Evcil ve Yaban HayvanlarF.3.3.3. Hayvan Hakları İhlalleriF.3.3.4. Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliğiF.4. Hassas Yöreler Kapsamında Olup (*) Bölümündeki Bilgilerin İsteneceği AlanlarF.4.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli AlanlarF.4.1.1. 2873 Sayılı Milli Parklar Kanunu’nun 2. Maddesinde Tanımlanan ve Bu Kanunun 3.Maddesi Uyarınca Belirlenen “Milli Parklar”, “Tabiat Parkları”, “Tabiat Anıtları” ve“Tabiat Koruma Alanları”......................................................................................141F.4.1.2. 3167 Sayılı Kara Avcılığı Kanunu Uyarınca Çevre ve Orman Bakanlığı’nca Belirlenen“Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı Yerleştirme Alanları”.........154F.4.1.3. 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’nun 2. Maddesinin “a -Tanımlar” Bendinin 1.,2.,3. ve 5. Alt Bentlerinde “Kültür Varlıkları”, “Tabiat Varlıkları”,“TSitT” ve “Koruma Alanı” Olarak Tanımlanan ve Aynı Kanun ile 3386 Sayılı Kanunun(2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’nun Bazı MaddelerininDeğiştirilmesi ve Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) İlgiliMaddeleri Uyarınca Tespiti ve Tescili Yapılan AlanlarF.4.1.4. 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Olan Su Ürünleri İstihsal ve Üreme SahalarıF.4.1.5. 4/9/1988 Tarihli ve 19919 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanan Su Kirliliği KontrolYönetmeliği’nin 17 nTciT ve 1/7/1999 Tarihli ve 23742 Sayılı Resmi Gazete’deYayımlanan Yönetmelikle Değişik 18.,19. ve 20. Maddelerinde Tanımlanan AlanlarF.4.1.6. 2/11/1986 Tarihli ve 19269 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanan Hava KalitesininKorunması Yönetmeliği’nin 49. Maddesinde Tanımlanan “Hassas Kirlenme Bölgeleri”F.4.1.7. 2872 Sayılı Çevre Kanunu’nun 9. Maddesi Uyarınca Bakanlar Kurulu Tarafından “ÖzelÇevre Koruma Bölgeleri” Olarak Tespit ve İlan Edilen AlanlarF.4.1.8. 2960 Sayılı Boğaziçi Kanunu’na Göre Koruma Altına Alınan AlanlarF.4.1.9. 6831 Sayılı Orman Kanunu Gereğince Orman Alanı Sayılan YerlerF.4.1.10. 3621 Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen AlanlarF.4.1.11. 3573 Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması Hakkında KanundaBelirtilen Alanlar………………………………………………………………154F.4.1.12. 4342 Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar.................................................155F.4.1.13. 30.01.2002 Tarih ve 24656 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren“Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği”nde Belirtilen Alanlar……………156F.4.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca Korunması Gerekli AlanlarF.4.2.1. 20/2/1984 Tarih ve 18318 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren“Avrupa’nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını Koruma Sözleşmesi” (BERNSözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlardan “Önemli Deniz KaplumbağasıÜreme Alanları”nda Belirtilen I. ve II. Koruma Bölgeleri, “Akdeniz Foku Yaşama veÜreme Alanları”…………………………………………………………………156F.4.2.2. 12/6/1981 Tarih ve 17368 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren“Akdeniz’in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi” (TBarcelonaT Sözleşmesi) UyarıncaKorumaya Alınan Alanlar……………………………………………………….157F.4.2.2.1. 23/10/1988 Tarihli ve 19968 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanan “Akdeniz’de ÖzelKoruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol” Gereği Ülkemizde “Özel KorumaAlanı” Olarak Belirlenmiş AlanlarTF.4.2.2.2. T13/9/1985 Tarihli TCenovaT Bildirgesi Gereği Seçilmiş Birleşmiş Milletler ÇevreProgramı Tarafından Yayımlanmış Olan “Akdeniz’de Ortak Öneme Sahip 100 KıyısalTarihi TSitT” Listesinde Yer Alan AlanlarTF.4.2.2.3. CenovaT TDeklerasyonu’nunT 17. Maddesinde Yer Alan “Akdeniz’e Has Nesli TehlikedeOlan Deniz Türlerinin” Yaşama ve Beslenme Ortamı Olan Kıyısal AlanlarF.4.2.3. 14/2/1983 Tarih ve 17959 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren“Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesi” nin 1. ve 2. MaddeleriGereğince Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından Koruma Altına Alınan “KültürelMiras” ve “Doğal Miras” Statüsü Verilen Kültürel, Tarihi ve Doğal Alanlar10

F.4.2.4. 17/05/1994 Tarih ve 21937 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanarak Yürürlüğe Giren“Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası Öneme Sahip Sulak AlanlarınKorunması Sözleşmesi” (RAMSAR Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına AlınmışAlanlarF.4.3. Korunması Gereken AlanlarF.4.3.1. Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak Alan Olarak TesbitTEdilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen Alanlar (Tabii Karakteri Korunacak Alan,TBiogenetikT Rezerv Alanları, TJeotermalT Alanlar vb.)F.4.3.2. Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan, Sulanması Mümkün ve AraziKullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, Yağışa Bağlı TarımdaKullanılan I. ve II. Sınıf ile, Özel Mahsul Plantasyon Alanlarının TamamıF.4.3.3. Sulak Alanlar: Doğal veya Yapay, Devamlı veya Geçici, Suların Durgun veya Akıntılı,Tatlı, Acı veya Tuzlu, Denizlerin Gel-Git Hareketinin Çekilme Devresinde 6 MetreyiGeçmeyen Derinlikleri Kapsayan, Başta Su Kuşları Olmak Üzere Canlıların YaşamaOrtamı Olarak Önem Taşıyan Bütün Sular, Bataklık Sazlık ve TurbiyelerT ile Bu AlanlarınKıyı Kenar Çizgisinden İtibaren Kara Tarafına Doğru Ekolojik Açıdan Sulak Alan KalanYerler………………………………………………………………………….157F.4.3.4. Göller, Akarsular, TYeraltısuyuT İşletme Sahaları.................................................158F.4.3.5. Bilimsel Araştırmalar İçin Önem TArzedenT ve/veya Nesli Tehlikeye Düşmüş veyaDüşebilir Türler ve Ülkemiz İçin TEndemikT Olan Türlerin Yaşama Ortamı Olan Alanlar,Biyosfer Rezervi, TBiyotoplarT, TBiyogenetikT Rezerv Alanları, Benzersiz ÖzelliklerdekiJeolojik ve Jeomorfolojik Oluşumların Bulunduğu AlanlarF.4.3.6. Mesire Yerleri; 6831 Sayılı Orman Kanununa Tabi Alanlarda Halkın RekrasyonelKullanımını Düzenleyip, Kullanımının Doğal Yapının Tahribine Neden OlmadanYönlendirilmesini Sağlamak Üzere Ayrılan Alanlar………………………….158G. TURİZMG.1. Yörenin Turistik Değerleri……………………………………………………...159G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri………………………………………………………...159G.1.1.1. Konum………………………………………………………………………...163G.1.1.2. Fiziki ÖzelliklerG.1.2. Kültürel Değerler………………………………………………………………...180G.2. Turizm Çeşitleri………………………………………………………………….188G.3. Turistik Altyapı…………………………………………………………………..192G.4. Turist Sayısı………………………………………………………………………196G.5. Turizm EkonomisiG.6. Turizm-Çevre İlişkisi…………………………………………………………….196H. TARIM VE HAYVANCILIKH.1. Genel Tarımsal Yapı……………………………………………………………..198H.2. Tarımsal Üretim………………………………………………………………….199H.2.1. Bitkisel ÜretimH.2.1.1. Tarla BitkileriH.2.1.1.1. BuğdaygillerH.2.1.1.2. Baklagiller………………………………………………………………......200H.2.1.1.3. Yem BitkileriH.2.1.1.4. Endüstriyel BitkilerH.2.1.2. Bahçe BitkileriH.2.1.2.1. Meyve Üretimi……………………………………………………………….202H.2.1.2.2. Sebze Üretimi………………………………………………………………...20311

H.2.1.2.3. Süs Bitkileri……………………………………………………………….…204H.2.2. Hayvansal ÜretimH.2.2.1. Büyükbaş HayvancılıkH.2.2.2. Küçükbaş Hayvancılık………………………………………………………..206H.2.2.3. Kümes Hayvancılığı ( Kanatlı Üretimi)………………………………………213H.2.2.4. Su Ürünleri……………………………………………………………………214H.2.2.5. Kürk Hayvancılığı ……………………………………………………………215H.2.2.6. Arıcılık ve İpekböcekçiliğiH.3. Organik Tarım……………………………………………………………….….215H.4. Tarımsal İşletmeler…………………………………………………….……….216H.4.1. Kamu İşletmeleriH.4.2. Özel İşletmelerH.5. Tarımsal Faaliyetler………………………………………………………….…217H.5.1. Pestisit Kullanımı ……………………………………………………………....217H.5.2. Gübre Kullanımı …………………………………………………………….….218H.5.3. Toprak Kullanımı…………………………………………………………......218.I. MADENCİLİKI.1. Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi OlanDoğal Malzemeler…………………………………………………………….…..219I.1.1. Sanayi Madenleri.I.1.2. Metalik Madenler………………………………………………………………...219I.1.3. Enerji Madenleri………………………………………………….………………220I.1.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler………….…………220I.2. Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri………….………….223I.3. Cevher Zenginleştirme.I.4. Madencilik Faaliyetlerinin Çevre Üzerine Etkileri…………………….………223I.5. Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla YapılanRehabilitasyon Çalışmaları………………………………………………………...224J . ENERJİJ.1. Birincil Enerji Kaynakları………………………………………………………225J.1.1. TaşkömürüJ.1.2. LinyitJ.1.3. AsfaltitJ.1.4. Bitümlü ŞistJ.1.5. HampetrolJ.1.6. DoğalgazJ.1.7. Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum)J.1.8. OrmanJ.1.9. Hidrolik………………………………………………………………………….225J.1.10. Jeotermal……………………………………………………………………….226J.1.11. GüneşJ.1.12. RüzgarJ.1.13. Biyokütle……………………………………………………………………….227J.2. İkincil Enerji KaynalarıJ.2.1. Termik EnerjiJ.2.2. Hidrolik EnerjiJ.2.3. Nükleer EnerjiJ.2.4. Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi12

J.3. Enerji Tüketiminin Sektörlere Göre DağılımıJ.4. Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan Çalışmalar……………………………..227K. SANAYİ VE TEKNOLOJİ ……………………………………………………229K.1. İl Sanayinin Gelişimi, Yer Seçimi Süreçleri ve Bunu Etkileyen EtkenlerK.2. Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması………………………………229K.3. Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı……………………………………….…...231K.4. Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumu………….…242K.5. Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı…….….248K.6. Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan ÖnlemlerK.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava KirliliğiK.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su KirliliğiK.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak KirliliğiK.6.4. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü KirliliğiK.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan AtıklarK.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı……………………………….……..248L. ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞME.1. Altyapı………………………………………………………………….….……249L.1.1. Temiz Su SistemiL.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma SistemiL.1.3. Yeşil Alanlar……………………………………………………….….…….250L.1.4. Elektrik İletim Hatları.L.1.5. Doğalgaz Boru HatlarıL.2. Ulaşım………………………………………………………….……….……..251L.2.1. KarayollarıL.2.1.1. Karayolları GenelL.2.1.2. Ulaşım PlanlamasıL.2.1.3. Toplu Taşım Sistemleri…………………………………………….………252L.2.1.4. Kent İçi YollarL.2.1.5. Araç SayılarıL.2.2. DemiryollarıL.2.2.1. Kullanılan Raylı SistemlerL.2.2.2. Taşımacılıkta DemiryollarıL.2.3. Deniz, Göl ve Nehir TaşımacılığıL.2.3.1. Limanlar………………………………………………………………….252L.2.3.2. Taşımacılık……………………………………………………………….253L.2.4. HavayollarıL.3. Haberleşme…………………………………………………………………...254L.4. İlin Plan Durumu…………………………………………………………….255L.5. İldeki Baz İstasyonları………………………………………………………….…….255M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUSM.1. Kentsel ve Kırsal Planlama…………………………….……………………256M.1.1. Kentsel AlanlarM.1.1.1. Doğal Özelliklerin Kent Formuna EtkileriM.1.1.2. Kentsel Büyüme DeseniM.1.1.3. Planlı Kentsel Gelişme Alanları………………………………….………..25713

M.1.1.4. Kentsel Alanlarda YoğunlukM.1.1.5. Kentsel Yenileme AlanlarıM.1.1.6. Endüstri Alanları Yer SeçimiM.1.1.7. Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli AlanlarM.1.2. Kırsal AlanlarM.1.2.1. Kırsal Yerleşme DeseniM.1.2.2. Arazi MülkiyetiM.2. AltyapıM.3. Binalar ve Yapı ÇeşitleriM.3.1. Kamu Binaları…………………………………………………………….….257M.3.2. Okullar…………………………………………………………………….…258M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri……………………………………………..…266M.3.4. Sosyal ve Kültürel TesislerM.3.5. Endüstriyel YapılarM.3.6. Göçer ve Hareketli BarınaklarM.3.7. Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Yapılar……………………………..…266M.3.8. Bürolar ve Dükkanlar……………………………………..…………………267M.3.9. Kırsal Alanda YapılaşmaM.3.10.Yerel Mimari ÖzelliklerM.3.11.Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller…………………..…………267M.4. Sosyo-Ekonomik Yapı………………………………………………..………268M.4.1. İş Alanları ve İşsizlikM.4.2. GöçlerM.4.3. Göçebe İşçiler (Mevsimlik)M.4.4. Kent Toprağının Mülkiyet DağılımıM.4.5. Konut Yapım SüreçleriM.4.6. Gecekondu Islah ve Önleme BölgeleriM.5. Yerleşim Yerlerinin Çevresel EtkileriM.5.1. Görüntü KirliliğiM.5.2. Binalarda Ses İzolasyonuM.5.3. Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü ZonlarıM.5.4. Ticari ve Endüstriyel GürültüM.5.5. Kentsel AtıklarM.5.6. Binalarda Isı YalıtımıM.6. NüfusM.6.1. Nüfusun Yıllara Göre Değişimi………………………………………..……268M.6.2. Nüfusun Yaş, Cinsiyet ve Eğitim Gruplarına Göre Dağılımı…………..…...271M.6.3. İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunlukları……………………………………..……272M.6.4. Nüfus Değişim Oranı…………………………………………..……………272.N. ATIKLAR …………………………………………………………..………….274N.1. Evsel Katı Atıklar……………………………………………………..……..275N.2. Tehlikeli AtıklarN.3. Özel AtıklarN.3.1. Tıbbi AtıklarN.3.2. Atık YağlarN.3.3. Bitkisel ve Hayvansal Atık YağlarN.3.4. Pil ve AkülerN.3.5. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan KüllerN.3.6. Tarama ÇamurlarıN.3.7. Elektrik ve Elektronik AtıklarN.3.8. Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar…………………………………………..….27514

N.4. Diğer Atıklar……………………………………………………………………276N.4.1. Ambalaj AtıklarıN.4.2. Hayvan KadavralarıN.4.3. Mezbaha AtıklarıN.5. Atık Yönetimi…………………………………………………………………...276N.6. Katı Atıkların Miktar ve KompozisyonuN.7. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması ve Aktarma MerkezleriN.8. Atıkların Bertaraf YöntemleriN.8.1. Katı Atıkların DepolanmasıN.8.2. Atıkların YakılmasıN.8.3. KompostN.9. Atıkların Geri Kazanımı ve Değerlendirmesi…..…………………………….276N.10. Atıkların Çevre Üzerindeki Etkileri…………………………………………277O. GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM………………………………………………………278O.1. Gürültü…………………………………………………………………………..278O.1.1. Gürültü KaynaklarıO.1.1.1. Trafik Gürültüsü……………………………………………………………...278O.1.1.2. Endüstri Gürültüsü……………………………………………………………279O.1.1.3. İnşaat GürültüsüO.1.1.4. Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler……………………………………..280O.1.1.5. Havaalanları Yakınında Oluşan GürültüO.1.2. Gürültü ile MücadeleO.1.3. Gürültünün Çevreye Olan EtkileriO.1.3.1. Gürültünün Fiziksel Çevreye Olan Etkileri…………………………………...280O.1.3.2. Gürültünün Sosyal Çevreye Olan Etkileri…………………………………….281O.1.4. Gürültünün İnsanlar Üzerine Olan EtkileriO.1.4.1. Fiziksel EtkileriO.1.4.2. Fizyolojik EtkileriO.1.4.3. Psikolojik EtkileriO.1.4.4. Performans Üzerine Etkileri………………………………………....281O.2. Titreşim………………………………………………………………….….282P. AFETLER …………………………………………………………………………283P.1. Doğal AfetlerP.1.1. DepremlerP.1.2. Heyelan ve Çığlar………………………………………………………………..283P.1.3. Seller……………………………………………………………………………..284P.1.4. Orman, Otlak ve Sazlık YangınlarıP.1.5. Ormanlar Üzerinde Biyotik veya Abiyotik Faktörlerin EtkileriP.1.6. Fırtınalar…………………………………………………………………………284P.2. Diğer Afetler………………………………………………………………….…..285P.2.1. Radyoaktif MaddelerP.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli AtıklarP.2.3. Tehlikeli Maddeler……………………………………………………………….285P.3. Afetlerin Etkileri ve Yardım Tedbirleri………………………………………...286P.3.1. Sivil Savunma BirimleriP.3.2. Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri…………………………………………...288P.3.3. İlkyardım ServisleriP.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı……………………………………...289P.3.5. Tehlikeli Maddelerin Yurtiçi ve Sınırlararası Taşınımı İçin Alınan TedbirlerP.3.6. Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar……………………………………………28915

R. SAĞLIK VE ÇEVRE ……………………………………………………………….290R.1. Temel Sağlık HizmetleriR.1.1. Sağlık Kurumlarının DağılımıR.1.2. Bulaşıcı Hastalıklar………………………………………………………………292R.1.2.1. İçme, Kullanma ve Sulama Suları……………………………………………….293R.1.2.2. Denizler………………………………………………………………………….294R.1.2.3. Zoonoz HastalıklarR.1.3. Gıda Hijyeni………………………………………………………………………295R.1.4. Aşılama Çalışmaları……………………………………………………………….296R.1.5. Bebek Ölümleri………………………………………………………………….….297R.1.6. Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı………………….……298R.1.7. Aile Planlaması Çalışmaları…………………………………………………..…….300R.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık RiskleriR.2.1. Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine EtkileriR.2.2. Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri……………………………….....…..303R.2.3. Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri…………………………………………....304R.2.4. Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri………………………………….……...305R.2.5. Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri………………………………………...306R.2.6. İyonize Radyasyondan Korunma…………………………………………………..308R.2.7. Baz İstasyonlarından Yayılan Radyasyonun İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri………310S. ÇEVRE EĞİTİMİ ……………………………………………………………………313S.1. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi ile İlgili FaaliyetleriS.2. Çevre İle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve FaaliyetleriS.2.1. Çevre VakıflarıS.2.2. Çevre Dernekleri……………………………………………………………………315S.2.3. Çevreyle İlgili Federasyonlar……………………………………………………….318T. ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA …………………………………………….319T.1. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesi……………………………319T.2. Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı,Korunması ve Geliştirilmesi……………………………………………………………320T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin Çevrenin Taşıma Kapasitesini AşmayacakBiçimde PlanlanmasıT.4. Çevrenin İnsan- Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun SağlanmasıT.5. Çevre Duyarlı Arazi Kullanım PlanlamasıT.6. Çevresel Etki Değerlendirmesi………………………………………………...…..32016

UŞEKİL,TABLO VE GRAFİKLERRize İl haritası…………………………………………………………………………22Orman Varlığı.............................................................................................................. .30Tarım alanlarının kullanım amaçlarına göre dağılımı.................................................. 34İçme suyu kaynakları………………………................................................................ 35Akarsular…………… .................................................................................................. 36Göl ve göletler……… .................................................................................................. 37Taş ocakları ruhsat bilgisi…………………….. ............................................................41Rüzgar ortalamaları……………… ...............................................................................45Fırtınalaı günler………………………..........................................................................45Hakim rüzgar yönü…………………….........................................................................46-51Mevsimlik rüzgar yönü…………………......................................................................52-53Yıllık hakim rüzgar yönü...............................................................................................54Ortalama bağıl nem.......................................................................................................54Ortalama sıcaklık.. ...................................................................................................... .55Ortalama buharlaşma .................................................................................................. 56Ortalama yağış………………. .....................................................................................56Trafiğe kayıtlı araç sayısı..............................................................................................58Sondaj kuyuları,YAS miktarı........................................................................................64Türkiye denizlerinde denizel ortamın son besin zinciri oluşturan ve avcılığı yapılan ekonomiktürlere ait av türleri .......................................................................................................71Karadenizin su bilançosu .............................................................................................71Derinliklere göre akıntı hızları .....................................................................................72Karadenizdeki sıcaklığın düşey dağılımı .....................................................................74Karadeniz yüzey suyu ortalama, en yüksek ve en düşük suyu sıcaklıkları................ ..74Marmara ve Karadenizin iyon içeriği .......................................................................... 76Karadenizde ortalama inorganik besleyici elementler ile toplam Cn.ve P dikeygörünümü.......................................................................................................................77Karadenizde organik karbon bütçesi ............................................................................77Karadenizde bulunan belli başlı Fitoplankton grupları. ...............................................78Toksonomik olarak tür tespiti ......................................................................................79Karadenizde bentik faunaya ait türlerin toksonomik sayısı .........................................80Denizsel balık türleri ve biyokütle yüzdeleri ................................................................81Karadenizde komşu ülkelerde son yıllarda avlanan hamsi miktarları ....................... .81Biomas ve üretim miktarı .............................................................................................82Kimyasal analiz değerleri............................................................................................ .87Milli park sınırları içinde nüfusun yıllara göre değişimi............................................. 147Köylerin nüfus projeksiyonları.................................................................................... 147-148Milli park sınırındaki yaylalar ve kullanan kişiler…. ................................................ .150Milli park alanındaki yerleşmelerin nüfus projeksiyonları.......................................... 151Tescilli kültür varlıklarının listesi……………………………………. ..................... 181Tescil karar ve tarihleri………. ....................................................................................182Konaklama tesis kapasiteleri….....................................................................................194İşletme belgeli oteller……… .......................................................................................195Konaklama tesisleri…………. .....................................................................................195Yabancı turist sayısı…………………………….. ...................................... ...............197İlçelere göre tarla ürünleri…………………………………………………………….201Buğdaygiller……………………………………………………………………….. ...202Meyve üretimi…………………………………………………………………...........204Sebze üretimi………………………………………………………………….............205Süs bitkileri……………………………… ..................................................................20617

Büyükbaş hayvan sayısı...............................................................................................208Küçükbaş hayvan… sayısı......................................................................................... .215Kümes hayvanları….. ..................................................................................................215Tatlı su ürünleri............................................................................................................216Deniz ürünleri……….. ................................................................................................217Arcılık ve ipek böcekçiliği………………………………….......................................217Organik tarım……………………………………… ..................................................217Tarımsal işletmeler……….. ........................................................................................218Pestisid kullanımı………………….............................................................................219Gübre kullanımı……………………...........................................................................219Toprak kullanımı………….........................................................................................220Tarımsal alanların sınırsal dağılımı.............................................................................220Enerji projeleri…………………………………………. ...........................................228Sanayinin ilçelere göre dağılımı…………..................................................................233Rize ili yerleşim binaları, telefon durumu ..................................................................256İlçelere göre nüfus ve öğrenci sayısı...........................................................................260Öğretmen sayısı...........................................................................................................261İlin nüfus yapısı………………………………………….. .......................................273İlçeler göre nüfus yoğunluğu......................................................................................274Sayım yılları ve cinsiyete göre nüfus ........................................................................274Sağlık kurumlarının dağılımı......................................................................................292Bildirimi zorunlu hastalıkların aylara göre dağılımı...................................................294Bütün ölenlerin yaş, cins gruplarına göre aylara dağılımı...........................................301Aile plan çalışmaları .................................................................... .............................302Rize’de faaliyette olan çevre dernekleri ......................................................................317ÇED faaliyetleri………………………………………...…………………………….32218

Gece Rize’den bir görünümA. 1. Giriş(A) COĞRAFİK KAPSAMKuzey yarımküre’ de yeşilin dört mevsim boyunca eksilmediği ender yerlerden biri deRize’dir. Denizi, iklimi, Kaçkar Dağları'nın yağmur ve karlarıyla beslenen, kimi zaman hırçın,kimi zaman nazlı, çoğu yerlerde beyaz tüllere bezenerek akan dereleri, yoğun yağışların bereketive cömertliği Rize’nin bitki çeşitliliğinde belirginleşir. Bu bitkilerin çoğu polen ve balözleri ileDünya’da bir benzeri olmayan “Anzer Balı’nı, Kafkas Irkı arıların” olağanüstü çalışmalarıyla bizeulaştırırlar. Yasaklanmasına rağmen kadir bilmez avcılardan kaçabilmeyi başaran yabanıl yaşamı,uzun yıllardır ev sahipliği yaptığı vazgeçilmez ve ulusal içeceğimiz olan çayı ile bulunmazservetimizdir Rize.Her mevsim, her santimetrekare ayrı bir doğal güzellikle bezenir Rize. Dünya’nın enderbulunan çiçekleri mevsimine göre her zaman Rize’de sizinle beraberdir. Baharın erken günlerindeseklementler ve kardelenlerle başlar, sonbaharda da çiğdem türleri ile noktalanır. Çiçeklerin çoğuerken ilkbaharda alçaklarda, yaz başlangıcında da yüksek dağ eteklerinde boy verirler.Yazbaşlangıcında yolunuz Rize’nin orta seviye ormanlarına düşerse, bu yolunuz bir de kestaneormanlarının içinden geçerse; kestane çiçeği kokusundan baygınlık geçirebilirsiniz. Bir de çiçeklerbalözü salgılamağa durmuş iseler; arıların uğultusu ve bu uğultuyu zaman zaman kesen dağkuşlarının ötüşleri sizi baygınlıktan uyandırabilir. Rize’nin değişken havası kimi zaman meyveağaçlarını şaşırtıp, kış ortasında çiçeğe döndürür. İkibin metre yükseltilerde ormanın yeriniotlaklar alır. Doruklara doğru sarp kayalar çoğu zaman sislerle kaplı gizemli yaşamlarını devamettirirler. Bu sarp kayalar bile yer yer türlü çiçeklerle bezenmiştir. Erken bahardan itibaren yazbitimine kadar Güney yarımküre’den gelen birçok kuşları kucaklar. Sonbaharda da kuzeydengelen bir çok göçmen kuşlarına da konukseverliğini gösterir. Rize’de doğa; insanların yaptıklarıkonakları, köprüleri bile en güzel yeşillikleriyle dört mevsim süsler. Bu görüntüler size;insanın yaptıklarıyla, Tanrının onlara taktığı en olağan üstü güzelliği tanımlayan tabiat ananındeğerli tacını düşletebilir.19

Rize insanı olanakları ölçüsünde doğayla iç içe yaşamasına karşın, elden geldiğince korur.Çünkü bilir ki “doğa hiçbir zaman affetmez”. Orman için korumayı simgeleyen “koru” sözcüğünükullanır, “yapacak” ve “yakacak” dışında hiçbir gereksinimi için kullanmaz. Ne kadar gurbetegitse de Rize’sinden vazgeçemez. Rize kökenli yeni kuşaklar bile genetik kalıtımdan olsa gerek ki,Rize’den vazgeçemezler. Yaşadığı doğal çevredeki uyum, uysallık, yaratıcılık, hırçınlığın tümözellikleri Rize insanında eksiksizdir. Dar olan ekonomik koşullar Rizeli’yi gurbetçiliğezorlamıştır. Gurbet ellerde de hiç yabancılık çekmemiş ve her yerde uyum içinde yaşamasınıbilmiştir. Doğanın insanlara verdiği bilgi ve beceri yeteneğinden olsa gerek ki; en güzel bezleridokumuş, en güzel çorapları örmüş, en uyumlu yapıları yapmış, derelerini, ırmaklarını en güzelköprülerle süslemiş, bu süsleri hayatının en gerekli işlevi için kullanmış, kendisini en güzelgiysilerle bezemiş, hiçbir çizili-hesaplı tasarım olmaksızın Karadeniz’in en hırçın dalgalarınadayanıklı takalar inşa etmiştir. Bu takalar ki, yurdumuzun en buhranlı dönemlerinde “en büyükumut” , olmuşlar ve umutlarımızı boşa çıkarmamışlardır. Rize’de yaşayanlar her ne kadar farklızamanlarda, farklı yerlerden gelmiş olsalar bile, bugün bu ayrılığı fark etmek olanaksızdır.Doğanın insanları birbirine uyumlaştırma olgusunun en belirgin örneği Rize’de görülür. Rizeinsanı nerde olursa olsun, hem tulumu, hem de kemençeyi çalıp oynar. En yanık sevda türküleri(Uçan kuş tutulur mi / Sevda unutulur mi, Can çikti boğazuma / Geriye yutulur mi), en kıvrakhoron Rize’dedir ve bu özellikleri Rize’nin endemik bitkileri gibidir, başka hiçbir yerderastlayamazsınız.Derdini anlatamadığı zaman, dağlara seslenir; Oy dağlarum dağlarum / Dayma yanarağlarum... Atma türküleri her derdin devasıdır Rizeli’nin. En gizemli sözlerini, en beklenmedikyanıtları atma türkülerle vermiştir; Uşağum bilurmisin / Bana derler Kotana, Görür görmezbenzettum / Çam altında yatana... Rize’de herkes anadan doğma şairlik unvanını alabilir. Ne yazıkki ürünlerini gelecek kuşaklara yazıp bırakmayı alışkanlık edinmemişlerdir. Ama bu araştırmacılariçin bulunmaz bir kaynaktır.Rize’nin Tarihi GelişimiRize ilinin yazılı tarihine ilişkin dolaysız bilgiler, Ege’de yaşayan Milotos’lu denizcilerinyöreye yaptığı seferlerle başlar. M.Ö. 670’lerde Milatos’ların Karadeniz kıyılarında kurduklarıKolonileri Rize’ye kadar uzattıkları biliniyor. Med ve Persler’in de istilasına uğrayan bölge dahabu dönemde iyonluların dolayısıyla Grek Kültürünün etkisine girmiştir. İlkçağlarda PontusKrallığı'nın egemenliğine giren Rize yöresi XI. Yy’a kadar islâmi akımların etkisi dışında kaldı.XI. yy da Büyük Selçukluların yükselme döneminde Melikşah’ın (1072-1092) hakimiyeti altınagirdi. Ancak 1. Haçlı Seferinde (1096--1099) tüm Karadeniz kıyıları gibi Rize’de önce Bizans,daha sonra da Trabzon Rum Pontus İmparatorluğu’na katıldı. 1461 de Fatih Sultan Mehmettarafından Trabzon ile birlikte Osmanlı sınırları içine alındı. Bu yıllarda, Rize’nin Trabzon eyaletiBatum, Gonya Sancağıiçinde yer aldığı biliniyor. XVIIII. Yy’ın ikinci yarısında Trabzon eyaletinin bir sancak merkeziolan Batum Rusya’ya bırakılınca Rize sancak merkezi oldu. Birinci Dünya Savaşında Ruslartarafından işgal edilen Rize 2 Mart 1918’de işgalden kurtuldu ve 1924’de İl Merkezi oldu.20

Rize’den bir görünümA. 2 İl ve İlçe SınırlarıRizeArdeşenÇamlıhemşinÇayeliDerepazarıFındıklıGüneysuHemşinİkizdereİyidereKalkanderePazar21

İLÇELER22

Pdir.A. 3 İLİN COĞRAFİK DURUMUYeri ve SınırlarıooRize kuzeydoğu Anadolu’da; Doğu Karadeniz kıyı şeridinin doğusunda, 40P P-22’ ve 41P P-oo28’ doğu meridyenleri ile 40P P-20’ ve 41P P-20’ kuzey paralelleri arasında yer alır. BatıdanTrabzon’un Of, güneyden Erzurum’un İspir, Doğudan Artvin’in Yusufeli ve Arhavi ilçeleri ile2Kuzeyden Karedeniz tarafından çevrili olan Rize’nin göller hariç yüzölçümü 3922 kmPA. 4 İLİN TOPOGRAFYASI VE JEOMORFOLOJİK DURUMUDoğu Karadeniz kıyı sıradağları yayının kuzey yamacında yer alan Rize toprakları genelifade ile dağlık ve engebelidir. Ancak bu genel topografik durum dikey yönde bazı farklılıklar arzetmektedir. Bu nedenle Rize’nin topografyasını üç bölümde incelemekte fayda vardır.Kıyı Şeridi ve Alüvyon DüzlüklerÇok dar olan bu sahanın Rize topografyası içinde ayrı bir yeri vardır. Kabaca 80 kmuzunluğundaki kıyı şeridinin genişliği akarsu vadileri dışında ortalama 20-150 m. arasındadeğişmektedir. Çok sayıda akarsu tarafından kesilen bu şeridin en geniş düzlüklerini tabanseviyesi ovaları oluşturur. Tümüyle akarsuların getirdiği alüvyonlardan oluşan bu düzlükler,akarsuların denize kavuştuğu noktadan itibaren içeriye doğru 500-600 metreye kadar tabanseviyesi ovası şeklinde, 9-10 km’ye kadar da taraça düzlükleri şeklinde uzanırlar. Bu düzlüklerinkıyı boyunca olan genişlikleri ise yaklaşık olarak 200 m ile 1000 m arasında değişmekte oluphemen tamamı yerleşmeye sahip olmuştur. Bunlardan en geniş olanı Ardeşen ilçe merkezininyerleşim alanını oluşturan Fırtına Deresi’nin taban seviyesi ovasıdır.Yüksek kıyılar katogorisine giren Rize kıyıları genellikle sade bir görünüş arz eder. Kıyıçizgisi küçük boyutlu ve asimetrik girinti ve çıkıntılardan oluşur. Bütün bunların önüne kıyıdan 5-25 m, hatta bazen 150 m. Uzaklıkta ve boyutları 5-10-15 m arasında geniş ölçüde tahrip edilmişolmasına rağmen yer yer taraça ve falezlere de rastlanmaktadır.Derin Vadilerle Yarılmış Dağlık SahaTopografya kıyı düzlüğünün hemen gerisinde arızalanmakta ve yükselti birdenbire 150-200 m’ yi bulmaktadır. Buradan itibaren arazi, giderek daralan akarsuların orta çığırları boyuncaaldıkları sayısız kollar araziyi şiddetle aşındırmış ve çok arızalı bir görünüş kazandırmıştır. Keskinve birbirine yakın sırtlar, dik yamaçlı “V” profilli vadiler yaklaşık 2000 m yüksekliğine kadar olanbu sahanın karakteristik topografik görünüşünü oluştururlar.Yüksek Dağlık Saha ve Buzul TopografyasıKabaca 2000 m yükseklikten başlayan ve sahanın 3000-3200 m yüksekliğe kadar olankısımlarında topografya basık sırtlar, dik yamaçlı “U” profilli vadilerden oluşur. Dördüncü23

jeolojik zamanın buzul devrelerinde geniş ölçüde buzul aşındırmasına sahne olan bu sahada çoksayıda küçük boyutlu buz yalağı ve moren set gölleri mevcuttur.Bu sahanın yüksekliği 3000 m’ yi aşan kısımları Rize’ nin en sarp ve en arızalı kesiminioluşturmaktadır. Geniş ölçüde çıplak ve tamamen kayalık zirveler ile bunların arasındaki keskinsırtların yamaçları insanın gezmesini engelleyecek kadar diktir. Rize’nin en yüksek noktalarını busırtlar arsındaki zirveler oluşturur. Üzerinde hala buzul bulunan ve Rize topraklarının en yükseknoktası olan Kaçkar Tepesi (3937 m) ile Verçenik (üç doruk) Tepesi (3709 m), Koyun sokağıVacakar dağı (3458 m), Çaymakçur Tepesi (3420 m), Marsis Tepesi (3334 m) ve Aşağı KarataşTepesi (3322 m) bu zirvelerden bazılarıdır. Bu arızalı topografya Fındıklı ilçe merkeziningüneyinden itibaren sarplığını ve yüksekliğini kaybetmeye başlar.A. 5 JEOLOJİK YAPI VE STRATİGRAFİBölgesel Jeolojik YapıBölgesel jeoloji incelendiğinde, bölgede Paleozoikten itibaren üst Kretase’ye kadar karasalortamın hakim olduğu görülmektedir. Bundan sonra ise, magmatizmanın hakim olduğu sığ denizeltortular, da olsa tümü üst Kretase ve Tersiyer’ de temsil edilmiştir.Doğu Karadeniz bölgesi volkanik bir arktan oluşmuştur. Bunu oluşturan volkanizma, üstKretase’de önemli faaliyet göstermiş ve geniş alanları kaplamıştır. Trabzon’dan Hopa’ya kadarolan bu yay içindeki üst Kretase’de jeolojik kesit olarak dasit, bazalt ve tortul birimlerinardalanması görülür.Bu ardalanmada bazalt hakim, dasit yaygın ve tortullar da sınırlı olarakbulunmaktadır. Birbiri üzerine uyumlu olarak gelen bu birimler her kesitte bulunmayabilir.Özellikle, tortul birimler lokal olarak görülür. Bu bölgedeki tortullar tüfitleride içerdiğinden,genellikle “volkano-tortul” olarak adlandırılırlar. Bu birimin ortalama kalınlığı 100 m’ yigeçmektedir.Üst Kretase volkanitlerinin üzerine, uyumsuz olarak Eosen yaşlı volkanik oluşumlargelmiştir. Bu oluşumlar başlıca bazalt ve andezit olup, yine ince ara tabakalı tortulları daiçermektedirler. Daha ziyade kuzey bandını oluşturan bu oluşumların kalınlıkları 100-300 marasında değişmektedir. Eosen sonrasında (Oligo-Miyosen’de) ise granit intruzyonları oluşmuştur.Bu bölgede küçük mostraları görülmekle beraber, yüksek dağlar başlıca granittir. Yer yergranodiorit özelliği de gösteren bu birim birkaç yüz metre kalınlıktadır. Bunları takip edenPliyosen devresinde tekrar volkanik dayklar ve henüz tam çimentolaşmamış detritik tortullaroluşmuştur. Ancak, bunlar çok yoğun mostralar şeklinde olmayıp, küçük lekeler halindegörülürler. Kuvarternen’ de ise bölgede, moren, teras, çakıl ve düşük kotlarda kalın alüvyonbelirgin olarak görülür. Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA) tarafından hazırlanmışolan bölgenin jeolojik haritası Tablo A-1’de verilmektedir.StratigrafiHamurkesen Formasyonu (JLh)İnceleme alanında Kaçkar Granitoyidleri ile çevrelenmiş olan bazik volkanitler, yaşlarıkesin olmamakla birlikte benzer litolojik özellikleri ve stratigrafik konumu nedeniyleHamurkesen Formasyonu ile deneştirilerek aynı formasyon adı verilmiştir.Bazalt – andezit lav ve piroklastlarından oluşan birimde genelde piroklastlar egemendir. Tabakalıyapı göstermezler.Lavlarda yer yer kolonsu yapılar gözlenir.Birim granitoyidlerle kesilmişolduğundan alt ve üst dokanak ilişkileri görülmemektedir. Küçük mostralar şeklinde bulunan ÜstJura –Alt Kretase yaşlı resifal kireçtaşları ile de dokanakları kesin olmayıp, granitoyidlerleparçalanmıştır. Bazik volkanitlerin granitoyidlerle olan sınır kesimleri boyunca kontaktmetamorfizma etkileri görülür. Birimin kalınlığı yaklaşık 500 m. Kadardır.24

Formasyonun yaşı kesin olarak belirlenmemiştir. Ancak Doğu Pontidlerin genelinde ÜstJura – Alt Kretase yaşlı resifal kireçtaşlarının altında izlenen volkana-tortul karakterli buformasyonun Liyas – Dogger yaş aralığında geliştiği kabul edilmektedir.Berdiga Formasyonu (JKr)İnceleme alanında izlenen Üst Jura – Alt Kretase yaşlı resifal kireç taşlarına litostratigrafikbenzerlikleri nedeniyle Berdiga Formasyonu ile deneştirilerek aynı ad verilmiştir.Formasyon açık gri renkli resifal kireçtaşı ve kumlu kireçtaşlarından oluşur. Kaçkargranitoyidleri kireçtaşlarını kesmiş ve kontakt metamorfizmaya uğratmıştır. Bu nedenle diğerformasyonlara olan alt ve üst dokanak ilişkileri sağlıklı olarak görülmemektedir.Birim genelde Kaçkar Dağları yöresinde 10 – 30 m. kalınlıktadır. Ancak Varda Yaylayöresinde 200 m’ye kadar ulaşmaktadır.Formasyonun yaşı kesin olarak saptanamamıştır. Ancak Üst Jura – Alt Kretase yaşlı resifalkireçtaşlarına litolojik olarak benzememektedir.Ayrıca Liyas yaşlı volkanitlerin üzerindeizlenmesi ve yer yer de Üst Kretase yaşlı Çatak formasyonunun altında görülmesi nedeniylebirime Üst – Jura Alt Kretase yaşı verilmiştir.Çatak Formasyonu (Krü-1)İnceleme alanında İyidere, Derepazarı, Çamlıhemşin, Çayeli – Kaptanpaşa güneylerindegeniş bir alanda yüzeylenir. Ayrıca İkizdere – Güneyce, Varda Yayla, Ballıköy (Anzer) ve OvitGeçidi yörelerinde de izlenir.Çatak formasyonu bazalt – andezit karakterli lav ve piroklastlar ilekumtaşı, çamur taşı, marn ve silttaşı ara tabakalarından oluşan bazik volkano-tortul bir istifyapısına sahiptir. Birim genel olarak gri-yeşil renklidir.Çatak formasyonu resifal kireçtaşlarından oluşan Berdiga formasyonu ile uyumlu olup,dasit – riyodasit lav ve piroklastlarından oluşan Kızıl kaya formasyonu ile uyumlu olaraküstlenir.Birim kalınlığı 750-1000 m. arasında değişir.Formasyon içinde izlenen çamur taşı vemarn ara tabakaları yaş tayini için önemli klavuz seviyelerdir. Bu seviyelerin içerdiğimikrofosillere göre birime Koniasiyen – Santoniyen yaşı verilmiştir.Kızılkaya Formasyonu (Krü-2)Formasyon inceleme alanında, Çayeli – Madenköy ile İkizdere – Güneyce arasındaki biralanda ve Ardeşen – Tunca, Çamlıhemşin – Topluca yörelerinde yüzeylenmektedir. Birimgenellikle pembemsi gri ve gri – beyaz renkli riyodasit – dasitik lav ve piroklastlarından oluşur.Lavlarda kolonlu ve akıntılı (flüdal) yapılar izlenir. Piroklastik seviyeler formasyonun daha çoktavan kesimlerinde görülür.Kızılkaya formasyonu Çatak formasyonunun üzerine uyumlu olarak oturan Çağlayanformasyonu tarafından da uyumlu olarak örtülür. Birimin kalınlığı 400-500 m.civarındadır.Formasyon Turoniyen – Santoniyen yaşlı Çatak formasyonunun üzerinde uyumlu,Kampaniyen – Maestrichtien yaşlı Çağlayan formasyonu ile de üstten uyumludur. Bu nedenle yaşıgöreceli olarak Santoniyen – Kampaniyen yaş aralığında kabul edilmektedir.Çağlayan Formasyonu (Krü-3)Formasyon inceleme alanında Kalkandere güneyi, Güneysu çevresi, Çayeli – Madenköy,Aşıklar, Pazar – Başköy, Ardeşen – Köprüköy, Tunca, Fındıklı ve güneyi ile Çamlıhemşin –Topluca yörelerinde yüzeylenir.Çağlayan formasyonu bazalt – andezit lav ve piroklastlarıyla25

irlikte ara tabakalı kırmızı biyomikrit, marn ve kumtaşlarından oluşur. Formasyon, Kızılkayaformasyonunun üzerine uyumlu olarak gelir ve Eosen yaşlı Kabaköy formasyonu tarafındanuyumsuz olarak üstlenir.Birimin kalınlığı yaklaşık 800 m. Civarındadır. Birime, içerisindekikırmızı mikritik kireçtaşlarının içerdiği mikrofosillere dayanılarak Santoniyen – Kampaniyen yaşıverilmiştir.Çayırbağ Formasyonu (Krü-4b)Formasyon inceleme alanında, Ardeşen – Işıklı güneyinde ve Fındıklı Saat Köyüyörelerinde yüzeylenir.Formasyon yeşilimsi gri, pembemsi ve morumsu gri renk tonlarındagörülen riyolit – riyodasit lav ve piroklastlarından oluşur. Lavların soğuması sırasında oluşanprizmatik kolon yapıları ve tabakamsı akıntı yapıları iyi gelişmiştir.Çayırbağ formasyonu,Çağlayan formasyonunun üzerine uyumlu olarak üstlenir.Birimin kalınlığı 100-200 m. arasındadeğişir.Formasyonun üzerinde uyumlu olarak Kampaniyen – Maestrichtien yaşlı Bakırköyformasyonunun bulunması nedeniyle yaşı Kampaniyen Maestrichtien olarak kabul edilmektedir.Bakırköy Formasyonu (Krü-5a)İnceleme alanında Rize il merkezi ile Kalkandere ilçesi arasındaki bir alandayüzeylenir.Formasyon gri renkli marn, gri – beyaz renkli killi kireçtaşı, kumlu kireçtaşı ve azoranlarda kumtaşlarından oluşur. İnce orta kalınlıkta bir tabaka yapısı mevcuttur.Birimin kalınlığı100-250 m. arasında değişir.Bakırköy formasyonu Doğu Pontid kuzey zonunda, içerdiğimikrofosillere göre Maestrichtien – Paleosen geçişli olması nedeniyle ayrı bir önem taşır.Kaçkar Granotoyidleri I,II (& ,& )Doğu Karadeniz bölgesinin doğu kesiminde yer alan ve bölgenin en yüksek zirvelerinioluşturan Kaçkar Dağları, granitoyidlerin yaygın olarak izlendiği yerlerdir.Kaçkar granitoyidlerigranitten gabroya kadar değişim göstermekte ve Jura öncesi dönemden Eosen sonuna kadar birçokmagmasal evrede yerleşmektedir.İnceleme alanında Üst Kretase volkanitleri içerisinde sokulum yapmış ve dokanaklarıboyunca kontakt metamorfizma meydana getirmiş olan granitoyidler Kaçkar granitoyidi I (&)olarak ayırdedilmiştir(GÜVEN –1993). Bu genç intrüzifler çevrelerinde genellikle epitermal altıncevherleşmeleri açısından ilginç olan hidrotermal ayrışma zonları meydana getirmişlerdir.Kabaköy Formasyonu (Ev)Kabaköy formasyonuna ait tipik yüzeylenmeler Rize il merkezi, Kalkandere, Çayeli, Pazaryörelerinde izlenmektedir.Formasyon masif ve düzensiz katmanlanma gösteren andezitik ve yeryer de bazaltik lav, tüf, breş ve aglomeralardan oluşmuştur. Birim içinde boyutları birkaç cm. den1m. ye kadar değişen volkanik kökenli bloklar yer almaktadır.Birimin alt sınırı Bakırköy formasyonu ile geçişli ve uyumludur. Ancak bu dokanak Rizeyöresi hariç inceleme alanının diğer kesimlerinde tektonik olarak gelişmiştir. Kabaköyformasyonunun üzerine açısal uyumsuzlukla Sarmasiyen yaşlı Pazar formasyonu oturur.Biriminkalınlığı 800 m.dir.Formasyonun yaşını doğrudan verebilecek faunaya rastlanamamıştır. Bunedenle yaş, örttüğü Üst Kretase – Lütesiyen yaşlı çökellerin yaşına göre Üst Eosen olarakkabullenilmiştir.26

Pazar Formasyonu (Mp)İnceleme alanında Pazar ilçesinin Yemişli Köyü, Ocaklı Köyü, Derebaşı, Akmescit veBülep Mahallesi ile Çayeli güneyinde Çataklıhoca, Apdullahhoca ve Kula Köyleri yörelerindeyüzeylenmektedir. Birim en güzel Pazar dolaylarında yüzeylendiği için yazarlar tarafından Pazarformasyonu olarak adlandırılmıştır.Formasyon tabanda yer yer çakıltaşları ile başlayıp, üste doğru kumtaşı, kumlu kireçtaşı vekireçtaşı ara katmanları içeren gri renkli marn ardalanmasıyla devam eder. Birimin en üstkesimleri kum, çakıltaşı ve kaya parçaları içeren kırmızı renkli kil ve çamurlarla son bulur.Çakıllar kötü boylanmış olup, boyutları birkaç cm. ile 20–30 cm. arasında değişmektedir.Pazarformasyonu açısal uyumsuzlukla Kabaköy formasyonu üzerine oturur. Birimi yersel olarakHamidiye formasyonunu uyumsuzlukla örter.Birimin kalınlığı 30–100 m. arasındadeğişmektedir.Formasyonun kumtaşı, kireçtaşı ve marn seviyelerinde bol olarak makro ve mikrofauna gözlenmiştir. Faunaların ayrıntılı paleontolojik incelenmesi ÖZSAYAR (1977, 1980, 1983ve 1984 ) tarafından yapılmış olup birime Sarmasiyen yaşı verilmiştir.Hamidiye Formasyonu (PI)Formasyon Hamidiye, Değirmen dere, Ardeşen–Çamlıhemşin yol kavşağı ile ElmalıMahallesi arası, Düz Mahalle ve Pirinçlik yöresinde yüzeylenmektedir. Birim en güzel kesitleriniHamidiye Köyü dolaylarında görüldüğü için Hamidiye formasyonu olarakadlandırılmıştır.Hamidiye formasyonu kötü katmanlanma gösteren, kum ve kil mercekleri içerik,gevşek çimentolu çakıl taşlarından oluşmuştur. Çakıl boyutları birkaç cm. den 30 – 40 cm. yekadar değişmektedir. Çakıllar volkanik kökenli olup, kötü boylanmıştır. Birim genelde yataykonumdadır.Formasyonun alt sınırı Sarmasiyen yaşlı Pazar formasyonu ile uyumsuzdur. Birimi seki vealüvyonları uyumsuz olarak örter.Hamidiye formasyonunun yaşını doğrudan verebilecek birfaunaya rastlanmamıştır. Birim Sarmasiyen yaşlı Pazar formasyonunu uyumsuzlukla üstlendiğiiçin Pliyo-Kuveterner ? yaşlı olarak kabul edilmiştir.Çağrankaya Formasyonu (Ma , Obs)Çağrankaya formasyonu andezit, andezitik tüf (Ma) ve obsidyenlerden (Obs) oluşmuştur.Andezitler koyu gri – siyahımsı, andezitik tüfler ise, açık renkli olarak izlenirler. Andezitlertektonikten hiç etkilenmemiş olup, yataya yakın bir konumdadırlar. Andezitik tüfler belirgintabakalı yapı gösterirler. Obsidyenler siyah ve kahve renklidir. Uzaktan bakıldığında curuf yığınıgibi görülürler. Yol yarmalarında andezitik tüfler içindeki obsidyen bacaları net olarakizlenmektedir.Formasyonun kalınlığı, andezitik tüfler için 150 m, obsidyen için 50–100 m. olarakbelirlenmiştir.Çağrankaya formasyonunun yaşı Oligosen–Miyosen olarak tahmin edilmektedir.Alüvyonlar ve Sekiler (AI)Alüvyonlar ve sekiler daha çok büyük dere yatakları ile denize yakın kesimlerdeizlenmektedir. Bunlar alttaki yaşlı birimlerden türeyen değişik boyuttaki volkanik kökenli kum veçakıllardan oluşmuş, kötü boylanmalı güncel oluşuklardır.Rize ili yöresinde iki seki seviyesisaptanmıştır.27

Yapısal JeolojiPontid tektonik birliğinde yer alan inceleme alanında büyük ölçekli kıvrımlı yapılargelişmemiştir.Bölgede genellikle kırık tektoniği egemen olup, yaklaşık KD–GB doğrultulu büyükölçekli faylar gelişmiştir. Ayrıca sismik kesintilerin incelenmesi sonucu kıta sahanlığı ve kıtayamacında da fayların oluştuğu gözlenmiştir. Büyük ölçekli faylaşma nedeniyle inceleme alanındaÜst Kretase yaşlı Çağlayan formasyonu ile Eosen yaşlı Kabaköy formasyonu tektonikdokunaklıdır.İnceleme alanının da içinde yer aldığı Pontidler, erken Alpin dönemine ait Austrik, OrtaAlpın dönemine ait Anadolu ve Geç Alpın dönemine ait Attik tektonik fazların etkisindekalmıştır.Granitik kayaçların yerleşimi de orojenik faaliyetlerle ilişkili olup, Kaçkar granitoyidi I’in yerleşimi Üst Kretase sonları veya Paleosen, Kaçkar granitoyidi II’ nin yerleşimi ise Eosensonları veya Oligosen’ de gelişmiştir.Tektonik ve DepremsellikAnadolu’daki sismik faaliyetler, yarımadayı çevreleyen tektonik katmanların görelihareketleri sonucunda oluşmaktadır. Bu hareketler çoğunlukla Kuzey Anadolu ve Doğu Anadolufay hatları üzerinde meydana gelmektedir. Sözü edilen iki fay, Türkiye’deki iç deformasyonlar vetektonik hareketlerin başlıca nedenleri olarak kabul edilmektedir. Bu iki faydan Kuzey Anadolufayı, dünyadaki en aktif geçiş fayı olarak kabul edilmektedir.Bayındırlık ve İskan Bakanlığı’na bağlı Deprem Araştırma Merkezi’nin yaptığısınıflandırmaya göre Türkiye’de beş deprem bölgesi bulunmaktadır. Rize bölgesi dördüncü derecedeprem bölgesinde yer almakta ve düşük deprem tehlikesi göstermektedir. Bölgede, son yüzyıldayalnızca bir önemli deprem (Richter ölçeğine göre 4-5.7 şiddetinde) kaydedilmiştir.YARARLANILAN KAYNAKLAR1-Rize Belediyesi,20062-Ardeşen Belediyesi,20063-Çamlıhemşin Belediyesi,20064-Çayeli Belediyesi,20065-Derepazarı Belediyesi,20066-Fındıklı Belediyesi,20067-Güneysu Belediyesi,20068-Hemşin Belediyesi,20069-İkizdere Belediyesi,200610-İyidere Belediyesi,200611-Kalkandere Belediyesi,200612-Pazar Belediyesi,200613-MTA Trabzon Bölge Müdürlüğü verileri, 199614-Bayındırlık ve İskan Müdürlüğü ,200628

B. 1 ENERJİ KAYNAKLARIB. 1. 1 Güneş(B) DOĞAL KAYNAKLARRize’de genellikle hava parçalı bulutlu ve yağmurlu olup Yılda ortalama 50-54 gün tamgüneşli geçmektedir. İklime bağlı olarak ;Güneş Enerjisi kullanılmamaktadır.B. 1. 2 Su Gücüİl sınırları içerisinde İkizdere İlçesi ve Doğankent su kaynakları enerji üretimi amacıylakullanılmaktadır.B. 1. 3 KömürRize İlinde kömür rezervi bulunmamaktadır.B. 1. 4 Doğal GazRize İlinde doğal gaz rezervi bulunmamaktadır.B. 1. 5 Rüzgarİlin yıllık ortalama rüzgar hızı 2.64 m/sn’ dır. Rüzgar enerjisi potansiyeli için yapılanincelemeler, Rize İlinin yeterli rüzgar gücüne sahip olmadığını ortaya koymuştur. Kuvvetlirüzgarlı gün sayısı olarak bilinen rüzgar hızının 10.8 m/sn ile 17.1 m/sn arasında olduğu günlerdir.B. 1. 6 BiyokütleBiyogaz: gübre, bitkisel atık ve benzeri organik atıkların oksijensiz ortamda fermanteolması sonucu meydana gelen yanıcı bir gazdır.Biyomas tabiri ise bitkisel ürünlerin, hayvan ve orman atıklarının, şehir ve endüstriatılarının çevirimi yoluyla enerji elde etme metodudur.İlimizde Biyogaz enerjisinden yararlanılmamaktadır.Biyomas olarak da çok az miktardafındık kabuğundan yararlanılmaktadır.B. 1. 7 PetrolRize İli sınırları içerisinde petrol rezervi bulunmamaktadır.B. 1. 8 Jeotermal SahalarRize İli sınırları içinde jeotermal saha bulunmamaktadır.29

PPPB. 2 BİYOLOJİK ÇEŞİTLİLİKRize İlindeki Flora ve Fauna için Bölüm F.2 –F.3’e bakınız.B. 2. 1 OrmanlarRize İli orman varlığı, Türkiye orman varlığının % 0.8’ ini teşkil etmektedir. Rize İlindeorman varlığı aşağıdaki gibidir.Toplam Ormanlık Alan78180,0 haVerimli Ormanlık Alan10660,5 haVerimsiz Ormanlık Alan67519,5 ha3Toplam Orman Serveti4418359 mP3Yıllık Ortalama Artım76954 mP3Yıllık Ortalama Eta6.000 mPKaynak : Orman İşletme Müdürlüğü RİZEPAğaç türleri genel olarak 800-900 rakımlara kadar kayın, gürgen, kızıl ağaç ve az miktardakestane, kara ağaç gibi yapraklı ağaçlardan oluşmakta 900-1000 m rakımdan sonrasında ladin,göknar, ladin kayın ve göknar karışık meşelerden oluşmaktadır. Az miktarda olsa sarıçam(ikizdere) ağaç türü de bulunmaktadır.B.2.1.1 Odun Üretimine Ayrılan Tarım Alanları :İlimizde odun üretimine ayrılan tarım alanı bulunmamaktadır.B. 2. 2 Çayır ve Meraİlimizde mevcut çayır ve meraların alanı 72.033 hektardır. Mevcut çayırlar şahıslara aitolup, gübreleme yapılmakta, otlar biçildikten sonra kurutularak saklanmaktadır. Meralar ise 1500-2000 m yükseklikteki yaylalarda bulunmaktadır. İlimizde yaylacılık yaygın bir şekildeyapılmaktadır. Mayıs-Haziran aylarında çıkılan yaylalardan Eylül-Ekim aylarında dönülmektedir.Mevcut meralar alan olarak fazla olmasına rağmen ot verimi fazla değildir. Bununnedenleri şöyle sıralanabilir;1-Erken ilkbaharda yani otların büyüme başlangıcında serbest otlama yapılması.2-Otlatmanın hava şartlarına bağlı olarak yapılması ve meralara dinlenme imkanınınsağlanması.3-Meraların ot veriminin artırılması için gübreleme ve münavebeli otlatma yapılmaması.4-Sonbaharda otlatmanın erken sona erdirilmesi ve böylece otların kışa kuvvetli girmesininsağlanması.5-Meraların yerleşim yerine uzak ve hayvanların su içmesi için gerekli olan suluk (sıvat)ların bulunmadığı parsellerde otlatmanın az olması buna karşılık su kaynağının bulunduğuparsellerin ağır otlatılması.Çözüm Yolları1- Meralarda otlatma yapan yayla halkının çiftçi toplantıları ile eğitilerek hayvanlarınilkbaharda erken meraya sokulmasının önlenmesi ve sonbaharda otlatmaya erken sonverilmesi.30

2- Hava şartlarının imkan verdiği ölçüde münavebeli otlatmanın yapılması . (Sisli ve soğukhavalarda ovadaki meralarda, güneşli havalarda ise yüksek kısımlardaki meralarda otlatmayapılmaktadır.)3- Hayvanların meraya giderken ve gerekse otlarken su içebilmesi için uygun yerlere sulukyapılması böylece meraların üniform otlatılması.4- İlimizdeki bazı yaylalara 4-6 saat yolu ile gidilmekte olup bu yaylaların yolu yapıldığıtaktirde meralardan daha kolay faydalanılması sağlanacaktır.Arazi varlığı ve kullanmabiçimi tablo B.1.de verilmiştir.B. 2. 3 Sulak AlanlarRize İlinde sulak alan yoktur.B.2.4.Flora:İlimizdeki Flora ile ilgili geniş bilgi F.2. bölümünde verilmiştir.B.2.5.Fauna:İlimizdeki Fauna ile ilgili geniş bilgi F.3. bölümünde verilmiştir.B. 2. 6 Milli Parklar, Tabiat Parkları,Tabiat Anıtı,Tabiatı Koruma Alanları ve DiğerHassas Yöreler:Kaçkar Dağları Milli ParkıKaçkar Dağları Milli Parkının ye aldığı Kaçkar Dağları, Doğu Karadeniz Bölgesi’ndeDilek, Bulut ve Soğanlı Dağları arasında bulunmakta ve Rize dağlarının önemli bir kesiminioluşturmaktadır.Kaçkar zirvesi 3.932 m ile Türkiye’nin en yüksek noktalarından birisidir. Kaçkardağlarındaki ikinci yüksek nokta ise Verçenik zirvesidir. (3.709 m).Milli Park, Rize İl sınırları içerisinde olup, parkın kuzey sınırı Çamlıhemşin İlçemerkezinden 16 km uzaklıktadır. Güneyde Fırtına deresini takip eden Milli Park sınırı, Karagölbuzulunu da içine alıp güneye kıvrılır. Kaçkar Dağları’nın güney sırtları, milli parkın da güneysınırlarını oluşturmaktadır. Palovit Deresi ve Ayder Platosu parkın kuzey sınırlarını çizerken,Olgunlar köyü parkın doğu sınırını oluşturmaktadır. Bu sınırlar ile Kaçkar Dağları Milli Parkıtoplam olarak 51.550 ha’ lık bir alanı kaplamaktadır. Milli Park Kanununa göre “Milli park,bilimsel ve estetik bakımdan, milli ve milletler arası ender bulunan tabii ve kültürel kaynakdeğerleri ile koruma, dinlenme ve yaban hayatı özelliğine sahip, manzara bütünlüğü içinde halkındinlenme ve eğlenmesine uygun tabiat parçalarını da ifade etmektedir.T.C Orman Bakanlığı’nındeklarasyonuna göre, bu bölgenin milli park olarak ilan edilmesinin başlıca sebebi,Kaçkar8Dağları’nda bulunan buzullardırP P. Kaçkar Dağları’nda buzullardan başka, birçok buzul gölleri vebuzul vadileri de bulunmaktadır.Milli Parklar Kanunu ve ilgili yönetmeliklere göre, milli parkların gelişimi ve yönetimikonusunda bir master planı çalışması yapılmalıdır. Bu master planda, parkın özelliklerianlatılırken, değerli kaynakların korunması ve kullanılması ile ilgili ileler belirlenmelidir. 1994yılında ilan edilen Kaçkar Dağları Milli Parkı için henüz bir master planı hazırlanmamıştır. T.C.Orman Bakanlığı Milli Parklar ve Av-Yaban Hayatı Genel Müdürlüğü’nün, Kaçkar Dağları MilliParkı Master Plan çalışmasına 1998 yılının ortalarında başlaması beklenmektedir. Ancak yapılanön çalışmalara göre, zengin doğal kaynaklarından dolayı park içerisindeki en önemli gelişme dağturizmi olacaktır. Parkta birçok yayla olması nedeniyle bölgenin yaz kampçılığı açısında birmerkez olması planlanmaktadır. Planlama çalışmalarına göre parkta kamp alanları, günlük ziyaretyerleri, dağcılık ve yayla turizm alanları bulunacaktır. Bu tip düzenlemeler ile, çok sayıda turist,31

dağcı ve akademisyenin önümüzdeki birkaç yıl içerisinde bölgeyi ziyaret etmeleri beklenmektedir.Batıdan Fırtına deresi ve doğudan Kaçkar deresi ile çevrilmiş olan parkta, flora ve fauna açısındanzengin bitki türlerini bünyesinde barındıran birçok vadi bulunmaktadır.Yapılacak olan master plançalışmaları Milli Parklar Kanunu’nda belirtilen hususlar doğrultusunda yürütülecektir. Bubağlamda, Milli Parklar Kanunu 14. Maddesinde park sınırları içerisinde kısıtlama getirilen bazıaktiviteler sıralanmaktadır. Buna göre Milli Park sınırları içerisinde:a. Ekolojik dengeyi bozabilecek her türlü gelişme,b. Yaban hayatını tahrip edecek her türlü hareket,c. Bu sahaların özelliklerinin kaybolmasına veya değiştirilmesine sebep olan veyaolabilecek her türlü müdahaleler ile toprak, su ve hava kirlenmesi ve benzeri çevresorunları yaratacak iş ve işlemler,d. Tabii dengeyi bozacak her türlü orman ürünleri üretimi, avlanma ve otlatma,e. Onaylanmış planlarda belirtilen yapı ve tesisler dışında kamu yararı açısındanvazgeçilmez ve kesin bir zorunluluk bulunmadıkça herhangi bir tesis ve yapının kurulmasıyasaktır.Master plan çalışmaları boyunca, Kaçkar Dağları Milli Parkı’nda bu kısıtlamalar geçerliolacaktır. Özellikle Hemşin ve Palovit reglatörleri dikkate alındığında, bu yapıların MilliParkın kuzey sınırından yaklaşık 1,5 km içeride olduğu görülmektedir. Bu noktada Milli Parksınırı, tarihi bir yapı olan Zilkale’yi de içine alacak şekilde bir yay çizmektedir. Milli Parkplanlamacılarının bu değerli yapıyı da park sınırları içerisine dahil etmeleri beklenen birdurumdur. Ancak, park sınırlarının salt bu yapının da park içerisinde kalması amaçlanarakgenişçe bir yay çizmek zorunda kaldığı da açıkça ortadadır. Park sınırının bu şekilde çizilmesininyegane nedeninin Zilkale’yi de parka dahil etmek olduğu anlaşılmıştır.Tabiatı Koruma Alanları ve Tabiat ParklarıKaçkar Dağları milli Parkı’na ek olarak, Ayder’deki orman içi dinlenme tesisi veÇamlıhemşin ilçesinde bulunan Şen yuva yakınlarındaki orman içi su ürünleri üretme tesisleri deÇevre ve Orman Bakanlığı tarafından koruma alanı olarak ilan edilmiştir. Ayder’deki 5 ha’lık biralanı kaplayan ve C Grubu dinlenme alanına dahil tesis de 1974 yılında koruma alanı olarak ilanedilmiştir. Ancak şu anda tüm Ayder bölgesi Kaçkar Dağları Milli Parkı Sınırları dahilindedir.B. 3 TOPRAKYöresel Toprak TürleriRize İlinde farklı iklimsel, topografik ve jeolojik (anakaya materyali) koşullar nedeniyledeğişik toprak grupları oluşmuştur. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü (KHGM) tarafından yapılankapsamlı arazi çalışmalarına göre, Rize toprakları altı ana grupta toplanmaktadır; alüvial topraklar,kolüvial topraklar, kırmızı-sarı podzolik topraklar, gri-kahverengi podzolik topraklar, kireçsizkahverengi orman toprakları ve yüksek dağ çayır toprakları (KHGM, 1993).Rize İlindeki Toprak KullanımıRize İlindeki toprak kullanımı üç ana kategoride toplanabilir (Tablo B.3). Buna göre ildekitoprakların yarıdan fazlası ormanlarla kaplıdır. Tarım alanları, çayır ve mera da İldeki toprakkullanımının önemli bileşenlerindendir.Torak kullanım kategorilerine ilişkin bilgiler aşağıdakiparagraflarda sunulmaktadır.32

horizonuhorizonuTarım ArazileriRize İlinin tarım alanları (81.131 ha) toplam arazinin yaklaşık % 20’sini oluşturmaktadır.Rize’deki ortalama yıllık yağış miktarının 2.000 mm’nin üzerinde olması nedeniyle tarımarazilerinde sulama yapılmamaktadır. Rize İli toprakları verimlilik açısından oldukça fakirdir. İlintarım alanlarının sadece % 13,5’i ilk dört arazi kullanma kabiliyeti sınıfında yer almaktadır. Bubağlamda, tarım arazilerinin büyük bir kısmı tarıma elverişli olmayan V., VI., VII. Ve VIII. Sınıftopraklardan oluşmaktadır. Yapılan incelemeler sonucunda, İldeki toplam tarım arazisinin %48.5’in VI.sınıf % 38.0’in ise VII. Sınıf olduğu tespit edilmiştir. Buna ek olarak, tarım arazilerinin% 70’ inden fazlası su erozyonu, yetersiz toprak derinliği ve yetersiz drenajdan doğan sorunlarlakarşı karşıyadır.Çayır ve MeralarRize İli toplam arazi varlığının yaklaşık %18.5’i çayır ve meralardan oluşmaktadır(72.033). Bu alanların büyük çoğunluğu yüksek dağlarda bulunmakta olup yetersiz toprakderinliği, yetersiz drenaj ile kontrolsüz ve aşırı otlatma sonucu artan erozyondan kaynaklanansorunlar ile karşı karşıyadır. Çayır ve meraların sadece çok küçük bir kısmı (yaklaşık % 1) sulakalan sınıfına girmektedir.Ağaçlık Araziler ve OrmanlarRize İlindeki arazi varlığının en önemli kısmını (%52,3) ağaçlık ve ormanlık alanlaroluşturmaktadır. Ormanlık alanların yaklaşık % 85’i geniş yapraklı ve karışık çam ormanlarındanoluşmuştur. Arazi eğiminin çok dik olması sonucu meydana gelen toprak erozyonu, ormanlıkarazilerin en önemli problemlerinden birisidir.Bölgenin Büyük Toprak GruplarıKireçsiz Kahverengi Orman TopraklarıKireçsiz kahverengi orman toprakları, A(B)C profilli topraklardır. Bu toprakların Ahorizonu iyi oluşmuş olup gözenekli bir yapıya sahiptir. A horizonundaki organik maddegenellikle asidik karakterlidir; ayrı bir tabaka veya minarellerle zayıf bir karışım oluşturulabilir.(B) horizonu kahverengi veya koyu kahverengi olup, kil birikimi yok denecek kadar azdır. (B)horizonunun taban doygunluğu azdan (%60’dan az) orta dereceye doğru değişmektedir. Butopraklarda pH derinlikle birlikte düşüş gösterir ve yer yer 6,5’in altına iner. Kireçsiz kahverengiorman topraklarının derinlikleri 20-50 cm arasında değişmektedir.Kırmızı-Sarı Podzolik TopraklarKırmızı-sarı podzolik topraklar 600-650 m yüksekliğe kadar çıkmaktadır. Tarımalanlarının büyük bir kısmı, A,B,C horizonları bu toprak grubuna dahildir. Bu toprak grubunda ABoBhorizonunda organik madde azdır. Diğer yandan AB1B ince ve koyu renklidir. AB2Bise asidik karakter göstermektedir. B horizonu ise kırmızı ve sarı arasında bir renge sahiptir veyuvarlak köşeli blok yapıdadır. B horizonunun taban doygunluğu % 40’dan düşük olup, artanderinlikle azalmaktadır.Kırmızı Dağ ve Çayır Toprakları33Orman kuşağından daha yukarıda olan yüksek dağ ve çayır topraklarının belli bir profilleribulunmamaktadır. Organik madde yönünden zengin olan üst topraklar gözenekli bir yapıyasahiptir. Bu topraklar genel olarak, sığ ve taşlı olmakla birlikte çayır vejetasyonu ile örtülmüştür.

Tarım AlanlarıRize İli tarımsal üretimi, bölgede hakim olan iklimsel ve topografik özellikler nedeniyleoldukça sınırlıdır. Rize’deki toplam arazi varlığının büyük kısmının koruluk ve ormanlık olmasınedeniyle tarım yapılabilecek arazi miktarı azdır. İl genelinde tarım, düzlük arazilerde ve kıyıkesimlerde yapılmaktadır. İldeki tarım arazileri İlin toplam arazi varlığının sadece %20,7’sinioluşturmaktadır. Buna ek olarak, mevcut arazilerinin de düşük kaliteli olması, İlde ziraifaaliyetlerin çok sınırlı miktarda ve ancak özel tarımsal teknikler kullanılarak yapılmasını zorunlukılmaktadır. İldeki tarım alanlarının büyük kısmında çay ve fındık tarımı yapılmaktadır. (bk.TabloB.4)Çay ve FındıkTablo B.4’den görüleceği gibi, Rize İlinin tarım arazilerinin büyük bir kısmı (%85) çay vefındık tarımı için ayrılmış durumdadır. Bu sebeple, çay ilin en önemli tarımsal ürünü olup ülkeüretiminin %60’ı Rize’den karşılanmaktadır.270-Tarım Alanlarının Kullanılış Amaçlarına Göre Dağılımı[Tarım İl Md.]2006Tarla AlanıSebzelikler Meyvelikler Bağlar Zeytinlikler Ekilen(ha) (ad) (ağ/ad) (ha) (ha)Toplam 489,34 1.611.075 24.890 859MERKEZ 67,7 109.874 5.410 120ARDEŞEN 63 184.605 3.500 118ÇAMLIHEMŞİN 96 22.650 93ÇAYELİ 19,9 31.353 8.200 4DEREPAZARI 7,34 14.765 30 5İLÇEFINDIKLI 65 1.056.683 4.100 58GÜNEYSU 14,05 18.670 2.030 30HEMŞİN 11,3 4.265 14İKİZDERE 51 16.295 20 360İYİDERE 30,5 12.835 200 11KALKANDERE 54,9 30.700 50 25PAZAR 8,65 95.680 1.350 21Kaynak: Tarım İl Müdürlüğü 2006Nadas(ha)B. 4. SU KAYNAKLARIB. 4. 1 İçme Suyu Kaynakları ve BarajlarRize içme suyu arıtma tesisine ham su, Poşut Deresi ve Ilıca Deresi üzerinde yapılmış olansu alma yapılarından (regülatör) temin edilmektedir. Poşut ve Ilıca derelerinin suyu, su almayapılarının bulunduğu yerde tortusuz ve kokusuz durumdadır. Her iki derenin drenaj havzasıiçinde herhangi bir yerleşim yeri, sanayi ve endüstriyel kuruluş bulunmadığından, bu alan içindeönemli bir yapay kirlenme söz konusu değildir.Rize’de içme suyu amaçlı baraj bulunmamaktadır.34

Bölge No Havza Kodu İli İlçesi22TRABZON22TRABZON22TRABZON22 RİZE22 RİZE22 RİZERİZE İLİNDE TAHSİSİ İSTENEN İÇMESUYUKAYNAKLARIPLANLAMA ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜNE ULAŞMIŞTALEPLERİKİZDEREARDEŞENGÜNEYSUKot(m)Talepedilensu(l/s)1900 100430 800688 -7301000AkarsuAdıBaltacı-MakiÇağlayan-MembaSalarha-Poşut D.Çağırankaya-Ilıca D.MevkiiGüneyceYaylası-SellerderesikaynaklarıLazomezrasıSon güncelleme tarihi 22.05.2006dır.TahsisinKimeYapıldığıGüneyceBelediyesiArdeşen,Fındıklı vePazarBelediyeleriRizeBelediyesiKullanımAmacıİçme suyuİçme suyuİçme suyuB. 4. 2 Yer Altı Su KaynaklarıRize İlinde yer altı suyu hemen hemen bütün önemli akarsuların ve derelerin mansapkesimindeki alüvyon sahalarda meydana gelmektedir.Yer altı suyu temin edilen bazı önemliakarsuların akifelerinde D.S.İ.’ce yapılan çalışma sonuçları aşağıda verilmiştir.Yer altı suyu (ildeki toplam emniyetli rezerv)Toplam su potansiyeli3: 100,0 hmP P/yıl3: 4568,5 hmP P/yılDoğal göl yüzeyleri: 224,0 haBüyük deniz gölü : 7,0 haGöleteği gölü : 7,0 haSarıncaf gölü : 6,0 haBalıklı göl : 7,0 haÇınacar gölleri : 11,0 haSefkar gölleri : 8,0 haKapılı göller: 13,0 haSuluk gölü : 7,0 haAnbar gölü : 8,0 haDiğerleri: 150,0 haAkarsu yüzeyleri: 980,0 haİyidere: 160,0 haTaşlıdere: 100,0 haBüyükdere : 50,0 haFırtına deresi: 275,0 haÇağlayan deresi: 100,0 haOrtaköy deresi: 75,0 haDiğerleri: 220,0 haToplam su yüzeyi:1204,0 ha35

B. 4. 3 AkarsularRize ilinin başlıca akarsuları; İyidere, Taşlıdere, Büyükdere, Yeşildere, Fırtına Deresi,Çağlayan Deresi, ve Ortaköy Deresi’dir. Yerüstü suyunu oluşturan bu akarsular ve diğer küçükakarsuların il çıkışı toplam ortalama akımları 5 310,0 hm³/yıl’dır.İyidere : 1 124,0 hm³/yılTaşlıdere : 700,0 hm³/yılBüyükdere : 450,0 hm³/yılYeşildere : 369,0 hm³/yılFırtına Deresi : 1 460,0 hm³/yılÇağlayan Deresi : 323,0 hm³/yılOrtaköy Deresi : 227,0 hm³/yılDiğerleri : 657,0 hm³/yılTOPLAM : 5 310,0 hm³/yılha’dır.Yerüstü suyunu oluşturan bu akarsular ve diğer küçük akarsuların toplam yüzeyleri ise 980İyidere : 160,0 haTaşlıdere : 100,0 haBüyükdere : 50,0 haYeşildere : 70,0 haFırtına Deresi : 275,0 haÇağlayan Deresi : 100,0 haOrtaköy Deresi : 75,0 haDiğerleri : 150,0 haTOPLAM : 980,0 haB.4. 4 Göller ve GöletlerRize ilinin başlıca gölleri; Büyükdeniz Gölü, Göleteği Gölü, Sarıncaf Gölü, BalıklıGölü, Çınacar Gölleri, Sefkar Gölleri, Kapılı Gölleri, Suluk Gölü, Anbar Gölü’dür. Diğer küçükgöllerle birlikte bu göllerin toplam yüzeyleri 224 ha’dır. Rize’de gölet yoktur.Karagöl : 7,0 haGöleteği Gölü : 7,0 haSarıncaf Gölü : 6,0 haBalıklı Gölü : 7,0 haÇınacar Gölleri : 11,0 haSefkar Gölleri : 8,0 haKapılı Gölleri : 13,0 haSuluk Gölü : 7,0 haAnbar Gölü : 8,0 haDiğerleri : 150,0 haTOPLAM : 224,0 ha36

P(M)PlükB.5. MİNERAL KAYNAKLARB.5.1.Sanayi MadenleriRize ili, endüstriyel hammaddelerden sadece seramik sanayii (kil+kaolen) vegranit+mermer açısından potansiyele sahiptir.Bölgede yapılan çalışmalar sonucunda 5 adetseramik ve 7 adet de inşaat sanayii hammaddesi olarak 12 adet yatak ve zuhur tesbitedilmiştir.Seramik sanayii hammaddelerinden kaolen ve kil yatakları Pazar-Ardeşen-Fındıklıilçelerinde sahile yakın kesimlerde yer alırlar. İnşaat sanayii hammaddelerinden granit-mermeryatakları ise İkizdere çevresinde yer alırlar. Bunlardan başka sadece Ardeşen’in güneyinde birgabro-mermer yatağı mevcuttur. Seramik sanayii hammaddelerinden kaolen yataklarından 2’sinderezerv hesabı yapılmış ve toplam 683.000 ton (G+M+Mm) rezerv tesbit edilmiştir. 2 adet kilyatağında ise 610.000 ton (M) rezerv tesbit edilmiştir. Bu hammaddelerden kaolen ve killerseramik sanayiinde kullanılabilir niteliktedir. İnşaat sanayii hammaddelerinden granit-mermerlerin33toplam rezervleri 23.705.000 mP dolayındadır. Gabro-mermerler ise 6.895.000 mP (M) birrezerve sahiptir.ler.B.5.2.Metalik Madenlerİlimizde, metalik madenler açısından en önemlisi Çayeli İlçesinde bulunan bakırmadenidir. Çayeli Bakır İşletmesi hakkında detaylı bilgi aşağıda verilmiştir.ÇAYELİ BAKIR İŞLETMELERİ A.Ş.Personel sayısı: 378Toplam yatırım: 216 milyar dolarÇayeli Bakır İşletmelerinden Genel Görünüm37

Üretim: 2002 verilerine göre;Bakır konsantre-132.000 tonÇinko konsantre- 64.700 tonİşlenen cevher-895.424 tonSermaye Ortaklığı: %55 INMET%45 ETİBANKRezerv Hesaplamaları:% 2.5 Bakır eşdeğeri kullanılarak hesaplanan görünür rezerv miktarı 15.9 milyontondur. Görünür rezervin ortalama tenörü % 3.58 Bakır (Cu) ve % 5.66 Çinko’dur (Zn). Görünürrezerv hesaplamasında kullanılan jeolojik modelde 1967 ile 2002 yılları arasında yapılantoplam 700 adet 88.000 m. sondaj verileri kullanılmıştır. Yapılan sondajların cevherlikesimlerinden ve yeraltındaki hazırlık ve geliştirme galerilerinden alınan kanal numuneleri ilekırıntı numuneleri kullanılarak bir veri tabanı oluşturulmuş, bu veriler Datamine programınaaktarılmış, Kriging interpolasyon yöntemi kullanılarak rezerv hesaplanmıştır.Jeolojik EtüdlerGirişRuhsat sahası içinde bulunan Kuroko tipi volkanik sedimanter Bakır-Çinko cevheryatağının tabantaşı, tavantaşı, yerüstü jeolojik etüdleri ile cevher üretimi için açılan hazırlıkgalerilerinin jeoloji haritaları Çayeli Bakır İşletmeleri’nde daha önce çalışan ve halen çalışmaktaolan jeologlar tarafından yapılmıştır.Ruhsat sahası genellikle çay tarım alanları ve tipik bir DoğuKaradeniz bitki örtüsü ile kaplı olup, engebelidir.JeolojiDoğu Karadeniz Volkanik Kuşağı (Pontidler) başlıca üç ana birimden oluşur;1-Prekambrian yaşlı, kristalli taban kompleksi.2-Jurassic-Pliocene yaşlı, volkanik-sedimanter seri.3-Cretaceous-Oligocene yaşlı, granitik-granodioritik komplex.(Çağatay ve Boyle, 1980).Çayeli, Madenköy Bakır-Çinko yatağı Kuroko tipi Masif Sülfitli yataklarla pek çokbenzerlikler gösterir. Cevherleşme, doğrultu boyunca (KG) 880 m., görünür yatak doğrultuuzunluğu 600 m., görünür yatak eğim uzunluğu 400 m. dir. Kalınlık birkaç metreden 80 metreyekadar değişkenlik gösterir. Ortalama cevher kalınlığı 20m. dir. Ortalama 60 eğimle KB yadalmaktadır. Tavantaşı bazik tüf-bazalt serileri ile çok az karbonatlı tabakalardan, Tabantaşı isebozuşmuş asidik volkaniklerden (riyolit) oluşur.Cevherin YapısıGörünür cevher kütlesi, kuzey ve güney uçlarda ince, orta kısımlarda daha kalındır. Tabanve tavantaşı sınırlarının eğim ve doğrultuları kuzey ve güneyde farklılıklar gösterir. 920 katındatavantaşı kontağının eğimi dikleşir ve bazı noktalarda doğuya döner. Tabantaşı kontağı ise bazennet, bazen geçişlidir. Bazı katlarda kuzey ve güney uçlarda faylarla da sınırlandığıgözlenmiştir. 2002 yılında kuzeyde kuzey 1920 ile kuzey 2120 kesitleri arasında, güneyde ise N1400-N 1600 arasında 1050-550 katları arasında yapılan karotlu sondajlarla cevher kütlesininsınırları tesbit edilmeye çalışılmıştır.38

PetrografiTabantaşı, bozuşmuş ve ileri derecede bozuşmuş asidik volkaniklerden oluşur. Bazısondajlarda tabantaşı içinde bulunan silisleşmiş ağsal damarlı birim içinde pirit ve kalkopiritcevherleşmesi kesilmiştir. Yapılan ince kesit analizlerinde tabantaşının kompozisyonunungenellikle bozuşmuş riyolit olduğu görülmüştür. Cevher türleri; cevher kütlesi genel olarak iki anakısımdan oluşur. Bunlar, cevherin % 60 nı oluşturan masif sülfit çakıl ve breşleri ile bunlarıniçinde bulunduğu dolomit ve barit de içeren hamurdur. Cevher iki ana gruba ayrılmıştır; Sarıcevher (düşük çinkolu), siyah cevher (yüksek çinkolu). Bu ayırım cevherin hamurunda bulunançinko miktarının oranına göre yapılır. Eğer örnekteki toplam çinko miktarı % 6 dan fazla ise siyahcevher, az ise sarı cevher olarak adlandırılır. Tabantaşının cevher ile sınırını oluşturan çatlaklarıpirit ve kalkopirit ile doldurulmuş, bozuşmuş, breşleşmiş asidik volkanikler, besleme zonu olarakdeğerlendirilir. Bazı kesitlerde bulundurduğu cevher oranı nedeniyle ana cevher kütlesi olarakdeğerlendirilir. Bazı kesitlerde bulundurduğu cevher oranı nedeniyle ana cevher kütlesi olarakdeğerlendirilir. Cevher kütlesi fiziksel, mineralojik ve metalurjik özelliklerine göre alt sınıflaraayrılmıştır. Bunlar; masif siyah, kırılgan siyah, parçalı siyah, parçalı sarı, masif sarı, dağılgan sarı,damarlı sarı, ağsal damarlı sarı cevherlerdir.TektonikPontid volkanik kuşağı, içinde masif sülfit cevherleşmeler ve yataklar bulundurur. Tetisbölgesinde Jura sonu ile Eosen arasında oluşan geniş bir ada yayı sisteminin bir parçasınıoluşturur (Superceanu 1971, Dixon ve Pereira 1974). Bukuşak batıda Karpatlar ve Balkanlardan, Doğuda İran’daki Elbruz Dağlarına kadar uzanır. Pontidler Caledonian, Hercynian ve Alpinetektonik dönemlerinde oluşmuşlardır (Çağatay ve Boyle, 1984).Cevher kütlesinin taban ve tavantaşı kontaklarının ilksel sedimanter, güney ve kuzeyuçlarında ise cevherin incelerek kapandığı normal tabantaşı-tavantaşı kontağına geçildiğigözlenmiştir. Cevher kütlesi oluşum esnasında (syngenetic), yerleşme esnasında ve yerleşmedensonra (epigenetic) tektonizmaya uğramıştır. Cevher kütlesi içinde genel olarak KD-GB doğrultulu,30-70 derece KB eğimli, kayma düzlemli, birkaç metre atımlı faylar gözlenmiştir.Madencilik ÇalışmalarıRuhsat sahasında Cenevizliler zamanından günümüze kadar değişik dönemlerdemadencilik faaliyetleri yapıldığı bilinmektedir. Saha en son 1915-1920 yılları arasında Ruslartarafından işletilmiştir. Doğu Karadeniz Metalojenik Provensi içinde yer alan Rize ili, metalikmadenler açısından önemli bir potansiyele sahiptir. MTA’ nın bu güne kadar yaptığı çalışmalarsonucu 6 adet Cu-Pb-Zn, 7 adet Fe, 12 adet Mn ve 3 Adet Mo-Cu olmak üzere toplam 28 adetyatak ve zuhur tesbit edilmiştir.Metalik madenler oluşturdukları yatak tiplerine göre alt gruplara ayrılarak incelenmiştir.Bunlardan masif tip (Cu-Pb-Zn) yatak ve zuhurlar Rize ilinin doğusunda Çayeli ve Ardeşen –Fındıklı yörelerinde yer alırlar. Damar tip yatak ve zuhurlar Çayeli ve İkizdere yöresinde yeralırlar. Skarn tip yatak ve zuhurlar ise İkizdere ve Pazar-Ardeşen-Fındıklı güney yörelerinde yeralırlar.Manganez yatak ve zuhurları ise Fındıklı ve Ardeşen yörelerinde sahile yakınkesimlerdedirler.Porfiri tip Mo-Cu zuhurları ise İkizdere, Ardeşen ve Güneysu yörelerindedirler.Rize ilinde yer alan 3 adet masif tip Cu-Zn yatak ve zuhurlarından 2 adedinde rezerv hesabıyapılmıştır. Bunların Çayeli- Madenköy’ de işletilebilir tenörde 10.600.000 ton (G) rezerv tesbitedilmiştir. Bu yatak 1994 yılında Çayeli Bakır İşletmeleri tarafından işlenmeye başlamıştır. Yatakçevresinde rezerv artırmaya ve yönelik ve yeni yatak bulmaya yönelik arama çalışmaları devametmektedir. Ardeşen-Tunca yatağında da 1.000.000 ton (P) rezerv beklenmektedir. Skarn tipteki 739

adet Fe yatak ve zuhurundan 2 adedinde rezerv hesabı yapılmış ve toplam 3.600.000 ton (G+M)rezrv hesaplanmıştır. Bu iki yatağın düşük tenörlü ve yüksek silisli olmaları nedeniyle bugün içinişletilmeleri imkansız görünmektedir.Rize ilinde yer alan 12 adet Manganez yatak ve zuhurundan 8 adedinde rezervhesaplaması yapılmış ve toplam 47.800 ton (G+M) rezerv tesbit edilmiştir. Bazılarının yükseksilis içermeleri bugün işletilmelerini güçleştiren etkenlerin başında gelir. Porfiri tip Mo-Cuzuhurları üzerinde ise 1993 yılında yarı detay çalışmalar yapılmış, ancak önemli bir potansiyeltesbit edilememiştir.B.5.3.Enerji Madenleri:Rize ilinde intrüzif ve volkanik kayaçlar geniş alanlar kaplar. Bu durum enerjihammaddelerinin (kömür v.s.) oluşumu için uygun ortamlar değildirler.Sadece sıcak su ilemadensuyu kaynakları izlenir. Ayrıca Çayeli ilçesinin kuzeyinde deniz içinde bir petrol sızıntısıdamevcuttur. Yapılan çalışmalar sonucu 1 adet petrol sızıntısı, 4 adet sıcak su ve 9 adet maden suyukaynağı tesbit edilmiştir. Bunlardan Çamlıhemşin-Ayder Yayla sıcak su kaynağı ile Andon madensuyu kaynağında tesisler mevcuttur. Deniz içindeki petrol sızıntısı ise bugün için araştırılmayadeğer bulunmamıştır. Sıcak su ve maden suyu kaynaklarından alınan numunelerin büyük birkısmının kimyasal analizleri tamamlanmadığından analiz sonuçları rapora aktarılamamıştır.B.5.4.Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler:Nizamnameye tabi; kum-çakıl ocağı, taş ocağıvb. gibi malzemelerin yerleri, türleri, ruhsatsayılarını gösteren tablo aşağıda verilmiştir.40

TAŞ OCAKLARI RUHSAT BİLGİLERİSıraNoRUHSATNORUHSAT SAHİBİNİNADI SOYADIGRUBU(CİNSİ)RUHSATALANIRUHSATINSÜRESİBULUNDUĞUMEVKİİ1 1 YAMA-KO İNŞ. VE.MALZ.SAN.PAZ.VE DIŞ.TİC.LTD.ŞTİ. 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 5,13 HEKTAR 06.12.2004-19/03/2009 AKSU MAH. KALKANDERE2 3 YETTAŞ KUM MICIR BETON HAZIRLAMA TES. A.Ş 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 0,79 HEKTAR 28.07.2005-28/07/2010 KÜÇÜKÇAYIR KÖYÜ RİZE3 4 CEVAHİR HAZIR BETON MIICIR SAN. VE TİC. LTD.ŞTİ 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 2,1 HEKTAR 28.07.2005-28/07/2010 ORMANLIKÖYÜ KALKANDERE4 5 ŞAR İNŞ. SAN. VE TİC. A.Ş 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 3,38 HEKTAR 01.08.2005-01/08/2010 HÜSEYİNHOCA KÖYÜ KALKANDERE5 6 ASTAŞ İNŞ. SAN. VE PAZ.NAK.İTH.İHR.LTD.ŞTİ 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 9,94 HEKTAR 01.08.2005-01/08/2010 ELMALIK MAH. ARDEŞEN6 7 BİBEROĞLU İNŞ.NAK.İTH.İHR.SAN.VE.TİC.LTD.ŞTİ 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 1,50 HEKTAR 01.08.2005-01/08/2010 BEYAZKAYA KÖYÜ ARDEŞEN7 8 PARSAN İNŞAAT TİCARET LTD.ŞTİ 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 4,97 HEKTAR 01.08.2005-01/08/2010 BEYAZKAYA KÖYÜ ARDEŞEN8 9 ASTAŞ İNŞ. SAN. VE PAZ.NAK.İTH.İHR.LTD.ŞTİ 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 1,18 HEKTAR 23.02.2006-01.08.2010 BEYAZKAYA KÖYÜ ARDEŞEN9 10 SESLİDERE OTO İNŞ.MALZ.SAN.İÇ VE DIŞ TİC.LTD.ŞTİ. 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 0,19 HEKTAR 01.08.2005-01/08/2010 KAPTANPAŞAKÖYÜ ÇAYELİ10 11 SESLİDERE OTO İNŞ.MALZ.SAN.İÇ VE DIŞ TİC.LTD.ŞTİ. 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 0,49 HEKTAR 01.08.2005-01/08/2010 SESLİDERE KÖYÜ ÇAYELİ11 12 KÖYSAN YOL YAPIM SANAYİ TİC. A.Ş 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 1,22 HEKTAR 01.08.2005-01/08/2010 ZİNCİRLİKÖPRÜ KÖYÜ RİZE12 13 ASTAŞ İNŞ. SAN. VE PAZ.NAK.İTH.İHR.LTD.ŞTİ 1 (a) GRUBU (KUM) 10 HEKTAR 01/01/2006-31/12/2010 KIYICIK KÖYÜ FINDIKLI13 14 MEHMET NAZIM METE 1 (a) GRUBU (KUM) 9 HEKTAR 01/01/2006-31/12/2010 YALIKÖY KÖYÜ İYİDERE14 15 CEVAHİR KARDEŞLER DENİZ SAN.TİC.LTD.ŞTİ. 1 (a) GRUBU (KUM) 9 HEKTAR 01/01/2006-31/12/2010 SARAYKÖY KÖYÜ İYİDERE15 16 NECDET NAİBOĞLU 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 2,41 HEKTAR 01.07.2006-30.06.2011 KESİKÖPRÜ KÖYÜ PAZAR16 17 ALTINKUM ÜRETİM İNŞAAT TİC.LTD.ŞTİ. 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 0,85 HEKTAR 01.08.2006-30.07.2011 BUZLUPINAR KÖYÜ ÇAYELİ41

YARARLANILAN KAYNAKLAR1-Tarım İl Müdürlüğü verileri, 20062-Orman İşletme Müdürlüğü verileri, 20063-Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Köy Hizmetleri Genel Müd.yayınları.Rize İli AraziVarlığı, 19934-DSİ.224.Şube Müdürlüğü, 20065-Çayeli Bakır İşletmeleri A.Ş. verileri, 20036-Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü, 20067-Özel İdare Genel Sekreterliği,200642

C. 1 İKLİM VE HAVA(C) HAVA ( ATMOSFER ve İKLİM )Rize’ de yazları serin, kışları ılıman ve her mevsimi yağışlı bir iklim görülür. Ellioyıl boyunca yapılan rasat sonuçlarına göre Rize’nin yıllık sıcaklık ortalaması 14P P.1 CPP’ dir.oBu süre içerisinde kaydedilen en düşük sıcaklık –7P PC olup 23 Mart 1962’de, en yüksekosıcaklık ise 38’2P PC olup 21 Mayıs 1980’de kaydedilmiştir. En soğuk ay olan Ocak ayınınoosıcaklık ortalaması 6.7P PC; en sıcak ay olan Temmuz ayının sıcaklık ortalaması ise 22.2P PC’oodır. Ocak minimumun –5.6P PC, Temmuz maksimumun 32.5P PC olduğu Rize’de yıllıkosıcaklık salınımı 25,8 PPC’dir. Bu haliyle Rize, denizsel iklimlerin karekterisit özelliğinitaşır.C. 1. 1 Doğal DeğişkenlerC. 1. 1. 1 RüzgarRize’de hakim rüzgar yönü Güneybatıdır. Ancak 2-3 yılda bir Kasım’dan Nisan’akadar kısa aralıklarla esen föhn rüzgarlarına da değinmek gerekir. Doğu AnadoluAntisiklonunun Sibirya Antisiklonuyla birleşerek güçlendiği yıllarda Doğu Anadolu’daDoğu Karadeniz üzerindeki siklon merkezine doğru yönelen hava, 3000 m’yi geçen Rizedağlarını aştıktan sonra kıyıya doğru inerken ısınır ve kıyıya ulaştığında bu bölgedesıcaklıkların yükselmesine yol açar. Böylece Rize’de kış sıcaklık değerlerinin aşırı düşüşgöstermesini önler.C. 1. 1. 2 BasınçRize’deki basınç değerleri tablo C - 1’de verilmiştir.C. 1. 1. 3 Sis ve NemMevsimlere göre değişmekle birlikte Rize’de nem oranı her zaman %75’inüzerindedir. Yılın 150 günü kapalı, 163 günü bulutlu geçmektedir. Açık gün sayısının azolması Rize’de güneş enerjisinden yararlanma imkanını en aza indirmiştir.C. 1. 1. 4 SıcaklıkBölgenin sıcaklık değerlerinin belirlenmesinde kıyı kesimindeki istasyonlarkullanılmıştır.Şekil C-1’de görüleceği gibi Rize’de aylık ortalama sıcaklık eğrisi bütün yıl 5 C’nin üzerinde seyretmekte olup, sadece 4 ayın sıcaklık ortalaması 10 C’nin altındadır.Diğer bütün ayların sıcaklık ortalaması 10 C’ nin üzerindedir. Sıcaklık ortalaması20 C’yi geçen ay sayısı ise 2’dir. Bütün bunlardan Rize’nin istikrarlı bir sıcaklık rejiminesahip olduğu sonucunu çıkarmak mümkündür.C. 1. 1. 5 BuharlaşmaRize’de yağış dağılımının yıl içerisinde şekil C-1’de görüldüğü gibi dengeli oluşu,yüksek bağıl nem oranı ve su yüzey alanlarının küçük oluşu (yaklaşık ha) gibi faktörler gözönüne alındığından buharlaşmanın önemli bir parametre olmadığı sonucuna varılabilir.43

C. 1. 1. 6 YağışlarC. 1.1.6.1.Yağmur:Türkiye’nin en çok yağış alan ili olan Rize’de yıllık toplam yağış miktarı 2300 mm’nin üzerinde olup, yağışlar her mevsime dengeli olarak dağılmıştır. Bu nedenle Rize’dekurak mevsim yoktur. En az yağış alan ilkbaharın toplam yağış miktarı kuraklık sınırınınçok üzerindedir. (94.3mm)C.1.1.6.2.Kar,Dolu, Sis ve kırağıRize’de kar yağışları olağandır. Toplam yağışın bir kısmının kar şeklinde düştüğü,akarsu rejim grafiği ile iklim diyagramındaki yağış eğrisinin karşılaştırılmasından daanlaşılır. Yağış eğrisi sonbahar kış aylarında yükselirken akarsu rejim eğrisi bu aylardamaximumun oldukça altında seyretmekte ve maximuma ilkbahardan itibarenuzanmaktadır. Oysa ilkbahar Rize’ en az yağış alan mevsimdir. Bu durumda kışın düşenyağışların kar şeklinde olduğu ve ilkbaharla birlikte bu kar örtüsünün erimesiyleakarsuların kabardığı anlaşılmaktadır.Karın ortalama 14 gün yerde kaldığı Rize’de donlu gün ortalama sayısı 10’dur.oDonlu gün sayısının az olması ve minumum sıcaklık ortalamasının –7P PC’ yi geçmemesiRize’de narenciye üretimine imkan vermiştir.C. 1. 1. 7 SellerRize ve yöresinde seller en fazla yağışın bol olduğu Sonbahar ve Kış aylarındagörülür. 2005 yılında sel felaketi yaşanmamıştır.C. 1. 1. 8 KuraklıkRize’de kuraklık yoktur. Yağışın hiçbir ayda sıcaklık ortalamasının altınadüşmediği görülür. Bu iki ortalamanın birbirine en çok yaklaştığı Mayıs ayı bile içbölgelerimizin yaz mevsimi toplamından fazla yağış almaktadır. (94.3 mm)44

Rüz gar Ortalamalar ı ve Maksimum Rüzgarlar (m/sec)30.025.020.017.922.0 22.125.716.51622.619.425.7Frekans15.010.011.3 1210.111.85.02.5 2.6 2.4 2.1 2.0 2.0 1.9 2.0 2.0 2.5 2.3 2.3 2.20.0Ocak - WŞubat - WSWMart - WSWNisan - SWMayıs - WSWHaziran - WSWTemmuz - WSWAğustos - SEylül - WSWEkim - WSWKasım - WSWAralık - WSWYıllık Ort. ve Maks. - SW45403530Fırtınalı ve Kuvvetli Rüzgarlı Gün Sayıları39Frekans2520151050861 2 1 2 2360 01010 0 01061 1 25103.30.8OcakŞubatMartNisanMayısHaziranTemmuzAğustosEylülEkimKasımAralıkToplamOrtalama45

350300Hakim Rüzgar Yönü - Ocak288250219Frekans20015010056507 13 7144 31635 3012195160N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW300250Hakim Rüzgar Yönü - Şubat245200182Frekans1501007550015 11 15167112312316104 9N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW46

250Hakim Rüzgar Yönü - Mart200191150133Frekans1005004 7286818 2123656674029417N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW160140120114Hakim Rüzgar Yönü - Nisan142124100Frekans806040208184121168462565233618150N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW47

180Hakim Rüzgar Yönü - Mayıs166160140120114Frekans100806040202241 41782193223143 446224 230N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW300Hakim Rüzgar Yönü - Haziran283250200Frekans150100113500194218382 1 2192337243928 32N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW48

300Hakim Rüzgar Yönü - Temmuz265250Frekans200150100150500324538243 2 1 627 29 29471927N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW300Hakim Rüzgar Yönü - Ağustos284250200171Frekans1501005001334 3412 80 062749 4535521N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW49

300Hakim Rüzgar Yönü - Eylül273250200204Frekans15010050213023 214 0 0 224 22 25375290N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW350300Hakim Rüzgar Yönü - Ekim292250217Frekans20015010050062913 174 1 5 7446416 11315N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW50

300Hakim Rüzgar Yönü - Kasım270250215200Frekans15010054 59508244338 4 18135 1130N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW300250Hakim Rüzgar Yönü - Aralık253241200Frekans150100504 9 124510 10 524365415 155 60N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW51

800Mevsimlik Hakim Rüzgar Yönü - Ocak, Şubat, Mart724700600534500Frekans40030020010002951 5019948 32664122 1206815 1342N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW700600Mevsimlik Hakim Rüzgar Yönü - Nisan, Mayıs, Haziran573500Frekans40030022036920010049101 10044261381791479113770 700N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW52

900Mevsimlik Hakim Rüzgar Yönü - Temmuz, Ağustos, Eylül822800700600525Frekans50040030020010066109 955715 2 1 1478100 9911929770N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW900800700Mevsimlik Hakim Rüzgar Yönü - Ekim, Kasım, Aralık685803600Frekans50040030020010001862299522 15 113913417744 31934N NNE NE ENE E ESE SE SSE S SSW SW WSW W WNW NW NNW53

30002500Yıllık Hakim Rüzgar Yönü - 2005230327352000Frekans15001000500162323 274571129 75 31198413544302 3021212230NNNENEENEEESESESSESSSWSWWSWWWNWNWNNWOrt.Maks.Bas. Ort.Min.Bas. Ort.Buhar BasıncıOcak 1021,1 991,1 7,3Şubat 1018,3 990,3 7,1Mart 1021,7 990,5 8,3Nisan 1020,9 991,2 11,2Mayıs 1013,3 998,6 14,2Haziran 1012,4 995,5 17,3Temmuz 1009,3 987,4 24,0Ağustos 1009,2 991,1 24,2Eylül 1012,3 999,2 18,4Ekim 1019,2 993,2 13,9Kasım 1024,9 996,0 9,9Aralık 1021,0 991,0 8,9YıllıkOrt 1017,0 992,9 13,7Ort.Bağıl Nem En Düşük Bağıl NemOcak 70,0 38,0Şubat 69,0 27,0Mart 82,0 48,0Nisan 80,2 45,0Mayıs 83,3 52,0Haziran 79,9 57,0Temmuz 82,5 65,0Ağustos 83,4 66,0Eylül 77,6 52,0Ekim 82,7 56,0Kasım 75,7 37,0Aralık 75,5 42,0Yıllık Ort. 78,5 48,854

Ort.Sıc. Ort.Maks Ort.MinOcak 7,5 12,3 3,9Şubat 7,3 11,8 3,8Mart 7,0 11,2 3,5Nisan 11,5 16,9 7,3Mayıs 14,7 18,7 10,6Haziran 18,4 22,3 14,0Temmuz 23,3 27,1 19,5Ağustos 23,3 27,9 19,9Eylül 19,8 25,0 16,4Ekim 14,1 18,9 11,3Kasım 10,8 15,8 7,4Aralık 8,4 13,7 5,4Yıllık Ort. 13,8 18,5 10,355

Aylık Ortalama ve Yıllık Ortalama Buharlaşma3322.02.32.02.22.11.72.12.52.1Frekans2110OcakŞubatMartNisanMayısHaziranTemmuzAğustosEylülEkimKasımAralıkYıllık Ort.Yağış1200.01000.0953.0Frekans800.0600.0400.0200.00.0666.4571.0511.6395.4327.5356.8281.2184.3199.0145.8 144.0103.4 113.969.1 72.0OcakŞubatMartNisanMayısHaziranTemmuzAğustosEylülEkimKasımAralık1. Çeyrek2. Çeyrek3. Çeyrek4. ÇeyrekC.1.1.9.Mikroklima:İlimiz sınırları içerisinde mikroklima etkisine sahip özel alan bulunmamaktadır.C. 1. 2. YAPAY ETMENLERC. 1. 2. 1 Plansız KentleşmeBir yerleşim alanının düzenli ve sağlıklı olmasında en önemli konu, kent ve köyayrımı olmaksızın, o alanın yerleşime açılmadan ve daha işin başında planlanmasıdır. Aksitakdirde, yerleşim yerlerinde ağır çevre sorunları yaşanmakta ve daha sonra bu sorunlarınüstesinden gelmek adeta olanaksızlaşmaktadır. Bu durum kentlerin büyüklüğü ile daha daönem kazanmaktadır.56

Plansız yerleşimlerde, yerleşim yerinin büyümesine paralel olarak, su sağlanması,atıkların zararsızlaştırılması, trafik, hava kirliliği, gürültü vb. temel çevre sağlığıkonularında ağır sorunlar ortaya çıkmakta ve bunlar her geçen gün daha daağırlaşmaktadır.Aynı şekilde, dinlenme ve spor alanları ve hatta sağlık hizmet birimlerigibi sağlıklı yaşamın gerektirdiği yapıların oluşturulması ve yerleştirilmesi adetaolanaksızlaşmaktadır.İlimizde son yıllarda plansız yerleşim, unutulan hava koridorları,kırsal kesimden gelen göç, önem verilmeyen ve yeterli olmayan altyapı ilimizde çarpıkkentleşmeyi ortaya çıkarmıştır.Tüm bu nedenlerle kentlerin sadece mimari özellikleri gözönünde bulunduran bir planlama anlayışı ile planlanması yeterli değildir. Tüm yerleşimalanlarının, daha yerleşime açılmadan, doğal çevre faktörleri, alt yapı, çevre ve sosyal yapıgibi tüm faktörleri dikkate alan bir yaklaşımla planlanması gerekir.C. 1. 2. 2 Yeşil Alanlarİlimiz merkezinde Belediye Başkanlığınca yapılan park ve bahçe düzenlemesiçalışmalarına rağmen kişi başına düşen yeşil alan miktarı gün geçtikçe azalma eğilimigöstermektedir. Bunun nedeni konut ihtiyacıdır.C. 1. 2. 3 Isınmada Kullanılan Yakıtlarİlimizde kömür, odun ve özel kalorifer yakıtı ısınma amaçlı olarakkullanılmaktadır. Hava kirliliği ölçümleri (SO2 ve PM) Müdürlüğümüz tarafından sabitistasyonla internet üzerinden izlenmektedir. İlimiz Türküye genelinde hava kirliliği görülenİller arasında, birinci derecedeki İller kapsamında olmasına rağmen kalitesiz yakıtlarınmevcut havayı kirletmesini önlemek amacıyla Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliğiçerçevesinde çalışmalar devam etmektedir. Her yıl Mahalli Çevre Kurulu Kararı ile İlimizsınırları dahilinde kullanılacak katı ve sıvı yakıtlarla ilgili standartlarbelirlenmektedir.Isınmada kullanılan yakıtlar hava kirliliği oluşmasında birinci derecedeetkilidir. Bu nedenle doğru yakacak seçimi ve doğru yakma sisteminin uygulanması ileoluşabilecek en az hava kirliliği ile ısınma sağlanmalıdır. Isınmada kullanılan ve yakılmasısonucu havayı kirletici emisyon veren yakacakların başında kömür gelmektedir.C. 1. 2. 4 Endüstriyel Emisyonlarİlimizin arazi yapısı engebeli olduğundan sanayi için uygun alanlar kısıtlıdır. Çaybitkisi yetiştirilmesine uygun iklim koşullarına sahip İlimizde kuru çay üretimi ile ilgilisanayi ağırlıktadır. Diğer sanayi dallarında ilerleme, arsa ve altyapı giderlerinin fazlaolması nedeniyle gelişmemiştir.Çay sanayi 1940–2000 yılları arası Kamuya ait 34 çayüretim tesisine 1984 tarihinden itibaren özel sektörün yaptığı 122 tesis ilave edilerekgelişme göstermiştir.Buna karşılık diğer sanayi tesislerimiz 3 adet un fabrikası, 2 adetorman ürünleri ( Kapı–Pencere Doğrama ve Mobilya) tesisi, 1 er adet ambalaj kutusu,çay paketleme, şekerleme, para kasası, inşaat çivisi ve teli,balık unu ve yağı tesisibulunmaktadır. (Bakınız Tablo C.2)Bu sanayi kuruluşlarının bir kısmı sıvı yakıt olarak 4 no’lu fuel-oilkullanmaktadır. Bir kısmında ise ithal kömür kullanılmaktadır.Hava Kalitesi KorunmasıYönetmeliği Ek-8 e göre Liste B’de yer alan çay fabrikaları Emisyon İzin Belgesialmaktadır..57

C. 1. 2. 5 Trafikten Kaynaklanan EmisyonlarMotorlu taşıtlardan kaynaklanan emisyonlar hava kirliliğinde önemli bir yer teşkileder. Bu amaçla araç sahiplerinin Egsoz ölçümlerini yaptırarak emisyon pulu almalarısağlanmaktadır. Rize İlinde trafiğe kayıtlı Motorlu taşıtların cins ve sayıları Tablo C-3’tegörülmektedir.Tablo C-3 Rize’de Trafiğe Kayıtlı Motorlu Taşıtların Cins ve SayılarıOtobüs 459Motosiklet 398Otomobil 11988Minibüs 2564Kamyonet 5844Kamyon 3836Traktör 33Çekici 90Özel Amaçlı taşıt 55Tanker 62Arazi Taşıtı 545Kaynak:İl emniyet Müdürlüğüİlimizde 2006 yılı içerisinde 17500 araç egzoz emisyon ölçümü yapılmıştır.C. 2 .HAVAYI KİRLETİCİ GAZLAR VE KAYNAKLARIC. 2. 1 Kükürtdioksit Konsantrasyonu ve DumanKükürtdioksit, suda ve dolayısıyla vücut ısısında (kanda) büyük ölçüde çözülebilenbir gazdır. Bunun en önemli tesiri üst solunum yollarının cidarını zedeleyerek neticedehava akışına olan mukavemetini azaltmasıdır. Araştırmalar Kükürtdioksitin, Sodyumklorür gibi aerosoller ile birlikte bulunması halinde çok daha tehlikeli olduğunugöstermiştir. Kükürtdioksit tesiri kronik olmaktan ziyade akut olarak meydanagelmektedir. SO2 aynı zamanda solunum sisteminin koruyucusu olan tüycüklere de zararvermektedir.İlimizde hava kirliliği ölçümleri Müdürlüğümüz tarafından hava kalitesi izlemeistasyonu ile bir sabit noktadan yapılmaktadır. İlimizde tüm aylarda kısa vadeli sınırdeğerlerin aşılmadığı görülmektedir. İlimiz yapılan bu ölçüm sonuçlarına göre havakirliliği açısından 1. sınıf iller arasında yer almaktadır. Ülkemiz standartlarına göreSO2 hava kirleticisinin uzun ve kısa vadeli sınır değerleri şöyledir.58

PPPdür.PçaptanPPPPPuzunPPPPSTANDART DEĞERLER SO2 DUMANUZUN VADEKISA VADE150 Mikro gr / mP400 Mikro gr / mP33150 Mikro gr / mP300 Mikro gr / mP33STANDART DEĞERLER SO2 DUMANUZUN VADEKISA VADE150 Mikro gr / mP400 Mikro gr / mP33150 Mikro gr / mP300 Mikro gr / mP33C. 2. 2 Partikül Madde EmisyonlarıOrtalama gaz molekül büyüklüğü 0,0002 pg / mP iri olan havada bir süreaskıda kalabilen katı veya sıvı her türlü madde partikül sınıfına girmektedir. Partikülşeklindeki kirletici emisyonlar iriliklerine, yoğunluklarına ve kimyasal yapılarına bağlınolarak aeresol, duman, is ve toz şeklinde isimlendirilirler.Partiküllerin solunum sistemi veakciğerlerdeki hareketleri ve etkileri aerodinamik özelliklerine bağlıdır. Çok incepartiküllerin yanında oldukça büyük toz partikülleri yanında oldukça büyük toz partikülleride burun kısmından girmekte, daha sonra solunum sistemi ve akciğerde çeşitlimekanizmaların etkisiyle tutulmaktadır. Bu da insan sağlığını olumsuz yöndeetkilemektedir.İlimiz Sağlık Müdürlüğü tarafından yapılan Hava Kirliliği ölçümlerindepartikül madde miktarı da belirtilmektedir.Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliğine3göre, Partikül madde (PM) için kısa vadeli sınır değer (KVS) 300 Pg/mP vadeli sınır3değer 150 Pg/mP359

Pdür.İlimizdeI. 1. 1999/2002 Yılları Arasında İliniz Kükürtdioksit (SOB2B) ve Partikül Madde (PM)Ortalamaları ve Değişim Oranları ile En Düşük ve En Yüksek SOB2 B, PM Değerleri veKVS Değerlerinin Aşıldığı Gün Sayısı.AYLARÖlç.İst.SayısıÖlç.Yap.GünSayısıOrtalamaDeğişimOranlarıBir ÖncekiYıla GöreEnDüşükEnYüksekKVS DeğerlerininAşıldığı Gün Sayısı3(µg/mP P)SOB2B PM SOB2B PM SOB2B PM SOB2B PM SOB2 B>400 PM>300Ocak 1999 1 31 29 81.4 22 57 42 97Şubat 1999 1 28 24.8 64.1 14 44 21 93Mart 1999 1 31 31.9 53.7 16 24 89 102Nisan 1999 1 30 22.5 36.6 11 25 42 72Mayıs 1999 1 31 15.7 41 10 22 43 71Haziran 1999 1Ölçüm cihazı arızalandığı için bakıma gönderilmiştir.Temmuz 1999 1Ağustos 1999 1Eylül 1999 1Ekim 1999 1 31 22.7 38.7 14 23 36 83Kasım 1999 1 30 38.4 77.4 16 32 83 152Aralık 1999 1 31 59.2 105 34 72 87 145Ocak 2000 1 31 92.4 98.1 218.6 20.5 72 51 109 118Şubat 2000 1 29 100 100 303.2 56 55 71 96 153Mart 2000 1 31 71.7 93.2 124.8 73.5 48 64 96 114Nisan 2000 1 30 32.7 55.5 45.3 51.6 16 31 72 83Mayıs 2000 1 31 33 64.2 110.2 56.6 17 42 52 97Haziran 2000 1 30 22.8 52.2 13 27 45 72Temmuz 1 31 19.8 36.6 13 25 32 632000Ağustos 2000 1 31 23 52 10 40 34 76Eylül 2000 1 30 31.4 61.3 22 43 51 83Ekim 2000 1 31 18.8 49.6 -17.2 28.2 14 33 26 69Kasım 2000 1 30 45.5 47 18.5 -39.3 24 16 71 69Aralık 2000 1 31 34.3 49.8 -42 -55.2 19 34 53 66Ocak 2001 1 31 35.3 52 61.7 -47 23 32 55 74Şubat 2001 1 28 34.3 65 -65.7 -35 20 48 48 87Mart 2001 1 31 29 51 -59.5 -45.2 16 28 48 65Nisan 2001 1 30 24.7 46.9 -24.5 -15.5 14 31 39 73Mayıs 2001 1 31 20.5 49.2 -37.9 -26.9 12 30 27 69Haziran 2001 1 30 16.1 52.1 -29.4 0.2 9 13 22 74Temmuz 2001 1 31 14.6 49 -26.3 42.3 11 15 19 69Ağustos 2001 1 31 21.6 85.4 -6.1 64.2 12 49 28 113Eylül 2001 1 30 20.1 82 -35.9 33.8 11 52 32 114Ekim 2001 1 31 29.4 105 56.4 111.7 19 68 48 165Kasım 2001 1 30 22.6 75 -50.3 59.5 16 48 45 113Aralık 2001 1 31 34 84 -0.9 68.6 19 27 49 61Ocak 2002 1 31 25 128 -29.1 146.1 10 84 47 188Şubat 2002 1 28 17 89 -50.4 36.9 11 59 27 123Mart 2002 1 31 19 76 -34.5 49 11 60 25 98Nisan 2002 1 30 19.6 76.3 -20.6 62.6 13 58 35 94Mayıs 2002 1 31 55.3 14.6 172 -70.3 42 11 74 20Haziran 2002 1 30 15 58.3 -6.8 11.9 9 42 22 85Kaynak:İl Sağlık Müd.İlimizde hava kirliliğine etken olan partikül madde miktarı Hava KalitesininKorunması Yönetmeliğinde belirtilen sınır değerlerini aşmamaktadır.C. 2. 3 KarbonmonoksitKarbonmonoksit atmosferde bulunan en yaygın ve en zararlı hava kirleticilerdenbirisidir. Özellikle otomobil egzoz gazlarında önemli olarak bulunur.Karbonmonoksitin33uzun vadeli sınır değeri 10.000 Pg/mP P, kısa vadeli sınır değeri30.000 Pg/mPtrafik araçlarından kaynaklanan egzoz gazlarının içindeki Karbonmonoksit gazlarının60

ölçümleri yapılmaktadır. Egzoz gazları içerisinde bulunan karbonmonoksit egzozölçümleri esnasında belirlenmektedir.C. 2.4.Azot Oksit ( NOBx B) Emisyonlarıİlimizde NOX ölçümleri yapılmamaktadır.C.2.5.Hidrokarbon ve Kurşun Emisyonlarıİlimizde verilere rastlanılmamıştır.C. 3. ATMOSFERİK KİRLİLİKC. 3. 1 Ozon Tabakasının İncelenmesinin Etkileriİlimizde meydana gelen hava kirliliğinin ve sanayi türlerinde kullanılan yakıtcinslerinin ozon tabakasına hangi oranda zarar verdiği bu konuyla ilgili yapılmış biraraştırma çalışması olmaması nedeniyle belirlenememiştir.C. 3. 2 Asit Yağmurlarının EtkileriAsit yağmurlarının etkileri ve içeriği ile ilgili bilgi ve bir çalışma bulunmamaktadır.C. 4. HAVAYI KİRLETİCİLERİN ÇEVREYE OLAN ETKİLERİC. 4. 1 Doğal Çevreye Etkileriİlimiz de Sanayi ve Evlerden meydana gelen emisyonların uzun sürede doğalçevreye yapmış olduğu zararlar konusunda genişli çaplı bir araştırma yapılmamıştır.C. 4. 1. 1 Su Üzerindeki Etkileriİlimiz de Sanayi ve Evlerden meydana gelen emisyonların uzun sürede su üzerineyapmış olduğu zararlar konusunda genişli çaplı bir araştırma yapılmamıştır.C. 4. 1. 2 Toprak Üzerine Etkileriİlimizde bu konuda her hangi bir çalışma yapılmamıştır.C. 4. 1. 3 Flora ve Fauna Üzerindeki EtkileriHava kirliliğinin insan yaşamında görülen etkileri hayvan ve bitkiler üzerinde deolmaktadır. Kirli hava bitkilerin solunumu sırasında gözeneklerden içeri girerek fotosenteziyavaşlatırlar. Özellikle bu durum tarımsal bitkilerde olumsuzluklar yaratarak ürünkalitesini ve verimi düşürür.61

C. 4. 1. 4 İnsan Sağlığı Üzerindeki EtkileriHava kirliliğinin, günümüzde sağlık açısından önemi her geçen gün artmaktadır.Endüstri bölgelerinde, egzoz dumanının yoğun olduğu alanlarda ve meteorolojikfaktörlerin yetersiz olduğu kesimlerde, yoğun bir şekilde hava kirliliği yaşanmaktadır.Vücudumuzda hava kirliliğinden en fazla etkilenen kısım solunum sistemidir.Akciğer çok sayıda kirleticinin etkisi altında kalabilmektedir. Sonuçta kronik bronşit,anfizem ve astım gibi hastalıklarda artmaktadır. İlimizde hava kirliliğinin insan sağlığıüzerindeki etkilerine ait istatiksel çalışmalar yapılmamıştırC. 4. 2. YAPAY ÇEVREYE(Görüntü Kirliliği Üzerine) ETKİLERİHava Kirliliği bina kaplamalarının ve yağlı boyaların hızla kirlenmesine veaşınmasına, Çamaşır ve mobilyaların kirlenmesine, metal malzemelerin aşınmasına vesanat eserlerinin bozulmasına sebep olmaktadır.YARARLANILAN KAYNAKLAR1-Meteoroloji İstasyon Müüdürlüğü verileri, 20062-İl Sağlık Müdürlüğü verileri ,20063- Hava Kirliliği Kontrol Yönetmeliği , 19864- İl Emniyet Müdürlüğü ,200662

(D) SUYeryüzünü saran ve okyanuslarda, göllerde, akarsularda ve yeraltında bulunansularla, Atmosferdeki su buharının tümüne hidrosfer (su küre) adı verilir. Su renksiz,kokusuz ve tatsız bir sıvıdır. Çok kalın tabakalar halinde ise suyun rengi gök mavisidir.Suyun çeşitli fiziksel özellikleri sıcaklığa bağımlıdır.Su gerek içme, günlük kullanım, tarımda kullanım ve gerekse sanayide kullanımihtiyacından dolayı yaşamın temel ihtiyacıdır. İçerdiği biyolojik potansiyel ile gıdaihtiyacının çok büyük bir kısmını da karşılamaktadır.D. 1. SU KAYNAKLARININ KULLANIMID. 1. 1 Yeraltı Su KaynaklarıRize ilinin sınırları içinde kalan volkanik ve tortul kökenli temel jeolojik birimleryeraltısuyu işletmesine elverişli akifer özelliği taşımazlar. Bu birimlerin eklemli kırıklı,çatlaklı kesimlerinde bulunan sınırlı miktardaki yeraltısuyu küçük debili çeşitli kaynaklarşeklinde boşalmaktadır. Yeraltısuyu işletmesine uygun akifer özelliğindeki jeolojikbirimleri; il sınırları içinden Karadenize dökülen akarsuların mansap bölümlerinde küçükovacıklar ve deltalar ile vadileri boyunca cepler şeklinde oluşmuş hetorojen yapılıaluvyonlar oluşturur. Akarsu akiferleri akarsuyun yüzeysel akışından süzülme ilebeslendiğinden akifer alanların yeraltısuyu rezervleri akarsuyun akışı ile doğrudanilişkilidir. Aynı zamanda kıta içi su kaynaklarını oluşturan akarsuların taşıdıkları yüzeysuyu ve akiferlerdeki yeraltısuyu kimyasal özellikleri bakımından iyi kaliteli sukaynaklarından olup C1-S2 ve C2-S1 sınıfındandır.Rize ilinin sınırları içinde kalan ve hidrojeolojik yönden incelenen akarsuakiferleri,İyidere çayıTaşlıdere çayıBüyükdere çayıHemşin dereAbuçağlayan dereFırtına çayı akiferleridir.63

RİZE İLİNİN SINIRLARI İÇİNDEN KARADENİZE DÖKÜLENAKARSULARINMANSAP AKİFERLERİNİN YAS REZERVLERİ VE BU ALANLARDA AÇILANSU SONDAJ KUYULARI YARDIMI İLE KULLANILAN YAS MİKTARIAdıAKARSUYUNYERALTISUYURezervi (hm3)AÇILANKUYUAdediKULLANILAN YASMiktarı (hm3)KULLANILABİLİRYAS Miktarı (hm3)FIRTINA Çayı 52 6 4 48ABUÇAĞLAYAN Dere 10 - - 10HEMŞİN Deresi 5 6 3.2 1.8BÜYÜKDERE Çayı 15,5 6 6.2 8.8TAŞLIDERE Çayı 20 2 0.5 19.25İYİDERE Çayı 17(34/2) 3 4.5 12.5Akarsu mansap akiferlerinin YAS Rezervi : 119,5 hm3Akarsu mansap akierlerinde açılan su sondaj kuyu adedi : 23Akarsu mansap akiferlerinden kullanılan YAS miktarı : 18.40 hm3Akarsu mansap akiferlerinden kullanılabilir YAS miktarı : 101.10 hm3İyidere Çayı Yas rezervinin ½ sı (34/2) Rize ilinin, ½ si Trabzon ilinin YAS rezervineilave edilmiştir.UİYİDERE ÇAYI MANSAP AKİFERİYeri : İyidere çayının mansabıUzunluğu : 9 000 mGenişliği : 500-800 mKalınlığı,mansapta : 45menbada : 24 mYAS Rezervi : 17(34/2) hm3/yılAçılan kuyu adedi : 4St.sv : 1,60 - 3,60 mDin sv : 4,75 - 6,50 mVerimi : 48 - 50 l/sKullanılan YAS : 4,5 hm3/yılKullanılabilir YAS : 12,5 hm3/yılUTAŞLIDERE ÇAYI MANSAP AKİFERİYeri : Taşlıdere çayının mansabı64

Uzunluğu : 8 000 mGenişliği : 250 - 750 mKalınlığı,mansapta : 34 mmenbada : 22 mYAS Rezervi : 20 hm3/yılAçılan kuyu adedi : 2St.sv : 5,40 - 6,70 mDin sv : 10,53 – 12,72 mVerimi : 10 - 20 l/sKullanılan YAS : 0,5 hm3/yılKullanılabilir YAS : 19,5 hm3/yılUBÜYÜKDERE ÇAYI MANSAP AKİFERİYeri : Büyükdere çayının mansabıUzunluğu : 6 000 mGenişliği : 150 - 350 mKalınlığı,mansapta : 34 mmenbada : 16 mYAS Rezervi : 15,5 hm3/yılAçılan kuyu adedi : 6St.sv : 3,85 - 6,07 mDin sv : 8,22 – 18,20 mVerimi : 30 - 51 l/sKullanılan YAS : 8,3 hm3/yılKullanılabilir YAS : 7,2 hm3/yıl65

UHEMŞİN DERESİ MANSAP AKİFERİYeri : Hemşin deresinin mansabıUzunluğu : 5 000 mGenişliği : 200 - 1500 mKalınlığı,mansapta : 24 mmenbada : 22 mYAS Rezervi : 5 hm3/yılAçılan kuyu adedi : 8St.sv : 1,80 - 3,90 mDin sv : 7,90 – 17,90 mVerimi : 20 - 35 l/sKullanılan YAS : 4 hm3/yılKullanılabilir YAS : 1 hm3/yılUABUÇAĞLAYAN DERE MANSAP AKİFERİYeri : Abuçağlayan deresinin mansabıUzunluğu : 6 000 mGenişliği : 300 - 400 mKalınlığı,mansapta : 20 mmenbada : 15 mYAS Rezervi : 10 hm3/yılAçılan kuyu adedi : -St.sv : - mDin sv : - mVerimi : - l/sKullanılan YAS : - hm3/yılKullanılabilir YAS : 10 hm3/yıl66

PvePiçermektedirlerUFIRTINA ÇAYI MANSAP AKİFERİYeri : Fırtına çayının mansabıUzunluğu : 6 000 mGenişliği : 300 - 1500 mKalınlığı,mansapta : 35 mmenbada : 22 mYAS Rezervi : 52 hm3/yılAçılan kuyu adedi : 6St.sv : 1,50 - 8,20 mDin sv : 9,80 – 16,82 mVerimi : 20 - 51 l/sKullanılan YAS : 4 hm3/yılKullanılabilir YAS : 48 hm3/yılRize İli termal ve jeotermal kaynaklar yönünden zengindir. Özellikle Çamlıhemşinİlçesinin 18 km güneyinde yer alan Ayder termal kaynakları en önemli olanıdır. Bölgedeolan diğer bazı jeotermal kaynaklar ile Ayder termal ve soğuk su kaynaklarının önemliözellikleri aşağıdaki kısımlarda anlatılmaktadır.Ayder Soğuk Su KaynaklarıAyder’in 1,5 km uzağında, Tıkça yaylasının batısında birçok soğuk su kaynağı0bulunmaktadır. Sertliği 3,29 (dHP P) ve pH değeri de 7,35 olan bu kaynakların sıcaklıklarıdeğişkendir. Kaynaklarda demir miktarının fazla olması ve demirin havadaki oksijen ilereaksiyona girmesi sonucu dipte kırmızı bir çökelti tabakası oluşmaktadır. Tıkça’dakisoğuk su kaynakları da mineralce fakir olan Akrotopegen sınıfına dahildir. Bu kaynaklar,mide rahatsızlıkları ve sindirim zorluklarına karşı iyi, gelmektedir.Andon İçmeleriİçmeler, Rize il merkezinden İkizdere ilçesinin kuzeydoğusuna doğru yaklaşık 20km uzaklıkta bulunmaktadır. Sıcak ve düşük debili bu sular renksiz, kokusuz ve berraktır.+Bölgedeki toplam debileri 0,034 lt/s’ dır. Kimyasal bileşim olarak, yüksek miktarda NaP P,+2 -2 -2MgPP, COB3PB SOB4PB(Ölmez, 1979). Andon içmeleri böbrek rahatsızlıklarıile mide bağırsak hastalıklarına iyi gelmektedir.67

PC’PandPMaden SularıBölgede mide ve karaciğer rahatsızlıklarına iyi gelen birçok maden suyu kaynağıbulunmaktadır. Bunların en önemli olanı Çamlıhemşin İlçe merkezinin 5 km güneyindekiŞimşirli bölgesi civarında bulunan maden suyu kaynaklarıdır.D.1.2.Jeotermal Kaynaklar:Ayder Termal KaynaklarıYaklaşık 1.350 m yükseklikteki Ayder yaylasında birbirinden 300 m uzaklıktabulunan iki sıcak su kaynağı bulunmaktadır. Ayder’deki iki sıcak su kaynağı Kavron0deresinin iki yanında yer almaktadır. Birinci kaynağın debisi 0,5 lt/s ve sıcaklığı 47P PC iken,derenin diğer tarafında buluna ikinci kaynağın debisi 2,0 lt/s, sıcaklığı ise yer altı suyu0karışımı nedeniyle 33P dir (Kartal, 1972). Kaynakların sıcaklıkları farklı olmasınarağmen, kimyasal özellikleri, aynı rezervuardan beslendiklerini kanıtlar şekilde benzerlikgöstermektedir. Genel olarak, Ayder’deki sıcak su kaynakları az miktarda silis çökeltileriihtiva eden, berrak, kokusuz ve renksiz kaynaklardır. pH değerleri 9,3–10,8 arasında olup,00,75 sertliği (dHP P) sahiptirler. Bir sınıflandırma yapıldığında Ayder kaynakları, genelolarak, mineralce fakir bir termal su grubu olan Akroterm Sınıfı’na girmektedirler. Ayder+ -2-2sıcak su kaynaklarında bulunan başlıca anyon ve katyonlar, NaP P, SOB4PB COB3PBiyonlarıdır (Kartal, 1972).Ayder sıcak su kaynakları romatizma, kadın hastalıkları, mide rahatsızlıkları, cilthastalıkları, sinirsel rahatsızlıklar ve bağırsak hastalıkları gibi birçok hastalığın tedavisineiyi gelmektedir. Sağlık turizmi açısından büyük bir potansiyele sahip olan Ayder yöresindemevcut tesislerin geliştirilmesi gerekmektedir. Ayder ve çevresi, Kaçkar dağları Milli Parkısınırları içinde olması itibariyle koruma altındadır. Milli Park master planının en kısazamanda tamamlanması ve Ayder’deki gelişme planının açıklığa kavuşmasıgerekmektedir.Cimil Ilıcası ve Kaplıcasıİkizdere İlçesi Cimil yaylasında bulunan bu kaynak, bel ağrıları, romatizmahastalıkları, mafsal tutuklukları, mide ağrısı ve idrar yolu rahatsızlıklarına iyi gelmektedir.D. 1. 3 AkarsularRize yağışlı iklimi ve çok sayıda yeraltı su kaynakları sayesinde çok zengin birhidrografik yapıya sahip olmuştur. Rize sınırları içinde doğu–batı yönünde ortalama her250– 300 m’de büyük veya küçük akan bir suya mutlaka rastlanır. Nitekim Rize arazininreliefi de bunu göstermektedir. Bundan hareketle Rize’nin, Türkiye’de akarsu yoğunluğuen fazla olan il olduğunu söylemek mümkündür. Ancak bunu kesin olarak söyleyebilmekiçin Türkiye’nin bütün illerinde akarsu yoğunluğu ölçümlerinin yapılmış olması gerekir.68

mPmPRize’nin akarsuları kısa boylu, yatay eğilimi fazla olan hızlı akışlı akarsulardır.Rize sınırları içinde uzunluğu 5 km’den fazla olan 23 akarsu vardır. Ancak bunlardan 16tanesi doğrudan doğruya Karadeniz’e ulaşmakta, geri kalanı ise bu 16 akarsudan birininkolu durumundadır. Doğrudan doğruya Karadeniz’e ulaşan akarsuların en uzun olanlarıÇağlayan Deresi (34.7 km), Arılı Deresi (31.5 km), Fırtına Deresi (68.0 km), İyi Dere(78.4 km)’ dir. Diğerlerinin boyları kısadır. Öyleki kol durumundaki bir çok akarsu bilebunların en uzunu olan Venek Deresi’nden (20.3 km) daha uzundur. Örneğin FırtınaDeresinin kolları olan Durak Deresi 33.0 km, Hala Deresi 32.5 km ve Taşlıdere’nin koluolan Balamya Çayı 22.6 km. uzunluğundadır.Rize’nin büyük akarsuları olarak belirttiğimiz 7 akarsudan en uzun olanı İyidere2(78.4 km) ama beslenme sahası en geniş olanı Fırtına Deresi’ dir (149.3 kmP P). Havza2genişliği yönünden ikinci sırayı İyidere (104.7 kmP P), uzunluk yönünden ikinci sırayı iseFırtına Deresi (68 km) alır. Akarsular hidrografik verimlilik açısından değerlendirilirkenölçü olarak havza genişliği alındığı için Rize akarsularının karakterinin incelenmesindeFırtına Deresi’ni örnek olarak almakta fayda vardır. Diğer taraftan Rize’nin bütünakarsuları İl sınırları içinde olduğu, yani akarsu karakterini etkileyen etmenler hepsindeaynı olduğu için ikinci bir akarsu da daha karakter incelenmesi yapmaya gerek olmadığıkanısındayız.Rize’de akarsuların karakteri yağmur, kar, gür kaynaklar tarafından belirlenir.“Yağmurlu Karadeniz Rejimi” statüsünde incelenen bu akarsulardan, biri Eylül’den Kasımortalarına kadar, diğeri Mart’tan Ağustos’a kadar iki kabarık ve Kasım ortalarından Mart’akadar bir çekik devre vardır. Örnek olarak alınan Fırtına Deresi’nin 25 yıllık rasatsonuçlarından çıkan grafikte de görüldüğü gibi Rize akarsuları Kasım’dan Mart’a kadarçekik devreyi yaşamaktadır. Bu devrede akarsular sadece göl ve kaynak sularıylabeslenmektedirler. Çünkü bu devrede yöre yağışı kar şeklinde olduğu için akarsuyunyağmur sularından beslenme şansı yok gibidir. Nitekim en çekik seviyenin Ocak ayına3tekabül etmeside bunu kanıtlar (Fırtına Deresi Ocak ortalama debisi 11.3 mPP/sn.)Mart’tan itibaren önce kar erimeleriyle kabarmaya başlayan akarsular ilkbaharyağmurlarıyla da beslenince birdenbire kabarmaya başlar ve kar erimelerinin en şiddetliolduğu Haziran ayında en kabarık seviyeye ulaşır. (Fırtına Deresi Haziran ortalama debisi365.2 mPP/sn). Haziran’dan itibaren kar suyu desteğinin azalmasına paralel olarak akarsularda çekilmeye başlar. Ancak gene de haziran–Ağustos arasındaki seviyeleri diğer aylardandaha yüksektir. Bu seviye kaybı Eylül’de son bulur ve sonbahar yağmurlarının etkisiyleEylül ortalarından Kasım’a kadar ikinci kabarık devre yaşanır. Rize akarsularının debileri(1 saniyede akıtılan su miktarı) oldukça fazladır. Örneğin Fırtına Deresi’nin ortalama3debisi (28.4 mPP/sn), üzerinde Demirköprü barajının bulunduğu Gediz Nehri’nden (26.4333P/sn); minimum debisi ise (4.6 mPPsn), Kızılırmak (1.7 mPP/sn) veP PGediz Nehri’nden (0.0733P/sn) fazla, Dicle Nehri’nin (9.4 mPP/sn) yarısıdır.Türkiye’nin diğer akarsularıyla kıyaslandığında oldukça düzenli rejimli olduklarıgörülen Rize akarsularının asıl dikkat çeken özellikleri elektrik enerji potansiyelleri vesediment miktarlarıdır.Türkiye’nin diğer akarsularına göre oldukça az sediment taşıyanRize akarsuları yıllık elektrik enerji potansiyeli bakımından da elverişli şartlar arz ederler.Rize akarsularının Doğu Karadeniz Havzası içinde yer aldıkları ve Doğu KaradenizHavzasının da yıllık elektrik enerji potansiyeli bakımından Fırat ve Dicle Havzalarındansonra yaklaşık 12 milyar Kwh ile üçüncü sırayı aldığı dikkate alınırsa, Rize akarsularınınelektrik enerji potansiyeli içindeki yeri daha iyi anlaşılır.69

PyüzölçümündekiPD. 1. 4 Göller,Göletler ve RezervuarlarRize Dağları’nın 2400 m’yi aşan bölümlerinde buzul aşındırması ve biriktirmesisonucu oluşmuş olan 19 adet küçük alanlı göl tespit edilmiştir. Bu göllerin en büyükleri20.07 kmPAmbar Gölü (2950 m) ile Büyük Deniz Gölü’dür (2900 m)22400 – 3000 m yükseklikler arasında yer alan bu göllerin en küçüğü ise 0.01 kmPyüzölçümündeki Öküzyatağı Gölü’dür (2775 m). Bunların bir kısmı buz yalağı, bir kısmıda moren set gölüdür.D. 1. 5 DenizlerDenizler yeryüzünde hayatın kaynağını oluşturmaktadır. Denizler dünyanın yaşamsisteminde önemli bir denge unsurudurlar. İklimi yumuşatır, birçok canlıya yaşam içinortam sağlarlar. Denizler çok önemli protein kaynağı olması yanında insanlara ulaşım,enerji, eğlence ve rekreasyonel kullanım gibi pek çok ekonomik, sosyal ve kültürelimkanlarda sağlamaktadırlar.KaradenizKaradeniz’in ekolojisi ;Deniz’el ortamın, ekolojik faktörler açısından ortalama karşılaştırıldığında, nispetenyeknesak ve kararlı olduğu görülür. Bununla birlikte ekolojik faktörler, özellikle littoralbölgede önemli derecede değişimler gösterir. Bu nedenle de ekolojik faktörler karasalyaşamda olduğu gibi, denizel yaşamda da önemli etkilere sahiptir. Canlıların gelişimini vedağılışını etkileyen bu etkenler abiyotik (ışık, sıcaklık,tuzluluk vb) ve biyolojik (besin vebeslenme, organizmalar arasındaki ilişkiler (vb) olarak iki gurupta ele alınır.Türkiye denizleri, biyotik ve abiyotik faktörler bakımından birbiriyle benzeşmeyenfarklı yapılar gösterir. Kapalı deniz özelliği taşıyan Türkiye denizleri birbirleriyle olanilişkilerine rağmen denizel ortamlardaki ekolojik farklılık nedeniyle verimlilik dereceleriüretim (biomas) olarak da ayrımları barizdir. Sonuç olarak nihai üretim açısından birkarşılaştırma yapıldığında, bu farklılık yıllık ticari av verilerine de yansımaktadır. Türkiyedenizlerinde kullanılabilir maksimum av gücü ile avlanan balıklara ait veriler, hem miktar,hem de ticari türler bazında kendini göstermektedir.Tablo D.1 Türkiye denizlerinde denizel ortamın son besin zinciri oluşturan ve avcılığı yapılan ekonomiktürlere ait av verileri.Denizler Üretim (ton) Üretim (%) Avlanan Tür Adedi (Yıl)Karadeniz 231.138 64 43Ege Denizi 55.801 15 63Akdeniz 41.914 11 62Marmara Denizi 36.630 10 51Tablo incelendiğinde, av verileri ile avlanan ekonomik tür adetleri arasında ters birilişki gözlenmektedir. Bu durum, büyük olasılıkla, denizel ortamın sahip olduğu farklıekosistemlerden kaynaklanmaktadır. Sonuç olarak, farklı biyotik ortamlara sahip Türkiyedenizlerinin sahip olduğu özelliklerin bilinmesi ile, denizel ortam–üretim arasındakiilişkiler açıklanabilir bir anlam kazanacaktır.70

PkuzeyPlükPdirPvePdoğuPtür.Ptür.Pcivarındadır.Karadeniz’in Genel Konumu;0 0 0Karadeniz, Avrupa ve Asya kıtalarının birbirine yaklaştığı bölgede 40P P-55PPve 46P P-00 0 0 032P enlemleriyle, 27P P–27P 41P P–42P boylamları arasında yer alır. Dünya’nınen büyük kapalı iç denizidir. Diğer denizlere olan bağlantısını, İstanbul boğazı gibi dar birkoridor vasıtasıyla sağlar (güneyde olan bağlantısı) Kuzey doğu ise, Kerch boğazı yoluylaAzak denizi ile birleşir.2Karadeniz’in yüzey alanı 423.000 kmPPdir. Maksimum ve ortalama derinlikleri2sırasıyla, 2200 ve 1240 mP (3,4). Kuzey–Batı Karadeniz hariç sığ bölgeler dardır.Derinliği 200 m’ yi geçmeyen bölgeler toplam alanın % 27’ sini oluşturur ve Kuzey–Batı3Karadeniz’de bulunur.Karadeniz’in hacmi 537.000 mP Doğu–Batı yönünden en uçnoktalar arasındaki 1149 km ve Kuzey–Güney yönünde maksimum genişliği 611 km’dir.Abiyotik ÖzelliklerSu Dengesi ;Karadeniz, İstanbul ve Çanakkale boğazları vasıtasıyla Akdeniz’e Kerch Boğazıyoluyla da Azak denizine bağlantılıdır. Atlantik okyanusuna olan uzaklığı 3000 km’dir. Sudengesinin esas unsurların, nehirler yağmurlar ve boğazlar vasıtasıyla giren su ile,buharlaşma ve yine boğazlar vasıtasıyla çıkan suyun toplamı oluşur.Nehirler yoluyla yıllık tatlı su girişi 400 mP Bunun en önemli kısmını Tuna3nehri oluşturmaktadır. Tuna’dan boşalan suyun hacmi 203 mPAyrıca3Dinyester ve Bug nehirlerinden 54.7 mPP‘lük bir su boşalımı olur. Anadolu kıyılarındanKaradeniz’e en fazla su boşalımı, Sakarya, Kızılırmak ve Yeşilırmak’tan olup, her biri3’yaklaşık olarak 6 mP hacme sahiptir. (5) Nehirler bu suyu geniş bir alanı drene ederekKaradeniz’e taşırlar Nehirler üzerinde çok sayıda barajın yapılmış olması, barajlardangelecek suyun miktarını sızma olayı düşünülürse pek etkilemez.Ancak Karadeniz’e gelecek nütrient miktarının azalmasına büyük ölçüde etkiederler. Nitekim, daha önceleri nehir ağızlarında yapılan yoğun avcılığın günümüzdebüyük ölçüde azalmış olması bunun çarpıcı bir göstergesidir.(6)Karadeniz havzası bol yağış alan bir havzadır. Yağış miktarı batıdan doğuya doğruartış gösterir ve 2500 mm’ ye kadar ulaşır. Buna rağmen Karadeniz’ in yarı kurak bir iklim3kuşağında bulunması sonucu buharlaşma miktarı (332-392 kmP P/yıl) yağış miktarından3(225-300 kmP P/yıl) daha fazladır. Ancak, buharlaşmanın sebep olduğu kayıplar, net tatlı sugirdisinden daha azdır. Kuzeye doğru rutubetli bölgedeki hareketlerden kaynaklanan akımve tatlı su iç akımına sonuç olarak yüzey deniz sularının seyrelmesine sebep olur.3’Karadeniz Havzasındaki Yıllık Yağış durumu.Yoğunluğun sebep olduğu su akımlarından meydana gelen giriş çıkış ise şöyledir.Düşük tuzluluktaki Azak denizi suları (%0 10) üstten Karadeniz’ e daha tuzlu Karadeniz71

suları (%0 17-18) ise alt akıntı olarak Kerch boğazı yoluyla Azak denizine girer. Diğertaraftan, yüksek tuzluluğa sahip Akdeniz suları (Marmara suları yüzeyde %0 22,150 m’ de3%0 38) dip akıntısı olarak İstanbul boğazından Karadeniz’ e girer (200 kmP P/yıl) Karadeniz3suları da yüzey akıntısı olarak Marmara’ya girer (348 kmP P/yıl) Marmara’ dan gelen tuzlusuyla , Karadeniz’ in 200 m’ nin üzerindeki üst tabakası içinde tuzluluk tabakalaşmasınaneden olarak, verimli bir flora ve fauna gelişimi olur (7,8) Karadeniz’ in yıllık su bilançosutablo D-2’ de verilmiştir.3Tablo D-2 Karadeniz’ in Su Bilançosu (kmP P/yıl)Aktif–Pasif Bilanço Mollar (1928 Bruevıch (1969) Alelin (1969Toplam Giriş 752 750 649Nehirler 328 350 346Yağmurlar 231 225 119İstanbul Boğazı 193 175 176Azak Denizi - - 53Diğer - - 10Toplam Çıkış 752 750 704Buharlaşma 354 350 323İstanbul Boğazı 398 400 340Azak Denizi - - 32Akıntılar;Karadeniz’ de yüzey akıntıları nehirlerden Kerch boğazından daha sonra korioliskuvvetiyle sağa doğru saptırılır. Azak denizinden gelen su ile genelleştirilir. Akıntılarınyön ve hızı rüzgar ve sahilleri etkisi altındadır.İlkbaharda nehir akıntılarının maksimumolduğu dönemde rüzgarlar, akıntıların yönünü değiştirmeye yeterli değildir. Buna rağmensonbaharda daha fazla değişiklikler gözlenir. Böylece Ekim ve Kasım aylarında Güney veGüney–Doğu rüzgarları Boğaz’ ın önünden Bulgaristan sahillerine doğru eserekKaradeniz’in batı kıyıları boyunca Kuzey–Güney akıntısının yönünü sık sık değiştirir. Buolay aynı zamanda palamut balığının görünmesi için bir işaret kabul edilir.Yüzey akıntılarının hızlı dönüş sonunda 35–50 cm/sn’ den daha fazla olmasınarağmen, merkezde 10 cm/sn veya daha azdır. 1600 m derinlikteki akıntı örnekleri 0–100 mderinlikler arasında kalan daha üstteki su tabakalarıyla benzerdir. Dibe yakın bölgelerdesahil bölgeleri hariç akıntıların yönü dip topografyası ve sahil çizgisi şekliyle yakındanilgilidir. Akıntı yönlerinin 350’m nin altındaki eş derinlik eğrilerinde değiştiği faraziyesihenüz doğrulanmamıştır. Akıntı hızları değişik derinlikler için bazı bilim adamlarıtarafından Tablo D-3’ te verildiği gibi rapor edilmiştir.Tablo D-3 Derinliklere göre akıntı hızları.Derinlikler (M)Akıntı Hızı (cm/sn)50 – 100 20 – 0500 3.2750 2.81000 2.61600 3.872

PeYüzey sularındaki muhtemel aylık sıcaklık eğilimleri, genellikle asimetriktir.Çünkü sonbaharda suyun soğuması normalin altındadır. İlkbaharda (yazın ilk aylarında)sular maksimum sıcaklığa varmadan önce, hava sıcaklığının altına da bulunur. Bunakarşılık yazın ikinci yarısı esnasında, sonbahar ve kışın su sıcaklığı hava sıcaklığındandaha yüksektir. Su sıcaklığındaki değişiklikler, sahillerde ve sığ sularda en yüksekseviyededir. En yüksek su sıcaklığı Ağustos ayında ölçülmüştür.Tuzluluk;Karadeniz’ in yüzey suyu tuzluluğu; buharlaşma, yağış, nehirlerden boşalan sumiktarları mevsimler ve coğrafik ortam koşullarına göre değişim göstermekle birlikte, budeğişimler 200 m’ nin altındaki tabakalarda görülmez. Ortalama yüzey suyu tuzluluğu,kışın % 18-18.5’ dir. Karadeniz’ in özellikle batı ve güneydoğu bölümünde kış tuzluluğu(yüzeyde), yaza göre % 1-1.5 dan fazladır.Karadeniz’ in özellikle nehir boşalımının dahafazla olduğu Kuzey–Kuzeydoğu kıta sahanlığında tuzluluk % 14–16 olduğu dönemde,ortalama yüzey suyu tuzluluğu (yaz için), en düşük değere sahiptir.Karadeniz’ in en batıkesimi, diğer kesimlere göre karakteristik olarak daha düşük yüzey tuzluluğuna sahiptir.Karadeniz’ in kuzey batı kesiminde tuzluluk daha düşük olup, %13–15 oranındadır.İstanbul Boğazı ve Anadolu kıyılarında tuzluluk % 17.25–17.50 civarındadır. Bu değerler,Anadolu’nun kuzey kıyıları boyunca, Karadeniz’ e birçok nehrin su boşaltmasıyla uyumlubir değişim arz eder. Karadeniz’in merkez kısmında tuzluluk % 18.5’e kadar çıkar.Havzanın doğu bölümünün merkezinde ise tuzluluk daha düşüktür. Tuzluluk vesıcaklıktaki yıllık değişimler, genelde 150 m’ ye kadar olan üst tabakada görülür. Yüzey vedip suları arasındaki tuzluluk farkı % 4–5’ kadar çıkar.Karadeniz’ in en önemlikarakteristik özelliklerinden birisi de 100–200 m’ lik derinlikler arasında sürekli birhaloklinik (geniş tuzluluk değişimi) göstermektedir ki, Karadeniz bu özelliğe sahipdünyanın en büyük su kütlesidir. 100–200 m derinlikteki üst tabaka ile daha derindeki sukütleleri arasındaki yoğunluk farkının çok büyük olmasından dolayı, her iki tabaka arsındaçok dar bir derinlik meydana gelmektedir. Karadeniz’ de farklı tabakalar keskin birkatmanlaşma ve durağanlaşma (stagnasyon) özelliğine sahiptir. Tabakalar arsındakisıcaklık, tuzluluk, gaz ve nutrient konsantrasyonu ve canlı dağılımı bakımından büyükfarklılıklar görülür. Bu nedenle bilim adamlarınca Karadeniz, en tipik anormal suözelliğine sahip bir deniz olarak adlandırılmıştır.Oksijen;Çözünmüş oksijen, biyolojik faaliyetlerin devam ettiği yer olan oksijenli tabakadabulunur. Denizin merkezi yerlerinde 250 m derinliğe kadar olan kısımlarda oksijenerastlanır. Karadeniz havzasında derinlik arttıkça oksijen azalmakta, buna karşılık hidrojen3’sülfür (H2S) gazı miktarı artarak, litrede 7 cmP kadar çıkmaktadır. O2 kalitesi hızla düşerve bunun altında tamamen kaybolur.Sıcaklık;Karadeniz’ de sıcaklık dağılımının temel özelliği derinliğe bağlı olarak hızlı0düşmesidir. Ortalama sıcaklık; verimli olan ve yüzey tabakasında 15.4. PPC’ den 50–75 m.0arasında bulunan termoklin tabakasının ortasında 7.0 PPC’ ye düşer. Siklonikdönüşümlerdeki sıcaklık değişimleri, yatay adveksiyon ve iç dalgaların etkisinin az olduğu50 m’ de daha az önemlidir. 50 ve 200 m derinlikler arasındaki tuzluluğun değişimi dahaderin sulardaki sıcaklık birikmesini önler. Bu nedenle Karadeniz diğer derin denizleregöre, sahillerdeki iklimlerden daha az etkilenir.73

Ortadaki soğuk tabakada (termoklin) sıcaklık değişimi, genellikle 64 ile 70 PPCarasındadır. Karadeniz’ in doğudaki orta bölümlerinde, yaz sezonunun sonunda sıcaklık0007.5–8.0 PPC arasında 500 m’de 8.6–8.0 PPC ve 2000 m’nin altında 9.0–9.1 PPC’ dir. Sıcaklığın750–1500 m’ ler arasındaki derinliklerde homojen olmasının nedeni, derin suların yüksekorandaki dinamik etkisinin bir sonucu olarak açıklanabilir. Karadeniz’in sıcaklık düşeydağılımı tablo D-4’de verilmiştir.Tablo D – 4 Karadeniz’ deki Sıcaklığın Düşey Dağılımı.Derinlik (m)0Min.Sıcaklık (PPC)0Mak.Sıcaklık (PPC)0Değişim Fak (PPC)0 6.57 26.73 20.1110 6.58 25.52 18.9135 6.68 22.88 16.2550 6.65 21.69 15.0475 6.95 8.99 2.04100 7.62 8.76 1.14150 8.26 8.74 0.48200 8.53 8.84 0.31500 8.74 8.95 0.171000 8.83 8.99 0.161500 8.86 9.05 0.192000 8.87 9.12 0.250Tablo D - 5 Karadeniz Yüzey Suyu Ortalama, En Yüksek ve En düşük deniz Suyu sıcaklıklarıAylar Ortalama En Yüksek En DüşükOcak 9.8 13.7 6.6Şubat 8.6 11.5 4.7Mart 8.8 11.1 4.7Nisan 10.2 14.0 7.2Mayıs 13.9 20.0 9.1Haziran 19.7 25.4 12.0Temmuz 23.7 26.9 18.8Ağustos 24.9 27.5 22.2Eylül 23.2 26.9 18.5Ekim 19.3 24.6 15.1Kasım 15.9 21.2 11.2Aralık 12.3 17.6 8.574

SOB4PBCOB3PBKPP1.14P30.53P1.27P7.72P0.06P3.72P0.3330DENİZ SUYUNUN SICAKLIKLARI GRAFİĞİ2520151050AralıkKasımEkimEylülAğustosTemmuzHaziranMayısNisanMartŞubatOcakOrtalama En Yüksek En DüşükKaradeniz’ deki mevcut akıntıların fiziksel özellikleri dikey sirkülasyon üzerindeönemli rol oynamaktadır. Kıyıya yaklaştıkça, akıntı hızları artmakta ve buna bağlı olarakkıyılarda, açık denize göre daha derinlere ulaşan sirkülasyonlar oluşmaktadır. İçakıntılardan başka Akdeniz kökenli olup boğazdan alt akıntı olarak Karadeniz’ e geçensular da mevcuttur. Bu alt akıntıların debileri oldukça düşük olduğundan, Karadeniz’ in dipsularına oksijen sağlama hızı, ölü organik materyal tarafından oksijeninin tüketilme hızınıdengelemeye yetmektedir. Bu ise haloklin tabaka altında kalan su kütlesinin tamamenoksijensiz kalması sonucunu doğurmaktadır. Karadeniz’ in haloklin tabakasının altındakalan su kütlesi, diğer tabakalarla etkileşim sonucu, ortama karışan az miktardaki sularla,yenilenmeyecek kadar büyüktür. Bu nedenle Karadeniz’ in 200 m’ den daha derin sularıdaima anoksik (oksijensiz) kalmıştır.Karadeniz’ in Hidrokimyasal Özellikleri;Karadeniz suyunun iyonik bileşimi araştırılmış ve sonuç olarak Marmara denizi vediğer denizlerle karşılaştırıldığında farklı bulunmuştur. (Tablo D - 6)Tablo D – 6 Marmara ve Karadeniz’ in İyon İçeriği (% Toplam İyon)PİyonlarMarmara DeniziKaradenizDip Suyu / YüzeyDip Suyu / Yüzey-CIP55.23 55.02 54.94 54.78=7.71 7.44 7.65-HCOB3PB0.61 1.06 0.91=0.07 0.04 0.11+NaP30.33 30.33 30.18++MgP378 3.75 3.74++CaP1.37 1.34 1.47+1.13 1.10 1.16S(S%0) 37.81 25.13 22.06 17.8875

Piçermesidir.P,Karadeniz’ in dip sularındaki anaerobik bakteriler, sülfatlar hidrojen sülfüre=indirger ve bikarbonat üretirler. Sülfatın (SOB4PB P) oranı okyanustan daha az, buna nazaran-bikarbonat (HCOB3PB P) İçeriği daima yüksektir. Klorun oranı, nehir sularının önemli orandagirmesi karbonat, içeriğinin zengin olması ve dip sularının karışmasından dolayıokyanuslardan daha azdır.Karadeniz’ in dip sularının diğer bir özelliği yüksek miktarda-- -HSPBakteri faaliyeti sonucu, sülfatların indirgenerek HSP HCOB3PB P, COB2B ve HB2BSin oluşması durumunda derin sularda bu miktar hemen hemen 0.01 g/kg civarındadır.Diğer Okyanus ve denizlerle karşılaştırıldığında Karadeniz suyu yüksek bir alkaliniteyesahiptir. Bu değer yüzeyde 3.33mg/L., 3.29 mg/L, 2000 M’ de 4.20 mg/L olup,Okyanuslarda 2.42 mg/L, Akdeniz’ de 2.76 mg/L, Azak denizinde ise 2.27 mg/L! dir.Karadeniz suyunun en önemli bir özelliği de toplam su kütlesi ve yapısıyla ilişkiliolarak, içerdiği çözünmüş gazlar, çözünmüş oksijen, biyolojik faaliyetlerin devam ettiğiyer olan oksijenli tabakada bulunur.Oksijen ve hidrojen sülfür dağılımının sınırı, yıllar vemevsimlere göre değişir. Ancak, 100 – 150 m’ nin altında oksijen oranı hızla düşer vebunun altında da tamamen kaybolur. Karadeniz’ in derin sularındaki HB2BS hemen hementamamen sülfatlardan meydana gelir. Sülfür içeriği 150 m. derinlikte 0.09 ve 0.41 mg/Lolarak tespit edilmiştir. Hidrojen sülfür konsantrasyonu, su sütununda yeknesak bir şekildeanoksik tabakadan itibaren yükselmektedir.Besleyici Elementler;Karadeniz’ deki besleyici elementlerin dikey dağılımları Tablo D-7’ de verilmiştir.Tablo D – 7 Karadeniz’ de Ortalama İnorganik Besleyici elementler İle Toplam Organik C.n ve P’ ninDikey Görünümü (N,P,Si:mg/lt; Organik C:mg C/ lt olarak verilmiştir.)Derinlik(m)İnorganik besleyici ElementlerOrganik C,N,PCHB4B NOB3B CHB4B NOB3B POB4B N - P SiOB2B C N P1 –10 2.8 0.8 3.6 0.4 9 50 3.6 17.0 0.1325 3.3 0.8 4.1 0.3 14 50 3.6 - -50 3.6 0.7 4.3 0.5 9 60 3.5 17.8 0.13100 5.8 1.8 7.6 1.3 6 80 3.2 16.3 0.50200 12.8 0.8 13.6 4.0 3 120 3.5 14.2 0.80300 17.5 0.5 17.7 4.4 4 150 3.0 15.3 0.84500 58.5 0.5 58.5 5.6 10 180 2.8 16.0 0.901000 81.8 0.8 81.8 7.0 12 220 2.5 16.0 1.105000 96.0 0.0 96.9 8.4 11 300 2.9 14.8 1.0076

Tablo D – 8 Karadeniz’ in Organik Karbon BütçesiOrganik Karbon Kaynakları ve Havzalar Mikra (gC /m2 / y)KaynaklarAsıl Üretim (Birinci Üretim) : 100Azak Denizinden Marmara Denizine kadar girdiler : 7TOPLAM : 107HavzalarOksijen bölgesindeki oksidasyon : 80Anoksik bölgesindeki oksidasyon : 10Dipteki Erime : 4Birikim : 6TOPLAM : 107Biyotik Özellikleri ;Karadeniz’ deki fitoplankton, son çalışmalara göre (23) toksonomik sınıflarına ; 7sınıf, 185 genus, 756 tür olmak üzere belirtilir. Bunlar tatlı su, acı su ve denizde yaşayanorganizmalar. Tablo D – 9)Tablo D – 9 Karadeniz’de bulunan belli başlı Fitoplankton gruplarıToksonomik Grup Deniz ve Acı su Tatlı ve Acı su ToplamCins Tür veVaryeteCins Tür veVaryeteCins Tür veVaryeteBacillariophytaPyrrophytaChrussophytaClorophytaCyanophytaXanthophytaEueglenophyta55342511533245193472386324622610-6931236624-13643627361237342205519134617Toplam 136 525 74 211 185 746Karadeniz’ deki fitoplankton, diğer denizlerin ve fiyortların (Kuzey Denizi, HazarDenizi, Norveç fiyortlarında olduğu gibi) fitoplankton una benzerlik gösterir.Fitoplanktonkütlesinin çoğunu (% 80’ inden fazlasını) diatomlar oluşturmaktadır. Bunlar neritikeuroholin formlardır. Tek oseonik tür ise planktoniellasoldur. Sahil bölgesinde ise, tatlı sutürleri bulunmaktadır. Diatomların çoğunluğunu Chaetoceros türü oluşturur. Diatomtürlerinin bir kısmı ilkbaharda (Şubat – Nisan aylarında) ve sonbaharda maksimal planktongörülür.77

PolarakPcellsYazın denizdeki efotik zonun derinliği 50 – 60 m kadardır. Yaz sezonunda optimalaydınlatma 5 – 10 m derinlikte olur. Bazen maksimum fotosentez oranı 10 – 20 daha derinsu kütlesinde oluşur. Bu tabakalarda bulanıklığın artması sonucunda aktif fitoplanktonpopülasyon termoklin tabakasının üstünde toplanır.Mikrobiyal Popülasyon ;Karadeniz geniş bir mikrobiyal deniz olarak dikkat çeker. 80 yıldır bu havzadamikrobiyal kompozisyonun davranışları geniş olarak araştırılmıştır. Ancak yinede sonuçlaryetersiz kalmaktadır. Toplam yıllık bakteri miktarı ve bunların biyoması mikroskobik veboyama yöntemlerine göre ölçülmüş ve hesaplanmıştır. Açık denizin efotik zonundaki3toplam bakteri miktarı 30 ve 200 * 10P /ml, toplam biomas miktarı ise 0,5’ den 53mgC/mP hesaplanmıştır.Zooplankton ve Biomas ;Toksonomik olarak Karadeniz’ de 98 adet genel tür tespit edilmiştir (Tablo D – 10).Fakat bunların sayısı bazı Akdeniz kökenli türlerin nüfus etmesiyle ve ortama adapteolmalarıyla artmaktadır. Ayrıca özellikle ılık mevsimlerde, Mollusk’ ların Plychactes’ ler,Pentik, Crustacea’ lar ve diğer pentik ve nekto pentik organizmaların larvaları ilezooplankton içeriği zenginleşir. Bundan başka bazı alanlarda mevsimsel olarak özelliklekışın zooplankton faunası birçok ender türü de içine alır.Tablo D – 10 Toksonomik Olarak Tür Tespiti.Grup Familya Cins TürTintinoidea 4 9 25Hydrozoariya 9 10 10Scyphozoaria 2 2 2Ctenophoria 1 1 1Rotatoria 4 9 35Cladocra 2 4 8Copepoda 9 13 15Chatetognatha 1 1 1Appendicualaria 1 1 1Toplam 9 50 9878

Pcivarına,Zoobenton ;Bentik faunanın tür kompozisyonu ile Akdeniz karşılaştırıldığında fakirdir. Çünkü,Karadeniz suyu düşük tuzluluktadır ve daha derinlerde hidrojen sülfür tabakası vardır. Dipfaunası 125 – 135 m arası derinliklerde dağılım gösterir. Sadece boğaz yakınlarında 170 –0200 m derinliktedir. Bentik fauna total olarak 23P lokalize olmuştur. Bunların156’ sına, haliç, nehir ağızlarında ve acı sularda rastlanmıştır. 87 adedi ise, İstanbulboğazına yakın bölgelerde bulunmaktadır. (Kisaleva, 1979)Bunlara ilave olarak, midyeler, yumuşakçalardan, diğer iki tür, Karadeniz’de bolmiktarda bulunmaktadır. Gastropod’lardan Parana thomsiana 1940’lı yılların başında,Atlantik’ ten ilk olarak taşınmıştır.En son yapılan çalışmalara göre (26) zoobentik biomas28.8 x 106 ton olarak tahmin edilmiştir. Bazen yıllık üretim 53.6 x 106 tona varmaktadır.Tablo D – 11. Karadeniz’ de Bentik Faunaya Ait Türlerin Toksonomik Sayısı.Toksonomik Gruplar Tür Toplamı Düşük Tuzluluk Boğaz YakınlarındaAlanlarındaForaminifen 26 - -Spongia 28 - -Hydrozono 25 3 -Anthozoa 5 - -Turbellaria 103 - -Nemertini 33 - -Nematoda 240 - -Rotatoria 40 21 -Gastrotricha 23 - -Kynorhyncha 10 - 30Polychacta 182 3 -Oligocheata 39 23 -Sipinculida 1 - -Bryozoa 18 - -Camptozoa 2 - -Phoronidae 1 - -Loricate 3 - -Bivalvia 88 12 20Castropda 118 17 16Scaphopoda 1 - 1Ostacoda 109 16 11Harpacticoida 154 3 -Cirripedia 5 - -Amphipodo 103 38 -Isopoda 29 - -Tanaidacca 6 - -Cumacea 23 9 -Decapoda 32 1 -Aracina 27 3 -Pantopoda 8 - -Insecta 11 7 -Tardigrada 5 - -Asteroidea 1 - 1Ophiuroidea 4 - 3Echinoidea 1 - 1Holothurioidea 8 - 3Aseidiae 8 - -Toplam 1518 156 8979

Balıklar ;Karadeniz İhtiyar faunası 108 balık türü içerir. Bunlardan 57 türü Akdeniz’ den göçeder ve 22 türü de tatlı su kökenlidir. Doğu Karadeniz havzasındaki bazı türlerin neslitükenmektedir. Bunlar Gobiida, Acipenceridae, bazı Herring türleri veCaspiolasa’dır.Tarım Bakanlığı Trabzon Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü’nün 1990–1993yılları arsında Trabzon kıyılarında yaşayan demersal (zemin yada zemine yakın hayatlarınısürdüren) türlerde yaptığı rol çalışmaları sonuçları tablo D–12. de verilmiştir.Tablo D – 12. Demersal Balık Türleri ve Biyokitle Yüzdeleri.Balık Türü% BiyokitleMezgit (Gados Marlangus euxinus) 38.3Barbunya (Mullus Barbatus) 20.2İzmarit (Spicera smaris) 2.2İskorbit (Scorpaena porcus) 0.2Trakonya (trachinus draco) 1.9Vatoz (Raja clavata) 18.7Kalkan (Scophthalmus maxima m.) 2.9Dil Balığı ((Solea nasuta) 0.4Pisi Balığı (Pleuronectes f. Luscus) 1.6Köpek Balığı (Spualus acanthius) 5.8Kurbağa Balığı (Uranoscopus scaber) 3.1Diğer 2.9Palejik balıklardan ekonomik değere sahip en önemli türleri ise; Hamsi, İstavrit,Palamut, Tirsi ve zargana’dır.Tablo D–13. Karadeniz’e Komşu Ülkelerde Son Yıllarda Avlanan Hamsi Miktarları (Ton).Ülkeler 1988 1989 1990 1991Türkiye 295000 97000 66000 79000BDT 237000 65000 29000 6000Romanya 3200 61000 - -Bulgaristan En Yüksek Üretime 1988 Yılında Ulaşılamamıştır.Karadeniz’in Biyolojik Üretimi ;Karadeniz’in biyolojik üretimi bazı araştırıcılar tarafından ortaya koyulmuştur. Herüç araştırmacı tarafından tahmin edilen yıllık biomas ve üretim üretim miktarlarına aitveriler, tüm organizmalar için ayrı verilmiştir. (Tablo D–14)80

Tablo D–14. Biomas ve Üretim Miktarları.AraştırmacılarBiomas–(B) (Ton) Üretim- (P) )Ton)Datzko, 1950 ve Vodganizki, 1954 63.10 4762Moiseev, 1969 65.69 3017Greze, 1979 63.36 1777Tüm tahminlerde total biomas miktarı birbirine yakın çıkmıştır. Anca organizmagrupları için bu farklıdır. Oran olarak 1:0. 63:0.37 oranlarında yıllık net üretim farklıbulunmuştur. Ana organizma gruplarına göre Karadeniz’deki yıllık net üretim ve biomasmiktarları tablo D–15’de gösterilmiştir.Tablo D–15 Karadeniz’deki Organizma Grupları İçin Hesaplanan Biomas ve Yıllık Üretim Miktarları.Organizma grupları3Biomas (10PPton(B))Yaş KuruAğırlık AğırlıkPtoplankton *Mikroptobenton *Makrofitlen *Kemosentes Bakt. *NoctilucaHerbivor FitoplanktonDetritus ZooplanktonZoobetozPelejik BakterilerBentik BakterilerPlankton Yiyen BalıklarBentos Yiyen Balıklar3.700.5016.000.355.603.100.806.2023.801.382.030.540.080.310.032.720.040.090.360.040.080.810.250.360.110.02P /BYıllık10PGünlük Yıllık YaşAğırlık0.9 328 1213.600.3 109 54.500.003 1.1 17.600.3 109 27.270.02 7.3 40.880.09 32 99.200.12 43.8 35.04- - 60.80- - 53.600.20 73 100.740.1 36.5 74.090.003 1.1 0.590.003 1.1 0.096Pton (P) )KuruAğırlık102.003.273.004.360.6411.521.761.272.6018.2513.140.120.03Toplam 63.98 5.22 - - 1778.00 161.96*OtotrofikAkuakültür ;Denizde suni yetiştiriciliği yapabilecek türlerin başında Doğu Karadeniz’e dairDeniz Alası (Salmo trutta labrax) gelmektedir. Entansif akuakültür için aday diğer türlerMersin Balığı (Acipenser App.) ve Kalkan (Psentta maeoticus) dır. Halen denizdekafeslerde tatlı sudan adapte edilen Gökkuşağı alabalığı (Salmo gairdneri) suni olarakyetiştirilmektedir. Karadeniz’ de bulunan Kefal, Karagöz ve Levrek semi–entansif olarakkafes ve dalyanlardan kültürü yapabilecek diğer bazı türlerdir.81

D.2.DOĞAL DRENAJ SİSTEMLERİ:A. Akarsular ve Diğer Yerüstü SularRize ili sınırları içerisinde AGİ bulunan akarsuların, AG ilerin bulunduğu yerdeki3yıllık ortalama debileri(mP P/s) aşağıda verilmiştir.UUİstasyon Adı3UYıllık Ortalama Debi(mUPU UPU/s)Abuçağlayan d.-Kemerköprü 9,17Hemşin d.- Konaklar 17,50Hala d. – Mikronköprü 11,43Arılı d. – Arılı 6,31Hemşin d.- Çat 8,82Durak d. – Kemerköprü 15,62Cimil D. – Cimil 4,20Tosköy d. – Tosköy 9,17Salarha d.- Kömürçüler 5,91Şenöz d. – Kaptanpaşa 9,70Hala d.- Ayder 6,20Cimil d. - Köknar 5,43B. Yer altı Suları1-İyidere çayı akiferiİyidere kasabasının batısından denize dökülen İyidere çayının mansap bölümündeoluşan kil, silt, kum, çakıl, blok karmaşığından oluşan alüvyon akifer özelliğindedir.Akiferin uzunluğu; karayolu köprüsünden menbaya doğru 9000 m, genişliği; 500 – 800 mkalınlığı; akarsuya paralel bir hat boyunca 7 noktada yapılan jeofizik çalışmalara göre 24 –44 m, akifer alanda DSİ ve İB sı tarafından açılan su sondaj kuyularında 35 – 45 m olarakölçülmüştür.2 -Taşlıdere çayı akiferiRize ilinin doğusundan denize dökülen Taşlı dere çayının mansap bölümündeoluşan kil, silt, kum, çakıl, blok karmaşığından oluşan alüvyon akifer özelliğindedir. Akiferalanın uzunluğu; karayolu köprüsünden mansaba doğru 8000 m, genişliği; 250 – 750 mkalınlığı;jeofizik ve su sondaj çalışmalarına göre 24 – 22 m dir.3-Büyükdere çayı AkiferiÇayeli ilçesinin batısından denize dökülen Büyükdere çayının mansap bölümündeoluşmuş olan silt, kil, kum, çakıl, blok karmaşığından oluşan alüvyon yeraltı suyuişletmesine elverişli akifer özelliğindedir.Akiferin uzunluğu, karayolu köprüsündenmenbaya doğru 6 000 m, genişliği: 150-300 m, kalınlığı,akifer alanda akarsuya paralel ikihat boyunca 5 noktada yapılan jeofizik çalışmalara göre 12 – 28 m, akifer alanda İllerbankası tarafından Çayeli kasabasının su ihtiyacını karşılamak için açılan 6 adet su sondajkuyusunda 22 - 34 m olarak ölçülmüştür.4- Hemşin deresi akiferiPazar ilçesinin doğusundan denize dökülen Hemşin deresinin mansap bölümündeoluşmuş olan silt, kil, kum, çakıl, blok karmaşığından oluşan alüvyon yeraltı suyuişletmesine elverişli akifer özelliğindedir. Akifer alanın uzunluğu; karayolu köprüsündenmenbaya doğru 5000 m, genişliği; 200 – 1500 m, kalınlığı; akarsuya paralel bir hatboyunca 5 noktada yapılan jeofizik çalışmalara göre 12 – 24 m kadardır.82

5-Fırtına çayı akiferiArdeşen ilçesinin batısından denize dökülen Fırtına çayının mansap bölümündeoluşmuş olan silt, kil, kum, çakıl, blok karmaşığından oluşan alüvyon yeraltı suyuişletmesine elverişli akifer özelliğindedir. Akifer alanın uzunluğu; kara yolu köprüsündenmenbaya doğru 6 000 m, genişliği; 300 – 1500 m, kalınlığı; akarsuyun mansap bölümünde3 hat boyunca 8 noktada yapılan jeofizik rezistivite ve su sondaj kuyusu açım çalışmalarınagöre 22 – 34 m kadardır.6-Abuçağlayan deresi akiferiFındıklı ilçesinin doğusundan denize dökülen Abuçağlayan deresinin mansapbölümünde oluşmuş olan silt, kil, kum, çakıl, blok karmaşığından oluşan alüvyonyeraltısuyu işletmesine elverişli akifer özelliğindedir. Akifer alanın uzunluğu; karayoluköprüsünden menbaya doğru, 6 000 m ,genişliği; 300 – 400 m , kalınlığı; akifer alandayapılan jeofizik rezistivite çalışmalarına göre 15 – 20 m kadardır.Yukarıda tanımlanan akifer alanları ve bu alanlara 50 m mesafedeki koruma alanısınırları 1/ 5000 ölçekli haritalara işlenmiş olup, 167 sayılı Yeraltısuları Kanunukapsamında korunması gerekmektedir.D.3. SU KAYNAKLARININ KİRLİLİĞİ VE ÇEVREYE ETKİLERİ:D.3.1.Yer altı Suları ve Kirlilik:Yer altı sularımız bulundukları katmanlardan kaynaklara veya bazı sanayiatıklarıyla sulama ve içme kullanma sularına karıştığı görülen kirliliklerin hem insansağlığı hemde tarımsal faaliyetler açısından küçümsenmeyecek olumsuz sinyaller verdiğigörülmektedir.Ayrıca kanalizasyon sistemindeki kaçaklarda yer altı sularını etkilemektedir.Sularda bulunan askıdaki katı maddelerin devamlı birikimi sonucunda topraklarıngeçirgenliği gibi fiziksel özelliklerden bozulmakta olup, bu nedenle ürün ve kaliteeksiklikleri ortaya çıkmaktadır.D.3.2.Akarsularda Kirlilik:Ham kullanılmış suların doğrudan akarsulara boşaltılması neticesinde, başta yüksekenerji potansiyeline sahip organik maddeler olmak üzere çeşitli kirleticiler bu su çevresinegirmiş olur. Boşalma noktasının mansap tarafından kalan nehir parçasında bir çokdeğişmeler meydana gelir. Organik maddelerin ayrışması sırasında ortamdaki mevcutoksijen çok hızlı şekilde sarf edilmeye başlar ve çözülmüş oksijen konsantrasyonu azalır.Kirlenmiş su yatağındaki biyolojik hayat ve ekolojik sistemde değişikliğe uğrar. Çökebilenmaddeler, bulanıklık ve düşük çözülmüş oksijen konsantrasyonu balıkların ve diğercanlıların normal yaşama mücadelesini sürdürebilir. Azot bileşikleri bir kirlenmeindikatörü olarak kullanılabilir. Gerek aerobik ve gerekse anaerobik ortamda, organik azotamonyum azotuna dönüşür. Bunun için organik azot azalırken amonyum azotuazalmaktadır. Daha sonra nitrit ve son ürün olarakta nitrat meydana gelir. Nitritkonsantrasyonu bir miktar arttıktan sonra tekrar azalır ve nitrata dönüşerek nitratkonsantrasyonunu sürekli olarak arttırır.Ayrıca DSİ Şube Müdürlüğü tarafından su kalitesi izleme ağı içerisinde yer alanRize İli sınırları dahilinde Andon Deresi (Rize İçme Suyu Tesisi öncesi) üzerinde,Y:633375.000, X:4525800.000 koordinatlı su kalitesi izleme noktasından düzenliaralıklarla numune alınıp su kalitesi ölçümleri(Q, Ph, EC, Cl, P-Al, M-Al, NH4-N, NO2-N,83

NO3-N, O-PO4 TKN, SO4, SS, TDS, Na, K, Ca, Mg, DO, Pv, BOD5, TH, TURB, Col,As, Cd, Cr, Cu, Hg, Pb, Zn, Tot.Pest.) yapılmaktadır.Genel Müdürlüğümüz tarafından yapılan ve 2007 yılı içinde tamamlanmasıplanlanan “Su Kalitesi Veritabanı” çalışmaları bittiğinde bütün su kaynaklarımızın kirlilikdurumu hakkında bilgi sahibi olunabilecektir. Veritabanı çalışmaları bittiğinde gerekliverilere Kurumumuz web adresinden ulaşılabilecektirD.3.3. Göller, Göletler ve Rezervuarlarda Kirlilik:D.3.4.Denizlerde Kirlilik:İlimizin atıksu arıtma tesisi bulunmamaktadır. Merkez Belediyesi ve ÇayeliBelediyesinin deniz deşarjı mevcuttur. Kıyıda bulunan diğer ilçe belediyelerimiz atıksularını direkt olarak denize deşarş etmektedir. İlimizin fazla yağış alması, kanalizasyonlayağmur sularının birlikte taşınarak denizlere ulaşması kirlenmeyi meydana getirmektedir.D. 4. SU VE KIYI YÖNETİMİ, STRATEJİ VE POLİTİKALARI:Rize ili kıyı yönetiminde etkin rolü, bütün kıyı uzunluğunu % 85’lik kısmınıkapsayan ilçe ve belde belediyeleri oynamaktadır. Bu alanlarda yetki ve sorumlulukbelediye başkanlarında olduğu halde, kıyı kanununa rağmen kıyılarda hızlı bir yapılaşmaolmuştur. Mevcut yerleşim yerlerinde ise hiçbir arıtma yapılmadan evsel atıkların en yakınalıcı ortamı olan denize bırakılması sahilde önemli kirlenmelere neden olmaktadır.Rize’nin iç kesimlerinde bulunan köy nüfusu hızlı bir şekilde sahil kesimlere göçetmekte ve kıyılarda tespih tanesi gibi dizilmiş belediye mücavir alanlarını meskenedinmektedirler. Bu alanlar ise genellikle akarsu vadileri ve alüvyonel düzlükler, hattabazen de dere yataklarıdır. Bu dağınık ve yoğun yerleşim yetersiz alt yapıyla da birleşincesu kirliliği gündeme gelmektedir.Yörenin morfolojisi gereği il akarsuları kısa, eğimi fazlave dolayısıyla akış hızı yüksektir. Bu akarsular vadi boyunca sıralanmış bütün yerleşimyerlerinin evsel, endüstriyel atıklarını, hatta çoğu zaman çöplerini de taşıyarak denizeulaştırmaktadır. Akarsuların sürükleme gücünün yoğun yağışlardan dolayı güçlü oluşu,erozyona neden olmakta ve akarsuların denize neden olmakta ve akarsuların denizetaşıdıkları organik madde miktarlarını da oldukça artırmaktadır. Ayrıca buna akarsuyataklarında bulunan taş kırma tesislerinin yüksek oranda bulanıklık taşıyan yıkama sularıda eklenmektedir. Bu tür kurulu yada kurulacak tesislerin çevre kirliliğini asgariyeindirecek yasal önlemler alınmakta titizlik göstermeleri çok önemlidir.Yörenin çok yağışlıalması ve arazinin yüksek eğimi nedeni ile yapılan suni gübreleme çok kolay bir şekildeyıkanarak hem milli servet kaybına neden olmakta, hem de akarsu, yer altı suyu ve denizkirliliğine sebep olmaktadır. Bu sebepten dolayı yöre çiftçilerinin zirai gübreleme veilaçlamanın zaman ve miktarı açısından çok iyi bilinçlendirilmesi gerekmektedir.Yukarıdadeğinilen ve kirliliğe sebep olan olumsuzluklar ancak kamuoyunun eğitilmesi vebilinçlendirilmesi mevcut yasaların eksiksiz ve kurumlar arası koordinasyon içindeuygulanması, kirletici faaliyetlere teknolojik olarak en uygun ve ekonomik alternatifiverecek teknik sektörün varlığı, etkin kontrol ve denetlemeler ile mümkündür.Özelliklekıyı şeridinde de bulunan onlarca belediyenin ve bunların mücavir alanları ve bunlarındışında kalan ve mülki amire ait olan tüm kıyı kuşağında aynı uygulamanıngerçekleşmesini “sağlayacak yerel kıyı yönetim stratejilerinin oluşturulmasıgerekmektedir.84

D.5.SU KAYNAKLARINDA KİRLİLİK ETKENLERİ:D.5.1. Tuzlulukkonu ile ilgili bilgi edinilememiştir.D.5.2. Zehirli Gazlarkonu ile ilgili bilgi edinilememiştir.D.5.3. Azot ve Fosforun Yol Açtığı Kirlilikkonu ile ilgili bilgi edinilememiştir.D.5.4. Ağır Metaller ve İz Elementlerkonu ile ilgili bilgi edinilememiştir.D.5.5. Zehirli Organik Bileşiklerkonu ile ilgili bilgi edinilememiştir.D.5.5.1. Siyanürlerkonu ile ilgili bilgi edinilememiştir.D.5.5.2. Petrol ve Türevlerikonu ile ilgili bilgi edinilememiştir.D.5.5.3. Polikloro Naftalinler ve Bifenillerkonu ile ilgili bilgi edinilememiştir.D.5.5.4. Pestisitler ve Su Kirliliğikonu ile ilgili bilgi edinilememiştir.D.5.5.5. Gübreler ve Su Kirliliğikonu ile ilgili bilgi edinilememiştir.D.5.5.6. Deterjanlar ve Su Kirliliğikonu ile ilgili bilgi edinilememiştir.D.5.6. Çözünmüş Organik Maddelerkonu ile ilgili bilgi edinilememiştir.D.5.7. Patojenlerkonu ile ilgili bilgi edinilememiştir.D.5.8. Askıda Katı Maddelerkonu ile ilgili bilgi edinilememiştir.D.5.9. Radyoaktif Kirleticiler ve Su Kirliliğikonu ile ilgili bilgi edinilememiştir.85

Rize İl Çevre ve Orman Müdürlüğü ile KTÜ Rize Su Ürünleri Fakültesininortaklaşa yaptıkları çalışma sonucunda derelerdeki su kirliliğini tesbit etmek için yapılanölçümlerin kimyasal analiz değerleri aşağıdaki tablolarda gösterilmiştir.Parametre 1.İstasyon 2.İstasyon 3.İstasyon 4.İstasyon 5.İstasyon 6.İstasyonSıcaklık 5,1 7,3 7,8 8,3 8,9 9,2PH 8,01 8,12 8,14 8,12 8,08 8,0O2 (mg/l) 12,8 10,8 9,1 10,3 10,1 10,4O2 % 104,5 86,5 80,4 93,2 86,6 91,7Fe (mg/l) 0,35 0,22 0,17 0,27 0,05 0,48Cu 0,23 0,14 0,15 0,15 0,05 0,31Ni 0,64 0,66 0,56 0,61 0,08 0,83Mn 0,57 0,31 0,36 0,34 0,10 0,63Pb 0,97 0,65 0,66 0,57 0,2 1,47Cd 0,025 0,025 0,025 0,001 0,025 0,086Cn (toplam) 0,015 0,005 0,007 0,006 0,003 0,021Cl (iyon) 9 5 4 5 4 9Ca 5 1 2 13 10 14Mg 41 33 29 19 12 44NO2 0,17 0,11 0,12 0,12 0,04 0,18NO2-N 0,049 0,033 0,036 0,036 0,014 0,056NO3 6,8 4,6 5 6,4 6,6 10,4NO3-N 1,4 1 1,1 1,4 1,4 2,3NH4 0,61 0,67 0,73 0,66 1,12 0,32NH4-N 0,479 0,522 0,562 0,508 0,866 0,238Total-N 1,7 2,1 2,3 1,4 1,8 1,5PO4 0,4 0,32 3 0,4 0,2 0,1PO4-P 0,13 0,1 0,99 0,04 0,06 0,02P2O5 0,3 0,25 2,27 0,07 0,13 0,1Toplam P 0,13 0,2 0,99 0,05 0,06 0,04Cr 0,17 0,11 0,03 0,08 0,07 0,23CrO4 0,37 0,24 0,08 0,13 0,15 0,5Toplam Cr 0,17 0,11 0,03 0,08 0,07 0,23COD 20,7 3,8 3,9 3,4 23,5 5,2TOC 23,1 29,2 24 24,2 26,1 24,8Zn 3,1 3,34 3,03 2,9 2,0 2,6986

Tablo D-16:Rize İli İçin Yapılan Ölçümlerin Kimyasal Analiz DeğerleriParametre 1.istas. 2.istas. 3.istas. 4.istas. 5.istas. 6.istas. 7.istas. 8.istas.SıcaklıkPHO2 (mg/l)O2 %Fe (mg/l) 0,04 0,06 0,07 0,17 0,01 0,02 0,05 0,13Cu 0,2 0,03 0,05 0,09 0,05 0,05 0,05 0,05Ni 0,10 0,10 0,10 0,04 0,10 0,10 0,10 0,10Mn 0,03 0,10 0,10 0,17 0,10 0,10 0,10 0,05Pb 0,28 0,34 0,27 0,36 10,17 10,99 11,6 13,02Cd 0,025 0,025 0,025 0,072 0,025 0,044 0,025 0,025Cn 0,01 0,5 0,033 0,02 0,0006 0,005 0,004 0,017(toplam)Cl (iyon) 4 6 2 7 6 3 3 5Ca 3 2,3 2,5 2,9 12 9 9 12Mg 3,8 2,8 2,5 4,2 10 9 8 12NO2 0,06 0,04 0,03 0,03 0,05 0,06NO2-N 0,016 0,012 0,009 0,028 0,01 0,01 0,014 0,019NO3 10,4 4,5 2,8 13,5 7,9 13,2 0,8 2,7NO3-N 2,4 1 0,7 3 1,8 2,7 0,2 0,6NH4 0,08 0,06 0,04 0,09 0,01 0,01 0,01 0,17NH4-N 0,061 0,046 0,027 0,067 0,006 0,007 0,01 0,132Total-N 3,2 1,4 1,2 2,1 2,9 2,4 1,7 3,2PO4 0,1 0,1 0,1 0,3 0,1 0,1 0,1 0,2PO4-P 0,04 0,02 0,02 0,11 0,02 0,01 0,03 0,05P2O5 0,09 0,04 0,04 0,24 0,05 0,04 0,08 0,12Toplam P 0,04 0,02 0,03 0,09 0,02 0,02 0,09 0,05Cr 0,04 0,04 0,04 0,04 0,04 0,17 0,12 0,2CrO4 0,08 0,09 0,1 0,09 0,05 0,39 0,28 0,47Toplam Cr 0,04 0,04 0,04 0,04 0,02 0,17 0,13 0,2COD 4,8 12,5 9,7 5,8 5 6,5 3,6 5,2TOC 17,2 24 20,9 22,9 6,5 4,9 8,4 6,8Zn 3,52 3,2 2,32 2,38 1,35 2,2 1,9 1,72SO4 8 4 11 14 3 3 4 43Tablo D-17:Rize İli İçin Yapılan Ölçümlerin Kimyasal Analiz DeğerleriYARARLANILAN KAYNAKLAR1-DSİ.224.Şube Müdürlüğü, 20062-KTÜ.Rize Su Ürünleri Fakültesi, 20063- İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 200687

(E) TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMIE. 1. GENEL TOPRAK YAPISIRize İlinde farklı iklimsel, topografik ve jeolojik (anakaya materyali) koşullarnedeniyle değişik toprak grupları oluşmuştur. Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü (KHGM)tarafından yapılan kapsamlı arazi çalışmalarına göre, Rize toprakları altı ana gruptatoplanmaktadır; alüvial topraklar, kolüvial topraklar, kırmızı–sarı podzolik topraklar, gri–kahverengi podzolik topraklar, kireçsiz kahverengi orman toprakları ve yüksek dağ çayırtoprakları.Rize İlindeki toprak kullanımı üç ana kategoride toplanabilir. Buna göre ildekitoprakların yarıdan fazlası ormanlarla kaplıdır. Tarım alanları , çayır ve meralar da ildekitorak kullanımının önemli bileşenlerindendir.E.2.TOPRAK KİRLİLİĞİRize İlinde toprak kirliliğine sebep olabilecek en önemli kaynaklar; mevzuatauygun olmayan bertaraf edilen katı atıklar ve pestisitlerdir.İldeki hiçbir yerleşim birimininkatı atık bertaraf şekli usulüne uygun değildir.Doğu Karadeniz Bölgesi, pestisit kullanımı bakımından Türkiye’nin en temizyörelerinden biri olarak görülmektedir. Ancak % 10 civarında fazla kullanım olduğutahmin edilmektedir. Rize İlinde kullanılan tarım ilacı tablo E–1’de gösterilmiştir. Fazlapestisit kullanımıyla kirlenen topraklarda yetişen ürünler pestisit kalıntılarını köklerindentoprak aldıklarından besin zinciri yoluyla hayvan ve insan sağlığını tehditedebilmektedirler.Ayrıca toprak verimliliğini artırmada önemli bir rol oynayanmikroorganizmalar ve solucanların kısmen yada tamamen yok olmasına sebep olmaktadır.Rize’deki gübre kullanımı tablo E–2’de verilmiştir.Usulüne uygun olmayan katı atık depolama, aşırı ve yanlış pestisit kullanımısonucu kirlenen topraktan sızan sular yüzey ve yer altı sularını da kirletebilmektedir.E.2.1. Kimyasal Kirlenme:konu ile ilgili bilgi edinilememiştir.E.2.1.1.Atmosferik Kirlenme:konu ile ilgili bilgi edinilememiştir.E.2.1.2.Atıklardan Kirlenme:konu ile ilgili bilgi edinilememiştir.E.2.2.Mikrobiyal Kirlenme:konu ile ilgili bilgi edinilememiştir.88

Tablo E–1 İlimizde Zirai Mücadele İlaçları Tüketimi.CİNSİYILLAR2001 2002 2003 2004 2005İnsektisitler 54,29Lt.456,01Kg.54,5Lt387,33Kg.51,98Lt.168,15Kg.59,28Lt.153,5Kg.65,7Lt.153,85Kg.Fungusit 97,50 Kg. 115,41 Kg. 144,5 Kg. 135 Kg. 131,58 Kg.Yağlar 139 Lt. 550 Lt. 435 Lt. 480 Lt. 435 Lt.Çinko11,52 Kg. 6,92 Kg. 6,2 Kg. 6 Kg. 3,65 Kg.FosforAkarisit 205Lt.60,08Kg.300Lt.0,2Kg.135 Lt. 170 Lt. 180 Lt.Tablo E–2 İlimizde Gübre Kullanımı.Gübre CinsiMiktarı (Ton)% 21 A. Sülfat 1.809% 26 A. Nitrat 3.435% 33 A. Nitrat 626Kompoze 15. 15. 15 155Kompoze 25. 5. 10 32.910Toplam 38.935E – 3. ARAZİİlimizin topografik yapısı çok engebeli olmakla beraber subtropikal iklimözelliklerine havidir. Bu sebeple monokültür özellik arz eden çay hakim bitkidir.İlimizin toprakları çay ziraatından dolayı asidik karakterdedir. Ancak çay üretiminemüsaittir.Bölgemiz arazisinin toprak özellikleri çeşitlidir. Bunlar;Kırmızı–Sarı (Podzolik Topraklar) % 97DiğerleriKireçsiz–Kahverengi Topraklar % 02Alüviyal Topraklar % 2Gri–Kahverengi Topraklar % 03Kolüvyol Topraklar % 01Yüksek Dağ–Çayır Toprakları % 04-------------------------------------- ------Toplam % 10089

İlimiz arazileri yağışın bol ve her mevsime düzenli dağılımı sayesinde bitki örtüsüenleminin de gereği olarak ormanlık arazi çoktur. Bu nedenle genellikle bitki örtüsü yoğunolduğundan erozyon çok azdır. Ancak arazi kesitlere uğradığından heyelan her angörülebilir.E – 3. 1 Arazi Varlığı.Rize İli Doğu Karadeniz kıyı şeridinde yer alan subtropikal iklim özelliklerinesahip bitki örtüsü ile ülkemizde müstesna bir konumdadır. Bu konumu itibariyle gerekyağış, gerekse bitki çeşitliliği açısından çok değişik şartları ihtiva eder.İlimizde monokültür tarım uygulanmaktadır. Rize ili çay tarımına tümüyle hakimolması nedeniyle ülkemiz ekonomisinde önemli bir ticaret ve ihracat merkezi halindedir.Artan nüfus yanında çay ekim alanlarının artırılmasının artık mümkün olmadığı bir durumagelinmesi, ilimizin tarımsal yapısına daha da önemli bir konuma getirmektedir.E – 3. 1.1. Arazi SınıflarıArazi sınıflarının tespit ve değerlendirilmesı için etütlerde ve alınan numunelerinanalizleri sonucu tespit edilen toprak özelliklerinin çeşitli yönlerden değerlendirilipderecelendirilmeleri yapılmaktadır. Değişik topraklar ve kullanma amaçları değişikolduğundan yorumlamalarda değişik olabilir .Bu yorumlamalardan biri ve en önemlisiarazi kullanma kabiliyeti sınıflaması daha ziyade tarımsal amaçla yapılan bir yorumlamaşeklidir. Arazi kullanma kabiliyet sınıflamasında toprakların gruplandırılması (1) kabiliyetbirimi, (2) kabiliyet alt sınıfı, (3) kabiliyet sınıfı olmak üzere üç kategoride yapılmaktadır.Kabiliyet birimi kültür bitkileri için uygulanan toprak idare sistemine aynı derecedekarşılık veren toprakların bir arada gruplandırılmasıdır. Kabiliyet alt sınıfı ;aynı tür ve aynışiddet derecesindeki sınıflandırma ve zararları ihtiva eden kabiliyet birimlerininsınıflandırılmasıdır. Kabiliyet sınıfları; kullanma kabiliyet sınıfları sekiz adet olup toprak zararve sınırlandırmaları I inci sınıftan VIII inci sınıfa kadar giderek artmaktadır.İlk dört sınıf (I-II-III-IV) arazi , iyi bir toprak idaresi altında ,bölgeye adapte olan kültürbitkileri ile orman ,mera ve çayır bitkilerini iyi derecede yetiştirirler. (V-VI-VII) sınıf topraklarsadece bulunduğu yere adapte olan yerli bitkilerin yetiştirilmesine elverişlidirler. V, VI. sınıfarazilerde muhafaza tedbirleri alındığında (teraslama) özel mahsuller yetiştirilebilir . Rize ilindeyetiştirilen çay nebatı bu nevidendir.SINIF:I-Bu sınıfa giren topraklar, kullanılmalarını kısıtlayan hafif derecede bir veya ikisınırlandırılması olabilir. Topoğrafya hemen hemen düz olup su ve rüzgar erozyonu zararıyoktur. Topraklar derin, drenaj, tuzluluk, alkalilik, taşlılık gibi problem zararı yoktur, taşlılıkgibi problem arz etmezler .Bu toprakların su tutma kapasiteleri ,ısınması ve verim potansiyerlerioldukça iyidir.Değişik kültür bitkilerinin yetiştirilmesine elverişli olan birinci bitkilerinyetiştirilmesine elverişli olan bu sınıf topraklar ,çayır ,mera ve orman vejetasyonu içindeoldukça önemlidirler. Birinci sınıf arazilerin il dahilindeki yayılma alanları toplam 483"ekadar olur , genel sahanın % 0.01 teşkil ederler .Bu sınıftaki topraklar ;alüviyal ve kolüviyalmenşelidirler . Toprakların hemen tamamı %2 meyil arz ederle. Yaklaşık tamamında çayziraatı yapılmaktadır .SINIF:2- %Bu sınıftaki topraklar ; kötüleşmeyi önlemek veya toprak işleme sırasındahava ve su ilişkilerini iyileştirmek için yapılan koruma uygulamalarını ihtiva eden dikkatli bir90

toprak idaresini gerektirirler. Sınırlandırmalar az ve uygulamaca kolaydır. Bu topraklar ,kültüritkileri; çayır;mera ve orman vejetasyonu içinde rahatlıkla kullanılmaya elverişlidir. Bu sınıftakitoprakların sınırlandırılmaları ; hafif eğim ; orta derecede su ve rüzgar erezyonu , arzulanandandaha az toprak derinliği az elverişli toprak yapı ve işlenebilirliği , hafiften ortaya kadar değişenve kolayca düzeltılebilen sodiklik ve tuzluluk ;ara sıra gözüken taşkın zararları ;orta derecedevar olan yaşlılık,toprak idaresinde hafif iklimsel sınırlandırmaların münferiden veya müşterekkombinasyonlarını ihtiva ederler. Bu topraklarda ;erozyon kontrolü toprak koruma gibi tedbirlergereklidir. Bu sınıfa dahil olan toprakların miktarı toplam 1351 olup genel sahanın % 0.03 teşkilederler. Bu sınıfa giren arazilerde eğim genellikle % 2-6 arasında değişmektedir. İl dahilinde yeralan bu topraklar % 50 derin;% 50 orta derindirler .Toprakların 1009'a % 0.03 alüvyal ; 342.'ye %0.01 kolüvyal toprakgrubuna dahildirler .Bu sınıfa dahil olan toprakların alt sınıflarına göre dağılımı aşağıdaolduğu gibidir.2'e 315 HajjbobM2'e 315 Ha.%232's 922 Ha.%682'w 114 Ha. % 9SINIF 3- Bu sınıfa dahil olan topraklar ; 2. Sınıfta yer alan topraklardan daha çoksınırlayıcı faktörlere sahiptirler .Bu sınıftaki ,topraklar ,kültür bitkileri tarımına alına bileceklerigibi çayır ,mera ve orman arazisi olarakta kullanıla bilirler , Sınırlandırıcı faktörler bitkiseçimini, ekim ve dikimi hasat zamanını, ürün miktarını (verimi) etkilerler .Sınırlayıcı faktörlergenel olarak orta derecede iyim ,şiddetli su veya rüzgar erozyonu, ürüne sık; sık zarar verenfeyezan taşkınları, alt toprakta çok yavaş geçirgenlik ,drenaj dan sonraki yaşlılık (ıslaklık) sığkök bölgesi düşük rutubet tutma kapasitesi, düzeltilmesi kolay olmayan verimlilik ve ortaderecede tuzluluk vb. Bu arazilerden verim alabilmek için yukarda saydığımız sınırlayıcıfaktörlerin bir kaçını ortadan kaldırmak gerekmektedir.III.Sınıf araziler il dahilinde toplam 1493ha. Olup genel sahanın (il yüz ölçümü) %0.4teşkil ederler. Bu miktarın 642 ha. alüvialler,851 ha.kırmızı sarı podzolik topraklar grubuiçersinde yer aldıkları görülürler. III.Sınıf topraklar alt sınıflarına göre 851ha.su erozyonu,642ha.ise toprak yetersizliği (sığ) ve su erozyonu müşterek işlevini sürdürmektedir.Bu topraklarınildeki kullanım durumları farklılık arzederler. Nadassız kuru tarım 35 ha.çay tarımı 1413ha.ormanlık saha 45 ha.dır bu bölgede ve hasseten ilde (Rize)yağış bol olduğundan sulamaya gerekolmadığından ,sulu tarım söz konusu değildir.SINIF:IV-Bu sınıf içerisinde yer alan toprakların kullanılmasındaki kısıtlayıcıfaktörler;III, sınıfta yer alan toprakların kısıtlayıcı faktörlerinden daha fazla etken olup bitkiseçimi dahada sınırlıdır.İşlendiklerinde daha dikkatli bir idare mutlak gereklidir.Korumaönlemlerinin alınması ve muhafazası oldukça zordur.Çayır,mera ve orman olarak kullanıldıklarıgibi gerekli önlemlerin alınması halinde iklime adapte olmuş tarla ve bahçe bitkilerinden bazılarıiçinde kullanılabilir.Bu sınıfta yer alan topraklarda;1-dik eğim ,2-şiddetli su veya rüzgar erozyonu ,3-Geçmişteki erozyonun şiddetli olumsuz etkileri,4-sığ toprak,5-düşük rutubet tutma kapasitesi ,6-ürüne zarar veren sık taşkınlar ,7-uzun süren göllenme veya yaşlık,8-şiddetli tuzluluk vesodiklik gibi özelliklerden bir veya bir kaçının sürekli etkilemesi sonucu kültür bitkileri içinkullanım sınırlıdır .Bu sınırlayıcı etkenlerden il dahilinde 1-2-3-4 nolu faktörler etkiliolabilirler.91

Rize ilinde IV .sınıf araziler ,toplam :8.492 ha.olup genel sahanın %0.02 teşkilederler.Bu sınıftaki toprakların 492 ha. kolüviyaller de ,8000 ha.ise kırmızı sarı podzoliktopraklarda yer alırlar .Bu sınıfa ithal edilen arazilerin alt sınıflarına göredağılımı aşağıda olduğu gibidir.IV e 7409 ha % 87.0IV es 591 ha %7.0IV se 492 ha %6.0Bu sınıfa dahil arazilerin 715 ha. mısır, vb.6823 ha.çay ,492 ha fındık 260 ha çayır,136 ha.orman olup ,66 ha az yoğun yerleşim alanıdır.SINIF:V-Beşinci sınıf araziler, yetişecek bitki cinsini sınırlayan ve kültür bitkileriningelişmesini önleyen sınırlandırmalara sahiptir.Toprak ve topografya yönünden yetersizdir.Sıksık sel baskılarına maruz kalan taban araziler , düz ve düze yakın eğimli çok taşlı veya drenajfena,kültür bitkilerinin yetiştirilmesine elverişli olmayan araziler bu sınıfa ithal edilirler. Busahalarda suyu seven otlar , ağaçlar yetiştirilmesine müsaittirler.Rize ili dahilinde bu sınıfaithal edilebilecek arazilere rastlanılmamıştır.SINIF:VI-Bu sınıfa giren arazilerin (topraklar) fiziksel koşulları , gerektiğindetohumlama , kireçleme ,gübreleme ve kontur karıkları ,drenaj hendekleri saptırma yapıları, sudağıtıcıları ile su kontrolü gibi çayır ve mera iyileştirmelerin uygulamasını pratik kılar. Busınıfta yer alan toprakları, sınırlayıcı faktörleri; 1-Dik eğim, 2-Ciddi erozyon zararı, 3-Geçmişteki erozyonun olumsuz etkileri, 4-Taşlılık, 5-Sığ kök bölgesi, 6-Aşırı yaşlılık ve taşkın,7-Düşük rutubet kapasitesi, 8-Tuzluluk veya sodiklik gibi düzeltilmeyecek süreklisınırlandırmaları vardır. Bu sınırlayıcı faktörlerden bir veya bir kaçının var olduğu topraklardakültür bitkilerinin yetiştirilmesi uygun değildir. Ancak çayır, mer’a ve orman için kullanılmasımümkündür. Bu topraklarda görülen sınırlayıcı faktörlerden 1-2-3-4 adedini münferiden veyabir ikisini birlikte Rize ilinde bulmak (görmek) mümkündür. İl dahilinde bu topraklarıntoplamı: 105.429 ha. olup il yüzölçümünün % 27 teşkil ederler. Bu topraklar Rize ilindekireçsiz kahverengi orman topraklarından 187 ha. gri kahverengi podzolik topraklardan 270 ha.kırmızı sarı podzolik topraklardan 48 517 ha. yüksek dağ, çayır topraklarından 56 455 ha. sahakapsamaktadır .Bu sınıfa dahil olan toprakların alt sınıflara göre durumları şöyledir:VI e 48411 %46.00VI es 563 %0.01VI SW 56455 %53.99Bu sınıfa dahil olan arazilerin 5624 ha. nadassız tarla, 29.837 ha. çay bahçesi, 3.868ha. fındıklık, 1109 ha. çayırlık, 55 584 ha. mer’a 8.924 ha. orman, 357 ha. fundalık 126 ha. azyoğun yerleşim sahası olarak kullanılmaktadır .SINIF:VII-Bu sınıfa dahil giren topraklar ,il dahilinde en fazla yer işgaletmektedir.Bu sınıftaki toprakların belirli tahdit edici faktörleri mevcuttur. Bu faktörler sırayla1-çok dik ve arızalı eğim,2-su erozyonu ,3-toprak sığlığı, 4-taşlılık, 5-yaşlık, 6-tuzluluk veyasodiklik vb. Bu denli sınırlayıcı faktörlere sahip bulunan topraklar kültür bitkilerininyetiştirilmesini engelleyen çok şiddetli sınırlandırmalara sahiptirler. Fiziksel özellikleritohumlama ve kireçleme yapmak, kontür karıkları, drenaj hendekleri, saptırma yapıları ve sudağıtıcıları tesis etmek gibi iyileştirme koruma ve kontrol uygulamalarına elverişli olmadığından92

çayır ve mera ıslahı için kullanılma olanakları oldukça sınırlıdır. Toprak muhafaza önlemlerialmak veya alttaki arazileri korumak için ağaç dikimi ot tohumu aşılamak gibi pratik tedbirlergereklidir. Rize il dahilinde bu sınıftaki arazilerde 1-2-3-4 sınırlayıcı faktörler mevcuttur ildahilinde bu denli arazilerde genellikle orman hakimdir. Mevcut iklim ,orman yetiştiriciliğinemüsaittir . İl dahilinde bu arazilerin toplamı 226.537 ha. olup genel sahanın %58 teşkil eder. Busınıfta yer alan toprakları 40.259 ha. kireçsiz kahverengi orman, 295 ha.gri kahverengipodzolik topraklar teşkil ederler.Bu sınıfa giren arazilerin alt sınıflara göre dağılımı aşağıda olduğu gibidir.VII.sınıfa ithal edilen arazilerin 6059 ha. nadassız kuru tarım (tarla), 21,653 ha.çay,3127 ha. fındıklık, 198 ha. mera, 163.211 ha. orman, 32.279 ha. fundalık ,10 ha. az yoğunyerleşim alanını teşkil ederler.SINIF:VIII- Bu sınıfa dahil olan araziler Rize ili dahilinde toplam 46.221 ha. genelsahanın %12 teşkil ederler.Bu sınıfta yer alan arazilerde kuvvetli tehdit edici faktörlermevcuttur. 1-erozyon, 2-yaşlık, 3-taşlılık, 4-kayalık, 5-düşük rutubet kapasitesi ,6-tuzluluk vesodiklik vb. Bu kısıtlayıcı faktörlerden biri veya bir kaçının önlenemeyecek derecede bir aradaişlevlerini sürdürmeleri mümkündür .Bu nedenlerle (yani kısıtlayıcı faktörler) bu sahalardakültür bitkilerinin yetiştirilmesi kesinlikle mümkün değildir. Ayrıca mera otları ,ağaçyetiştirilmesi çok zordur. Ancak kayalık olan kısımlarda ve kaya çatlaklarında birikentopraklarda tek tek ağaçcıklara rastlanılabilir. Mera otları içinde aynı şeyi söyleyebiliriz.Esasen VIII.sınıfta yer alan sahalarda toprağa rastlamak mümkün değildir.Kayalararasındaki çatlaklarda biriken toprak ve lokal sahalarda toprak varlığından bahsedilmez. Çokaşınmış araziler, kumsallar, kayalıklar, ırmak yatakları, maden işletmesi yapılan eski ocak veartıkların kapsadığı sahalar bu sınıfa girerler. Bu sınıfta alt sınıflar söz konusu değildir. Busahalar; her türlü bitki yetişmesine elverişli olmamakla beraber yaban hayatı ve dinlenmeyerleri olarak kullanılmaktadırlar.VIII.sınıfa dahil olan araziler; il dahilinde toplam 46.221 ha. sahayı kapsar. Bumiktar, genel sahanın % 12 sini teşkil eder. Bu sınıfa ithal edilen arazilerin 45.363 ha. (ÇK)çıplak kaya ve molozlar 87 ha. (IY) ırmak yatakları, 41 ha. lık kısmı ise (SK) sahilkumullarından ibarettir.Rize ili dahilinde bütün bu arazi tiplerinin dışında 43 ha. su sathı mevcuttur. Rize ilidahilinde yağış fazla olduğu için kuru ve sulu tarımdan bahsedilemez. Ancak yapılan tarımda,yüksek ve iç kısımlarda yapılan mısır, patates vb. tarımda nadas çok az olup genellikle nadassıztarım söz konusudur. Yukarıda bahsedildiği gibi yağışın fazlalığından dolayı ilde sulamayapılmamaktadır. Bu nedenle yapılan tarıma kuru tarım demek yerinde olacaktır. Nadassız kurutarım alanlarının toplamı 12.433 ha., çay sahası 60745 ha., fındıklık sahası 7953 ha. oluptoplam tarım alanı 81.131 ha. dır. Mevcut tarım alanları genel sahanın % 21 i kadardır.Nadassız kuru tarım alanlarının 2082 ha. düz düze yakın, 1083 ha. orta, 80966 ha. dikmeyilli arazilerden oluşmaktadır.Toprak derinliğine göre; 2055 ha. derin, 47492 ha. orta derin, 30997 ha. sığ, 587 ha.çok sığ topraklardan oluşmaktadır.Tarım yapılan alanlardaki erozyon durumu ise; 2082 ha. 1. sınıf; 48.210 ha. 2. sınıf;30.839 ha. 3. sınıf su erozyonu hakimdir.93

Nadassız kuru tarım alanlarını kabiliyet sınıflarına göre değerlendirirsek 483 ha. I.sınıf, 1002 ha. II. sınıf, 1448 ha. III. sınıf, 8030 ha. IV. sınıf, 39329 ha. VI. sınıf, 30839 ha. VII.sınıf arazilerden oluşur.Rize ili dahilinde ve kuru tarım alanları içerisinde en önemli yeri teşkil eden veözel mahsul olarak nitelendirilen çay tarlaları 60745 ha. alanla birinci sırayı almaktadır.Çay tarımı yapılan sahalarda topraklar; 483 ha. I. sınıf, 536 ha. II. sınıf, 1413 ha. III.sınıf, 6823 ha. IV. sınıf, 29837 ha. VI. sınıf, 21653 ha. VIII. sınıf arazilerden oluşmaktadır.Yine özel mahsul (çay) alanlarında 2067 ha. düz ve düze yakın, 831 ha. orta, 65800ha. dik eğimler söz konusudur . Özel mahsul alanlarının; 2067 ha. I. Sınıf, 41851 ha. II. Sınıf,24780 ha. III. Sınıf su erozyonu hakimdir.Aynı alanlarda toprak derinliğine sahip sahalar; 2040 ha. derin (90-120 cm),41185 ha. orta derin (50-90 cm), 24911 ha. sığ (20-50 cm), 562 ha. çok sığ (0-20 cm)topraklardan oluşmaktadır .Rize ilinde çay yaygın olup geçmişte (eski yıllarda) mevcut olan meyve ve bahçetarımı yerini çay tarımına terk etmiştir. İl dahilinde çayır ve mer’a olarak kullanılan 57.151 ha.sahanın 1369 ha. çayır, 55782 ha. ise mer’a olarak değerlendirilmektedir. Bu toprakların 260ha. orta, 56891 ha. ise dik eğimlidirler .Toprakların 5235 ha. orta, 5944 ha. sığ, 45972 ha. ise çok sığ topraklıdırlar .Yine aynı kullanımda olan (çayır-mer’a) sahaların 50519 ha. II.sınıf su erozyonu, 198ha. III. sınıf erozyon, 6434 ha. ise IV. sınıf erozyon hakimdir. Çayır, mer’a sahaların 260 ha.IV. sınıf, 56693 ha. VI.sınıf, 198 ha. VII. sınıflardan oluşmaktadır . Bu araziler genel sahanın %15 ni teşkil ederler. Orman ve fundalık sahaların 45 ha. III. sınıf, 136 ha. IV. sınıf, 9281 ha. VI.sınıf, 195490 ha. VII. sınıf arazilerden oluşmaktadır . Orman ve fundalık sahalarda; 45 ha. düzve düze yakın, 204.907 ha. dik meyillidir .Aynı sahalarda topraklar; 45 derin, 9008 ha. da orta derin, 87563 ha. da sığ ve 108336ha. da ise çok sığ özellik arz ederler . Orman ve fundalık sahalarda; 45 ha. da I. sınıf, 9417 ha.da II. sınıf, 195490 ha. da ise III. sınıf su erozyonu hakimdir . Bu araziler genel sahanın % 52sini teşkil ederler. Rize ili dahilindeki yerleşim alanlarının toplam 2.363 ha. olduğu görülür. Bumiktarın 1812 ha. yoğun yerleşim (şehir ve kasabalar), 551 ha. ise köy ve küçük yerleşimbirimlerinden oluşan az yoğun yerleşim alanlarını teşkil ederler. Bu sahalar toplam genel sahaiçerisinde % 0.01 bölümü teşkil ederler .94

UAlanE.3.1.2. Kullanma Durumu.Kaynak:Rize İli Arazi Varlığı . Tarım ve Köyişleri Bakanlığı Köy Hizmetleri GenelMüd.Yayınları ,1993Arazi Kullanım Kabiliyeti Sınıflaması.UCinsi U(Ha)U U%Orman ve Fundalık Arazi 158.415 40.7Tarım Arazileri 51.54 13.3Çayır–Mer’a Arazileri 72.033 18.5Tarıma Elverişsiz Arazi 107.040.6 27.5TOPLAM 389.0286 100,0Rize’de dört mevsim yağışlı ve ılıman bir iklim hüküm sürmektedir. Bölgenin bolyağışlı olmasının yanı sıra mevsimler arası sıcaklık ortalaması ve kuzey rüzgarlarındanetkilenmeyecek bir coğrafi konumda olması gibi faktörlerden dolayı, Rize ili bir çeşitsubtropikal iklim özellikleri göstermektedir. Bu nedenle çeşitli bitkilerin özellikle Akdenizbitkilerinin de yetişmesi mümkün olmakta, bitkisel üretime fırsat vermektedir.E.3.2. Arazi Problemleri:konu ile ilgili bilgi edinilememiştir.YARARLANILAN KAYNAKLAR1- Tarım ve Köy İşleri Bakanlığı Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Rize İli Arazivarlığı 199395

F) FLORA – FAUNA ve HASSAS YÖRELER.F.1.Ekosistem Tipleri:F.1.1. ORMANLAROrman Dünya’nın en önemli yenilebilir doğal kaynaklarımızdan biridir. Orman ;toprağı, ağaç ve ağaççıkları, ot ve çiçekleri, hayvan böcek ve kuşları ile oluşan bütünlükiçerisinde zengin bir doğal kaynaktır.İnsanlar bu zengin doğal kaynaktan;a) Üretim.b) Çevre Korunması.c) Sosyal Hizmetler yoluyla faydalanmamaktadır.Bugün bütün Dünya memleketlerinde gerek bilim ve gerekse teknik bakımdankabul edilen yön; Ormanların bir memleket için sadece servet kaynağı olmadığı, bu önemliekonomik yararı yanında özellikle doğal, sosyal çevre ve sağlık yönünden de memleketebüyük etkileri bulunduğu gerçeğidir. Hatta daha ileri giderek yurdun savunması, surejiminin düzenlenmesi suretiyle erozyonla ülkenin toprak kaybının önlenmesi, çevre vetoplum sağlığının korunması bir yönden de ormanlarımızın geleceğine bağlıdır.Diğer yönden hızla büyüyen nüfus artışına paralel olarak da orman ürünleri hammaddesine olan talep ülke ormanlarının verim gücünün üstüne çıkmaktadır. Bu durumkarşısında mevcut verimli ormanların devamlılığını sağlayarak tedbirlerin alınması ile dahaverimli bir şekilde işletilmesi, bozuk orman alanlarının da bir an önce ıslah edilerek verimliorman alanlarına katılmasının sağlanması zorunluluğu vardır.96

Cumhuriyet dönemi ormancılığımızın ana hatları itibariyle tahlil ettiğimizde 2000’liyıllar da, 1980’li yılların ortalarından itibaren ülkemizde güncelleşmeye başlayanÇevrecilik ve Ekoloji bilincine paralel olarak çağda orman işletmeciliğine yönelmedönemine girmiştir.F – 1. 1. 1. Ormanların Ekolojik Yapısı.Ekoloji canlıların içinde yaşadıkları “Ortam” la olan ilişkileri inceleyen bir bilimdalıdır.Genel olarak orman denilince ağaç toplulukları akla gelir. Fakat bunun birekosistem yanı “Orman Ekosistem” düşünülmesi halinde, ağaçlarla birlikte karşılıklıetkileşim içinde bulunduğu öteki bitkiler, mikroorganizmalar, hayvan ve hayvancılıklarlatorak, iklim v.s faktörlerinde içinde bulunduğu bir yaşam birliğidir.Ormanların oluşturduğu meşçerelerle içinde yaşadıkları ortama ilişkin klimatikedafik (toprak özellikleri) fizyolojik, yükseklik, baki, eğim, arazi yüzeyi v.b. ile floramikro–makro organizmalar gibi biyotik faktörleri karşılıklı etkileşimleridir.Bu sistemi oluşturan elemanlar ormandaki doğal dengenin korunması ormanvarlığının sağlıklı olarak devamı bakımından zorunludur.Nüfus artışı ekonomik gelişme ve sanayileşme ile arazi kullanma şekilleri arasındadaima ormanlar aleyhine ortaya çıkmaktadır. Orman azalması sonucu çevre kirliliği veerozyon tehlikesi artmakta, tahrip olan ormanlar kirlenmeyi artırıcı fonksiyonu tamyapamamaktadır.Ormanı sistem olarak değerlendirmeyen politikalar paralelinde yapılan işletmecilikbu kaynağın tahribine sebep olabilmektedir.Bu yaklaşım mevcut ormanların korunması ve işletilmesinin yanı sıra yeni ormankurulmasının da daha tutarlı olmasının ön şartıdır.F – 1. 1. 2.İlin Orman Envanteri:İlimizde Trabzon Orman Bölge Müdürlüğüne bağlı Rize ve Pazar Orman İşletmeMüdürlüğü olarak iki adet İşletme Müdürlüğü mevcuttur. Bu iki işletmenin toplamı İlorman varlığını ortaya çıkartmaktadır. Buna göre İlimizdeki orman alanı aşağıdakişekildedir.97

U HaPhavadaU HaU HaU HaUOrmanlıkU HaU HaU HaRize İlinin Orman Durumu.UKoru Baltalık :UAlanUalan Açıklık Alan ToplamNormalBozuk Normal Bozuk:U:U:U:U:44.809 89.419 - 24.187 158.415 224.886 383.301:U:UGenel toplamOrmanlık Alan: 383.301 Ha: 158.415 HaOrmanlık alanın tüm alana oranı % 41’dir.Rize İli ormanlık sahaları Ülkemiz ormanlıklar sahasını % 08’dir (Binde sekiz).Tabloda da görüldüğü gibi ormanların % 28’i verimli % 72’si bozuk karakterdedir. Rize İlidahilindeki istihsal % 28 verimli olan ormanlarda bakım neticesinde üretim yapılmaktadır.Bozuk ormanlar imar edilmeğe muhtaç sahalardır. İlimizdeki üretim verimli sahalardakibakım sonucu alınan emval haricinde de gençleştirme çalışmaları ve olağan üstü sonucuoluşan kırık devrik, dikili, kuru v.s. ile de üretim yapılmaktadır.F.1.1.3. Orman Varlığının Yararları:Orman varlığının yararları vardır. Bilindiği üzere ormanlar yaşanılan ortamı sağladığıhavasıyla ve iklimiyle çok daha iyi hale getiren, aynı zamanda insanlara maddi, manevidaha birçok faydalar sağlayan ve bizlerinde gelecek nesillere daha iyi şekilde bırakılmasıgereken en değerli tabiat kaynaklarıdır. Bu varlığın değerinin daha iyi açıklanabilmesi için,31 mP bulunan toz ve is parçacıkları endüstri bölgesinde 500.000 adet açık sahada5000 adet, ormanlık sahada 500 adet bulunmakta, sıhhatli ve normal görünüşlü 80–100yaşlarındaki bir kayın ağacı saatte yaklaşık 1 kilo 700 gr. Oksijen üretmekte bu da 60kişinin günlük oksijen ihtiyacı karşılanmaktadır. Ormanlar, tepe taçları ve gövdelerivasıtası ile yağmurların darbesini önlemeleri süratiyle orman toprağının yumuşak şekildeoluşan sular süngerin emmesi gibi derinliklere ulaşacak içtiğimiz yer altı temiz sukaynaklarını oluşturur.Normal kapalılıkta bir orman aynı iklim ve arazi eğimine sahip bir çıplak toprağakıyasla erozyonu önlemesi yani toprağın aşınması hadisesini 200–300 katazaltabilmektedir. İnsanı önemli derecede rahatsız eden 80 desibele gürültü 250 mgenişliğindeki bir ormanı geçtiğinde 40 desibele düşerek ormanların gürültüğü azalttığıgörülmüştür.Bir araştırmaya göre dinlenme ve ruh sağlığı bakımından ormanları ziyareteden insan sayısı müzeleri ziyaret edenlerin 4000 katı kadardır.Almanya’da yapılmış biraraştırmaya göre bir ağacın çevresine, iklimine, toprağına yıllık faydası ortalama 2–4 binmark arasındadır. Bu da en azından bir ağacın 100 yıllık ömrü boyunca çevresine ortalama3 milyon marklık fayda sağladığını ortaya koymaktadır.Bu faydası yönüyle ağacın odunüretim kıymetinin 1000–1500 katına eşdeğer olmaktadır. Kısaca bunun dışında, orman98

ürünleri fonksiyonu, ormanlar toplumun orman ürünleri ihtiyacını karşılar ( Beşiktenmezara kadar).Hidrolojik fonksiyon, ormanlar su ekonomisini düzenler taşkınları önler.Klimatikfonksiyon, ormanlar ekstrem sıcaklıkları ılımanlaştırarak yağışların meydana gelmesinisağlar. Erozyonu önleme fonksiyonu, ormanlar suya ve rüzgara karşı toprağı tutarak onuntaşınmasını önler.Toplum sağlığı fonksiyonu, yerleşme alanlarının çevresindeki havayıtemizler. Sağlık tesislerinin kurulma şartlarını bünyesinde toplar, insanın ruh beden ve fikiryönünden güçlenmesini sağlar.Doğayı koruma fonksiyonu, ormanlar içerisinde yer alanflorayı, eski kültür ve sanat eserlerini, doğa anıtlarını ve kent kalıntılarını korur. Barajlarındolmasını önler.Estetik fonksiyon, ormanlar çevremizi süsler güzelleştirir doğal peyzajıtamamlar.Bu nedenle Atamızın abideleşmiş büyük sözü “ Ormansız yurt vatan değildir”.Erozyonu Önleme Fonksiyonu: Toprağı örterek sellerle toprağın denizlere vebarajlara taşınmasına engel olur.Çölleşmeyi durdurur.Kilimatik Fonksiyonu: İklimi Yumuşatarak kışları daha ılık ve yazların daha seringeçmesini sağlar.Hidrolojik Fonksiyonu: Yağışlara sebep olarak kuraklığı önler ve bu yağışlardanfaydalanmayı arttırır.Yağışların sel haline gelmesini önleyerek yer altı su kapasitesiniarttırtır. sU ekonomisine sürekliliği sağlar.Hava temizleme fonksiyonu: Canlıların en önemli ihtiyacı olan oksijeni üretir.Kültüre Katkı Fonksiyonu: Kağıt yapımında ana made olduğundan ilim, kültür vemedeniyetin gelişmesini sağlar.Malzeme fonksiyonu: Mobilya ve inşaat sektörü gibi bir çok sektörün anamaddesini üretir.Ayrıca kimya sanayi,ambalaj sanayi gibi çeşitli sanayi dallarının en büyükmalzeme üreticisidir.Tabiattaki dengeyi koordine ederek ozon tabakasının korur ve böylece yaşamıngarantörlüğünü üstlenir.F.1.1.4. Orman Kadastro ve mülkiyet Konuları :2006 yılında toplam 31 adet yerleşim yerinde kadastro çalışmaları planlanmıştır.6adedinde çalışma yapılmayarak 25 adedinde çalışmalar tamamlanmak üzeredir.2784.0 Ha. Alanın kadastrosu tamamlanmıştır. Bu yıl içinde 2/b çalışmasıyapılmamıştır. Günümüze kadar 8.4 Ha saha 2/b ile orman alanı dışına çıkarılmıştır.247.0Ha sahanın tescili yapılmıştır.Yaklaşık 2.0 Ha sahada tapulu kesime izin verilmiştir. İlimizde özel ormanbulunmamaktadır.F – 1.2 ÇAYIR VE MERALARRize İli toplam arazi varlığının yaklaşık % 18.5’ i çayır ve meralardanoluşmaktadır. Bu alanların büyük çoğunluğu yüksek dağlarda bulunmakta olup yetersiztoprak derinliği, yetersiz drenaj ile kontrolsüz ve aşırı otlatma sonucu artan erozyondankaynaklanan sorunlar ile karşı karşıyadır. Çayır ve meraların sadece çok küçük kısmı(yaklaşık % 1) sulak alan sınıfına girmektedir.İlimizde mevcut çayır ve meraların alanı 71.600 hektardır. Mevcut çayırlarşahıslara ait olup, gübreleme yapılmakta, otlar biçildikten sonra kurutularaksaklanmaktadır.Meralar ise 1500–2000 metre yükseklikteki yaylalarda bulunmaktadır.İlimizde yaylacılık yaygın bir şekilde yapılmaktadır. Mayıs–Haziran aylarında çıkılanyaylalardan Eylül–Ekim ayalarında dönülmektedir.99

İlimizdeki çayır ve meralar genellikle otlatma amacıyla kullanılmaktadır. Otlarbiçilerek kurutulduktan sonra saklanmaktadır. Çayır ve meralar yüksek ve dağlıkkesimlerde olduğundan yaygın bir şekilde yaylacılık yapılmaktadır. Ayrıca çayır vemeraların erozyonu önlemede çok büyük bir önemi vardır.F.1.3.Sulak Alanlar :İlimizde sulak alan bulunmamaktadır.F.1.4.Diğer Alanlar ( Stepler v.b.)İlimizde step bulunmamaktadır.F – 2 FLORAF.2.1.Habitat ve Toplulukları:Bu konuda harita üzerine dökülmüş bir çalışma bulunmamaktadır.F – 2.2. Türler ve Populasyonları:Doğu Karadeniz Bölgesi’nin Endemik bitki türleri, literatür araştırmaları sonucundabelirlenmiştir. Rize ve çevresindeki bitki örtüsüne ilişkin en geniş kapsamlı çalışmaTürkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu, Matematik, Fizik ve Biyoloji BilimlerGrubu Proje No: T. A. G. 650 kapsamında; Adil GÜNER, Mecit VURAL ve KadriyeSORKUN tarafından yapılmıştır. Bu çalışma, Rize; İlinin tüm vejetasyonunu ve bölgedeüretilen balların polen analizlerini de içermektedir.Literatür araştırmaları sonuçlarına göre bölgenin florası 28’i Pteridophyta, 3’üGymnospermae, 409’u Dicotyledones ve 97’side Monocotyledones’a ait olmak üzeretoplam 537 adet vaskular bitki toksonundan oluşmaktadır. Bölgede detaylı bir floraenvanteri hazırlanmış ve türlerin ait oldukları flora bölgesi, ülkedeki dağılımları,endemizm durumları ve bollukları tablo B–2’de verilmiştir. Flora bölgesi bakımındanbelirlenen toksonların fitojeografik dağılımları aşağıda verilmiştir.Avrupa–Sibirya 127 (23,65 %)Öksin 97 (17,32 %)Hirkano–Öksin 12 ( 2,24 %)Akdeniz 5 ( 0,93 %)Doğu Akdeniz 4 ( 0,74 %)İran–Turan 4 ( 0,74 %)Yaygın veya Tanımlanamayan 292 (54,38 %)Bu bağlamda, tanımlanan toksonların % 43,20’si Öksin ve Hirkano–Öksin altbölgelerini içeren Avrupa–Sibirya Flora Bölgesi’nde yer almaktadır. Doğu KaradenizBölgesi Avrupa – Sibirya Flora Bölgesi’nin merkezinde yer alması ve geçiş bölgesikarakteri göstermemesi sebebi ile Akdeniz (Doğu Karadeniz de dahil olmak üzere) veİran–Turan flora bölgesinin türleri nadiren gözlenmektedir.Genel olarak, yukarıdaki bulgular Rize bölgesi için söylenenlere (Güner ve ark.,1987) uymaktadır. Ancak Güner ve Ark.’ nın çalışmasına (1987), Kaçkar Dağları’nındahil edilmesi (Kaçkar Dağları’nın yüksek kesimlerinde İran–Turan flora elementlerinin100

sıkça bulunması sebebiyle) endemizm oranında farklılıklar yaratmıştır. Adı geçen buçalışmada bulunan endemizm oranı % 5,73’tür.Endemik Türler,Alchemilla aff. Oriturcica:Doğu Türkiye Fındık otu.Alchemilla rizensis:Rize Fındık otu.Alchemilla ziganadensis:Zigana Fındık otuAlkanna cordifolia:Yürek Yapraklı Havaciva otu ( Havaciva otu)Allium balansac:Balans soğanıAllium djimilense:Cimil soğanıAlopecurus laguorides:Tilki kuyruğuAngelica syvestris var. Stenoptera :Dar pullu melek otu (Melek otu)Anthemis melanoloma subsp. trapeszuntica :Siyah çevreli papatya (papatya)Arabis gracllsiiformis:Arap otuArum orientale subsp. Amoenum :Doğu dana ayağı (dana ayağı)Betula browicziana:Browic Huş ağacı (Huş ağacı)Campnula lactiflora:Sütlü Çan çiçeğiCampnula latiloba subsp rizensis :Geniş Paletli Rize çan çiçeği (Rize çan çiçeği)Campnula saxonorum:Kayalık çan çiçeğiCarduus lanuginosis:Yünsü Deve dikeni (Deve dikeni)Carex melanorrhycha:Siyah Gagalı Ayak otu (Ayak otu)Centaurca appendicigera :Çıkıntılı Peygamber çiçeği (Peygamberçiçeği)Centaurca armena:Kayısı renkli Peygamber çiçeği (Peygamberçiçeği)Centaurca helenioidos:Helen Peygamber çiçeği (Peygamber çiçeği)Cerastium gnaphalodes:Deli kuş otuCerastium lazicum:Laz deli kuş otuCicerbita boisseri:PapatyagillerCirsium pseudopersonata subsp. Pseudopersonata :Yalancı maskeli deve dikeni (devedikeni)Cirsium sommieri:Sommier deve dikeni (deve dikeni)Cirsium trachylepis:Pürüzlü pullu deve dikeni (deve dikeni)Cochlearia sintenisii:HardalgillerCrocus aerius:ÇiğdemCyclaman parviflorum:Küçük çiçekli siklamenDelphinium formosum:Güzel hezarenDelphinium longebracteatum:Uzun brakteli hezaren (hezaren)Diantus carmelitarum:KaranfilDoronicum alf. Macrolepis:Büyük pullu kaplan otu (kaplan otu)Doronicum balansae:Balansa kaplan otuDraba rosularis:Yastık otuElymus lazicus:Laz ayrık otuElymus sosnowskyi:Sosnovski ayrık otuEpipactis pontica:Mürgek otuErysimum kotschyanum:Sarılık otuEuphorbia djimilensis:SütleğenEuphrasia minima subsp. davisii :Küçücük çatıl otuFestuca amethysina var. Turcica :Açık lila renkli Yumak otu (lila renkli Yumakotu)101

Festuca anatolica subsp. Anatolica :Anadolu Yumak otuFestuca anatolica subsp. borealis :Kuzey Anadolu Yumak otuFestuca cyllenica subsp. Ulu ana :Yumak otuFestuca lazistanica subsp. Lazistanica :Laz Yumak otuFestuca pontica:Pontik Yumak otuFestuca paphlagonica subsp. Villosula :Yumak otuFestuca woronowii subsp. Turcica :Woronov Yumak otuFrang ula subsp. Pontica:Pontik Barut ağacıGallium fissurence:Yarıklı Yoğurt ağacıGeranium asphodeloides subsp. Sintenisli :Dede değneğine benzer Turna gagası (Turnagagası) Geranium davisianum var. Pontieum:Gri Turna gagasıGeranium davisianum:Davis Turna gagasıGeranium ibericum subsp. Jubatum :Gürcü Turna gagasıGypsophila glandulosa:Bezimsi Çöven (Çöven)Helichrysum chiorrophilum:Kar yapraklı Ölmez çiçek (Ölmez çiçek)Helictotrichon argacum:BuğdaygillerHeracleum pastinaccifolium subsp incanum :Yaban havucu yapraklı Tavşancılotu(tavşancıl otu ) Heracleum platytaenaum :Tavşancıl otuHeracleum sphondylium subsp. Artvinense :İğimsi Artvin Tavşancıl otu (Artvin tavşancılotu)Hieracium ef. Hypoityforme:Ala Doğan otuHieracium ef. İnsolitum:Sıra dışı Ala doğan otu (Ala doğan otu)Hieracium ef. Ovalifrons:Oval yapraklı Ala doğan otu (Ala doğan otu)Hieracium djimilense:Cimil Ala doğan otuHieracium lazicum:Laz Ala doğan otuHieracium microtum:Küçük Ala doğan otuİris histrioides:SüsenJasione supina:ÇançiçeğigillerJurinca alpigena:Alpın Yastı baş (Yastı baş)Lamium gundelsheimeri:BallıbabaLamium sulphureum:Kükürt renkli BallıbabaLathyrus czeczottianus:MüdürmükLathyrus tukhtensis:Tükten MüdürmükLilium carniolicum var. Artvinensis :Artvin zambağıLinaria genistifolia subsp. Oriantalis :Doğu Kafkas HanımeliMelampyrum arvense var. Elatius :Sıraca otugillerMuscari bourgaci:Bourgai Arap otuMuscari aucheri:Auşer Arap otuMyosotis platyphylla:Geniş yapraklı Boncuk otu (Boncuk otu)Nonca pulmonaroides:NoneyaPapaver latereritium:Kerpiç renkli Gelincik (Gelincik)Phlomis russeliana:ÇalbaPiloscla hoppeana subsp. İsaurica :PapatyagillerPotentilla savvalensis:Savalense Beş parmak otuPotentilla dodsii:Beş parmak otuPrimula longipes:Uzun Çuha çiçeğiScaligeria lazica:İskorçinaScrophularia capilaris:Tüylü Sıraca otuScmpervivum armenum:Kayısı renkli Gelin parmağı (Gelin parmağı)Scmpervivum furseorum:Çatalsı Gelin parmağıScmpervivum minus var. Minus :Eski Gelinparmağı (Gelin parmağı)102

Senecio inopsSenecio integrifolus subsp. KarsianusKanarya otu)Senecio lazicusSenecio ovatifoliusotu)Silena lazicaSilena seythicinaStachys cretica subsp. TrapzunticaStachys rizeensisSwertia hemshinicaSymphyandra lazicaSyhmphytum longipetiolatumTanacetum monticolumTanacetum repensTaraxacum ofrevertensThlapsi lilacinumThlapsi sintenisiiTragopogon aureusVerbascum eriorrhabdonVerbascum oreophilum:Kanarya otu:Tam yapraklı Kars Kanarya otu (Kars:Laz kanarya otu:Yumurtamsı yapraklı Kanarya otu (Kanarya:Laz Salkım çiçeği:Patlamayan Salkım çiçeği (Salkım çiçeği):Trapez şekilli dağ çayı (dağ çayı):Rize Dağ çayı:Hemşin Svertiası:Laz Simliandrası:uzun Saplı Karakafes:Dağ Pire otu:Sürünen Pire otu:Geri katlanan Kara Hindiba:Lila renkli Yar otu:Kalın yar otu:Altın sarısı renkli Yemlik otu:Sığır kuyruğu:Dağ seven Sığır kuyruğu (Sığır kuyruğu)103

Verbascum songaricumVeonica hispidula subsp. İxodesVicia alpestris subsp hypoleucaWiedemannia orientalis:Songar Sığır kuyruğu:Kısa tüylü Yavşan otu (Yavşan otu):Altı beyaz Burçak (Burçak):Ballıbabagiller.104

Bölgemizin Zengin Florasından Çiçek Örnekleri105

F – 3 FAUNAF.3.1.Habitat ve Toplulukları:Bu konuda harita üzerine dökülmüş bir çalışma bulunmamaktadır.F – 3. 2. Türler ve Populasyonları.Bölgesel fauna envanteri arazi gözlemleri, literatür bilgisi ve yöre sakinlerinininsanlarının deneyimi ışığında çıkarılmaya çalışılmıştır. Türkiye faunası üzerindekiçalışmalar büyük oranda taksonomi ağırlıklı olup, yöre bazında yapılmış fauna çalışmalarıoldukça azdır. Bu bağlamda daha önceden yapılmış bir fauna çalışması bulunmamaktadır.Omurgasız faunanın çok küçük bir kısmı bilinmektedir. Bunlar ise, daha çok tarımveya orman zararlısı böceklere aittir. Cins, ordo, sınıf düzeyinde verilen tasniflerin ise, etkideğerlendirilmesinde bir önemi bulunmamaktadır. Bu nedenle, omurgasızlar için türdüzeyinde bir tasnif verilmemektedir. Yörede bulunma olasılığı olan omurgasız faunabelirlenirken, Ali DEMİRSOY (1996) tarafından hazırlanmış “Türkiye OmurgalıFaunasının Sistematik ve Biyolojik Özelliklerinin Araştırılması ve Koruma ÖnlemlerininAraştırılması” isimli yayınlara bağlı kalınmıştır.Bu bölümde verilen vertebre faunası, belirli lokalitelerden toplanan örnekleredayanmaktadır. Takdir edileceği üzere, faunayı oluşturan canlıların gözlenebilmesi, farklımevsim ve saatlerde faal olmaları, göçmen hayvanlar vb. unsurlar dikkate alındığında,fauna çalışmaları dar bir alanda bile birkaç yıl alabilmektedir. Bu yüzden, olası eksikleringiderebilmesi için, arazi çalışmalarındaki gözlemlere ek olarak, biyotop özellikleri ve genelbiyocoğrafik kurallara göre bulunması kuvvetle muhtemel canlı türleri de verilmiştir.Yukarıdaki bilgiler ışığında bölge bazında bir fauna envanteri hazırlanmıştır. Listeevrimsel sıra gözetilerek ilelden gelişmiş canlı grup ve türlerine göre düzenlenmiştir.Her12türün yanına otör ismiPP, yayınlandığı tarih ve Türkçe isimleri yazılmıştır. Ancak, türlerinTürkçe isimleri yöre ve kaynaklara göre değiştiğinden, Latince isimler geçerli kabuledilmelidir.Fauna türleri listesinde, türlerin kategorilerini belirtmek için parantez içinde yeralan kısaltmalar IUCN’ nin eski Kırmızı Liste Kategorilerin deki kısaltmalar olup, bunlarınanlamları aşağıda verilmiştir:(NT) : “Yakın tehdit altında olan türleler”. Korumaya bağımlı olmayan, ancak(VU) Kategorisine girmeye aday olan türlerdir (“near threatened”).EExI: “Tehlikede” İlgili taksonun soyu tükenme tehlikesi ile karşı karşıya, soyuntükenmesine neden olan etkenler sürmektedir (“endangered”).: “Soyu tükenmiş”. İlgili taksonun doğada soyu tükenmiş (“extinct”).: “Bilinmiyor”. Taksonun duruma bilinmiyor (“in determinate”).106

KORV: “Yetersiz bilinenler”. İlgili taksona ilişkin bilgi eksikliği vardır ve hangikategoriye gireceği belirsizdir (“insufficient know”).: “Tehlike dışı”. (“out of danger”).: “Nadir”. Henüz tehlikede olmayan, ancak her an tehlike altına girebilecektaksonlar (“ rare”).: ”Tehdit altında veya zarar görebilir”. İlk, ili takson hızla yok olma riski ilekarşı karşıya kalmaktadır (“Vulnarable”).A. SÜRÜNGENLER.• Kaplumbağalar.Literatür kayıtlarına göre, düşük de olsa, Emys orbicularis LINNE, 1758 (beneklikaplumbağa) 8nt) adlı su kaplumbağasının bulunma olasılığı vardır. Ancak şimdiye kadarbölgeden alınmış herhangi bir örnek yoktur.Kertenkeleler.• Hemidactylus turcicus (LINNE),1758 (Geniş parmaklı kertenkele) (nt).Akdeniz havzasından Batı Hindistan’a uzanan tür, ülkemizde genel olarakKuzeybatı, Batı ve Güney Anadolu’da bulunmaktadır. Kuzeyde ise Trabzon’dan kayıtvardır. Taş atlarında, kaya yarıklarında ve harabelerde yaşar, geceleri avlanır. Üremezamanı dişi birey yumurta bırakır.• Anguis fragilis LINNE, 1758 (Yılan kertenkele) (+) (nt).Avrupa’nın büyük bir kısmı ile Batı Asya’ da yayılış göstermektedir. Ülkemizde iseKaradeniz Bölgesi’nde yaygındır. Orman, çalı, çayırlık gibi alanlarda; kökler arasında,toprak içinde ve taşlar altındaki nemli ortamlarda yaşar. Üç alt türü bulunsa da, ülkemizdeyaşayan alt tür durumu netlik kazamamıştır. Üreme mevsiminde bir dişi, yaşına bağlıolarak, 5–26 yavru doğurur. Deniz seviyesinden 2.000 m yükseğe kadar çıkan hayvan,küçük salyangoz, kırkayak, solucan ve böceklerle beslenir. Trabzon ve Rize’ deyakalanmış örnekler mevcuttur.• Ophisaurus apodus (PALLAS) 1775 (Oluklu kertenkele) (+).Balkanlar’dan Orta Asya’ya kadar geniş bir yayılışı vardır. Ülkemizde Kuzey, Batıve Güney Anadolu’da bulunur. Yamaçlardaki çalı ve taşlık arazilerde yaşar ve denizseviyesinden 2.000 m’ye kadar çıkabilir. Üreme mevsiminde bir dişi 10 kadar yumurtabırakır. Esas besinlerini salyangoz ve çekirge gibi böcekler oluşturur. Rize’de yakalanmışörnekler mevcuttur. Ayrıca, Doğu Karadeniz’de bir çok yerden de kayıtlıdır.• Lacerta agilis LINNAEUS, 1758 (Kars kertenkelesi) (R).Asıl yayılış alanı Gürcistan’ın sahil bölgeleridir. Çay ve meyve bahçeleri ile altseviyelerde bulunan ormanların içindeki çaylıklarda yaşar. Mayıs–Haziran aylarında107

üredikleri ve 4–8 civarında yumurta bıraktıkları sanılmaktadır. Trabzon civarında Lacertaagilis grusinica (PETERS, 1962) alt türü kayıtlıdır. Söz konusu türün Gürcistan’da dabulunması, Doğu Karadeniz sahil kuşağında bulunma olasılığını güçlendirmektedir.• Lacerta derjuginii NIKOLSKY, 1898 (Artvin kertenkelesi) (nt).Arsin (Trabzon), Borçka (Artvin) ve Ardahan’da yakalanmış örneklerin bulunması,Azerbaycan ve Gürcistan’da yayılış gösteren bu kertenkelelerin, Rize civarında dabulunmasının olası olduğunu göstermektedir. Genelde, dağlık kesimdeki 1.700 m’yekadarki ormanlarda yaşar. Ayrıca deniz seviyesine de inebilir. Haziran sonu–Temmuzortası arasında yumurta bırakırlar. Yumurta sayısı 4–8 arasında değişmektedir.• Lacerta rudis BEDRIAGA, 1886 (Trabzon kertenkelesi) (+) (nt).Kafkaslar, Kuzeydoğu Anadolu ve Doğu Karadeniz bölgelerinde bulunur. Ormaniçi, sarp yamaçlar ve kuru dere yataklarındaki kayalık–taşlık alanlarda yaşar. Dikeydağılımı 2.000 m yüksekliğe kadar çıkabilir. Başlıca besinlerini kıt kanatlılar, örümcekler,çok–ayaklılar, yumuşakça ve kurtlar; nadiren de diğer kertenkelelerin yavruları teşkil eder.Dişi bireyler Haziran–Temmuz ayları arasında 4–8 kadar yumurta bırakırlar. Sinop’dan,Hopa ve Artvin’e kadar çeşitli bölgelerden kayıtlıdır. Alt türünün bulunması kuşkuluolmakla birlikte, bölgede Lacerta rudis ssp. Rudis alt türünün bulunması olasıdır.• Lacerta saxicola lantizicyreni DAREVSKY – EISELT, 1967 (Kayakertenkelesi) (+) (I).Lacerta saxicola (EVERSMANN, 1834) türü Güney Kırım, Kafkaslar, Anadolu,Kuzey ve Batı İran ile Türkmenistan’da yayılış göstermektedir. Bu türün, 4 alt türübulunmaktadır. Bunlardan lantzicyreni sadece Anadolu’ya özgü olup, Doğu Karadeniz, İçve Doğu Anadolu ile Mersin civarından kayıtlıdır. Başka bir değişle, Lacerta saxicolalantzicyreni geniş yayılışlı bir endemik alt türdür. Orman içi ve açık alanlardaki 3.000m’ye kadarki kayalık biyotoplarda yaşar. Kaya ve duvar yarıkları ile taş altlarında saklanır,küçük omurgasız hayvanlarla beslenir. Dişi birey 4–8 kadar yumurta bırakır. Zigana(Trabzon) ve İkizdere (Rize)’den kayıtlıdır.• Lacerta saxicola parvula LANTZ – CYREN, 1913 (1).Ekolojik ve biyolojik özellikleri bir önceki alt türe benzemektedir. Kafkaslar ileTürkiye’ de Artvin, Erzurum, Ardahan ve Gümüşhane civarında kayıtlıdır. Bu durum,Rize’de bulunma olasılığını güçlendirmektedir.• Lacerta saxicola armeniaca MEHELY, 1909 (1).Ekolojik ve biyolojik L. saxicola’ya ait değer alt türlerle benzerlik göstermektedir.Kafkasya ve Kuzeydoğu Anadolu’da yayılış gösterir Zigana Geçidi (Trabzon) veYalnızçam Dağları’nın batı yamaçlarından kayıtlıdır. Kafkasya, Afganistan ve BatıPakistan’da bulunur. Ülkemizde ise Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu’da yayılış gösterir. Bitkiörtüsü bakımından fakir taşlık ortamlarda yaşar. Deniz seviyesinden 2.300 m’ye kadarçıkabilir. Küçük memeliler, kuş yavruları ve kerten kelerle beslenir. Dişi bireyler Temmuzayında 5–10 kadar yavru bırakır. Artvin, Trabzon ve Gümüşhane’den kayıtlıdır.108

• Coronella austriaca LAURENTI, 1768 (Taçlı yılan) (+) (nt).Bu türün dünyada üzerinde geniş bir yayılımı vardır. Türkiye’de Kuzey Anadolu’dabulunur ve Coronilla austriaca alt türü ile temsil edilir. Ormanlarda, çalı, çayır ve taşlıkalanlarda, 0–2.300 m’ler arasında yaşar. Bahar aylarında ürer ve dişi bir seferde 4–13 kadaryumurta bırakır. Kertenkelelerle beslenir.• Eirenis modestus MARTIN 1838 (Uysal yılan) (+) (nt).Kafkasya’dan Ön–Asya ve Ege adalarına kadar geniş bir yayılış alanına sahiptir.Ülkemizin hemen her bölgesinde bol olarak bulunmaktadır. Bitki örtüsü bakımından 2.000m yüksekliğe kadar az taşlı arazilerde yaşar. Gizlenme yeri olarak taş atlarınıkullanır.Böcek ve örümceklerle, bazen de solucan ve yumuşakçalarla beslenir. KafkaslardaHaziran ve Temmuz aylarında ürer. Dünyada geniş bir yayılış alanına sahiptir. Artvin veTrabzon dolaylarından kayıtlıdır.• Elaphe hohenackeri STRAUCH, 1873 (Kafkasya yılanı) (+) (nt).Kafkasya, Kuzeydoğu, Doğu, Orta ve Güney Anadolu ile muhtemel olarak İran’dayayılış gösterir. Ormanlık veya açık arazilerde yaşar, bazen de tarla ve bahçe aralarındagörülür. Dikey dağılımı 0–2.500 m arasındadır. Küçük kemirici hayvanlarla beslenir veHaziran Temmuz ayları arasında ürer. Bir dişi 3–7 kadar yumurta bırakır. Kuzeydoğu,Doğu ve İç Anadolu bölgelerinde Elaphe hohenackeri hohenackeri alt türü bulunmaktadır.Trabzon çevresinde kayıtlıdır.• Elaphe longissima longissima LAURENTI, 1768 (Eskülap yılanı) (+) (nt).Elaphe longissima (LAURENTI) 1768 türü Orta ve Güney Avrupa ile Batı Asya’dayayılış göstermektedir. Elaphe longissima longissima alt türü de yaklaşık aynı bölgelerdeyayılış gösterir. Orman ve çalılarla kaplı biyotoplarda yaşar. Dikey dağılımı 0–2.000 marasındadır. Genelde küçük memeli hayvanlar ve kuşlarla beslenir. Haziran–Temmuzaylarında ürer. Bir dişi bir defada 5 – 8 yumurta bırakır. Ülkemizde Kuzey Anadolu’ dayayılış gösterir.• Elaphe guatu erlineata (LACEPEDE) 1789 (Dört çizgili yılan) (+) (nt).Bu tür Güneydoğu Avrupa ve Batı Asya’ da yayılış gösterir. Ormanlık, taşlık veçalılık bölgelerde yaşar. Bahçe ve tarlalarda görülebilir. Dikey dağılımı 0–2.500 marasındadır. Küçük kemirici hayvanlar ve kuşlarla beslenir. Temmuz–Ağustos aylarındaürerler ve dişi birey bir defada 6–16 yumurta bırakır. Ülkemizin hemen her bölgesindebulunur ve Wlaphe guturlineata sauromates (PALLAS) 1814 alt türü ile temsil edilir. Sözkonusu alt tür Balkanlar’dan Kafkasya’ ya ve İran’a kadar yayılmıştır.• Elaphe situla (LINNE) 1758 (Ev yılanı) (+) (nt).Güney İtalya’dan Kıtım ile Kafkasya’ya kadar yayılmıştır. Ülkemizde ise Batı veKuzey Anadolu’da bulunur. Genellikle taşlık ve çalılık bölgelerde yaşar. Bazen bahçe,tarla ve evlerde de görülür. Küçük kemirici hayvanlarla beslenirler ve yaz aylarındaürerler. Bir dişi bir seferde 2–5 kadar yumurta bırakır. Trabzon ve çevresinde kayıtlıdır.109

• Natrix natrix (LINNE) 1758 (Yarı sucul yılan) (+) (nt).Avrupa ve Kuzeybatı Afrika’dan Orta Asya’ya kadar yayılış gösterir. Suya yakınÇayırlık ve taşlık biyotoplarda yaşar. Ayrıca durgun veya yavaş akan akarsularda dabulunabilirler. Dikey dağılımı 0–2.000 m arasındadır. Temmuz–Ağustos aylarında ürerlerve bir dişi birey bir defada 6–13 yumurta bırakır. Natrix natrix persa (PALLAS) 1814 alttürü, tüm Türkiye’ye ve Balkanlar’dan Hazar Denizi’ne kadar olan alana yayılmıştır.Küçük balıklar, kemiriciler ve kurbağalarla beslenirler.• Natrix tesellata (LAURENTI) 1768 (Su yılanı) (+) (nt).Orta ve Güney Avrupa’dan Çin’e kadar yayılış gösterir. Ülkemizde ise hemen herbölgede, 0–2.500 m arasında bulunur. Su içi ve kenarında yaşar; balık, kurbağa ve diğer suhayvanları ile beslenir. Türkiye’de Natrix tesellata (LAURENTI) 1768 alt türü bulunur.B. KUŞLAR.Bölgede bulunan yada bulunması muhtemel kuş türleri, yapılan arazi çalışmalarına,yerel halkın tecrübelerine ve literatür taramalarına dayanılarak belirlenmiştir. Her türünrisk sınıfı “Red Data Book”a (Kiziroğlu, 1993) göre çıkarılmıştır. Bu risk sınıflarınıtanımlamak için kullanılan kısaltmalar aşağıda verilmektedir.A1 : Nesli tükenmiş veya tükenme tehlikesi türler.A11 : Nesli tükenmiş türler.A12 : Tüm Türkiye’ de birey sayısı 1–25 çift arasında kalmış türler.A2 : Birey sayısı 26–50 çiftin altıda kalan ve yayılış gösterdikleri bölgelerdebüyük risk altında olan türler.A3 : Birey sayıları 51–200 (500) çift arasında kalan ancak bazı bölgelerdeoldukça azalmış olan türler.A4 : Birey sayıları fazla olmakla birlikte belirli bölgelerde azalmış olan türler.B : Geçici olarak Türkiye’ ye gelen ve biyotoplarının yok edilmesi ile riskaltında kalacak olan türler.B1 : Anadolu’yu kışlak olarak kullanan ancak üremeyen türler.B2–B3: Anadolu’ dan transit olarak geçen veya kışlak olarak kullanan riskderecesi daha düşük türler.Türkiye’de kuş gözlemlerinin çok az sayıda araştırmacı tarafından yapılıyor olmasınedeniyle bu risk sınıflarını değerlendirirken dikkatli olmak gerekmektedir. Bazı türlerinbirey sayıları risk sınıflarında verilen sayılardan fazla olduğu görülmektedir.Türkiye’deki kuş türlerinin biyolojisi ve ekolojisi üzerine çalışmalar maalesefyeterli değildir. Türkiye kuşları ile ilgili olarak yapılmış çalışmaların geniş bir listesi“Yaşamın Temel Kurallar, Omurgalılar / Amniyota” (Demirsoy, A., 1992) isimli eserdeverilmektedir. Büyük bir çoğunluğu yabancı araştırmacılar tarafından yapılmış olan buçalışmalar da önemli ölçüde türlerin tespitine yöneliktir. Aşağıda sunulan tür listesindekiyuva yeri ve yumurta sayısı gibi bazı konularda sözü edilen bu eserlere de başvurulmuşancak bazı türler için bilgiler bulunamamıştır.Listede (+) işareti ile ifade edilen türler, bölgede bulunan veya bulunma olasılığıçok yüksek olan türlerdir.110

• Botaurus stellaris LINNE, 1758 (Balaban) – A2 (+).Tüm Türkiye’de yerli olan kuşlardır. Çoğunlukla ırmak kenarlarında yaşarlar.Yuvalarını sazlıklar arasına yaparlar ve 5–6 yumurta bırakırlar. Küçük hayvanlarlabeslenirler.• Ciconia ciconia LINNE 1758 – (Akleylek) – A3.Türkiye’de kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. İlkbahar ve yaz aylarında görülürlerve seyrek ağaçlıklı tarla ve sulak alanlarda yaşarlar. Yuvalarını bina ve ağaçlar üzerineyaparlar ve 3–5 yumurta bırakırlar. Tüm Türkiye genelinde rastlanan kuşlardır.• Anas platyrhichos LINNE 1758(Yeşilbaş ördek) – A4 (+).Tüm Türkiye’de görülen yerli kuşlardır. Sazlı durgun sularda yaşarlar. Dene,tohum, salyangoz ve midyelerle beslenirler. Yuvalarını sazlıklara yaparlar ve bir defada 7–11 yumurta bırakırlar.• Anas acuta LINNE 1758 (Kılkuyruk) – A4.Türkiye’de kışlayan göçmen kuşlardır.Özellikle Kuzey Anadolu’daki sulakalanlarda görülürler.Bölgede nadiren rastlanır.Atmaca111

• Haliaeetus albicilla LINNE 1758 (Akkuyruk) – A2 (+).Türkiye’de kışlayan göçmen kuşlardır.Ormanlar ile göl ve bataklık kenarlarındayaşarlar. Balıklar, memeli hayvanlar ve kuşlarla beslenirler.• Circeatus gallicus GMELIN 1788 (Yılan kartalı) – A12 (+).Türkiye’de yazın görülen ve kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Yılanların bololduğu sessiz ormanlarda yaşarlar ve yuvalarını yüksek olmayan sivri ağaçlara yaparlar.Bütün bölgelerde görülürler ve özellikle zehirli yılanlarla beslenirler ve yılda bir yumurtabırakırlar.• Accipiter nisus LINNE 1758 (Atmaca) – A4 (+).PÇalışma alanında yaşayan yerli kuşlardır. Ova ve dağlık kesimlerdeki çamormanlarında yaşarlar. Küçük omurgalılar ve büyük böcekler ile beslenirler. Kışın park vebahçelerde de rastlanırlar. Yuvalarını ağaçlara yaparlar ve 4–6 yumurta bırakırlar.• Accipiter gentilis LINNE 1758 (Çakır kuşu) – A3 (+).Rize bölgesinde yaşayan yerli kuşlardır. Ormanlarda yaşarlar ve orta büyüklüktekikuşlarla ve küçük omurgalılar ile beslenirler. Yuvalarını ağaçlara yaparlar ve 2–5 yumurtabırakırlar.• Buteo rufinus CRETZSHMAR 1827 (Kızıl şahin) – A2 (+).Trakya hariç tüm Türkiye’de yaşayan yerli kuşlardır. Ormansız düzlüklerde vedağlarda yaşarlar. Küçük omurgalılarla beslenirler. Yuvalarını kayalıklara yaparlar ve 3–4ymurta bırakırlar.• Buteo buteo LINNE 1758 (Şahin) – A3 (+).Rize bölgesinde yaşayan yerli kuşlardır. Her çeşit ormanda yaşarlar. Kışın tarla veçayırlıklarda da görülürler. Küçük omurgalılar ile beslenirler. Yuvalarını ağaçlara yaparlarve 2–3 yumurta bırakırlar.• Hieraa etus fasciatus VIEILLOT 1822 (Atmaca kartalı) – A2 (+).Doğu Karadeniz, Güneybatı Anadolu ve Güney Anadolu’da yaşayan yerli kuşlardır.Ormanlar ve yüksek rakımlardaki kayalıklarda yaşalar. Küçük ve orta boy hayvanlarlabelenirler. Yuvalarını kayalara yapan bu kuşlar genelde 1–3 yumurta bırakırlar.112

• Gypaetus barbatus LINNE 1758 (Sakallı akbaba) – A2 (+).Tüm Türkiye’de yaşayan yerli kuşlardır. Yüksek dağlardaki kayalıklarda yaşarlar.Yuvalarını da bu kesimlerde yaparlar ve 1–2 yumurta bırakırlar. Çoğunlukla leşlerlebeslenirler.• Aegypius monachus LINNE 1758 (Kara akbaba) – A2 (+).Türkiye’de Orta ve Doğu Karadeniz ile Kuzeydoğu Anadolu, Güney Marmara, Eğeve Akdeniz bölgelerinde yerli, İç Anadolu ile Doğu Anadolu’nun kuzey kesimlerinde yazınkuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Sarp kayalıklarda yaşarlar. Yuvalarını ağaçlara yaparlarve 1 yumurta bırakırlar. Leşlerle beslenirler.• Aguila chrysaetos LINNE 1758 (Kaya kartalı) – A3 (+).Tüm Anadolu’da yaşayan yerli kuşlardır. Yüksek dağlarda, özellikle de orman üstzonundan sonraki kayalıklarda yaşarlar. Küçük ve orta boy omurgalı hayvanlarlabeslenirler. Yuvalarını kayalıklara yapar ve 1–3 yumurta bırakırlar.• Aguila heliaca SAVIGNY 1809 (Şah kartal) – A2 (+).Türkiye’de her mevsim görülen, ancak Adana ve Mersin civarında sadece kışıngörülen yerli kuşlardır. Orman ve steplerde yaşarlar ve daha çok ova ve vadilerdegörülürler. Küçük omurgalı hayvanlar ve leşlerle beslenirler. 2–3 yumurta bırakırlar.• Aquila pomarina C.L. BREHM 1831 (Küçük bağırgan kartal) - A2 (+)Orta ve Kuzey Anadolu’da kuluçkaya yatan, Güneydoğu Anadolu’da ise kışıngörülen göçmen kuşlardır. Göl, nehir ve bataklık yakınlarındaki orman ve tepelerdeyaşarlar. Genellikle küçük omurgalı hayvanlarla beslenirler. 2 yumurta bırakırlar.• Falco tinnunculus LINNE 1758 (Kerkenez) - A4 (+)Bütün Türkiye’de görülen yerli kuşlardır. Açık arazilerde yaşarlar ve şehir, tarla veorman kenarlarında da görülürler. Küçük omurgalı hayvanlarla beslenirler.• Falco peregrinus TUNSTALL 1771 (Gezginci doğan) - A2 (+)Tüm Türkiye’de her mevsim görülen yerli kuşlardır. Açık arazi ve ormanlardayaşayıp kayalıklarda kuluçkaya yatarlar. Zaman zaman kentlerde de görülürler.Çoğunlukla büyük ve küçük kuşlarla beslenirler. 3-4 yumurta bırakırlar.• Falco subbuteo LINNE 1758 (Delice doğan) - A3 (+)Tüm Türkiye’de yazın kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Sık olmayan ormanlıkbölgelerde, özellikle de orman kenarlarında yaşarlar. Büyük parklarda da görülürler. Diğerkuş türlerinin yanı sıra böceklerle de beslenirler. 2-4 yumurta bırakırlar.113

• Tetraogallus caspius GMELIN 1784 (Urkeklik) - A12Kuzey, Doğu, Güney ve Güneydoğu Anadolu’da yaşayan yerli kuşlardır. Yüksekdağ kesimlerinde yaşarlar. Karayosunu ve taze otlarla beslenirler.• Alectoris chukar J.E.GRAY 1830 (Kınalı keklik) - A2 (+)Tüm Türkiye’de görülen yerli kuşlardır. Dağların kayalık kısımlarında yaşarlarancak tarla ve çayırlıklarda da görülebilirler. Bitki ve böceklerle beslenirler. 8-16 yumurtabırakırlar.• Perdix perdix LINNE 1758 (Çil keklik) - A3 (+)Güney Anadolu sahil şeridi hariç, tüm Türkiye’de yerli kuşlardır. Sulak çayır, tarla,step gibi ortamlarda yaşarlar. Bitki ve böceklerle beslenirler. 10-20 yumurta bırakırlar.• Tetraogallus caucasicus (Kafkas kekliği) - A12 (+)Kafkaslarda ve Doğu Karadeniz’in yüksek kesimlerinde yaşar. Yaşama ortamlarıyüksek dağlık bölgelerdir.• Lyrurus mlokosiewiczi (Kafkas horozu) - A 12 (+)Kafkaslarda ve Kuzeydoğu Anadolu’da yaşarlar. Yaşama ortamları yüksek dağlıkbölgelerdir. Bu nedenle 1500 m’nin üzerinde görülürler. 700 m’den yüksek alanlarda dayaşarlar. Dişi birey bir seferinde 3-5 yumurta bırakır.• Coturnix coturnix LINNE 1758 (Bıldırcın) - A4 (+)Tüm Türkiye’de yazın görülen ve kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Trakya’da iseyılın her mevsimi görülürler. Ekin tarlaları, step ve çayırlarda yaşarlar. Bitkisel tane veböceklerle beslenirler. Yuva yerleri değişiktir ve 4-7 yumurta bırakırlar.• Grus grus LINNE 175 8 (Turna) - A I 2Anadolu’nun büyük kısmında görülen yerli kuşlardır. Marmara ve Ege Denizisahilleri ile Trakya'da yalnız kışın görülürler. Seyrek ağaçlıklı sulak alan ve bataklıklardayaşarlar. Bazen bataklığı çevreleyen tarla ve çayırlarda da görülürler. Meyve taneleri,yaprak, böcek, solucan ve farelerle beslenirler ve 2 yumurta bırakırlar.• Anthropoides virgo LINNE 1758 (Telli turna) - A12Trakya ve Batı Anadolu hariç Anadolu’nun diğer bölgelerinde kışın görülengöçmen kuşlardır. Sulak vadi içleri ve bataklıklarda yaşarlar. Açık ova ve steplerde degörülebilirler. Ekin tarlalarında kuluçkaya yattıkları da gözlenmiştir. Bitki tohumları ileböcek, kertenkele, yılan ve salyangoz gibi hayvanlarla beslenirler.114

• Charadrius dubius SCOPOLI 1786 (Kolyeli küçük yağmur kuşu) - A2 (+)Tüm Türkiye’de yazın kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Kumlu ve çakıllı nehirve göl kenarlarında yaşarlar. Örümcek ve böcek larvaları ile beslenirler. 4 yumurtabırakırlar.• Scolopax rusticola LINNE, 1758 (Çulluk) - A3 (+)Türkiye’de kışlayan göçmen kuşlardır. Orman ve çalılıklarda yaşarlar vealacakaranlıkta faal duruma geçerler. Solucan, salyangoz ve böceklerle beslenirler.• Larus argentatus PONTOPPIDAN 1763 (Gümüşi martı) -Ege ve Marmara sahillerinde her mevsim görülen, diğer bölgelerde ise kışlayankuşlardır. Kayalık ve kumlu deniz kıyılarında yaşarlarsa da, bazen iç kesimlerde derastlanırlar. Başta balık olmak üzere çeşitli sucul hayvanlarla beslenirler.• Pterochles orientalis LINNE 1758 (Karakarın step tavuğu, Kadı kuşu) –A12 (+)Batı ve Güney Anadolu hariç tüm Türkiye’de yazın kuluçkaya yatan göçmenkuşlardır. Çayırlıklarda yaşarlar ve tohumlarla beslenirler. 3 yumurta bırakırlar• Columba Livia GMELIN 1789 (Kaya güvercin) – (+)Tüm Türkiye’de görülen yerli kuşlardır. Yuvalarını kayalık ve mağaralara yaparlar.Sümüklü böcek, böcek ve tanelerle beslenirler. 2 yumurta bırakırlar.• Columba oenas LINNE 1758 (Mavi güvercin) – A2 (+)Orta Karadeniz ve Kuzeydoğu Anadolu’da yazın kuluçkaya yatan, diğer bölgeleriçinse yerli olan kuşlardır. Oyuk ve mağaralar bulunan ormanlarda yaşarlar ve tohumlarlabeslenirler. 2 yumurta bırakırlar.• Columba palumbus LINNE 1758 (Tahtalı) – A4 (+)Tüm Türkiye’de her mevsim görülen yerli kuşlardır. Dağlık alanlardaki ağaçlarüzerinde yaşarlarsa da, bazen şehirlerde park ve bahçeler ile tarlalar da görülebilirler. Baştaçam tohumları olmak üzere tohumlarla, solucan ve sümüklü böceklerle beslenirler.Yuvalarını ağaçlara yaparlar. Gündüzleri ağaçlar üzerinde gizlenirler. Ağaçlardaterkedilmiş kuş yuvalarını kullanırlar ve 4-5 yumurta bırakırlar.• Streptopelia decaocta FRIVALDSKY 1838 (Kumru) – (+)Orta ve Doğu Karadeniz bölgeleri hariç, Türkiye’nin diğer bölgeleri için yerlikuşlardır. Genel olarak steplerde yaşarlar ve tanelerle beslenirler. Yuva yerleri çeşitli olup,1 yumurta bırakırlar.115

• Cuculus canorus LINNE 1758 (Guguk kuşu) – (+)Tüm Türkiye’de kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Orman, ova, step ve dağlardayaşarlar. Tırtıllar, kınkanatlılar, çekirge ve kızkuşları ile beslenirler. Yumurtalarını çokdeğişik kuş türlerinin yuvalarına bırakırlar. Maksimum yumurta sayısı dişi birey başınayılda 22’dir.• Bubo bubo LINNE 1758 (Puhu kuşu) – (+)Türkiye genelinde görülen yerli kuşlardır. Orman, dağ ve kayalıklarda görülürler.Küçük ve orta boy memeli hayvanlarla beslenirler. Yuvalarını ağaç ve kayalıklara yaparlarve 2-4 yumurta bırakırlar..Asio otus LINNE 1758 (Kulaklı orman baykuşu) – A2 (+)Bütün Türkiye’de bulunan yerli kuşlardır. Çam ormanları, park, bahçe vemezarlıklarda yaşarlar. Genellikle fareler başta olmak üzere küçük memeli hayvanlarlabeslenirler. Gündüzleri ağaçlar üzerinde gizlenirler. Ağaçlarda terkedilmiş kuş yuvalarınıkullanırlar ve 4–5 yumurta bırakırlar.• Otus scops LINNE 1758 (İshak kuşu, Cüce baykuş) - A3 (+)Türkiye’de Akdeniz sahillerinde yerli, diğer bölgelerde ise yazın kuluçkaya yatangöçmen kuşlardır. Seyrek ağaçlı açık arazilerde, harabelerde, meyve bahçelerinde ve hattaşehirlerdeki park ve bahçelerde yaşarlar. Çoğunlukla büyük böceklerlebeslenirler.Yuvalarını ağaçlara yaparlar ve 3-4 yumurta bırakırlar.• Strix aluco LINNE 1758 (Alaca baykuş) - A12 (+)Tüm Türkiye’de yerli kuşlardır. Orman, park ve bahçelerde yaşarlar. Yuvalarınıağaç kovuklarına yaparlar ve 2-6 yumurta bırakırlar. Çoğunlukla küçük memeli hayvan vekuşlarla beslenirler.• Alcedo atthis LINNE 1758 (Yalıçapkını) - A12 (+)Tüm Türkiye’de yerli kuşlardır. Irmak ve göl kenarlarında görülürler. Küçük balık,böcek ve yengeçlerle beslenirler. 4-8 yumurta bırakırlar.• Merops apiaster LINNE 1758 (Arıkuşu) - A4 (+)Tüm Türkiye’de yazın kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Seyrek ağaçlı açıkarazilerde yaşarlar ve başta arılar olmak üzere böceklerle beslenirler. Bu bağlamdayöredeki arıcılık için tehlikelidir. 5-7 yumurta bırakırlar.• Coracias garrulus LINNE 1758 (Mavi kuzgun, Kuzgun) - A2 (+)•Tüm Türkiye’de yazın kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Açık alan ve seyrekormanlarda yaşarlar. Çoğunlukla böcek, nadiren de küçük hayvanlarla beslenirler.Yuvalarını yerde kazdıkları çukurlara yaparlar ve 3-7 yumurta bırakırlar.• Atherıa rıoctua SCOPOLI 1769 (Kukumav kuşu) - A3 (+)116

Tüm Türkiye’de bulunan yerli kuşlardır. Açık ormanlık, seyrek ağaçlı meyvebahçeleri, kayalık gibi ortamlarda yaşarlar. Genellikle böcek ve küçük memelilerlebeslenen bu kuşlar yuvalarını ağaç kovuklarına yaparlar ve 3-5 yumurta bırakırlar.• Upupo epops LINNE 1758 (İbibik, Hüthüt, Çavuşkuşu) - A2 (+)Tüm Türkiye’de yazın kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Orman, meyve bahçesive bağlarda yaşarlar ve böceklerle beslenirler. Yuvalarını çeşitli ağaç ve kayalardaki oyukve kovuklara yaparlar.• Picus viridis LINNE 1758 (Yeşil ağaçkakan) - A2 (+)Doğu Akdeniz ve Güneydoğu Anadolu hariç, Türkiye’nin diğer bölgelerindeyaşayan yerli kuşlardır. Karışık ormanlar, meyve bahçeleri, kentlerdeki park vebahçelerde yaşarlar. Genellikle karıncalarla beslenirler. Yuvalarını kendi oydukları ağaçkovuklarına yaparlar ve 5-7 yumurta bırakırlar.• Dendrocopus majör LINNE1758 (Büyük alaca ağaçkakan) - A3 (+)Karadeniz ve Marmara bölgeleri ile Trakya’da yerli olan kuşlardır. Ormanlar,meyve bahçeleri, kentlerde park ve bahçelerde yaşarlar. Böcek ve çam tohumları bukuşların temel besinleridir. Yuvalarını ağaç kovuklarına yaparlar ve 5-7 yumurta bırakırlar.• Dendrocopus syriacus EHRENBERG 1833 (Suriye alaca ağaçkakanı) - A3(+)Hemen tüm Türkiye’de yerli olan kuşlardır: Çoğunlukla meyve bahçelerindeyaşarlar ve böceklerle beslenirler. Yuva yeri ve yumurta sayısı bir önceki türle aynıdır.• Dendrocopus medius LINNE 1758 (Albaş ağaçkakan) - A3 (+)Anadolu’nun dış kısımlarında yerli kuşlardır. Yaprak döken ormanlarda yaşarlar.Böcek ve tohumlarla beslenirler. 5-6 yumurta bırakırlar.• Dendrocopus leucotos BECHSTEIN 1803 (Ağaçkakan) - A2 (+)Kuzey Anadolu’da her mevsim görülen yerli kuşlardır. Karışık ve yaprak dökenormanlarda yaşarlar. Karınca ve böceklerle beslenirler. 3-5 yumurta bırakırlar.• Dendrocopus minör LINNE 1758 (Küçük ağaçkakan) - A4 (+)Hemen tüm Türkiye’de yerli kuşlardır. Orman, park ve bahçelerde yaşarlar.Böceklerle beslenirler. 5-6 yumurta bırakırlar.• Melanocorypa calandra LINNE 1766 (Boğmaklı tarla kuşu) - (+)Türkiye’nin büyük bölümünde görülen yerli kuşlardır. Tarla ve steplerde yaşarlar.Böcek ve tanelerle beslenirler. Yuvalarını yerde yaparlar ve 4-6 yumurta bırakırlar.117

• Galerida cristata LINNE 1758 (Tepeli toygar) –Bütün Türkiye’de yerli kuşlardır. Tarla ve caddelerde görülürler. Genellikle tohumve böceklerle beslenirler. Yuvalarını zeminde yaparlar ve 4-5 yumurta bırakırlar.• Lullula arborea LINNE 1758 (Orman toygarı, Fundalık toygarı) - (+)Tüm Türkiye’de görülen yerli kuşlardır. Seyrek ormanlar, çalılık ve tarlalardayaşarlar. Böceklerle beslenirler. Yuvalarını zeminde yaparlar ve 4-5 yumurta bırakırlar.• Alauda arvensis LINNE 1758 (Tarlakuşu) - (+)Hemen tüm Türkiye’de görülen yerli kuşlardır. Ekin tarlaları ve açık arazilerde,nadiren de dağlık bölgelerdeki çayırlıklarda yaşarlar. Yazın böcek, kışınsa tane vetohumlarla beslenirler. Yuvalarını zeminde yaparlar ve 3-6 yumurta bırakırlar.• Eremophilla alpestris LINNE 1758 (Kulaklı tarlakuşu) - A3Bütün Türkiye’de görülen yerli kuşlardır. Açık yerler, biçilmiş tarlalar ve boşalanlarda yaşarlar. Genellikle tohum, nadiren de böcek, sinek, salyangoz gibi hayvanlarlabeslenirler. Yuvalarını zeminde yaparlar ve 2-5 yumurta bırakırlar.• Hirunda rustica LINNE 1758 (İs kırlangıcı) - (+)Tüm Türkiye’de yazın kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Yerleşim alanlarınınyakınlarında yaşarlar ve küçük böceklerle beslenirler. Yuvalarını çamurdan yapılmışkovuklarda yaparlar ve 4-5 yumurta bırakırlar.• Ptyonoprogne rupestris SCOPOLI 1769 (Kaya kırlangıcı) - (+)Tüm Türkiye’de yazın kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Sarp kayalıklarda yaşarve böceklerle beslenirler. Yuvalarını kayalıklarda yaparlar ve 4-5 yumurta bırakırlar.• Delichon urbica LINNE 1758 (Pencere kırlangıcı) - A4 (+)Tüm Türkiye’de yazın kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Yerleşim yerlerinde vekayalıklarda yaşarlar. Genellikle böceklerle beslenirler. Yuvalarını çamurdan yaparlar ve4-5 yumurta bırakırlar.• Anthus trivialis LINNE 1758 (Ağaç incir kuşu) - (+)Kuzey Anadolu’da kışın kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Orman ve çalılıklardayaşarlar. Küçük çalılar ve otlar altında ve yerde yuva yaparlar. 4-5 yumurta bırakırlar.• Anthus spinoletta LINNE 1758 (Dere incir kuşu) - A4 (+)Orta ve Doğu Karadeniz bölgelerinde yerli, diğer bölgelerde ise kışlayan kuşlardır.Yüksek dağlardaki çayır ve kayalıklarda yaşarlar. Böcek, örümcek ve küçük salyangozlarlabeslenirler. Yuvalarını zemine ve kayalıklara yapar ve 4-6 yumurta bırakırlar.118

• Motacilla flava LINNE 1758 (San kuyruk sallayan) - (+)Tüm Türkiye’de yazın kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Genellikle ıslak çayır,bataklık ve su kenarlarında yaşarlar. Başlıca besinleri böceklerdir. Yuvalarını saz, kök veyosundan yaparlar ve 5-6 yumurta bırakırlar.• Motacilla cinerea TIJNSTALL 1771 (Dağ kuyruk sallayan) - A4 (+)Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nde kışlayan, diğer bölgelerde ise her mevsim görülenyerli kuşlardır. Dağlık alanlardaki hızlı akan su kenarları ile ovalardaki sulak alanlardayaşarlar. Genellikle böceklerle beslenirler. Yuvalarını genellikle derelere yakın yerlerdekikaya, duvar ve yerdeki deliklere yaparlar ve 4-6 yumurta bırakırlar.Motacilla alba LINNE 1758 (Akkuyruk sallayan) - A4 (+)Tüm Türkiye’de her mevsim görülen yerli kuşlardır. Su yakınlarındaki açıkarazilerde yaşarlar ve böceklerle beslenirler. Yuvalarını genellikle derelere yakınyerlerdeki kaya, duvar ve yerdeki deliklere yaparlar ve 5-6 yumurta bırakırlar.• Cinclus cinclus LINNE 1758 (Su karatavuğu) - A3Orta Anadolu’da kışlayan, diğer bölgelerde ise her mevsim görülen yerli kuşlardır.Dağlık kesimdeki hızlı akan suların kenarlarında yaşarlar. Küçük yengeç, balık ve suböcekleri ile beslenirler. Sularda üzeri örtülü yuvalar yaparlar.• Troglodytes troglodytes LINNE 1758 (Çit kuşu) - A3 (+)Tüm Türkiye’de yerli kuşlardır. Orman ve çalılıklar ile meyve bahçeleri,kentlerdeki park ve bahçelerde yaşarlar. Su kenarlarını tercih ederler. Çoğunlukla böcek,bazen de meyve taneleri ile beslenirler. Yuvalarını yere yakın ve küre şeklinde yaparlar.• Prunella modularis LINNE 1758 (Çit serçesi, Boşboğaz) - (+)Trakya, Marmara, Ege ve Akdeniz bölgelerinde kışlayan, diğer bölgelerde ise hermevsim görülen kuşlardır. Dağlık bölgelerdeki ormanlardan kent ve köylere kadar çokfarklı ortamlarda yaşarlar. Başlıca besinleri böcekler ise de, kışın ve ilkbaharda tohum dayerler. Yuvalarını toprakta yaparlar ve 4-5 yumurta bırakırlar.• Prunella collaris SCOPOLI 1769 (Alp serçesi) - (+)Trakya ile Karadeniz, Marmara ve Ege sahilleri hariç, diğer bölgelerde her mevsimgörülen yerli kuşlardır. Yüksek dağların güneşli ve kayalık alanlarında yaşarlar. Salyangoz,solucan, örümcek, böcek ve tohumlarla beslenirler. Yuvalarını toprakta yaparlar ve 4-5yumurta bırakırlar.• Erithacus rubecula LINNE 175 8 (Nar bülbülü, Kızıl gerdan) - (+)Türkiye’nin büyük kesiminde her mevsim görülen yerli kuşlardır. Ormanlardanparklara kadar çok değişik ortamlarda yaşarlar. Böcek, salyangoz ve solucanlarlabeslenirler. Yuvalarını ağaçlara yaparlar ve 5-6 yumurta bırakırlar.119

• Luscinia megarhynchos BREHM 1831 (Bülbül) A3 (+)Tüm Türkiye’de yazın kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Seyrek orman, çalılık,park, mezarlık ve bahçelerde yaşarlar. Böcek ve meyve taneleri ile beslenirler. Yuvalarınıağaçlarda yaparlar ve 3-6 yumurta bırakırlar.• Phoenicurus phoenicurus LINNE I758 (Bahçe kızılkuyruğu) - (+)Bütün Türkiye’de yazın kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Açık orman, park vebahçelerde yaşarlar ve genellikle küçük ve yumuşak böceklerle beslenirler. Sonbahardameyve taneleri yedikleri de gözlenmiştir. Yuvalarını ağaçlara yaparlar ve 5-8 yumurtabırakırlar.• Saxicola rubetra LINNE 1758 (Çayır taş kuşu, Kahve gerdan) - (+)Tüm Türkiye’de sadece göç esnasında görülen kuşlardır. Dağlardan düz alanlarakadar farklı ortamlarda yaşarlar. Böcek, örümcek, salyangoz ve tanelerle beslenirler. Bazıkaynaklarda ise yerli kuşlar olarak geçmektedirler (Kiziroğlu, 1989).• Saxicola torquata LINNE 1766 (Taş kuşu, Kara gerdan) - (+)Orta ve Kuzey Anadolu’da yazın kuluçkaya yatan, diğer bölgelerde ise her mevsimgörülen yerli kuşlardır. Orta yükseklikteki dağlarda, güneşli taşlık ve kurak tepelerde,çalılıklarda ve kumlu yerlerde yaşarlar. Başlıca besinleri böceklerdir. Yuvalarını ağaçlarayaparlar ve 3-7 yumurta bırakırlar.• Turdus merula LINNE 1758 (Karatavuk) - (+)Tüm Türkiye’de her mevsim görülen yerli kuşlardır. Ovalardan yüksek dağlarakadar orman, çalılık ve tarlalarda yaşarlar. Başlıca besinleri meyvelerdir. Yuvalarınıağaçlara yaparlar ve 4-6 yumurta bırakırlar.• Turdus pilaris LINN 1758 (Ardıçkuşu) - (+)Bütün Türkiye’de kışlayan göçmen kuşlardır. Tarlalara yakın ormanlarla nemliçayırlarda yaşarlar ve böcek, solucan, salyangoz, kırkayak gibi hayvanlarla beslenirler.• Turdus philomelos BREHM 1831 (Şarkıcı ardıçkuşu) - (+)Kuzey Anadolu ile Trakya’da her mevsim görülen, diğer bölgelerde ise kışlayankuşlardır. Her çeşit ormanlar ile parklarda yaşarlar. Böcek, solucan gibi hayvanlarlabeslenirler. Yuvalarını ağaçlara yaparlar ve 3-6 yumurta bırakırlar.• Turdus viscivorus LINNE 1758 (Ökseotu ardıcı) - (+)Türkiye’nin büyük kısmında her mevsim görülen yerli kuşlardır. Genellikle yüksekkesimlerdeki ormanlarda yaşar, nadiren yerleşim alanlarında da görülürler. Böcek, solucan,salyangoz ve meyve taneleri ile beslenirler. Yuvalarını ağaçlara yaparlar ve 4-5 yumurtabırakırlar.• Cettia cetti TEMMINCK 1820 (Setti bülbülü) - A4 (+)120

Tüm Türkiye’de her mevsim görülen yerli kuşlardır. Sazlı ve kamışlı dere ve nehirkenarlarında yaşarlar. Böceklerle beslenirler. 4-6 yumurta bırakırlar.• Locustella luscinoides SAVI 1824 (Savı’nın dere ardıç kuşu) -Tüm Türkiye’de yazın kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Genellikle sulakçayırlıklarda yaşarlar. Yumuşak böceklerle beslenirler. Yuvalarını sazlar arasında yaparlarve 4-5 yumurta bırakırlar.• Achrocephalus palustris BECHSTEIN 1798 (Bataklık saz ardıç kuşu) -Marmara sahilleri ile Trakya’da yazın kuluçkaya yatan, diğer bölgelerde ise sadecegöç esnasında görülen göçmen kuşlardır. Çoğunlukla çalılık ve sulak alanlarda yaşarlar.Temel besinleri böceklerdir.• Muscicapa striata PALLAS, 1764 (Gri sinekkapan) - (+)Tüm Türkiye’de yazın kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Karışık ormanlar,çalılıklar ve yerleşim alanlarının yakınlarında yaşarlar. Böceklerle beslenirler. Yuvalarınıyerde mağaramsı yerlerde yaparlar ve 4-5 yumurta bırakırlar.• Parus ater LINNE 1758 (Çam baştankarası) - (+)Trakya ile Karadeniz, Akdeniz ve Ege bölgelerinde her mevsim görülen yerlikuşlardır. Böcek ve tohumlarla beslenirler. Yuvalarını oyuk ve kovuklara yaparlar ve 4-13yumurta bırakırlar.• Parus caeruleus LINNE 1758 (Mavi baştankara) - (+)Tüm Türkiye’de yerli olan kuşlardır. Çoğunlukla geniş yapraklı ormanlardayaşarlar. Böcek ve tohumlarla beslenirler. 4-12 yumurta bırakırlar.• Sitla europaea LINNE 1758 (Sıvacı kuşu) - (+)Tüm Türkiye’de yerli kuşlardır. Kayalıklarda yaşarlar ve yuvalarını kovuklarayaparlar. Böcek ve tohumlarla beslenirler. 5-7 yumurta bırakırlar.• Sitta neumayer MlCHAHELLlS 1830 (Kaya sıvacısı) - (+)Tüm Türkiye’de yerli olan kuşlardır. Kayalık yerlerde yaşarlar ve böcek vetohumlarla beslenirler. Yuvalarını kovuklara yaparlar ve 5-7 yumurta bırakırlar.• Sitta kruperi PELZELN 1863 (Anadolu sıvacısı) - (+)Anadolu’ya özgü endemik bir türdür. Bütün bölgelerde görülür. Ekoloji ve üremebiyolojisi olasılıkla önceki türlere yakındır.121

• Sitta tephronota LINNE 1758 (Büyük kaya sıvacı kuşu) - (+)Tüm Türkiye’de yerli olan kuşlardır. Ekoloji ve üreme biyolojileri diğer Sittatürlerine benzer.• Remiz pendulinus LINNE 1758 (Çulhakuşu) - A2 (+)Tüm Türkiye’de yerli olan kuşlardır. Orman, bataklık, nehir ve göl kenarlarındayaşarlar. Ağaç ve çalılara asılı torba şeklinde yuva yaparlar. Böcek, larva ve tohumlarlabeslenirler. 5-7 yumurta bırakırlar.• I,ani us collurio LINNE 1758 (Çekirgekuşu) - (+)Tüm Türkiye’de yazın kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Alçak bitkilerle kaplıaçık alanlarda, orman kenarlarında, park ve bahçelerde yaşarlar. Çoğunlukla küçükböceklerle beslenirler. 4-7 yumurta bırakırlar.Lanius minör GMELIN 1788 (Kara alın çekirgekuşu) - (+)Hemen tüm Türkiye’de yazın kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Orman kenarlarıve bahçelerde yaşarlar. Çoğunlukla böceklerle beslenirler. 5-6 yumurta bırakırlar.• Lanius nubicus LICHTENSTEIN 1823 (Maskeli çekirgekuşu) - (+)Hemen tüm Türkiye’de yazın kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Ormanlardayaşarlar ve böceklerle beslenirler. 5-7 yumurta bırakırlar.'• Garrulus glandarius LINNE1758 (Kestane kargası) - (+)Tüm Türkiye’de görülen yerli kuşlardır. Orman, ağaçlık ve parklarda yaşarlar.Çeşitli meyveler ile böcek, solucan gibi hayvanlarla beslenirler. Yuvalarını genellikleağaçlara yaparlar ve 5-7 yumurta bırakırlar.• Pica pica LINNE 1758 (Saksağan) - (+)Tüm Türkiye’de her mevsim görülen yerli kuşlardır. Seyrek ağaçlıklı açıkarazilerde, bahçe ve tarlalarda, parklarda, çalılıklarda ve yerleşim alanlarında yaşarlar.Küçük omurgalı hayvanlar, böcekler, kuş yumurtaları ve yavruları, leşler ve solucanlarlabeslenirler. Sonbahar ve kışın meyve taneleri de yerler. Yuvalarını ağaçlara yaparlar ve 6-8yumurta bırakırlar.• Pyrhrocorax graculus LINNE 1758 (San gaga dağ kargası) - (+)Trakya ile Marmara, Doğu Akdeniz ve Doğu Anadolu bölgelerinde her mevsimgörülen yerli kuşlardır. Yüksek dağlardaki kayalıklarda yaşarlar. Böcek, salyangoz, meyvetaneleri ve leşlerle beslenirler. Yuvalarını kayalıklara yaparlar ve 4-5 yumurta bırakırlar.122

• Corvus monedula LINNE 175 8 (Cüce karga) - (+)Tüm Türkiye’de bulunan yerli kuşlardır. Orman, kayalık, harabe ve evlerinyakınlarında yaşarlar. Böcek, solucan, fare, kuş yumurtası, tohum gibi gıdalarla beslenirler.Yuvalarını kayalık, ağaç oyukları ve harabelere yaparlar ve 4-7 yumurta bırakırlar.• Corvus frugilegus LINNE 1758 (Ekin kargası) - (+)Trakya ile Marmara ve Doğu Karadeniz bölgelerinde her mevsim görülen, diğerbölgelerde ise kışlayan kuşlardır. Genellikle ekili ovalarda, bazen de seyrek ağaçlıklıalanlarda, park ve çayırlıklarda görülürler. Solucan, böcek, leş ve bitkisel gıdalarlabeslenirler. Yuvalarını ağaçlıklara yaparlar ve 3-5 yumurta bırakırlar.• Corvus corone cornix LINNE 1758 (Leşkargası) - (+)Tüm Türkiye’de yerli kuşlardır. Çeşitli ortamlarda yaşarlar. Yuvalarını ağaçlarayaparlar 3-5 yumurta bırakırlar. Organik atıklarla beslenirler.• Corvus corax LINNE 1758 (Karakarga) - (+)Bütün Türkiye’de yerli kuşlardır. Dağlık alanlar, çalılıklar ve özellikle de fazlahayvan yetiştirilen yerlerde yaşarlar. Her çeşit hayvan yavruları, değişik böcekler vetohumlarla beslenirler. Ağaç ve kayalıklara yuva yaparlar ve 3-6 yumurta bırakırlar.• Sturnus vulgaris LINNE 1758 (Sığırcık) - (+)Bütün Türkiye’de her mevsim görülen yerli kuşlardır. Ormanlar, her çeşitağaçlıklar, park ve bahçeler ile şehir ve köylerde yaşarlar. Böcek, solucan, meyve vetohumlarla ile beslenirler. Yuvalarını kovuk ve duvar deliklerine yaparlar ve bir defada 4-7yumurta bırakırlar.• Passer domesticus LINNE 1758 (Ev serçesi) - (+)Tüm Türkiye’de her mevsim bol olarak görülen yerli kuşlardır. Tarlalar ve her türlüyerleşim alanlarında yaşarlar. Yuvalarını çoğunlukla evlere yaparlar ve 5-6 yumurtabırakırlar. Tane, tomurcuk, meyve ve böceklerle beslenirler.• Passer montanus LINNE 1758 (Dağ serçesi) - (+)Bunlar Kuzey Anadolu’da yerli kuşlardır, Trakya’da ise kışlarlar. Çeşitliormanlarla, park, bahçe ve yerleşim alanlarının yakınlarında yaşarlar. Tohum ve tanelerlebeslenirler. Yuvalarını ağaç kovuklarına yaparlar ve 5-6 yumurta bırakırlar.123

• Passer hispaniolensis TEMMINCK (Bataklık serçesi, Söğüt serçesi) –Bütün Türkiye’de her mevsim görülen yerli kuşlardır. Nehir vadileri ile, çalılık,tarla ve açık arazilerde yaşarlar. Tomurcuk, meyve ve böceklerle beslenirler. Yuva yerlerideğişik olup, 4-6 yumurta bırakırlar.• Petronia petronia LINNE 1758 (Kayalık serçesi) - (+)Tüm Türkiye’de her mevsim görülen yerli kuşlardır. Orman, kayalık ve harabelerdeyaşarlar. Tane ve böceklerle beslenirler. Yuvalarını özellikle harabelerdeki duvardeliklerinde yaparlar ve 3-6 yumurta bırakırlar.• Fringilla coelebs LINNE 1758 (İspinoz) - (+)Tüm Türkiye’de her mevsim görülen yerli kuşlardır. Ormanlar ile park vebahçelerde yaşarlar. Genel olarak ağaç bulunan her yerde görülebilirler. Çoğunluklabitkisel maddelerle beslenirler. Yuvalarını ağaçlar üzerine yaparlar ve 4-7 yumurtabırakırlar.• Serinus serinus LINNE 1758 (Kanarya) - (+)Hemen tüm Türkiye’de yerli olan kuşlardır. Park, bahçe, bağ, meyve bahçesi,mezarlık ve nehir kenarlarında yaşarlar. Her çeşit tohum ve taze bitkilerle beslenirler.Yuvalarını kovuklara yaparlar ve 3-5 yumurta bırakırlar.• Carduelis carduelis LINNE 1758 (Saka) - A4 (+)Tüm Türkiye’de görülen yerli kuşlardır. Açık ormanlar, bahçeler ve ağaçlıklı köykenarlarında yaşarlar. Tohum, yaprak ucu ve böceklerle beslenirler. Yuvalarını ağaçlarüzerine yapar ve 4-6 yumurta bırakırlar.• Coccothraustes coccothraustes LINNE 1758 (Kocabaş) - (+)Türkiye’nin kuzeyinde yerli, güneyinde göçmen kuşlardır. Genellikle ormanlardayaşarlar ve yuvalarını ağaçlara yaparlar. 4-6 yumurta bırakırlar.• Emberiza citrinella BREHM (Sarı kiraz kuşu) –Türkiye’nin her tarafında kışlayan ancak kuluçkaya yatmayan göçmen kuşlardır.Dağ ve ovalardaki yarı açık arazilerde yaşarlar. Böcek ve tohumlarla beslenirler.• Emberiza cia LINNE 1758 (Kaya kiraz kuşu) - (+)Kuzey, Batı ve İçbatı Anadolu’da yaşayan yerli kuşlardır. Çalılık, kayalık ve sarparazilerde yaşarlar. Böcek ve tohumlarla beslenirler. Yuvalarını yerde yapar ve 4-5yumurta bırakırlar.124

• Emberiza hortulana LINNE 1758 (Kiraz kuşu) - A3 (+)Türkiye’nin her tarafında yazın kuluçkaya yatan göçmen kuşlardır. Sık ağaçlıklıtarlalar, tarla kenarındaki ormanlar ve ekin tarlalarında yaşarlar. Tohum ve böceklerlebeslenirler. Yuvalarını toprağın üzerine yaparlar ve 4-6 yumurta bırakırlar.• Emberiza calandra LINNE 1758 (Tarla kiraz kuşu) - (+)Tüm Türkiye yerli olan kuşlardır. Açık tarla ve çayırlarla, yamaçlardaki kuruçalılıklarda yaşarlar. Tohum ve böceklerle beslenirler. Yuvalarını yerde yaparlar ve 4-5yumurta bırakırlar.125

Bölgemizin Zengin Faunasından Kuş Örnekleri126

C. BALIK TÜRLERİ.Bölgemizin Zengin Faunasından Kuş ÖrnekleriBu bölümde Doğu Karadeniz Bölgesi’nin derelerinde yaşayan balık türleriverilmiştir. Bu sebeple bu çalışma, Doğu Karadeniz Bölgesinin iç sularında yaşayan balıktürleri hakkında hazırlanmış kapsamlı bir envanter olarak değerlendirilebilir. Bu çalışmasırasında, Salmo trutta labrax türünün Natio marina ve Natio fario eko tipleri ile Capoetacapoeta sieboldii türü Fırtına deresinde ve derenin deniz ile birleştiği delta ağzındadoğrudan görülmüştür. Bu çalışmalar sırasında her üç türü de tanımlamak mümkünolmuştur.• Fırtına Sistemine Ait Türler.1 - Salmo trutta labrax PALLAS 1811 (Alabalık).Fırtına sisteminin en önemli balık türüdür. Tüm Doğu Karadeniz Bölgesi ileArdahan ilindeki Çıldır gölünde yaygındır. Salmo trutta labrax'ın Türkiye’de yaşayan üçeko tipi bulunmaktadır (Slastenenko, 1956; Geldiay ve Balık, 1988). Bu eko tiplerinbilimsel isimleri aşağıda verilmektedir.• Natio marina eko tipi• Natio lacustris eko tipi• Natio fario eko tipiYapılan literatür araştırmalarına ve arazi çalışmalarına göre, Marina ve Fario ekotiplerinin Fırtına sisteminde bulundukları tespit edilmiştir. Salmo trutta labrax hakkındaki127

diğer bir önemli ayrıntı ise bu türün eko tiplerinin bir birinde ayırt edilmesindeki zorluktur.Bu bağlamda, bazı organizmalar aynı türün (ekat, eko tip, eko tür, senotür) farklı serileri(veya varyeteleri) olarak kategorize edilmektedir. Çevresel koşullara (sıcaklıkkompozisyonu, pH vd.) bağlı olarak gelişen genetik değişimleri ve mutasyonları yansıtaneko tiplerde olduğu gibi, genetik olmayan değişimlerin bir sonucu olarak diğer serilerin deoluşması muhtemeldir. Belirli bir varyetenin bu tip serileri (örn. Salmo trııtta labrax)fiziksel görünüm açısından benzer özellikler (örn. ton ve desen rengi) göstermektedir.(a) Marina Eko tipi (Salmo trutta forma trutta LINNE 1758).Bu eko tip, yaşamının önemli bir kesimini deniz ortamında geçirmekte veyumurtlama döneminde tatlı sulara (nehir ve derelere) girmektedir. Bu sebeple, biyolojikolarak göç eden tür olarak kabul edilirler. Özellikle bu tür gibi, tuzlu sulardan tatlı sularageçen türler anadrom balık olarak adlandırılmaktadır.Salmo trutta labrax’ın Marina eko tipi, Türkiye'de yaşayan diğer eko tip vealttürlerden büyük cüssesi ve gümüşi rengi ile ayrılmaktadır. 1956 yılında Slastenenkotarafından Rize yöresinde, boyu 1 m’den uzun ve ağırlığı 25 kg’dan fazla olan yetişkin birbalık rapor edilmiştir. Geldiay ve Balık (1988) tarafından hazırlanan ve yöresel balıktürlerini anlatan kitapta da, Doğu Karadeniz Bölgesi’nde tutulan iri cüsseli balık resimleribulunmaktadır. Ayrıca, yöre balıkçılarından alınan bilgilere göre, Ardeşen kıyılarındaMarina eko tipi bireylerinin zaman zaman ağlara takıldıkları ifade edilmektedir.Salmo trutta labrax’ın Marina eko tipinin ekolojisi ve üremesi hakkında sınırlısayıda bilgi bulunmaktadır. Ancak, balığın 2-4 yaşları arasında yumurtlama döneminegirdiği bilinmektedir (Kuru, 1995; Çelikkale, 1988 ve Demirsoy, 1988). Diğer alabalıktürlerine benzer olarak Salmo trutta labrax’ın Marina eko tipinin de yumurtalama dönemiEylül-Kasım aylarında başlamakta ve Şubat ayının sonlarına kadar devam edebilmektedir.Ancak, yumurtlama suyu sıcaklığı, yumurtlama derinliği ve Türkiye’deki yumurtlamanoktaları gibi önemli faktörler hakkında detaylı bilgi bulunmamaktadır.Arazide yapılan gözlemleri (Fırtına ve İkizdere’de), literatür araştırmaları ve yerelhalktan alınan bilgilere göre, bu tür Mayıs ayı sonlarına doğru deniz suyunun ısınmayabaşlamasıyla birlikte derelere girmekte ve Eylül-Aralık aylarında da yumurtlamaktadır. Budönem içerisinde derelerin debisi ve su sıcaklıkları düşüktür. Örnek olarak, 3-4 Aralık1995 tarihinde su sıcaklığı Çamlıhemşin’de (350 m yükseklikte) 3°C, ölçülmüştür. Benzerşekilde, Zilkale ve Hodeçür derelerindeki sıcaklık ise, sırasıyla, 3°C ve 3,5°C olarak tespitedilmiştir. Araştırmanın yapıldığı sıralarda, Salmo trutta labrax’ın Marina eko tipiningözlendiği yer olan İkizdere’de de su sıcaklığı 3°C olarak ölçülmüştür.Bu eko tip suyu yavaş akan çakıl yataklı nehirlere yumurta bırakmaktadır. Literatürkayıtlarına ve yerel balıkçıların gözlemlerine göre, erkek ve dişi balık dereye aynı andagirmektedir. Dişi balık dere yatağında kuyruk darbeleri ile hazırladığı yuvayayumurtalarını bırakmakta, erkek balık yumurtaları döllemekte ve dişi balık da yumurtalarınüzerini kapatmaktadır. Yumurtlama bu şekilde tamamlandıktan sonra erkek ve dişi balıkdenize geri dönmektedir. Bırakılan yumurtalar, su sıcaklığına göre, 40 ila 80 günlük birkuluçka devresi geçirmektedir. Kuluçkadan çıkan yavrular 2,5 cm uzunluğa erişene kadaryuvada kalmaktadırlar. Bu süre zarfında yavru balıklar, midelerinin altındaki besintorbasından beslenmektedir. Gelişimlerinin ilk devrelerinde genç balıklar besinlerin dahabol olduğu dere kenarlarında bulunmaktadırlar. Bu balıklar ikinci veya üçüncü yıldan sonra(Çelikkale 1988’e göre birinci veya ikinci yıl), denize göç etmeye başlamaktadırlar.128

Denizde bir yıl veya daha fazla kaldıktan sonra yumurta bırakmak için yeniden dereleredönmektedirler. Teorik çalışmalar ve yapılan araştırmalar balığın tekrar aynı dereyedöndüğünü göstermektedir. Ayrıca, su sıcaklığının üreme için önemli bir faktör olduğubilinen bir gerçektir. Ek olarak, suyun pH'ı da diğer bir önemli parametredir. Bu bağlamda,balığın yumurtlamak için asitli suları tercih ettiği rapor edildiyse de anakaya ile doğrudanbir bağıntı kurmak zordur. Hemşin ve Hala derelerinin değişik noktalarında yapılan anlıkölçümler sonucunda pH değerinin 5,9 ila 6,8 arasında değiştiği gözlenmiştir. Değişiknoktalardan alınan su numunelerinin alkaliniteleri yaklaşık olarak 40 mg/L (CaCO3)civarındadır. Bu değerler, Hemşin ve Hala derelerinin sözü edilen balık için uygun birerüreme ortamı olduğu gerçeğini yansıtmaktadır.Balığın dere boyunca uygun yumurtlama sahası bulmak amacıyla yaptığı göçün üstsınırı hakkında herhangi bir bilimsel veri bulunmamaktadır. Bu amaçla, Trabzon SuÜrünleri Araştırma Enstitüsü 1998 yılı içerisinde bir çalışma başlatmış ve balığın Fırtınaderesindeki üreme patenini de içeren birçok parametreyi bilimsel olarak incelemeyebaşlamıştır. Bu çalışmanın tamamlanmasını takiben, deniz alasının deredeki göçünün üstsınırı belirlenmiş olacaktır. Bununla birlikte, eldeki mevcut bilgilere göre, Marina ekotipinin yetişkin bireyleri genellikle Fırtınanın aşağı kesimlerinde (Çamlıhemşin ilçesininkuzeyinde) Çamlıhemşin ve Şenyuva köyleri arasındaki bölgede yumurta bırakmaktadır.Ancak, edinilen bilgilere göre, balığın Meydan ve Çat’a kadar çıktıkları da yöre halkıtarafından ifade edilmektedir. Bu konu ile ilgili spekülasyonlar ancak yapılacak kapsamlıbir bilimsel araştırma sonucunda kesinlik kazanabilecektir. Balığın göç sınırı hakkındakesin bir ifade kullanılamamakla beraber, bu türün yumurtlamak için derenin sakin aktığıçakıl yataklı durgun kısımlarını tercih ettiği bilinen bir gerçektir.Yapılan çalışmalar sırasında yöre halkı ile yapılan görüşmeler sonucunda, sonyıllarda balık avcılığında sürekli bir düşüş olduğu sonucuna varılmıştır. Ayrıca, dereninKaradeniz ile birleştiği nokta yakınlarında, yol yapımı ve muhtelif inşaat faaliyetlerinedeniyle dereden aşırı miktardaki kum ve çakıl alınması sonucu da deltanın ağzıbozulmuş ve dereye içgüdüsel olarak gelen balıklar bundan olumsuz yönde etkilenmiştir.Tüm bu tahribatların dereyi üreme amaçlı kullanan deniz alası popülasyonu üzerindeolumsuz etkileri olduğu da yadsınamaz bir gerçektir.Deniz Alasının Göçü İçin Üst Sınır (Salmo trutta labrax’ n Marina eko tipi).Deniz alasının (Salmo trutta labrax'ın Marina eko tipi) göçü ile ilgili üst sınır,büyük önem taşımaktadır. Bu nedenle balık geçidi veya benzeri bir yapının inşası ve telafısuyu bırakılması gibi konular önemini yitirecektir. Bu konu ile ilgili olarak günümüzedeğin yapılmış bilimsel bir çalışma bulunmaması nedeniyle bu konu ile ilgili net ve kesinifadeler kullanmak mümkün değildir. Bu konunun açıklığa kavuşması ancak yapılacakuzun dönemli bir balık gözlem araştırması sonucunda ortaya çıkabilecektir. Bu kapsamdagerek yerel uzmanlar (Trabzon Su Ürünleri Araştırma Enstitüsü yetkilileri), gerekse yörehalkı ve balıkçılar ile yapılan gözlemler aktarılmış ve konu ile ilgili mevcut tüm bilgilerinderlenmesine çalışılmıştır. Trabzon Su Ürünleri Enstitüsü’nün deniz alası konusundayaptığı çalışmalar ve yakaladıkları deniz alası örnekleri ve Fırtına deresi girişindeyakalanan ve Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Biyoloji Bölümü Zooloji Anabilim DalıMüzesinde saklanan 65 cm uzunluğundaki deniz alası örneği, bu balığın varlığını veüremek için Fırtına deresine girdiğini konusunda hiçbir şüpheye mahal bırakmayacakşekilde kanıtlamaktadır. Ancak, Salmo trutta Iabrax'ın deniz alası olarak bilinen "Marina"eko tipi, dere alası veya kırmızı benekli alabalık olarak bilinen "Fario" eko tipi ve göl alasıolarak bilinen "Lacustris" eko tipleri üzerinde taksonomik ve ekolojik çalışmaların129

yapılması gerekmektedir. Bu bağlamda, Trabzon Su Ürünleri Enstitüsü tarafındanbaşlatılan çalışma çok olumlu bir gelişmedir. Daha sağlıklı sonuçlara ulaşılabilmesibakımından çalışmanın Salmo trutta labrax ırkının ülkemizdeki tüm yayılış alanınındikkate alınması uygun olacaktır. Böyle bir çalışmanın gerekliliği Geldiay ve Balık (1988)tarafından da açıkça belirtilmiştir. Deniz alası, Fırtına sistemini üreme amaçlı olarakkullanmaktadır. Ancak balığın üreme amaçlı göç sınırı tam olarak belli değildir.(b) Fario Eko tipi (Salmo lrutta forma fario LINNE 1758).Dere alası yada kırmızı benekli alabalık olarak da bilinen bu tür, bölgedeki tümderelerde bulunmaktadır. Berrak, soğuk ve oksijeni bol suları tercih eden tür için idealyaşama ortamı, derelerin 400’den 1.500 m’ye kadar çıkan üst kısımları ve daha yukarıkesimleridir (nadiren 2.500 m). Arazi çalışmaları sırasında, bu eko tip Çamlıhemşin’ingüneyindeki dağlık bölgede gözlenmiştir. Çamlıhemşin ilçe merkezi yakınlarında, özelliklekış ve bahar aylarında avlanmakta olan Fario eko tipi, bulunmaktadır.Bu türün üreme özellikleri Marina eko tipine benzemektedir. Ancak, Salmo truttalabrax’ın Fario eko tipi denize göç etmemekte ve yaşamı boyunca tatlı sularda kalmaktadır.Yumurtlama dönemini takip eden yaz aylarında, derelerin kenarlarında, sığ ve sıcaksularda 3-4 cm boyundaki yavruları görülebilmektedir. Yetişkinlerin ton ve yüzeydesenleri çevre şartlarına ve yüksekliğe bağlı olarak değişmektedir.Fario eko tipi sessiz ve münzevi yerleri tercih eder ve genellikle yalnız yaşar. Busebeple, bu balığın yakalanması ve popülasyon yoğunluğunun belirlenmesi çok zordur.130

Yapılan çalışmalar sırasında, yöre halkından edinilen bilgilere göre, bölgedeki sayıları,biyotopların bozulması, aşırı avlanma ve su kirliliği gibi nedenler ile azalmaktadır.(c) Leuciscus cephalus LINNE1758 (Tatlısu kefalı).Avrupa, Karadeniz, Hazar Denizi, Azak Denizi ve hemen hemen tüm Türkiye' niniç sularında yaygındır. Temiz derelerin hızlı akan yukarı kısımlarını tercih eder. Nisan -Haziran aylarında yumurtlar ve yumurtalarını odun parçaları ve taşlar üzerine yapıştırır.(d) Capoeta capoeta sieboldi STEINDACHNER 1864 (Siraz balığı).Genellikle taş yataklı ve hızlı akan sularda bulunur. Oksijen miktarı yüksek ve hızlıakan suları tercih eder. Alabalıkların yaşadığı ortam gibi suyu soğuk olan yerlerde pekbulunmaz. Bu alt tür, Sakarya nehrinden Kafkaslar' a kadar geniş bir yayılış gösterir veKaradeniz'e dökülen sularda bol olarak bulunur. Ekonomik değeri yüksektir. Türkiye'deCapoeta capoeta türünün bazıları endemik olmak üzere altı alt türü bulunmaktadır.Bunlardan en yaygın olanı, Çamlıhemşin' in kuzeyindeki sularda gözlenen ve genişyayılışlı bir endemik tür olan sieboldi türüdür.• Capoeta tincta HECKEL 1843 (Karabalık)Kuzey Anadolu'da yayılış gösterir ve habitat özellikleri bir önceki türebenzemektedir. Dünyadaki yayılışı diğer Capoeta capoeta türleri ile aynıdır. Ekonomikdeğeri yüksektir.• Doğu Karadeniz'deki Nehir ve Derelerde Bulunan Diğer Türler• Cyprinus carpio LINNE 1758 (Sazan)Tüm Avrupa (İngiliz adaları da dahil olmak üzere) ve hatta Amerika'da da yayılışgösterir. Genellikle göllerde ve yavaş akışlı, nispeten çamurlu nehirlerde gözlenir. Bu türünoksijen azlığına dayanma kapasitesi yüksektir. Nisan-Haziran aylarında, durgun sulardayumurta bırakır. Soğuk dağlık dereler haricinde tüm Türkiye'de bulunan bu tür, ekonomikyönden önemlidir.• Leuciscus borysthenicus KESSER 1859 (Karadeniz kefalı)Fırtına deresinin aşağı kesimlerinde bulunur. Çamlıhemşin ilçesi ile çalışmaalanında bulunduğuna dair bir kayıt yoktur. Tuza dayanma kapasitesi yüksek olmasınarağmen, tatlı suları tercih eder. Mayıs-Haziran aylarında, taşlara yumurta bırakır.Kuzeybatı ve batı Anadolu’da da gözlenmiştir. Ekonomik değeri yoktur.• Gobio gobio LINNAUS 1758 (Yağlıca)Kum-taş yataklı ve hızlı akışlı nehirlerin yukarı kısımlarında bulunurlar. Ekonomikdeğerleri yoktur. Mayıs-Haziran aylarında, nehirlerin sığ kesimlerindeki akuatik canlılarınve taşların üzerine yumurta bırakırlar. Doğu, Güney ve Güneydoğu Anadolu dışındakiyerlerde dört çeşit alt türü bulunmaktadır. Bölgede bulunan gobio alt türüdür.131

• Chondrostoma regium HECKEL 1843Taş yataklı ve düzenli akışlı nehirlerin orta kısımlarında bulunur. Mart ve Mayısaylarında, hızlı akışa sahip sığ sulardaki taşlık zeminlere yumurta bırakırlar. KuzeybatıAnadolu ile Trakya dışında tüm Türkiye’de yayılış gösterir. Dünyada ise, Avrupa’danbaşlayarak, Karadeniz ve Hazar Denizi’ne kadar yayılışları vardır. Bölgede, C. colchicum(KESSKER, 1899) türü de bulunmaktadır. Ekonomik değeri yoktur.• Nemacheilus angorae STEINDACHNER 1897 (Çöpçü balığı)Genellikle, kum-taş yataklı, yavaş akışlı, berrak ve serin sularda yaşar. Mayıs-Temmuz aylarında yumurtlar ve yumurtalarını çakıl, taş ve bitki gövdeleri üzerinebırakırlar. Ülkemizde Doğu ve Güneydoğu Anadolu dışında tüm Türkiye’de yayılışgösterirler. Ekonomik değeri yoktur.• Alburnoides bipunctatus fasciatus NORDMAN 1840Taş yataklı ve berrak sularda yaşar. Mayıs-Haziran aylarında, yumurtalarını canlıorganizmalar üzerine bırakır. Avrupa orijinine sahip olan bu tür, Kuzey Anadolu’ya genişbir şekilde yayılmıştır. Ekonomik değeri yoktur. Bir akvaryum balığıdır.• Rhodeus sericeus amarus BLOCH 1782 (Acı Balık)Kuzeybatı ve Kuzey Anadolu sahil bölgelerinde, bol vejetasyonu olan göl venehirlerde yaşar. Tatlısu midyelerinin olduğu yerlerde ürer ve yumurtalarını sadece bumidyelerin üzerine bırakır. Batı Avrupa’dan Hazar Denizi’ne kadar yayılmış olan bu türünekonomik değeri yoktur.• Blicca björkna LINNE 1758 (Beyaz çapak balığı)İngiliz adalarından Hazar Denizine kadar yayılış gösterir. Türkiye’de Kuzeybatı veKuzeydoğu Anadolu, Trakya ve Karadeniz’in kuzey sahillerinde bulunan göl ve nehirlerdebulunur. Genellikle durgun suları tercih eder. Mayıs-Haziran aylarında yumurtlar veyumurtalarını sığ sulardaki bitki ve yosunlar üzerine bırakır. Ekonomik değeri yoktur.• Rutilus frisü NORDMANN 1840Karadeniz limanları ve Azak Denizi havzasındaki nehirlerde yaşar. Sığ suları terciheder. Nisan-Mayıs aylarında yumurtlayıp, yumurtalarını nehir yatağındaki çakıl vekumların üzerine bırakır. Ekonomik değeri vardır.• Chalcarburmıs chalcoides GLTLDENSTAEDT 1772Genellikle, Karadeniz ve Marmara Bölgesi'ndeki göl ve nehirlerde bulunur. MayısTemmuz ayları arasında yumurtlar ve yumurtalarını hızlı akan nehirlerin zeminindeki taşve çakılların üzerine bırakır. Ekonomik değeri oldukça düşüktür.132

• Tinca tinca LINIVE 1758 (Yeşil sazan)Avrupa, Batı Asya ve Azak Denizi’nde yayılış göstermektedir. Türkiye’de,Marmara ve Karadeniz bölgelerindeki iç sularda yaşamaktadır. Genellikle, yavaş akışlıveya durgun suları tercih eder. Mayıs-Ağustos aylarında yumurtlar ve yumurtalarını bitkigövdeleri üzerine bırakır. Ekonomik değeri yüksektir.Yukarıda sözü edilen türlere ek olarak, Barbus plebejus escherichi(STAINDACHNER, 1897) ve Cobitis taenia LINNE 1758 türlerinin de Doğu KaradenizBölgesi derelerinde bulunma ihtimalleri mevcuttur.• AmfıbilerDoğu Karadeniz Bölgesi’ndeki önemli amfibiler, kuyruklu ve kuyruksuz kurbağalarolmak üzere iki ana grupta toplanmıştır.Kuyruklu Kurbağalar (URODELA)• Merterrsilla caucasica WAGA 1876 (Kafkas semenderi) (nt)Kuzeybatı Kafkasya’dan Kuzeydoğu Anadolu’ya kadar geniş bir yayılışa sahiptir.Nehir kenarlarında, 500-2.800 m yüksekliğe kadar bulunur. Gündüzleri nemli ortamlardakikaya ve ağaç kütükleri altına saklanır ve geceleri faal hale geçer. Nisan ve Haziran aylarıarasında ürer ve yumurtalarını suya bırakır.• Triturus vittatus ophryticus BERTHOLD 1846 (Şeritli semender) (nt)Kafkasya ve Anadolu’nun Karadeniz sahillerinden Bursa’ya kadar (Uludağ dahilolmak üzere) yayılış göstermektedir. Dağcıl bir yapısı olmasına rağmen, genellikle sahilbölgelerinde görülür. Yaklaşık 1.000-1.600 m yükseklikteki durgun veya yavaş akışlısularda bulunur. Yaz aylarında ve yüksek dağlık bölgelerde ürer.• Triturus cristatus LAURENTI 1768 (Pürtüklü semender)Kuzey İran, Kafkasya ve Arnavutluk arasındaki bölgede yayılışa sahiptir.Türkiye’de, Karadeniz, Kuzeybatı Anadolu ve Ege Bölgesi’nde bulunur. Bol vejetasyonuolan, oldukça derin suları tercih eder. 2.000 m yüksekliğe kadar bulunur. Yüksekkesimlerde ürer. Türkiye’de karalinii alt türü yaşamaktadır.Kuyruksuz Kurbağalar (ANURA)• Bufo bufo LINNE1758 (Siğilli kurbağa) (nt)Bu karasal tür, Kuzeybatı Afrika, Avrupa ve Doğu Asya’da yayılış gösterir.Türkiye’deKuzeybatı Anadolu, Ege ve Karadeniz Bölgesi’nde bulunmaktadır. Gündüzleri,yer altındaki deliklere ve kaya altlarına saklanıp, geceleri faal olur. Yılda bir defa üremekiçin suya girer ve yumurtalarını suya bırakır. Türkiye’de bufo alt türünün yaşamasınarağmen, bu türün sınıflandırılması için ilave çalışmalar gerekmektedir.133

• Bufo viridis LAURENTI 1768 (Gece kurbağası) (nt)Habitatı Bufo bufo türü ile benzerlik göstermektedir. Tüm Türkiye’de viridis alttürü, her çeşit uygun biyotopta bulunmaktadır.• Hyla arborea LINTTE, 1758 (Ağaç kurbağası) (nt)Kuzeybatı Afrika’dan Orta ve Güney Avrupa ve Japonya’ya kadar geniş biryayılışa sahiptir. Türkiye genelinde, uygun her biyotopta bulunmaktadır. Tırmanmakabiliyeti olduğundan, ağaç ve benzeri bitkilerin üzerinde yaşar. Sadece çiftleşmedöneminde suya girer ve genellikle bol vejetasyona sahip, duru ve derin suları tercih eder.Çiftleşme ve yumurtlama genellikle geceleri gerçekleşir.• Rana ridibunda PALLAS 1771 (Ova kurbağası) (nt)Kuzey Afrika, Orta ve Güney Avrupa ile Batı Asya'da yayılış gösterir veTürkiye’de uygun olan her biyotopta bulunur. Bol vejetasyonu olan havuzlarda bulunur ve2.250 m yüksekliğe kadar çıkabilir. Tür, ayrıca, hızlı akan sularda da bulunabilmektedir.Genellikle ovalan tercih eden bu tür, dağlık bölgelerde de görülebilmektedir. Nisan veHaziran aylarında ürer. Türkiye’de ridibunda alt türü yaşamaktadır.Yukarıdaki doğrudan gözlemlenen amfıbi türlerine ek olarak, Özeti ve Yılmaz’agöre (bkz. Türkiye Amfibileri, Ege Üniversitesi, Fen Fakültesi Kitaplar Serisi No: 151,İzmir, 1994) Doğu Karadeniz Bölgesi’nde çalışma alanı benzeri biyotoplarda aşağıdaverilen kurbağa türlerinin varlığı da tespit edilmiştir.• Peladytes caucasicus BOULENGER 1896 (Kafkas Kurbağası) (R/K)• Rana dalmatina BONAPARTE 1839 (Çevik Kurbağa) (nt)• Rana macrocnemis macrocnemis BOULENGER 1885 (Uludağ Kurbağası)• Rana camerani BOLLENGER 1886 (Şeritli Kurbağa) (nt)Ancak bu 4 türün Türkiye’de bulunduğu yerler ve taksonomik pozisyonlarıhakkında tartışmalar bulunmaktadır.Genel DeğerlendirmeBu bölümde, toplam olarak 17 balık ve 11 kurbağa türü anlatılmıştır. Bazı türlerarazi çalışmaları sırasında bulunurken, diğerleri Bölge içerisinde bulunma olasılıkları olantürler olmaları sebebiyle bu çalışmaya dahil edilmemiştir. Hemen bütün türler Türkiyegenelinde bulunmakta ve bir defada binlerce yumurta bırakarak üremektedirler. Bu sebeplebu türler tehlike altında değildir ve şu anda, tükenme tehlikesi yaşamamaktadır. Şu anda içsularda tükenme tehlikesi ile karşı karşıya kalan tek tür, Salmo trutta labrax türünün Natiomarina eko tipidir.134

D. MEMELİ HAYVANLARBu bölümde bölgemizde yaşayan veya nadiren de olsa bölgemize uğrayan memelihayvanlar listelenmiştir. Diğer envanterlerde olduğu gibi bu bölümde de her türün,ülkemizdeki yayılış alanı, biyolojik ve ekolojik özellikleri ile birlikte bilimsel ve yaygınisimleri de verilmiştir.• Erinaceus concodor MARTIN 1838 (Kirpi) (+) (nt)Ülkemizde bulunan üç alt türden Erinaceus concolor concolor MARTIN, 1838Karadeniz Bölgesi’nde yayılış göstermektedir (Doğramacı ve Gündüz, 1992). Ağaçlık,seyrek ormanlık yerlerde, bahçelerde ve yerleşim alanlarında yaşarlar ve 0-2.000 marasında yayılış gösterirler. Bazen evlerin çevresinde, bazen de içinde görülürler. Gecelerifaaldirler. Böcek, solucan ve diğer omurgasız hayvanlarla beslenirler. Zehirlere ve kuduzvirüsüne karşı özel bağışıklıkları olduğundan, yapılacak bilimsel çalışmalar içinkorunmalıdırlar. Ekim-Nisan ayları arasında toprağa kazdıkları derin çukurlarda kışuykusuna yatarlar. Mayıs-Eylül arasında yılda iki defa olmak üzere her seferinde 3-8 yavrudoğururlar.• Sorex araneus Demirsoy 1992 (Orman Sivrifaresi) (+)(nt)Ülkemizde Kuzey ve Kuzeydoğu Anadolu’da yaygın olarak bulunur. Orman,çalılık, bataklık ve su kenarlarında yaşar. Böcek ve salyangozlarla beslenir. Her seferinde5-9 yavru olmak üzere yılda 3-4 defa doğururlar. Ekolojik ve biyolojik özellikleri S.areneus türüne benzeyen S. raddei ve S. caucasicus türlerinin bölgede bulunma olasılıklarıoldukça yüksektir.• Crocidura russula Demirsoy 1992 (+)(nt)Bütün Türkiye’de oldukça yaygındır. Nemli çayırlarda, bahçelerde, odunyığınlarının içinde ve yerleşim alanlarında yaşarlar. Böcek ve diğer omurgasızlarlabeslenirler. Yılda 56 defa olmak üzere Şubat-Kasım ayları arasında ürerler. Dişi birey birdefada ortalama 4 yavru verir. Bölgede C. lasia türünün bulunma olasılığı yüksektir.• Talpa caeca SAVI 1822 (Köstebek) (+)Anadolu’nun kuzey kesimleri ile Van Gölü’nün batısında yayılış göstermektedir(Doğramacı, 1989). Dere kenarlarında, su birikintileri civarında, orman sının dışındakiyaylalarda, bahçe ve tarlalarda bulunurlar. Kumlu ve humuslu topraklarda, 0-2.500 m’yekadar olan yüksekliklerde yaşarlar. Yıl boyunca faaldirler. Toprak içinde açtıklarıgalerilerde yaşarlar. Eklembacaklı hayvanlar ve diğer köstebeklerle beslenirler. Mayıs - -Haziran aylarında ürerler ve 3-6 yavru doğururlar. Bazı araştırmacılar tarafından 3 alt türeayrılsa da bu durum kesin değildir. Popülasyondaki birey sayıları genel olarak yüksektir.• Rhinolophus hipposideros Demirsoy 1992 (Küçük nalburunlu yarasa) (+)(V)Popülasyondaki birey sayıları çok fazla olan bu tür, ülkemizin her bölgesindeoldukça sık olarak görülür. Genellikle, yerleşim alanları da dahil olmak üzere, bir kısmıağaçlık olan alanlarda yaşarlar. Kışı bodrum ve harabelerde geçirirler, yaz aylarında ise135

çatı gibi yerlerde yaşarlar. Böceklerle beslenirler. Akşam ve gece faaldirler. İlkbahar vesonbaharda çiftleşirler ve bir dişi 1-2 birey doğurur. Kuduz virüsüne karşı dayanıklıdırlarve taşıyıcı olabilirler. Ayrıca bölgede benzer yaşam biçimine sahip olan Reuryale türününbulunma olasılığı da vardır. Bunlara ilave olarak bölgede, doğrudan kayıtlı olmasa daNyctalus noctula, Pipistrellus pipistrellus (yaygın adı pipistrelle), ve Eptesicus serotinus(serotine) gibi türlerin bulunma olasılığı yüksektir.• Lepus europaeus (Tavşan) (+)(nt)Ülkemizin hemen her bölgesinde bulunur. Çok çeşitli ortamlarda yaşarlar.Çoğunlukla sabah erken saatlerde faaldirler ve bitkilerle beslenirler. Yılda 3-6 yavrudoğururlar. Risk altında değillerdir.• Spalax leucodon Demirsoy I992 (Kör fare) (+)(nt)Ülkemizin hemen hemen her bölgesinden kayıtlıdır. Köstebeğe çok benzeyen buhayvanlar, genellikle yumuşak topraklı tarım alanlarında, steplerde, bağ ve bahçelerdebulunup, 2.500 m’ye kadar çıkabilirler. Toprak içinde açtıkları galerilerde yaşarlar.Çıkardıkları toprağı bir sıra tümsek halinde yığarlar. Genelde köstebekle karıştırılsalar da,çıkardıkları toprağın ceviz veya elma büyüklüğünde olması ile ayırt edilirler. Bitki kökleriile beslenirler ve bu nedenle tarım arazileri için oldukça zararlıdırlar. Yılın her mevsimi vegeceleri faaldirler. Mart-Nisan aylarında ürerler ve yılda bir defa 1-4 yavru doğururlar.• Rattus rattus Demirsoy 1992 (Siyah sıçan) (+)(nt)Ülkemizin her bölgesinden kayıt vardır. Evlerde ve toprak altında açtıklarıtünellerde yaşarlar. Gece faaliyet gösterirler ve bitkisel besinleri tercih ederler. Herdefasında 6-12 yavru olmak üzere yılda 3-6 kez doğururlar. Popülasyonlarındaki bireysayıları yüksektir. İnsan gıdalarına çok zarar verirler ve çeşitli hastalıklar taşırlar. Bunedenle popülasyonlarının kontrol edilmesi gerekmektedir. Ayrıca bölgede yerleşimalanlarının yakınlarında Rattus norvegicus (kahverengi sıçan) türünün bulunma olasılığı dayüksektir.• Apodemus mystacinus Demirsoy 1992 (+)(nt)Türkiye’nin her bölgesine yayılmıştır. Kaya oyuklarında yaşarlar. Gecelerifaaldirler. Tohumlarla beslenirler. Yılda 2-4 yavru doğururlar. Ayrıca bölgede A.sylvaticus ve A. flavicollis türlerinin bulunma olasılığı da vardır.• Mus musculus Demirsoy 1992 (Ev faresi) (+)(nt)Türkiye’nin her bölgesine yayılmışlardır ve daha çok evlerde yaşarlar. Yıl boyuncaüreyebilirler ve her defasında 6-13 yavru doğururlar. Omnivor'dur. İnsanlarla birlikteyaşayan M. musculus domesticus alt türü özellikle gıda maddelerine ve eşyalara büyükzarar vermektedir.• Canis lupus (Kurt) (+)(R/V)Tüm Türkiye’den kayıtlıdır. Ormanlarda, açık arazilerde ve dağlık bölgelerdekikovuklarda yaşarlar. İri ve küçük omurgalı hayvanlarla beslenirler. Aralık-Şubatdöneminde çiftleşirler ve 62-75 günlük gebelik döneminden sonra 1-14 yavru doğururlar.136

Bern sözleşmesi gereği koruma altına alınmışsa da, ülkemizde ek listeyle, özellikleküçükbaş hayvanlara verdikleri zarar nedeniyle koruma kapsamından çıkarılmıştır. Henüzfazla risk altında olmasalar da, en azından bazı bölgelerde korunmaları gerekmektedir.• Canis aureus (Asya çakalı) (+)(nt)Bölgeden kayıt yoktur. Kayıtlara göre deniz seviyesinden en fazla 600 m yükseğeçıkabilirler. Gündüzleri kovuklardaki yuvalarında dinlenirler ve geceleri faal durumageçerler. Ocak-Şubat aylarında çiftleşirler ve bir batında 3-8 yavru doğururlar. Genellikleleşlerle beslenirler. Kuduz virüsünün doğadaki taşıyıcılarından biridir.• Vulpes vulpes (= Canis vulpes) (Tilki) (+)(nt)Tüm Türkiye’ye yayılmıştır. Toprak içerisinde açtıkları yuvalarda yaşarlar.Alacakaranlıkta ve geceleri faaldirler. Fare, böcek ve salyangozlarla beslenirler. Çiftleşmedönemleri Ocak başı ile Şubat sonu arasındadır. Dişi bir doğumda 4-7 yavru doğurur. TümAvrupa'da ve ülkemizde kuduz virüsünün başlıca taşıyıcısıdır. Fransa'da yapılan birçalışmada popülasyonlarının önemli bir kısmının bu virüsü taşıdığı saptanmıştır. Gecelerikentlerin yakınlarındaki çöplüklere inerler ve burada virüsü köpeklere bulaştırırlar.• Mustela nivalis (Gelincik) (+)(nt)Ülkemizin hemen her yerinden kayıt vardır. Her türlü kovuk, çukur, delik, çalı veağaç atıkları, binalardaki oyuk ve delikler, diğer kemiricilerin galerileri, açık araziler vetarım arazileri gibi çeşitli ortamlarda yaşarlar. Fare, sıçan, tavşan, küçük kuşlar ve diğerhayvanların yumurtaları ile beslenirler. Gececil olmalarına rağmen, gündüzleri de faaloldukları görülür. Ocak - Şubat aylarında çiftleşirler ve Nisan-Mayıs aylarında 4-8 yavrudoğururlar. Ülkemizde gelincikten kaynaklanan kuduz vakaları görülmektedir. Ayrıca,bölgede M. erminea (Büyük gelincik) türünün bulunma olasılığı oldukça yüksektir.• Vormela peregusna (+) (V)Ülkemizde Trakya, Marmara, Karadeniz ve Doğu Anadolu bölgelerinden çoksayıda kayıt vardır. Bahçelerde, yerleşim yerlerinin yakınlarında, yarı kurak steplerde, sukenarlarında yaşarlar ve 2.000 m yüksekliğe kadar çıkabilirler. Genellikle kovuklardabarınırlar ve çoğunlukla fareler olmak üzere kemirici hayvanlarla beslenirler. Kümeshayvanlarına büyük zarar verirler. Gece ve gündüz faaldirler. İlkbahar ve sonbahardaürerler ve bir batında 4-8 yavru doğururlar.• Martes martes (Ağaçsansarı) (+)(nt)Ülkemizde Marmara, Ege, Batı ve Doğu Karadeniz ile Doğu Anadolu’dankayıtlıdır. İbreli ve karışık ormanlardaki kayalık ve açık alanları tercih ederler. Yerleşimalanlarına pek yaklaşmazlar. Ağaç ve taş kovuklarında yaşarlar. Başlıca besinlerini kuşlar,kuş yumurtaları, sincap, fare, böcek, kurbağa, kertenkele ve böğürtlen oluşturur. Kümeshayvanlarına ve kümeslere zarar verirler. Genellikle alacakaranlık ve geceleri faaldirler. İkiyılda bir çiftleşirler ve 2-4 yavru meydana getirirler. Kürkleri değerli olduğu için aşırıderecede avlanırlar ve bu nedenle tükenme riski ile karşı karşıyadırlar. Koruma altınaalınmalıdırlar.137

• Martes foina (Sansar) (+)(nt)Ülkemizde geniş bir dağılım alanına sahiptir. Kayalık ve taşlıklarda, ormankenarlarında ve karışık ormanlardaki yarlarda yaşarlar. Bazen yerleşim alanlarınınyakınlarına gelebilir ve evlerde de görülebilirler. 2.500-3.000 m yüksekliğe kadarçıkabilirler. Günün her saatinde faaldirler. Kemiriciler, kuş, sürüngen, böcek ve meyvelerlebeslenirler. Yuvalarını kayalıklara yaparlar. Temmuz ayında çiftleşirler ve 8-9 ay süren birgebelik döneminden sonra 3-4 yavru doğururlar. Postları çok değerlidir. Aşırı avlanmayüzünden büyük risk altındadırlar. Bir önceki tür gibi bunlar da sayıca çok azalmışlardır vekorunmaları gerekmektedir.• Meles meles (Porsuk) (+) (R)Tüm Türkiye’de 2.000 m yüksekliğe kadar yayılmışlardır. Açık çayırlık içerenkarışık ormanlarda, ağaçlı kayalıklarda, tarla ve çayır kenarlarına yakın step ve yarısteplerde yaşarlar. Toprakta açtıkları inlerde yaşarlar. Gündüz iyi göremedikleri içingeceleri avlanırlar. Kemiriciler, solucanlar, yumuşakçalar, bekler, kuş yumurtaları veleşlerle beslenirler. Kümes hayvanlarına zarar verirler. Tarla ve bahçelerde de önemlizararlara neden olurlar. Temmuz-Ağustos aylarında çiftleşirler ve Şubat-Mart aylarında 2-3, nadiren de 4 yavru doğururlar. Postları değerli değildir.• Ursus arctos (Bozayı) (+) (V)Ülkemizde syriacus alt türü bulunmaktadır. Trakya hariç hemen her bölgeden kayıtvarsa da, pek çok yerde aşırı avlanma nedeniyle ortadan kalkmışlardır. Geniş yapraklı vekarışık ormanlarda, bodur bitkilerle örtülü açık arazilerde ve özellikle sarp dağlarda, 2.800m yüksekliğe kadar yaşarlar. Çeşitli bitki ve hayvanlarla beslenirler. Genellikle Haziran--Temmuz aylarında çiftleşirler ve Aralık-Şubat aylarında 1-2, nadiren daha fazla yavrudoğururlar. Çoğunlukla geceleri faaldirler. Kış aylarında uykuya yatarlar. Doğrudanaraştırma alanında olmasa da, çevredeki daha bakir yerlerde görülürler. Mutlak korunmasıgereken türlerdendir.• Felis lynx (Vaşak) (+) (E)Ülkemizin birçok yerinden kayıtlı olmasına rağmen, bir çok yerde bu türe artıkrastlanmamaktadır. Genellikle geniş yapraklı ormanlar ve kayalık alanlarda, 2.500 myüksekliğe kadar yaşarlar. Besinleri memeli iri hayvanlardır. Geceleri avlanırlar. ŞubatMart aylarında çiftleşirler ve 65-75 günlük gebelik döneminden sonra 2-5 yavrudoğururlar. Mutlak korunması gereken türlerimizdendir. Çok düşük bir olasılıkla bölgedeF. caracal ve F. silvestris (Yaban kedisi) türleri de bulunabilir. Ancak, bunlarla ilgili kesinkayıtlar yoktur. Türlerinin tükenmiş olma riski çok olmasına rağmen, Felix Iynx türününbirkaç bireyi bölgemizde görülebilir.• Sus scrofa scrofa (Yabani domuz) (+) (nt)Ülkemizde geniş bir yayılış sahasına sahiptir. Geniş yapraklı ve karışık ormanlarıtercih etmelerine rağmen, uygun bitki örtüsüne sahip her biyotopta yaşayabilirler.Genellikle geceleri faaldirler. Çoğunlukla bitki kökleri ile beslenirler. Mart-Nisanaylarında 5-6 (nadiren 12’ye kadar) yavru doğururlar. Tarım alanlarına büyük zararverirler. Bu nedenle, Bern sözleşmesi gereği korunma altına alınmışlarsa da, Türkiye ek bir138

listeyle avlanmalarını serbest bırakmıştır. Derisi, kılı ve eti için avlanır.Popülasyonlarındaki birey sayıları yüksektir.• Capra aegagrus aegagrus (Yaban keçisi) (nt/E)Ülkemizin birçok yerinden kayıt vardır. Genellikle sarp kayalıklarda 3.000 myüksekliğe kadar yaşarlar. Kayalıklardaki mağaralarda barınırlar ve genellikle akşamsaatlerinde otlanmaya çıkarlar. Kasım ortasından Aralık ortasına kadar çiftleşirler ve Mayısayında, genellikle ikiz yavru doğururlar. Etleri lezzetli olup, av hayvanı olarak çokdeğerlidirler. Türkiye’nin birçok yerinde (örneğin Bolkar Dağlan) koruma altınaalındıklarında., birey sayılarında önemli bir artış gözlenmiştir. Bunun sonucunda da, artıkbazı bölgelerde bu türün kontrollü avcılığına izin verilmektedir. Bölgemizde ise, yöreinsanları tarafından son yıllarda sayılarında önemli bir düşüş olduğu ifade edilmektedir.• Rupicapra rupicapra (Çengel boynuzlu dağ keçisi) (nt/E)Ülkemizde daha çok Kuzeydoğu Anadolu (Kaçkar Dağları) ve Doğu Karadenizbölgelerinden kayıt vardır. Avrupa ve Asya’da geniş bir yayılış alanı vardır. Genellikleyüksek kesimdeki orman içindeki sarp kayalıklarda yaşarlar. Kayalıklardaki mağaralardabarınırlar. Kışın ise derin, otlu ve ağaçlı vadilerde yaşarlar. Ot, yaprak, saz ve likenlerlebeslenirler. Bir çok alt türü vardır. Aralık ayında çiftleşirler. Mayıs ayında, bir ya da ikiyavru doğururlar. Aşırı avlanma ve biyotop kayıpları yüzünden, sayıları oldukçaazalmıştır. Mutlaka korunmaları gerekmektedir.• Capreolus capreolus (Karaca, Kara geyik, Elik) (+) (nt/R)Ülkemizde, Avrupa ve Asya’da geniş bir yayılış alanına sahiptir. Bir çok alt türüvardır.Türkiye'deki ve Avrupa'daki alt tür "capreolus"dur. Orman ve çayırlıklarda yaşarlar.Genellikle bir seferinde ikiz yavru doğurur. Aşırı avlanma ve biyotop kayıplarına bağlıolarak sayıları oldukça azalmıştır. Mutlaka korunmaları gerekmektedir.• Lutra lutra (Su samuru) (+) (R)Bu tür, Avrupa’dan Japonya’ya kadar uzanan geniş bir alana yayılmıştır.Türkiye’de sık ormanlarda bulunan su kaynaklarının yakınlarında ve nehir kenarlarındakiçalılıklarda da görülebilir. Hayatları suya bağlıdır. Bu yüzden balık ve diğer su hayvanlarıile beslenirler. Bazı durumlarda kümes hayvanlarına zarar verebilirler. Kış boyunca(çoğunlukla Şubat ayında) 2-4 yavru doğururlar. Postları değerlidir; aşırı avlanmayüzünden, tükenme riski ile karşı karşıyadırlar. Birey sayıları çok azalmıştır vekorunmaları gerekmektedir. Ayrıca, çevre kirliliğine de çok duyarlıdırlar..Genel DeğerlendirmeBölgenin karasal faunasında 10 kertenkele, 11 yılan, 109 kuş ve 23 memeli hayvantürü bulunmaktadır. Fauna envanteri geniş bir çerçeve içerisinde hazırlanmıştır. Bölgeiçerisinde doğrudan gözlenmeyen birçok türü de içermektedir. Etki değerlendirilmesiyapılabilmesi için türlere ait biyotop özellikleri ve üreme biçimleri hakkındaki bilgilere deyer verilmiştir. Önceden de belirtildiği gibi, türlerde hatalara yol açmamak amacı ile139

envanter geniş tutularak hazırlanmıştır. Bu bağlamda, bu listenin henüz tam envanteriçıkarılmayan Kaçkar Dağları Milli Parkı envanterine de katkıda bulunması amaçlanmıştır.F.3.3. Hayvan Yaşam Hakları:F.3.3.1. Evcil Hayvanlar:Ev hayvanlarının korunmasına dair Avrupa sözleşmesi 22.07.2003 tarih ve 25176sayılı Resmi Gazetede yayımlanarak ülkemizde uygulanmaya konmuştur.F.3.3.1.1.Sahipli Hayvanlar:Akvaryum satışı yapan kayıtlı işyeri sayısı= 4 adetKayıtlı kedi-köpek sayısı= 214 adetKuduz aşılama kampanyası kapsamında merkez köy,mahalle ve ilçelerde duyurularyapılarak projeli aşılama yapılmıştır. Ayrıca vatandaşlara kedi-köpek besleme ve bakımıile ilgili bilgi verilmektedir.Genel muayene yapılarak kontroller sürdürülmektedirF.3.3.1.2.Sahipsiz Hayvanlar:Kayıtsız tahmini kedi-köpek sayısı= 1059 adetF.3.3.2.Nesli Tehlike Altında Olan ve Olması Muhtemel Evcil ve Yaban Hayvanlarİlimize has tehlike altında olan ve olması muhtemel evcil hayvanlar ile ilgiliçalışmalara rastlanmamıştır.F.3.3.3.Hayvan Hakları İhlalleri:Herhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır.F.3.3.4. Valilikler, Belediyeler ve Gönüllü Kuruluşlarla İşbirliğiİlimizdeki tüm belediyeler ile yazışmalarımız devam etmektedir.Hayvan yaşamhakları ile ilgili eğitici ve uyarıcı bilgiler verilmektedir.F.4. Hassas Yöreler Kapsamında Olup (*) Bölümdeki Bilgilerin İsteneceği AlanlarF.4.1. Ülkemiz Mevzuatı Uyarınca Korunması Gerekli AlanlarF.4.1.1. 2873 Sayılı Milli Parklar Kanunu’nun 2. Maddesinde Tanımlanan ve BuKanunun 3. Maddesi Uyarınca Belirlenen “Milli Parklar”, “TabiatParkları”, “Tabiat Anıtları” ve “Tabiat Koruma Alanları”1. Alanın Resmi Adı : Kaçkar Dağları Mili Parkı2. Coğrafi Konumu : Büyük bölümü Rize ili Çamlıhemşin, Bir kısmı Erzurum ili İspirİlçesi, bir kısmı da Artvin ili Yusufeli ilçesi sınırları içerisinde kalmaktadır.3. Alanı :51.550ha.140

4. Alanın açıklamalı tanımı; Sınırları; batıda Fırtına Deresi’ni takiben Karagöl BuzulGölü’nü milli park içerisinde bırakacak şekilde güneye yönelir. Güney sınırını tepeler hattıbelirler. Kuzey ve doğu sınırı ise Hemşin Deresi’nin talveg hattı oluşturur.5. Yasal Konumu : Bakanlar Kurulu tarafından 31.08.1994 tarihinde Milli Park olarakilan edilmiştir.6.Toprak tasarruf bilgileri; Alanın büyük kısmı ormanlık ve mera alanıdır. Yaklaşık 50 –100 Ha.lık kısımda da tarım yapılmaktadır.7. İnsan Nüfusu; Alan içerisinde ve kenarında 9 köy ve 27 yayla bulunmaktadır. Kışınnüfus 200 ün altına düşerken alandaki yaz nüfusu oluşan turizm etkinlikleriyle birlikteortalama 5.000 i geçmektedir.8.Ulaşım ve alt yapı; Milli Park'a, Çamlıhemşin İlçesinden 16 km. lik bir karayolu ileulaşılmaktadır. Alandaki Köylere yol gitmiş, Yaylaların birkısmı ise yolsuzdur. Telefon veelktrik hatlarıda aynı şekilde bazı yaylalara ulaşamamıştır.9.Fiziksel Özellikler:Jeolojisi :Genel olarak granit ve granadiyorit kayaçlar ana kayayı oluşturmaktadır.Topoğrafya: Doğu Karadeniz bölgesinin tipik engebeli topoğrafyasıdır. Alan içerisindeÜlkemizin 4. büyük dağı olan Kaçkar Dağıda (3932 m) milli park içinde kalmaktadır.Hidroloji: Eksik dataSedimantoloji: Eksik DataFloro ve fauna:Floristik YapıMilli park alanında 54’ü endemik olmak üzere, 75 familyaya ait 285 cins, 661 tür, 72 alttürve 23 varyete tespit edilmiştir. Bu bitkilerin fitocoğrafik bölgelere dağılımı ise; Iran-Turan26 tür, Avrupa-Sibirya 113 tür, Hyrcano-Öksin 26 tür, Öksin 183 tür ve Akdeniz 5 türşeklindedir. 308 tür birden fazla fitocoğrafik bölgeye ait ya da fitocoğrafik bölgesibilinmeyenler grubundadır. Tespit edilen bitki türlerinin IUCN kriterlerine göre tehlikekategorileri; LC 658 tür, VU 10 tür, NT 8 tür, EN 7 tür ve DD 1 tür şeklinde dağılımgöstermektedir.Milli Park, mera niteliğindeki subalpin ve alpin alanlar ile ormanlık alanlardanoluşmaktadır. Alanda orman vejetasyonu ve subalpin/alpin vejetasyonu olmak üzere ikivejetasyon tipine ait 10 bitki birliği tanımlanmıştır.141

Orman vejetasyonu çok az müdahale görmüş doğal orman olarak tanımlanabileceközelliklte olup, genellikle yapraklı ve iğne yapraklılardan oluşmaktadır. 300-1500 m.arasındaki yükselti kuşağında yapraklı türler, 1500 m. üstünde ise çoğunlukla doğuladininden oluşan iğne yapraklılar olmak üzere kızıl ağaç, titrek kavak ve huş ile karışıkormanlar bulunmaktadır. Ormanlık alanlarda 31, ormansız alanlarda ise 6 değişik mesçeretipi belirlenmiştir.1.2.5.2 Faunistik YapıBöcek FaunasıMilli Park sınırları içerisinde 6’sı endemik olmak üzere 7 takıma ait 23 familyadan 127 türböcek tespit edilmiştir. Bu türlerin korunmasında, yaşam alanları olan subalpin/alpinçayırlıklarda ve orman içi açıklıkların korunması önem taşımaktadır. Milli park alanıentomolojik açıdan, yaylalar, subalpin ve alpin alanlar açısından doğal etnomofaunasıkorunmuştur. Böcek faunası açısından zenginlik gösteren bölgeler olarak, Zilkale köyü,Çat mevkii ve Çat-Elevit arası, Elevit Yaylası, Çiçekli Yayla, Kale-i Bala Köyü, Olgunlar,Palovit deresi ve şelalesini kapsayan alan tespit edilmiştir.Sucul FaunaMilli park alanında temiz su indikatörlerinin yoğunlaştığı 24 takson tespit edilmiştir. Butürlerin devamı açısından alanda bulunan su kaynaklarının korunması önem taşımaktadır.Omurgalılar Faunasıİki YaşamlılarMilli Park alanında 10 tür iki yaşamlı tespit edilmiştir. Bu türler ihtiyaçlarınıkarşılayabilecekleri, akıntılı ve durgun küçük su kenarları ve içleri, yaprak dökenvejetasyonun oluşturduğu ormanlık ve makilik alanlarda rutubetli ortamlarda, kayayarıkları ve taş altlarında yaşamaktadırlar. Bu türlerden 30 yıldır örneklenemeyennadir kurbağa türlerinden Pelodytes caucasicus Ayder Yaylası ve Çiçekli Yayladatespit edilmiştir. Milli Park Alanı’nda belirlenen amfibi türlerinden 4 tanesi Bernsözleşmesi EK II listesinde, 6 tanesi de EK III listesinde yer almaktadır.142

SürüngenlerMilli Park alanında 3’ü kesin koruma altında olan 28 tür sürüngen tespit edilmiştir.Bu türler 300-1500 m. yükselti kuşağında bulunan yaprak döken orman veçalıkların diplerinden kuru kayalıklara, dere kenarlarındaki ıslak zeminlerden veorman sınırının üzerinde ise step alanlardaki çayırlıklarda görülmektedir. Milli ParkAlanı’nda belirlenen sürüngen türlerinden 8 tanesi Bern sözleşmesi EK IIlistesinde, 9 tanesi de EK III listesinde yer almaktadır.MemelilerMilli Park alanında 9 tür böcekçil memeli tespit edilmiştir. Bu türler genel olarak300-1500 m. yükselti kuşağında, yaprak döken orman vejetasyonunda, dökülmüşyaprakların arasında rutubetli yerlerde, su kenarlarında kırık kayalıklar arasında,humuslu yumuşak topraklı alanlarda toprak içinde ve fare yuvalarındayuvalanmaktadırlar. Milli Park Alanı’nda belirlenen böcekçil türlerinden 7 tanesiBern sözleşmesi EK III listesinde yer almaktadır.Milli Park alanında 8 tür yarasa tespit edilmiştir. Bu türler karanlık ve kuytuköşelerde, taş çatlaklarında; gündüz karanlık ve rutubetli yerlerde, kayayarıklarında, mağaralarda, ağaç kovuklarında, insan yerleşkelerinin çatıaralıklarında yuvalanmaktadırlar. Böcek popülasyonun kontrolünde son dereceetkili olan bu türlerin devamlılığının sağlanabilmesi için eski yapıların, mağaralarınve yaşlı ağaçların devrilseler bile korunması son derece önemlidir. Milli ParkAlanı’nda belirlenen yarasa türlerinden 4 tanesi Bern sözleşmesi EK II listesinde, 1tanesi de EK III listesinde yer almaktadır.Milli Park alanında 8 tür tavşan bulunmaktadır. Bu türler orman sınırının üstündekisubalpin/alpin alanlarda, toprak içinde ve kaya yarıklarında yuvalanmaktadır.Büyük yırtıcıların kuşların, yırtıcı memelilerin özellikle vaşakların besin zincirindeönemli bir yeri bulunan tavşanların devamlılığının sağlanması ekolojik denge içinson derece önemlidir. Bu türlerin avlanması yasaklanmalıdır.Alanda 19 tür kemirici memeli tespit edilmiştir. Bu türlerden Türkiye’de varlığıtartışılan Mavi Sincap’ın varlığı belgelenmiştir. Bu türler genel olarak meyvelik veçalılık alanlarda, büyük kayın ve gürgen ağaçlarından oluşan ormanlık alanlarda,fındık bahçelerinde ve özellikle yabani fındıkların bulunduğu çalılık alanlarda143

yaşamaktadır. Milli Park Alanı’nda belirlenen kemirici türlerinden 4 tanesi Bernsözleşmesi EK II listesinde yer almaktadır.Milli Park alanında 11 tür etçil memeli bulunmaktadır. Bu türler kışın daha alçakkesimlere inerken yaz aylarında yükseklere çekilmektedirler. Orman açıklıklarındayaprak döken ağaçların bulunduğu alanlarda, çalılıklarda, kayalık alanlardayaşamaktadırlar. Özellikle Kurt, Çakal, Tilki, Vaşak, Yaban kedisi, Ayı gibi büyükyırtıcıların hareket alanlarının çok geniş olmasından dolayı, milli park alanı buhayvanların yaşam alanlarının bir bölümünü oluşturmaktadır. Park alanında balıklıdoğal su kenarlarında yaşayan su samurlarının öldürüldüğü tespit edilmiştir. Kesinolarak korumaya alınmış (BERN EK II) bir tür olmasına rağmen akarsulariçerisindeki doğal balık populasyonunun azalması, balık çiftlikleri çevresindevurulmaları sebebiyle çok azaldıkları belirlenmiştir. Milli Park Alanı’nda belirlenenkarnivor türlerinden 4 tanesi Bern sözleşmesi EK II, 4 tanesi de EK III listesindeyer almaktadır.Park alanında toynaklı memeliler, Çengel boynuzlu dağ keçisi, Karaca, Kızıl geyik,Yaban domuzu, yaban keçisi olmak üzere 5 tür ile temsil edilmiştir. Bu türlergenel olarak orman altı ve açık alanlarda, vadi yataklarında yarı gölgelik hafifbataklık alanlarda, çalı altlarında, ağaçsız çayırlıklarda, sarp kayalıklarda,ibreli ormanlık alanlarda yaşamaktadır. Milli Park Alanı’nda belirlenen toynaklıtürlerinden 1 tanesi Bern sözleşmesi EK II, 3 tanesi de EK III listesinde yeralmaktadır.KuşlarKaçkar Dağları Milli Parkı’nda toplam 69 kuş türü tespit edilmiş olup, gözlemlenentürler arasında endemik kuş türlerine rastlanmamıştır. Batı palearktiği güneykışlama alanlarına bağlayan doğal bir köprü görevi üstlenen bölgede yer alan parkalanında, Avrupa'daki kuş sayısına yakın kuş bulunmaktadır. Bu türlerin 57’siBERN II ve 7’si de BERN III Sözleşmesi’ne göre koruma altında olup, 12 türIUCN kriterlerine göre nesli tehlike altındaki türler sınıfındadır. Park alanı önemlibir göç güzergahında bulunmakta ve bir çok türe yuvalanma ve geceleme imkanıtanımaktadır. Doğu Karadeniz Dağları, Türkiye’de Avrasya Yüksek Dağlık (Alpin)biyomunu temsil etmesi dolayısıyla Önemli Kuş Alanı (ÖKA) statüsü kazanan tekalandır. Klıç ve Eken (2004)’in çalışmalarına göre alan; üreyen sakallı akbaba144

(Gypaetus barbatus) (20 çift), kızıl akbaba (Gyps fulvus) (10 çift), kara akbaba(Aegypius monachus) (10 çift), kaya kartalı (Aquila chrysaetos) (5 çift), huş tavuğu(Tetrao mlokosiewiczi) (tüm Türkiye populasyonu bu ÖKA içinde bulunur) veurkeklik (Tetraogallus caspius) (100 çift) populasyonlarıyla ÖKA statüsükazanmaktadır.BalıklarParkı sınırları içinde yer alan akarsularda ülkemiz için endemik bir tür olan KaradenizAlası’nın varlığı bilinmektedir. Yumurtlama ve göç yollarında görülen bozulmalar vekaçak avcılık nedeni ile popülasyonlarının azaldığı belirtilmektedir. Park alanındakiakarsuların korunabilmesi, su samurlarının yanında Karadeniz Alası içinde son dereceönemlidirNUFUS PROJEKSİYONLARI2.1 KÖY NÜFUSLARIMilli Park sınırları içerisinde Çamlıhemşin ilçesine bağlı 7 köy bulunmaktadır. Bu köylerintoplam nüfusu 2000 yılı nüfus sayım sonuçlarına göre 368 kişi dir.1980-2000 yılları arasında toplam köy nüfusu 712 kişiden 286 kişiye düşmüştür. Köylerarasında sadece Ortaköy ve Yaylaköy yerleşmelerinin nüfuslarında artış olmuş, diğerköyler önemli ölçüde nüfus kaybetmiştir.Tablo : Milli Park Sınırları İçerisinde Kalan Köy Nüfuslarının Yıllara Göre DeğişimiKöyler/Yıllar 1980 1985 1990 2000Çatköy 87 81 65 63Hisarcık (Kale) 209 115 76 58Ortaköy (Ortayayla) 36 72 76 48Sıraköy 161 70 48 20Şenköy 86 81 31 25Yaylaköy 15 6 26 34Zilkale 118 89 62 38Toplam 712 514 384 286Kaynak: DİE, Nüfus Sayım SonuçlarıYapılan nüfus projeksiyonlarına göre Yaylaköy ve Ortaköy’ün ortalama nüfuslarında artışolmakta diğer köylerin nüfusları azalmaktadır.145

Tablo II.2: Çat Köy Nüfus ProjeksiyonuYıllarAritmetikArtış YöntemiÜsselYöntemEn KüçükKarelerYöntemiBirleşik FaizYöntemi2000 63 63 63 63 632005 57 58 25 58 502010 52 53 19 53 442015 46 49 12 49 392020 40 45 6 45 342025 34 42 -1 42 292030 29 39 -7 38 25OrtalamaOyuz yıl süreli yapılan nüfus projeksiyonlarına göre, Çat köyünde ortalama nüfus 38 kişiazalarak 25 olurken, Hisarcık Köyünde ve Sıraköy’de nüfus eksiye düşmekte, Ortaköydeise 19 kişi artarak 67 kişi olmaktadır.Tablo II.3: Hisarcık Köyü Nüfus ProjeksiyonuYıllarAritmetikArtışYöntemiÜsselYöntemEn KüçükKarelerYöntemiBirleşik FaizYöntemi2000 58 58 58 58 582005 23 42 -65 41 102010 -13 30 -100 29 -132015 -49 22 -135 21 -352020 -84 15 -170 15 -562025 -120 11 -205 11 -762030 -155 8 -240 7 -95Tablo II.4: Ortaköy Nüfus ProjeksiyonuYıllarAritmetikArtışYöntemiÜsselYöntemEn KüçükKarelerYöntemiBirleşik FaizYöntemiOrtalamaOrtalama2000 48 48 48 48 482005 55 50 48 50 512010 61 53 49 53 542015 68 55 50 55 572020 74 58 52 58 602025 81 61 53 61 642030 87 64 55 64 67146

Tablo II.5: Sıraköy Nüfus ProjeksiyonuYıllarAritmetikArtışYöntemiÜsselYöntemEn KüçükKarelerYöntemiBirleşik FaizYöntemi2000 20 20 20 20 202005 -12 11 -80 11 -172010 -44 6 -111 6 -362015 -75 4 -143 3 -532020 -107 2 -175 2 -702025 -139 1 -207 1 -862030 -171 1 -239 1 -102Tablo II.6: Şenköy Nüfus ProjeksiyonuYıllarAritmetikArtışYöntemiÜsselYöntemEn KüçükKarelerYöntemiBirleşik FaizYöntemi2000 25,0 25,0 25,0 25,0 25,02005 10,5 18,4 -34,1 18,3 3,32010 -4,0 13,6 -51,6 13,3 -7,22015 -18,5 10,0 -69,1 9,7 -17,02020 -33,0 7,4 -86,6 7,1 -26,32025 -47,5 5,4 -104,1 5,2 -35,32030 -62,0 4,0 -121,6 3,8 -44,0OrtalamaOrtalamaTablo II.7: Yaylaköy Nüfus ProjeksiyonuYıllarAritmetikArtışYöntemiÜsselYöntemEn KüçükKarelerYöntemiBirleşik FaizYöntemi2000 34 34 34 34 342005 38 46 41 46 432010 42 63 47 62 532015 45 85 53 83 672020 49 116 59 112 842025 53 157 65 150 1062030 57 214 72 202 136Ortalama147

Tablo II.8: Zilkale Nüfus ProjeksiyonuYıllarAritmetikArtışYöntemiÜsselYöntemEn KüçükKarelerYöntemiBirleşik FaizYöntemi2000 38 38 38 38 382005 21 28 -29 27 122010 4 20 -49 20 -12015 -13 15 -68 14 -132020 -30 11 -88 10 -242025 -47 8 -108 7 -352030 -64 6 -128 5 -45OrtalamaNüfus projeksiyonlarına göre Şenköy ve Zilkale köyünde nüfus eksiye düşmekte iken,Yaylaköy’de 102 kişi artarak 136 kişi olmaktadır. Milli park alanı içerisinde yer alan yediköyün toplam nüfusu otuz yıllık projeksiyon süresinde 286’dan 228 kişiye düşmektedir.2.2 YAYLA NÜFUSLARIAlanda yer alan köyler dışında kalan yaylalarda sürekli bir ikamet söz konusuolmadığından dolayı, bu alanlar ile ilgili düzenli nüfus istatistikleri bulunmamaktadır.Yapılan anket çalışmaları sonucu alanda toplam 1084 haneden açık olan 336’sı ilegörüşülmüş ve ortalama hane büyüklüğü 3,33 olarak bulunmuştur. Anket yapılan dönemitibariyle 1084 haneden 825’i yaylalarda, 259’u köylerde yer almaktadır. Bu dönemdeMilli Park alanındaki toplam nüfus 1119 kişi olarak bulunmuştur.148

Tablo : Kaçkar Dağları Milli Parkı Sınırları İçerisinde Kalan Yaylalar ve Kullanan KişiSayılarıNo Yayla AdıToplam Hane Açık Hane Mevcut HanedekiSayısı Sayısı Nüfus Kişi Sayısı1 A.Kavron 25 6 14 2,332 Amlakit 45 15 52 3,473 Apivanak 15 5 13 2,604 Başyayla 70 61 247 4,055 Çat Köyü 10 4 15 3,756 Çeymakçur 30 16 40 2,507 Çiçekli Yayla 25 15 54 3,608 Elevit 100 25 88 3,529 Hacıvanak 80 3 5 1,6710 Hazindak 25 0 0 0,0011 Kaleköy 80 28 66 2,3612 Karmik 4 1 5 5,0013 Karunç 12 3 13 4,3314 Kito 10 0 0 0,0015 Lakubar 6 0 0 0,0016 Nafkar 3 1 6 6,0017 Ortaköy 20 12 38 3,1718 Palovit 100 17 81 4,7619 Samistal 60 14 34 2,4320 Sıraköy 15 10 39 3,9021 Şenköy 14 7 25 3,5722 Sıcoh 10 0 0 0,0023 Trovit 90 12 27 2,2524 Verçenik 10 0 0 0,0025 Y.Kavron 120 46 137 2,9826 Yazlık 15 0 0 0,0027 Zilkale 20 8 31 3,8828 Dübe 20 6 14 2,3329 Hastaf 30 1 2 2,0030 Olgunlar 20 20 73 3,65Toplam 1084 336 1119 3,33* Bu bilgilere ulaşılamamıştır.Milli park alanında sürekli bir yerleşim alanı bulunmadığından ve alanda bulunan yaylalarmevsimsel olarak kullanıldığından, milli park’ın nüfusu hakkında düzenli bir veri149

ulunmamaktadır. Alanda yapılan anket çalışmalarında milli park alanını Çamlıhemşin vePazar ilçeleri kırsal kesiminin kullandığı tespit edilmiştir. Bu kapsamda milli park alanınınnüfus projeksiyonlarında bu yerleşmelerin ortalama kırsal nüfus artış hızları ve parkalanında bulunan köylerin nüfus artış hızları, milli parkın ortalama nüfus artış hızı olarakkabul edilmiştir. Bu kabullere göre yapılan nüfus projeksiyonlarına göre 2030 yılındaortalama nüfus olarak 1250 kişi bulunmaktadır.Tablo: Milli Park Alanındaki Yerleşmelerin Nüfus ProjeksiyonlarıAritmetik ArtışYöntemiÜsselYöntemEn KüçükKarelerYöntemiBirleşik FaizYöntemiOrtalamaYıllar2005 1119 1119 1119 1119 11192006 1120 1084 1120 1082 11242007 1120 1050 1121 1046 11292008 1121 1016 1123 1011 11342009 1122 984 1124 978 11392010 1122 953 1125 945 11442011 1123 923 1126 914 11492012 1124 894 1127 883 11542013 1124 866 1129 854 11592014 1125 839 1130 826 11642015 1126 812 1131 798 11702016 1126 787 1132 772 11752017 1127 762 1133 746 11802018 1128 738 1135 721 11852019 1128 715 1136 697 11912020 1129 692 1137 674 11962021 1130 670 1138 652 12012022 1130 649 1139 630 12062023 1131 629 1141 609 12122024 1132 609 1142 589 12172025 1132 590 1143 569 12232026 1133 571 1144 551 12282027 1134 553 1145 532 12332028 1134 536 1147 515 12392029 1135 519 1148 498 12442030 1136 502 1149 481 12502.3 ZİYARETÇİ NÜFUSLARIMilli park alanına gelen ziyaretçiler hakkında düzenli bir kayıt bulunmamakla birlikteziyaretlerin daha çok Ayder Yaylasında yoğunlaştığı bilinmektedir. Alanın topoğrafikyapısı ve iklim özellikleri nedeniyle ziyaretler daha çok temmuz ve ağustos aylarındagerçekleşmektedir. Milli Parkın dört giriş noktasında da park giriş kapısı olmamasındandolayı gelen ziyaretçiler ile ilgili herhangi bir kayıt bulunmamaktadır. Bu nedenle ziyaretçinüfuslarına ilişkin projeksiyonlar yapılamamıştır. Çamlıhemşin jandarma Komutanlığı’nın150

Mayıs 2004 tarihli verilerine göre park alanı içerisindeki konaklama tesislerinde 89.937kişi konaklamıştır. Ancak bu rakama park alanını günübirlik ziyaret eden yada konalamayıpark dışında yapan nüfus dahil değildir.1.2.2 Jeolojik-Jeomorfolojik SınırlayıcılarMilli Park alanındaki buzul vadileri çizgisellik sunmaktadır. Ana yön K-G iken tali uzanımyönleri KB-GD ve KD-GB olarak izlenmektedir. D-B hatları vadilere dik olarak inenyamaçlarda izlenmektedir. Arazi gözlemlerinde özellikle vadi içlerinde bozunmalarınyüksek derecelere ulaşması da, bu vadilerin aslında kırık-çatlak hatları olduğunu vehidrotermal çözeltilerin de bu hatları kullandığını göstermektedir.Milli park alanı oldukça yüksek bir eğime sahiptir. Kaçkar Dağları zirve kesimlerinde veFırtına Deresinin doğu kesimlerinde 40-60º’lik eğimler bulunmaktadır. En düşük yamaçeğilimlerine bitki örtüsünün yoğun olduğu vadi tabanlarında rastlanmaktadır.Kaçkar Dağları Milli Park Alanı’nın heyelan, kaya düşmesi ve çığ gibi doğal tehlikelereaçık olduğu arazi çalışmalarında tespit edilmiştir. Milli park, heyelan, toprak kaymalarıgibi zemin hareketlerine, çok dik eğim değerleri, iklim koşulları (bol yağış), toprak örtüsügibi nedenlerle çok açık bir alandır.Çığların oluşturduktan şekiller, Elevit Yaylası çevresinde, Palovit ve Apivanak Yaylasıarasında yaygındır. Bu şekiller, yamaçlar üzerinde yer alan, dar derin U profilli çığ oluklarıve bunların önünde bulunan çığ konileriyle karakteristik şekillerdir. Çığların oluşturduğuoluklar ve koniler, orman içlerinde şeritler halinde açıklıklar oluşturmuşlardır.Kaçkar Dağları Milli Parkı içerindeki en önemli jeomorfolojik değer buzul topografyasınaait şekil birimleridir.Kaçkar Dağı Milli Parkı, Doğu Karadeniz Dağları’nın 3 büyük dağ kütlesi Üçdoruk(Verçenik), Göller (Hunut) ve Kaçkar dağlarından oluşmuştur.Milli Park alanında ortalama uzunluğu 7 km olan çeşitli buzul vadileri bulunmaktadır. Enuzun buzul vadisi 12 km uzunluğundaki Elevit teknesidir. Bu vadilerde ortalama eğim %10 ile 15 arasında değişmektedir.Buzul vadileri taban yükseltileri 3400 ile 2800 m arasında değişen sirklerle başlamaktadır.Sirkler, yamaç ve sürgülerin çok belirgin olduğu basamaklı bir yapıdadır. Basamaklarınoluşmasında buzulların aşamalı olarak geri çekilmesinin rolü olmakla birlikte yapısalfarklılıkların da önemli bir payı vardır.Buzul vadileri dağların bakı koşullarına ve yarılma derecelerine göre 1800–2000 m’lercivarında sonlanmaktadırlar.1.2.3 Hidrolojik SınırlayıcılarMilli Park, Fırtına Deresi ve Çoruh Nehri havzalarının bir alt havzası olarak ele alınabilir.22Fırtına Deresi ana havzasının alanı 763 kmP P, alt-havzanın alanı ise 529,70 kmP P’dir. Fırtına151

Deresi’nin Milli Park alanını terk ettiği noktadan memba tarafındaki havza doruklarınakadar olan kısım ile güneyde Kaçkar Dağlarının güney yamacını oluşturan ve Çoruh Nehrihavzasına ait alan Milli Park sahasının beslenim alanını oluşturmaktadır ve alanı 665,102kmP P’dir.Fırtına Deresi Vadisi, Zilkale-Çat arası, özellikle Sıcak Yayla-Vaksinin KayaTepeleri’nden çok sayıdaki şelaleler ile beslenmektedir.Kaçkar Dağları Milli Park alanı Kuzey-Güney doğrultusunda, doğudan başlayarak, PişovitDere, Kalerindüzü Deresi, Kale Deresi, Palovit Deresi ile birleşerek doğudaki 4 drenajhavzasını oluşturmaktadır. Kavron Deresi, Palovit Deresi, Kale Deresi Ayder Yaylasıaltında birleşerek Fırtına Deresi’nin doğu kolunu Hemşin Deresi birleşmektedir. FırtınaDeresi’nin ana kollarını besleyen yan derelerin çoğunluğu mevsimlik derelerdenoluşmaktadır.Fırtına Deresi ve yan kollarının akımını Milli Park’ın güney kesiminde dağlıkkesimde yer alan buzul sirkleri ve içlerinde gelişen buzul gölleri ile birlikte buzulvadilerinde bulunan kaynak boşalımları ile yağıştan akışa geçen yüzey sularıoluşturmaktadır.Kaçkar Dağları aktüel buzullar bakımından Türkiye’nin en önemlialanlarından biri olup, özellikle doğu kesiminde aktüel buzullar mevcuttur. Eriyen karsuları, ilkbahar ve yaz başlarında derelerde yüksek akımlar oluşturmaktadır.Milli Park althavzası suları su kimyası açısından homojen sayılabilecek bir özelliğe sahiptirler. MilliPark alanından alınan suların oldukça kaliteli olduğu belirlenmiştir.Yüzey ve yeraltısuyukaynaklarının beslenim alanlarının aynı olduğu, beslenim alanlarını oluşturan aşınımyüzeyleri ve bunları çevreleyen az eğimli yamaçlar ile yaylaların yerleşke olarak seçtiğivadi kaynak alanlarının hidrojeolojik olarak en önemli alanlar olduğu görülmektedir.Dolayısıyla, bu alanların su kalitesinin ve doğal yaşamın devamı için korunmasının gerekliolduğu düşünülmektedir.1.2.4 Edafik SınırlayıcılarDoğu Karadeniz Bölgesinin yağışlı olması ve ana kayanın genellikle volkanik ve asitkarakterli kayaçlar olması nedenleriyle, toprak hemen her yerde asit karakterli olup,toprakları kireçsizdir. Orman örtüsü ile kaplı olan yerlerdeki bu topraklar, organik maddeaçısından oldukça zengindir. Çamlıhemşin İlçe’si arazileri VIsw, VIIs yer yer de VIe veVIIe arazi kullanım kabiliyet sınıflarından oluşmaktadır. Bu kabiliyet sınıfları tarım içinelverişli olmadığı gibi, ilçenin arazi yapısının dik ve engebeli olması da, toplam tarım alanıiçerisinde, tarım yapılan arazileri kısıtlamaktadır.11.Kültürel Tarihsel Özellikleri:Tarihi ipek yolunun Erzurum rize hattının birkısmı milli park sahası içerisindengeçmektedir. Aynı hat üzerinde Zir Kale ve Kale i Bala kaleleride bulun maktadır.152

12.Kullanım amaçları:Alan üzerinde turizm faaliyetleri, ve günü birlik olarak regreasyonel kullanımlaryapılmaktadır. Bunun dışında bilimsel araştırmalarda yapılmaktadır. Bir çok eğitim vearaştırma kurumlarınca (TÜBİTAK, KTÜ vb.) alan doğal labaratuar olarakkullanılmaktadır.Ancak; milli park sahasının uzun devreli gelişme planının yapılamamış olmasındandolayı (Master Planı), alan kullanım amaçların olarak sınıflandırılmamıştır. Planınyapılmasına bağlı olrak ortaya konacak sınırlı kullanım zonu, tampon zon ve çekirdek(koruma ) zonu ile birlikte kullanım amaçları tam olarak ortaya konacaktır.Kültür ve Tabiat Varlıklarının Bulunduğu Koruma Alanları:2 adet koruma alt bölgesi: MerkezKentsel Sit:Çamlıhemşin Ayder YaylasıArkeolojik Sit:1 adet , Rize Merkez1. derece arkeolojik sit alanı, Çamlıhemşin ve Fırtına Deresi HavzasıDoğal Sit:I., II., III. Derece, Çamlıhemşin Ayder YaylasıI., II., III., derece, Çamlıhemşin ve Fırtına Deresi HavzasıF.4.1.2. 3167 Sayılı Kara Avcılığı Kanunu Uyarınca Çevre ve Orman Bakanlığı’ncaBelirlenen “Yaban Hayatı Koruma Sahaları ve Yaban Hayvanı YerleştirmeAlanları”Çamlıhemşin Tar DeresiF.4.1.3. 2863 Sayılı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’nun 2.Maddesinin “a - Tanımlar” Bendinin 1.,2.,3. ve 5. Alt Bentlerinde “KültürVarlıkları”, “Tabiat Varlıkları”, “TSitT” ve “Koruma Alanı” OlarakTanımlanan ve Aynı Kanun ile 3386 Sayılı Kanunun (2863 Sayılı Kültür veTabiat Varlıklarını Koruma Kanunu’nun Bazı Maddelerinin Değiştirilmesive Bu Kanuna Bazı Maddelerin Eklenmesi Hakkında Kanun) İlgiliMaddeleri Uyarınca Tespiti ve Tescili Yapılan AlanlarF.4.1.1.bölümünde açıklanmıştır.F.4.1.4. 1380 Sayılı Su Ürünleri Kanunu Kapsamında Olan Su Ürünleri İstihsal veÜreme Sahalarıİç suların tamamıyla, Karadeniz’de 12 mile kadar olan alanlar su ürünleriistihsal sahası olarak kabul edilmektedir.F.4.1.5. 4/9/1988 Tarihli ve 19919 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanan Su KirliliğiKontrol Yönetmeliği’nin 17 nTciT ve 1/7/1999 Tarihli ve 23742 Sayılı ResmiGazete’de Yayımlanan Yönetmelikle Değişik 18.,19. ve 20. MaddelerindeTanımlanan Alanlar153

F.4.1.6. 2/11/1986 Tarihli ve 19269 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanan HavaKalitesinin Korunması Yönetmeliği’nin 49. Maddesinde Tanımlanan “HassasKirlenme Bölgeleri”F.4.1.7. 2872 Sayılı Çevre Kanunu’nun 9. Maddesi Uyarınca Bakanlar KuruluTarafından “Özel Çevre Koruma Bölgeleri” Olarak Tespit ve İlan EdilenAlanlarF.4.1.8. 2960 Sayılı Boğaziçi Kanunu’na Göre Koruma Altına Alınan Alanlar2960 Sayılı Boğaziçi Kanunu’na Göre Koruma Altına Alınan Alanlar yoktur.F.4.1.9. 6831 Sayılı Orman Kanunu Gereğince Orman Alanı Sayılan Yerler78180.00 ha orman alanı bulunmaktadır.F.4.1.10. 3621 Sayılı Kıyı Kanunu Gereğince Yapı Yasağı Getirilen AlanlarHerhangi bir veriye ulaşılamamıştır.F.4.1.11. 3573 Sayılı Zeytinciliğin Islahı ve Yabanilerinin Aşılattırılması HakkındaKanunda Belirtilen Alanlarİlimizde zeytin yetiştiriciliği yapılmamaktadır.F.4.1.12. 4342 Sayılı Mera Kanununda Belirtilen Alanlar2006 YILI ÇALIŞMA RAPORUU1-Tespit Çalışmaları:Ardeşen İlçesi :8 köyde çalışmalar tamamlandı mera tespit edilemedi.Merkez İlçe : 4 köyde çalışmalar tamamlandı mera tespit edilemedi.İkizdere İlçesi :12 Köyde çalışmalar tamamlandı 5 hektar mera alanı; 3242hektar yaylak alanı tespit edildi.Kalkandere İlçesi :7 köyde çalışmalar tamamlandı mera tespit edilemedi.Güneysu İlçesi : 3 köyde çalışmalar tamamlandı 50 hektar yaylak alanı tespitedildi.Pazar İlçesi : 24 köyde çalışmalar tamamlandı mera tespit edilemedi.Hemşin İlçesi :9 köyde çalışmalar tamamlandı mera tespit edilemedi.İyidere İlçesi :7 köyde çalışmalar tamamlandı mera tespit edilemedi.Derepazarı İlçesi :11 köyde çalışmalar tamamlandı mera tespit edilemedi.2006 yılı birinci dönemde toplam tespit çalışması yapılan köy sayısı:64 adetTespit edilen mera ve yaylak alanı :3297 hektarÇamlıhemşin İlçesinde 11 Köy programa alınmış; duyuruları yapılmış ancakçalışmalar tamamlanmadığı için 4342 Sayılı Mera Kanununun 7 . maddesi gereği yetkikadastro komisyonuna devredilmiştir.Çalışmalar halen devam etmektedir.U2-Tahdit Çalışmaları:2004 yılında ihaleye verilen 6430 he alanda tahdit çalışmaları devam etmekte olup;ağustos ayı sonlarında tamamlanması planlanmaktadır.Aralık ayı itibarıile tamamlanmıştır.U3-Mera Islah ve Amenajman Çalışmaları:İlimiz Güneysu İlçesi Küçükçayır köyüne ait olan 2211 da yaylak alanlarında ıslahçalışması yapılması için Islah Projesi hazırlanmış ve Doğu Anadolu Tarımsal AraştırmaEnstitü Müdürlüğüne gönderilmiş ve bu kurumdan gelecek olan cevap doğrultusunda ıslah154

Palanaçalışmalarına başlanacaktır.İkizdere İlçesi ballıköy Köyünde 46.000 da alanda ve EskiceKöyünde 16.000 da yaylak alanında ıslah çalışmaları devam etmekte olup;eskıce köyünde2007 yılında mera açılışı yapılacaktır.Ayrıca 2007 yılı Islah programınada İkizdere İlçesiÇiçekli Köyüne ait 13.000 da yaylak alanı ıslah kapsamına alınmıştır.U4-İlimizde 14 madde uygulamaları:İlimiz Çayeli İlçesi Kaptanpaşa Köyünde bulunan İl Tüzel Kişiliğine ait çayır2vasıflı 1809,19 mP sahip taşınmazın tahsis amacı değiştirilerek arsa vasfıkazandırılmış ve üzerinde çok amaçlı spor salonu ve pansiyon binası yapılmak üzere1950YTL 20 yıllık ot bedeli karşılığında Milli Eğitim İlçe Müdürlüğüne tahsis edilmiştir.U1998-2006 YILI GENEL VERİLERİU1-Tespit Çalışmaları:Tespit Edilen AlanRize Merkez :49 köy;7 Mahalle :2266.7 daArdeşen İlçesi :14 köy; 17 mahalle, 1 belde :27399 daÇayeli İlçesi :11 köy, 1 mahalle , 1 belde :19712 daÇamlıhemşin İlçesi :4 köy, 5 mahalle :174000da +183880 da(M.P):357880da(toplam)Fındıklı İlçesi :4 köy, 3 mahalle :28277,6 daGüneysu İlçesi :6 köy :2002.5 daKalkandere İlçesi :8 Köy :52 daİkizdere İlçesi :23 Köy :257585 daPazar İlçesi :7 Köy :783 daHemşin :9 Köy :-------Derepazarı İlçesi :11 Köy :-------İyidere İlçesi :7 Köy :-------UGENEL TOPLAMU :153 Köy, 33 Mahalle, 2 Belde1-Tahdit- Tahsis Çalışmaları:Tahdit çalışması yapılan mera ve yaylak alanıTahdit çalışması devam eden yaylak alanıTahsis çalışması yapılan mera ve yaylak alanıMilli park sınırları içerisinde kalan yaylak alanları:U695957,8 da(69595,78 Ha)U:125.423 da:64.300 da:104.322 da:183.380 da3-Islah ve Amenajman Çalışmaları:İkizdere İlçesi Eskice Köyü :16386da(2004)İkizdere İlçesi Ballıköy Köyü :46064 da(2005)Güneysu İlçesi Küçükçayır Köyü :2211 da(2006)TOPLAM :64661 da4-Mera Yönetim Birlikleri: 5 Köyde kurulmuştur.5-14. madde(Tahsis Amacı Değişikliği)Rize Merkez Alipaşa Köyünde bulunan ve Fen Lisesinin bulunduğu 55.1 da alanda20 yıllık ot bedeli olan 4960 YTL lik ücretin yatırılmamasından dolayı çözümsüz birşekilde beklenmektedir.155

Palanaİlimiz Çayeli İlçesi Kaptanpaşa Köyünde bulunan İl Tüzel Kişiliğine ait çayır2vasıflı 1809,19 mP sahip taşınmazın tahsis amacı değiştirilerek arsa vasfıkazandırılmış ve üzerinde çok amaçlı spor salonu ve pansiyon binası yapılmak üzere1950YTL 20 yıllık ot bedeli karşılığında Milli Eğitim İlçe Müdürlüğüne tahsis edilmiştir.6-Kiralamalarİlimiz İkizdere İlçesinde 5 köyde toplam 49.000 da yaylak alanı il içinde göçerhavancılık yapan 43 çiftçi ailesine kiraya verildi(1140 küçük baş, 118 büyükbaş).Kiralama bedeli olarak büyük baş hayvanlar için 20 YTL; küçük baş hayvanlar içinise 4,050 YTL alındı.11.08.2006 tarihi itibarı ile 4.792,82 YTL bakanlık hesabına; 617,37 YTL ise köyadına açılan hesaba yatırıldı.F.4.1.13. 30.01.2002 Tarih ve 24656 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanarak YürürlüğeGiren “Sulak Alanların Korunması Yönetmeliği”nde Belirtilen Alanlarİlimizde sulak alan bulunmamaktadır.F.4.2. Ülkemizin Taraf Olduğu Uluslararası Sözleşmeler Uyarınca KorunmasıGerekli AlanlarF.4.2.1. 20/2/1984 Tarih ve 18318 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanarak YürürlüğeGiren “Avrupa’nın Yaban Hayatı ve Yaşama Ortamlarını KorumaSözleşmesi” (BERN Sözleşmesi) Uyarınca Koruma Altına AlınmışAlanlardan “Önemli Deniz Kaplumbağası Üreme Alanları”nda Belirtilen I.ve II. Koruma Bölgeleri, “Akdeniz Foku Yaşama ve Üreme Alanları”İlimizde söz konusu sözleşme uyarınca korunması gereken alan bulunmamaktadır.F.4.2.2. 12/6/1981 Tarih ve 17368 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanarak YürürlüğeGiren “Akdeniz’in Kirlenmeye Karşı Korunması Sözleşmesi” (TBarcelonaTSözleşmesi) Uyarınca Korumaya Alınan Alanlarİlimizde söz konusu sözleşme uyarınca korunması gereken alan bulunmamaktadırF.4.2.2.1. 23/10/1988 Tarihli ve 19968 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanan“Akdeniz’de Özel Koruma Alanlarının Korunmasına Ait Protokol” GereğiÜlkemizde “Özel Koruma Alanı” Olarak Belirlenmiş Alanlarİlimizde söz konusu sözleşme uyarınca korunması gereken alan bulunmamaktadırTF.4.2.2.2. T13/9/1985 Tarihli TCenovaT Bildirgesi Gereği Seçilmiş Birleşmiş MilletlerÇevre Programı Tarafından Yayımlanmış Olan “Akdeniz’de Ortak ÖnemeSahip 100 Kıyısal Tarihi TSitT” Listesinde Yer Alan Alanlarİlimizde söz konusu sözleşme uyarınca korunması gereken alan bulunmamaktadırTF.4.2.2.3. CenovaT TDeklerasyonu’nunT 17. Maddesinde Yer Alan “Akdeniz’e Has NesliTehlikede Olan Deniz Türlerinin” Yaşama ve Beslenme Ortamı OlanKıyısal Alanlarİlimizde söz konusu sözleşme uyarınca korunması gereken alan bulunmamaktadırF.4.2.3. 14/2/1983 Tarih ve 17959 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanarak YürürlüğeGiren “Dünya Kültür ve Tabiat Mirasının Korunması Sözleşmesi” nin 1. ve2. Maddeleri Gereğince Kültür ve Turizm Bakanlığı Tarafından KorumaAltına Alınan “Kültürel Miras” ve “Doğal Miras” Statüsü Verilen Kültürel,Tarihi ve Doğal Alanlarİlimiz sınırları içerisinde doğal miras kapsamına giren alan bulunmamaktadır.156

F.4.2.4. 17/05/1994 Tarih ve 21937 Sayılı Resmi Gazete’de Yayımlanarak YürürlüğeGiren “Özellikle Su Kuşları Yaşama Ortamı Olarak Uluslararası ÖnemeSahip Sulak Alanların Korunması Sözleşmesi” (RAMSAR Sözleşmesi)Uyarınca Koruma Altına Alınmış Alanlarİlimizde söz konusu sözleşme uyarınca korunması gereken alan bulunmamaktadırF.4.3. Korunması Gereken AlanlarF.4.3.1. Onaylı Çevre Düzeni Planlarında, Mevcut Özellikleri Korunacak AlanOlarak TesbitT Edilen ve Yapılaşma Yasağı Getirilen Alanlar (TabiiKarakteri Korunacak Alan, TBiogenetikT Rezerv Alanları, TJeotermalT Alanlarvb.)Onaylı Çevre Düzeni planı bulunmamaktadır.F.4.3.2. Tarım Alanları: Tarımsal Kalkınma Alanları, Sulanan, Sulanması Mümkünve Arazi Kullanma Kabiliyet Sınıfları I, II, III ve IV Olan Alanlar, YağışaBağlı Tarımda Kullanılan I. ve II. Sınıf ile, Özel Mahsul PlantasyonAlanlarının TamamıTarım ve Hayvancılık konu başlığı altında incelenmiştir.F.4.3.3. Sulak Alanlar: Doğal veya Yapay, Devamlı veya Geçici, Suların Durgun veyaAkıntılı, Tatlı, Acı veya Tuzlu, Denizlerin Gel-Git Hareketinin ÇekilmeDevresinde 6 Metreyi Geçmeyen Derinlikleri Kapsayan, Başta Su KuşlarıOlmak Üzere Canlıların Yaşama Ortamı Olarak Önem Taşıyan Bütün Sular,Bataklık Sazlık ve TurbiyelerT ile Bu Alanların Kıyı Kenar Çizgisindenİtibaren Kara Tarafına Doğru Ekolojik Açıdan Sulak Alan Kalan YerlerKonuyla ilgili kapsayıcı bilgiye ulaşılamamıştır.F.4.3.4. Göller, Akarsular, TYeraltısuyuT İşletme Sahaları“ Su “ konu başlığı altında incelenmektedir.F.4.3.5. Bilimsel Araştırmalar İçin Önem TArzedenT ve/veya Nesli Tehlikeye Düşmüşveya Düşebilir Türler ve Ülkemiz İçin TEndemikT Olan Türlerin YaşamaOrtamı Olan Alanlar, Biyosfer Rezervi, TBiyotoplarT, TBiyogenetikT RezervAlanları, Benzersiz Özelliklerdeki Jeolojik ve Jeomorfolojik OluşumlarınBulunduğu AlanlarKonuyla ilgili kapsayıcı bilgiye ulaşılamaıştır.F.4.3.6. Mesire Yerleri; 6831 Sayılı Orman Kanununa Tabi Alanlarda HalkınRekrasyonel Kullanımını Düzenleyip, Kullanımının Doğal Yapının TahribineNeden Olmadan Yönlendirilmesini Sağlamak Üzere Ayrılan Alanlarİlimizde Fındıklı İlçemizde gürcüdüzü mesire yeri bulunmaktadır.YARARLANILAN KAYNAKLAR1-Davis,P.H.Flora of Turkey and the East Aegean Island 1965-19852-Prof.Dr. A.GÜNER Rize İli Flora Çalışması3-Ekim,T. Endemik miras , Yeşil Atlas( Çevre Özel sayısı) 66-71,19984-Orman İşletme Müdürlüğü, 20065-Doğa Koruma ve Milli Parklar Şube Müdürlüğü,20066-Trabzon Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu Müdürlüğü,20067-Kaçkar Dağları Milli Parkı Master Planı157

(G) TURİZMG. 1 YÖRENİN TURİSTİK DEĞERLERİG. 1. 1 Yörenin Doğal DeğerleriYurdumuzun eşsiz güzellikler ile donanmış, Doğu Karadeniz Bölgesinde yer alan,yeşil ile mavinin kucaklaştığı güzel ilimiz Rize, tarihi ve arkeolojik değerlerinin yanı sıradoğal ve turistik yönden de kıyaslanamayacak kadar zengin bir yapıya sahiptir.158

Köprü159

Gür ormanları, bulutlu dağları, coşkun akan dereleri, yemyeşil yaylaları, çaybahçeleri, termal , kaynakları, kültürel ve folklorik değerleri ile her mevsim turizminhizmetindedir.Doğal kaynakların her geçen gün daha büyük bir hızla tüketildiği günümüzde Rize,dünyanın belli başlı turistik merkezlerinden olabilecek niteliktedir.Tabi güzellikler yönünden çok zengin olan il ve ilçelerin her kesiminde do~almesire alanlarına rastlamak mümkündür.Rize jeopolitik yönden de çok önemli bir konuma sahiptir Orta Asya’yı Avrupa'yabağlayan karayolu ağının bir kolunun ilden geçmesi ve Sarp sınır kapısının açılmasısonrasındaoluşan çok yönlü hareketlilik sebebiyle "RİZE TURİZM VE TİCARET MERKEZİ" olmaniteliği taşımaktadır.Bol yağış alan Kaçkar Dağlarının eteklerinde kurulmuş İl sıkı bir akarsu ağı ileörülmüştür. Yükseklerde yer alan buzul gölleri ve düzenli düşen yağışla ile her mevsimyeşil bir hazine gibidir.Bu doğal ortamın sunduğu flora ve fauna zenginliğine paralel olarak bölgedetrekking (doğa yürüyüşü), dağ tırmanışları, kanoculuk, rafting ve yamaç paraşütü gibi doğasporları yapılabilir.Kaçkar Dağlarının zirvelerindeki buzullardan kaynaklanarak yüksek debi verejimleriyle 50-60 km’lik bir akış sonrasında Karadeniz’e dökülen ırmakların içkesimlerinde kırmızı benekli doğal alabalık popülasyonu zengin olduğu gibi yörede kültürbalıkçılığı da gelişmiştir.160

Orman üst zonunun üzerinde bulunan yaylalarda ve çayırlık alanda arıcılıkyapılmaktadır. Kimyevi maddenin henüz ulaşamadığı, çiçek çeşitliliğinin ve diğeravantajların desteklediği üretim; yörede “Anzer Balı" ile dünyaca haklı bir ünekavuşmuştur.Geniş ormanlarla kaplı olan bölge yaban hayatı yönünden de oldukça zengindir.Ormanlık alanda geyik, ceylan, bozayı, kurt, bozkurt, tilki gibi hayvanların yanı sıraçayırlık, fundalık alanda huş tavuğu ve yalçın tepelerde ise çengel boynuzlu keçi gibitürlere rastlamak mümkündür Atmaca avcılığı ve yakalanan bu hayvanların eğitimsonrasında yapılan bıldırcın avcılığı yöre kültüründe l5 nemli bir yer teşkil etmektedir.İlin güney sınırını oluşturan dağların denize bakan eteklerinde çok sayıda yaylamevcuttur. Bu yaylalar daha çok Hemşin, Çamlıhemşin, İkizdere gibi yerleşmeler etrafındayoğunlaşmıştır. Dağlarda karların erimesi ile birlikte hayvanları ile birlikte yaylalara çıkanyöre insanı sıcak yaz günlerini yaylada geçirdikten sonra soğukların başlaması ile sonbaharmevsiminin sonunda tekrar köylerine dönerler: İşte bu yaylalar, doğal güzellikleri, yöreyehas sivil mimarisi ve kendine özgü yayla yaşantıları ile yerli ve yabancı turistlerin ilgisiniçekmektedir.Aralarında patika yol ağı bulunan bu yaylalar ve civarlarında bir çok yürüyüşparkuru oluşmuştur.Çamlıhemşin-Ayder, İkizdere-Anzer ve Yukarı Kavron yaylaları Turizm Bakanlığıtarafından turizm merkezi ilan edilmiştir. Bu yaylalarımız dışında Elevit, Palovit, Tirevit,Hazindağ, Samistal, Sal, Pokut, Kito, Çağrankaya, Cimil, Varda, Kaman, Bermudam,Karas diğer önemli yaylalardır.Yaylalara daha önceleri hayvancılık amacıylaçıkılmaktaydı. Günümüzde bu amacın yanında dinlenme amacıyla da yaylalaraçıkılmaktadır.161

Kaçkar Dağları hızlı akışlı akarsuların kaynağıdır. Bunlardan önemlisi FırtınaDeresi, Taşlı dere, Çağlayan Dere, İyidere lerdir. Bu derelerde rafting, kanoculuk, sukayağı gibi akarsu sporları yapmak büyük ayrıcalık taşır. Bu akarsular dışında küçükbüyük birçok dere mevcuttur.G – 1. 1.1 KonumRize’ nin bazı önemli kentlere uzaklıklarıRize Ankara 883 km.Trabzon 75 kmErzurum 267 kmİstanbul 1.197 kmİzmir 1.419 kmArtvin 164 kmSamsun 416 km1990’da Rize’ye, Merkez ilçeyle birlikte 12 İlçe ve 16’sı bucak merkezi olmaküzere 323’de köy bağlandı.2İlde ortalama nüfus yoğunluğu 1990’da (89 kişi / kmPP) ülke ortalamasının (72 kişi /2)kmPPüstündeydi. İlin kıyı kesimi ile iç kesimlerinde nüfus yoğunlukları çok farklıdır.Yoğunluk merkez ilçede en yüksek düzeye ulaşır. Buna karşılık İkizdere veÇamlıhemşin’de yoğunluk çok düşük düzeylere iner. Ardeşen ve Fındıklı ise kıyıdaoldukları halde, Çayın görece az üretebildiği, ekonomik yönden çok gelişmiş ilçelerdir. Buiki İlçede de nüfus yoğunluğu İl ve ülke ortalamalarının altındadır.Rize ilinde kıyı kesimi ve iç kesimler olmak üzere birbirinden tümüyle farklıözellikleri olan iki bölge vardır. İlin topografik yapısının belirlediği bölgeler, hemekonomik yapı hem de nüfus dağılımı ve yerleşme bakımından birbirinden farklıdır.G.1.1.2 FİZİKİ ÖZELLİKLER1) Termal Turizm-Sağlık Turizmi :Doğu Karadeniz’de yalnızca sıcak su kaynağı Rize İlinde vardır. Bunlardan birtanesi Ayder’de rehabilitasyon ve kür merkezi olarak hizmet vermektedir. İkizdere’dekibir diğer sıcak su kaynağı ile ilgili sondaj çalışmaları tamamlanmış ve rehabilitasyonmerkezi kurabilecek nitelikte sıcak su kaynağına rastlanmıştır.Yap-İşlet-Devret yöntemi ileihalesi yapılmış 160 yataklı termal tesis 2006 yılı sonunda hizmete girecektir. Bölgeİkizdere İlçesine 6 km, İl Merkezine 60 km havaalanına 90 km mesafede bulunmaktadır.Bu sıcak sularla ilgili yapılan tahliller, bu suların insan sağlığına olumlu etkilerininolduğunu ortaya koymaktadır.Ayrıca ilimizde çok sayıda içmece mevcuttur. Bunlar içinde Andon içmecesi enünlüleridir. Rize’ye 20 km uzaklıktaki Andon İçmecesinin suyu renksiz, kokusuz veberraktır. Mide, bağırsak, böbrek ve romatizmal hastalıklara iyi gelmektedir. Andoniçmecesi dışında İkizdere Şimşirli İçmecesi ve Çayırlı maden suyu özellikle mide,bağırsak, böbrek ve karaciğer hastalıklarına iyi gelmektedir.a) Ayder Sıcak Su Kaplıcası :Çamlıhemşin İlçesi Ayder Bölgesi’nde yer alan termal tedavi havuz ve banyolarıaltı ay hizmete açıktır. Kaplıca suyu renksiz, kokusuz olup, 50 C’ ye yakın sıcaklıktayerden çıkan kaplıca suyu, “Anılan kaynak toplam 216,801 mg/lt. mineralizasyonu olan,162

PinşaatPinşaataktatotermal sudur. Banyo uygulamaları şeklinde inflamatuvar romatizmal hastalıklarınkronik bel ağrısı, osteoartrit gibi noninflamatuvar eklem hastalıklarının ; miyozit, tendinit,travma, fibromiyalji sendromu gibi yumuşak doku hastalıklarının tedavisinde tamamlayıcıtedavi unsuru olarak ; ortapedik operasyonlar , beyin ve sinir cerrahisi sonrası gibi uzunsüreli hareketsiz kalma durumlarında mobilizasyon çalışmalarında ; kronik dönemdekiseçilmiş nörolojik rahatsızlıklarda, cerebral palsy gibi hastalıkların tedavisinderehabilitasyon amacıyla, stres bozukluğu, norovejetatif distoniler örneklerindeki gibi genelstres bozuklarında ve spor yararlanmalarında tamamtalıcı tedavi unsuru olarakkullanılabilir niteliktedir.b) İkizdere Sıcak Su Kaplıcası :İkizdere Ilıca Termal Kaplıcası 2004 yılında yap-işlet-devret modeliyle ihalesi2yapılmış alt yapı çalışmaları devam etmektedir. Her biri 240 mPPve dört daireli, 5 adet22toplam 1200 mP alanına sahip bungalov tipi apart otel; 875 mP alanına sahip2termal hamam ve 8670 mPPinşaat alanına sahip 4 yıldızlı otelin yapım çalışmaları devametmektedir.UİÇMELER :a) Andon İçmecesi :Rize İl merkezine 20 km. uzaklıkta bulunan Andon İçmecesi mide hazımsızlığı,cildiye problemleri, böbrek ve safra kesesi hastalıklarında tavsiye edilmektedir.b) Şimşirli İçmecesi :Rize-İkizdere yol güzergâhında bulunan içmece suyu kokusuz ve berraktır.Böbrek taşı olanlar için şifa verdiği bilinmektedir.c) Çayırlı Maden Suyu :Rize-İkizdere yol güzergâhında bulunan maden suyunun içme kürü olarak uygulandığındaçeşitli hastalıklara iyi geldiğine inanılmaktadırG – 1. 2 Kültürel değerlerRize şehrinin coğrafi konumu nasıl bir yöre oluşturuyorsa burada yaşayan halkınkültür hayatı da geleneksel bir karaktere sahiptir. Bölgeye gerek fetihten önce gereksefetihten sonra yerleşen Türk boy ve oymakları burada zengin bir kültür ortamıoluşturmuşlardır.Toprakların verimsizliği ve yetersizliği yüzünden Rizeli denizci olmuş, gurbetçiolmuştur. Osmanlı Devleti zamanında şimdiki gibi yurt içinde ve yurt dışında bir çokşehirde (Rizeli Karadenizli) çalışmaya gidiyordu. Gurbete gidenler memleketle bağınıkesmemiş, kazandıkları paralarla köyünde tarla almış, ev yaptırmıştır. Rize halkı mahalliimkânları en iyi şekilde değerlendirmiş, yaratıcı gücünü el sanatlarında ve geleneksel halkmimarisinde sergilemiştir.Rize ve çevresinin zengin bir halk edebiyatı vardır. Yapılan araştırmalar yöredeyaşayan masal ve hikâyelerin zenginliğini ortaya koyar. Buna bağlı olarak zengin bir163

türkü-mani söyleme geleneği vardır. Rize türkülerinde karamsarlık ve hüzün yoktur.Zengin tabiat tasvirleri ile sevgiliye sesleniş açık ve valin bir şekilde ifade edilmiştir.Derenin kenarınaSereceğum kilimiAlalum birbiriniGeçsun yürek yanguniRize ve çevresinde atışma-atma türkü geleneği de yaygındır. Düğünlerde taraflararasında tek tek veya gruplar halinde atışma yapılırdı.Rize’nin çok zengin bir halk bilimi vardır. Birçok gelenek, inanış ve bunlarla ilgilitörenler vardır. Bunlar arasında köylerde hâlâ eskisi gibi yapılan düğünler önemli yertutmaktadır. Bir hafta süren düğünlerde kemençe ve tulum eşliğinde horonlar oynanır,türküler söylenir. Güveyinin kız evine ilk gelirken koç getirmesi, güveyinin gece misafirlerhuzurunda tavana asılması Kazak, Kıpçak ve Başkurt Türkleri’nin gelenekleri ile benzerlikgösterir.Rize’de oynanan horonların çok çeşitleri vardır. Bunların en hareketlisiSıksaray’dır. Bu oyunlardaki hareketlilik Karadeniz’in hırçın dalgalarından, coğrafyanınamansız şartlarından kaynaklanmaktadır. Rize’de köy hayatı da yaylanın önemli bir yerivârdır. Yaylaya çıkılırken ve dönerken büyük şenlikler, törenler yapılır. Ayrıca yaylada otbiçiminde ve belirli günlerde özel şenlikler düzenlenir. Gençler kızlı erkekli büyük horonhalkaları oluştururlar. Horonlar oynanır, boğa güreşleri düzenlenir. Ot biçme eğlencelerigeceleri de devam eder.Günümüzde hızlı şehirleşme ve kültürel değişmeye rağmen Rize’de gelenekselkıyafetler köylerde hâlâ kullanılmaktadır. 1873 yılında hazırlanan bir- kitapta Rizelininkıyafeti şöyle anlatılmaktadır.Erkekler: Kalın yünden yapılmış aba elbise giyerler. Çeketleri ve zıpka denilenpantolonları vardır. Mintan üzerine beyaz abadan yelek giyerler. Başlarında fesin üzerindebaşlık bulunur. Ayağa ise çapula veya çarık giyerler. Kemerinde süslü fişekliği, barut kabı,tütün ve para kesesi ile silahlığında Karakulak (Yatağan) bıçağı bulunur. Omzunda tüfeğiasılıdır.Kadınlar: Başta fes üzerine gümüş tepelik takmaktaydılar. Boğazlarında altın,gümüş gerdanlıklar vardı. Mintan, entari ve fermene denen kısa bir ceket giyiyorlardı.Şalvar üzerine peştamal kuşanırlardı. Bellerinde ipekli bir kemer (kuşak) sarılıydı.Ayaklarına potin veya pabuç giyiyorlardı. Bugün köy kadınları yine peştamal kuşanmakta,üstten makaslı Keşanlar örtünmektedirler.Rize’nin el sanatları arasında en önemlisi el dokumacılığıdır. Dokuma ürünü olan"Rize Bezinin hammaddesi kenevirdir. Eskiden Rize bezi ülkenin her yerinde biliniyor vearanıyordu. Kenevir dokumalarından masa takımı, Feretiko keten, şut bezi yapılıyordu.Rize’de pamuk ipliğinden büyük peştamal (atkı), dolaylı peştamal, yatak çarşaflan, masaörtüleri üretiliyordu. Yün ipliğinden ise şal (Zıpka; ceket için) kilim ve heybe (çanta) vepeştamallar yapılıyordu. Bu dokumalar için çeşitli tezgâhlar kullanılıyordu. Bugün yineRize bezi dokumacılığı devam etmektedir.164

Ahşap kap yapımı (çekme sini, külek, yayık ve tekneler, yağ kutulan) önemli bir elsanatıydı. Ayrıca semercilik, sandıkçılık, taşçılık (köprü yapımı) marangozluk ve dülgerlik,hızarcılık Rize ve köylerinde yaygın mesleklerdendi.RİZE İL MERKEZİ VE İLÇELERİNDEKİ TARİHİ ESERLER1. Rize KalesiŞehir merkezinin güneybatısında yer alır. İç Kale ve Aşağı Kale'den meydana gelmektedir.Yoğun yerleşme sebebiyle Aşağı Kale tamamen yok olmuş, batı tarafında bazı surparçaları ve kuleleri günümüze kadar gelebilmiştir.2-İç Kale: Doğal bir yükselti üzerine kurulmuştur. Planı, kenarları düzgün olmayan biryamuk şeklindedir. Giriş kapısı doğudandır. Dış kapıdan küçük avluya girilmektedir.Buradan ikinci bir kapı ile esas kale alanına ulaşılır. İç Kale'yi çevreleyen surlar kısmendüzgün, kısmen moloz taş duvarlara sahiptir. Kireç harçla yapılmış duvarların kalınlığı 1,5metredir. İç Kale yarım daire planlı beş kuleye sahiptir. İç Kale'nin doğusunda kayayaoyulmuş bir kuyu bulunmaktadır.Yakın zamanlara kadar çok harap durumda olan İç Kale surları Kültür Bakanlığı'ncaonarılmıştır. Kale duvarları, seyirdim yolu ve kısmen dendanlar tamamlanmıştır. Kapı içialanı yedi metre daha aşağıdadır. Bu kısım büyük bir ihtimalle daha sonra yapılmıştır. Bukısımda kapının sağında Rize'ye uzun yıllar belediye başkanı ve parlamenter olarak hizmetetmiş Ekrem Orhon'un (1909-1983) mezarı bulunmaktadır.3-Aşağı Kale: Zamanında İç Kale'den kuzeydoğuya ve kuzeybatıya yanlara açılarakuzayan ve denize ulaşan surlarla çevriliydi. Bugün sadece batı surlarının bir bölümü vebazı kuleleri mevcuttur.Kuleler dikdörtgen veya daire planlı olup, iki katlıydılar. Günümüze ulaşan kalıntılardanüst örtülerinin tuğla tonozlara sahip olduğu anlaşılmaktadır. Doğu surlarından hiçbir izkalmamıştır.Rize Kalesi'nin tarihlendirilmesi için kesin verilere sahip değiliz. İç Kale Junstinyenzamanında (527-565) yeniden inşa edilmiştir. Daha sonra Trabzon Komnenoslarzamanında da (1297-1330) aşağı surlar inşa edilmiştir. Kale Osmanlı Dönemi'nde deonarılarak kullanılmıştır.4-Bozuk Kale:İl merkezinin 10 km. doğusunda Güneydoğu Köyü'nde, aynı adla anılan derenin kenarındayer alır. Denizden 30 m. yükseklikte kurulmuş küçük bir gözetleme kulesidir. Karadenizsahillerinde sık görülen küçük Orta Çağ kalelerinden birisidir.5- Zil Kale:Bölgenin en dikkate değer eserlerinden birisidir. İlçe merkezinin 15 km. güneyinde, FırtınaDeresi'nin batı yamaçları üzerinde kurulmuştur. Kalenin üzerinde inşa edildiği sarp kayakütlesi denizden 750 metre dere yatağından yaklaşık 100 metre yüksekliktedir.165

Kale; dış surlar, orta surlar ve iç kaleden meydana gelmektedir. Kale doğal bir kaya kütlesiüzerine kurulmuştur. Dış kalenin kapısına kuzeybatı yönündeki patika bir yolla ulaşılır.Kuzeydeki kapının söğe taşları sökülmüştür. Bir teras yardımıyla orta surlar seviyesineçıkılır. Buradan ikinci bir kapı yardımıyla kale içerisine girilir.Orta kale içerisinde üç önemli yapı bulunmaktadır. Bunlar muhafız binası, şapel vebaşkuledir. Kulenin dört katlı olduğu duvarlardaki hatıl izleri ve kiriş deliklerindenanlaşılmaktadır. İçerisinde ince bir bölüntü duvarı ve dolgu toprak vardır. Duvarlarüzerinde doğu (vadi, manzara) yönünde kemerli pencereler, diğer taraflarda mazgaldelikleri bulunmaktır. Kulenin üstünün dendanlı bir teras şeklinde olduğu belirlenmiştir.Duvarlar içerisinde dikey uzanan boru yuvaları belki de kapanmış sarnıçlara su akıtıyordu.Kalenin kesin yapılış tarihini belirtecek veriler yoktur, 14-15 yüzyıllaratarihlendirilmektedir. Bölgenin ilk çağları gibi orta çağ tarihi de karanlıktır. Hemşinyöresinin İlhanlı, Karakoyunlu, Akkoyunlu zamanlarında tam olarak mı kısmen mifethedildiğini bilmiyoruz. Varoş Kale, Zil Kale, Cihar Kale ve Pazar Kız Kaleleri hemyörenin, hem de Bayburt'a ulaşan önemli bir ortaçağ kervan yolu üzerinde güvenliğisağlıyorlardı.Osmanlıların bölgeyi fethinden sonra kale kullanılmaya devam etmiştir. Kalede bulunaniki el topu Trabzon Müzesindedir.2007 yılında 24.000.00 YTL projesi yapılıyor.6- Kale-i Balâ (Yukarı Kale)Çamlıhemşin İlçesi'ne 40 km. uzaklıkta Hisarcık Köyü sınırları içerisinde FırtınaDeresi'nin kaynaklarına hakim bir noktada kurulmuştur. Kaynaklarda geçen bir diğer adıda Varoş Kale'dir.Kalenin ana planı dikdörtgen olarak tanımlanabilir. Doğu, güney ve kısmen kuzey sarpkayalıktır. Batı tarafı eğimli bir arazi üzerindedir. Giriş kapısı kuzeybatıdadır.Kalenin kurulduğu yer ve duvar işçiliği bakımından Zil Kale ile ilişkisi açıktır. Zil Kale ileaynı tarihlerde yapılmış olmalıdır (14-15. yüzyıl)3-Kız KalesiPazar İlçe merkezinin batısında küçük bir yarımada üzerine kurulmuştur. Kayalık birzemin üzerinde bulunan kalenin kara ile bağlantısı kesilmiştir.Yaklaşık 7x7 m boyutlarındaki kalenin duvarlarında muntazam taş işçiliği görülür. Girişkapısı batıdadır. Güney surları yıkılmıştır. Sağlam kalan duvarlarda mazgal pencereleri veyuvarlak kemerli üst kat pencereleri yer almaktadır.Kız Kalesi'nin kesin olarak kimin tarafından yapıldığı bilinmiyor. 13-14. yüzyılda TrabzonDevleti zamanında yapıldığı sanılmaktadır. Kale, Osmanlı döneminde onarılarakkullanılmıştır.2007 yılında yeterli ödenek gelince Proje ihalesi yapılacak.7-Ciha KaleSahilden 7 km. içeride, Yücehisar Köyü sınırları içinde Hemşin Deresi'nin doğusunda yeralır. Ana plan yuvarlaktır. Surların taş işçiliği muntazam değildir. Kapısı kuzey doğudadırve iki kule ile desteklenmiştir. Ortada yine daire planlı bir kale bulunmaktadır.2007 yılındayeterli ödenek gelince proje ihalesi yapılacak.166

DİNİ YAPILAR- KURŞUNLU CAMİİ (İSLAM PAŞA CAMİİ) :Çarşı içinde bulunan cami 1570 yılında Osmanlı tarzında inşa edilmiş, 1911yılında Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından onarılmıştır. Kare planlı, tek mekanlı,merkezi kubbeli, kesme taştan yapılmıştır. 24 adet penceresi bulunmaktadır.Caminin kuzeybatısında, silindirik gövdeli, tek şerefeli minaresi yükselmektedir.Caminin girişine sundurma çatılı son cemaat yeri eklenmiştir. Bu bölümün sağındaçeşmeler bulunmaktadır. Dışta kübik beden duvarından sonra sekizgen kasnak ve kurşunkaplı kubbe yer alır. Kubbenin altında be kübik bölümün kenarlarında kirpi saçakbulunmaktadır. Minare sonradan sıvanmıştır. Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından yapılanonarım çalışmaları yapının özelliğini tahrip etmiştir. İçte kubbenin kasnağından baştanbaşa dolaşılan demir parmaklıklı galeri bulunmaktadır. İki sekizgen ahşap sütunun taşıdığıkadınlar mahvili girişin hemen üzerindedir. “C” ve “S” kıvrımlı ahşap balkonu vardır.Mermer taklidi boyanmış mihrabın yanında niş vardır. Kemerlerin kesiştiği yerlerde kalemişi yuvarlak panolarda “Allah”, “Muhammet” gibi ibareler yer almaktadır. Sütuncelerleçevrelenmiş mihrap nişinin üzerinde ayetler bulunmaktadır. Minberi ağaçtandır veboyanmıştır. Yapı tescillidir.- GÜLBAHAR CAMİİ :Kent merkezinde bulunan cami, 1575 yılında Yavuz Sultan Selim’in annesi GülbaharSultan tarafındanyaptırılmış, 1952 yılında harap durumda iken onarılmıştır.Merkezi planlı caminin ön ve yan cepheden olmak üzere iki girişi vardır. 1952onarımından sonra orijinal olarak yalnızca ön cephe kalmıştır. Kırma çatılı alaturkakiremitle örtülü geniş saçak altları ahşap kaplanmıştır. Yan cephelerdeki taş lentolupencere sistemi her iki katta aynen yinelenmiştir. Tek şerefeli caminin pabuçluk kısmındave onun üstündeki soğan biçimli bölümde ve şerefenin hemen altında halat şeklinde taşbilezikler bulunmaktadır. Külahın üzeri sac kaplanmıştır. Minarenin kürsü bölümündesilmelerle kemer taklidi taş işçiliği bulunmaktadır. Caminin yan girişinin üzerindekirüzgarlığı iki sütun taşımaktadır. Yapı tescillidir. Son yapılan onarımlarla cami girişicamekanla kapatılmıştır ve çirkin ilaveler yapılmıştır.- ORTA CAMİİ :Yöresel mimaride inşa edilmiş olan Orta Camii UKültür BakanlığıU tarafından tesciledilmiştir. Kent merkezinde bulunmaktadır.Caminin ana kubbesini iki sekizgen, iki silindirik olmak üzere dört sütuntaşımaktadır. Kırma çatı örtüsü, Marsilya tipi kiremitle kaplanmıştır, saçak altları daörtülmüştür. Girişlerin üzeri konsolların taşıdığı saçaklarla örtülmüştür. Bunlardan anagiriş saçağında ve bu girişin kemerinde (iki katı ayıran silme üzerinde) kabartma çini ayetve Hicri 1394 (miladi 1976) tarihi okunmaktadır. İki sütunun taşıdığı kadınlar mahvilineayrıca iki yandan merdivenle çıkılmaktadır. Bu mahvilin balkonu Gotik “C ve “S”kıvrımlarından oluşturulmuştur. Caminin içinde; pencereleri birleştiren kuşaklarda, mihrapüzerinde, minber külahında, kubbe içinde bitkisel süslemeler ve ayetlerden oluşan kalemişleri görülmektedir. Minber ahşaptır. Mihrap ve sütunların üzeri mermer taklidi yağlıboyalıdır. Cami içinde kalem işi yuvarlak panolarda “Allah”, “Muhammet”, “Ali” gibiibareler yer almaktadır. Dışta yukarıda ve aşağıda iki sıra pencere dizisi vardır.Yukarıdakiler; şişkin kemerli, kafesli ikiz pencere, aşağıdakiler ise beşik kemerlidirler.Mihrapta iki yanda sütuncelerin arasında kabaraları anımsatan bezemeler vardır. Alt katpencereleri renkli camlarla kaplıdır. Aynı renkli cam bezemesi kapı girişindekicamekanlarda da görülmektedir.167

- CEZAİRLİ ALİ PAŞA CAMİİ:Kent merkezinde bulunan yapı tescilli eserdir.- RUM KİLİSESİ :İlçe Merkezi Kavaklı Mahallesinde bulunan eski kiliselerin Rum Pontusİmparatorluğu dönemine ait olduğu ifade edilmektedir. Ancak, halen kiliseden hiçbirkalıntı bulunmamaktadır.- PİRİNÇLİ KÖYÜ CAMİİ :Tarihi eser olarak tescillidir. İl içinde bulunan bir çok cami gibi yerel mimariözellikleri yansıtmakta olup, yapılan ilave ve tadilatlarla özelliğini yitirmiştir.- IŞIKLI KÖYÜ CAMİİ :Tarihi eser olarak tescillidir. Ahşap konstrüksiyonlu caminin son cemaat yeri yeniyapılmış olup, yeni boya ve onarımlarla özelliğini kaybetmiştir.- SESLİKAYA-SÜLEYMAN DEDE TÜRBESİ :Yenilenen türbe kare planlı ve betonarme bir kubbeye sahiptir. Bu türbe H. 1262/M. 1845tarihinde yapılmıştır. Türbenin doğu yakınında taş duvarlı, dikdörtgen planlı, beşik çatılıbir türbe daha bulunmaktadır. Bu türbenin üzerinde H. 1308/ M. 1890 tarihi okunmaktadır.Bu türbede Süleyman Dede'nin oğlu yatmaktadır.- CAFER PAŞA CAMİİ :İlçe merkezinin girişinde yer alan cami, Rize fatihi Cafer Paşa tarafındanXVI.yüzyılda yaptırılmıştır. Cami basit planlı ve çatısı kiremitle örtülüdür. Girişinde hicri973 tarihli mermer kitabe bulunmaktadır.- UZUNKAYA CAMİİ :Uzunkaya Köyünde bulunan, tescilli eser olan cami yığma taştan yapılmıştır. Çatıörtüsü alaturka kiremittir. Caminin en büyük özelliği ahşap iç kaplamaların ve diğerahşap bölmelerin özenli ahşap oyma süslemeleridir.- BİLEN KÖYÜ CAMİİ :Tescilli kültür varlığıdır. Yaklaşık XVIII yy. yapısıdır. 1920’lerde onarımgörmüştür. Cami, zemin üzerine iki kat olarak, zemin hariç ahşap malzeme ile inşaedilmiştir. Birinci ve ikinci katlarda yapıyı çepeçevre kuşatan balkonlar vardır. Balkonlarve geniş saçak ahşap direklerle taşınır. Taş olan zemin kattan, birinci kata dıştan çıkanmerdivenler betonarme olarak yenilenmiştir. Birinci katta ahşap oymalı yuvarlak kemerlibir kapı ile caminin asıl mekanına girilir. Mahfeli üç ahşap ayak taşımaktadır. Ayaklarınbaşlıklarında geometrik motifler ve stilize hayat ağaçları yer alır. Mahfel mescidin üçyanını dolaşmaktadır. Minberi ahşap ve geometrik motiflidir. Mihrabı değiştirilmiştir.Tavanda basit bezeli bir göbek vardır. Dışta ise balkon korkulukları ve balkon taşıyıcılarınbaşlıkları, kapılar ahşap oymacılık sanatının iyi birer örneğidir.168

- GÜNEYCE HACI ŞEYH CAMİİ :Tescilli kültür varlığıdır. Önemli bir özelliği yoktur.KÖPRÜLER- Köprüköy (Timisivat) Köprüsü :Ardeşen ilçesinde bulunan kemerli taş köprü tarihi eser olarak tescil edilmiştir.Bölgede bulunan köprüler arasında çift kemerli tek köprüdür. Halen iyi durumdadır vekullanılmaktadır. Ancak, köprünün ayağına yapılan konut yapıları bu köprü için tehlike arzetmektedir. Köprünün hemen yanı başında lokanta bulunması, Fırtına Deresi, çaybahçeleri, orman bütünlüğü içinde bu köprü önemli bir unsurdur.- Fırtına Deresi Köprüleri :Çamlıhemşin ilçesindeki Fırtına Deresi ve kolları üzerinde bulunan 10 adet tarihiköprü Trabzon Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu tarafından kültür varlığıolarak tescil edilmiştir. Bu köprüler Cürolup, Küçük Köprü, Hala, Mikrun, Kavak,Makreviş (Konaklar), Şenyuva, Orenkit ve Ortan köprüleridir.Fırtına Köprüleri harçsız taş yapı şeklinde olup, mimari tarz itibariyle de Bizansyapı tarzından esinlenerek inşa edilmiştir. Köprülerin büyük kısmı kullanılmaktadır ve bunedenle halk tarafından korunmaktadır. Çamlıhemşin genel peyzajı içinde bu köprülerönem taşımaktadır.- Çağlayan Köyü Köprüsü :Fındıklı ilçesindeki Çağlayan Deresi üzerinde bulunan taş köprü, diğer yöreselköprülerle aynı niteliktedir.- Diktaş Köyü Ayvazlı Mevkii Köprüsü :Köprü XIX. Yüzyılda yapılmıştır. Karadeniz yöresinin önemli kültürelyapıtlarından olan ve gittikçe harap olup yıkılmaya başlayan köprüler içerisinde, İkizdere-Anzer (Ballıköy) güzergahı boyunca sağlam taş köprülerdendir.Tamamen taş malzeme kullanılarak yapılan köprü, tek yuvarlak kemer açıklıklı olup,oldukça sağlamdır. Köprüde herhangi bir kitabe yoktur. Yöresel özellikler taşıyanköprünün üst zemininde, özellikle kenarlardaki destek taşları dökülmüştür. Köprü halenyaya (patika) bağlantılı olarak kullanılmaktadır.Şenyuva KöprüsüEski adıyla Cinciva Köprüsü bölgenin yaygın taş köprülerinden birisidir. Tek birkemerle Fırtına Deresi geçilmiştir. Ayrıca korkuluk duvarı tamir edilerek üzerine demir birkısım ilave edilmiştir. Köyün yaşlıları H. IIII/M. 1699 tarihli bir kitabesinin 1946 yılındakibir selde kaybolduğunu kaydederler. Eğer bu doğru ise, yapı bölgenin en eskiköprülerinden birisidir.Şehitler Çeşmesiİslampaşa Mahallesi'nde eski Güneysu yolu üzerinde 1917 yılında yapılmıştır.Dairevi kemerli bir cepheye sahiptir. Tek lülelidir ve lülesi üzerinde taslağı vardır. Çeşme,1916 yılında şehrin savunması sırasında şehit olan askerilerimizin gömüldüğü bir yerde169

yapılmıştır. İşgal sırasında Ruslar bu şehitlikten yok geçirmek için kazı yapınca şehitlerburadan nakledilmiştir. Bu nakil sırasında şehit askerlerin çürümüş elbiselerinden çıkanparalarla halk bu çeşmeyi yapmıştır. Çeşmenin üzerindeki latin harfli kitabe metni ünlüşair Bayburtlu Hicrani tarafından yazılmıştır.Eski Rize EvleriŞehir merkezinde çok az sayıda eski ev koruma altına alınmıştır. Bunların da iki, üçtanesi korunup yaşatılmaktadır.Biri Sarı Ev ve Beyaz Ev olarak adlandırılmaktadır.Sarıevde İdari Bölüm görev yapmaktadır.Bir üçüncüsü restore edilmiş olup, teşhir tanzimi2007 yılında yapılacaktır.Rize evlerinin yapımında geleneksel yapı malzemeleri ve teknikleri kullanılmıştır.Yığma taş ve dolma göz tekniğinde yapılmış duvarlar, dört yana eğimli, kiremitle kaplıçatılara sahiptir.Şehir evleri genellikle iki veya üç katlıdır. Zemin katta, ahır kiler gibi servishacimleri kullanılır. 1. Katta mabeyn, sofa ve odalar bulunmaktadır. Mabeyn (esasyaşanılan alan) de bulunan ocakta yemek pişirilir. Odalar geleneksel olaraktasarlanmışlardır ve bazıları ahşap süslemelidir.Tuzcuoğulları Evi: Rize'nin en eski evlerinden birisidir. 18. yüzyıla tarihlenebilir. Üç katlıolarak yapılmış mabeynli bir evdir. İçerisinde de çok sayıda oda, hela ve banyobulunmaktadır. Evin dışında ayrıca bir mutfak ve konak hamamı yer almaktadır.22.06.1989 tarih ve 335 sayılı karar ile Trabzon Koruma Kurulunca tescil edilenİlimiz Tophane Mahallesi 23pafta,647 ada,26 parselde yer alan tuzcuoğlu konağının projeyapımı için Bakanlığımız Kültür Varlıkları ve Müzeler Genel Müdürlüğünden 6.697.00YTL ödenek tahsis edilmiştir.Tarakçıoğlu Konağı16.03.2006 tarih ve 571 sayılı karar ile Trabzon Koruma Kurulunca tescil edilenÇamlıhemşin İlçesi Konaklar Mahallesi Tapu 40 pafta,47-51 z ada 128 parsel no 54 yeralan tarakçıoğlu konağının proje yapımı için Bakanlığımız Kültür Varlıkları ve MüzelerGenel Müdürlüğünce 24.808.00 YTL tahsis edilmiştir.Rize Müzesi Olarak Kullanılan Evler: Vilayet yakınında, Kültür Bakanlığı'nca iki eski evsatın alınıp restore edilmiştir. 19. yüzyıl sonlarında yapılmış üç katlı, mabeynli evlerdir.Hurşit Bey Evi1849 yılında Mehmet Usta tarafından yapılmıştır. İki katlı, hayatlı tipte bir evdir.Zemin kat ahır, birinci kat esas yaşama alanıdır. Zemin kat yonu taş, birinci kat dolma gözduvarlara sahiptir.Evin esas planı mabeyne (hayat) bağlı bir iç hayat ve etrafındaki odalardanoluşmaktadır. Odaların kapı kanatları, yüklükleri, tavanlar ahşap süsleme bakımındanzengindir. Taş ocakların alınlıkları yaşmakları üzerinde bitkisel süslemeler ve kitabeler yeralır.Evin süslemeli odası batıdaki baş odadır. Burada yan duvarlar üzerinde bazı büyükkent yapıları (İstanbul) cami, saray, gemi, tren, top arabası gibi tasvirler yer almaktadır.170

RİZE EVİMüze alanları ile bunların korunma ve gelişme alanları, ören yerleri ve kazıalanları, ayrıca korunması gerekli mimari örneklerinin kamulaştırılması kapsamında ; Rizeotantik mimarisini kültürümüze ve turizme kazandırılması amacıyla Rize Evinin21.02.2000 tarihli Bakanlık Oluru ile kamulaştırılması yapılmıştır.2007 yılında yeterliödenek gelince bakım ve onarımı yapılacaktır.ATATÜRK MÜZESİ :Yerel mimari özelliklerini taşıyan, taş zemin üzerine ahşap olarak inşa edilen ikikatlı binadır. Atatürk’ün 17 Eylül 1924 yılında Rize’ ye gelip kaldığı ve sahibi MehmetMATARACI’ tarafından Bakanlığımıza bağışlanan ve restorasyon çalışmalarının ardından27.12.1985 yılında Atatürkevi Müzesi Müdürlüğü olarak hizmete açılan Müzede27.06.1998 tarihine kadar idari kadro birinci katında görev yapmıştır.Müzede yöreden derlenen Etnoğrafik eserler,Grek Roma , Bizans Osmanlıdönemlerine ait sikeler ve arkeolojik eserler sergilenmektedir. Müze bodrum kat dahil üçkattan meydana gelmiştir. Borum katı sergi salonu , birinci kat idari bölüm ikinci kat iseteşhir salonu olarak kullanılmaktadır. Müzede envantere kayıtlı 76 arkeolojik eser, 594sikke ve 1128 etnoğrafik eser bulunmaktadırGülbahar Hatun CamisiKitabeden anlaşıldığına göre ilk cami H. 1069/M. 1658 tarihinde Halil Ağa adlı birhayırsever tarafından yaptırılmıştır. Moloz taş duvarlı ve kırma çatılı bu caminin H.171

1220/M. 1805 tarihinde onarıldığı bilinmektedir. Ayrıca 19. yüzyılın sonlarında tekrarelden geçirilmiştir. Bugünkü cami 1970’li yıllarda yapılmıştır.172

Anzer Yaylasıgerekli potansiyel tüm yaylalarımızda mevcut olup, halen Ayder, Anzer, Çat, Elevit gibibir çok yaylamızda yapılmaktadır.173

Fırtına DeresiKaçkar Dağları’nın Karadeniz'e bakan yamaçlarındaki derelerin birleşmesi ile oluşanFırtına Deresi, Ardeşen’in yaklaşık 2 km batısında Karadeniz'e dökülür. 57 kmuzunluğundaki Fırtına Deresi, akarsu turizmi (kano-rafting) açısından elverişli parkurasahiptir. Fırtına deresi debisi en yüksek ve hızla akan bir dere olma özelliği taşımaktadır.Bu nedenle yerli ve yabancı sporcular bu dereyi özellikle tercih etmektedirler.Çay bahçelerinin ve yer yer ağaçlık adaların arasından geçen derenin üzerindekikemer köprüler doğayla uyumlu görüntüleriyle huzur verici bir manzara sunar.İkizdere (İyidere)Ovit Yaylasından başlayıp birçok derelerin birleşmesiyle oluşan İkizdere karsularının arttığı Nisan-Mayıs aylarında parkur zorlaştığı için profesyonel raftingcilerintercih ettiği bir alandır. 3-4 derece zorluktaki rapidler su artımında 5 dereceye çıktığı içindikkatli olunmalıdır. İkizdere debisi yüksek olan derlerden biridir.Jeep SafariRize’nin güneyinde yer alan yaylalar bir kolyenin değerli parçaları gibibirbirine dağ yolları ile bağlanmıştır. Macera turizmi yaşamak isteyen yerli ve yabancıziyaretçiler rehber eşliğinde Trabzon yada Bayburt İlleri üzerinden jeeplerle gelerek AnzerVadisi yoluyla İkizdere’ye buradan Çağrankaya Yaylası yolunu kullanarakÇamlıhemşin’e varabilirler. Son nokta olarak Ayder ve Kavron Yaylasına ulaşılabilir.İkizdere-Çağrankaya-Çataldere-Kaptanpaşa-Çayeli Parkuru, Pazar-Hemşin –KitoYaylası-Zirkale-Çat-Elevit Parkuru, Çamlıhemşin-Zirkale-Çat-Elevit Parkuru, İkizdere-Anzer-Uzungöl Parkuru , İkizdere-Anzer-İspir-Yusufeli Parkuru.DağcılıkKayalık ve buzlu zeminlerde doğal ve yapay tırmanma tekniklerini uygulayarakgörkemli dağ doruklarına ulaşmak anlamına gelen dağcılık için ilimizde çok önemli birpotansiyel bulunmaktadır. İlimizin güney sınırı teşkil eden Doğu Karadeniz Dağlarınınönemli zirvelerinden Kaçkar Dağı (3932 m), Verçenik Dağı (3709 m), Bulut Dağı (3562m) ve Altıparmak Dağı (3492 m) yükseltileriyle ilimiz sınırları içerisinde kalırlar. Buzirvelere ulaşan güzergahların flora ve fauna açısından zengin oluşu, coşkun akan derelerive buzul göllerinin sıklığı son yıllarda yerli ve yabancı dağcıların ilgisini bu yöreyeçekmektedir.Yerli ve yabancı dağcıların ilgisini çeken dağlardan biri olan Kaçkar Dağları 3932m yüksekliği ile Türkiye’nin en görkemli dördüncü dağıdır. Bu dağların çevresindekibuzullar ve buzul gölleri, güzellikleriyle insanları büyülemektedir.Çamlıhemşin İlçesi’nin 16 km güneydoğusunda bulunan, 1250 m yüksekliktekiAyder Yaylası, birçok konaklama tesisiyle yaz sıcağından bunalanlara doğal bir serinliksunar. Yayla turizmi için gereken tüm altyapı gereksinimleri karşılanmış olan yayla, zenginflora ve faunasının yanı sıra kaplıcası ile de bölgenin en çok tercih edilen tatil yerlerindenbiridir.Pokut, Sal, Hazindağ YaylalarıÇamlıhemşin İlçesi’nin güneyinde Fırtına ve Hala derelerinin oluşturduğu vadilerarasında yer alan Pokut, Sal ve Hazindağ, orman üst sınırı civarında 1750-2000 myükseltilerde yer alan bir dizi yayladır. Doğa yürüyüşü yapmak ve dinlenmek için ideal birortam sergileyen yaylalar zengin biyolojik çeşitliliklerinin yanı sıra emsalsiz bir sivil mimari174

yapıya sahiptir. Yayla dizisinin ilki, Çamlıhemşin İlçesi’ne 15 km mesafede bulunan saklıgüzellikleriyle Pokut Yaylası’dır.Aşağı ve Yukarı Kavron YaylalarıAyder’e 10 km mesafedeki Aşağı Kavron ve 14 km mesafede, 2300 m yükseklikte yeralan Yukarı Kavron Yaylaları ile Kavron Geçidi'nde Büyük Kaçkar ve Kemerli Kaçkar'ınzihinlerden kolay silinmeyecek görüntülerini yakalamak mümkündür. Kaçkarlar’ı tümgörkemiyle karşınızda bulacağınız bu coğrafyada gündoğumu da kaçırılacak cinsten değil.Anzer (Ballıköy) YaylasıBalıyla ünlü Anzer Yaylası’nın diğer bir adı da Ballıköy Rize il merkezine 85 kmmesafede, ilin önemli yükseltilerinden olan Kırklardağı’nın eteklerinde yer alan Anzer, Meles,Petran, Kabahor, Garzavan yaylalarıyla çevrili konumuyla geleceğin önemli turizmmerkezlerinden biri olma yolunda. İkizdere İlçesi üzerinden ulaşılabilen Anzer, bir taraftanÇoruh Nehri ve Bayburt, diğer taraftan Trabzon Uzungöl Turizm Merkezi’ne bağlanır.Buranın balı, yaylalarının bin türlü çiçeğinden damıtılır.İkizdere Çağırankaya Yaylasıİkizdere İlçesi’nin 25 km doğusundadır. Yaylaya güzel manzaralı bir toprak yollaulaşılmaktadır. 3200 m rakımlı Çağırankaya Yaylası, adını düz konumdaki yaylanınçevresindeki dik yamaçlı kaya ve uçurumlarda sesin yankılanmasından almıştır.Elevit ve Palovit YaylalarıUlaşım sorunu olmayan bu yaylalar, içerisinde başta yaban keçisi olmak üzereKaradeniz'e özgü diğer tüm yabani hayvanlar bulunduğundan, avcılık için önemli birpotansiyele sahiptir. Kaçkar Dağları’nın kuzeybatı yamacında, bir yanı tümüyle ormanlarlakaplı, diğer yanı ise dağ yamacına dayalı gökyüzündeki vadi Palovit, Karadeniz’in en güzelyükseltilerinden biridir.Flora (Bitki İnceleme)Rize'de ormanlar yaklaşık olarak 2000–2200 m. yüksekliklerde sona erer ve yerinialp çayırlarına bırakır. Turuncu ve beyaz renkli küçük dağ zambakları ile papatyalar gibiçeşitli türlerin yer aldığı bu sahada, çayırların yanında yer yer kısa boylu, orman gülüçalılıkları da yer almaktadır.Kaçkar Dağları kış ayları hariç her mevsim devasa bir çiçek bahçesi gibidir. DoğuKaradeniz'e özgü endemik bir bitki türü olan sarıhuzmancığın yanısıra düğün çiçeği, eğri çiçekB,Bit üzümü, turnagagası gibi bitkiler de Kaçkarlar'da bulunan yüzlerce türden bazılarıdır.Orman üst zonunun üzerinde bulunan yaylalarda ve çayırlık alanda arıcılıkyapılmaktadır. Özellikle Anzer Yaylasındaki endemik çiçekler bir botanik bahçesiözelliğindedir. Kimyevi maddenin henüz ulaşamadığı, çiçek çeşitliliğinin ve diğeravantajların desteklediği üretim; yörede “Anzer Balı” ile dünya ölçeğinde ünekavuşmuştur.Bol yağış alan ve dengeli bir sıcaklık rejimine sahip olan Rize, sık ve gür bir doğalbitki örtüsüne sahiptir.Kıyıdan yaklaşık 750 m. yüksekliğe kadar olan alan, geniş yapraklı ağaçlarla kaplıdır. Bualanda yer yer iğne yapraklıların da bazı sırtlar boyunca aşağılara sarktığı görülür. Sakallıkızılağaç (alnus barbata) bu alanın hâkim bitki türü olup, diğer türler kayın, kestane,ıhlamur türleri, gürgen, karaağaç türleri, yabani Trabzon hurması, yabani karayemiş,yabani kiraz, defne, çınar, tesbih ağacı, meşe, dişbudak ve şimşirdir. Yörede "kumar"adıyla bilinen orman gülü (rhododendron) ve sayılamayacak kadar çok otsu ve odunsubitki türü bulunur.175

Yaklaşık olarak 800–1400 m yükseklikler arasındaki karışık orman kuşağının yaygıntürlerini geniş yapraklılardan sakallı kızılağaç, kayın, kestane, gürgen ile iğneyapraklılardan ladin ve çam türleri oluşturur.1600 m.den sonra iğne yapraklılarının hâkimiyeti kesindir. Hâkim tür doğu ladini (piceaorientallis) olup, orman üst sınırına yaklaştıkça Kafkas köknarı ve karaçam da yaygın birşekilde görülür.Fauna (Hayvan Türleri)Kaçkar Dağları’nın muhteşem doğasında birçok yaban hayvanı yaşamaktadır.Ormanlık alanda yaban keçisi, kurt, ayı, domuz, tilki, geyik, sansar, çakal gibi hayvanlarınyanı sıra çayırlık fundalık alanda huş tavuğu, ur kekliği, yalçın tepelerde ise çengelboynuzlu keçi gibi türlere de rastlamak mümkündür. Atmaca avcılığı Rize’de özelliklesahil kesiminde, Hemşin ve Çamlıhemşin’de görülmektedir. Yakalanan bu hayvanlarıneğitimi sonrasında yapılan bıldırcın avcılığı yöre kültüründe önemli bir yer teşkiletmektedir.Kuş GözlemciliğiOvit yaylası ile Yukarı Kavron Yaylası’ndaki fundalık alanlarda, endemik bir türolan Huş tavuğu üremektedir. Sülün, kartal, doğan, atmaca, şahin, yaban tavuğu vb. pekçok yırtıcı kuş türünün yaşadığı Kaçkarlar’da kuş gözlemciliği yapmak mümkündür. Bukuşlar Temmuz ve Ağustos aylarında doğu yönünden Rize’ye gelerek güneye geçerler.Mart ayında aynı yoldan geri dönerek Kafkas Dağı’na giderler. Bu göç yolu yırtıcı kuşlarınülkemizde kullandıkları önemli göç yollarından biridir.1-Çamlıhemşin-Ayder Turizm Merkezi :Ayder Turizm Merkezi Rize İline 87 km, bağlı bulunduğu Çamlıhemşin ilçesine 16km mesafede olup, 1250 m rakımlı, doğudan Hazindak Yaylası Güney batıdan ise Aydersıra dağları arasında yer alan, doğal güzelliği yanı sıra otantik özellikleri, yöreye hasmimarisi ve birçok hastalığa şifa olduğu tespit edilen kaplıcası ile ünlü bir yayladır.Ayder yerleşim birimi Bakanlar Kurulu Kararı ile Turizm Merkezi ilan edilmiş,19.04.1987 tarih ve 19426 sayılı Resmi Gazetede yayınlanmıştır. Ayrıca aynı bölge19.05.1998 tarih ve 3148 sayılı kararla Doğal Sit Alanı ilan edilmiştir.Ayder Yaylası çam ormanlarıyla kaplı, orijinal ahşap yayla evleri ve şelaleri ile tatilve dinlenme amaçlı yöreyi ziyaret eden insanlara doyumsuz bir tatil imkanı sunmaktadır.050 PPC sıcaklıkta yerden çıkan termal su tesisi İl Özel İdaresince yapılmıştır. Turistikİşletme Belgesi olan kaplıca Ayder Kalkınma Kooperatifi tarafından kiralanarak 2005yılına kadar yalnız 6 ay hizmet vermekte iken 2005 yılından itibari ile 12 ay yerli veyabancı ziyaretçilere hizmet vermektedir.Ayder Turizm Merkezi; beraberinde bir çok turizm aktivitesi barındırmaktadır.Trekking yapmak isteyenlere giriş kapısı konumunda, 3932 m yükseklikte bulunan KaçkarDağlarına tırmanış yapanlara konaklama görevini üstlenmektedir. Ayrıca Ayder vecivarında rafting, jeep safari, yamaç paraşütü, kuş gözlemciliği gibi turizm alternatiflerisunmakta olup, Ayder Yaylası ve çevresi flora ve fauna bakımından da zengin ve gizemlibir yayla konumundadır.Ayder yaylası yerli ve yabancı turistlerin ilgi odağı durumundadır. Yörede ortamakalış süresi 2-3 gün arası değişmektedir. Daha önce sadece yaz mevsimlerinde açık olantesisler artık yıl boyunca hizmet vermekte, ancak yaylada mevcut olan belediye belgeliotel, pansiyon ve restoran ihtiyaca cevap vermemektedir Bölgenin sit alanı ilan edilenekadar Ayder’de genel turizm hareketine cevap vermek üzere gelişi güzel konaklamatesisleri yapılmış olup, sit alanı olarak ilan edilmesi bu yapılaşmayı kısıtlandırmıştır.176

Gelişigüzel yapılaşmanın önüne geçilebilmesi için ilimizdeki mevcut turizmyoğunluğunun Ayder’de olduğu dikkate alınacak olursa bu Turizm Merkezinde turistikbelgeli tam donanımlı bir tesisin açılması kaçınılmaz görülmektedir.177

2-İkizdere-Anzer Turizm Merkezi :İkizdere İlçesinin 35 km güney batısında 2200-2300 m yükseklikte yer alan bubölgede üretilen ve birçok hastalığa deva özelliği taşıyan “ANZER BALI” dünyacaünlüdür. Doğal güzellikler olarak görülmesi gereken yerlerdendir. Anzer bulutlu dağları,yemyeşil tabi güzelliği, flora ve fauna zenginliği ile tanınan bir turizm merkezidir.Anzer yaylası, tasarrufu devlete ait yaylalarımızdandır. 2634 sayılı kanunun 6., 7.ve 8. maddeleri ile 3194 sayılı kanunun 1., 2., 4., 7. ve 11. maddeleri yasal dayanakyapılarak kullanma ve yararlanma hakkını üzerinde ikamet edenlerin tasarrufunabırakmıştır. Doğallığını korumak, şartıyla vatandaşların kullanımına izin verilmektedir.1987 yılında başlatılan bir çalışmayla bazı yaylalarda İller Bankasının desteklediği birçalışmayla çevre düzeni planları yapıldı. Ancak Anzer Yaylası “Yaylaların özelmülkiyete konu edilemeyeceği, planların onaylanması halinde yasal olmayan biryapılaşma biçimine neden olunacağı” gerekçesiyle çevre düzeni planı günümüze kadaronaylanmamıştır. Turizm Bakanlığı 1990 yılında ülkemizde bazı bölgelerle beraber AnzerYaylası da Turizm Merkezi ilan edildi. Yaylaların doğal güzelliği ve otantik özelliklerinedeniyle de turizm cenneti olmaya hak kazanmıştır.Anzer’de üretimi yapılan insan sağlığı açısından (Kanser, iltihaplı hastalıklar,eklem ağrıları ve verem gibi) birçok hastalıkta kullanıldığı zaman şifa verdiği ilimçevrelerince tespit edilmiştir. Anzer balı renksiz, kokusuz ve kristalleşme özelliği bulunanbir polen grubuna dahildir. Örneğin; Hacettepe Üniversitesi Fen Fakültesi ÖğretimGörevlisi Doç.Dr Kadriye SORKUN yaptığı ilmi çalışmadan şu sonuçlara ulaşmıştır.Fagagcac %72, Fabacac %27, Ericac /16, Roseceac %8, Tliocceac %6, Lamicea %5,Polantagcea %3, Asteeceac %3, Poacea %2, Ongreac %2 polenlerini ihtiva etmekte olup,dünyanın en zengin flora grubu içerisinde Kafkasya grubu Costena Satıva türündendirler.178

Antibakterial özellik taşımaktadır. Bu ilmi çalışmalar Almanya-Rusya-Hollandaekiplerince de tasdik edilmiştir.Anzer yaylası alternatif turizm çeşitlerinden trekking, yamaç paraşütü ve zirvetırmanışları için elverişlidir. Ayrıca Bayburt il sınırı olması nedeniyle ulaşım konusundada ayrıca bir öneme sahiptir. Anzer sayılan bu nedenlerden dolayı yerli ve yabancıturistlerin ilgi odağı olmaya devam ediyor.Kaçkar lar yaban hayatı bakımından ilginç özellikler taşır. Bu bölgede değişik kuştürleri yaşamaktadır. Özellikle İkizdere de “KUŞ GÖZLEMCILIĞI" yapmak mümkündür..G.1.2.KÜLTÜREL DEĞERLERRİZE İLİ VE İLÇELERİ TESCİLLİ KÜLTÜR VARLIKLARININ LİSTESİTAŞINMAZ KÜLTÜR VARLIKLARI: TESCİL TARİHİ ve KARAR NOSURİZE(MERKEZ)Askeri Yapılar;Rize Kalesi ( Arkeolojik Sit) Kale Mah 02.06.1989/ 335Doğal Sit :Ayane Tepesi Kırklartepe Köyü 12.12.1982/ 4016Dini Yapılar;-Gülbahar Camii M,.1906 Atatürk Cad. No: 612 02.06.1989/335-İskenden Cafer Paşa Camii M.1570 İslampaşa Mah. 02.06.1989/335-Orta Cami Tophane Mah. 02.06.1989/335- Minare Kendirli Beldesi Sırt Mah 31.03.2006/609-Halatçılar Camii 08.08.1995/2192Mezarlıklar ;Feleksu MezarlığıCami Yanı TaşlıdereMüderrisler Köyü Haziresi ve Mezarlığı Müderrisler 20.12.90/941Müderrisler Köyü Mezarlığı Müderrisler 20.12. 90/941Ambarlı KÖYÜ Haziresi Ambarlı 20.12.90/941Yanıktaş Mezarlığı Derepazarı 20.12.90/941Kale Mezarlığı 20.12.90/ 941Sivil Mimari Örnekleri;TESCİL KARAR VE TARİHLERİ02.06.1989 / 335Atatürk Evi Müftü Mah. No: 10KonutPiriçelebi Mah. Harem Sok. No: 2-2/AKonut (Beyaz Ev) Piriçelebi Mah Çesme Çıkmazı Sok. No: 8Konut (Sarı Ev) (Rize Müzesi)Piriçelebi Mah. Çesme ÇıkmazıSok.No:4Konut Piriçelebi Mah Armutlu Sok. No: 28Konut Piriçelebi Mah Armutlu Sok. No: 43Konut At Meydanı Çarşı Mah. H.Eşref Cad. No: 74179

Konut Çarşı Mah. T. Fikret Sok. No : 9KonutÇarşı Mah. H. Eşref Cad. No:18KonutÇarşı Mah. H. Eşref Cad. No:81KonutÇarşı Mah. Tarım Sok. No:8Konut Piriçelebi Mah.Harem Sok. No: 19Konut Piriçelebi Mah. Köşk Sok. No: 15Konut Piriçelebi Mah. Armutlu Sok. No: 36Konut Piriçelebi Mah. Köşk Sok. No: 17Konut Fener Mah. Boğaz Sok. No: 16Konut Fener Mah. Yalı Sok. No: 1Konut Fener Mah. Trafik Sok. No: 22Konut Fener Mah. Trafik Sok. No: 24Konut Fener Mah. Trafik Sok. No: 5Konut Piriçelebi Mah. Zihniderin Cad. No: 27Konut Piriçelebi Mah. Zihniderin Cad. No: 21KonutYeniköy Mah. Çeşme Sok. No:8 Konut Yeniköy Mah. ÇeşmeSok. No: 32 Konut Tophane Mah. Çeşme Sok. No: 41Konut Tophane Mah. Çeşme Sok. No: 69Konut Eminettin Mah. No: 21Konut Kale Mah. Buzluk Sok. No: 26Konut Kale Mah. Buzluk Sok. No: 18Konut Kale Mah. Buzluk Sok. No: 10Konut Kale Mah. Buzluk Sok. No: 129Konut Kale Mah. Buzluk Sok. No: 124Konut Kale Mah. Buzluk Sok. No: 123Konut Reşadiye Mah. No: 32Konut Reşadiye Mah. No: 30Konut Reşadiye Mah. No: 56Konut Reşadiye Mah. No: 65Konut Mermerdelen Mah. No: 29Konut Mermerdelen Mah. No: 26Konut Camiönü Mah. No: 11Konut Camiönü Mah. No: 100Konut İslampaşa mah A.Veysel Sok No: 43Konut İslampaşa mah Şentepe Sok No: 27/29Konut İslampaşa mah okul Sok No: 19Konut İslampaşa mah Kubilay Sok No: 9Konut Portakallık mah dağdibi Sok No: 16Konut Bağdatlı mah Atatürk cad. No: 678Konut Bağdatlı mah Nallı. sok. No: 13-15Konut Bağdatlı mah Taviloğlu. sok. No: 29KonutBağdatlı mahTaviloğlu.sok. No:16,18,20 Konut Gülbahar mah Şirin sok. No: 48Konut Gülbahar mah. No: 48Konut Gülbahar mah. No: 15Konut Gülbahar mah. No: 36Konut Gülbahar mah. No: 45KonutGülbahar mah. No.45KonutMüftü Mah.Atatürk Cad.DispanserCumhuriyet Cad. No:150180

Konut Müftü Mah. 153 Paf.1561 Ada 1 Par. Tescil Karar ve Tarihi ; 26.06.2002/ 4480Konut Çarşı Mah. 2 paf. 34 ada 14 parsel Tescil Karar ve Tarihi 01.11.2002/ 4560Konut Piriçelebi Mahallesi 106 ada, 7 parsel Tescil Karar ve Tarihi 09.10.2004/78Konut Yeniköy Mahallesi 8 pafta, 80 ada, 6 parsel 09.10.2004/63Konut Piriçelebi Mahallesi,5 pafta, 92 ada, 5 parsel 09.10.2004/63Konut Çarşı Mahallesi, 2 pafta, 30 ada, 6 parsel 09.10.2004/63Konut Mermerdelen mahallesi, 243 ada, 3 parsel 09.10.2004/63Taş Kemer Köprüler ;Çıtağan Köprüsü Merkez Kale mah. 01.11.96 / 2646Taş kemer köprü Kömürcüler köyü 22.06.99 / 3388Taş Kemer Köprü Ambarlık Köyü 21.03.2002/467Doğal Anıt (Ağaçlar):Çınar Ağacı İslampaşa Mah. 2.6.1989 / 335Çınar Ağacı İslampaşa Mah. 2.6.1989 / 335Çınar Ağacı Bağdatlı Mah. 07.10.99 / 35465 Adet Ağaç Çarşı Mah. 07.10.99 / 3546İLÇELERDEKİ TAŞINMAZ KÜLTÜR VARLIKLARIARDEŞEN İLÇESİ :Dini Yapılar ;Pirinçlik Köyü camii M.1886-1992Işıklı Köyü camii M.1887 31.10.1991/1186Seslikaya Köyü Camii M.1801Kilise Çiftekavak Mah. H.Pafta. 90 ada 56 parsel 09.09.2003/4794Taş Kemer Köprüler ;Taş kemer köprüIşıklıTaş kemer köprü Köprüköy köprüsü 30.04.1993 /1597Yukarı Durak köprüsü Yukarı Durak köyü 22.06.1999 / 3389Hoşdere Köprüsü Hoşdere 19.07.96 / 2556Taş Kemer Köprü Yukarı Durak Eski Kulaber Köprüsü 21.12.2001/4341Sivil Mimari örnekleri ;Sami Sönmez Evi Yeniyol Köyü 118 Ada 5 Par. 01.11.2002 / 4586Celal Akman Evi Yeniyol Köyü 116 Ada 10 Par. 01.11.2002 / 4586Hadiye Atagün Evi Yeniyol Köyü 117 Ada 2 Par. 01.11.2002 / 4586ÇAYELİ İLÇESİ :Dini Yapılar;Cafer Paşa Camii M.1467Büyük Merkez Camiiİncesu Camii Kaptanpaşa 15.12.99./ 3702Hacıbaşı CamiiKaptanpaşa Yenice Camii181

Ormancık Camii M.1826Küçük Taşhane Camii,Çeşmesi ve Haziresi Taşhane Mah.İshakoğlu Mevkii 683Ada,1,2,3,parsel 02.06.2006/703Sivil Mimari Örnekleri ;Asım Kazmaz Evi Eski Pazar Mah. 1 Ada 12 –14 Par. 09.11.1979/ A-2013I Nolu Çeşme Kesmetaş Mah. Kanlıca mevkii 736Ada,4Parsel 2.06.2006/703II Nolu Çeşme Taşhane Mah., 85 Ada, 7 Parsel 02.06.2006/703III Nolu Çeşme Büyük Taşhane Mah., 47 Ada, 4 Parsel 02.06.2006/703Serender Şairler Mah., 293 Ada, 2 Parsel 02.06.2006/703Taş Kemer Köprüler:I Nolu Kemer Köprü: Aşıklar Deresi Yalı Mah. İle 02.06.2006/703Yenipazar Mah. ArasındaII Nolu Kemer Köprü Şairler Mah., Şairler Deresi Üzerinde 02.06.2006/703(Serhat Çolak Köprüsü)MezarlıklarAşağı şairler ( Eskipazar ) Mezarlığı ) 20.12.90/.941Yukarı Şairler Mezarlığı 20.12.90/ 941Elmalı Köyü Mezarlığı 20.12.90/941Doğal Anıt(Ağaçlar):Çınar Ağacı Yenipazar Mah., Mehmet Akif Ersoy Meydanı 02.06.2006/70373 Ada, 1 ParselGÜNEYSU İLÇESİ :Dini Yapılar ;Aşağı Mah. Camii M.19.yy. Kiremit köyü 22.05.96/ 2499Kıbledağ Camii M.1862Kıble dağı KöyüHEMŞİN İLÇESİ :Dini Yapılar ;Düz Mahalle Camii M.1884YeniköyBaltacılı Camii M.1791Baltacı mam.Bilen Köyü camii 18 yy. -1894Bilen KöyAli Çelebi Camii Yaltkaya Köyü 10.05.2002/ 4416Sivil Mimari Örnekleri ;Tarakçı Konağı Konaklar Mah., 128 Ada, 54 Parsel 16.03.2006Memişoğlu Konağı Nurluca Köyü 16.12.93 / 1840Taşkemer köprüÇamlıtepeTaşkemer köprü Leventköyü 09.09.2003/4785182

ÇAMLIHEMŞİN İLÇESİ :DOĞAL SİT ;Ayder Doğal Sit alanı 27.06.92/ 14 04 - 31.10.1991/ 1185Fırtına Vadisi Doğal Sit Alanı 19.05.98 / 3148Askeri Yapılar ;Zil Kale (Arkeolojik Sit ) 19.05.1998/3148Hisarcık – Kale-i Balâ ( Arkeolojik Sit ) 19.05.1998/3148Sivil Mimari örnekleriTarakçıoğlu Konağı Konaklar Mah. 128 ada 54 parsel 16.03.2006 /Eski Okul Konaklar Mah. 02.11.2006/869Taş Kemer Köprüler ;8 Adet Taşkemer Köprü Fırtına Deresi- Hala Deresi 01. 12. 90 / 9112 Adet Taş Kemer Köprü Fırtına Deresi- Hala Deresi 20. 12. 90 / 9401 Adet Taş kemer Köprü Fırtına Deresi- Hala Deresi 20.11. 93 /18321 Adet Taş Kemer Köprü Çat Köyü Köprüsü 20.11. 93/ 1832I. Çamlıhemşin Köprüsü Fırtına Deresi 22.06.99 / 3391Marselevat Köprüsü 2 Adet Fırtına Deresi 23.123.2005/518PAZAR İLÇESİ :Askeri Yapılar ;Ciha Kalesi ( Arkeolojik Sit) 08.08.1995 / 2222Pazar Kız Kulesi Soğuksu Mah. 417ada, 1Parsel 03.08.2006/775Dini Yapılar ;Yüce Hisar Camii M.1799Sivil Mimari Örnekleri ;Hükümet KonağıHaluk Pirimoğlu Evi Ortayol Köyü 22.06.99 / 3387Taşkemer köprü l Suçatı Köyü 09.09.2003/4785Taşkemer köprü ll Suçatı Köyü 09.09.2003/4785FINDIKLI İLÇESİ :DOĞAL SİTIII. Derece doğal Sit Fındıklı Aksu Mah. Sahil Şeridi 28.07.2002/4515183

Dini Yapılar ;Fındıklı Merkez camii 18.yy. -1961Meyveli Camii M.1871Tepecik Köyü Camii 27.10.988/182Meyveli Köyü Camii 02.06.2004/5066Taşkemer Köprüler Çağlayan Köprüsü çağlayan 18.02.94/ 1901Sivil Mimari ÖrnekleriMustafa Hocaoğlu Evi Çağlayan 18.2.94/ 1901Hurşit Bey Evi 18.2.94 / 1901Galip Hacaloğlu Evi 09.11.1979 / A-2013Şevket Ataç Evi ve Serenderi Çağlayan 18.02 94 / 1901Fikret Ataç Evi ve Serenderi çağlayan 18.02.94/ 1901Dr. Kazım Osman Evi Aşağı Çağlayan 18.02.94 /1901Ali Hacaloğlu Evi ve Serenderi aşağı çağlayan 18.02.94 / 1901İhsan Oktay Evi ve Serenderi Yukarı Çağlayan 18.02.94 / 1901Vural Özkaya Evi ve Serenderi Aslandere Köyü 18.02.94 / 1901Hasan Basrı Orhon Evi Saat Köyü 18.02.94 / 1901Besim Tatar Evi ve serenderi Gülsü Köyü Kanca Mah. 18.02.94 /1901Yapı Merkez Mahallesi, Şahin tepesi, 26-30-Y pafta, 127 ada, 164 parsel08.10.2004/14Yapı Merkez Mahallesi,Seslitepe sok. 11 Mart cad. 26-30-P paft143 ada,38 parsel 08.10.2004/14Yapı Merkez mahallesi, Seslitepe sok.26-30- P pafta, 143 ada, 56 parsel08.10.2004/14Yapı Merkez mahallasi, 26-27-C pafta,163 ada,6 parsel 08.10.2004/14Yapı (Selender) Merkezmahallesi, 26-27-C pafta, 151 ada, 68 parsel 08.10.2004/14Ali Rıza Şiiman Evi Sulak Köyü 15.03.2006/544Cengiz Şişman Evi Sulak Köyü 15.03.2006/544Besim İncegümüş Evi Yaylacılar Köyü 15.03.2006/544MezarlıklarSümer Köyü Mezarlığı 18.02.94/ 1901KALKANDERE İLÇESİ :Sivil Mimari Örnekleri ;Hükümet Konağı3 Adet Taş kemer Köprü Merkez-Dağdibi 20.07.96 / 2575Merkez Taş Kemer Köprü 15.03.2006/545Dağ dibi Medrese Mahallesi Köprüsü 15.03.2006/545Medrese Kızıltoprak Mahallesi Köprüsü 15.03.2006/545Çağlayan Köyü Köprüsü 15.03.2006/545184

İKİZDERE İLÇESİ ;Dini Yapılar ;Hacı Şeyh Camii M.1887 Güneyce 22.03.90 / 627Keler Camii( Cayalım evi üstü Güneyce yolu)Şimşirli camii ve külliyesi M.1853-1857Taş Kemer köprüler ;Taş Kemer Köprü Diktaş Köyü 13.07.91/ 1097Taş Kemer Köprü Güneyce Merkez 22.06.99 / 3390Taş Kemer Köprü Dereköy 29.05.2000/ 3788Taş Kemer Köprü İlçe Merkezi 15.03.2006/545Taş Kemer Köprü Dağdibi, Medrese Mah. 15.03.2006/545Taş Kemer Köprü Medrese-Kızıltoprak Mah. 15.03.2006/545Taş Kemer Köprü Çağlayan Köyü 15.03.2006/545İYİDEREMezarlıklar :Alipaşa Köyü Mezarlığı 20.12.1990/ 941Erikli Liman Köyü Mezarlığı 20.12.1990/ 941Uzunkaya Köyü Mezarlığı 20.12.1990/ 941Çanakçeşme Köyü Mezarlğı 20.12.1990/ 941Fethiye Mahalle Mezarlığı 20.12.1990/RİZE MÜZESİNDE BULUNAN ESERLERARKEOLOJİK ESERLERRize Müzesi’nde 76 Arkeolojik Eser yer almaktadır. Bu arkeolojik eserlerin çoğuTokat Müzesi’nden Rize Müzesine devredilmiştir. Bunun dışında Artvin İlinden ve Rizeİli, Çamlıhemşin İlçesinde bulunmuş olan iki adet eserde yer almaktadır.Arkeolojik eserler arasında koç heykeli, küçük heykeller, masklar,gözyaşı şişeleri,mühürler, obsidyen parçaları, kandil, baltalar, ok uçları, süs parçaları, cam ve mermerbilezikler gibi eserler yer almaktadır.SİKKELERRize Müzesi’nde 594 adet sikke bulunmaktadır.Bu sikkelerin Çoğu TokatMüzesi’nden Müzemize devredilmiştir. Bunların dışında Artvin’in Arhavi İlçesi’ndebulunan Bizans Dönemine ait definede bulunmaktadır.Grek, Roma ,Helenistik, Bizans, İslami Dönem ve Osmanlı Dönemlerine aitsikkeler sergilenmektedir. Bu sikkeler bakır ve gümüşten yapılmıştır.185

ETNOGRAFİK ESERLERRize Müzesi’nde 1128 etnografik eser bulunmaktadır. Rize müzesinde yer alanetnografik eserlerin çoğunluğu Müzenın kuruluş tarihi olan 1998 yılında Ankara’dabulunan iki büyük müzeden Müzemize gelmiştir. Bu müzeler Anadolu medeniyetleriMüzesi ve Ankara Etnografya Müzesi’dir. Bunun haricinde yörede toplanan çeşitli eserlerve satın alma yoluyla alınan eserler de bulunmaktadır. Etnografik eserler arasında elyazması Kuran-i Kerimler, gümüş takılar, tüfekler, kılıçlar, mutfak eşyaları, yöresel kadınkıyafetleri, yöresel enstrümanlar Rize bezi dokuma tezgahı ve Rize bezi örnekleribulunmaktadır.MÜZEDE SERGİLENEN ESERLERETNOĞRAFİK ESERLER: Gümüş takılar , elyazması Kuranlar eskitabancalar,tüfekler,kılıçlar yöresel kıyafetler, elde dokuma Rize Bezleri, halılar mutfakeşyaları (ibrikler, su kapları)SİKKELER: Grek ( Eski Yunan) Roma , Helenistik, Bizans İslami Dönem, OsmanlıDönemi paralarıARKEOLOJİK ESERLER: Göz yaşı şişeleri, bilezikler, haçlar, mezar stelleri, mühürler,testile, kandil, küpeler, heykelcik başlarıG.2.TURİZM ÇEŞİTLERİTREKKİNGDinlenmek, spor yapmak ve stres atmak amacıyla doğa içinde bireysel olarak yadagruplar halinde yürümek anlamına gelen trekking için ilimiz bütün köy ve yaylalarındagerekli doğal ortam mevcuttur.DAĞCILIKKayalık ve buzlu zeminlerde doğal ve yapay tırmanma tekniklerini uygulayarak,görkemli dağ doruklarına ulaşmak anlamına gelen dağcılık için ilimizde çok önemli birpotansiyel bulunmaktadır. İlimizin güney sınırını teşkil eden Doğu Karadeniz Dağlarınınönemli zirvelerinden Kaçkar Dağı (3932m), Verçenik Dağı (3710m), Balat Dağı (3562m)ve Altıparmak Dağı (3492m) yükseltileriyle ilimiz sınırları içerisinde kalırlar. Bu zirvelereulaşan güzergahların flora ve fauna açısından zengin oluşu, coşkun akan dereleri ve buzulgöllerinin sıklığı son yıllarda yerli ve yabancı dağcıların ilgisini bu yöreye çekmektedir.Yayla Turizmiİlimizin iç kesimlerinde, zengin orman dokusu civarında yer alan yaylalardamevcut altyapıyı kullanarak yapılabilecek fazla yatırım gerektirmeyen bir turizm çeşididir.Bu aktivite için gerekli potansiyel tüm yaylalarımızda mevcut olup, halen Ayder, Anzer,Çad, Elevit gibi yaylalarımızda yapılmaktadır.Rize’nin güneyindeki Kaçkar Dağları ile yüksek dağların eteklerinde birbiriylebağlantılı bir çok güzel yayla vardır. Bütün bu yaylalar yaz mevsiminde insanlarla doluptaşar. Olağanüstü güzellikteki bu yaylaların hemen hepsinde ot biçme şenlikleriyapılmaktadır.Bu şenliklere katılmak mümkün olduğu gibi yayla eteklerindeki yamaçlarda rehberlerlebirlikte doğa yürüyüşü olabilir.186

Yeşilin her tonunda doğanın farklı bir güzelliğini keşfedebileceğiniz yaylalar,Karadeniz Bölgesi için büyük bir turizm potansiyeli oluşturur. Kaçkar Dağları’nın eteklerinde,kalabalıktan uzak kalıp, doğanın eşsiz güzellikleriyle başbaşa kalmak için ideal çok sayıda yaylabulunmaktadır. Çağırankaya, Palovit, Elevit, Ovit, Amlakıt, Hodeçur, Samisdal, Pokut,Çat, Haçivanak, Karmik, Hemşin, Başyayla, Ortayayla, Verçenik, Avusor, Kaçkar, AşağıKavron, Yukarı Kavron, Hazindak, Çiçekli, Çaymaçakur, Sal, Varda, Gölyayla, Cimil,Hazindağ, Ambarlı, Çahperik, Kito, Karap, Kale, Gürmanuman, Varoş, Çermeşk, Dahter,Anzer, Aşağı Faso, Yukarı Faso, Aboruç, Tirevit, Hapıvanak, Davalı, Hodaçur, Balbaş,Başköy, Çamlık, Çat, Çaymakçur ve sayamadığımız birçok irili ufaklı yayla. Yayla hayatıHaziran ayının başından Eylül ayının ilk haftasına kadar sürüp giden üç aylık bir dönemikapsar. Yaylalar, insanların birbirini, bereketi simgeleyen gülsuyuyla ıslatması anlamınagelen ve coşkuyla kutlanan bağbozumu bayramı “vartavor” şenlikleriyle ünlüdür.Bisiklet TurizmiPotansiyel bir turizm alanı olan Kaçkar Dağları, dağ bisikleti faaliyeti için deimkânlar sunar. Türkiye Çevre Koruma ve Yeşillendirme Kurumu’nun Kaçkarlar’da DağAlanları Yönetimi (DAY) adlı çalışması çerçevesinde bisiklet geçiş rotalarına yönelikçalışmalar da yürütülmektedir.Kamp ve Karavan TurizmiRize yaylaları, temiz hava ve güzel manzaraları nedeniyle kampçıların sıklıklatercih ettikleri yerlerdir. Kaçkar Dağları Milli Parkı’nda ise kamp ve karavan turizmi içinözel olanaklar bulunmaktadır.Sportif Olta BalıkçılığıHemen her deresinde ve gölünde alabalık avı yapmak mümkün olan Rize’de, yaylalararasındaki krater gölleri ve akarsular manzaralarıyla da göz doldurur.Kongre Turizmiİlimizde bir adet 4 yıldızlı otel bulunmaktadır. Ancak bu turizmetkinliğinden yeterince yararlanabilmek için 5 yıldızlı otele ihtiyaç duyulmakta olup, bukonuda çalışmalar devam etmektedir.Kış SporlarıKaçkarlar ve İkizdere-Çamlık “KIŞ SPORLARI” açısından da üzerinde durulmasıgereken yerlerdir. Bu bölgelerde kayak yapılabilmesi için gerekli altyapı çalışmaları devametmektedir.Ülkemizde yalnızca Kaçkar Dağlarında yapılmaktadır. Bu aktiviteyi gerçekleştirenturizm grupları Ayder’de ikamet etmektedirler.Ayder her türlü kış turizmi yapılabilecek potansiyele sahiptir. Ülkemizde ilk defabu yıl (2005) Şubat-Mart aylarında Kaçkar Dağlarında düzenlenen HELISKİ Kayak Sporubölgeyi kayakçıların ilgi odağı haline getirmiştir.Yamaç Paraşütüİlin birçok yaylası, yamaç paraşütü yapmaya elverişli doğal yapıya sahiptir.Özellikle İkizdere İlçesi’nin Anzer Yaylası ile Çamlıhemşin İlçesi’nin Pokut Yaylasıyamaç paraşütü için en uygun yerlerdir.Akarsu Turizmi (Rafting – Kanoculuk)Kaçkar Dağları, hızlı akışlı akarsuların kaynağıdır. Bunların en önemlileri FırtınaDeresi, Taşlıdere, İkizdere, Karadere ve İyidere’dir. Bu derelerde akarsu sporları (kanorafting)için gerekli debi rejim miktarı yeterlidir.Bu akarsularımızda ulusal rafting gösterileri ve 2004 yılı ulusal rafting şampiyonasıgerçekleştirilmiştir. Bu akarsular dışında küçük büyük birçok dere mevcuttur.187

Trekking (Dağ ve Doğa Yürüyüşü)Dinlenmek, spor yapmak ve stres atmak amacıyla bireysel yada gruplarhalinde doğa içinde yürümektir. İlimizin güneyindeki dağlık alanların eteklerinde bulunanyaylaların hemen hemen tamamında bütün yıl rehberlerle birlikte bu turizm etkinliğinekatılarak Rize doğasının ve güzelliğinin macerasını yaşamak mümkündür.Alp-Himalaya kıvrım kuşağı üzerinde yer alan Rize ve çevresindeki dağ vesıradağlar, flora ve faunasıyla çok zengin olması nedeniyle dağ-doğa yürüyüşçülerininilgisini çeker. Hazindağ-Samistal arasındaki patika, bölgenin en keyifli yürüyüşrotalarındandır. Samistal 2450 m’lik rakımıyla bölgenin en yüksek yaylasıdır.Geniş ölçüde çıplak ve tamamen kayalık zirveler ile bunların arasındaki keskinsırtların yamaçları tırmanış için uygundur. Rize topraklarının en yüksek noktası olanKaçkar Tepesi (3932 m) ile Verçenik Tepesi (3711 m), Vacakar Dağı (3458 m),Çaymakçur Tepesi (2250 m), Gudashevsivrisi Tepesi (3406 m), Koyunsokağı Tepesi (3342m), Marsis Tepesi (3334 m) ve Aşağı Karataş Tepesi (3322 m) bu zirvelerden bazılarıdır.Rize ve Hopa arasında yer alan Kaçkar Sıradağları, uzun yıllardır dağcıların sıklıklatırmandıkları efsanevi güzellikteki yükseltilerdir. Altıparmak (3480 m), Kavron (2300 m.) veVerçenik (3711 m.) dağcılık sporları (özellikle tırmanış) için çok elverişlidir. Güneyrotasından çıkışı kolay olan Kaçarlar’ı her yıl yüzlerce dağcı ziyaret etmektedir. Tırmanışesnasında, eğer sis yoksa Doğu Karadeniz Dağları’nın muhteşem görüntüsüizlenebilmektedir. Kuzey rotasını ise daha çok deneyimli dağcılar tercih ederler.1. Kış SporlarıDağ ve Kış Sporları (Kayak Vb.) Turizm Parkur Alanları- Kaçkar Dağlarında dağ ve kış sporları (Kayak vb.) yapılabilecek doğal yapıyasahiptir.- Kaçkar Zirvesinden –Yukarı Kavron Yaylası kayak parkuru yaklaşık 15-20 km.- Kemerli Kaçkar Dağı-Avusor Yaylası,- Altıparmak Dağı-Boğazyurdu,- Amlakit Yaylası-Demir Dağı- Ambarlık Yaylası,- İkizdere Anzer –Çiçekli YaylasıHeliski Kayak SporuDünyada 15-20 senelik bir geçmişi olan heliski, İsviçre’nin Alplerinde,Himalayalarda ve Kanada dağlarında yapılırken 2004 yılında Ülkemizde ilk defa KaçkarDağlarında gerçekleştirilmiştir. İsviçreli bir firma ile Moris Turizm Seyahat Acentesinceortaklaşa düzenlenen Heliski Sporu , Avrupalı kayak tutkunları için Kaçkar dağlarına turlardüzenlemeye başladı. Rize’nin Çamlıhemşin ilçesine bağlı Ayder Yaylası’nda konaklayankayakçılar özel eğitimli yabancı pilotların kontrolündeki İsviçre’den getirilen, zor şartlaraltında iniş kalkış yapabilen helikopterle Kaçkar dağlarının sarp tepelerine çıkarılıyor.Kayakçılar zirvelerden dağların eteklerine doğru serbest stilde iniş gerçekleştiriyor.Yalnızca profesyonel kayakçılar tarafından yapılabilen bu spor, özel ekipman ve ihtisasgerektiriyor. .Her yıl Ocak-Nisan aylarında yapılan HELİSKİ kayak sporu bölge ekonomisinegirdi sağlamaya başladı. Ayder Yaylası’nın kış aylarında kapalı bulunan yolları açıldı,kışları faaliyet gösteremeyen konaklama tesislerinden bir kısmı kışın da hizmet vermeye188

aşladı. Ayrıca daha önce 1 adet helikopter kullanılırken 2007 yılında gerçekleştirilecekHeliski kayak sporunda 4 adet helikopter kullanılması planlanmaktadır.Kayak Turizm Merkezi Yapılabilecek Alanlarİlimiz İkizdere İlçesi Ovit Dağı yaz aylarında flora ve faunası yerli ve yabancıturistlerin dikkatini çekmektedir. Kış aylarında karın yoğun olarak bu bölgeye düşmesi vekalkış süresinin uzunluğu kış ve kayak turizmi için ideal bir ortam oluşturmaktadır.Ovit Dağının Kayak Turizm Merkezi yapılması için çalışmalar başlatılmış,Bakanlığımızdan teknik elemanların bölgeyi incelemek üzere görevlendirilmeleriistenmiştir. Ayrıca bölge hazine arazisi olup, devletin tasarrufu altındadır.2. Yamaç ParaşütüYamaç paraşütü fazla yaygın olmamakla birlikte ;a)- Çamlıhemşin İlçesi Pokut ve Hazindağ,b)- İkizdere İlçesi Ballıköy ve Meşeköyparkurlarında bu spor yapılmaktadır.YÖRESEL YEMEKLERİMİZ(RİZE MUTFAĞI)Mısır EkmeğiÇorbalarKorkota Çorbası veya Ayran ÇorbasıFasulye (Lobya) ÇorbasıHopi ve Hupi ÇorbasıKabak Çorbası'Arpa ÇorbasıSebze YemekleriFasulye TavalisiTurşu Kavurma ve Turşu TavalisiPazı Tavalisi veya KavurmasıTorhisli Tavalisi-Pazı DolmasıLahana DolmasıLahana HaşlamasıEzme Lahana veya Vurma LahanaLahana RohtikosuIsırgan YemeğiHamsi İle Yapılan Yöresel YemeklerHamsikoli (Hamsili Ekmek)189

Hamsi ÇığırfasıHamsili PilavPlakide veya Kiremitte HamsiHamsi KöfteUnlu Tava YemekleriMuhlamaHoşmerHaşılÇılbırÇumurPekmezle Yapılan Unlu YemeklerTermoniEkşoşiPekmezli Asudaİlimizin batı istikametinde, şehir merkezine 70 km. mesafede Trabzon Havalimanıyer almaktadır. Uluslararası hava trafiğine açık bu limandan yurt içi ve yurt dışınakarşılıklı düzenli seferler tertip edilmektedir.b- KarayoluDoğu Karadeniz şeridi üzerinde yer alan Rize; Trabzon-Samsun ile batıya, SarpSınır Kapısı ile B.D.T. ülkelerine yine Hopa-Artvin ile güney doğuya ve İran’a bağlanır.İlin güneyini kuşatan yüksek dağlar Ovit geçidi ile güneye geçmeye imkan tanır. Ulusalkarayolu ağına bağlı bu yollar bütün illerle ulaşımı sağlar. İle bağlı ilçe, belde ve köyyollarının büyük bir bölümü asfalt ya da beton olup yılın her mevsiminde ulaşıma açıktır.DenizyoluYaz mevsiminde İstanbul’dan yapılan feribot seferleri Rize’ye kadar uzanmaktadır.Haftada bir düzenlenen feribot sırası ile Sinop-Samsun-Trabzon Limanlarına uğrayarak 48saatlik bir süre sonrasında ilimize ulaşmaktadır.Havayoluİlimizin bati istikametinde, şehir merkezine 70 km. mesafede Trabzon Havalimanıyer almaktadır. Uluslar arası hava trafiğine açık bu limandan yurt içi ve yurt dışınakarşılıklı düzenli seferler tertip edilmektedir. Bu nedenle ulaşımını havayolu ilegerçekleştirmek isteyenler bu imkandan yararlanabilmektedir.KarayoluDoğu Karadeniz şeridi üzerinde yer alan Rize; Trabzon-Samsun ile batıya, SarpSınır Kapısı ile B.D.T. ülkelerine yine Hopa-Artvin ile güney doğuya ve İran’a bağlanır.İlin güneyini kuşatan yüksek dağlar Ovit geçidi ile güneye geçmeye imkan tanır. Ulusalkarayolu ağına bağlı bu yollar bütün illerle ulaşımı sağlar.İle bağlı ilçe, belde ve köy yollarının tamamına yakını asfalt yada beton olup yılınher mevsiminde ulaşıma açıktır.190

DenizyoluYaz mevsiminde İstanbul’dan yapılan feribot seferleri Rize’ye kadar uzanmaktadır.Böylece Rize iline denizyolu ile gelmek isteyenler bu yönde hizmet sunulmaktadır.G.3.TURİSTİK ALTYAPIRİZE İLİBELEDİYE BELGELİ KONAKLAMA TESİS KAPASİTELERİBulunduğu Yer Tesis Sayısı Oda sayısı Yatak SayısıRize Merkez 21 526 1002Çamlıhemşin 25 370 866Çayeli 3 54 135Pazar 3 60 118Ardeşen 1 20 40Fındıklı 3 55 70İkizdere 3 60 139TOPLAM 59 1145 2370İŞLETME BELGELİ OTELLERTESİS SAYISI ODA SAYISI YATAK SAYISI9 405 846YATIRIM BELGELİ OTELLERTESİS SAYISI ODA SAYISI YATAK SAYISI7 487 1044İşletme Belgeli Lokanta 1İşletme Belgeli Kaplıca 1Yatırım Belgeli Lokanta 1Yatırım Belgeli Günübirlik 1RİZE KONAKLAMA TESİSLERİOtel Adı Sınıfı Oda Yatak AdresDedeman Otel **** 82 166 Alipaşa Köyü/RİZEÇavuşoğlu Otel **** 84 176 Eskipazar Mah.Hopa Mevkii ÇAYELİAsnur Otel *** 72 156 Cumhuriyet Cad./RİZEMemişoğlu Otel *** 30 60 Sahil Cad.FINDIKLI/RİZEKeleş Otel ** 28 56 Tophane Mah./RİZEKaçkar Otel ** 29 64 Cumhuriyet Cad./RİZEBeşikçi Otel ** 29 58 Tophane Mh.Cum. Cad.RİZEYeni Milano Otel ** 31 58 Yeniköy Mh.Cumh.Cad.RİZEOkutur Otel ** 20 52 Tophane Mah. RİZEGreen Ayder Hotel 82 170 Deniz Mah. ARDEŞENÇamlık Motel 55 120 Çamlık Mevkii İKİZDEREVesile Otel 11 22 Ayder - ÇAMLIHEMŞİNHaşimoğlu Otel 58 150 Ayder - ÇAMLIHEMŞİNSis Otel 37 90 Ayder - ÇAMLIHEMŞİNYeşil Vadi Otel 23 50 Ayder - ÇAMLIHEMŞİNKoru Otel 15 30 Ayder - ÇAMLIHEMŞİNKervan Saray Otel 15 35 Ayder - ÇAMLIHEMŞİNPirikoğlu Otel 12 29 Ayder - ÇAMLIHEMŞİNCihan Otel 11 29 Ayder - ÇAMLIHEMŞİN191

Çağlayan Otel 15 30 Ayder - ÇAMLIHEMŞİNÇayeli Pansiyon 32 56 Cengiz Topel Cad.ÇAYELİNehirim Pansiyon 12 24 Ayder -ÇAMLIHEMŞİNKuşpuni Pansiyon 15 30 Ayder - ÇAMLIHEMŞİNZirve Ahşap Pansiyon 10 26 Ayder - ÇAMLIHEMŞİNSerender Pansiyon 12 30 Ayder - ÇAMLIHEMŞİNAhşap Pansiyon 16 36 Ayder - ÇAMLIHEMŞİNKöksal Pansiyon 8 26 Ayder - ÇAMLIHEMŞİNLiligum Pansiyon 11 25 Ayder - ÇAMLIHEMŞİNAltıparmak Pansiyon 18 44 Ayder - ÇAMLIHEMŞİNÜçhanlar Pansiyon 9 15 Ayder - ÇAMLIHEMŞİNFora Pansiyon 8 18 Ayder - ÇAMLIHEMŞİNDoğa Harikası Pansiyon 15 28 Ayder - ÇAMLIHEMŞİNInka (Apart) Pansiyon 10 20 Ayder - ÇAMLIHEMŞİNŞahin Pansiyon 5 10 Y. Kavron Yaylası Ç.HEMŞİNPokut Pansiyon 10 Pokut Yaylası Ç.HEMŞİNKoçira PansiyonKito Yaylası HEMŞİNFırtına Pansiyon 7 21 Şenyuva Köyü Ç.HEMŞİNSalmacera Pansiyon 7 14 Sal Yaylası Ç.HEMŞİNTESİS ADIAyder KaplıcasıAcenta AdıADRESADRESAyder Mevkii/ÇAMLIHEMŞİNGRUBURi-Tur Rizeliler Tur.Sey.Ac. A GRUBU Cumhuriyet Caddesi No :8 RİZEKunet Turizm Sey.Ac. A GRUBU Atatürk Cad.Cengiz İşhanı RİZEEdfa Turizm Sey.Ac (ŞUBE) A GRUBU Razıoğlu İşhanı 95/3 RİZEUlu Tur. Turizm Sey.Ac. (ŞUBE) A GRUBU Cumhuriyet Cad. No :111 RİZETürkü Turizm Sey Ac. A GRUBU İnönü Cad. No: 47 ÇAMLIHEMŞİNBelediye Sarayı Girişi RİZEÖz Sefer Turizm Sey.AcC GRUBU192

RİZE YEME-İÇME TESİSLERİ 18.07.2006TESİSİN ADIADRESHüsrev Restaurant Taşhane Mah. ÇAYELİYakamoz RestaurantSahil Yolu Üzeri Ordu Cad. RİZEDört Mevsim Restaurant Güneysu Karayolu Üzeri GÜNEYSULiman Lokantası Deniz Cad. RİZEBekiroğlu Restaurant Cumhuriyet Cad. RİZEHuzur Restaurant Cumhuriyet Cad. RİZEEvvel Zaman Cumhuriyet Cad. RİZEKardelen RestaurantÇiftekavak Mevkii - RİZEKemalin Yeri Dolgu Sahası Oto Park Arkası RİZEHalil’in Yeri Dolgu Sahası RİZEÖz Balık Lokantası Dolgu Sahası RİZEKonak LokantaEski Devlet Hastanesi Karşısı RİZEDağmaranDağsu (Dağbaşı Mah.) RİZEŞahin TepesiFatih Mah. Paşalar Caddesi RİZEEskitoğlu Alabalık Tesisleri Uzunkaya Köyü DEREPAZARILale Köfte SalonuHopa Caddesi ÇAYELİPınar Alabalık Tesisleri Çamlıhemşin Yolu Üzeri ARDEŞENOsmanlı Alabalık Lok. Çamlıhemşin Yolu Üzeri ARDEŞENDere Cafe Restaurant Ayder Yolu Üzeri ÇAMLIHEMŞİNYeşilvadi RestaurantÇamlıhemşinKardeşler RestaurantARDEŞENAyder Doğa Alabalık Tesisleri Ayder - ÇAMLIHEMŞİNAyder Sofrası Restaurant Ayder - ÇAMLIHEMŞİNGürgendibi Tesisleri Ayder - ÇAMLIHEMŞİNKalegon Tesisleri Ayder - ÇAMLIHEMŞİNNazlı Çiçek Restaurant Ayder - ÇAMLIHEMŞİNArde Som Palet Restaurant Ayder - ÇAMLIHEMŞİNDört Mevsim Restaurant Ayder - ÇAMLIHEMŞİNÇise Restaurant Ayder - ÇAMLIHEMŞİNYayla Yolu Kır Lokantası İkizdere Çıkışı -İKİZDEREKaynak : İl Turizm Müdürlüğü,2002193

G – 4 TURİST SAYISIOcak2006 YILI YABANCI TURİST DAĞILIMLARIŞubatMartNisanMayısMİLLİYETİTOPLAMAFGANİSTAN 37 3 20 1 0 61AFRİKA 7 7 24 0 0 38ALMANYA 35 104 108 165 153 419 520 714 299 74 2591AMERİKAN 2 62 66 169 176 345 460 799 148 78 2305ARABİSTAN 10 25 306 348 583 101 36 1409ARNAVUT 22 14 58 0 0 94AVUSTURYA 7 11 63 199 147 201 161 28 817AZERBEYCAN 77 102 101 138 110 447 860 981 667 342 3825BELÇİKA 23 58 84 40 131 207 264 168 33 1008BULGARİSTAN 2 35 1 23 62 62 15 16 216ÇEK CUMH. 8 27 55 52 3 3 148DANİMARKA 9 6 89 44 106 148 197 103 28 730DUBAİ 6 1 9 13 19 17 0 65ERMENİSTAN 2 1 24 74 54 6 2 163FİLİPİNLER 2 6 35 55 87 54 0 239FİNLANDYA 34 3 7 46 77 105 52 6 330FRANSA 37 30 31 84 105 108 230 331 191 39 1186G.KORE 4 36 126 39 92 177 214 180 70 938GÜRCİSTAN 889 971 832 1244 1439 1815 1894 2706 2548 1550 15888HİNDİSTAN 1 19 16 20 0 0 56HOLLANDA 15 38 11 47 101 301 139 205 97 51 1005ISPANYA 5 2 38 102 113 50 25 335İNGİLTERE 33 19 7 69 127 313 437 617 213 100 1935İRAN 103 64 97 47 2 313İRLANDA 1 4 2 18 35 42 18 1 121İSRAİL 35 50 98 159 99 482 452 608 415 127 2525İSVEÇ 28 1 7 6 46 63 104 88 28 371İSVİÇRE 133 134 100 97 73 169 184 192 118 66 1266İTALYA 10 4 50 30 65 320 391 83 46 999JAPONYA 1 10 102 231 21 50 173 192 60 23 863K.K.T.C 2 9 116 454 664 328 65 1638KANADA 31 10 22 46 11 108 139 130 40 31 568KAZAKİSTAN 11 11 24 72 79 8 1 206KENYA 13 19 1 2 5 8 0 48KIRGIZİSTAN 21 24 18 53 22 77 87 120 42 11 475KUVEYT 3 8 5 67 74 74 37 1 269LÜBNAN 12 24 19 25 18 9 107LÜKSEMBURG 2 11 50 58 23 7 151MACARİSTAN 10 21 16 9 0 56MAKEDONYA 10 8 12 8 10 20 18 1 87MEKSİKA 30 14 12 0 56MISIR 30 14 20 19 9 92MOLDOVA 37 8 72 133 62 126 106 235 232 114 1125NORVEÇ 2 4 33 57 95 69 101 68 13 442ÖZBEKİSTAN 2 1 12 13 16 11 17 11 83PAKİSTAN 2 33 18 13 0 66POLONYA 57 80 74 80 58 166 179 179 180 65 1118ROMANYA 2 5 7 9 25 88 80 36 3 255RUSYA 126 129 95 227 187 314 249 386 572 253 2538SLOVENYA 1 2 22 25 29 8 0 87SURİYE 5 25 93 98 19 0 240TALYANT 2 7 3 20 36 32 7 107TAYVANT 7 1 0 8TUNUS 1 2 8 50 36 10 0 107TÜRKMENİSTAN 3 8 21 29 31 2 0 94UKRAYNA 9 30 28 64 65 80 119 137 107 71 710YENİ ZELLANDA 1 21 10 31 24 1 1 89YUGOSTLAVYA 1 3 12 10 44 70 4 0 144YUNANİSTAN 7 7 9 26 5 132 82 14 3 285TOPLAM 1583 1887 1940 3581 3239 7202 9591 12837 7.781 3.450GENEL TOPLAM 53.091HaziranTemmuzAğustosEylülEkimKasımAralıkKaynak : İl Turizm Müdürlüğü,2006194

G.5.TURİZM EKONOMİSİ:G-6 TURİZM VE ÇEVRE İLİŞKİSİRize Turizmi Türkiye’nin son yirmi yıl içindeki gösterdiği gelişmeye paralelolarak bir atılım içine girmiştir. Türkiye’de sahil, deniz, güneş ekseninde yaşanan kitleturizmi, yeni bir anlayışla alternatif turizme yönelmiştir. Bu turizm türünde doğa-çevre vekültür anlayışı ön plana çıkmıştır. Bu yeni tür turizm arayışını gerçekleştirileceğibölgelerden biri de Rize olacaktır.Rize’nin doğal güzelliklerinin, tarihi ve kültürelyapısının temiz bir çevre içinde değerlendirilmesi gereklidir. Alternatif turizme hazırlananRize’nin bu anlamda bir çok eksiği vardır.İyidere İlçesi’nden başlayan ve doğudaki son ilçesi olan ve Fındıklı ilçesi’neuzanan sahil boyu hattı Rize turizminin vitrini durumundadır. Bu hat boyunca uzanankıyısının ve denizinin Rize Limanı ve balıkçı barınaklarının tertipli ve düzenli ve sonderecede temiz olması gereklidir.Kısa süreli de olsa bu hattan gelip geçen insanlarındikkatleri temizlik üzerine olacaktır. Bu temizliği sağlamak için sahil boyunca sıralananilçe ve belde belediyelerinin yapacakları işler çoktur. “Çöp problemi” en büyükproblemdir. Çöpler hala ortalığa dökülmektedir. Bu, çözüm bekleyen birinci problemdir.Yerleşim yerlerindeki yeme-içme tesislerinde temizlik, tertip, düzen ve sağlıklı ortamlarıdaha da iyileştirmek diğer problemlerin devamlı kontrol edilmesinde yarar vardır. Kentmerkezlerindeki çarpık yapılaşma bir diğer problemdir.Görüntü estetiği bakımından çözümüretilmesinde yarar vardır. Evsel atıklar ile özel çay fabrikalarının çay çöpü, kömür vs.atıkları da derelere dökülmektedir. Bunların çevreye verdiği zarar açıkça görülmektedir.Bu problemin de çözülmesi gerekmektedir. Büyük apartmanların ve çay fabrikalarınınbacalarına mutlaka hava filtresi takılmalıdır. Yeni yapılan balıkçı barınaklarındaki salaşyapılar güzelleştirilmelidir şehir merkezlerindeki park ve bahçeler görüntü güzelliğibakımından yeni bir anlayışla düzenlenmelidir.Sahil yoluna dik olarak çıkan Fırtına Vadisi ile İyidere-Ovit Vadisi ve bunlaraparalel olarak uzanan diğer küçük vadiler, turizm - çevre açısından yeni bir değerlendirmeile alınmalıdır. Çöp problemi, bu vadilerde de vardır. İlgili belediyeler burada da çöpkonusunu çözememişlerdir. Evlerin kanalizasyonları çoğu yerde küçük ırmaklarakarışmaktadır. Fırtına vadisi, I derecede doğal sit alanıdır. Kaçkar Dağları’nı içine alanbölümü ise milli parktır. Rize turizminde öne çıkan ve Türkiye’de en çok tanınan alanburasıdır. Tertip, düzen, çevre sağlığı bakımından eksikler çoktur, bir an öncegiderilmelidir. Görüntü güzelliği ön plana çıkmalıdır. Milli park alanı içinde turizmin enduyarlı olması gerektiği eko-turizm etkinlikleri bu alanlarda yapılacaktır. Sağlık, çevre,koruma bilinci bu yöremizde en üst noktaya çıkmalıdır. Çevre insanları, bu bilince ulaşmakiçin eğitilmelidirler.İyidere-Ovit Dağı Vadisi Rize’nin Ayder yöresine alternatifidir. Burada KaplıcaKöyü’nde yeni bir kaplıca merkezi aktif duruma gelecektir. Çevre belediyeleri bu yolüzerinde çevre ve turizme yönelik planlama çalışmalarını yapmak durumundadır.Rize’yegelen ziyaretçilerin çoğu yeni düzenlenen duble yolda Rize’ye gelmektedir. AyrıcaTrabzon’daki havaalanı da kullanılmaktadır. Bu iki yolun yanında Rize limanı ile balıkçıbarınaklarının yeniden tanzim edilmesiyle birlikte deniz ulaşımının da sağlanabilecek Rizebu yolları da kullanarak yat turizmine ve uluslar arası kruvaziye turizmine açılabilecektir.195

YARARLANILAN KAYNAKLAR1-İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, 20063- Planlama ve Koordinasyon Müdürlüğü,2006196

(H) TARIM VE HAYVANCILIKH.1.GENEL TARIMSAL YAPIİlimiz nüfus yoğunluğu bakımından Türkiye’nin yoğun illeri arasında yer almasınarağmen, tarıma elverişli alanlar bölgenin coğrafi yapısı nedeniyle kısıtlı olup, bu miktar54293 hektardır. Mevcut arazinin % 92’sin de çay tarımı yapılmaktadır.Çay bahçelerinindağılımına baktığımızda üreticilerimizin % 90 ‘na, kişi başına 3000 m²’ den az çay bahçesidüşmektedir. Bu ise üretici ailelerini geçimini sağlamaktan uzaktır.İlimizde ekonomikolarak geçinemeyen aileler geçimlerini sağlayabilmek için göç etmektedirler. Bu durumson nüfus sayımında da açıkça görülmektedir.Göçü önlemek için uygun yerlerde çayınyerine daha az alandan daha çok gelir getirecek ürünler düşünmemiz gerekmektedir.Çünkü ilimizin topoğrafik yapısı çay alanlarının tamamında bir değişikliğe gidilmesineuygun değildir.Tarım il Müdürlüğü olarak yaptığımız çalışmalarda özellikle sahilden 1000 metreşeridine kadar olan arazilerimizin uygun kısımlarında kivi yetiştiriciliğinin iyi sonuçverdiğini tespit etmiş durumdayız. Belli rakımlara kadar Kokulu üzüm (izabella),böğürtlen,ahududu, Bodur elma, çilek vs., ayrıca belli rakımın üzerinde de yaban mersini(likapa) çeşitleri yetiştirilebilmektedir. Böylece çaya göre birim alandan daha fazla gelirgetirecek olan kivinin ilimizde yaygınlaştırılarak ilimizin ekonomik refah seviyesinekatkıda bulunulması sağlanmalıdır.Çay Bahçelerinden Bir Görünüm197

Çay Toplayan Yöre KadınlarıTablo H – 1 Arazi Varlığı ve Kullanma Biçimi.2000 yılı nüfus sayımına göre ilimizin toplam nüfusu 365.938’dır. İlimiz nüfusunun% 43.9’unu oluşturan 160.693 kişi bucak ve köy, % 56.1’ini oluşturan 205.245 kişi iseşehirde yaşamaktadır. Köylü nüfusunun 1/ 3’tarımla uğraşmaktadır. Tarımda çalışannüfusun % 90’nını ise kadınlar oluşturmaktadır.H.2. TARIMSAL ÜRETİMH.2.1. Bitkisel Üretimİlimizde tarım arazilerinin % 92.5’inde çay tarımı yapılıyor olmasından dolayı bitkiselüretim çeşitlilik göstermemektedir.H.2.1.1. Tarla Bitkileri279D-İlçelere Göre Tarla Ürünleri (YumruBitkiler ve Yem Bitkileri) [Tarım İl Md.]2005Soğan(kuru) PatatesEkiliş Ekiliş Üretim Verim(da) (da) (ton) (kg/dekar)Toplam 1.752 2.568,6MERKEZARDEŞEN 120 180 1500ÇAMLIHEMŞİN 80 85 1200ÇAYELİDEREPAZARIİLÇEFINDIKLIGÜNEYSU 4 5,6 1400HEMŞİN 20 10 500İKİZDERE 1.500 2.250 1500İYİDERE 15 21 1400KALKANDEREPAZAR 13 17 1400198HayvanPancarıEkiliş(da)

H.2.1.1.1. BuğdaygillerArpaÇavdar MısırEkiliş Üretim Verim Ekiliş Ekiliş Üretim Verim(da) (ton) (kg/dekar) (da) (da) (ton) (kg/dekar)Toplam 51 5,4 6.410 1.827MERKEZ 1.000 300 300ARDEŞEN 50 5 100 1.250 375 300ÇAMLIHEMŞİNÇAYELİ 35 13 360DEREPAZARI 30 9 300İLÇEFINDIKLI 1500 375 250GÜNEYSU 300 90 300HEMŞİN 1 0,4 400 100 15 150İKİZDERE 1700 500 310İYİDERE 100 30 300KALKANDERE 75 18 250PAZAR 320 102 320H.2.1.1.2. BaklagillerH.2.1.1.3. Yem Bitkileriİlimizde yem bitkisi üretilmemektedir.H.2.1.1.4. Endüstriyel Bitkilerİlimizde endüstriyel bikri üretimi yapılmamaktadır.H.2.1.2. Bahçe Bitkileri199

Likapa200

2.1.2.1. Meyve Üretimi282D-İlçelere Göre Meyve Ürünleri (Üzümsü Meyveler) [Tarım İl Md.]2005Kivi Dut İncir Trabzon Hurması ÜzümAğaç Sayısı Ağaç Sayısı Ağaç Sayısı Ağaç SayısıÜretim(ton)KapladığAlan(Ha)MeyveverenyaştaÜretim(ton)MeyveVerenYaştaMeyveVermeyenYaştaÜretim(ton)MeyveVerenYaştaMeyveVermeyenYaştaÜretim(ton)MeyveVerenYaştaMeyveVermeyenYaştaÜretim(ton)MeyveVerenYaştaMeyveVermeyenYaşta1.517 188,8 109 9.155 565 148 10.490 430 157 8.240 1.495 390,4 20.280 5.755MERKEZ 144 35 24 2.000 80 60 4.010 150 50 2.580 150ARDEŞEN 481 66 4 250 20 1.700 15 700 300 90 3.500 700ÇAMLIHEMŞİN 25 - 850ÇAYELİ 130 16 8 560 120 11 710 145 180 7.520 210DEREPAZARI 28 3 4 435 25 7 720 90FINDIKLI 460 40 16 1.100 100 24 1.600 150 50 2.000 500 8 4.000 250GÜNEYSU 12 - 400 19 1.550 50 23 1.550 100 2 130 50 2.050HEMŞİN 19 1,5 2 210 15 1 160 10İKİZDERE 11 2,3 15 1.560 80 20İYİDERE 16 2 3 250 25 5 270 5 10 550 100 0,4 20 180KALKANDERE 11 1 7 600 50 10 750 6 300 50 45PAZAR 180 22 7 640 20 5 450 15 6 550 160 10 1.080 320201

H.2.1.2.2. Sebze Üretimi280-Yıllara Göre Sebze Üretimi 2005RİZEBakla (Taze) (ton)Bamya (ton)Barbunya Fasulye (Taze) (ton) 730Bezelye (Taze) (ton) 25Dolmalık Biber (ton) 29Sivri - Çarliston Biber (ton) 34Dereotu (ton)Domates (ton) 73Enginar (ton)Fasulye (Taze) (ton)Havuç (ton)Hıyar (ton) 304,5Bal Kabak (ton) 345Sakız Kabak (ton)Ispanak (ton)Karnıbahar (ton)Karpuz (ton)Kavun (ton)Kereviz (ton)Kuşkonmaz (ton)Beyaz Lahana (ton)Kırmızı Lahana (ton)Kara (Yaprak) Lahana (ton) 804Göbekli Marul 10Kıvırcık Marul 11Maydanoz (ton) 18,8Nane (ton)Patlıcan (ton) 50Pazı (ton) 31Pırasa (ton)Roka (ton)Sarmısak (Taze) (ton) 1Semizotu (ton)Soğan (Taze) (ton) 63Tere (ton)Bayır Turp (ton)Kırmızı Turp (ton)Yerelması (ton)İL202

H.2.1.2.3. Süs BitkileriDışMekan(Adet)Kamelya 14.000İlek 300Bodur Karayemiş 500Mavi Ladin 150Açelya 500Mimoza 500Pinus Muga 500H.2.2. Hayvansal ÜretimH.2.2.1. Büyükbaş HayvancılıkDünya’da artan hayvansal ürün talebinin karşılanmasında yurdumuzun konumu, araziyapısı ve hayvancılık potansiyeli büyük avantajlar sağlamaktadır. Ancak, hayvan varlığıyönünden çok zengin olan ülkemizin, hayvan başına verim yönünden istenilen düzeydeolduğu söylenemez.Süt verimini artırabilmek için Holştayn, Montofon gibi kültür sütçü ırkları ileGüney Anadolu Kırmızısı gibi yerli sütçü ırklar tercih edilmelidir. Ancak bu ırklarda herhayvan mutlaka sütçüdür denilemez. Bir ineğin sütçü olup olmadığını anlamak için sütverimine bakmak gerekir. Genç ve sağmal olmayan hayvanlarda süt verimini kontrol etmeimkanı yoktur. Böyle sütçü ineklerin dıştan bakıldığı zaman bazı özellikleri göstermesigerekir. Bu özelliklere sütçülük karakterleri diyoruz.Bu sütçülük karakterlerini şöyle sıralayabiliriz;Sütçü ineklerde deri ince ve yumuşaktır,Boyun ince ve uzundur,Tüyler kısa ve parlaktır,Gözler parlak ve canlıdır,Hayvanlar zayıf yapılı ama kemikleri iyi gelişmiştir,Memeler büyük ve yumuşak olmalı, ancak büyüklük yere değecek kadarolmamalıdır,Meme uçları normal büyüklükte olmalı, gerek elle ve gerekse makineli sağımiçin uygun olmalıdır,Süt damarları belirgin, kıvrımlı ve geniş olmalıdır,Memenin karın duvarına bağlantısı kuvvetli olmalıdır,Fazla meme başı ve tıkalı meme başı olmamalıdır,203

HOLŞTAYN ( SİYAH ALACA)Resim :Holştayn İnekHolştayn, sütçü yönde yetiştirilen kültür sığır ırklarının en iri yapılılarındandır.Renk siyah beyaz alacadır. Amerika’dan gelenlerin süt yönü kuvvetlidir. Hollanda’dangelenlerin et yönü kuvvetlidir. Boyun bütün sütçü ırklarda olduğu gibi uzun, deri ince veyumuşaktır. Sağlam bir kemik yapısı vardır.Süt ve yağ verim düzeyleri yetiştirildikleri bölgenin coğrafik, ekonomik ve kültüreldurumuna göre değişebilir. Genellikle zengin çayır ve ılıman iklimde oldukça iyi bir verimdüzeyine ulaşır. Holştaynlar yılda ortalama 6.000-8.000 kg süt verirler ve sütteki yağ oranı%3.5-4 tür.MONTOFON ( ESMER )Resim 2: Karacabey MontofonuAnavatanı İsviçre’dir. Türkiye’de boz ırk sığırlarla yapılan melezlemelerleKaracabey Montofonu geliştirilmiştir. Rengi gümüş griden koyu esmere kadar değişir.Sırtta açık renk bir çizgi bulunur. Burun ucu, boynuz ucu, kuyruk ucu siyahtır.Çok irigövdelidirler. Hem süt verimi,hem et verimi çok yüksektir. Yıllık süt verimi 3.500-4.000kg’dır. Sütteki yağ oranı % 3,8 civarındadır.204

GÜNEY ANADOLU KIRMIZISIGüney Anadolu Kırmızısı Türkiye’nin süt verimi yüksek yerli bir ırkıdır. AkdenizBölgesi ile Güneydoğu Anadolu Bölgesinde yetiştirilir. Kirli sarıdan kırmızı tarçıniyekadar değişen renkler gösterirler.Süt verim süreleri kısa olup yedi ay kadar sağılırlar. Sağımın yapılabilmesi içinbuzağının emmesi yada hiç olmazsa ineğin yanında bulunması gereklidir. Bu nedenlemakineli sağıma uygun değillerdir. Süt verimleri yıllık ortalama 2.000-3.000 kg arasındadeğişir ve sütteki yağ oranı % 4 kadardır.Büyükbaş Hayvan SayısıSığırManda Deve Kültür Yerli Melez3.694 10.691 21.386İşletmeBüyüklüğüMelez1-5 baş 4176-10 baş 7911-25 baş 206TOPLAM 702BESİSIĞIRCILIĞIİŞLETMESAYISISÜT SIĞIRCILIĞI İŞLETME SAYISIİşletme Büyüklüğü Melez1-5 baş 21,0006-10 baş 1,00011-25 baş 30TOPLAM 22,030H.2.2.2. Küçükbaş HayvancılıkKÜÇÜKBAŞ HAYVANCILIKKOYUN IRKLARIMIZÜlkemiz doğal koşulları ve tarımın yapısı bakımından hayvancılık için uygundur. Ancak,kurak iklim, zayıf otlak durumu ve gerekse hayvanlara uygulanan bakım ve beslemeyetersizliği yüzünden sığır gibi büyükbaş hayvanlardan çok, koyun, keçi gibi küçükbaşhayvanlar daha fazla çoğalma şansı elde etmiştir.Ancak koyun ırklarının da bölgelere göre değiştiği görülür. Genel olarak Anadolu’nun içkısımlarında yağlı kuyruklular, denize yakın bölgelerde ince kuyruklular yaygındır.205

YERLİIRKLARKoyun varlığımızın %90' dan fazlasını yerli ırklar oluşturmaktadır. Bu koyunlar genellikleyağlı kuyruklulardır.Hayvan sayısı az olmamakla birlikte verimlerin düşüklüğü gerçektir.Çevre, bakım ve besleme şartlarının biraz düzeltilmesiyle yerli hayvanların neleryapabilecekleri de tam olarak ortaya konulmuş değildir. Bunu sağladığımız gün yerliırklarımızın da ne cevherlere sahip olduğuna şahit olup hayret edeceğiz.Hayvancılığı ileri ülke yetiştiricileri işe yerli ırklarının ıslahı ile başlamışlar ve bugünküyüksek verimli kültür ırklarını elde etmişlerdir.Bizim ülkemizde çok sayıda değişik ırk mevcut olduğundan daha şanslıyız unutmayalım.KUYRUK YAPISIKuyruk yapısı koyun ırklarının başlıca özelliklerindendir. Koyunlar yağlı veya incekuyruklu olurlar.Yağlı kuyruklu koyun ırklarımız Mor Karaman, Ak Karaman, Dağlıç, İvesidir. İncekuyruklu koyun ırklarımız ise, Kıvırcık, Sakız, Karayaka Ve Merinostur. Yağlı kuyruklukoyunlar ne kadar iyi beslenirse kuyrukları o kadar büyür. Koyun, yemin bol olduğudönemlerde kuyruğunda yağ depolar. Yemin yetersiz olduğu kış dönemlerinde bu yağıharcayarak yaşamını sürdürür.Bütün yerli koyun ırkları içerisinde, kuyruğu en büyük olan ırk Mor Karamandır.Şimdi yerli koyun ırklarını birer birer görelim, hangi bölgelerde yetişir, ne kadar et, nekadar süt, ne kadar yavru verir öğrenelim.MORKARAMANKOYUNUGenel olarak Doğu illerimizde, kısmen Kuzey Doğu ve Güneydoğu bölgelerimizdeözellikle Erzurum, Erzincan, Kars, Van, Bitlis, Bayburt taraflarında yetiştirilmektedir.Mor Karamanlar, Kızıl Karamanlar diye de bilinir ve vücut renkleri kızıldan mora kadardeğişmekle birlikte göz, ağız ve burun etrafı daha koyu renklidir. Baş, burun, karın altı vebacaklar çıplaktır. Yağlı kuyrukludur.Koyunlarımızın % 20’ lik kısmını Mor Karaman oluşturur.Anaç koyunlarda canlı ağırlık 50-60 kg, süt verimi 50-60 kg, kirli yapağı verimi 2-2,5 kgolup her 100 koyundan 95-105 kuzu alınmaktadır.Süt kesiminden sonra 3 aylık besleme ile 20-25 kg karkas verebilir.AKKARAMANKOYUNUTürkiye koyun varlığımızın yarısına yakınını ( % 44) bu ırk oluşturur.Batıda Eskişehir ve Kütahya’dan başlayarak, doğuda Sivas’a kadar, sahil bölgeleri dışında206

Orta Anadolu’da ve geçit bölgelerinde yetiştirilir.Akkaramanlar da vücut beyaz renkli yapağı ile örtülüdür. Ağız ,burun, göz çevresi, kulakve ayaklarda siyah lekelere rastlanır. Morkaraman gibi yağlı kuyrukludur. Zaten yapıolarak Morkaramana benzer.Anaç koyunlarda canlı ağırlık 40-45 kg, süt verimi 50-60 kg, kirli yapağı verimi 1,5-2kg’dır ve her 100 koyundan 100-110 kuzu alınmaktadır.Süt kesiminden sonra 3 aylık besleme ile 20-22 kg karkas verebilir.DAĞLIÇKOYUNUYetiştirildiği alan Sakarya nehrinden başlayıp, Ege bölgesinin kıyı illerine kadar uzanır.Vücut beyaz renkli, kaba karışık yapağı ile örtülüdür. Ağız, burun, göz etrafında veayaklarda siyah lekeler görülür. Erkekler helezoni boynuzlu, dişiler boynuzsuzdur. Kuyrukyağlı olup, kalp şeklindedir.Bu ırk Türkiye’de sayı olarak üçüncü sırada (%12) yer alır.Anaç koyunlarda; canlı ağırlık 35-40 kg, süt verimi 40-50 kg, kirli yapağı verimi 2-2,5 kg,kuzu verimi 100 koyunda 90-100 kuzudur.SAKIZKOYUNUAdını Sakız adasından almıştır. Türkiye’de en çok İzmir ilinde özellikle Çeşme ilçesindeyetiştirilir. Bu nedenle Çeşme koyunu olarak da adlandırılır.Vücut beyaz renkli, kaba-karışık yapağı ile örtülüdür. Baş ve bacaklarda siyah lekelervardır. Erkeklerde kuvvetli, kıvrımlı boynuzlar bulunur. Dişiler boynuzsuzdur. Sakızkoyunları uzun, yağsız kuyrukludurlar.Bir batında ikiz, üçüz veya daha fazla yavru verimi ile meşhurdur. Ancak vatanındanayrıldığında bu verim alınamamıştır.Anaç koyunlarda canlı ağırlık 40-45 kg, süt verimi 120-180 kg olup iyi bakım şartlarında250 kg’a kadar çıkmaktadır. Kuzu verimi yüksektir ve her 100 koyundan 180-200 kuzualınabilir.KIVIRCIKKOYUNUTrakya’da ve Marmara’nın güney doğusundaki illerde ve Ege bölgesinin bazı illerinde(Manisa, İzmir, Aydın) yetiştirilir.Vücut beyaz renklidir. Erkeklerde beyaz renkli kıvrımlı boynuzlar bulunur. Dişilerboynuzsuzdur. İnce uzun kuyruğu vardır.207

Türkiye’de sayı olarak 4. sırada yer almaktadır. Mevcut koyun varlığımızın %6’sınıoluştururlar.Anaç koyunlarda canlı ağırlık 40-42 kg, süt verimi 60-90 kg, kirli yapağı verimi 1,5 kg’dır.Her 100 koyundan 110-130 kuzu alınmaktadır.Kıvırcık ırkı et kalitesi yönünden Türkiye koyun ırkları içinde birinci sırayı alır. Sütkesiminden sonra iki aylık bir besleme ile 17-18 kg. karkas verebilirler.KARAYAKAKOYUNUKaradeniz kıyı şeridinde özellikle Sinop, Samsun, Ordu, Giresun ve Tokat illerindeyetiştirilir.Vücut beyaz renkli kaba yapağı ile örtülüdür. Baş, kulak ve bacaklarda siyah lekelererastlanabilir. Koçlarda kalın kıvrımlı boynuzlar ,dişilerde boynuzsuzluk hakimdir. Kuyrukyağsız, ince ve uzundur.Türkiye koyun varlığında %3,5’luk bir paya sahiptir.Anaç koyunlarda canlı ağırlık 35-40 kg, süt verimi 40-45 kg, kirli yapağı verimi 1,5-2kg’dır.Et lezzeti yönünden ikinci sırayı alır.İVESİKOYUNUAnavatanı ve yayılma sahası Fırat ve Dicle nehrinin dolaştığı Mezopotamya bölgesi olanİvesi koyunları; yurdumuzda Şanlıurfa, Gaziantep ve Hatay illerinde, daha çok Suriyesınırı boyunca alçak ve çöl karakteri gösteren ovalarda yetiştirilir.En önemli özelliği sütçü olması ve diğer sütçü ırkların aksine sürüler halindeyetiştirilmesidir.Koyun varlığımızın % 1,8 ’ ini oluştururlar.Baş ve bacaklar kahverengi, vücudu ise beyaz olan iki renkli bir koyundur. Kahverengibacakları tamamen beyaz olanlar da vardır. İvesiler yağlı kuyruklu koyunlardır.Koçlarıgenellikle boynuzlu, koyunlar boynuzsuzdur. Yapağısı kaba yapılıdır.Anaç koyunlarda canlı ağırlık 44-48 kg, süt verimi 90-155 kg, kirli yapağı verimi 2-3 kg,kuzu verimi ise düşüktür.Yerli ırk koyunlarımız bunlar. Bu yerli ırklar, yabancı ırklarla melezlenerek ıslahedilebilirler. Böylece, daha verimli koyunlar elde edilebiliyor. Şimdi ıslah edilmiş koyunırklarımızı ele alacağız.MERİNOSKOYUNUKoyunlarımızın yapağı verimini iyileştirmek üzere merinos melezlemesi yapılmıştır. Busayede et verimi de yükselmiştir. Melezleme hangi yerli ırk ile yapılırsa, ona göre isimverilmektedir.208

KaracabeyMerinosu:Marmara bölgesinde gelişti. Balıkesir ve Bursa çevrelerinde yetiştirilir. Bu bölgenin yerliırkı kıvırcıkların Alman Etçi Merinosları ile melezlenmesi sonucu elde edilmiştir.Yapağısı çok kalitelidir. Bir koyun 3,5-4 kilo yapağı verir.Et verimi de iyidir. Anaç koyunlarda canlı ağırlık 55-70 kg, süt verimi 50-55 kg olup, her100 koyundan 125-130 kuzu elde edilir.Vücut beyaz renklidir. Kuyruk ince ve uzundur. Koçların çok azında boynuz görülebilir.Koyunlar boynuzsuzdur.KonyaMerinosu(AnadoluMerinosu):Alman Etçi Merinosları ile Akkaraman koyunların melezlenmesi sonucu elde edilmişlerdir.Vücut beyaz renkli yapağı ile örtülüdür. Erkek ve dişiler genelde boynuzsuzdur. Kuyrukyağsız ince ve uzundur.Yapağı kalitesi, büyüme ve döl verimi bakımından kök aldığı Akkaraman ırkından önemliderecede üstündür.Anaç koyunlarda; canlı ağırlık 54-56 kg, süt verimi 40-50 kg, kirli yapağı verimi 3,6-3,8kg, ikiz doğum oranı ise % 30-40 civarındadır.MALYAKOYUNUMerinoslarla Akkaramanlar arasında diğer bir melezleme çalışmasıdır. Melezleme Malyatarım işletmesinde yapılmıştır.Yarım yağlı kuyruklu koyunlardır. Vücut beyazdır, baş ve bacaklarda siyah lekelerbulunabilir. Yapağı verim özellikleri bakımından Akkaramandan üstündür.Anaç koyunlarda canlı ağırlık ortalama 45-50 kg’ dır. Kirli yapağı verimi 2,4-2.8 kgarasında değişir.GÖKÇEADA(İMROZ)KOYUNUİmroz (Gökçeada) adası ve kısmen Çanakkale çevresinde yetiştirilir.Beyaz yapağılı , ince uzun kuyruklu, küçük cüsseli bir ırktır. Baş, kulak ve bacaklardasiyah lekeler bulunmaktadır. Koçlar genelde boynuzludur. Koyunlarda boynuz görülmez.Anaç koyunlarda canlı ağırlık 35-40 kg, süt verimi 50-60 kg’ dır.İyi bakım ve beslemeşartlarında 75-90 kg'a kadar çıkabilmektedir. Kirli yapağı verimi 2-2,5 kg dolayındadır.TUJKOYUNUTürkiye’nin kuzey doğu ,özellikle Kars, Ardahan ve Iğdır bölgelerinde yetiştirilmektedir.Anaç koyunlarda canlı ağırlık 38-42 kg , süt verimi 50-55 kg, koçlarda yapağı verimi 3-5209

kg dolayındadır. Et kalitesi yönünden Kıvırcık koyununa yakındır.HERİKKOYUNUSivas, Amasya, Sinop, Samsun, Trabzon, kısmen de Çorum illerinde çoğunlukla da dağlıkbölgelerdeyetiştirilir.Herik koyunları genelde beyaz olmasına karşılık, koyu renklilere de rastlanabilmektedir.Küçük cüsseli, koçları boynuzlu, kuyruk yağlıdır. Yapağı kaba ve karışıktır.HEMŞİNKOYUNUKaradeniz sahilleri ile kuzey doğu bölgemizde, özellikle Artvin dolaylarında yetiştirilenbölgesel bir koyun tipidir.Kahverenkli olmalarına karşın siyah ve açık renklilere de rastlanır. Verimleri ve et–yapağıkalitesidüşüktür.TAHİROVAKOYUNUKıvırcık koyundan Doğu Friz ırkı ile melezlenmesiyle geliştirilen bir tiptir. Ege veMarmara bölgesinde yetişebilmektedir. Yavru ve süt verimi yüksek bir hayvandır.ÖDEMİŞKOYUNUBatı Anadolu’da Ödemiş çevresinde yetiştirilir.Üzerinde ciddi bir çalışma yapılmamıştır.EGEKOYUNUSüt ve döl verimi yüksek bir anaç tipinin oluşturulmasında Tahirova ile Sakız ırkındanyararlanılmaktadır. Özünde üç ırk (Doğu Friz, Kıvırcık ve Sakız) arası birleştirmemelezlemesi ile oluşturulan bir tiptir.Ege koyunu elde etmek için; ilk aşamada Sakız ve Tahirova tipi koyunlar karşılıklımelezlenir, elde edilen melez döller ise ikinci aşamada Tahirova koçlarına verilirler.Acıpayam, Ramlıç, Menemen, Sönmez, Türkgeldi, Asaf koyunları ise değişik melezlemeçalışmaları sonucu elde edilmiş sayıları çok düşük koyun ırklarımızdır.Saanen Keçisi ve TekesiGenel olarak keçiler küpeli , kısa ve beyaz tülüdür. Meme iki but arasına iyice yerleşmişolup , koltuk tipi bezel memedir. Gelişme hızı , süt ve döl verimi oldukça yüksektir. 1959yıllarında Türkiye'ye de geliştirilmiş saf ve melez olarak yetiştirilmektedir.TVerim Özellikleri ;SAANEN ırkının en önemli özelliklerinden biride farklı ilklim koşullarına uyum yeteneğisayesinde, görüldüğü yerlere çok çabuk adapte olmaktadır. Yüksek verim yeteneği ancakçok iyi koşullarda bakım ve beslenmeyle ortaya çıkar. SAANEN keçilerinde yemdenyaralanma yeteneği çok yüksektir ve erken çağda olgunluğa ulaşır , hızlı ürer. Bu da210

SAANEN ırkının yetiştirme yönünden en önemli avantajıdır. Döl verimi yüksek olan ırk ,genelde ikiz yada üçüz doğum yapar. Canlı ağırlık , erkekler de 70kg , dişilerde ise50kg'dır. Ortalama 2.5 yaşında süt verimi 900kg ve laktasyon süresi 280 gün'dür.Kilis KeçisiHer türlü ilklim koşullarına iyi uyum sağlayabilen , küçük aile işletmeleri halinde veyasürüler halinde yetiştirilen , sağlan vücut yapıları ü uzun yürüyüş yetenekli , süt ve dölverimi iyi olan keçi ırkıdır. Güney Doğu Anadolu bölgesinde , özellikle Hatay , Gaziantepve Urfa dolaylarında yetişen bu ırk, Suriye ‘den getirtilen Halep keçileri ile kıl keçileriarasında yapılan melezleme ile ortaya çıkmıştır. Genellikle siyah renk de olup , kulaklarıuzun ve geniştir. Meme iyi gelişmiş olup iki bacak arasında öne doğru uzanmaktadır.Verim Özellikleri ;Ergin tekelerin canlı ağırlığı 60-90kg , dişilerin ise 45-65kg arasındadır. Laktasyon sğtverimi 200-350kg olup , laktasyon süresi 250-300 gün'dür.Tiftik Keçisi (Ankara Keçisi)Esas yetiştirilme yeri Ankara ve çevresi olduğu için Tiftik keçisi tün dünyada Angora (Ankara ) keçisi olarak bilinir. Tekeler ve keçiler genellikle boynuzsuzdur. Bu keçi ırkındakullalar uzun ve sarkıktır. Tiftik keçilerinin büyük çoğunluğu beyazdır , ancak Siirt veMardin yörelerinde siyah , kahverengi ve gri renklere de rastlanmaktadır. Bu keçinin enönemli özelliği tiftik'dir. Tiftik uzun , yumuşak ve elyaftan oluşan değerli bir tekstilhammaddesidir.Verim Özellikleri ;Keçiler de canlı ağırlık 30-40kg , tekeler de ise 45-55kg arasında dır. Tiftik keçilerigenelde sağılmaz , ancak sağıldıklarında yavruların emdiği süt hariç 25-50kg sütvermektedir. Laktasyon süresi 120-130 gündür. İkiz doğum aranı %2-5'dirKıl KeçisiTürkiye'de en yaygın olarak yetiştirilen (%81) keçi ırkıdır. Halk arasında kara keçi olarakadlandırılır. Dağlık ve tepelik bölgelerde yetiştiriciliği yaygındır. Kıl keçilerinin renklerisiyah olup , gri , kahverengi ve alaca renklere de rastlanır.Verim Özellikleri ;Döl verimi çok yüksek olmadığından dolayı bir doğumda genellikle bir oğlak verir.Laktasyon verimi 180-235 gün olup , süt verimi 100-130kg arasında değişmektedir.Keçilerde canlı ağırlık 45-65kg , tekelerde ise 60-990 kg 'dir. Kıl verimi tekelerde 1-2kg ,dişiler de ise 0.5-1kg arasındadır.211

Küçükbaş Hayvan SayısıKılKoyun Keçisi8.586 4.612TiftikKeçisiH.2.2.3. Kümes Hayvancılığı ( Kanatlı Üretimi)Sağlıklı civciv yetiştirebilmek için civcivin büyütüleceği kümesin hijyenik olması çokönemlidir. Bunun için kümesin temizliğinin ve duvarların kireçle badana yapılması, civcivkonulacak kümeste daha önce yetiştiricilik yapılmış ise içeride bulunan ekipmanlardezenfekte edilerek hazırlanması şarttır.Kümes içerisine yazın 5-8 cm, kışın 8-10 cm kalınlığında olacak şekilde yataklığınbütün kümeste aynı seviyede serilmiş olmasına dikkat edilmelidir. Işıklandırma vehavalandırma sistemi çalışır ve yeterli olmalıdır.Civciv kümese konulmadan önce içeri ısısının 30 derece olması sağlanmalı, bunu takipeden 2. haftada 25 derece, 3. haftada 22 dereceye ayarlanmalıdır.Yemin kalitesi seçilmeli, rutubetli ortamlarda yem bırakılmamalı, haftalı tüketim kadaryem alınmalıdır. Su kaplarının temizliğine özen gösterilmelidir.Civcivler için uygun şartlarda olmayan kümeslerde aşağıdaki sorunlar ortayaçıkabilir;-Solunum sorunları ortaya çıkar-Hastalıklara duyarlılığı artırır.-Canlı ağırlı kaybına neden olur.-Kümeste bir örnekliliği geriletir.-Yeterince oksijen bulunmasını engeller.-İshalli hastalıklar görülmesine neden olur.-Kümes içindeki havada amonyak miktarını yükseltir.-Karkas kalitesini azaltır.Sağlıklı ve hastalıklardan korunmak için aşılama ve ilaçlamaları zamanındayapılmalı.Aşının sadece sağlıklı hayvanlara uygulanacağı unutulmamalıdır.Kümes Hayvanı SayısıYumurtacıTavukEtçiTavuk(Broiler) Hindi Ördek17.726 123 657PeçTavuğu Bıldırcın Güvercin TavşanDevekuşu212

KESİLEN HAYVAN SAYISI VE ET ÜRETİMİSığırDanaManda Ve Manda YavrusuDeve Ve Deve YavrusuKoyunKuzuKıl Keçi Ve OğlağıTiftik Keçi Ve OğlağıDomuzToplamİLRİZEKesilen Hayvan Sayısı 5.292Et Üretimi (ton) 1.092Kesilen Hayvan Sayısı 3.100Et Üretimi (ton) 473,5Kesilen Hayvan Sayısı 31Et Üretimi (ton) 4,8Kesilen Hayvan Sayısı 0Et Üretimi (ton) 0Kesilen Hayvan Sayısı 195Et Üretimi (ton) 3,9Kesilen Hayvan Sayısı 99Et Üretimi (ton) 1,2Kesilen Hayvan Sayısı 59Et Üretimi (ton) 0,9Kesilen Hayvan Sayısı 0Et Üretimi (ton) 0Kesilen Hayvan Sayısı 0Et Üretimi (ton) 0Kesilen Hayvan Sayısı 8.776Et Üretimi (ton) 1.576,3H.2.2.4. Su ÜrünleriTatlı su ürünleriİLRİZEAkbalık (ton)Alabalık (ton) 472,8Çapak (ton)Gökçe (ton)Gümüş (ton)İnci Kefali (ton)Karabalık (ton)Kayabalığı (ton)Kızılkanat (ton)Tatlı Su Levreği (ton)Sazan (ton)Siraz (ton)Yayın (ton)Yılan (ton)Turna (ton)Kerevit (ton)Diğerleri (ton)Toplam (ton) 472,8213

Deniz ÜrünleriRİZEHamsi (ton) 365Barbunya (ton) 30,5İstavrit (ton) 144Kalkan (ton) 5Kefal (ton)Mezgit (ton) 25,7Lüfer (ton)Palamut (ton) 160Sardalya (ton)Hamsi (ton) 539,5Uskumru (ton)Diğerleri (ton) 4,5Toplam (ton) 734,7Kabuklu Ve Yumuşakçalar (ton) -Sünger (ton)Yosun (ton)Toplam (ton)İLH.2.2.5. Kürk Hayvancılığıİlimizde kürk hayvancılığı yapılmamaktadır.H.2.2.6. Arıcılık ve İpekböcekçiliğiArıcılık (KovanSayısı)İpekböcekçiliği(Elde Edilen Koza)BalÜretimiEski Tip Yeni Tip (ton)BalmumuÜretimi(ton)5.015 67.850 860,7 36,1214

H.3.ORGANİK TARIM:SIRANO KÖYÜ ÇİFTÇİ ADIÜRETİMDAÜRETİM DESENİSözleşmeYapılanK.S.K (*)1 Yaylacılar Köyü FINDIKLI Suhan KUTLUATA 50 Kovan Organik Bal ETKO2 Yaylacılar Köyü FINDIKLI Yüksel İNCEGÜMÜŞ 50 Kovan Organik Bal ETKO3 Yaylacılar Köyü FINDIKLI Hasan KUTLUATA 50 Kovan Organik Bal ETKOAnlaşmalıFirması (**)4 Kantarlı Köyü Hemşin Yusuf COŞKUN 0,5 DA Organik YUMURTA IMO Itır Ltd.Şti5 Kantarlı Köyü Hemşin Yusuf COŞKUN 5,5 DA Organik Çay IMO6 Kantarlı Köyü Hemşin Yusuf COŞKUN 0.5 DA Organik Kabak IMO7 Kantarlı Köyü Hemşin Yusuf COŞKUN 47 Kovan Organik Bal IMO8 Yemişli Köyü Pazar Halil BALMUK 8.3 DA Organik Çay IMO Ekosam-Samsun9 Kantarlı Köyü Hemşin Zekeriya AMBAR 5 KovaN Organik Bal IMO10 Kantarlı Köyü Hemşin Salim CANDAN 10 Kovan Organik Bal IMO11 Eskipazar Yeri ARDEŞEN Rahmi ÖNKİBAR 150 Kovan Organik Bal IMO12 Dumankaya Köyü-RİZE Yakup KARALİ 9 Da Organik Çay BCS13 Dumankaya Köyü-RİZE Rızvan KARALİ 6 Da Organik Çay BCS14 Dumankaya Köyü-RİZE Mubin KARALİ 2 Da Organik Çay BCS15 Dumankaya Köyü-RİZE Sakine KARALİ 11 Da Organik Çay BCS16 Dumankaya Köyü-RİZE Yakup KARALİ 2 Da Organik Çay BCS17 Dumankaya Köyü-RİZE Ömer KARALİ 12 Da Organik Çay BCS18 Dumankaya Köyü-RİZE Şaban KARALİ 3,4 Da Organik Çay BCS19 Dumankaya Köyü-RİZE Mehmet KARALİ 5 Da Organik Çay BCS20 Dumankaya Köyü-RİZE Muhammet KARALİ 10 Da Organik Çay BCS21 Dumankaya Köyü-RİZE Mahmut KARALİ 6 Da Organik Çay BCS22 Dumankaya Köyü-RİZE Musa KARALİ 10 Da Organik Çay BCS23 Dumankaya Köyü-RİZE Hayrullah KARALİ 8 Da Organik Çay BCS24 Dumankaya Köyü-RİZE Bilal KARALİ 8 Da Organik Çay BCS25 Dumankaya Köyü-RİZE İbrahim KARALİ 4,5 Da Organik Çay BCS26 Dumankaya Köyü-RİZE Hamdi KOÇALİ 9 Da Organik Çay BCS27 Dumankaya Köyü-RİZE Osman KOÇALİ 13 Da Organik Çay BCS28 Dumankaya Köyü-RİZE Yakup KARALİ 7,5 Da Organik Çay BCS29 Dumankaya Köyü-RİZE İsmail KARALİ 4,5 Da Organik Çay BCS30 Dumankaya Köyü-RİZE Mehmet KARALİ 50 Da Organik Çay BCS31 Dumankaya Köyü-RİZE Hamdullah KARALİ 9 Da Organik Çay BCS32 Dumankaya Köyü-RİZE Ahmet KARALİ 7 Da Organik Çay BCS33 Dumankaya Köyü-RİZE Adnan BAŞ 2,8 Da Organik Çay BCS34 Dumankaya Köyü-RİZE Selim ARICAN 3,4 Da Organik Çay BCS215

H.4.TARIMSAL İŞLETMELER294-Tarımsal Amaçlı Kooperatifler [Tarım İl Md.]2005TarımsalKalkınmaKoop.OrmanKöy.Koop.Su ÜrünleriKoop.TarımKrediKoop. ToplamKoop. Ortak Koop. Koop. Ortak Koop. Koop. OrtakSayısı Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı Sayısı SayısıToplam 47 73.645 14 509 61 74.154MERKEZ 12 24.567 6 196 18 24.763ARDEŞEN 6 10.648 2 86 8 10.734ÇAMLIHEMŞİN 2 467 0 0 2 467ÇAYELİ 7 10.894 1 410 8 11.304DEREPAZARI 2 4.161 3 71 5 4.232İLÇEFINDIKLI 5 5.138 1 32 6 5.170GÜNEYSU 0 0 0 0HEMŞİN 2 809 0 0 2 809İKİZDERE 3 116 0 0 3 116İYİDERE 1 4.291 0 0 1 4.291KALKANDERE 5 4.073 0 0 5 4.073PAZAR 2 8.581 2 124 4 8.705H. 5. TARIMSAL FAALİYETLERRize ili tarımsal üretimi, bölgede hakim olan iklimsel ve topoğrafik özelliklernedeniyle oldukça sınırlıdır. Rize’deki toplam arazi varlığının büyük kısmının koruluk veormanlık olması nedeniyle tarım yapılabilecek arazi miktarı azdır. İl genelinde tarım,düzlük arazilerde ve kıyı kesimlerde yapılmaktadır. İldeki tarım arazileri ilin toplam arazivarlığının sadece % 20,7’sini oluşturmaktadır. Buna ek olarak, mevcut arazilerin de düşükkaliteli olması, ilde zirai faaliyetlerin çok sınırlı miktarda ve ancak özel tarımsal tekniklerkullanılarak yapılmasını zorunlu kılmaktadır. İldeki tarım alanlarının büyük kısmında çayve fındık tarımı yapılmaktadır.H – 5. 1 Pestisid KullanımıZirai Mücadele İlaçları TüketimiCİNSİYILLAR2001 2002 2003 2004 2005İnsektisitler 54,29Lt.456,01Kg.54,5Lt387,33Kg.51,98Lt.168,15Kg.59,28Lt.153,5Kg.65,7Lt.153,85Kg.Fungusit 97,50 Kg. 115,41 Kg. 144,5 Kg. 135 Kg. 131,58 Kg.Yağlar 139 Lt. 550 Lt. 435 Lt. 480 Lt. 435 Lt.Çinko11,52 Kg. 6,92 Kg. 6,2 Kg. 6 Kg. 3,65 Kg.FosforAkarisit 205Lt.60,08Kg.300Lt.0,2Kg.135 Lt. 170 Lt. 180 Lt.216

H – 5. 2 Gübre Kullanımı292-Gübre Tüketiminin İlçelere Göre Dağılımı[Tarım İl Md.]2005% 21A.Sülfat% 26(A.Nitrat)CAN% 33A.NitratKompoze15.15.15Kompoze25.5.10 Toplam1.809 3.435 626 155 32.910 38,935H.5.3. Toprak Kullanımı273-Erozyon Alanları [Tarım İl Md.]2005ZayıfErozyonluAlan (ha)OrtaŞiddetliErozyonaMaruzAlan (ha)ŞiddetliErozyonaMaruzAlan (ha)ÇokŞiddetliErozyonaMaruz Alan(ha)ToplamErozyonaMaruzAlan (ha)Toplam 1948 113653 226537 6434 343785MERKEZ 563 17720 31829 50112ARDEŞEN 11771 34746 364 47094ÇAMLIHEMŞİN 7592 39866 4632 52090ÇAYELİ 181 11664 34530 46375DEREPAZARIİLÇEFINDIKLI 777 10963 15947 855 28542GÜNEYSUHEMŞİNİKİZDERE 41282 38060 583 74925İYİDEREKALKANDERE 3577 6717 10294PAZAR 427 9084 24842 34353217

271-Tarımsal Alanların Sınıfsal Dağılımı [Tarım İl Md.]2005I. Sınıf(ha)II. Sınıf(ha)III. Sınıf(ha)IV. Sınıf(ha)V. Sınıf(ha)VI. Sınıf(ha)VII. Sınıf(ha)VIII.Sınıf(ha)483 1.351 1.493 8.492 -- 105.429 926.537 48.033MERKEZ 387 746 4.744 12.406 31.829 834ARDEŞEN 62 346 694 11.246 34.746 1.760ÇAMLIHEMŞİN 12.224 39.866 25.513ÇAYELİ 21 160 232 11.432 34.530 2.810DEREPAZARIFINDIKLI 177 990 10.828 15.947 115GÜNEYSUHEMŞİNİKİZDERE 445 36.420 38.060 16.430İYİDEREKALKANDERE 154 1.028 2.395 6.717 192PAZAR 400 27 247 359 8.478 24.842 3791- İl Tarım Müdürlüğü verileri ,20062- Çay-Kur Genel Müdürlüğü verileri, 20063- İl Çevre ve Orman Müdürlüğü,2006YARARLANILAN KAYNAKLAR218

P(M)Plük(I) MADENCİLİKI.1.Maden Kanununa Tabi Olan Madenler ve Taş Ocakları Nizamnamesine TabiOlan MalzemelerI.1.1.Sanayi Madenleri:Rize İli, endüstriyel hammaddelerden sadece seramik sanayii (kil+kaolen) vegranit+mermer açısından potansiyele sahiptir.MTA’ nın ve bazı özel kuruluşların yaptıklarıçalışmalar sonucunda 5 adet seramik ve 7 adette inşaat sanayii hammaddesi olmak üzeretoplam 12 adet yatak ve zuhur tesbit edilmiştir. Seramik sanayii hammaddelerinden kaolenve kil yatakları Pazar-Ardeşen-Fındıklı İlçelerinde sahile yakın kısımlarda yer alırlar.İnşaat sanayii hammaddelerinden granit-mermer yatakları ise İkizdere ve çevresinde yeralırlar.Bunlardan başka sadece Ardeşen’in güneyinde bir gabro-mermer yatağı mevcuttur.Seramik sanayii hammaddelerinden kaolen yataklarından ikisinde rezerv hesabıyapılmış ve toplam 683.000 ton (G+M+Mm) rezerv tesbit edilmiştir. İki adet kil yatağındaise 610.000 ton (M) rezerv tesbit edilmiştir. Bu hammaddelerden kaolen ve killer seramiksanayiinde kullanılabilir niteliktedir. İnşaat sanayii hammaddelerinden granit-mermerlerin33toplam rezervleri 23.705.000 mP dolayındadır. Gabro-mermerler ise 6.895.000 mP(M) bir rezerve sahiptirler. İkizdere yöresindeki granit-mermeryataklarından ikisi özelkuruluşlarca işletmeye başlanmıştır.I.1.2.Metalik Madenler:Doğu Karadeniz Metalojenik Provensi içinde yer alan Rize ili, metalik madenleraçısından önemli bir potansiyele sahiptir. MTA’ nın bu güne kadar yaptığı çalışmalarsonucu 6 adet Cu-Pb-Zn, 7 adet Fe, 12 adet Mn ve 3 Adet Mo-Cu olmak üzere toplam 28adet yatak ve zuhur tesbit edilmiştir.Metalik madenler oluşturdukları yatak tiplerine görealt gruplara ayrılarak incelenmiştir. Bunlardan masif tip (Cu-Pb-Zn) yatak ve zuhurlarRize ilinin doğusunda Çayeli ve Ardeşen –Fındıklı yörelerinde yer alırlar.Damar tip yatakve zuhurlar Çayeli ve İkizdere yöresinde yer alırlar.Skarn tip yatak ve zuhurlar ise İkizdereve Pazar-Ardeşen-Fındıklı güney yörelerinde yer alırlar.Manganez yatak ve zuhurları iseFındıklı ve Ardeşen yörelerinde sahile yakın kesimlerdedirler.Porfiri tip Mo-Cu zuhurlarıise İkizdere, Ardeşen ve Güneysu yörelerindedirler.Rize ilinde yer alan 3 adet masif tip Cu-Zn yatak ve zuhurlarından 2 adedinde rezervhesabı yapılmıştır. Bunların Çayeli- Madenköy’ de işletilebilir tenörde 10.600.000 ton (G)rezerv tesbit edilmiştir. Bu yatak 1994 yılında Çayeli Bakır İşletmeleri tarafındanişlenmeye başlamıştır. Yatak çevresinde rezerv artırmaya ve yönelik ve yeni yatakbulmaya yönelik arama çalışmaları devam etmektedir.Ardeşen-Tunca yatağında da1.000.000 ton (P) rezerv beklenmektedir.Skarn tipteki 7 adet Fe yatak ve zuhurundan 2adedinde rezerv hesabı yapılmış ve toplam 3.600.000 ton (G+M) rezrv hesaplanmıştır. Buiki yatağın düşük tenörlü ve yüksek silisli olmaları nedeniyle bugün için işletilmeleriimkansız görünmektedir.Rize ilinde yer alan 12 adet Manganez yatak ve zuhurundan 8adedinde rezerv hesaplaması yapılmış ve toplam 47.800 ton (G+M) rezerv tesbit edilmiştir.Bazılarının yüksek silis içermeleri bugün işletilmelerini güçleştiren etkenlerin başındagelir. Porfiri tip Mo-Cu zuhurları üzerinde ise 1993 yılında yarı detay çalışmalaryapılmış, ancak önemli bir potansiyel tesbit edilememiştir.219

I.1.3.Enerji Madenleri:Rize ilinde intrüzif ve volkanik kayaçlar geniş alanlar kaplar. Bu durum enerjihammaddelerinin (kömür v.s.) oluşumu için uygun ortamlar değildirler.Sadece sıcak su ilemadensuyu kaynakları izlenir. Ayrıca Çayeli ilçesinin kuzeyinde deniz içinde bir petrolsızıntısıda mevcuttur. Yapılan çalışmalar sonucu 1 adet petrol sızıntısı, 4 adet sıcak su ve 9adet maden suyu kaynağı tesbit edilmiştir. Bunlardan Çamlıhemşin-Ayder Yayla sıcak sukaynağı ile Andon maden suyu kaynağında tesisler mevcuttur. Deniz içindeki petrolsızıntısı ise bugün için araştırılmaya değer bulunmamıştır. Sıcak su ve maden suyukaynaklarından alınan numunelerin büyük bir kısmının kimyasal analizleritamamlanmadığından analiz sonuçları rapora aktarılamamıştır.I.1.4.Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi Olan Doğal Malzemeler:Nizamnameye tabi; kum-çakıl ocağı, taş ocağıvb. gibi malzemelerin yerleri, türleri,ruhsat sayılarını gösteren tablo aşağıda verilmiştir.220

TAŞ OCAKLARI RUHSAT BİLGİLERİSıraNoRUHSATNORUHSAT SAHİBİNİNADI SOYADIGRUBU(CİNSİ)RUHSATALANIRUHSATINSÜRESİBULUNDUĞUMEVKİİ1 1 YAMA-KO İNŞ. VE.MALZ.SAN.PAZ.VE DIŞ.TİC.LTD.ŞTİ. 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 5,13 HEKTAR 06.12.2004-19/03/2009 AKSU MAH. KALKANDERE2 3 YETTAŞ KUM MICIR BETON HAZIRLAMA TES. A.Ş 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 0,79 HEKTAR 28.07.2005-28/07/2010 KÜÇÜKÇAYIR KÖYÜ RİZE3 4 CEVAHİR HAZIR BETON MIICIR SAN. VE TİC. LTD.ŞTİ 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 2,1 HEKTAR 28.07.2005-28/07/2010 ORMANLIKÖYÜ KALKANDERE4 5 ŞAR İNŞ. SAN. VE TİC. A.Ş 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 3,38 HEKTAR 01.08.2005-01/08/2010 HÜSEYİNHOCA KÖYÜ KALKANDERE5 6 ASTAŞ İNŞ. SAN. VE PAZ.NAK.İTH.İHR.LTD.ŞTİ 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 9,94 HEKTAR 01.08.2005-01/08/2010 ELMALIK MAH. ARDEŞEN6 7 BİBEROĞLU İNŞ.NAK.İTH.İHR.SAN.VE.TİC.LTD.ŞTİ 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 1,50 HEKTAR 01.08.2005-01/08/2010 BEYAZKAYA KÖYÜ ARDEŞEN7 8 PARSAN İNŞAAT TİCARET LTD.ŞTİ 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 4,97 HEKTAR 01.08.2005-01/08/2010 BEYAZKAYA KÖYÜ ARDEŞEN8 9 ASTAŞ İNŞ. SAN. VE PAZ.NAK.İTH.İHR.LTD.ŞTİ 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 1,18 HEKTAR 23.02.2006-01.08.2010 BEYAZKAYA KÖYÜ ARDEŞEN9 10 SESLİDERE OTO İNŞ.MALZ.SAN.İÇ VE DIŞ TİC.LTD.ŞTİ. 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 0,19 HEKTAR 01.08.2005-01/08/2010 KAPTANPAŞAKÖYÜ ÇAYELİ10 11 SESLİDERE OTO İNŞ.MALZ.SAN.İÇ VE DIŞ TİC.LTD.ŞTİ. 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 0,49 HEKTAR 01.08.2005-01/08/2010 SESLİDERE KÖYÜ ÇAYELİ11 12 KÖYSAN YOL YAPIM SANAYİ TİC. A.Ş 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 1,22 HEKTAR 01.08.2005-01/08/2010 ZİNCİRLİKÖPRÜ KÖYÜ RİZE12 13 ASTAŞ İNŞ. SAN. VE PAZ.NAK.İTH.İHR.LTD.ŞTİ 1 (a) GRUBU (KUM) 10 HEKTAR 01/01/2006-31/12/2010 KIYICIK KÖYÜ FINDIKLI13 14 MEHMET NAZIM METE 1 (a) GRUBU (KUM) 9 HEKTAR 01/01/2006-31/12/2010 YALIKÖY KÖYÜ İYİDERE14 15 CEVAHİR KARDEŞLER DENİZ SAN.TİC.LTD.ŞTİ. 1 (a) GRUBU (KUM) 9 HEKTAR 01/01/2006-31/12/2010 SARAYKÖY KÖYÜ İYİDERE15 16 NECDET NAİBOĞLU 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 2,41 HEKTAR 01.07.2006-30.06.2011 KESİKÖPRÜ KÖYÜ PAZAR16 17 ALTINKUM ÜRETİM İNŞAAT TİC.LTD.ŞTİ. 1 (a) GRUBU (KUM-ÇAKIL) 0,85 HEKTAR 01.08.2006-30.07.2011 BUZLUPINAR KÖYÜ ÇAYELİ221

I.2.Madencilik Faaliyetlerinin Yapıldığı Yerlerin Özellikleri:Çayeli Bakır İşletmelerinin çalışma alanındaki temel kayaçlar; dasit, andezit, bazalt vebunların piroklastiklerinin oluşturduğu volkanik kayaçlardır. Çayeli-Madenli yöresinde,karekteristik bir akifer özelliği gösteren birim, Büyükdere Vadisi tabanındaki volkaniktemeli üzerleyen alüvyonlardır. Alüvyonlar, büyük ölçüde kaba blok, blok, çakıl, kum, siltve kilden oluşmuş olup konsolide olmamışlardır. Bu konsolide olmamış malzeme, granit,granodiorit, diorit, gabro, bazalt, andezit, dasit gibi magmatik kayaç parçalarından oluşmuşolup az miktarda sedimanter kökenli kayaçları içerir. Büyükdere vadisi boyunca KB-GDyönünde uzanan alüvyon ovası 150m genişliğe ve 1500 m uzunluğa sahiptir. Akiferlerinkalınlığı, 0-34 m arasında değişmekle birlikte ortalama kalınlığı 15 m dolayındadır.Madencilik faliyetlerinin yapıldığı araziyi çevreleyen alanda genellikle çay tarımıyapılmaktadır. Bölgede herhangi bir özel koruma veya orman alanı bulunmamaktadır.I.3.Cevher Zenginleştirme :Cevher zenginleştirme tesislerinden çıkan atıkların büyük bir kısmı (yaklaşık % 60-75) yeraltında cevherin alınması sırasında oluşan boşlukların doldurulmasında kullanılarakyeniden değerlendirilmektedir. Bu işlem için cevher işleme tesisinden çıkan atıklar, pastadolgu tesisinde yaklaşık %7 civarında çimento ile karıştırılarak, diş macunu kıvamındaborularla yeraltındaki açıklıkları doldurmak üzere yeraltına pompalanmaktadır.Pasta dolgu sistemine verilemiyen kısım ve pasta dolgunun kullanılmadığı arıza veyabakım dönemlerinde ise, atık, Karadeniz’e derin deşarj yapılmaktadır. Derin deniz deşarjderinliği eksi 275 metredir ve bu derinlik canlı ortamın bulunmadığı hidrojen sülfürbakımından zengin anoksik ortamdır (oksijensiz ortam). Alıcı ortamdan (Karadenizortamı), her üç ayda bir, Tarım Bakanlığı’na bağlı Trabzon Merkez Su Ürünleri AraştırmaEnstitüsü tarafından, 7 ayrı istasyondan su kolonu boyunca muhtelif derinliklerde tabanakadar su numuneleri alınmakta ve alınan numuneler yine aynı kurum tarafından analizedilmektedir. Analiz sonuç raporları üçer aylık periyotlarda, Çayeli Belediye’sine, ÇayeliKaymakamlığı’na, Çevre ve Orman İl Müdürlüğüne ve Çevre ve Orman Bakanlığı’nagönderilmektedir. Ayrıca söz konusu analiz raporları, alıcı su ortamına herhangi birolumsuz etki olup olmadığını anlamak için genel deniz suyu kriterleri ile düzenli olarakkonunun uzmanları tarafından karşılaştırılmaktadır. Bu karşılaştırmalar neticesinde derindeniz dejarjı neticesinde alıcı su ortamı kalitesinde herhangi bir olumsuzluğarastlanmamıştır.I.4.Madencilik faaliyetlerinin çevre üzerine olan etkileri:Üretim Sırasında Harfiyatın Nasıl YapıldığıYeraltı madenciliği yapıldığı için üretim sırasınde yüzeyden bir harfiyat çıkmamaktadır.Yeraltından çıkan harfıyat ise yeraltının diğer bölümlerine dolgu malzemesi olarakkullanılmaktadır.222

Patlayıcı Madde Kullanıp Kullanılmadığıİşletmede patlayıcı madde kullanılmaktadır. Sahadaki patlayıcı madde deposu için gerekliolan izin ilgili mevzuat hükümleri doğrultusunda alınmıştır. Patlayıcı deposu yeraltındabulunmaktadır.Sıyırma Yapılıyorsa Çıkan Harfiyat Malzemesinin Ne Şekilde Değerlendirildiği veKesilen Ağaç MiktarıÇayeli Bakir İşletmeleri yeraltı madenciliği yaptığı için, sahada bir sıyırma ve ağaç kesimiyapılmamaktadır.I.5.Madencilik Faaliyetleri Sonucunda Arazi Kazanım Amacıyla YapılanRehabilitasyon Çalışmaları:İşletmenin ilk açılış aşamasında bölgenin tarım yapılmayan bir kesimi satın alınmışve işletme bu arazi üzerinde tesis edilmiştir. Daha sonraki yıllarda, işletme içerisindeyakşaşık 10 dönüm araziye toprak dökülmüş ve bu alanda ağaçlandırma çalışmasıyapılmıştır. Buna ilave olarak yine saha içererisinde muhtelif yerlerde ağaçlandırma veçiçeklendirme çalışmaları her yıl devam etmektedir.YARARLANILAN KAYNAKLAR1-Maden Tetkik Arama Genel Müdürlüğü,20032-İl Özel İdare Müdürlüğü,20063-Çayeli Bakır İşletmeleri,2004223

PsuPsuJ .1. Birincil Enerji Kaynakları(J) ENERJİJ.1.1. Taş Kömürü:İlimiz sınırları içerisinde taş kömürü rezervi bulunmamaktadır.J.1.2. Linyitİlimiz sınırları içerisinde linyit rezervi bulunmamaktadırJ.1.3. Asfaltitİlimiz sınırları içerisinde Asfaltit rezervi bulunmamaktadırJ.1.4. Bitümlü Şistİlimiz sınırları içerisinde bitümlü şist rezervi bulunmamaktadırJ.1.5. Hampetrolİlimiz sınırları içerisinde hampetrol rezervi bulunmamaktadırJ.1.6. Doğalgazİlimiz sınırları içerisinde doğalgaz rezervi bulunmamaktadırJ.1.7. Nükleer Kaynaklar (Uranyum ve Toryum)İlimiz sınırları içerisinde nükleer kaynak rezervi bulunmamaktadırJ.1.8. Ormanİlimiz sınırları içerisinde 78180.00 Ha ormalık alan mevcuttur.Odun sadece ısınmaamaçlı olarak kullanılmaktadır.Tüketilen odun genellikle kızılağaçtır.J.1.9. Hidrolikİlimiz sınırları içerisinde dalga enerjisinden yararlanılmamaktadır. İkizdereHidroelektrik Santrali Rize-İkizdere karayolu üzerinde İkizdere İlçesine 2,5 Kmuzaklıkta (kuzey yönünde) kurulmuştur. 1955 yılında Macar GANZ ve TürkKESKİN Ltd.Şti. tarafından inşaatına başlanan santral 11.05.1961 yılında işletmeyeaçılmıştır.İkizdere HES kanal tipi santral olup gerekli suyu Cimil ve Çamlıkderelerinden almaktadır. Çamlık deresinin suyu 720 mt’lik bir tünelle Cimil deresisu alma tesislerine akıtılmakta, Cimil deresinin suyu ile 3530 metre uzunluğunda at3nalı kesitinde (3,15 mtx2,58 mt) ve saniyede 15 mtP geçirebilecek şekilde ikincitünelle 165 mt yükseklikten cebri boru ile santrale akıtılmaktadır.Yıllık ortalama3323 milyon mtP ile 115 milyon Kwh. Elektrik enerjisi üretilmektedir. Santralhidroelektrik santral olması nedeniyle, yakıt tüketimi ve yakıt depolama gibizorunluluğu olmadığından çevreye etki edebilecek herhangi bir faktöroluşturmamaktadır. İkizdere HES kurulu gücü itibarıyla (18,6 MW) Türkiye’de enfazla enerji üreten santrallerin başında gelmektedirBelirli bir yerde biriktirilen ya da kendiliğinden birikmiş olan suların bir potansiyelenerjisi vardır. Su biriktiği ya da biriktirildiği yerden daha alçak bir yere, belirli bir hızdadüşürülecek olursa ortaya bir kinetik enerji çıkar. Bu kinetik enerji türbin kanatlarında birmekanik enerji oluşturur ve alternatörde dönme hareketi meydana getirir. Alternatörünhareket etmesiyle elektrik enerjisi elde edilmiş olur.Böylece, nehirler ve akarsular üzerinde oluşturulan, barajlar ( depolamalı ) veyaregülatörler ( depolamasız ) ile tutulan sular, hidroelektrik güç olarak da adlandırılan suenerjisine dönüştürülür.224

RİZE İLİ ENERJİ PROJELERİSIRA NOHİDROELEKTRİKSANTRALIN ADITESİSİN BULUNDUĞUİLÇEAKARSUKURULUGÜÇTOPLAM ENERJİFİRMENERJİ(MW) (GWh) (GWh)PROJEYİYAPAN1 ADACAMİ MERKEZ TAŞLIDERE 28,80 119,53 35,94 DSİ2 AYDER ÇAMLIHEMŞİN FIRTINA 35,00 185,00 63,00 DSİ3 CEVİZLİK KALKANDERE İYİDERE 90,00 395,90 172,20 DSİ4 DİKKAYA ÇAMLIHEMŞİN FIRTINA 25,00 118,00 53,00 DSİ5 KAYALAR HES ÇAYELİ BÜYÜKDERE 34,80 160,34 59,54 DSİ6 PAŞALAR FINDIKLI ABUÇAĞLAYAN 30,00 139,00 56,00 DSİ7 TOZKÖY İKİZDERE İYİDERE 120,00 347,00 147,00 DSİ89YOKUŞLU-KALKANDEREDEREKÖY-DEMİRKAPI HESİKİZDERE İYİDERE 34,00 148,49 57,00 DSİİKİZDERE İYİDERE 105,00 366,00 131,00 DSİ10 BAŞKÖY HES FINDIKLI PİSKALE 10,00 59,00 24,00 DSİ11 İKİZDERE HES İKİZDERE İYİDERE 15,00 110,00 DSİ12 GÜRPINAR HES ÇAYELİ BÜYÜKDERE 25,00 146,10 DSİ13 DİLEK HES ÇAMLIHEMŞİN FIRTINA 90,00 480,10 DSİ14 ÇAMLIHEMŞİN ÇAMLIHEMŞİN FIRTINA 25,00 167,00 DSİ15 ÇAT HES ÇAMLIHEMŞİN FIRTINA 60,00 236,20 DSİ16 HİSARCIK HES ÇAMLIHEMŞİN FIRTINA 15,00 71,90 DSİ17 DOĞANAY HES ARDEŞEN FIRTINA 25,00 125,00 DSİ18 DURAK HES ÇAMLIHEMŞİN FIRTINA 120,00 346,90 DSİ19 ÇAMAY HES ARDEŞEN FIRTINA 12,00 64,00 DSİ20 AŞIKLAR GÜNEYSU POTOMYA 1,24 7,00 3,00 EİE2122232425262728DUMANKAYAREG.VE HESKUTULU REG.VEHESTURHAN REG.VEHESRÜZGARLI REG. VEHESAYVASIL REG. VEHESUZUNDERE-I REG.VE HESUZUNDERE-II REG.VE HESDİKMEN REG. VEHESGÜNEYSU POTOMYA 2,51 14,14 5,26 EİEGÜNEYSU TAŞLIDERE 6,22 38,00 19,00 EİEFINDIKLI BÜYÜKDERE 13,20 54,93 18,02 EİEİKİZDERE ÇAMLIDERE 10,13 38,31 11,70 TÜZELGÜNEYSU PİLAHOZ DERE 2,38 11,19 4,08 TÜZELÇAYELİ UZUNDERE 43,68 164,57 47,13 TÜZELÇAYELİ UZUNDERE 20,42 89,64 32,64 TÜZELMERKEZ HEMŞİN DERE 10,50 46,57 17,15 TÜZEL29 AMBARLIK HES GÜNEYSU PAŞACUR DERE 9,00 40,89 15,32 TÜZEL303132ÇİĞDEMLİ REG. VEHESSELİN -I REG. VEHESSELİN -II REG. VEHESKAPTANPAŞA ÇATAL DERE 4,30 19,83 7,24 TÜZELİKİZDERE CİMİL DERE 17,85 31,76 9,72 TÜZELİKİZDERE CİMİL DERE 23,00 99,34 36,42 TÜZELJ.1.10. Jeotermalİlimiz sınırları içerisinde jeotermal enerji kullanılmamaktadır.J.1.11. Güneşİlimiz sınırları içerisinde güneş enerjisi kulanılmamaktadır.225

PsuPsuJ.1.12. Rüzgarİlimiz sınırları içerisinde rüzgar enerjisi kulanılmamaktadırJ.1.13. Biyokütleİlimiz sınırları içerisinde biyokütle enerjisi üretimi yoktur.J . 2 İkincil Enerji KaynaklarıJ . 2. 1 Termik Enerjiİlimiz sınırları içerisinde termik enerji bulunmamaktadır.J . 2. 2 Hidrolik Enerjiİkizdere Hidroelektrik Santrali Rize-İkizdere karayolu üzerinde İkizdere İlçesine2,5 Km uzaklıkta (kuzey yönünde) kurulmuştur. 1955 yılında Macar GANZ ve TürkKESKİN Ltd.Şti. tarafından inşaatına başlanan santral 11.05.1961 yılında işletmeyeaçılmıştır.İkizdere HES kanal tipi santral olup gerekli suyu Cimil ve Çamlık derelerindenalmaktadır. Çamlık deresinin suyu 720 mt’lik bir tünelle Cimil deresi su alma tesislerineakıtılmakta, Cimil deresinin suyu ile 3530 metre uzunluğunda at nalı kesitinde (3,153mtx2,58 mt) ve saniyede 15 mtP geçirebilecek şekilde ikinci tünelle 165 mt yükseklikten3cebri boru ile santrale akıtılmaktadır.Yıllık ortalama 323 milyon mtP ile 115 milyonKwh. Elektrik enerjisi üretilmektedir. Santral hidroelektrik santral olması nedeniyle, yakıttüketimi ve yakıt depolama gibi zorunluluğu olmadığından çevreye etki edebilecekherhangi bir faktör oluşturmamaktadır. İkizdere HES kurulu gücü itibarıyla (18,6 MW)Türkiye’de en fazla enerji üreten santrallerin başında gelmektedir.J. 2. 3 Nükleer EnerjiRize İlinde Nükleer enerji kullanılmamaktadır.J.2.4.Yenilenebilir Elektrik Enerjisi Üretimi:İlimiz sınırları içerisinde rüzgar, jeotermal, güneş ve biyokütle enerji üretimleribulunmamaktadır.J . 3. ENERJİ TÜKETİMİNİN SEKTÖRLERE GÖRE DAĞILIMIMeskenTicaretSanayi: 58.662.818 kwh: 13.065.443 kwh: 103.718.663 kwhResmi Daire :6.119.838 kwhDiğer: 25.449.603 kwhJ – 4 Enerji Tasarrufu İle İlgili Yapılan ÇalışmalarÇEDAŞ Kuzeydoğu Anadolu Şebeke İşletme Grup Müdürlüğü’nün görev alanıOrdu ve Artvin illeri olmak üzere Doğu Karadeniz Bölgesidir.Görev sahasında bulunan 13 adet Trafo merkezinde Ordu, Giresun, Trabzon, Rize,Artvin ve Gümüşhane illerindeki ÇEDAŞ Müessese Müdürlüklerine elektrik enerjisisağlamaktadır. Rize ilindeki TEDAŞ’ İyidere TM, Rize TM, Çayeli TM ve Ardeşen TM(Trafo Merkezi)’lerinden enerji verilmektedir.226

Devlet Su İşleri tarafından etüt programında yer alan iki ve planlama çalışmalarıtamamlanan üç proje mevcuttur. Etüt programında yer alan Durak ve Çat barajıprojelerinin kurulu gücü 330 MW olacaktır.Planlanan çalışmaları tamamlanan Tozköy, Dereköy ve dilek barajı projelerininyatırım programına alınmaları inşaat ve işletme alanında ilimiz için önemli bir istihdamolanağı sağlayacak, üretilecek enerji ile ülkemiz ekonomisine önemli bir katkısağlanacaktır.İlimiz İkizdere ilçesinde kurulu olan H.E.S. (Hidroelektrik Santralı) 15 MWgücünde olup enterkonnekte sistemine bağlıdır.ÇEDAŞ RİZE E.D.M.2002 YILI ENERJİ SATIŞ TABLOSUKaynak : Tedaş Müdürlüğü, 20031- ÇEDAŞ E.D.M. verileri ,20062- İl Çevre ve Orman Müdürlüğü,2006YARARLANILAN KAYNAKLAR227

(K) SANAYİ VE TEKNOLOJİK.1.İl Sanayinin Gelişimi,Yer Seçimi Süreçleri ve bunu Etkileyen Faktörler:İlimizin arazi yapısı engebeli olduğundan Sanayie uygun alanlar kısıtlıdır. Çaybitkisi yetiştirilmesine uygun iklim koşullarına sahip İlimizde kuru çay üretimi ile ilgiliSanayii ağırlıktadır. Diğer sanayi dallarındaki ilerleme, arsa ve altyapı giderlerinin fazlaolması nedeni ile gelişmemiştir.Çay sanayi 1940–1980 yılları arası Tekelin yaptığı 34 çay üretimi tesisine 4 aralık1984 tarihinden itibaren özel sektörün yaptığı 122 tesis ilave edilerek gelişme göstermiştir.Buna karşılık diğer sanayi tesislerimiz 3 adet un fabrikası, 21 adet orman ürünleri(Kapı-Pencere, Doğrama ve Mobilya) tesisi, 15 adet ambalaj kutusu, 4 adet çay paketleme,2 adet şekerleme, 1 adet inşaat ve çivi ve bir adet balık unu ve yağı tesisi bulunmaktadır.Ayrıca 1 adet silah sanayi, 1 adet bakır sanayi, 1 adet çimento paketleme tesisibulunmaktadır (Bakınız Tablo J-1).Ünye Çimento Limanköy Pompaj ve Paketleme Tesislerinden Genel GörünümK.2. Genel Anlamda Sanayinin Gruplandırılması:İlimizde sanayi olarak en çok çay fabrikaları göze çarpmaktadır.228

Çay Bahçesi.229

230

K.3.Sanayinin İlçelere Göre Dağılımı:1ODA SİCİLPERSONEL ÜRETİM YILLIK ÜRETİMFİRMA ÜNVANI NO :DURUMU KONUSU TON/YIL ADRESÇay İşletmeleri Genel MüdürlüğüEkrem Orhon Mahallesi İnönüÇaykur 2637 24996 Siyah Çay 206721Bulvarı RİZE2 Altın Filiz Çay Sanayi ve Ticaret A.Ş. 4879 135 Siyah Çay 20003 Güneyce Çay Sanayi Ve Ticaret A.Ş. 5100 124 Siyah Çay 1430Karali Çaysanayi Ticaret ve Gıda4 Paz.A.Ş. 5965 113 20005 Filiz Çay Sanayi Ticaret A.Ş. 4888 93 Siyah Çay 18906 Çaykent Çay Sanayi ve Ticaret A.Ş. 5986 86 Siyah Çay 2880Doğu Çay İşletmesi San. ve7 Tic.A.Ş.Rize Şub. 5421 81 Siyah Çay 2072Of Çaysan Tarım Ürünleri A.Ş.8 İyidere Çay Fab. 4624 79 Siyah Çay 4320Yavuz Çay Sanayi A.Ş. İyidere Çay9 Fab. 6669 75 Siyah Çay 725Doğu Çay İşletmesi San. ve Tic.A.Ş .10 İyidere Fab. 6663 67 Siyah Çay 2664Altın Başak Çay San.ve Ticaret Ltd.11 Şti. 4889 67 Siyah Çay 306012 Kır Çay Sanayi ve Ticaret A.Ş. 4982 58 Siyah Çay 777Of Çaysan Tarım Ürünleri A.Ş.13 Fındıklı Çay Fab. 6954 56 Siyah Çay 1080Doğu Çay İşletmesi San.ve14 Tic.A.Ş.Fındıklı Fab. 5912 56 Siyah Çay 2072Öz-Gür San. A.Ş. Rize Güneysu15 Şubesi 5005 51 Siyah Çay 2400Karali Çaysanayi Ticaret ve Gıda16 Paz.A.Ş. 49 Siyah Çay 1440Gündoğdu Çay San ve Tic.A.Ş.17 Kemerköprü Fab. 5441 48 Siyah Çay 1200Evren Gıda İnş. Nak.Oto.Tic.Ltd.Şti18 .Belde Çay 7540 47 Kuru Çay Paket 1200Yol veren Köyü RİZEÇarşı Mah.Cum.Cad.Güneyceİkizdere/RİZEKokulu Kaya Mah ÇaykentBelediyesi /RİZECamidağı Köyü RİZEKukulu Kaya Köyü RİZEKavaklı Mahallesi RİZEHazar Mahallesi İyidere /RİZEDenizgören köyü İyider /RİZEDenizgören Köyü adalar mevkiiİyidere /RİZEKambursırt Mahallesi RİZEKıble Dağı Köyü Güneysu /RİZEÇağlayan Köyü Fındıklı/ RİZESümeryalı Mahallesi Fındıklı/RİZEKüçükcami Mahallesi Güneysu /RİZEDumankaya Köyü Güneysu/RİZEDağınıksu Mah.KemerköprüMevkii RİZEDağınıksu Mah.KemerköprüMevkii RİZE19 Yılmaz Çay sanayi ticaret A.Ş. 5023 46 Siyah Çay 675Kibledağı Köyü Güneysu / RİZEBekiroğlu Lokantacılık20 İnş.Turizm.San.Tic.A.Ş. 4123 46 Yemek İmalatı 1957312 Tab/yıl Cumhuriyet Caddesi No:31 Rize231

21Risaş Rize Çay San.veİnş.Malz.Üretim Paz.A.Ş. 2876 45 Siyah Çay 288022 Orçay Orta Köy Çay Sanayi A.Ş. 4620 45 Siyah Çay 800Ken Çay Kendirli Çay Ürünleri23 Üretim paz. A.Ş. 4604 44 Siyah Çay 1360İba Toplu Temizlik ve Yemek İşleri24 Hasan AVCI 5082 43 Yemek İmalatı 6000000 Tabld2526Maltepe Çay sanayi ve Tic.A.Ş. RizeŞubesi 6482 41Yavuz Çay Sanayi A.Ş. PazarKöyÇay Fab. 7065 4027 Kendirli Çay End.ve Ticaret A.Ş. 4513 4028 Bereket Çay Sanayi Ve Ticaret A.Ş. 4682 402930SiyahÇay 2072SiyahÇay 812SiyahÇay 2400SiyahÇay 634Huzur Pide Salonu MuhammetTornacı 4091 38 Yemek İmalatı 1836406 Tab/YılÖzkafes Balıkçılık SuÜr.Üretim.seb.Mey.Ltd.Şti. 6810 34 Balık Soklama 162131 Hacıoğlu Çay Sanayi Ve Ticaret A.Ş. 5508 34 Siyah Çay 648Pekmezli Köyü RİZEOrtaköy Köyü Güneysu /RİZEKendirli RİZEEminettin Mah.Devlet HastanesiRİZEMaltepe Köyü Derepazarı /RİZEPazarköy RİZEİyidere İkizdere 3 Km İyidere /RİZEYenicami Köyü Güneysu / RİZECumhuriyet Caddesi No:111 / DRizeKaplıca Mahallesi Bıldırcınsok.RİZEYenigüzelköy RİZE32 Tokçay İmalat ve Pazarlama Ltd.Şti. 6000 30 Kuru Çay Paket 450 Maltepe Köyü Derepazarı /RİZE33 Bostan Çay sanayi Ve Ticaret ltd.Şti. 5693 30 Siyah Çay 480İslahiye Köyü Güneysu / RİZE34 Akmehmet Gıda Sanayi Ticaret A.Ş. 3495 30 Un ve kepek 43416Öz Meltem Çay Fabrikası İsmail35 Uzun 5733 29 Siyah Çay 1080Hantal-san Çay sanayi ve Ticaret36 Ltd. Şti 5080 29 Siyah Çay 900Nurdan Gıda37 San.Tic.Paz.İth.İhr.Ltd.Şti. 6637 28 Şekerleme Lokum 195738 Çağla Çay Sanayi ve Ticaret A.Ş 28 Siyah Çay 34039 Bağdatlı Un Fabrikası A.Ş. 4560 27 Un ve kepek 38400Dağçay Dağınıksu Çay İşletmeleri40 San.Tic.A.Ş. 4573 26 Siyah Çay 1080Çaysan Doğu Karadeniz Çay41 Entegre sanayi A.Ş. 2848 26 Teneke-Kutu 1542Çay-Mar Gıda Mad. San. Tic.42 Ltd.Şti.Rize Şubesi 7335 26 Siyah Çay 700Atatürk Caddesi No:444 RİZEKendirli Köyü RİZEFethiye Mah Fabrika Sok No:202İYİDEREEngindere Mevkii Akarsu KöyüRizeKıble dağı Köyü Güneysu RizeBağdatlı Mah. Atatürk Cad.No:740 RİZEDağınıksu Mahallesi GündoğduRİZEHazar Mevkii İyidere /RİZESütlüce Köyü RİZE43 Üçel Gıda Sanayi Ticaret Ltd.Şti. 1228 25 Helve reçel v.b 1191Zincirli Köprü Köyü No:1 RİZETüylüoğluKardeşler Çay Sanayi44 Ltd.Şti. Rize Şub. 6326 25 siyah Çay imalatı 520 Yol veren Köyü RİZE232

45 Şar İnşaat Sanayi Ticaret A.Ş. 5364 25 Mıcır - Kum imlatı 90240 m3Karadeniz Un Fabrikası San. Koll.46 Şti. 2332 25 Un ve kepek 30600Hikmet Kavalcıoğlu Kavalcıoğlu Çay47 Sanayi 25 Siyah Çay 120048 Çillioğlu Çay Sanayi Pazarlama A.Ş. 4935 25 Siyah Çay 35049 Ada Çay Sanayi Dış Ticaret Ltd. Şti 6803 25 Siyah Çay 96050 Çayırlı Çay Sanayi Ve Ticaret A.Ş. 6327 20 Siyah Çay 85İyidere İkizdere 1 Km YaylacılarKöyü RİZETaşlıdere mah.Gündoğdu / RİZESaray Köy Mahallesi İyidere /RİZEÇifte Kavak Mahallesi RİZEAda cami Köyü Güneysu /RİZEÇayırlı Köyü Kalkandere / RİZE51 Kalite Çay Sanayi Ve Ticaret A.Ş. 5498 15 Kuru Çay Paket 768 Kasarcılar Köyü Rize52Sabah Çay Sanayi ve Tic.Ltd.Şti.Rize Şubesi 7291 12 Siyah Çay imalatı 750 Taşlıdere Mahallesi RİZE53Koçpen Doğramaİnş.San.Paz.Ltd.Şti. 6973 12 Aliminyum Doğ. 7200m2 Çarşı Mah.Atatürk Cad.Koçlar İşhanı kat:5 Rize54 Başaran Çay San.ve Gıda Tic.Ltd.Şti. 6261 12 siyah Çay imalatı 209 Kiremit Köyü Güneysu Rize55 Altın Çay Sanayi ve Ticaret A.Ş 5600 12 siyah Çay imalatı 480 Adacami Köyü Güneysu Rize56 Alkapen Doğrama İnş.san.Tic.Ltd:şti. 7203 12 Aliminyum Doğ. 2160 m2 Atatürk cad.Koçlar İşhanı Kat:2 Rize57 Süper Ekmekçilik İmlat Ltd.Şti. 6028 11 Un Mamülleri 699840 kg Yalı Caddesi No:1 Rize58Demsan Çay Gıda Sanayi ve TicaretLtd.Şti. 7448 10 siyah Çay imalatı 228 Hamidiye Mah.Gündoğdu Rize59Bizim Eller Tekstil San.GıdaTaah.Turizm Ltd.Şti. 6713 10 Hazır Giyim dokuma 23760M2/Yıl Piriçelebi Mahallesi Zihni derin Cad. No:20 Rize606162Koç Plastik Doğramaİnş.San.Tic.Ltd.Şti. 6987 9 pvc plastik doğ. 11520 m2Atatürk cad.Koçlar İşhanı Kat:2RizeÇavuşoğlu Gıda Ticaret veSan.Ltd.Şti. Rize Şub 7603 9 Çay Paketleme 864 Portakallık mah.Kubilay Sokak.No:5 RizeYelkenciler Isıtıcı Soğutucu KenanYelkenci 6619 8 Hafifi sanayi makinaları 360 Adet Kavaklı Mahallesi No:21 RİZE63 Metin Çay İmlat Mehmet Fazlıoğlu 1928 8 siyah Çay imalatı 81 Orta Mahalle Kendirli / Rize65 Aklar Çay Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti. 6106 8 Siyah Çay 162Asmalık Mahallesi Kendirli RizeSevilen Çay Sanayi ve Ticaret66 Ltd.Şti. 5656 7 siyah Çay imalatı 225Pekmezli Köyü RizeDergah pastahaneleri Gıda Mad.Dış67 Tic.Ltd.Şti. 7502 7 pasta tatlı imalat çeş. 28416 KgÇarşı Mahallesi Deniz Caddesi No:19 Rize68Arifoğlu Reklam Ürünleri BaskıSan.Ltd.Şti. 5078 7 Reklam Panoları 360960 Gülbahar Mah.Manolya Sokak.No:169Öztürk Çay ve GıdaMad.İth.İhr.Ltd.Şti. 6639 6 Siyah Çay 228 Pekmezli Köyü Rize233

70 Şahin Gıda San.ve Ticaret Ltd.Şti. 7246 5 Kuru Çay Paket 4000000 adet Gülbahar Mah.Aatürk Caddesi NO:696 RizeBey Çay Sanayi Gıda Paz.71 Dış.Tic.Ltd.Şti. 6840 5 Çay Paketleme 300 İslampaşa Mah.Menderes Bulvarı No:464 Rize72 Ayane çay sanayi ve Ticaret A.Ş. 5808 5 siyah Çay imalatı 300 Kırklartepe köyü Rize73 Kopuz Ticaret Zeki Murat Kopuz 2735 4 pekmez dolum iml. 30 Taşlıdere Mah.Şirinyalı Koop. Altı Rize74 Temel Kavurma Ramazan Kopuz 7545 3 Kavurma İmalatı 12800kg Pinarbaşı Köyü Rize75 Mehmet Yılmaz Görsel Gıda 3 meyve tozları imalatı 1680kg Portakalık Mah.Çinar Sokak 15/A RİZE76 Karadeniz Gıda Paz .Emin Topçu 7517 3 Meyve Aromalı iç.pak 288000Kg Camiönü Mah.Liman Karşısı Mete Ap.No:94 RizeKavurma77 İsmail Kopuz Kopuz Kavurma 7519 3 İmalatı 36 Pinarbaşı Köyü Rize78 Karali Ticaret Mevlana Karali 7458 2 Mısır Unu İmalatı 115200 KG İslampaşa Mah.Petrol Ofisi yanı RizeKaradeniz Pazarlama Rize Çay79 pak.Köksal Yılmaz 4379 2 Kuru Çay Paket 3000 kg Reşadiye Mah.Saray Sokak.Turan.Apt.altı RİZE80Kandemir Çay Sanayi ve TicaretLtd.Şti. 5689 4 siyah Çay imalatı 70 Salamet köyü Güneysu / Rize81 Kumtaş Mıcır Kum Sanayi Tic.Ltd.Şti. 5558 19 Kum mıcır İmalatı 60.912 m3 Ekrem Orhon Mah.Kemaliye cad.No:15/A Rize82 Ritaş Hazır Beton Ticaret Ltd.Şti. 6121 19İslamoğlu Pastacılık Unlu Gıda83 Mam.Tic.Ltd.Şti. 6210 6Dokumacı Çay ve Gıda San.84 Paz.Tic.Ltd.Şti. 6899 5Altınbaşak Çay Sanayi ve Ticaret85 Ltd.Şti. 4889 67Güven Yangın Dolum Bakım Ziya86 Sancak Tutan 5276 487 Kurçay Gıda Sanayi ve Ticaret A.Ş. 5834 9Özbalcılar Çay Sanayi Turizm88 İnş.Tem.İnş.Ltd.Şti. 6802 5Erdinç Kardeşler Çay Sanayi Ali89 Erdinç Kavalcı 5260 890 Pekmezli Çay Sanayi ve Ticaret A.Ş 5979 20Güven Çay ve Gıda Pazarlama91 Nak.Taah.Ltd.Şti. 2701 1292 Kutçay Çay Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti. 5985 493 Yıldız Çay Sanayi ve Ticaret A.Ş. 5732 11Hazır Betonİmalatı132.000m3pasta tatlıimalat çeş. 28416kgEkrem Orhon Mah.KemalyeriCad.No:15/A RİZEÇarşı Mahallesi CumhıriyetCad.No:109/csiyah Çayimalatı 360 Zincirli Köprü Köyü RİZEsiyah Çayimalatı 3060 Kambursırt Mahallesi RizeYangınSöndürme Ciz 130500kgsiyah Çayimalatı 360İslampaşa Mah Sahail yoluüstü RizeEngindere Mah.YSE SokakTrafo Yanı Rizesiyah Çayimalatı 162 Zincirli Köprü Köyü Rizesiyah Çayimalatı 320Yapraklar Mahallesi İyidere /Rizesiyah Çayimalatı 320 Pekmezli Köyü Rizesiyah Çayimalatı 230 Karayemiş Köyü Rizesiyah Çayimalatı 91 Pekmezli Köyü Rizesiyah Çayimalatı 252 Başköy Güneysu / Rize234

9495969798Kavalcıoğlu Paketleme ve paz.EsatKavalcıoğlu 2841 6Mercan Çay İmalat Sanayi GıdaPaz.Nak.Ltd:şti. 7189 5siyah Çayimalatı 60siyah Çayimalatı 81Sandıktaş Köyü Derpazarı /RizeGüneşli Mah.Adacami KöyüGüneysu / RizeYılmazlar Turizm İth.İth.İhr.San.veTic.Ltd.Şti. 6237 6 Siyah Çay 162 Muradiye Beldesi RizeBaşaklı Çay Sanayi Dış Ticaret vePaz Ltd:şti. 5998 20Öz Kanburlar Çay Sanayi MustafaKanbur 6281 699 Tadım Çay sanayi ve Ticaret Ltd.şti. 7678 28100101Bes Ambalaj ve Çay SanayiTic.Ltd.Şti. Dere.Şub 7230 41Yarımada Çay Sanayi ve TicaretLtd.Şti. 5804 13102 Kader Çay Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti. 6014 5103104105Şimşekler Çay Sanayi SüleymanŞimşek 7302 6Yeni Mevsim Çay Sanayi ve Dış Tic.A.Ş. 7269 8Çelikoğlu yemek Sanayi MehmetÇelik 7256 7 Yemek İmalatı106 Salarha Çay Sanayi ve Ticaret A.Ş. 4881 52107108Büçaş Büyük Çiftlik Çay Endüstrisi veTic. A.Ş 4607 48Yılkay İnşaat taah.Tic.Toplu Tem.Ltd.Şti. 5955 66 Yemek İmalatı109 Yahya Çay Sanayi Ekrem Alkan 7195 7110111Çay Mar Gıda mad.San.veTic.Ltd.Şti. Rize Şub. 7335 26Horasan Orman ÜrünleriSan.Paz.Dış.Tic.Ltd.Şti. 6813 13112 Fide Çay Sanayi Niyazi Toprak 5764 9113Ayneş Küçükoğlu Kardeşler Çaysan.Gıda tük.Ltd 6825 10114 Rekor Çay San.ve Ticaret A.Ş. 5900 8115 Ne-Çay Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti. 5415 16116Öz Hür Çay İmalat Paz.ve Tic. HurşitKazdal 3687 6117 Dere Çay Sanayi Ali Rıza Usta 7084 7siyah Çayimalatı 280 Başaran Köyü Güneysu Rizesiyah Çayimalatı 152siyah Çayimalatı 462siyah Çayimalatı 2072siyah Çayimalatı 280siyah Çayimalatı 285siyah Çayimalatı 112siyah Çayimalatı 300225000Tab/YılAdacami Köyü GüneysuRizeVeliköy No:9 Gündoğdu /RizeMaltepe Köyü Derepazarı/RİZEYarımada Köyü Güneysu /RİZEDağınıksu MahallesiGündoğdu RİZETaşlık Köyü Gündoğdu /RizeMerkez Mahalle AtatürkCaddesi Güneysu RİZETophane Mahallesi YunusEmre Caddesi Rizesiyah Çayimalatı 1170 Çaykent Beldesi RİZEsiyah Çayimalatı 1200 Büyükçiftlik İyidere / RİZE2475000tab/yılsiyah Çayimalatı 57CumhuriyetCad.Hastahaneler YanıKat:1 RizeEngindere Mah.YSE SokakRizesiyah Çayimalatı 700 Sütlüce Köyü RİZEKerste veparke İmal.83640M3/YılSalarha Yolu Üzeri 7.Km.RizeKuru ÇayPaket 152 Güzel Köy Rizesiyah Çayimalatı 200Kibledağı Köyü Güneysu /RİZEsiyah Çayimalatı 260 Başköy Köyü Güneysu / RİZEsiyah Çayimalatı 525 Kiremit Köyü Güneysu Rizesiyah Çayimalatı 300Kibledağı Köyü Güneysu /RİZEsiyah Çayimalatı 220 Pekmezli Köyü Rize235

118119Mandev Çay Sanayi Ve GıdaPaz.İth.İhr.Ltd:şti. 6635 8Köseoğlu Çay İmalatı Paz. SalihKöseoğlu 5593 6120 Hilal Çay İmalat Mehmet Uzun 5065 8121 Örnek Çay Sanayi ve Ticaret A.Ş. 5628 12122123124Öz Mercan Çay Sanayi MehmetMercan 14Kasar Çay sanayi ve TicaretHüseyin Ketenci 5054 6Adba Plastik san Gıda Paz.nak.DışTic.Ltd.Şti. 7221 18125 Bizim Çay Sanayi ve Ticaret A.Ş 5582 17126 Engindere Çay Sanayi Şaban Kopuz 5286 6127128129Gönül Çay Sanayi Pazarlama DışTic.A.Ş. 6105 19Kaptan Çay Sanayi ve TicaretAhmet Emin Mercan 6403 7Alkan Çay Sanayi ve Ticaret AhmetAlkan 7441 6130 Ay Çay Sanayi Ve Ticaret Ltd.Şti. 5564 24131 İsar Gıda Sanayi ve Ticaret A.Ş. 4685 10132133134Ken-Çay Kendirli Çay Ürünleri ÜretimPaz.A.Ş. 4604 44Acem Çay Sanayi ve Ticaret AhmetKorkmaz 5254 5Nalkıran Kardeşler Nak.GıdaSan.Tic.Ltd.Şti. 6211 11135 İskender Selçuk Selçuk Çay Sanayi 7587 14136 Tarakçıoğlu çay sanayi ve Tic.Ltd.Şti. 6286 9137138139Ketenciler Çay Sanayi ve TicaretA.Ş. 4995 7siyah Çayimalatı 135 Ortaköy Köyü Güneysu /RİZEsiyah Çayimalatı 225 Kendirli Köyü RİZEsiyah Çayimalatı 360 Halas Mahallesi Kendirli Rizesiyah Çayimalatı 504siyah Çayimalatı 240Küçükcami MahallesiGüneysu / RİZEAdacami Köyü GüneşliMahallesi Güneysu Rizesiyah Çayimalatı 100 Kasarcılar Köyü RizePlastik Naylanİm 198siyah ÇayimalatıYetimoğlu GıdaSan.Turiz.Otel.İnş.Taah.paz.Ltd.Şti. 6568 8 Un MamülleriMustafa Tüylüoğlu Çay SanayiMustafa Tüylü 7258 7140 Gölge Çay Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti. 5667 10141 Selçuk Çay Sanayi Musatafa Yılmaz 5706 1256277Kg/Yılsiyah Çayimalatı 180Engindere Mah.Dere içi MekiiY.S.E.Sok RizeKukulu Kaya Köyü Çaykent/ RİZEEngindere Mahallesi No:13Rizesiyah Çayimalatı 228 Kiremit Köyü Güneysu Rizesiyah Çayimalatı 270 Adacami Köyü Güneysu / rizesiyah Çayimalatı 117 Veliköy Gündoğdu / Rizesiyah Çayimalatı 294siyah Çayimalatı 864Adacami köyü Güneysu /RizeÇeşme Köyü Derepazarı /Rizesiyah Çayimalatı 1360 Kendirli RİZEsiyah Çayimalatı 152Hüseyin Hoca KöyüKalkandere / Rizesiyah Çayimalatı 480 Çaykent Beldesi RİZEsiyah Çayimalatı 480 Engindere Mahallesi Rizesiyah Çayimalatı 84 Yenigüzelköy RİZEsiyah Çayimalatı 320 Melek Köyü RİZE2044000Adet Atatürk Caddesi No:389siyah Çayimalatı 540 Yenigüzelköy RİZEsiyah Çayimalatı 270 Gölgeli Köyü RİZEsiyah Çayimalatı 324 Engindere Mahallesi RİZE236

142 Kalender Çay Sanayi Ltd.Şti. 6448 11144 Meral Çay Sanayi Hasan Meral 5531 2145 Balcılar Çay Sanayi Ömer Balcı 5560 8146Üçler Çay Sanayi Ticaret Ali YaşarBakır KAPALI 4147 Boğaz Çay Sanayi Muhittin Yazıcı 6062 9148149150Altunsu Çay Sanayi Mehmet AliAltunsu 6797 3Güven çay Sanayi Ticaret MustafaKaraosmanoğlu 2701 9Yaz San Makine İthalat İhracatSan.Dış. Tic.A.Ş. 5969 6Çay Kurutma Fırını Çay kıvırmaMak.Çay Rotervanısiyah Çayimalatı 672Adacami Köyü Güneysu /Rizesiyah Çayimalatı 120 Yolveren Köyü Rizesiyah Çayimalatı 160 Ketenli Köyü RİZEsiyah Çayimalatı 130 Pazarköy RİZEsiyah Çayimalatı 34 Boğazköy Gündoğdu / RizeSiyah Çayimalatı 300 Ketenli Köyü RİZESiyah Çayimalatı 270Ağır SanayiMak.iml. 140 adetDağınıksu MahallesiGündoğdu RİZEEminettin Mah. AtatürkCaddesi No:197 Rize151 Hüseyin Karaca 4325 4 Kuruyemiş Mamulleri 93120 Kg/Yıl Çanakkale Cad. Belediye Dükkan.No:39 RizePaketleme ve Dolumu152 Kartepe Çay Sanayi Çetin Çavuş 7659 14 Siyah Çay imalatı 285 Dağınıksu Mah.Sahil Yolu Gündoğdu/ Rize153154155156Kirazdağı Çay Sanayi Üretim vepaz.Tic.Ltd.Şti. 6038 37 Siyah Çay imalatı 1000 Kirazdağı Köyü Derepazarı / RizeDoyiç Çay ve Gıda Sanayi TicaretA.Ş. 5966 11 siyah Çay imalatı 375 Çaykent Güneşli Mahallesi RİZEAtaçlarDayanıklı Tük.Mad.İnş.Malz.Dış.Ltd.Şti. 5449 2 Unlu Pasta İmalatı 18900Kg/Yıl Ekrem Orhon Mah.Laleli Cad.Elvan sok.No12RizeOva Çay Gıda San.veTic.Ltd.Şti.Rize Şubesi 7639 6 Siyah Çay Paketleme 1440 Tophane Mahallesi Meydan Sokak Merve Apt Rize157 Şen Çay Ömer Kanbur 5241 7 siyah Çay imalatı 288 Zincirli Köprü köyü RİZE15815Özkök Gıda Sanayi PazarlamaDışTic.Ltd.Şti. 6890 15 siyah Çay imalatı 345.6 Güreşen Köyü Borçka / Artvin9 Koçal pazarlama İsmail Koçal 3318 7 Yufka ve Kadayif İml. 70080Kg/Yıl Müftü Mahallesi Atatürk Caddesi Rize160Pederlioğlu Çay Sanayi MehmetÇalışır 5788 6 Kuru Çay Paket ve İm 384 Fıçıtaşı Mahallesi Okul Civarı İyidere / Rize16 Aile Çay Sanayi Ticaret Muhammetsiyah Çay1 Berber 7037 4 imalatı 57 Pazarköy Rize162Yormaz MakineSan.İnş.Tah.Müh.Tic.Ltd:Şti. 7695 9 Asansör Montaj Bak. 25/Adet/ Yıl Tophane Mah.Mataracı İşhanı Kat:1No:15 Rize163ve OnarımTadım Çay Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti.Denizgören 7678 42 siyah Çay imalatı 1273 Ton/Yıl Denizgören Köyü İyidere / Rize237

Köyü Şubesi164 Akbulut Çay Fabrikası Ali Akbulut 2614 2 Kuru Çay Paketleme 1000 Ton/Yıl Yeni Mahalle RİZE165166167İba Toplu Temizlik ve Yemek İşleriHasan AVCI 3 Kadayif İmalatı 13440 Kg/ Yıl Tophane Mahallesi Irmak Sokak Avcı Apt altı RizeKarahancı Gıda Sanayi ve Tic.Ltd.Şti.Kendirli Şub KAPALI 10 siyah Çay imalatı 2400 Ton /Yıl İyidere - İkizdere 3 Km İyidere / RizeRibosan Rize Boya Kimya Sanayi veTic.Ltd.Şti. 7706 11 Vernik,Sen.Boya Sell. 8335 Ton /Yıl Taşlıdere Mahallesi Hopa Yolu üzeri No:25168Boya Tiner Vb. Üretimi Gündoğdu / RizeDerya Turizm Gıda TekstilSan.Ltd.Şti. 6915 6 Yumurta Ambalaji 39900000Ad/yı İslampaşa Mah.menders Bulvarı Petrol ofisi depoMüdürlüğü Karsışı RİZE169 Hilal Çay İmalat Adem Harun Uzun 5065 5 Kuru Çay imalatı 120 Ton /yıl Halaslar Mahallesi Kendirli RİZE170171172Çay İşletmeleri enel Müd. TaşlıdereÇay Fab 4700 298 Yeşil Çay İmalatı 160 Ton /Yıl Taşlıdere Mahallesi Rizeİdeal Karçelik Plastik Sanayi TicaretLtd.Şti 7725 18 plastik Naylon Torba İm 198 ton/yıl Engindere Mah.Dereiçi mevkii Y.S.E Sokak RİZEKokulukaya Çay Sanayi ve TicaretLtd.Şti. 5685 17 Siyah çay İmalatı 720 Ton/ Yıl Aşağı Hayrat Mahallesi RİZE173 Sevda Gıda Pazarı Gürcan Kopuz 7564 15 Siyah çay İmalatı 540 Ton / Yıl Yeni Güzel Köy Köyü Rize174175176177178179180181182183184Şampiyon Uluslar. Menerjerlik GıdaSan.Ltd.Şti. R.Ş 7758 26 Siyah çay İmalatı 700 Ton / Yıl Sütlüce Köyü RizeÜmit Gıda Temizlik DayanıklıTük.Mad.İç.Dış.Ltd.Şti. 5 Yumurta Ambalajı 57600000Ad/YıEkrem Orhon Mah.Cum.Cad. Stadyum GirişiRİZEOn Gıda Pazarlama San. Ve TicaretLtd.Şti 6392 8 Siyah çay İmalatı 304 Ton/ Yıl Zincirli Köprü Köyü RizeÖz Vela Et ve Süt Ürünleriİmal.Hay.Gıda Ltd.Şti. 7740 3 Kavurma İmalatı 12800 Kg/ Yıl Veliköy Köyü Gündoğdu / RizeAkarçay Çay Sanayi ve TicaretLtd.Şti. 5586 23 Siyah çay İmalatı 420 Ton/ Yıl Akarsu Köyü RizeMaran Çay Sanayi ve Ticaret AnonimLşirketi. 5653 36 Siayah Çay İmalatı 1100 Ton / Yıl Büyük Çiftlik Köyü İyidere / RizeKar-Taş sanayi ve Pazarlama DışTic.Ltd.Şti. 6255 6 Karo Taşı İmalatı 480000 Ad / YılFırtına Mah. Fırtına Köprü Bitimi Yanoğlu AptArdeşenKar-Taş sanayi ve Pazarlama DışTic.Ltd.Şti. 9 Parke Taşı- Beton Bodür 4384000 ad/yıl Engindere Mahallesi Y.S.E Sokak RİZEDoğu Çay İşletmesi ve Tic.A.Ş.Salarha Çay Fab. 7819 69 Siyah Çay İmalatı 12000 Ton / Yıl Yolveren Köyü Güneli Mevkii RizeDoğu Çay İşletmesi ve Tic.AŞ.Kalkandere Çay Fab 7808 68 Siyah çay İmalatı 12000 Ton / YılHüseyin Hoca Mah. Cami Yanı MevkiiKalkandere / RizeYettaş Kum-Mıcır Beton HazırlamaTesisleri A.Ş. 3478 11 Mıcır Kum İmalatı 89600 Ton / Yıl Hamzabey Mahallesi Güneysu Yolu Üzeri RİZE238

185186187188189190191192193194195196197198199200201202203204Çay İşlet. Genel Müd.100 Yıl ÇayPaketleme Fab. 4701 545 Siyah Yeşil Çay Paketle 56550Ton / Yıl İslampaşa Mahallesi RizeCevahir Kardeşler Denizcilik San.veTic.Ltd.Şti. 5526 18 Hazır Beton Üretimi 84000 Ton / Yıl Fener Mahallesi Liman İçi RizeYeşil Rize Çay paketleme YılmazPoyraz 6692 2 Siyah Çay Paketleme 13440 Kg / YılBağdatlı Mahallesi M.Edip Tavil sokak No:12RİZEİmece Gıda Tekstil Sanayi veTic.A.Ş. 6466 40 Bakliyat Ürünleri Ambalajı 612000 Kg /yıl Cumhuriyet Caddesi No:234/A RizeCevahir Kardeşler Denizcilik San.veTic.Ltd.Şti. 18 Mıcır Kum İmalatı 64000 Ton / Yıl Fener Mahallesi Liman İçi RizeKöysan Yol Yapım Sanayi ve TicaretA.Ş. 4750 10 Kırma Taş imalatı Beton 184320 Ton / Yıl Pekmezli Köyü RizeKaptanoğlu Çay Sanayi vePazarlama Nak.Ltd.Şti. 7734 15 Siyah Çay İmalatı 900 Ton / Yıl Adacami Köyü Güneysu / RizeOrsa Orman Ürünleriİnş.San:paz.İth.İhr.Ltd.Şti. 4258 10 Doğrama ve Mobilya İmal 1675 Ad / YılÇarşı Mahallesi Zihni Derin Caddesi A Blok No:5RİZEÇay İşletmeleri GenelMüd.Derepazarı Çay Fab. 4749 240 Kuru Çay imalatı 1800 Ton / Yıl Eriklimanı Mahallesi Derepazarı / RizeÇay İşletmeleri Genel Müd. PazarköyÇay Fabrikası 4726 190 Siyah çay İmalatı 1290 Ton / Yıl Pazarköy Köyü RİZEÇay İşletmeleri Genel Müd.AzaklıHoca Çay Fabri 4705 186 Siyah Çay İmalatı 1300 Ton / Yıl Azaklı Hoca Köyü RizeHak-Al Çay Ürünleri imalat San DışTicaret Ltd.Şti. 7874 2 Siyah Çay Paketleme 576 Ton / YılKutsan Gıda Toplu Temizlik TopluYemek Ltd.Şti. 6900 15 Yemek İmalatı 456250 Tabilot/Yılİyidere Merner veİnş.San.Taş.Taah.İth.İhr.ltd.Şti 7405 15 Blok Mermer Kesim İml. 99000 m2/ YılAsrın Unlu mamülleri GıdaTaşımacılık Ltd.Şti. 7672 9 Ekmek imalatı 151200 kg/ Yıl Yoveren Köyü RizeBirleşik Ekmekçilik Unlu Mamüllerİmalat Ltd.şti. 7469 18 Ekmek -Pide-şimit İmlatı 1153440Kg/YılTaşlıdere Mahllesi Devlet Karayolları Üzeri DoğaKentSitesi A Blok No:6 RizePiriçelebi Mah Cumhuriyet Cad. Medine İşhanıKat:3 RİZEİkizdere Yolu Üzeri .Km Denizgören Köyüİyidere / RizeEminettin Mah.Atatürk Cad.SSk İl MüdürlüğüKarşısı RizeTürkmenler Lastik Tekstil San.Gıdamad.Ltd.Şti. 7700 6 Araç Lastiği Sırt Kaplama 16800 ad / Yıl Hamidiye Mahallesi No:39 Gündoğdu / RizeFettahoğlu Gıda Sanayi Tem.Mad.Tic.Ltd.Şti. 6847 3 Yumurta Ambalajı 384000 Ad / Yıl Müftü Mahallesi Yakut Sokak No:6 RİZEAltınlar Kimya Ve Gıda PzaralamaTic.Ltd.Şti. 5741 3 Kuruçay Paketleme 23000 Kg / YılPiriçelebi Mah.Armutlu Sokak Örnrk APT.No:31RizeKarakoyun Çay Paketleme NevzatKarakoyun 7846 6 Siyah Çay paketlemesi 56 Ton/ Yıl Fıçıtaşı Mahallesi İyidere / Rize239

K.4.Sanayi Gruplarına Göre İşyeri Sayıları ve İstihdam Durumları.ODASİCİL PERSONELFİRMA ÜNVANI NO : DURUMU1 Çay İşletmeleri Genel Müdürlüğü Çaykur 2637 249962 Altın Filiz Çay Sanayi ve Ticaret A.Ş. 4879 1353 Güneyce Çay Sanayi Ve Ticaret A.Ş. 5100 1244 Karali Çaysanayi Ticaret ve Gıda Paz.A.Ş. 5965 1135 Filiz Çay Sanayi Ticaret A.Ş. 4888 936 Çaykent Çay Sanayi ve Ticaret A.Ş. 5986 867 Doğu Çay İşletmesi San. ve Tic.A.Ş.Rize Şub. 5421 818 Of Çaysan Tarım Ürünleri A.Ş. İyidere Çay Fab. 4624 799 Yavuz Çay Sanayi A.Ş. İyidere Çay Fab. 6669 7510 Doğu Çay İşletmesi San. ve Tic.A.Ş . İyidere Fab. 6663 6711 Altın Başak Çay San.ve Ticaret Ltd. Şti. 4889 6712 Kır Çay Sanayi ve Ticaret A.Ş. 4982 5813 Of Çaysan Tarım Ürünleri A.Ş. Fındıklı Çay Fab. 6954 5614 Doğu Çay İşletmesi San.ve Tic.A.Ş.Fındıklı Fab. 5912 5615 Öz-Gür San. A.Ş. Rize Güneysu Şubesi 5005 5116 Karali Çaysanayi Ticaret ve Gıda Paz.A.Ş. 4917 Gündoğdu Çay San ve Tic.A.Ş. Kemerköprü Fab. 5441 4818 Evren Gıda İnş. Nak.Oto.Tic.Ltd.Şti .Belde Çay 7540 4719 Yılmaz Çay sanayi ticaret A.Ş. 5023 4620 Bekiroğlu Lokantacılık İnş.Turizm.San.Tic.A.Ş. 4123 4621 Risaş Rize Çay San.ve İnş.Malz.Üretim Paz.A.Ş. 2876 4522 Orçay Orta Köy Çay Sanayi A.Ş. 4620 4523 Ken Çay Kendirli Çay Ürünleri Üretim paz. A.Ş. 4604 4424 İba Toplu Temizlik ve Yemek İşleri Hasan AVCI 5082 4325 Maltepe Çay sanayi ve Tic.A.Ş. Rize Şubesi 6482 4126 Yavuz Çay Sanayi A.Ş. PazarKöy Çay Fab. 7065 4027 Kendirli Çay End.ve Ticaret A.Ş. 4513 4028 Bereket Çay Sanayi Ve Ticaret A.Ş. 4682 4029 Huzur Pide Salonu Muhammet Tornacı 4091 3830 Özkafes Balıkçılık Su Ür.Üretim.seb.Mey.Ltd.Şti. 6810 3431 Hacıoğlu Çay Sanayi Ve Ticaret A.Ş. 5508 34240

32 Tokçay İmalat ve Pazarlama Ltd.Şti. 6000 3033 Bostan Çay sanayi Ve Ticaret ltd.Şti. 5693 3034 Akmehmet Gıda Sanayi Ticaret A.Ş. 3495 3035 Öz Meltem Çay Fabrikası İsmail Uzun 5733 2936 Hantal-san Çay sanayi ve Ticaret Ltd. Şti 5080 2937 Nurdan Gıda San.Tic.Paz.İth.İhr.Ltd.Şti. 6637 2838 Çağla Çay Sanayi ve Ticaret A.Ş 2839 Bağdatlı Un Fabrikası A.Ş. 4560 2740 Dağçay Dağınıksu Çay İşletmeleri San.Tic.A.Ş. 4573 2641 Çaysan Doğu Karadeniz Çay Entegre sanayi A.Ş. 2848 2642 Çay-Mar Gıda Mad. San. Tic. Ltd.Şti.Rize Şubesi 7335 2643 Üçel Gıda Sanayi Ticaret Ltd.Şti. 1228 2544 TüylüoğluKardeşler Çay Sanayi Ltd.Şti. Rize Şub. 6326 2545 Şar İnşaat Sanayi Ticaret A.Ş. 5364 2546 Karadeniz Un Fabrikası San. Koll. Şti. 2332 2547 Hikmet Kavalcıoğlu Kavalcıoğlu Çay Sanayi 2548 Çillioğlu Çay Sanayi Pazarlama A.Ş. 4935 2549 Ada Çay Sanayi Dış Ticaret Ltd. Şti 6803 2550 Çayırlı Çay Sanayi Ve Ticaret A.Ş. 6327 2051 Kalite Çay Sanayi Ve Ticaret A.Ş. 5498 1552 Sabah Çay Sanayi ve Tic.Ltd.Şti. Rize Şubesi 7291 1253 Koçpen Doğrama İnş.San.Paz.Ltd.Şti. 6973 1254 Başaran Çay San.ve Gıda Tic.Ltd.Şti. 6261 1255 Altın Çay Sanayi ve Ticaret A.Ş 5600 1256 Alkapen Doğrama İnş.san.Tic.Ltd:şti. 7203 1257 Süper Ekmekçilik İmlat Ltd.Şti. 6028 1158 Demsan Çay Gıda Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti. 7448 1059 Bizim Eller Tekstil San.Gıda Taah.Turizm Ltd.Şti. 6713 1060 Koç Plastik Doğrama İnş.San.Tic.Ltd.Şti. 6987 961 Çavuşoğlu Gıda Ticaret ve San.Ltd.Şti. Rize Şub 7603 962 Yelkenciler Isıtıcı Soğutucu Kenan Yelkenci 6619 863 Metin Çay İmlat Mehmet Fazlıoğlu 1928 865 Aklar Çay Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti. 6106 866 Sevilen Çay Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti. 5656 767 Dergah pastahaneleri Gıda Mad.Dış Tic.Ltd.Şti. 7502 768 Arifoğlu Reklam Ürünleri Baskı San.Ltd.Şti. 5078 769 Öztürk Çay ve Gıda Mad.İth.İhr.Ltd.Şti. 6639 670 Şahin Gıda San.ve Ticaret Ltd.Şti. 7246 5241

71 Bey Çay Sanayi Gıda Paz. Dış.Tic.Ltd.Şti. 6840 572 Ayane çay sanayi ve Ticaret A.Ş. 5808 573 Kopuz Ticaret Zeki Murat Kopuz 2735 474 Temel Kavurma Ramazan Kopuz 7545 375 Mehmet Yılmaz Görsel Gıda 376 Karadeniz Gıda Paz .Emin Topçu 7517 377 İsmail Kopuz Kopuz Kavurma 7519 378 Karali Ticaret Mevlana Karali 7458 279 Karadeniz Pazarlama Rize Çay pak.Köksal Yılmaz 4379 280 Kandemir Çay Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti. 5689 481 Kumtaş Mıcır Kum Sanayi Tic.Ltd.Şti. 5558 1982 Ritaş Hazır Beton Ticaret Ltd.Şti. 6121 1983 İslamoğlu Pastacılık Unlu Gıda Mam.Tic.Ltd.Şti. 6210 684 Dokumacı Çay ve Gıda San. Paz.Tic.Ltd.Şti. 6899 585 Altınbaşak Çay Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti. 4889 6786 Güven Yangın Dolum Bakım Ziya Sancak Tutan 5276 487 Kurçay Gıda Sanayi ve Ticaret A.Ş. 5834 988 Özbalcılar Çay Sanayi Turizm İnş.Tem.İnş.Ltd.Şti. 6802 589 Erdinç Kardeşler Çay Sanayi Ali Erdinç Kavalcı 5260 890 Pekmezli Çay Sanayi ve Ticaret A.Ş 5979 2091 Güven Çay ve Gıda Pazarlama Nak.Taah.Ltd.Şti. 2701 1292 Kutçay Çay Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti. 5985 493 Yıldız Çay Sanayi ve Ticaret A.Ş. 5732 1194 Kavalcıoğlu Paketleme ve paz.Esat Kavalcıoğlu 2841 695 Mercan Çay İmalat Sanayi Gıda Paz.Nak.Ltd:şti. 7189 596 Yılmazlar Turizm İth.İth.İhr.San.ve Tic.Ltd.Şti. 6237 697 Başaklı Çay Sanayi Dış Ticaret ve Paz Ltd:şti. 5998 2098 Öz Kanburlar Çay Sanayi Mustafa Kanbur 6281 699 Tadım Çay sanayi ve Ticaret Ltd.şti. 7678 28100 Bes Ambalaj ve Çay Sanayi Tic.Ltd.Şti. Dere.Şub 7230 41101 Yarımada Çay Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti. 5804 13102 Kader Çay Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti. 6014 5103 Şimşekler Çay Sanayi Süleyman Şimşek 7302 6104 Yeni Mevsim Çay Sanayi ve Dış Tic. A.Ş. 7269 8105 Çelikoğlu yemek Sanayi Mehmet Çelik 7256 7106 Salarha Çay Sanayi ve Ticaret A.Ş. 4881 52107 Büçaş Büyük Çiftlik Çay Endüstrisi ve Tic. A.Ş 4607 48108 Yılkay İnşaat taah.Tic.Toplu Tem. Ltd.Şti. 5955 66242

109 Yahya Çay Sanayi Ekrem Alkan 7195 7110 Çay Mar Gıda mad.San.ve Tic.Ltd.Şti. Rize Şub. 7335 26111 Horasan Orman Ürünleri San.Paz.Dış.Tic.Ltd.Şti. 6813 13112 Fide Çay Sanayi Niyazi Toprak 5764 9113 Ayneş Küçükoğlu Kardeşler Çay san.Gıda tük.Ltd 6825 10114 Rekor Çay San.ve Ticaret A.Ş. 5900 8115 Ne-Çay Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti. 5415 16116 Öz Hür Çay İmalat Paz.ve Tic. Hurşit Kazdal 3687 6117 Dere Çay Sanayi Ali Rıza Usta 7084 7118 Mandev Çay Sanayi Ve Gıda Paz.İth.İhr.Ltd:şti. 6635 8119 Köseoğlu Çay İmalatı Paz. Salih Köseoğlu 5593 6120 Hilal Çay İmalat Mehmet Uzun 5065 8121 Örnek Çay Sanayi ve Ticaret A.Ş. 5628 12122 Öz Mercan Çay Sanayi Mehmet Mercan 14123 Kasar Çay sanayi ve Ticaret Hüseyin Ketenci 5054 6124 Adba Plastik san Gıda Paz.nak.Dış Tic.Ltd.Şti. 7221 18125 Bizim Çay Sanayi ve Ticaret A.Ş 5582 17126 Engindere Çay Sanayi Şaban Kopuz 5286 6127 Gönül Çay Sanayi Pazarlama Dış Tic.A.Ş. 6105 19Kaptan Çay Sanayi ve Ticaret Ahmet Emin128 Mercan 6403 7129 Alkan Çay Sanayi ve Ticaret Ahmet Alkan 7441 6130 Ay Çay Sanayi Ve Ticaret Ltd.Şti. 5564 24131 İsar Gıda Sanayi ve Ticaret A.Ş. 4685 10132 Ken-Çay Kendirli Çay Ürünleri Üretim Paz.A.Ş. 4604 44133 Acem Çay Sanayi ve Ticaret Ahmet Korkmaz 5254 5134 Nalkıran Kardeşler Nak.Gıda San.Tic.Ltd.Şti. 6211 11135 İskender Selçuk Selçuk Çay Sanayi 7587 14136 Tarakçıoğlu çay sanayi ve Tic.Ltd.Şti. 6286 9137 Ketenciler Çay Sanayi ve Ticaret A.Ş. 4995 7Yetimoğlu Gıda138 San.Turiz.Otel.İnş.Taah.paz.Ltd.Şti. 6568 8139 Mustafa Tüylüoğlu Çay Sanayi Mustafa Tüylü 7258 7140 Gölge Çay Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti. 5667 10141 Selçuk Çay Sanayi Musatafa Yılmaz 5706 12142 Kalender Çay Sanayi Ltd.Şti. 6448 11144 Meral Çay Sanayi Hasan Meral 5531 2145 Balcılar Çay Sanayi Ömer Balcı 5560 8146 Üçler Çay Sanayi Ticaret Ali Yaşar Bakır KAPALI 4243

147 Boğaz Çay Sanayi Muhittin Yazıcı 6062 9148 Altunsu Çay Sanayi Mehmet Ali Altunsu 6797 3Güven çay Sanayi Ticaret Mustafa149 Karaosmanoğlu 2701 9150 Yaz San Makine İthalat İhracat San.Dış. Tic.A.Ş. 5969 6Çay Kurutma Fırını Çay kıvırma Mak.ÇayRotervanı151 Hüseyin Karaca 4325 4152 Kartepe Çay Sanayi Çetin Çavuş 7659 14153 Kirazdağı Çay Sanayi Üretim ve paz.Tic.Ltd.Şti. 6038 37154 Doyiç Çay ve Gıda Sanayi Ticaret A.Ş. 5966 11155 AtaçlarDayanıklı Tük.Mad. İnş.Malz.Dış.Ltd.Şti. 5449 2156 Ova Çay Gıda San.ve Tic.Ltd.Şti.Rize Şubesi 7639 6157 Şen Çay Ömer Kanbur 5241 7158 Özkök Gıda Sanayi Pazarlama DışTic.Ltd.Şti. 6890 15159 Koçal pazarlama İsmail Koçal 3318 7160 Pederlioğlu Çay Sanayi Mehmet Çalışır 5788 6161 Aile Çay Sanayi Ticaret Muhammet Berber 7037 4162 Yormaz Makine San.İnş.Tah.Müh.Tic.Ltd:Şti. 7695 9163 Tadım Çay Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti. Denizgören 7678 42Köyü Şubesi164 Akbulut Çay Fabrikası Ali Akbulut 2614 2165 İba Toplu Temizlik ve Yemek İşleri Hasan AVCI 3166 Karahancı Gıda Sanayi ve Tic.Ltd. Şti.Kendirli Şub KAPALI 10167 Ribosan Rize Boya Kimya Sanayi ve Tic.Ltd.Şti. 7706 11168 Derya Turizm Gıda Tekstil San.Ltd.Şti. 6915 6169 Hilal Çay İmalat Adem Harun Uzun 5065 5170 Çay İşletmeleri enel Müd. Taşlıdere Çay Fab 4700 298171 İdeal Karçelik Plastik Sanayi Ticaret Ltd.Şti 7725 18172 Kokulukaya Çay Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti. 5685 17173 Sevda Gıda Pazarı Gürcan Kopuz 7564 15Şampiyon Uluslar. Menerjerlik Gıda San.Ltd.Şti.174 R.Ş 7758 26Ümit Gıda Temizlik Dayanıklı175 Tük.Mad.İç.Dış.Ltd.Şti. 5244

176 On Gıda Pazarlama San. Ve Ticaret Ltd.Şti 6392 8177 Öz Vela Et ve Süt Ürünleri İmal.Hay.Gıda Ltd.Şti. 7740 3178 Akarçay Çay Sanayi ve Ticaret Ltd.Şti. 5586 23179 Maran Çay Sanayi ve Ticaret Anonim Lşirketi. 5653 36180 Kar-Taş sanayi ve Pazarlama Dış Tic.Ltd.Şti. 6255 6181 Kar-Taş sanayi ve Pazarlama Dış Tic.Ltd.Şti. 9182 Doğu Çay İşletmesi ve Tic.A.Ş. Salarha Çay Fab. 7819 69Doğu Çay İşletmesi ve Tic.AŞ. Kalkandere Çay183 Fab 7808 68184 Yettaş Kum-Mıcır Beton Hazırlama Tesisleri A.Ş. 3478 11185 Çay İşlet. Genel Müd.100 Yıl Çay Paketleme Fab. 4701 545186 Cevahir Kardeşler Denizcilik San.ve Tic.Ltd.Şti. 5526 18187 Yeşil Rize Çay paketleme Yılmaz Poyraz 6692 2188 İmece Gıda Tekstil Sanayi ve Tic.A.Ş. 6466 40189 Cevahir Kardeşler Denizcilik San.ve Tic.Ltd.Şti. 18190 Köysan Yol Yapım Sanayi ve Ticaret A.Ş. 4750 10191 Kaptanoğlu Çay Sanayi ve Pazarlama Nak.Ltd.Şti. 7734 15192 Orsa Orman Ürünleri İnş.San:paz.İth.İhr.Ltd.Şti. 4258 10193 Çay İşletmeleri Genel Müd.Derepazarı Çay Fab. 4749 240Çay İşletmeleri Genel Müd. Pazarköy Çay194 Fabrikası 4726 190195 Çay İşletmeleri Genel Müd. AzaklıHoca Çay Fabri 4705 186196 Hak-Al Çay Ürünleri imalat San Dış Ticaret Ltd.Şti. 7874 2197 Kutsan Gıda Toplu Temizlik Toplu Yemek Ltd.Şti. 6900 15198 İyidere Merner ve İnş.San.Taş.Taah.İth.İhr.ltd.Şti 7405 15199 Asrın Unlu mamülleri Gıda Taşımacılık Ltd.Şti. 7672 9200 Birleşik Ekmekçilik Unlu Mamüller İmalat Ltd.şti. 7469 18201 Türkmenler Lastik Tekstil San.Gıda mad.Ltd.Şti. 7700 6202 Fettahoğlu Gıda Sanayi Tem. Mad.Tic.Ltd.Şti. 6847 3203 Altınlar Kimya Ve Gıda Pzaralama Tic.Ltd.Şti. 5741 3204 Karakoyun Çay Paketleme Nevzat Karakoyun 7846 6245

K.5.Sanayi Gruplarına Göre Üretim Teknolojisi ve Enerji Kullanımı:Bu konuda herhangi bir çalışma bulunamamıştır.K.6.Sanayiden Kaynaklanan Çevre Sorunları ve Alınan Önlemler:K.6.1. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Hava Kirliliği:İlimiz sınırları içerisinde faaliyette bulunan ve emisyon izni almaları zorunlu olantesislerden 2006 yılı sonu ile 60 tanesi emisyon izni almıştır.İlimizde hava kalitesinin korunması amacıyla sabit bir noktadan hava kalitesiizleme istasyonu aracılığıyla ölçümler yapılmaktadır.Yapılan ölçümler internet üzerindengörülebilmektedir.İlimizde çimento fabrikası ve atık yakma tesisleri bulunmamaktadır.K.6.2. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Su kirliliği:İlimiz merkezinde bulunan sanayi tesisleri atık sularını şehrin kanalizasyonsistemine deşarj etmektedirler.İlimiz merkezi de derin deniz deşarjıyla atık suları deşarjetmektedir. Kanalizasyon sistemine bağlı olmayan sanayi tesislerine de deşarj izniverilerek bertarafı sağlanmaktadır.K.6.3. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Toprak Kirliliği:Konuyla ilgili bilgi temin edilememiştir.K.6.4.Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Gürültü Kirliliği:Konuyla ilgili bilgi temin edilememiştir.K.6.5. Sanayi Tesislerinden Kaynaklanan Atıklar:İlimizde faaliyet gösteren sanayi tesislerinin Tehlikeli ve zararlı atıklarıbulanabilecek tesislere gerekli formlar gönderilerek, tesiste oluşacak atıkların özellikleri,miktarı, çeşidi ve bertaraf yöntemleri ile ilgili bilgiler istenmiştir.Gelen bilgilerdeğerlendirilerek bakanlığımıza iletilmektedir.K.6.7. Sanayi Tesislerinin Acil Durum Planı:Bu yönde herhangi bir çalışma bulunamamıştır.YARARLANILAN KAYNAKLAR1-İl Ticaret ve Sanayi Müdürlüğü verileri, 20062- İl Nüfus ve vatandaşlık Müdürlüğü, 20063- İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 20064.Sanayi ve Ticaret Odası,2006246

(L) ULAŞIM, ALTYAPI, HABERLEŞMEL. 1 Altyapı:L.1.1.Temiz Su Sistemi:Belediyelerimizin sağlıklı içme suyu ihtiyacını uzun vadede karşılamak bakımındanbüyük önem taşıyan Andon İçme Suyu Projesinin tamamlanmıştır. Rize içme suyu adıaltında arıtma tesisi, ana isale hattı gibi işleri sürdürülen proje kapsamında 8’i ilçebelediyesi, 4’ü de belde belediyesi olmak üzere 12 ilçe ve beldeye içme suyu sağlanacakolup merkez dışındaki belediyelerimize de bu proje kapsamında su verilmesini sağlayacakprojelerin ihaleleri yapılarak yapımlarına başlanmaktır.Başlangıçta Rize İçme suyu olarak düşünülen Andon İçme suyu Projesi daha sonrabir metropol içme suyu olarak planlanmış ve Rize Merkez, Güneysu, Çayeli,Pazar,Derepazarı,İyidere,Kalkandere, Güneyce ilçeleri ile Çaykent, Muradiye, Gündoğduve Kendirli kasabalarına su verecek şekilde projelendirilmiştir. İlk olarak 1992 yılındaprograma Rize içme suyu projesi olarak alınmış, 1997 yılında da Andon İçme suyundandiğer ilçe ve belediyelere su verilmesini içeren bir proje daha program alınmıştır.İlk olarak arıtma tesisi ve ana isale hattından yapımına başlanan projede, dağıtımşebekeleri de kısım kısım ihale edilerek yapımlarına başlanmaktadır. Halen arıtma tesisi,isale hattı ve bazı mahallelerde isale ve şebeke çalışmaları devam etmektedir. Bu projekapsamında su verilecek belediyelerimizden de Derepazarı, Güneysu, Kalkandere, Kendirlive Madenlide belediyelerine su verilmektedir.Rize’ nin çevre ile bağlantısı karayolu ile sağlanmaktadır. İlimizin karayolubağlantısı bulunan Sarp Sınır Kapısı’na uzaklığı 104, Artvin’e 159, Erzurum’a 354Trabzon’a 76 kilometredir.L.1.2.Atık su Sitemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi:Rize kanalizasyon Projesi 1971yılında programa alınmıştır. Proje kapsamında şehirmerkezinde 1996 yılı sonuna kadar 10 km kollektör, 95 km şebeke gerçekleştirilmiştir.Halen deniz deşarjı yapım çalışmaları ve dokuz ayrı mahallede şebeke yapım çalışmalarıdevam etmektedir.Rize kanalizasyonu ile birlikte ele alınan Gündoğdu kanalizasyon projesi yapına dadevam edilmektedir. Bu proje kapsamında 490 bin ton deniz tahkimatı, 2.8 km kollektör,3.9 km şebeke ve 300 metre terfi hattı yapılması planlanmıştır. Projede birinci ve ikinciaşamada ihale edilen işler tamamlanmıştır. Eksik kalan yağmur suyu inşaatı için keşifhazırlanmaktadır.Ayrıca Çayeli Belediyesi Atık sularını derin deniz deşerjı ile bertarafetmektedir.Ardeşen,Fındıklı ve İyidere belediyeleride derin deniz deşarjı çalışmalarınabaşlamıştır.247

L.1.3.Yeşil Alanlar:Tablo L – 1 Rize İlindeki Parklar2Park Adı Mahalle Adı Alan (MP P)Mesut Yılmaz Parkı Sahil Kompleksi 52.000100. Yıl Parkı Eminettin Mahallesi 10.000Belediye Parkı Çarşı Mahallesi 3358M. Akif Ersoy Parkı Müftü Mahallesi 1600Cevher Dudayev Parkı Çamlıbel Mahallesi 1300Fener Parkı Fener Mahallesi 1500Cami Önü Parkı Camiönü Mahallesi 1500Tophane Parkı Tophane Mahallesi 2000Yakut Sitesi Parkı İslampaşa Mahallesi 800Terminal Parkı Reşadiye Mahallesi 1500Boğaz Parkı Boğaz mahallesi 1500Müftü Parkı Müftü Mahallesi 1000Gülbahar Parkı Gülbahar Mahallesi 600Sahil Cami Parkı Çamlıbel Mahallesi 1500Dalyan Cami Parkı Çamlıbel Mahallesi 1000Müftülük Sitesi Önü Parkı Tophane Mahallesi 1000Yeniköy Parkı Yeniköy Mahallesi 800Ş.Yard. Doğum Hast.Önü Parkı Eminettin Mahallesi 2520Belediye Sarayı Önü Parkı Çarşı Mahallesi 357160 Evler Parkı İslampaşa Mah 1000Çaykur İlköğretim Önü parkı Gülbahar Mah. 800Belediye Parkı Çarşı Mah. 3358Y.S.E.Yapı Koop.Parkı Çarşı Mah. 400248

L.2.Ulaşım:L.2.1.Karayolları:L.2.1.1.Karayolları Genel:Karayolu ulaşımının ekonomik faaliyet ve yatırım alanındaki yeri çok önemlidir.Bu enle karayolu bakımı ve gelişimi, tüm ekonomik ve sosyal aşama için gereklidir. Yolbakım maliyetinin de yüksek olması ülkemiz şartlarını göz önüne alırsak yapılacakçalışmaların planlı olması gerekmektedir. Rize ili yol ağı ve satıh durumu tablo L–1’deverilmiştir.Tablo L – 1 Rize Yol Ağı ve Satıh DurumuB.Asfalt Asfalt Stabilize Toprak GeçitVermeyenToplamAsfalt%Devlet 0 174 3 0 0 174 98Yollarıİl Yolları 0 162 50 0 0 162 69TOPLAM 0 336 53 0 0 336 84Bu nedenle Rize ilinde bakım ve onarım çalışmalarını yapabilmek için merkeziTrabzon’da bulunan Karayolları 10. Bölge Müdürlüğü’ne bağlı 103. Şube Şefliğimevcuttur.Şubenin bakım ağı, 174 km. devlet yolu (% 52); 162 km il yolu (% 48), olmaküzere toplam 336’ km.dir. Bunun 283 km’si asfalt (sathi kaplama) (% 84), 53 km. stabilize(toprak) (% 16)’dır. Bu yollarda genelde yapım çalışmaları yol bakım adı altında; üstyapılar, banketler drenaj ve tüm diğer yapıların inşa edildikleri halde yenilenmiş şartlardakiözelliklerini mümkün olabildiğince korumak için rutin ve periyodik bakımlar yaparakçalışmaları sürdürmektir. Şube hudutlarındaki yolların bakımını bilfiil yapan ünitelerbakım ekipleridir. Bu ekipler, sorumlu oldukları yolun asfalt, hendeklerin temizliği, yolşevlerinin düzeltilmesi, banketlerin takviyesi, otopark ve dinlenme yerlerinin bakımı, şevtahkimleri gibi pek çok, işleri yaparak yolun daima trafiğe açık tutulmasını sağlarlar.L .2.1.2. Ulaşım PlanlamasıYolcu taşıma sistemleri şehirler arası otobüs seferleri ile yapılmaktadır.Samsun’dan Sarpa kadar toplam uzunluğu 511 kilometre olan, Karadeniz sahil Yolu1950’li yıllarda yapılmış olup, artan trafik yükü ve o zamanın yapım koşulları nedeniylebaşka bir karayolu alternatifi olmayan bölgemizin ihtiyacını karşılayamaz durumagelmiştir. Bu nedenle Doğu Karadeniz Sahil Yolu iyileştirme Projesi 1983 yılındaprograma alınmıştır. Doğu Karadeniz Sahil Yolu İyileştirme Projesi kapsamında ilimizsınırları içinde üç proje vardır.Tahkimatİyidere – ÇayeliÇayeli – Hopa249

Olarak yapımına devam edilmektedir.Önümüzdeki yıl içinde inşaatı tamamlanacak yollar ise tablo M – 2’de verilmiştir.Tablo L – 2 Tamamlanması Düşünülen YollarYolun AdıRize – Pehlivantaşı –KalkandereAyr.–Çamlıhemşin–Ayder–Kavron YaylasıUzunluğu(km)Yaklaşık ProjeMaliyeti(Milyar TL)YapılacakYolStandardı19 918 3. SınıfAsfalt56 4.715 3. SınıfAsfaltAçıklamaDevamediyorDevamEdiyorL .2.1.3. Toplu Taşım SistemleriRize’de ilçeler arasında taşımacılık ticari minibüs, şehir içi taşımacılık ise ticaritaksi dolmuşçuluğuna dayanmaktadır. Belediyelerde toplu taşımacılıkta (merkez ve ilçebelediyeler) önemli rol üstlenmiştirler.L .2.1.4.Kent içi Yollar:L.2.1.5. Araç Saylarıİlimizdeki araç sayıları tablo G–2’de verilmiştir.L .2. 2 Demir Yollarıİlimizde demiryolu ağı bulunmamaktadır.L . 2. 3 Deniz, Göl, Nehir TaşımacılığıL .2. 3. 1 Limanlarİlimiz limanının temeli 1966 yılında atılmış olup 1985 yılında Türkiye Denizcilikİşletmeleri Genel Müdürlüğüne devredilerek bu tarihten itibaren yükleme–boşaltmahizmetleri verilmeye başlanmıştır. Rize limanına yaz aylarında yolcu vapur seferleri deyapılmakla birlikte, esas olarak taşımacılık amacıyla kullanılmaktadır. Rize limanı ilk 1966yılında Balıkçı Barınağı adı altında ihale edilmiştir. Bu ihale kapsamında 500 m anadalgakıran, 420 m tali dalgakıran ve 210 motor rıhtımı yapılacak şekilde planlanmıştı.Daha inşaata başlamadan, barınağın orta büyüklükteki ticaret gemilerinin de faydalanacağışekilde inşasının talep edilmesi üzerine projenin yeri ve karakteristikleri değiştirilerekproje revize edilmiş, ileriki yıllarda ulaştırma amaçlı liman haline dönüştürülebilmesi ogünlerde planlanmıştı. 1991 yılında da ulaştırma tarım sektöründe bulunan Rize Balıkçı250

PalanındaPgeriPgeriPgeriPgeriPgeriPgeribarınağı ulaştırma amaçlı Rize Limanına dönüştürülmüştür.İlimizde bir hudut kapısı olanDahili ve Uluslar arası taşımacılığa hizmet veren Rize Limanı:2200 mt uzunluğunda 12 mt derinliğinde, 6120mP sahası olan Cevher Rıhtımı,130 mt uzunluğunda 9 mt derinliğinde ve 2000 mP200 mt uzunluğunda 8 mt derinliğinde 8532 mP30 mt uzunluğunda 6,50 mt derinliğinde 900 mP222sahası olan Yolcu Rıhtımı,sahası olan Yük Rıhtımı,sahası olan RO-RO rıhtımı,200 mt uzunluğunda ve 4,50 mt derinliğinde 26.096 mPRıhtımı,2sahası olan Motor270 mt uzunluğunda 3 mt derinliğinde 6300 mP sahası olan Balıkçı Rıhtımı ile2birlikte 30.000 mP bir liman ile birlikte Doğu Karadeniz Bölgesinin çimentoihtiyacını karşılayan ÜNYE ÇİMENTO Çayeli Paketleme ve Hazır Beton Tesisi olanlimanlara sahiptir.L .2. 3. 2 TaşımacılıkRize’nin çevre ile olan bağlantısı ve taşımacılığı karayolu ve denizyolu ilekarşılanmaktadır.2003 yılı içerisinde Rize Limanında:Gelen gemi adedi: 464Yapılan yükleme: 293.622Yapılan boşaltma:272.347Limandan ayrılan yolcu: -Limana gelen yolcu: -Limandan ayrılan taşıt:3503Limana gelen taşıt: 3520Gemilerle yapılan taşımacılık sonucu gemilerden denize dökülen petrol ve atıkmaddeler hakkında ve denizin kirliliği ile ilgili ölçümler ile ilgili bir çalışma ilimizdehenüz yapılmamıştır.L .2.4 Havayollarıİlimizde havaalanı bulunmamaktadır.2251

L.3. HABERLEŞMETablo L – 2 Rize İli Yerleşim Birimleri Telefon DurumuKASABA ,BUCAK VE KÖYLERİL VE İLÇE MERKEZİNDESANTRALKAPASİTESİBAĞLIABONEBEKLEYENABONETELEFONLU OLANTOPLAM YERLEŞİMYERİ SAYISITOPLAM ABONEKAPASİTESİABONESAYISISANTRALLERBEKLEYENABONESAYISITOPLAM OTOMATİKSANTRAL SAYISITOPLAM 70437 61855 148 360 51202 37526 23 103MERKEZ 32210 29419 112 66 15867 11864 10 17ARDEŞEN 7003 6391 21 42 5558 4082 4 12ÇAMLIHEMŞİN 800 657 1 28 2176 1662 1 8ÇAYELİ 7919 7425 10 54 7990 5628 3 17DEREPAZARI 2088 1821 1 11 880 452 0 4FINDIKLI 4409 3363 0 22 2756 2088 0 5GÜNEYSU 2160 1812 0 19 2188 1625 0 5HEMŞİN 1096 898 0 8 64 57 0 2İKİZDERE 1144 960 0 29 2663 1749 0 10İYİDERE 1768 1201 0 9 3004 2275 0 4KALKANDERE 3450 2329 1 22 2216 1539 1 7PAZAR 6390 5579 2 50 5840 4505 4 12252

L.4. İlin Plan Durumu:Bakanlığımız tarafından ihale edilen 1/100.000 ölçekli Çevre Düzeni Planları 2006yılı sonu itibariyla onaylanacaktır.L.5.İldeki Baz İstasyonları:İlimizde toplam 125 adet baz istasyonu kurulmuştur.1- İl Telekom Müdürlüğü, 20062- Rize Belediyesi, 2006YARARLANILAN KAYNAKLAR253

(M) YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUSM.1.Kentsel ve Kırsal PlanlamaM.1.1.Kentsel Alanlar:M .1.1. 1. Doğal Özelliklerin Kent Formuna EtkileriDoğuda Artvin, güneyde Erzurum ve Bayburt, batıda Trabzon ve kuzeydeKaradeniz ile sınırlı olan Rize, çok engebeli bir arazi yapısına sahiptir. Deniz kenarlarındadar vadi ağızları dışında hemen hemen hiç düzlük yoktur.Rize toprakları Kuzey Anadolu kıyı dağlarının yüksek kesimlerinden doğarakKaradeniz’e dökülen irili ufaklı birçok akarsu ile bölünür.İl Merkezinden geçen irili ufaklı birçok dere birbirine yakın vadilerden Karadeniz’eulaşmaktadır. Bu dere yataklarının varlığı kent imar ve alt yapı ıslahını zorlaştırmaktadır.Kıyı kuşağının darlığı ve yer ihtiyacı, tarihi süreç içinde kıyının doldurulmasıolgusunu getirmiştir. Kent kıyılarındaki çok büyük bir alanı oluşturan dolgu alanları blokve moloz büyüklüğünde bazalt ve aglomera kullanılarak üst kum ve çakılla tesviye edilipsıkıştırılmış olan zeminlerdir.Kent zemini volkanik formasyon, dere ve enkaz örtüsü ile yapay dolgudanoluşmuştur. Volkanitler kent zeminin geniş zeminini oluşturmakla birlikte bazalt veaglomera değişiminden meydana gelmiştir.M 1.1. 2.Kentsel Büyüme Deseni:Kentsel Planlama ve GelişimiRize Merkez ilçelerden başka 11 ilçe, 4 bucak ve 350 köyden oluşmaktadır. İlinbelediye sayısı beldelerle birlikte toplam 21’dir.Hızlı bir gelişim gösteren kentleşme hareketi, yapılaşma ile imar ve altyapıproblemlerini de beraber getirmiştir. Yeşil alan, tarım alanları ve kıyı tahribatınıhızlandıran bu süreç içinde gerekli önlemler alınmamış, imar planları yeterinceuygulanamamıştır. Son yıllarda kent ölçeğinde imar planına uymayan, arsa kıyımınınhakim olduğu bir konut gelişimi söz konusudur. Kent içi park alanları kentsel gelişimdeyeterince göz önünde bulundurulmamaktadır. Rize kentleşme hareketlerini kentin fizikseldüzeni ile yeşil ve açık sahalarına olumsuz etkileri gün geçtikçe daha çok hissedilir biroranda artmaktadır.Kentleşme hareketlerinin geliştirdiği sosyo–ekonomik yaşantı göç hareketlerinietkilemiş, resmi kurumlar, üniversite ve iş alanları ile kentte yeni bir yapılanmabaşlanmıştır. Kent alanlarına doğru hızlanan eğilim, şehir dışında, iskana hazırlıksız,altyapısı olmayan alanlara yerleşime zorlamıştır. Aniden patlayan arsa ihtiyacı ve arsafiyatlarındaki artış, özellikle sahil şeridindeki imarı aşırı derecede bozmuştur. Denizdenbakıldığında şimdiki kent görünüşü beton yığınları şeklindedir. Ard arda sıkıştırılmış olanapartman blokları hava akımlarını ve rüzgar döngüsünü kısıtlayarak özellikle kışmevsiminde hava kirliliğinin artmasına sebep olmaktadır.254

İlde gecekondu sorunu diğer büyük illerle karşılaştırıldığında yok gibidir. Asılsorun kentin yeni büyüme istikametinde yeşil dokunun kararsız ve tutarsız imaruygulamaları karşısında korunamaması, düzensiz ve çarpık yapılaşmanın belli oranlardadevam etmesidir. Ayrıca alt yapı hizmetlerine gerekli ivediliğin verilememesidir.İlimizde organize sanayii bölgesi ve diğer sanayii bölgesi bulunmadığından ikincive üçüncü sınıf Gayri Sıhhi Müesseselerin şehir merkezinde toplanması da ilimiz için ayrıbir sorundur.M.1.1.3. Planlı Kentsel Gelişme Alanlarıİlimizdeki coğrafi genişlemenin bir bölümü planlı ve düzenli yapılaşmayı sağlarken, birbölüm ise çarpık ve plansız yapılaşma göze çarpmaktadır.M.1.1.4. Kentsel Alanlarda Yoğunlukİlimizde konut yoğunluğu kent merkezinde yüksek olup kent merkezinden dışa doğruilerledikçe azaldığı söylenebilir.M.1.1.5. Kentsel Yenileme Alanlarıİlimizde kentsel dokunun korunması amacıyla eski konut ve dokunun yenilenmesineyönelik sokak çalışmaları ve çevre düzenleme çalışmaları yapılmaya devamedilmektedir.M.1.1.6. Endüstri Alanları Yer SeçimiBu konuyla ilgili bilgiler “Sanayi ve Teknoloji” konu başlığı altında verilmiştirM.1.1.7. Tarihi, Kültürel, Arkeolojik ve Turistik Özellikli AlanlarBu konuyla ilgili bilgiler “Turizm” konu başlığı altında verilmiştirM.1.2. Kırsal AlanlarM.1.2.1. Kırsal Yerleşme Deseniİlimizd engebeli fiziki koşullara sahip olduğundan deniz kenarında yerleşim fazla ve denizdolgusuyla alan kazanılarak yerleşim yapılmıştır.M.1.2.2. Arazi Mülkiyetiİlimiz ilçe ve köylerinde özel mülkiyete dayanan bir arazi mülkiyeti mevcuttur.M.2. AltyapıBu konuyla ilgili bilgiler “ ulaşım ve altyapı “ konu başlığı altında verilmiştir.M.3. Binalar ve Yapı ÇeşitleriM.3.1. Kamu Binalarıİlimizde merkezi yönetim organları olan valilik,il müdürlükleri ile yerel yönetimin idareorganı olan belediye binaları kent yerleşiminin orta bölümünde yer almaktadır.255

M.3.2. OkullarİLÇE ADIMERKEZARDEŞENİLÇELERE GÖRE NÜFUS VE ÖĞRENCİ SAYILARI2000 YILIN.S.GİLÇENÜFUSUOKUL ÖNCESİ ÖĞRENCİ İLKÖĞRETİM ÖĞRENCİ ORTAÖĞRETİM ÖĞRENCİ TOPLAMERKEK KIZ TOPLAM ERKEK KIZ TOPLAM ERKEK KIZ TOPLAM ERKEK KIZ TOPLAM127320 739 680 1419 9941 9338 19279 5293 3643 8936 15973 13661 2963458499 218 217 435 2858 2760 5618 998 893 1891 4074 3870 7944ÇAMLIHEMŞİN 8237 43 43 86 445 387 832 110 70 180 598 500 1098ÇAYELİ 51816 242 204 446 3289 2905 6194 1250 847 2097 4781 3956 8737DEREPAZARI 10239 37 21 58 461 449 910 86 95 181 584 565 1149FINDIKLI 16740 117 96 213 1024 1035 2059 450 307 757 1591 1438 3029GÜNEYSU 16522 56 51 107 909 872 1781 134 111 245 1099 1034 2133HEMŞİN 4435 6 7 13 79 70 149 36 37 73 121 114 235İKİZDERE 10710 25 19 44 364 351 715 331 85 416 720 455 1175İYİDERE 10074 58 76 134 616 650 1266 52 80 132 726 806 1532KALKANDERE 19131 61 67 128 996 962 1958 240 121 361 1297 1150 2447PAZAR 32215 106 108 214 2094 1951 4045 896 948 1844 3096 3007 6103İL TOPLAMI 365938 1708 1589 3297 23076 21730 44806 9876 7237 17113 34660 30556 65216256

2000N.S.GİLÇENÜFUSURESMİ - İLKÖĞRETİM OKULUÖĞRETMEN SAYILARIİLÇE K. KODU KURUM ADI ERKEK KIZ TOPLAMMERKEZ 192880 Atatürk İlköğretim Okulu 10 6 16MERKEZ 192892 Fadıl Terzi İlköğretim Okulu 7 0 7MERKEZ 246240 Ambarlık İlköğretim Okulu 8 5 13MERKEZ 246252 Ortapazar İlköğretim Okulu 6 7 13MERKEZ 263707 Dörtyol Şehit Halil Sadıkoğlu İlköğr.Okulu 7 4 11MERKEZ 279972 Kendirli Fatih İlköğretim Okulu 12 8 20MERKEZ 285666 Pehlivantaş İlköğretim Okulu 8 3 11MERKEZ 285750 Muradiye İlköğretim Okulu 9 6 15MERKEZ 319093 Şevket Yardımcı İlköğretim Okulu 18 22 40MERKEZ 336345 Çay İlköğretim Okulu 20 15 35MERKEZ 374730 Karasu İlköğretim Okulu 6 2 8MERKEZ 399357 Türkiye Odalar ve Bors. Birliği İlköğ.Ok. 24 25 49MERKEZ 399465 Çiftekavak Polis Amca İlköğretim Okulu 7 5 12MERKEZ 399500 Mehmet Akif Ersoy İlköğretim Okulu 24 17 41MERKEZ 399512 İstiklal İlköğretim Okulu 18 27 45127320MERKEZ 399561 Veliköy İlköğretim Okulu 10 3 13MERKEZ 399619 Reşadiye Zihni Derin İlköğretim Okulu 16 13 29MERKEZ 399727 29 Ekim İlköğretim Okulu 7 4 11MERKEZ 459619 Merkez Atatürk İlköğretim Okulu 18 18 36MERKEZ 459739 Taslıdere Gazi İlköğretim Okulu 17 6 23MERKEZ 459859 Söğütlü İlköğretim Okulu 1 0 1MERKEZ 459906 Pekmezlı İlköğretim Okulu 1 1 2MERKEZ 460000 Salarha İlköğretim Okulu 9 6 15MERKEZ 460048 Küçükkoy İlköğretim Okulu 1 0 1MERKEZ 460107 Küçükcayır İlköğretim Okulu 4 3 7MERKEZ 460119 Kasarcılar İlköğretim Okulu 6 1 7MERKEZ 510942 Elmalı İlköğretim Okulu 7 1 8MERKEZ 511014 Azaklıhoca İlköğretim Okulu 1 0 1MERKEZ 511038 Corapcılar İlköğretim Okulu 1 0 1MERKEZ 511051 Balıkcılar İlköğretim Okulu 1 1 2MERKEZ 511109 Cumhuriyet İlköğretim Okulu 11 11 22MERKEZ 511134 Merkez Kömürcüler İlköğretim Okulu 6 5 11MERKEZ 622073 Gündoğdu İlköğretim Okulu 6 5 11MERKEZ 757935 Hüseyin Yardımcı İlköğretim Okulu 15 20 35257

MERKEZ 768682 Çaykur İlköğretim Okulu 18 29 47MERKEZ 811711 Denizciler İlköğretim Okulu 26 21 47MERKEZ 816606 Pazarköy Ali Usta İlköğretim Okulu 7 6 13MERKEZ 832328 Kurtuluş İlköğretim Okulu 52 25 77MERKEZ 957626 Doğuş Çay İlköğretim Okulu 16 20 36MERKEZ 963494 Vakıfbank İlköğretim Okulu 9 18 27MERKEZ 193072 Çaykent İşitme Engelliler İ.Ö.O 4 8 12MERKEZ 309016 Zehra Usta Eği.Uyg.Ok.ve İş Eğt.Mer. 5 4 9MERKEZ 99911123 Özel Şahika İlköğretim Okulu 0 0 0MERKEZ 99911459 Özel İlgi İlköğretim Okulu 0 0 0İLÇE TOPLAMI 459 381 840ARDEŞEN 193167 Merkez Fatih İlköğretim Okulu 13 10 23ARDEŞEN 193179 Işıklı 60 Yıl İlköğretim Okulu 6 10 16ARDEŞEN 249805 Yavuz Selim İlköğretim Okulu 31 10 41ARDEŞEN 314460 Tunca Şehit Cumalı Ayçiçek İlköğretim Okul 5 3 8ARDEŞEN 496462 Duygulu İlköğretim Okulu 1 0 1ARDEŞEN 496545 Seslıkaya İlköğretim Okulu 5 1 658499ARDEŞEN 496604 Köprüköy İlköğretim Okulu 8 1 9ARDEŞEN 496653 Aşağıdurak Atatürk İlköğretim Okulu 3 1 4ARDEŞEN 506122 Alparslan İlköğretim Okulu 23 10 33ARDEŞEN 506146 Mesut Karaoğlu İlköğretim Okulu 13 8 21ARDEŞEN 621413 Yukarıdurak İlköğretim Okulu 4 2 6ARDEŞEN 813783 Cumhuriyet İlköğretim Okulu 17 9 26ARDEŞEN 884285 Gazi Mustafa Kemal İlköğretim Okulu 26 17 43ARDEŞEN 909897 İMKB İlköğretim Okulu 13 10 23İLÇE TOPLAMI 168 92 260ÇAMLIHEMŞİN 262738 Dikkaya İlköğretim Okulu 7 5 12ÇAMLIHEMŞİN 309722 Topluca İlköğretim Okulu 4 5 98237ÇAMLIHEMŞİN 506183 Atatürk İlköğretim Okulu 9 6 15ÇAMLIHEMŞİN 506195 Düzmahalle İlköğretim Okulu 1 0 1ÇAMLIHEMŞİN 506242 Derecık İlköğretim Okulu 1 0 1ÇAMLIHEMŞİN 506254 Çayırduzu İlköğretim Okulu 1 0 1İLÇE TOPLAMI 23 16 39ÇAYELİ 193358 Hasan Yılmaz İlköğretim Okulu 13 7 2051816ÇAYELİ 246276 Büyükköy İlköğretim Okulu 5 6 11ÇAYELİ 246288 Madenli İlköğretim Okulu 6 3 9ÇAYELİ 309567 Karaağaç Şh.Muhammet Yüce İlköğretim Okulu 6 1 7ÇAYELİ 314472 Sırt İlköğretim Okulu 5 0 5ÇAYELİ 374791 Fikri Keçeli İlköğretim Okulu 6 3 9258

ÇAYELİ 399776 Merkez Atatürk İlköğretim Okulu 14 15 29ÇAYELİ 399788 9 Mart İlköğretim Okulu 15 13 28ÇAYELİ 399847 Beyazsu İlköğretim Okulu 10 3 13ÇAYELİ 506350 Ishakoğlu İlköğretim Okulu 10 8 18ÇAYELİ 506386 Yalı İlköğretim Okulu 1 0 1ÇAYELİ 506494 Yamac İlköğretim Okulu 6 2 8ÇAYELİ 506744 Yenıtepe İlköğretim Okulu 1 0 1ÇAYELİ 506972 Asıklar İlköğretim Okulu 5 1 6ÇAYELİ 506984 Kaptanoğlu İlköğretim Okulu 6 3 9ÇAYELİ 826418 Çataklıhoca İlköğretim Okulu 4 4 8ÇAYELİ 869316 Yamantürk İlköğretim Okulu 26 16 42ÇAYELİ 876028 Hüseyin Rüştü Altunbaş İlköğretim Okulu 13 3 16ÇAYELİ 262822Kaptanpaşa İzzet Akcal Pansiyonlu İlköğretimOkulu 10 4 14ÇAYELİ 832723 75.Yıl İMKB Yatılı İlköğretim Bölge Okulu 17 11 28ÇAYELİ 99911886 Özel Çayeli Şahika İlköğretim Okulu 0 0 0İLÇE TOPLAMI 179 103 282DEREPAZARI 399739 Ali Rıza Yılmaz İlköğretim Okulu 12 12 2410239DEREPAZARI 507019 Kırazdagı İlköğretim Okulu 5 3 8DEREPAZARI 507056 Maltepe İlköğretim Okulu 1 0 1DEREPAZARI 507068 Fıcıcılar İlköğretim Okulu 9 2 11İLÇE TOPLAMI 27 17 44FINDIKLI 285762 Arılı İlköğretim Okulu 7 1 8FINDIKLI 309579 Sümer İlköğretim Okulu 4 5 9FINDIKLI 336286 Fın.Çağlayan Osman Hacıalioğ.İlköğretim Ok 4 3 716740FINDIKLI 382842 11 Mart İlköğretim Okulu 12 11 23FINDIKLI 399896 Şehit Cavit Köroğlu İlköğretim Okulu 6 6 12FINDIKLI 507093 Muammer Çiçekoğlu İlköğretim Okulu 19 13 32FINDIKLI 507103 Fındıklı Aksu Atatürk İlköğretim Okulu 10 6 16İLÇE TOPLAMI 62 45 107GÜNEYSU 246264 Kıbledağı Çağla İlköğretim Okulu 6 3 9GÜNEYSU 319140 Türkoğlu İlköğretim Okulu 6 4 1016522GÜNEYSU 348240 Ulucami İlköğretim Okulu 10 6 16GÜNEYSU 399681 Merkez İlköğretim Okulu 15 16 31GÜNEYSU 507176 Adacami İlköğretim Okulu 9 3 12GÜNEYSU 507235 Başköy Bataklı İlköğretim Okulu 8 2 104435GÜNEYSU 99911448 Özel Bilge İlköğretim 0 0 0İLÇE TOPLAMI 54 34 88HEMŞİN 286397 Merkez İlköğretim Okulu 10 4 14259

İLÇE TOPLAMI 79 70 149İKİZDERE 285678 Atatürk İlköğretim Okulu 15 13 2810710İKİZDERE 507306 Yerelma İlköğretim Okulu 1 0 1İKİZDERE 507392 Ilıca İlköğretim Okulu 1 0 1İKİZDERE 764802 Ali Alemdar İlköğretim okulu 5 3 8İLÇE TOPLAMI 22 16 38İYİDERE 314484 Çiftlik İlköğretim Okulu 6 1 7İYİDERE 333186 Büyükçiftlik İlköğretim Okulu 5 3 8İYİDERE 334562 Yapraklar İlköğretim Okulu 7 2 910074İYİDERE 507499 Hazar Caysan İlköğretim Okulu 7 5 12İYİDERE 507510 Yaylacılar İlköğretim Okulu 1 0 1İYİDERE 507534 Denızgoren İlköğretim Okulu 1 0 1İYİDERE 507558 Fethıye İlköğretim Okulu 4 6 10İYİDERE 507571 Hazar İlköğretim Okulu 7 5 12İYİDERE 621689 Merkez İlköğretim Okulu 14 7 21İLÇE TOPLAMI 52 29 81KALKANDERE 193633 Yolbaşı İlköğretim Okulu 6 2 8KALKANDERE 309580 Fındıklı İlköğretim Okulu 3 3 6KALKANDERE 382974 Ormanlı İlköğretim Okulu 6 4 10KALKANDERE 399620 Atatürk İlköğretim Okulu 11 8 19KALKANDERE 458531 Yeşilkoy İlköğretim Okulu 1 1 2KALKANDERE 458580 Kayabası İlköğretim Okulu 2 0 219131KALKANDERE 458699 Hurmalık İlköğretim Okulu 1 0 1KALKANDERE 458805 Cumhuriyet İlköğretim Okulu 1 0 1KALKANDERE 458854 Dagdıbı İlköğretim Okulu 2 4 6KALKANDERE 458962 Kıremıtcıler İlköğretim Okulu 5 12 17KALKANDERE 459010 Zıhnı Derın İlköğretim Okulu 1 0 1KALKANDERE 459071 Caglayan 2 İlköğretim Okulu 2 0 2KALKANDERE 459129 Caglayan 1 İlköğretim Okulu 6 3 9KALKANDERE 459237 Çayırlı İlköğretim Okulu 7 2 9İLÇE TOPLAMI 54 39 93PAZAR 193716 Aktepe İlköğretim Okulu 8 1 9PAZAR 262799 Vali Erdal Ata İlkÖgretim Okulu 8 4 1232215PAZAR 265121 Yücehisar İlköğretim Okulu 6 2 8PAZAR 309687 Hamidiye İlköğretim Okulu 3 7 10PAZAR 511171 Ahmet Mesut Yılmaz İlköğretim Okulu 15 14 29PAZAR 511195 Veysel Vardal İlköğretim Okulu 14 3 17PAZAR 635750 Dernek İlköğretim Okulu 5 1 6260

PAZAR 843876 Ahmet Tahtakılıç İlköğretim Okulu 19 20 39PAZAR 865127 Fuat Ergenç İlköğretim Okulu 8 4 12PAZAR 879104 Haberal Vakfı Yaşar ve Medine Haberal İ.Ö. 11 10 21İLÇE TOPLAMI 97 66 163365938 İL TOPLAMI 1,276 908 2,184İLİMİZ GENELİNDE ÖĞRENCİ SAYILARI2000N.S.GİLÇENÜFUSUİLÇE K. KODU KURUM ADI ERKEK KIZ TOPLAMMERKEZ 193047 İmam Hatip Lisesi ve Anadolu İ.H.L. 205 319 524MERKEZ 193000 Rize Mimar Sinan IMKB Ana.Mes.Lis.,End.Mes.Lis. 1429 203 1632MERKEZ 193012 Tevfik İleri Ana.Mes.Lis.,Tek.Lis.,End.Mes.Lis. 776 32 808MERKEZ 193024 Anadolu Kız Meslek Lisesi ve Kız Mes.Lis. 0 641 641MERKEZ 192987 Rize Anadolu Lisesi 274 230 504MERKEZ 964399 Çay Anadolu Lisesi 64 53 117MERKEZ 869030 Rize Fen Lisesi 200 85 285MERKEZ 192914 Taşköprü Mehmet Akif Ersoy Lisesi 24 30 54127320MERKEZ 192963 Rize Lisesi 640 558 1198MERKEZ 192975 Kendirli Fatih Lisesi 52 7 59MERKEZ 281442 Rize Fener Lisesi 360 384 744MERKEZ 955831 Hasan Sağır Lisesi 222 244 466MERKEZ 348609 Rize Anadolu Öğretmen Lisesi 224 162 386MERKEZ 962534 Merkez Sağlık Meslek Lisesi 95 171 266MERKEZ 309710 Anadolu Otelcilik ve Turizm Meslek Lisesi 171 15 186MERKEZ 99911124 Özel Kopuzlar Lisesi 137 79 216MERKEZ 99912010 Özel İlgi Lisesi 52 35 87MERKEZ 193036 Tic.Meslek Lis. ve Ana.Tic. Mes.Lis. 368 395 763İLÇE TOPLAMI 5293 3643 8936ARDEŞEN 193192 İmam Hatip Lisesi ve Anadolu İmam Hatip Lisesi 60 91 151ARDEŞEN 907347 Ardeşen METEM, MEM 300 110 41058499ARDEŞEN 964398 Ardeşen Anadolu Lisesi 36 43 79ARDEŞEN 193180 Ardeşen Lisesi 520 539 1059ARDEŞEN 954024 Ardeşen Anadolu Öğretmen Lisesi 58 55 113ARDEŞEN 962528 Ardesen Sağlık Meslek Lisesi 24 55 79İLÇE TOPLAMI 998 893 18918237ÇAMLIHEMŞİN 193251 İmam Hatip Lisesi 49 31 80ÇAMLIHEMŞİN 193238 Çamlıhemşin Lisesi 61 39 100İLÇE TOPLAMI 110 70 180261

ÇAYELİ 193405 İmam Hatip Lisesi 127 49 176ÇAYELİ 963496 Çayeli Ahmet Hamdi İsakoğlu Anad. Den. Mes. Lis. 226 4 230ÇAYELİ 954359 Çayeli Barbaros End. Mes. Lis. 326 0 32651816ÇAYELİ 193395 Kız Meslek Lisesi 0 237 237ÇAYELİ 964397 Ahmet Hamdi İshakoğlu Anadolu Lisesi 24 35 59ÇAYELİ 193371 Çayeli Vakıfbank Lisesi 538 423 961ÇAYELİ 962532 Çayeli İshakoğlu Sağlık Meslek Lisesi 9 99 108İLÇE TOPLAMI 1250 847 209710239DEREPAZARI 235446 Derepazari Lisesi 86 95 181İLÇE TOPLAMI 86 95 181FINDIKLI 224724 Fındıklı Endüstri Meslek Lisesi 141 0 141FINDIKLI 964396 Ahmet Şahinler Anadolu Lisesi 32 16 4816740FINDIKLI 193501 Fındıklı Lisesi 200 207 407FINDIKLI 962526 Fındıklı Sağlık Meslek Lisesi 11 49 60FINDIKLI 193525 Fındıklı Ticaret Meslek Lisesi 66 35 101İLÇE TOPLAMI 450 307 757GÜNEYSU 269633 İmam Hatip Lisesi 49 30 7916522GÜNEYSU 192951 Yavuz Selim Lisesi 69 73 142GÜNEYSU 99911449 Özel Bilge Lisesi 16 8 24İLÇE TOPLAMI 134 111 24519131 10074 10710 4435HEMŞİN 235458 Hemşin Lisesi 36 37 73İLÇE TOPLAMI 36 37 73İKİZDERE 193586 İmam Hatip Lisesi 198 8 206İKİZDERE 193574 Fazliye Hüseyin Turanlı Lisesi 133 77 210İLÇE TOPLAMI 331 85 416İYİDERE 235471 İyidere Lisesi 52 80 132İLÇE TOPLAMI 52 80 132KALKANDERE 373209 İmam Hatip Lisesi 30 21 51KALKANDERE 324463 Kalkandere Çok Programlı Lise 210 100 310İLÇE TOPLAMI 240 121 361PAZAR 193777 İmam Hatip Lisesi 59 52 111PAZAR 193753 Pazar Endüstri Meslek Lisesi 246 0 24632215PAZAR 193765 Kız Meslek Lisesi 0 216 216PAZAR 300530 75.Yıl İMKB Anadolu Lisesi 211 230 441PAZAR 193741 Pazar Atatürk Lisesi 356 389 745PAZAR 962530 Pazar Sağlık Meslek Lisesi 24 61 85İLÇE TOPLAMI 896 948 1844365938 İL TOPLAMI 9876 7237 17113262

2000N.S.GİLÇENÜFUSUİLİMİZDEKİ ANA SINIFI ÖĞRENCİ SAYILARIİLÇE K.KODU KURUM_ADISUBESAYISIERKEK KIZ TOPLAMMERKEZ 193059 Halk Eğitim Merkezi Ve Akşam Sanat Okulu 4 64 48 112MERKEZ 192880 Atatürk İlköğretim Okulu 1 5 6 11MERKEZ 246240 Ambarlık İlköğretim Okulu 1 5 9 14MERKEZ 246252 Ortapazar İlköğretim Okulu 1 8 9 17MERKEZ 263707 Dörtyol Şehit Halil Sadıkoğlu İlköğr.Okulu 1 12 5 17MERKEZ 279972 Kendirli Fatih İlköğretim Okulu 1 7 7 14MERKEZ 285666 Pehlivantaş İlköğretim Okulu 1 8 15 23MERKEZ 285750 Muradiye İlköğretim Okulu 1 5 8 13MERKEZ 319093 Şevket Yardımcı İlköğretim Okulu 3 35 23 58MERKEZ 336345 Çay İlköğretim Okulu 3 29 26 55MERKEZ 374730 Karasu İlköğretim Okulu 1 9 4 13MERKEZ 399357 Türkiye Odalar ve Bors. Birliği İlköğ.Ok. 2 31 21 52127320MERKEZ 399465 Çiftekavak Polis Amca İlköğretim Okulu 1 5 5 10MERKEZ 399500 Mehmet Akif Ersoy İlköğretim Okulu 1 10 15 25MERKEZ 399512 İstiklal İlköğretim Okulu 2 20 14 34MERKEZ 399561 Veliköy İlköğretim Okulu 1 5 7 12MERKEZ 399619 Reşadiye Zihni Derin İlköğretim Okulu 1 13 11 24MERKEZ 399727 29 Ekim İlköğretim Okulu 1 9 5 14MERKEZ 459619 Merkez Atatürk İlköğretim Okulu 1 11 14 25MERKEZ 459739 Taslıdere Gazi İlköğretim Okulu 1 8 18 26MERKEZ 459906 Pekmezlı İlköğretim Okulu 2 17 13 30MERKEZ 460000 Salarha İlköğretim Okulu 1 12 5 17MERKEZ 460107 Küçükcayır İlköğretim Okulu 1 7 6 13MERKEZ 460119 Kasarcılar İlköğretim Okulu 1 3 8 11MERKEZ 510942 Elmalı İlköğretim Okulu 1 5 5 10MERKEZ 511038 Corapcılar İlköğretim Okulu 1 8 2 10MERKEZ 511051 Balıkcılar İlköğretim Okulu 1 4 6 10263

MERKEZ 511109 Cumhuriyet İlköğretim Okulu 1 10 8 18MERKEZ 511134 Merkez Kömürcüler İlköğretim Okulu 1 6 8 14MERKEZ 622073 Gündoğdu İlköğretim Okulu 1 6 4 10MERKEZ 757935 Hüseyin Yardımcı İlköğretim Okulu 2 23 19 42MERKEZ 768682 Çaykur İlköğretim Okulu 4 28 33 61MERKEZ 811711 Denizciler İlköğretim Okulu 2 24 19 43MERKEZ 816606 Pazarköy Ali Usta İlköğretim Okulu 1 8 6 14MERKEZ 832328 Kurtuluş İlköğretim Okulu 4 41 44 85MERKEZ 957626 Doğuş Çay İlköğretim Okulu 2 13 19 32MERKEZ 963494 Vakıfbank İlköğretim Okulu 3 17 13 30MERKEZ 193023 Anadolu Kız Meslek Lisesi ve Kız Mes.Lis. 3 13 21 34MERKEZ 752669 Merkez Anaokulu 14 126 107 233MERKEZ 99911123 Özel Şahika İlköğretim Okulu 4 29 27 56MERKEZ 964854 Gülbahar Hatun Anaokulu 6 40 37 77İLÇE TOPLAMI 85 739 680 1419ARDEŞEN 193202 Halk Eğitim Merkezi 3 16 20 36ARDEŞEN 193167 Merkez Fatih İlköğretim Okulu 2 8 7 15ARDEŞEN 193179 Işıklı 60 Yıl İlköğretim Okulu 1 14 4 18ARDEŞEN 249805 Yavuz Selim İlköğretim Okulu 2 16 20 36ARDEŞEN 314460 Tunca Şehit Cumalı Ayçiçek İlköğretim Okul 1 6 5 11ARDEŞEN 496545 Seslıkaya İlköğretim Okulu 1 6 4 1058499ARDEŞEN 496604 Köprüköy İlköğretim Okulu 1 10 10 20ARDEŞEN 496653 Aşağıdurak Atatürk İlköğretim Okulu 1 6 4 10ARDEŞEN 506122 Alparslan İlköğretim Okulu 2 8 16 24ARDEŞEN 506146 Mesut Karaoğlu İlköğretim Okulu 1 7 9 16ARDEŞEN 621413 Yukarıdurak İlköğretim Okulu 1 6 5 11ARDEŞEN 813783 Cumhuriyet İlköğretim Okulu 2 28 32 60ARDEŞEN 884285 Gazi Mustafa Kemal İlköğretim Okulu 2 19 18 37ARDEŞEN 909897 İMKB İlköğretim Okulu 2 17 13 30ARDEŞEN 820218 Atatürk Anaokulu 6 51 50 101264

İLÇE TOPLAMI 28 218 217 435ÇAMLIHEMŞİN 262738 Dikkaya İlköğretim Okulu 1 7 8 15ÇAMLIHEMŞİN 309722 Topluca İlköğretim Okulu 1 8 7 158237ÇAMLIHEMŞİN 506183 Atatürk İlköğretim Okulu 1 7 8 15ÇAMLIHEMŞİN 506195 Düzmahalle İlköğretim Okulu 1 8 7 15ÇAMLIHEMŞİN 506242 Derecık İlköğretim Okulu 1 7 4 11ÇAMLIHEMŞİN 506254 Çayırduzu İlköğretim Okulu 1 6 9 15İLÇE TOPLAMI 6 43 43 86ÇAYELİ 193417 Halk Eğitim Merkezi 3 20 10 30ÇAYELİ 193358 Hasan Yılmaz İlköğretim Okulu 0 13 14 27ÇAYELİ 246276 Büyükköy İlköğretim Okulu 1 8 7 15ÇAYELİ 246288 Madenli İlköğretim Okulu 1 5 6 11ÇAYELİ 309567 Karaağaç Şh.Muhammet Yüce İlköğretim Okulu 1 4 6 10ÇAYELİ 314472 Sırt İlköğretim Okulu 1 6 4 10ÇAYELİ 374791 Fikri Keçeli İlköğretim Okulu 1 5 8 13ÇAYELİ 399776 Merkez Atatürk İlköğretim Okulu 2 17 11 28ÇAYELİ 399788 9 Mart İlköğretim Okulu 2 11 14 25ÇAYELİ 399847 Beyazsu İlköğretim Okulu 2 10 10 2051816ÇAYELİ 506350 Ishakoğlu İlköğretim Okulu 2 22 18 40ÇAYELİ 506386 Yalı İlköğretim Okulu 1 5 5 10ÇAYELİ 506494 Yamac İlköğretim Okulu 1 5 5 10ÇAYELİ 506972 Asıklar İlköğretim Okulu 1 6 4 10ÇAYELİ 506984 Kaptanoğlu İlköğretim Okulu 1 5 7 12ÇAYELİ 869316 Yamantürk İlköğretim Okulu 4 32 28 60ÇAYELİ 876028 Hüseyin Rüştü Altunbaş İlköğretim Okulu 1 9 7 16ÇAYELİ 262822 Kaptanpaşa İzzet Akcal Pansiyonlu İlköğretim Okulu 1 5 5 10ÇAYELİ 832723 75.Yıl İMKB Yatılı İlköğretim Bölge Okulu 1 7 3 10ÇAYELİ 193395 Kız Meslek Lisesi 1 9 11 20ÇAYELİ 820111 Niyazi Çavuşoğlu Anaokulu 3 32 16 48ÇAYELİ 99911886 Özel Çayeli Şahika İlköğretim Okulu 1 6 5 11265

İLÇE TOPLAMI 32 242 204 446DEREPAZARI 399739 Ali Rıza Yılmaz İlköğretim Okulu 2 15 11 2610239DEREPAZARI 507019 Kırazdagı İlköğretim Okulu 1 7 3 10DEREPAZARI 507056 Maltepe İlköğretim Okulu 1 9 2 11DEREPAZARI 507068 Fıcıcılar İlköğretim Okulu 1 6 5 11İLÇE TOPLAMI 5 37 21 58FINDIKLI 193537 Halk Eğitim Merkezi 1 6 4 10FINDIKLI 285762 Arılı İlköğretim Okulu 1 4 8 12FINDIKLI 309579 Sümer İlköğretim Okulu 2 13 9 2216740FINDIKLI 336286 Fın.Çağlayan Osman Hacıalioğ.İlköğretim Ok 2 15 12 27FINDIKLI 399896 Şehit Cavit Köroğlu İlköğretim Okulu 1 7 4 11FINDIKLI 507093 Muammer Çiçekoğlu İlköğretim Okulu 2 17 16 33FINDIKLI 507103 Fındıklı Aksu Atatürk İlköğretim Okulu 2 15 13 28FINDIKLI 820160 Fındıklı Anaokulu 4 40 30 70İLÇE TOPLAMI 15 117 96 213GÜNEYSU 216386 Halk Eğitim Merkezi 1 7 4 11GÜNEYSU 246264 Kıbledağı Çağla İlköğretim Okulu 1 4 6 10GÜNEYSU 319140 Türkoğlu İlköğretim Okulu 1 7 5 1216522GÜNEYSU 348240 Ulucami İlköğretim Okulu 1 5 9 14GÜNEYSU 399681 Merkez İlköğretim Okulu 2 18 10 28GÜNEYSU 507176 Adacami İlköğretim Okulu 1 5 8 13GÜNEYSU 507235 Başköy Bataklı İlköğretim Okulu 1 8 4 12GÜNEYSU 99911448 Özel Bilgi İköğretim Okulu 0 2 5 7İLÇE TOPLAMI 8 56 51 107443510710HEMŞİN 286397 Merkez İlköğretim Okulu 1 6 7 13İLÇE TOPLAMI 1 6 7 13İKİZDERE 285678 Atatürk İlköğretim Okulu 2 17 17 34İKİZDERE 764802 Ali Alemdar İlköğretim okulu 1 8 2 10İLÇE TOPLAMI 3 25 19 4410074İYİDERE 308429 Halk Eğitim Merkezi 1 4 8 12266

İYİDERE 314484 Çiftlik İlköğretim Okulu 1 4 7 11İYİDERE 333186 Büyükçiftlik İlköğretim Okulu 1 8 6 14İYİDERE 334562 Yapraklar İlköğretim Okulu 1 6 5 11İYİDERE 507499 Hazar Caysan İlköğretim Okulu 1 7 8 15İYİDERE 507510 Yaylacılar İlköğretim Okulu 1 4 6 10İYİDERE 507534 Denızgoren İlköğretim Okulu 1 5 7 12İYİDERE 507558 Fethıye İlköğretim Okulu 1 6 7 13İYİDERE 507571 Hazar İlköğretim Okulu 1 7 6 13İYİDERE 621689 Merkez İlköğretim Okulu 1 7 16 23İLÇE TOPLAMI 10 58 76 134KALKANDERE 193657 Halk Eğitim Merkezi 1 6 5 11KALKANDERE 193633 Yolbaşı İlköğretim Okulu 2 12 10 22KALKANDERE 309580 Fındıklı İlköğretim Okulu 1 3 9 12KALKANDERE 382974 Ormanlı İlköğretim Okulu 1 5 5 1019131KALKANDERE 399620 Atatürk İlköğretim Okulu 1 9 6 15KALKANDERE 458854 Dagdıbı İlköğretim Okulu 1 7 7 14KALKANDERE 458962 Kıremıtcıler İlköğretim Okulu 1 4 6 10KALKANDERE 459010 Zıhnı Derın İlköğretim Okulu 1 5 5 10KALKANDERE 459129 Caglayan 1 İlköğretim Okulu 1 5 7 12KALKANDERE 459237 Çayırlı İlköğretim Okulu 1 5 7 12İLÇE TOPLAMI 11 61 67 128PAZAR 193716 Aktepe İlköğretim Okulu 1 6 10 16PAZAR 262799 Vali Erdal Ata İlkÖgretim Okulu 1 6 5 1132215PAZAR 265121 Yücehisar İlköğretim Okulu 1 8 6 14PAZAR 309687 Hamidiye İlköğretim Okulu 1 8 7 15PAZAR 511171 Ahmet Mesut Yılmaz İlköğretim Okulu 2 16 16 32PAZAR 193765 Kız Meslek Lisesi 3 21 25 46PAZAR 820040 Zübeyde Hanım Anaokulu 4 41 39 80İLÇE TOPLAMI 13 106 108 214365938 İL TOPLAMI 217 1708 1589 3297267

YİBO KAPASİTE ve ÖĞRENCİ SAYILARIAdıKapasite Barinan Öğrenci sayısıKız Erkek Toplam75 YIL. İMKB.YİBO 720 134 295 429YİBOKız ErkekÖğrenciDağılımıYİBOErkekKızK.İ.A.P.YİBO 75 10 60 70T O P L A M795 144 355 4992004-2005-2006 Yıllarında OrtaöğrenimPansiyonları Öğrenci DurumuDolulukYILLAR Kapasitesi Barınan Öğrenci Oranı2006-07 1628 1171 71.932005-06 1628 1095 67.262004-05 1628 1040 63.88TOPLAM 4884 3306 67.692004-2005-2006 Yıllarında OrtaöğrenimPansiyonları1800160014001200100080060040020001628 1628 16281171109510402006-07 2005-06 2004-05KapasitesiBarınanÖğrenci2006-2007 YILI ORTAÖĞRENİMPANSİYONLARINDA BARINAN ÖĞRENCİLERİlçeler Kapasitesi Barınan ÖğrenciMERKEZ 575 474ARDEŞEN 66 56ÇAMLIHEMŞİN 100 60ÇAYELİ 100 64FINDIKLI 288 117GÜNEYSU 72 31İKİZDERE 317 308KALKANDERE 60 17PAZAR 50 44TOPLAM 1628 11717006005004003002001000575MERKEZ47466ARD EŞEN2005-2006 YILI ORTAÖĞRENİM PANSİYONLARINDA BARINAN ÖĞRENCİLERKapasitesiBarınan Öğrenci100100288117566064ÇAMLIHEMŞİNÇAYELİFIN DIKLIGÜNEYSU7231317308601750İKİZDEREKALKAN DEREPAZAR44268

M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri:İl merkezimizde 2 si devler 1’i özel olmak 3 hastane bulunmaktadır.DevletHastanemiz kent dışında, 82. yıl devlet ve özel hastanemiz ise kent merkezimizdedir.İlimiz genelinde toplam 56 adet sağlık kuruluşu bulunmaktadır.M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesislerİlimizde sosyal ve kültürel tesis olarak müze,sinema salonları, kültür sarayıgelmektedir. Sosyal tesis olarak da ön plana çıkan tesisler kamuya ait olantesislerdir.Bunların başında öğretmenevi gelmektedir.İlimizde yer alan derneklere aitsosyal tesislerde yer almakta olup bu tesisler ağırlıklı olarak lokal işlevi görmektedir.M.3.5. Endüstriyel YapılarEndüstriyel tesislerle bilgi sanayi ve teknoloji bölümünde verilmiştir.M.3.6. Göçer ve Hareketli Barınaklar:İlimizde göçer ve hareketli binalar yok denecek kadar azdır.M.3.7. Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer YapılarRİZE İLİBELEDİYE BELGELİ KONAKLAMA TESİS KAPASİTELERİBulunduğu Yer Tesis Sayısı Oda sayısı Yatak SayısıRize Merkez 21 526 1002Çamlıhemşin 25 370 866Çayeli 3 54 135Pazar 3 60 118Ardeşen 1 20 40Fındıklı 3 55 70İkizdere 3 60 139TOPLAM 59 1145 2370İŞLETME BELGELİ OTELLERTESİS SAYISI ODA SAYISI YATAK SAYISI9 405 846YATIRIM BELGELİ OTELLERTESİS SAYISI ODA SAYISI YATAK SAYISI7 487 1044269

RİZE KONAKLAMA TESİSLERİSınıfı Oda Yatak Adres**** 82 166 Alipaşa Köyü/RİZE**** 84 176 Eskipazar Mah.Hopa Mevkii ÇAYELİ*** 72 156 Cumhuriyet Cad./RİZE*** 30 60 Sahil Cad.FINDIKLI/RİZE** 28 56 Tophane Mah./RİZE** 29 64 Cumhuriyet Cad./RİZE** 29 58 Tophane Mh.Cum. Cad.RİZE** 31 58 Yeniköy Mh.Cumh.Cad.RİZE** 20 52 Tophane Mah. RİZE82 170 Deniz Mah. ARDEŞEN55 120 Çamlık Mevkii İKİZDERE11 22 Ayder - ÇAMLIHEMŞİN58 150 Ayder - ÇAMLIHEMŞİN37 90 Ayder - ÇAMLIHEMŞİN23 50 Ayder - ÇAMLIHEMŞİN15 30 Ayder - ÇAMLIHEMŞİN15 35 Ayder - ÇAMLIHEMŞİN12 29 Ayder - ÇAMLIHEMŞİN11 29 Ayder - ÇAMLIHEMŞİN15 30 Ayder - ÇAMLIHEMŞİN32 56 Cengiz Topel Cad.ÇAYELİ12 24 Ayder -ÇAMLIHEMŞİN15 30 Ayder - ÇAMLIHEMŞİN10 26 Ayder - ÇAMLIHEMŞİN12 30 Ayder - ÇAMLIHEMŞİN16 36 Ayder - ÇAMLIHEMŞİN8 26 Ayder - ÇAMLIHEMŞİN11 25 Ayder - ÇAMLIHEMŞİN18 44 Ayder - ÇAMLIHEMŞİN9 15 Ayder - ÇAMLIHEMŞİN8 18 Ayder - ÇAMLIHEMŞİN15 28 Ayder - ÇAMLIHEMŞİN10 20 Ayder - ÇAMLIHEMŞİN5 10 Y. Kavron Yaylası Ç.HEMŞİN10 Pokut Yaylası Ç.HEMŞİNKito Yaylası HEMŞİN7 21 Şenyuva Köyü Ç.HEMŞİN7 14 Sal Yaylası Ç.HEMŞİNM.3.8. Bürolar ve Dükkanlarİlimizde bürolar genelde resmi daireler çevresinde yoğunlaşmıştır.Dükkanlar ise şehrindeğişik alanlarında oluşmuşlardır.M.3.9. Kırsal Alanda Yapılaşma270

İlimiz kırsalında yapılaşma geleneksel köy yapılaşması olarak gözümüz önüne çıkar.Yapılanyapılar özellikle yapılar ve dam evlerken son zamanlarda beton ve briket evler gözeçarpmaktadır.M.3.10.Yerel Mimari Özellikler:M.3.11.Bina Yapımında Kullanılan Yerel Materyaller:İlimizde bina yapımında kullanılan inşaat malzemeleri çok çeşitli olup modern çağın getirdiğimalzeme çeşitlerinin tümü malzeme içerikli olarak kullanılmaktadır.M.4. Sosyo-Ekonomik YapıM.4.1. İş Alanları ve İşsizlikM.4.2. Göçlerİlimiz göç veren iller arasında yer almaktadır.M.4.3. Göçebe İşçiler (Mevsimlik)İlimizde mevsimlik olarak diğer illerden çay toplamaya gelen işçiler bulunmaktadır.M.4.4. Kent Toprağının Mülkiyet DağılımıHerhangi bir bilgiye ulaşılamamıştır.M.4.5. Konut Yapım SüreçleriM.4.6. Gecekondu Islah ve Önleme Bölgeleriİlimizde gecekondu bulunmamaktadır.M.5. Yerleşim Yerlerinin Çevresel EtkileriM.5.1. Görüntü KirliliğiM.5.2. Binalarda Ses İzolasyonuİlimizde yeni yapılanmalarda gürültü ve iklim şartlarına göre izolasyon materyallerikullanılmaktadır.Bunlar( izotuğla,strafor v.b.) döşeme betonlarda asmolen tipi döşemekullanılmaktadır.M.5.3. Havaalanları ve Çevresinde Oluşturulan Gürültü Zonlarıİlimizde havaalanı bulunmamaktadır.M.5.4. Ticari ve Endüstriyel GürültüEndüstriyel yapılar imar planında şehir dışında olup bunlar çevresinde ormanlık alanlarmevcuttur.M.5.5. Kentsel AtıklarKent merkezinde ve ilçe merkezlerinde kentsel atıklar genelde herhangi bir ayrım yapmadan (evsel atık, kağıt, plastik, şişe v.b.) yerel yönetimlerin tesbit ettiği atık depolama sahalarındabertaraf edilmektedir.M.5.6. Binalarda Isı Yalıtımıİmar mevzuatında pencere alanını, döşeme alanının % 55’ini geçemez prensibine uygunolarak ve dış cephe duvar çift kat örülerek araya köpük konulmaktadır.M.6. NüfusM .6.1. Nüfusun Yıllara Göre Değişimi1927 yılında Türkiye’de 63 İl bulunmaktayken, özellikle 1985 yılından sonra idaribölünüş yapısında gerçekleştirilen değişiklikler sonucu olarak 2000 yılında bu sayı 81’eyükselmiştir.1927 yılında Türkiye’nin nüfusu 13648270, Rize ilinin nüfusu 171667 olaraktespit edilmiş ve Rize İli nüfus büyüklüğü açısından 63 il arasında 37. sırada yer almıştır.Rize271

22İlinin yüzölçümü 3922 kmPPile Türkiye’nin yaklaşık %0.51 ini oluşturmaktadır.Rize’de kmPPyedüşen kişi sayısı 1927 yılında yaklaşık 37 kişi iken, 2000 yılında 93 kişiye yükselmiştir.Rize ilinin ortalama hane halkı büyüklüğü azalmaktadır.1995 yılında bu ilin ortalamahane halkı büyüklüğü 6.1 kişi iken, 2000 yılında 5.2 kişiye düşmüştür.Rize ilinin 2000yılındaki nüfusu 365938, 1990-2000 dönemindeki yılık nüfus artış hızı yaklaşık %4.8 ‘dir.il’ebağlı bulunan 11 ilçeden Ardeşen ilçesi 58499 nüfusu ile en fazla nüfusa, hemşin ilçesi ise4435 nüfusu ile en az nüfusa sahip ilçelerdir.İlin yıllık nüfus artış hızı en yüksek olan ilçesi%38.6 ile Ardeşen iken, en az olan İlçesi %-35.6 ile İkizdere’dir.1940 da 172764 olan Rize nüfusu 50 yılda yüzde yüze yakın bir artış göstererek 1990da 348,776’ya yükselmiş, 2000 yılında ise 365938’e çıkmıştır. Son 50 yıllık dönemdeRize’nin yıllık ortalama nüfus artış oranı ortalaması % 1,3 olup, Türkiye ortalamasının (%2,3) çok altındadır. Bunda bazı yıllarda görülen nüfus azalması etkili olmuştur. Rize’de nüfus1940-45 arasında binde 1,1985-90 arasında da bide 13 azalmıştır. Gerek bu azalma, gerekseRize nüfus artış oranının 1940-1990 arasında çoğunlukla Türkiye ortalamasının altındaseyretmiş olması; Rize’den başka kentlere nüfus akışını kuvvetle muhtemel kılmaktadır.1940 yılı itibariyle Rize’de nüfusun % 38.2’si kentler, % 61.8’i de köylerde yaşarkenbu oran 2000’de kentlerde % 56.1, köylerde % 43.9 olmuştur. Aynı değerlerin Türkiye’de sıraile % 59.0 ve % 41.0 olduğu düşünülürse Rize’de kentleşme oranının Türkiye ortalamasınınaltında olduğu sonucuna varılabilir. Ancak buna rağmen Rize’de toplam nüfus içindeki payı1940’tan bugüne kadar % 100 civarında artış göstermiştir.(Bakınız Tablo N-1) Bir başkadeyişle şehir nüfusu Türkiye’ye göre daha hızlı artış göstermiştir.Tablo M- 1 Nüfus OranlarıTürkiye1940 2000Köy Şehir Köy Şehir75.6 24.4 41.0 59.0Rize 83.9 16.1 43.9 56.1Kaynak : İl Nüfus ve Vatandaşlık MüdürlüğüNitekim 1940–1990 arasında şehir artış oranı ortalaması Türkiye’de % 4.5, Rize’de %4.6’dır. Bundan da anlaşılacağı üzere Rize’de şehirleşme oranı Türkiye ortalamasının birazüstündedir.Buna karşılık aynı dönemde Rize’de köy nüfus artış oranı % 0.7 olup, Türkiyeortalamasının (% 1.1) altındadır. Diğer taratan Rize’de köy nüfusu 1940-45, 1980-90 yıllarıarasında azalma göstermiştir. Hele 1985-90 yılları arasında binde 34 gibi önemli orandaazalma kaydedilmiştir. Söz konusu sayım dönemleri arasında ki rakamlar incelendiğinde köynüfusunun 47,432 kişi azaldığı, bundan 22,002 kişinin Rize sınırları içindeki kentlere, 25,430kişinin de başka illere göçtüğü anlaşılmaktadır. Başka illere göçenlerin de kentlerde yaşadığıdüşünülürse Rize’den 1985-90 arasında her yıl ortalama 9,486 kişinin kente göç ettiğisonucuna varılır. Bu yıllar arasında Ardeşen dışındaki bütün ilçelerde nüfus azalmasıkaydedilmiş olup, en çok nüfus kaybeden ilçelerin Pazar, Çayeli ve Kalkandere olduğugörülür.(Bakınız tablo N-2 ve N-3)Sonuç olarak Rize’de şehir nüfus artış oranı Türkiye ortalamasının üstünde olduğuhalde toplam nüfus ve köy nüfusu artış oranlarının Türkiye ortalamasının altında olması ve272

özellikle yukarıda izah edilen 1985-90 arasındaki durum, gerek köyden kente ve gerekseRize’den başka illere nüfus akışı olduğunu kesin olarak kanıtlar.Tablo M-2 2000 Yılı İtibariyle Rize Merkez İlçe ve Diğer İlçelere Kayıtlı Nüfus1 Merkez 1273202 Ardeşen 584993 Çamlıhemşin 82374 Çayeli 518165 Derepazarı 102396 Fındıklı 167407 Güneysu 165228 Hemşin 44359 İkizdere 1071010 İyidere 1007411 Kalkandere 1913112 Pazar 32215Toplam 365938Kaynak : İl Nüfus ve Vatandaşlık Müdürlüğü 2002Rize’de nüfusun dağılışını belirleyen temel faktör yer şekilleridir. Yerleşmeye elverişlidüz alanların az bulunması, yerleşme merkezlerinin sahil şeridinde ve akarsu vadilerindekurulmasını zorunlu kılmıştır. Nitekim merkez ilçe de dahil olmak üzere 12 ilçenin 6 tanesisahil şeridinde, diğer ilçelerin tamamı ve köylerin önemli bir kısmı da akarsuların taraçadüzlüklerinde kurulmuştur. Ayrıca içerilere doğru engebenin çok artması iç bölgenin tenhaolmasına yol açmıştır. Bunun sonucu olarak ortalama 86 olan nüfus yoğunluğu sahil şeridinde100’ü geçmektedir. Bir başak deyişle Rize’nin sahil şeridi Türkiye’nin En yoğun nüfusluyerleri arasında olduğu gibi ortalama nüfus yoğunluğu bile Türkiye ortalamasını (69) çoküzerindedir.Diğer taraftan arazinin çok engebeli olmasının yanı sıra bir takım sosyo-ekonomiknedenler, köylerde yerleşme biçimini ”Dağınık Köy Yerleşmesi” olarak belirlemiştir. Evlerçoğunlukla birbirinden uzak olup, her ailenin konutu kendi arazisi içerisinde kurulmuştur. İç,Doğu ve Güneydoğu Anadolu’da olduğu gibi evlerin bir arada bulunduğu bir köy meydanınarastlanmaz. Ancak Rize’de çayın yarattığı ekonomik ve sosyal gelişme, bu yerleşme biçiminebir yenisini eklemiştir; daha iyi şartlarda yaşama isteği insanları yeni konutlar yapmaya vebunları yol kenarına inşa etmeğe yöneltmiştir.Bunun sonucunda bir yandan, eskinin tamamenahşap yada “dolma” adı verilen yontulmuş taş-ahşap karışımı evler yerlerini betonarme evlereterk ederken bir yandan da evlerin yol kenarlarında toplanması sonucu “Yol Boyu KöyYerleşmesi” doğmuştur.273

Tablo M-3 2000Yılı Genel Nüfus Sayımına Göre İl ve İlçelerin Toplam,Şehir ve köy Nüfusları.İlçe İl Kodu İlçe Adı Toplam Şehir Köy NüfusuKoduNüfus Nüfusu0 Rize Merkez 127320 78144 491761 Rize Ardeşen 58499 45392 131072 Rize Çamlıhemşin 8237 2354 58833 Rize Çayeli 51816 22546 292704 Rize Derepazarı 10239 6172 40675 Rize Fındıklı 16740 11043 56976 Rize Güneysu 16522 4914 116087 Rize Hemşin 4435 3262 11738 Rize İkizdere 10710 2384 83269 Rize İyidere 10074 5466 460810 Rize Kalkandere 19131 8886 1024511 Rize Pazar 32215 14682 17533Toplam 365938 205245 160693Kaynak : İl Nüfus ve Vatandaşlık MüdürlüğüM.6.2. Nüfusun Yaş,Cinsiyet ve Eğitim Gruplarına Göre DağılımıRize İli 2000 yılı nüfus sayımı sonucunda İl genel toplam nüfusunun 365938 olduğugörülmekte olup, bu nüfusun 49.5’ini erkek, 50.5’inide kadın nüfusu oluşturmaktadır.İLİN NÜFUS YAPISIİLÇELER1990 2000 YILLIK NÜFUS ARTIŞ HIZI(%)TOPLAM ŞEHİR KÖY TOPLAM ŞEHİR KÖY TOPLAM ŞEHİR KÖYMERKEZ 109769 52743 57026 127320 78144 49176 14.83 39.3 -14.81ARDEŞEN 39761 17340 22421 58499 45392 13107 38.6 96.21 -53.67ÇAMLIHEMŞİN 10566 2829 7737 8237 2354 5883 -24.89 -18.38 -27.39ÇAYELİ 51751 14947 36804 51816 22546 29270 0.13 41.09 -22.90DEREPAZARI 10381 4240 6141 10239 6172 4067 -1.38 37.54 -41.2FINDIKLI 16129 7022 9107 16740 11043 5697 3.72 45.26 -46.9GÜNEYSU 19358 3178 16180 16522 4914 11608 -15.84 43.57 -33.2HEMŞİN 5102 3018 2084 4435 3262 1173 -14.01 7.77 -57.46İKİZDERE 15295 3643 11652 10710 2384 8326 -35.63 -42.39 -33.6İYİDERE 11445 5791 5654 10074 5466 4608 -12.76 -5.77 -20.45KALKANDERE 21978 8263 13715 19131 8886 10245 -13.87 7.27 -29.16PAZAR 37241 11068 26173 32215 14682 17553 -14.49 28.25 -40.05TOPLAM 348776 134082 214694 365938 205245 160693 4.8 42.56 -28.96KAYNAK:İl Nüfus ve Vatandaşlık Müdürlüğü, 2002274

M.6.3.İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunluğu:İLÇELERE GÖRE ŞEHİR VE NÜFUS YOĞUNLUĞUİLÇE NÜFUS2YÜZÖLÇÜM (KmPP) NÜFUSYOĞUNLUĞUMERKEZ 127320 250 509ARDEŞEN 58499 629 93ÇAMLIHEMŞİN 8237 700 12ÇAYELİ 51816 457 113DEREPAZARI 10239 23 445FINDIKLI 16740 395 42GÜNEYSU 16522 89 186HEMŞİN 4435 176 25İKİZDERE 10710 954 11İYİDERE 10074 23 438KALKANDERE 19131 116 165PAZAR 32215 110 293TOPLAM 365938 3922 93KAYNAK:İl Nüfus ve Vatandaşlık Müdürlüğü, 2002Kaynak :Rize İl Sağlık Müdürlüğü.M.6.4.Nüfus Değişim Oranı:Sayım Yılları Ve Cinsiyete Göre NüfusSAYIM TOPLAM ERKEK ORAN (%) KADIN ORAN(%)YILI1927 171667 71948 41.9 99719 58.11935 169913 72734 42.8 97176 57.21940 172764 72559 42.0 100205 581945 171929 72237 42.0 99692 581950 181512 77377 42.63 104135 57.371955 211967 92142 43.47 119825 56.531960 248930 113345 45.53 135585 54.471965 281099 130070 46.27 151029 53.731970 315700 150099 47.54 165601 42.461975 336278 165016 49.0 171262 51.01980 361258 173651 48.0 187607 52.01985 374206 181001 48.37 193205 51.631990 348776 166481 47.7 182295 52.32000 365938 181200 49.5 184738 50.5275

1- İl Nüfus ve vatandaşlık Müdürlüğü, 20062- İl Sağlık Müdürlüğü verileri, 2006YARARLANILAN KAYNAKLAR276

(N) ATIKLAR.İlimiz gelişmiş bir sanayi bölgesi olmadığı için endüstriyel atıktan ziyade evselatıkların oluşturduğu kirlilik söz konusudur. Bilindiği üzere katı atıklarla ilgili ilk yasaldüzenlenme 1930 yılında Umumi Hıfzıssıhha Kanunu ile yapılmış ve bu kanun ile zararlımaddelerin tespit ve imhası görevini belediyelere vermiştir. Yine aynı yıl yürürlüğe giren1580 sayılı kanuna göre halka açık ve özel yerlerin atıklarını sürekli ve uygun olaraktoplatmak, kaldırtmak, bertaraf etmek ve atıkları değerlendirilmesi görevi belediyelereverilmiştir.İlimiz ve bağlı ilçelerimiz de arazinin kıtlığı nedeniyle atık ve çöpleri depolanması vebertaraf için alan bulma zorluğu yaşandığından atıklar sorunu hala büyük bir problem olarakbeklemektedir.N . 1 .EVSEL KATI ATIKLAREvsel katı atık (Çöpler): Hem ayrışabilen hem de ayrışma özelliği bulunmayan evselkökenli maddelerdir.Katı atık : Evsel, ticari veya endüstriyel alanlarda oluşan; madencilik, tarımsalişlemler ve su arıtım ünitelerinin de dahil olduğu proseslerden kaynaklanan yarı–katıçamurları da içeren, hem ayrışabilen hem de ayrışma özelliği olmayan maddelerdir.Günümüzde ilerleyen, teknoloji giderek katı atık oranının dev boyutlarda artmasınaneden olmaktadır. Tüm atıkların aynı yerde depolandığı durumlarda organik atıklarla biraradaki katı atıklar önemli çevre sorunlarını beraberinde getirmektedir. Kısaca katı atık olaraknitelediğimiz bu atıklar çeşit ve birleşim bakımından ülkelerin ekonomik düzeylerine görefarklılık gösterir. Gelişmiş ülkelerin kentsel atıklarının içindeki kağıt, lastik, metal ve diğersentetik maddeler, az gelişmiş ve gelişmekte olan ülkelere oranla daha çok bulunmaktadır. Bubağlamda katı atıkların biriktirilmesi ve işlenmesi sırasında diğer kirletici öğelerin karışımı damümkün olabilmektedir. Kimi katı atıklar ise doğada parçalanmamakta çok uzun yıllarvarlığını sürdürebilmektedir. Tüm dünyada çöplerin seçiminde asgari koşullarda da olsayerleşim yerlerine uzaklık, hakim rüzgarların kent yönüne esmemesi, gibi noktalarda dikkatedilmekle birlikte hızlı kentleşmeye bağlı olarak çöp biriktirme alanları kısa sürede yerleşimyerleri ile çevrelenmektedir. Kimi ülkelerde bu alanların üzerinde binalar yapılmakta, Bubinalar sürekli oluşan metan gazı patlamaları ve çökme tehlikesi altında bulunmaktadır.İlimiz iki adet katı atık belediyeler birliğine üye olmuştur.Trabzon Rize Katı AtıkBİrliği ( TRABRİKAB) ve Artvin Rize Katı Atık Birliği (ARRİKAB) olmak üzere iki adetbirlikten TRABRİKAB bu yıl sonunda bitmesi planlanmakta ,ARRİKAB ın ise fizibiliteçalışmalaraı devam etmektedir.N .2. TEHLİKELİ ATIKLARŞehrimizde tehlikeli ve zararlı atıklarla ilgili ayrı atık toplama işlemiyapılmamaktadır.Bu atıklar da evsel çöpler için seçilen alana bırakılmaktadır.277

N . 3. ÖZEL ATIKLARN.3.1. Tıbbi AtıklarBilindiği üzere sağlık kuruluşlarından kaynaklanan tıbbi atıklar, insan ve çevre sağlığıaçısından potansiyel bir tehlike oluşturduğundan özel olarak işleme tabitutulmalıdır.İlimizdeki sağlık kuruluşlarında üretilen atıklar, yapmış olduğumuz çalışmalarneticesinde ayrı ayrı toplanarak ve belediye atık depolama sahasında bertaraf edilmektedir.İlimiz genelinde sağlık kuruluşlarından toplam olarak 125.12 ton/yıl tıbbi atık oluşmaktadır.N.3.2. Atık Yağlar:Atık Yağlar: kullanılmış taşıt yağlarından, endüstriyel yağlardan ve sağlık sektöründekullanılan yağlardan oluşmaktadır.21 Ocak 2004 tarih ve 25353 sayılı Resmi Gazete de yayımlanarak yürülüğe giren“Atık Yağların Kontrolü Yönetmeliği” doğrultusunda atık yağların çevreye zarar verecekşekilde kullanımları yasaklanmıştır.Yönetmelik gereğince atık yağların Bakanlıktan lisans almış bertaraf tesisleri dışındakigerçek ve tüzel kişiler tarafından ticari amaçlar için toplanması, alınıp satılması ve bertarafedilmesi yasaktır.İlimizde atık madeni yağ kullanarak geri kazanım yapan lisanslı bir tesisbulunmamaktadır.N.3.3. Bitkisel ve Hayvansal Atık Yağlar:İlimiz genelinde atık bitkisel ve hayvansal yağların biriktirilmesi ve lisans almışfirmalara teslim edilmesi için gerekli yazışmalar ve denetimler yapılmaktadır.N.3.4. Pil ve Aküler:İl sınırlarımız içerisinde lisanslı atık pil ve akü toplayıcı firması yoktur.N.3.5. Cips ve Diğer Yakma Fırınlarından Kaynaklanan Küller:Konu ile ile ilgili bir çalışma yapılmamıştır.N.3.6. Tarama Çamurları:Konu ile ile ilgili bir çalışma yapılmamıştır.N.3.7. Elektrik ve Elektronik Atıklar:Konu ile ile ilgili bir çalışma yapılmamıştır.N.3.8. Kullanım Ömrü Bitmiş Araçlar:Konu ile ile ilgili bir çalışma yapılmamıştır.N.4. DİĞER ATIKLARN.4.1.Ambalaj Atıkları:N.4.2.Hayvan Kadavraları:278

Kesimhane ve mezbahanelerden kaynaklanan atıklar mevcut olup bir sonraki maddedeaçıklanmaktadır.N.4.3.Mezbaha Atıkları:İlimizde oluşan mezbaha atıkları belediye katı atık depolama sahasında ayrı olarakgömülmekte ve kireçlenmektedir.N.5.ATIK YÖNETİMİ:N.6. KATI ATIKLARIN MİKTAR VE KOMPOZİSYONUİlimizde yaz döneminde 67 ton/gün, kış döneminde ise 85 ton/gün katı atıkoluşmaktadır.Bunların kompozisyonu ise yaz döneminde % 90 organik, % 10 gerikazanılabilir (kağıt, plastik, cam metal, vs.) atıktır. Kış döneminde ise %80 organik, % 10 gerikazanılabilir atık ve % 10 küldür. İlimizde kompost tesisi bulunmamaktadır.N .7. KATI ATIKLARIN BİRİKTİRİLMESİ, TOPLANMASI VE TRANSFERİSTASYONLARI:İlimiz merkezinde aylık olarak yaklaşık toplam 1225 ton çöp toplanmakta toplanan buçöpler ilimiz deniz kenarına yapılan dolgu sahalarına herhangi bir ayırma işlemine tabitutulmadan depolanmaktadır. Diğer ilçelerde de bertaraf yöntemi olarak vahşi depolamakullanılmaktadır.Ancak TRABRİKAB ve ARRİKAB projeleri tamamlandıktan sonra İlimizde katı atıksorunu çözülmüş olacaktır. Toplanan çöplerin transfer istasyonlarında hacimleri küçültülerekbiriktirilmesi ve büyük sıhhi taşıma araçlarıyla depolama tesislerine aktarılması öngörülmektedir.N .8.KATI ATIKLARIN BERTARAF YÖNTEMLERİ:N.8.1.KATI ATIKLARIN DEPOLANMASI:İlimiz genelinde vahşi depolama yöntemi uygulanmaktadır.N.8.2.Atıkların Yakılması:İlimizde atık yakma tesisi bulunmamaktadır.N.8.3.Kompost:İlimizde kompost tesisi bulunmamaktadır.N.9.ATIKLARIN GERİ KAZANIM VE DEĞERLENDİRİLMESİ:Rize İli ve İlçelerinde katı atıkların ayrışımı ve değerlendirilmesi yapılmamaktadırN .10. ATIKLARIN ÇEVRE ÜZERİNE ETKİSİ:279

Özellikle Doğu Karadeniz Bölgesindeki coğrafik yapıyı oluşturan dik yamaçlar katıatık depolama alanları için yer bulunmasında büyük sıkıntılara neden olmaktadır. Denizeyakın dik dağlar ve vadiler, sahilde ince şeritlere sıkışmış yerleşim alanları ve yerleşimolmayan bölgelerdeki yaygın ormanlar çöp depolama gerekli sahaları bulmayızorlaştırmaktadır. Bu nedenle bölgedeki katı atıklar gelişi güzel olarak deniz kıyılarına veyadere kenarlarına dökülmektedir.Bölgede katı atık bertaraf hizmetleri yetersiz olup, mevcut düzensiz katı atık depolamasahaları çevre ve insan sağlığı için potansiyel tehlike oluşturmaktadır.Bölgede oluşan tüm atıkların bertarafı için kullanılan sahalarının çevre ve insan sağlığıaçısından tehlike oluşturmaması için bir an önce kapatılarak, Katı Atıkların KontrolüYönetmeliği ve bu yönetmelik doğrultusunda Yayınlanan Katı Atık Depolama SahalarınıYönetimi İle İlgili Yönergede belirtilen Esaslar çerçevesinde rehabilite edilmesigerekmektedir. Bu amaçla yeni katı atık düzenli depolama sahasının kurulması için, bir anönce alternatif sahalar belirlenmeli ve ilgili mevzuat doğrultusunda çalışmalar başlatılmalıdır.1-İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, 20062-Rize Belediyesi,2006YARARLANILAN KAYNAKLAR280

(O) GÜRÜLTÜ ve TİTREŞİM.O . 1. GÜRÜLTÜTeknolojinin ilerlemesiyle ortaya çıkan çevre sorunlarından biri de gürültü kirliliğidir.Gürültü; kişilerin huzur ve sükunu bozan, beden ve ruh sağlığını olumsuz yönde etkileyenseslerdir. Ses basınç biriminin düzeyi desibel (dB)’dir. Frekans ise, ses dalgasının birimzamanındaki titreşim sayısıdır. Ve birimi hertzdir. (Hz)İnsan kulağı 20–20.000 Hz. Frekans sahip sesleri algılayabilmektedir. Ancak insankulağı orta frekanstaki sesi, yani 1.000–4.000 Hz. Arasındaki sesleri en iyi algılamaktadır. Bualgılamaları ölçmek için bir çan eğrisi geliştirilmiştir. Ses basınç seviyesinin ölçümüneyardımcı olan eğri, uluslar arası düzende ‘A’ harfi ile belirtildiği için, gürültü birimi olarak dadBA kullanılır.O – 1. 1 Gürültü Kaynakları.O – 1. 1. 1 Trafik GürültüsüÜlkemizde her türlü taşıtın izin verilebilir üst gürültü sınırları Gürültü KontrolYönetmeliği’nde belirlenmiştir.Bu Yönetmeliğe göre taşıtların üst gürültü seviyeleri Tablo O.1’ de verilmiştir.Tablo O – 1. Taşıtlar İçin İzin Verilebilir Üst Gürültü SeviyeleriTaşıt TürüÜst Gürültü Seviyesi(dBA)Otomobil 75Otobüs (kent içi) 85Otobüs (Kent dışı) 80Ağır müteharrik araç (Sürücü kabininde ve85kamyonlar 80 km / saat hız daLokomotif içi (Dizel motorlu tam güçte ve yükle85çalışırken hız 80 km / h.) ve pencereler kapalıikenElektrikli tren lokomotiflerinde 80Vagonların içinde 70Kaynak : Çevre Bakanlığı, Gürültü Kontrol Yönetmeliği, 1986Rize’de trafiğe kayıtlı taşıtların sayısı ve türleri Tablo O . 2.’de verilmiştir. Buna göreMayıs 2002 tarihi itibariyle Rize ilinde motorlu taşıt toplamı 25.874’tür.281

Tablo O – 2. Mayıs 2002 Tarihi İtibariyle Rize İlinde Trafiğe Kayıtlı Araç Sayısı.Araç Cinsi Resmi Hususi Ticari ToplamMotosiklet 3 387 8 398Otomobil 355 10.406 1.227 11.988Minibüs 101 21 2.442 2.564Otobüs 65 15 379 459Kamyonet 89 5.627 128 5.844Kamyon 309 976 2.551 3.836Traktör 10 23 0 33Çekici 4 4 82 90Özel amaçlı taşıt 55 0 0 55Tanker 9 45 8 62Arazi Taşıtı 67 473 5 545Genel Toplam 1.067 17977 6830 25874Kaynak : Rize Emniyet Müdürlüğü verileri Mayıs 2002O – 1. 1. 2 Endüstri GürültüleriEndüstriden oluşan gürültü, daha çok işyerinde çalışanları rahatsız etmektedir.İşyerinde gürültünün düzeyi kadar gürültüye maruz kalma süresi de önemlidir. İşyerindegürültü düzeylerine göre izin verilebilir maruz kalma süreleri yönetmelikte belirtilmiş olupTablo G. 3’ te verilmiştir.Tablo O – 3. İşyerlerinde Maksimum Gürültü Düzeylerinde İzin Verilebilir Çalışma Süreleri.Gürültüye Maruz Kalınan SüreMax Gürültü Seviyesi(Saat / Gün)(dBA)7.5 804.0 902.0 951.0 1000.5 1050.25 1101/8 115Kaynak : Çevre Bakanlığı Gürültü Kontrol Yönetmeliği, 1986O – 1. 1. 3 İnşaat GürültüsüDiğer gürültü kaynaklarına göre, inşaat gürültüsü süreklilik göstermez. Ancak olduğuzamanda önemli derecede rahatsız edicidir. İnşaat çalışmalarında gürültü yapıcı faaliyetler en282

aza indirgenmeli ve çalışma zamanlaması çevreyi en az rahatsız edecek şekildeayarlanmalıdır.O – 1. 1. 4 Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültü:Gürültü Kontrolü Yönetmeliği’nde tanımlanan yerleşim bölgeleri gürültü sınırdeğerleri Tablo O. 4.’de verilmiştir.Tablo O – 4. Yerleşim Bölgeleri Gürültü Sınır Değerleri (*).Bölge TanımıTemel Kriter1.Bölge: Şehir dışı konut alanı (trafikten uzak). 02.Bölge: Şehir kenarı konutları. +5Şehir Konut Alanı (trafik akımına 100m. uzakta). +10Şehir Konut Alanı, anayollar, işyerleri (Trafik akımına 60m. uzakta. +153.Bölge: Şehir merkezi konut alanı, anayollar,işyerleri,(trafik akımına 20 m. uzakta). +204.Bölge: Endüstri bölgesi veya ağır vasıta ve otobüsleringeçtiği anayollar. +25*Gürültüye duyarlı alanlar ve gelecekte planlamalar için temel kriter 35 dBA alınır.O.1.1.5.Havaalanları Yakınlarında Oluşan Gürültü:İlimizde havaalanı bulunmamaktadır.O.1.2.Gürültü ile Mücadele:O.1.3.Gürültünün Çevreye Olan EtkileriO.1.3.1Gürültünün Fiziksel Çevreye olan etkileri:Ülkemiz genelinde uygulanmakta olan imar planının gerek hazırlanmasına dönük etüdçalışmalarında gerekse de imar planının uygulanmaya dönük çalışmalarında Gürültü kontrolYönetmeliği esasları içerisinde gerekli tedbirlerin alınmadığı görülmektedir.Rize İlindeuygulanmakta olan imar planında gürültüye dönük yaptırımlar bulunmadığı dikkatiçekmektedir.Gürültü kirliliğinin en belirgin şekli trafik gürültüsüdür.gürültüyü arttırıcıetkenler şöyle sıralanabilir:Nüfus yoğunluğunun artmasıTeknolojik gelişme ve endüstrileşme sürecinde makineleşmeUlaşım ağının genişlemesiYerleşim ağının genişlemesiPlansız kentleşmeKent halkının eğitimsizliğiGürültü kaynaklarının bilinçsiz kullanılmasıGürültü zararları ile canlılar arasındaki ekolojik ilişkilerini açıklayabilmek için gürültübasamakları sınıfları oluşturulmuştur.Ses basamakları şu şekilde sınıflandırılabilir:283

1-Duyum eşiği10-Sükunet hissi20-Fısıltı30-sakin Apartman40-Tenha Sokak50-sakin Konuşma60-Rolanti motor sesi70-Yüksek sesle Konuşma80-cadde Gürültüsü90-Komproser Sesi100-Tren geçişi110-Klakson Sesi120-Yakın Bir uçak motoru130-Ağrı EşiğiO.1.3.2.Gürültünün Sosyal Çevreye Etkisi:Rize ili ilçesinde yer alan ekonomik bağımlı gürültülü kaynakları sırasıyla yolcu veTaşıt araçları küçük sanayiler büyük sanayi kuruluşları park bahçe gibi ekonomik uğraş verenbirimlerden teşkil bulunmakla beraber bu birimlerin alıcı ortama verdikleri gürültü çevreetkilerinin yok edilmesi veya en aza indirilmesine ait tedbirlerin alınmasına gerekli olankontrol ve denetimler il bazında imkanlar ölçüsünde sürekli olarak sürdürülmektedir.O.1.4. Gürültünün İnsan Üzerindeki Etkisi:O.1.4.1. Fiziksel EtkileriKent yaşamındaki gürültü tipleri sürekli geniş bant gürültüsü ile sürekli dar bantgürültüsünün bileşimi biçiminde seyretmektedir.İşitme sistemi öğelerinin hasar görmesiolarak ortaya çıkan etkiler fiziksel etkilerdir.İşitme duyusunun kaybolmasına veya bozulmasıişitme sisteminin bir bölümünde meydana gelen hasar sebebiyle olur.Etkileminin çok fazla olduğu ve işitme sisteminin eski özelliklerine kavuşmdan tekrargürültüden etkilendiği durumlarda işitme kaybı olmaktadır.O.1.4.2.FİZYOLOJİK ETKİLERFizyolojik etkilerinin başlıcaları; kas gerilmeleri, stres, kan basıncaartış,kalp atışlarının ve kan dolaşımının değişmesi ve uykusuzluktur.O.1.4.3. PSİKOLOJİK ETKİLERİGürültünün psikolojik etkilerinin başında ise;sinirbozukluğu,korku,rahatsızlık,tedirginlik,yorgunluk gibi etkiler gelir.O.1.4.4.PERFORMANS ÜZERİNE ETKİLERİGürültünün iş veriminin azalması ve işitilen seslerin anlaşılamaması gibi görülenetkilerdir.Çalışmaya karşı isteksizlik,konsantrasyon bozukluğu,okuduğunuanlamama,konuşulanı anlayamama vb. insan sağlığını etkileyen,performansı düşürengürültüye bağlıdır.Gürültünün çok çabuk ve akut tesirleri işitmenin sekteyeuğramasıdır.İşitme duygusunun kaybolması veya bozulması işitme sisteminin birbölümünde meydana gelen hasar sebebi ile olur.Ses dalgalarının insan beynine ulaşmasıbilindiği gibi orta kulaktaki örs ve çekiç kemikleri,kulak zarı ve çok ince tüy hücreleriyardımıyla olur.İnce tüycük halindeki hücrelerin mekanik hareketleri bioelektrik sinyalleredönüştürülür ve ses sinirleri yardımı ile beyine ulaştırır.Akut şeklindeki tesisler kulak zarında284

çok yüksek ve ani gürültüler neticesinde meydana gelir.Gürültünün sebep olduğu diğerrahatsızlıklar kalp ile ilgilidir.Araştırmalar gürültünün kalp atışlarını değiştirdiğini,kanıkoyulaştırdığını ve kan damarlarını genişlettiğini göstermiştir.Gürültünün ,baş ağrısı yaptığıve insanı daha alıngan ve öfkeli yaptığı da kabul etmektedir.O.2.TİTREŞİM:Herhangi bir biliye ulaşılamamıştır.GÜRÜLTÜYE KARŞI ALINABİLECEK ÖNLEMLER1-Ağaçlandırma ve yeşillendirme2-Trafik akışının devamlılığı3-Egzosların kontrolü4-Taşıtların hız kontrolü5-Gürültü perdeleri6-Korna yasağı7-Konut-sanayi yerleşim yerlerinin ayrımı8-Eğlence ve reklam amaçlı gürültü kontrolü9-Binalarda ses yalıtımı10-Eğitim11-Gürültüsüz toplu taşıma araçlarına öncelik verilmeli12-Yapı ve malzemenin akustik açıdan standardizasyonu sağlamak gerekirKaynak: Çevre Bakanlığı, Gürültü Kontrolü Yönetmeliği, 1986.1- İl Emniyet Müdürlüğü verileri, 20022- Gürültü Kontrol Yönetmeliği, 1986YARARLANILAN KAYNAKLAR285

(P) AFETLERP – 1 AFET OLAYLARIP – 1. 1 DepremlerRize ili 4. derece deprem bölgesi kuşağında bulunmaktadır. İlimizde önemli derecedebir deprem etkisi görülmemiştir. Yıkıcı özellikte deprem yapabilecek herhangi bir aktif faybulunmamaktadır.P – 1. 2 Heyelanlar – ÇığlarHeyelanlarRize ili çok yağışlı olan ve engebeli jeomorfolojik bir yapıya sahiptir. Kitlehareketlerini etkileyen faktörlerin başlıcaları; Morfolojik durum, yağışlar, kazılar ve akarsuoymaları, kayaçların ayrışması, bitki örtüsünün yok edilmesi veya değiştirilmesi, zeminözellikleri ve diğer nedenler (Kaynaklar, atık sular, yükleme vb.) oldukları gözlenmektedir.Oluşan heyelanlar genellikle toprak akması şeklindedir.İlimizdeki heyelanlar genellikle lokal heyelanlardır. Rize ili merkezinde yıllık yağışmiktarı 2338 mm’dir. Bu miktar Pazar ve Fındıklı ilçe yörelerinde 2000 mm. civarındaolduğundan aktif rol oynamamaktadır.ÇığlarÇığ tehlikesinin en fazla olduğu yamaçlar 22–60 derece arasında eğime sahipolanlardır. Rize ili, güneyinde yükseklikleri 4000 m’ye yaklaşan yüksek dağ kütlesi nedeniyleçığ olaylarının sık izlendiği bir ilimizdir. Genelde orman sınırı üzerinde yer alan dağköylerinin sayısı azdır veya artık kışın iskan edilmemektedir. Bu nedenle kan kaybı azdır.Orman sınırı civarında gelişen çığ olayları etkilerini orman tahribatları ilegöstermektedirler. Orman sınırı üzerinde ise çığ olaylarının kalıntıları moren tepeciklerdir.Rize İlinde Çığ Tehlikesinin Bulunduğu Yöreler;İkizdere ilçesi;Ballıköy (Anzer)–Çifteköprü köyü, Gölyayla köyü, Dereköy–Ovit geçidi, CimilBaşköy – Cimil Dağı etekleridir.Çayeli ilçesi;Kaptanpaşa, incesu köyü ve yöreleriHemşin yöresinde;Çataltepe yöresi286

Çamlıhemşin yöresinde;Çat yöresi, Ortayayla köyü, Verçenik yayla yolu, Demirkapı Dağları etekleri, Vakacakdağı etekleri, Elevit vadisi, Hacıvanak yayla civarı, Trovit yayla civarı ve Kaçkar Dağlarıetekleridir. Ardeşen ve Fındıklı ilçeleri güneylerinde de çığ olayları izlenmektedir.P – 1. 3 SellerRize yöresi bütün mevsim yağışlıdır. Yıllık ortalama yağış 2338 mm. dir. Yöredejeolojik evrime bağlı olarak volkanik kökenli kayaçlar büyük çoğunluğu oluşturur.Sedimanter kökenli kayaçlar çok az ve genellikle ara katkı şeklinde gelişmiştir. Deniz altıvolkanizmasının ürünü olan ve volkanik kayaçlar Akifler oluşturacak özellik taşımazlar.Geçirgenlikleri denecek kadar azdır. Bu jeolojik özellikler nedeniyle, havzaya düşen yağışmiktarı büyük bir bölümüyle akışa geçmektedir.Sel olaylarının nedenleri; iklim ve yağış, bölgenin jeomorfolojik özellikleri, jeolojikyapı, akarsu yataklarının durumu, orman alanlarının azaltılması, sosyo ekonomik faktörler vealtyapı hizmetlerinin eksiklikleridir.3Akarsuların yıllık ortalama akış miktarları; İyidere çayı 34 hmP P/yıl, Taşlıdere çayı 203333hmP P/yıl, Sabuncular deresi 15 hmP P/yıl, Hemşin deresi 5 hmP P/yıl, Fırtına çayı 50 hmP P/yıl,3Çağlayan deresi 10 hmP P/yıl olarak belirlenmiştir. Ortalama akış/yağış oranı ise 0.9’dur.Bu nedenle dereler 25–30 km gibi mesafede 2500–3000 metre kot farkı oluşturan,eğimli ve dik bir vadi içinde akmaktadırlar. Bu durum akış hızına ve taşınan malzemelerinfazlalığına etki etmektedir. Hatta çoğu zaman, özelliklede sağanak yağışlardan sonra dereleradeta çamur akmaktadır. Arazinin kıt oluşu dolayısıyla taşkın alanında yapılan konutları sellertahrip etmiş can kaybına sebep olmuştur.P – 1. 4 Orman ve Otlak YangınlarıRize ili orman alanlarında ibreli ağaçlardan Ladin ve Göknar, yapraklı ağaçlardanKayın, Kızılağaç, Kestane, Gürgen, Orman gülü, Ayı üzümü ve Karayemişbulunmaktadır.İlimiz her mevsim yağış aldığından orman ve otlak yangınlarına pekrastlanmamıştır.Ancak sahipli arazilerdeki anızlar sonbahar ve kış aylarında yakılmasısırasında örtü yangınları oluşmaktadır.Yangınlarla direkt metod ile mücedele edilmektedir.P – 1. 5. Ormanlar Üzerinde Biyotik ve Abiyotik Faktörlerin Etkileri:Ormanlarda kar ve rüzgar devrikleri oluşmaktadır.Ayrıca böcek zararlıra da mevcuttur.D.micans ve I.sexdendatus ve I.typographus zararlarına karşı mücadeleler yapılmaktadır.P.1.6.Fırtınalar:Çamlıhemşin ve İkizdere ilçelerinin yüksek kesimindeki köylerinde etkili olupkonutların çatılarını uçurmaktadır.287

P – 2 DİĞER AFETLER :P – 2. 1 Radyoaktif Maddelerİlimizde Radyoaktif madde üretimi ve etkileri yoktur.İlimizde Çernobil nükleer kazasından sonra günlük radyasyon ölçümleri yapılmakta vesonuçlar aylık olarak İçişleri Bakanlığına sunulmaktadır. Radyasyon ölçümlerinin normalindışında çıkması halinde, Valilik, Türkiye Atom Enerjisi Kurumu, İçişleri Bakanlığınazamanında bildirilerek ve verilecek talimatlar doğrultusunda hareket edilecektir.P – 2.2 Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli AtıklarKaradeniz’e dökülen petrol atığı yoktur. Çayeli ilçemizin Madenli beldesindeki bakırişletmelerinin atıklarının önlemleri alınarak derin deniz deşarjı ile bertaraf etmektedir.P -2.3 Tehlikeli ve Zehirli Maddelerİlde tehlikeli ve zehirli maddelerin depolanması, taşınması söz konusu değildir.P – 3 AFETLERİN ETKİLERİ VE YARDIM TEDBİRLERİİlimizin aşırı yağış alan bölgede olması nedeniyle, sellere maruz kalmaktadır. Ayrıcaçığ ve dere taşması gibi afetlerde görülmektedir. Oluşan afetler neticesinde halkımız bundanolumsuz etkilenmektedir.. Afetlere karşı etkin müdahale edebilmek için, sel ve afet gözetleme alanlarıbelirlenmeli ve meteorolojik veriler doğrultusunda yöre halkından gözetleme postalarıgörevlendirilmeli.. Halk Afetler konusunda bilinçlendirilmeli, afet olabilecek yerler ile dere yataklarınayerleşim yeri kurulması önlenmelidir.. Köy ve mahallelerin atık suları kanalizasyonu bağlanmalıdır. Afet olabilecekyörelerde ağır ve yüksek ağaçlar kesilmelidir. Arazilerdeki kanalizasyonlar açılmalıdır. Çünküyöremizde çay bitkisi olduğu için yağan yağmur suyunu tutarak, suyun akışını engelleyerektoprağı ağırlaştırmaktadır.. Afetlere zamanında müdahale edebilmek için 24 saat hazır halde, heran görevehazır araç ve gereciyle birlikte Arama- Kurtarma teknisyenlerinden oluşan Arama-Kurtarmave İlkyardım ekipler kurulmalıdır.. Afet ve olağanüstü durumlarda koordinasyonu sağlamak için il ve ilçe krizmerkezlerini aktif ve verimli bir şekilde çalışması sağlanması için gerekli önlemleralınmalıdır.. Afet sonrası afetzedelere yapılacak yardımların neler olabileceği belirlenmeli, afetsonrasında zamanında dağıtımının yapılması için gerekli önlemler alınmalıdır288

P -3.1 Sivil Savunma Birimleri :İl Sivil Savunma Müdürlüğü,Çayeli, Derepazarı, Pazar ve Güneysu ilçelerimizde ilçemüdürlüğü şeklinde ilimizde teşkilatı mevcuttur. Afetlere ilişkin, kamu kurum, kuruluşlarına,halka, öğrencilere, sivil toplum kuruluşlarına ilişkin eğitimler verilmektedir.Alınan meteorolojik raporlar doğrultusunda afete maruz kalabilecek yerlerde yaşayanvatandaşlar uyarılmaktadır. Sivil Savunma kadrolu personeli ile diğer kamu kurum vekuruluşlar ile gönüllülerden oluşan Arama-Kurtarma ekibi kurulmuş, bunların afetlere nasılmüdahale edileceği konularında eğitimler ve tatbikatlar yapılmaktadır.Sivil Savunma İşlemleri :- İl ve İlçe Sivil Savunma Planlamaları.- Arama Kurtarma ve İlk Yardım Ekiplerinin Çalışmaları.- Sivil Savunma Servisleri.- Ekipleri, Servisleri, Halkın, Öğrencilerin Sivil Savunma KonularındaEğitilmesi.- İl Kriz Merkezinin Çalıştırılması.- Olası Afetlere Karşı İl ve İlçe Afet Rehber Çalışmaları.- Sığınak Komisyonunun İş ve İşlemleri.- Genel Bütçe İş ve İşlemleri.İlimizde Meydana Gelen Can ve Mal Kaybına neden olan Afetler veMüdürlüğümüzce Yapılan Çalışmalar :1992 yılında İkizdere İlçemizde meydana gelen kar çığı nedeniyle 1 kişi hayatını kaybetti.İhbar Bilgisi: Jandarma tarafından Valiliğe.1993 yılında Çamlıhemşin İlçemizde meydana gelen kar çığı nedeniyle 2 kişi hayatınıkaybetti.İhbar Bilgisi: Jandarma tarafından Valiliğe.1994 yılında Güneysu İlçemizde aşırı yağmur sonucu meydana gelen dere taşmasında 2 kişihayatını kaybetti.İhbar Bilgisi: Jandarma tarafından Valiliğe.1995 yılında Çayeli ve Güneysu İlçelerinde meydana gelen afette , 8 Köy, 3 Mahalle de 110aile afetten etkilendi.Ölü insan sayısı 2 kayıp insan sayısı 2 dir.İhbar Bilgisi: Emniyet tarafından Valiliğe.2001 yılında Çayeli, Pazar, Güneysu, Ardeşen, Hemşin, Çamlıhemşin, Fındıklı,İkizdere, Kalkandere İlçelerinde meydana gelen afette , 118 Köy de 268aile etkilendi. Ölü insan sayısı 1, kayıp insan sayısı 1 dir.İhbar Bilgisi: Jandarma ve Emniyet tarafından Valiliğe.2002 yılında İkizdere, Ardeşen, Çamlıhemşin, Çayeli, Fındıklı İlçelerinde meydanagelen afette , 47 Köy ve 95 aile etkilendi. Can kaybı yoktur.İhbar Bilgisi: Jandarma ve Emniyet tarafından Valiliğe.289

2002 yılında Merkez, Muradiye, Çaykent, Büyükköy Beldeleri ile Güneysu,Çayeli, İlçelerinde meydana gelen afette , 25 Köy ve 15 Mahalle de 410 aile etkilendi.Ölü sayısı 28, kayıp insan sayısı 5 dir.İhbar Bilgisi: Jandarma tarafından Valiliğe.2005 yılında Merkez Muradiye,Anbarlık, Taşlidere Mah., Çaykent, Veliköy köyündemeydana gelen afette 25 aile etkilendi. Olayda ölü insan sayısı 6, kayıp insan sayısı 1 dir.İhbar Bilgisi: Jandarma tarafından Valiliğe.2006 yılında Çayeli İlçesinde meydana gelen heyelan sonucu 14 kişi yaralandı 2 araç hasargördü ve 2 aile etkilendi.İhbar Bilgisi: Emniyet tarafından Valiliğe.İlimizde meydana gelen afetlerde İl Kriz Merkezi faaliyete geçirilmiştir. İlimizdemeydana gelen afetlerde İlimizin mevcut imkanlarıyla müdahalede bulunmuş, ayrıca baştaErzurum Sivil Savunma Arama ve Kurtarma Birliği olmak üzere, Trabzon, Gümüşhaneİllerinin arama kurtarma ekipleri yardıma çağrılmıştır. İlimizde Ayrıca evleri zarar görenvatandaşlarımıza 5 adet çadır verilmiş ve afet iaşe dağıtımları Müdürlüğümüz personelleritarafından yapılmıştır.İlimizde 20 Eylül 2006 tarihinde sahil belediye parkı regrasyon alanı üzerindeBakanlığımız temsilcileri, İl Protokolü öğrenci ve vatandaşların gözlemlediği bölgesel sivilsavunma tatbikatı gerçekleştirilmiştir.Erzurum Sivil Savunma Arama ve Kurtarma Birliği, Erzincan, Gümüşhane, Ardahanve İlimizin arama kurtarma ekiplerinin katımlıyla gerçekleştirilen tatbikat, başta Bakanlıktemsilcileri olmak üzere izleyici ve basınımız tarafından takdirle karşılanmış ve çok başarılıbir şekilde icra edilmiştir.Olası afetlerde etkin müdahale etmek için yapılması gerekenler.İlimizin coğrafi yapısı nedeniyle devamlı olarak doğal afetlere maruz kalmaktadır. Bunedenle İl Sivil Savunma Müdürlüğünün hizmetlerinin daha verimli ve başarılıyürütülebilmesi ve de olası doğal afetlere etkin ve zamanında müdahale edilebilmesi için ;İlimiz Sivil Savunma Müdürlüğünde münhal bulunan, 1 adet Şef, 6 adet sivilsavunma arama ve kurtarma teknisyeni kadrolarına atama yapılmasını, İkizdere,Kalkandere, İyidere, Hemşin, Çamlıhemşin, Fındıklı, Ardeşen, İlçelerine, Sivil SavunmaMüdürlüğü Kadroları tahsis edilerek, bu kadrolara atama yapılması ayrıca boş bulunan Pazarİlçe Sivil Savunma Müdürlüğü Kadrosuna atama yapılması, kamu kurum ve kuruluşlarındanplanlamaya tabi kurumlardan Sivil Savunma Uzman Kadrosu bulunanlara atama yapılmasınıkadrosu bulunmayan planlamaya tabii kuruluşlara sivil savunma uzman kadrosu tahsisedilerek atamalarının yapılmasını,Müdürlüğümüzde bulunan, Kurtarma araçları ile 95 Adet iskeletli çadırınkonulabileceği depo, ayrıca İlimizdeki Arama ve Kurtarma Ekibinin konuşlanabileceği,eğitimlerini yapılabilecekleri sahası bulunan hizmet yerine ihtiyaç duyulmaktadır.290

İlimizin tespit edilen beş ayrı (Kale, Sanayi, Isırlık, Moliva Dağı, Çorapçılar)noktasında uzaktan kumandalı siren sistemi kurulması, ayrıca tehlikeye maruz kalabileceksahil İlçelerimizden, İyidere, Derepazarı, Çayeli, Pazar, Ardeşen, Fındıklı İlçelerimizde desiren sistemi kurulması kanaatimizdirP – 3. 2 Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri7269 Sayılı Kanunun 1051 Sayılı Kanunla değişik 4. maddesine göre hazırlanan ve1.4.1988 gün ve 88/12777 sayılı Bakanlar Kurulu kararı ekinde 8.5.1988 gün ve 19808 sayılıResmi Gazete yayınlanan “Afetlere İlişkin Acil Yardım Teşkilatı ve Planlama Esaslarına” dairyönetmelik gereğince acil kurtarma ve yardım komitesi kurulmuştur.Acil Yardım Planında Görev Alan Kamu ve Özel KuruluşlarPTT Baş MüdürlüğüEmniyet Müdürlüğüİl Jandarma KomutanlığıKöy Hizmetleri İl MüdürlüğüBayındırlık ve İskan MüdürlüğüTCK.103. Şube ŞefliğiTHY Anonim OrtaklığıDeniz Yollarıİl Sivil Savunma MüdürlüğüBelediye BaşkanlığıSağlık MüdürlüğüSSK. Hastahanesiİl MüftülüğüNüfus ve Vatandaşlık MüdürlüğüMilli Eğitim MüdürlüğüÇEDAŞ Müessese Müdürlüğüİl Özel İdare MüdürlüğüValilik Yazı İşleri Müdürlüğüİl DefterdarlığıKızılay BaşkanlığıTarım İl MüdürlüğüZiraat Bankası Şube MüdürlüğüZiraat Odası BaşkanlığıÇay İşletmeleri Genel MüdürlüğüOrman İşletme MüdürlüğüP – 3.3 İlk Yardım ServisleriSağlık Müdürlüğü (112 Acil Servisleri)Rize Devlet HastahanesiBelediyeNüfus MüdürlüğüMüftülük291

P – 3. 4 Afetler ve Mültecilerin Yeniden İskanıİlimiz yöresinde meydana gelen afet olaylarında 400’e yakın afetzede içinkamulaştırılan yerlerde iç iskana tabi tutulmuşlardır.P.3.5. Tehlikeli Maddelerin Yurtiçi ve Sınırlararası Taşınımı İçin AlınanTedbirlerKonuyla ilgili bilgi temin edilememiştir.P -3.6 Afetler ve Büyük Endüstriyel Kazalar :Afetler ve Büyük Endüstriyel kazalarda kurumumuzu ilgilendiren konularda çalışmayapılır. Örneğin Arama-Kurtarma ekibini olay yerine göndererek müdahale etmek, Afet veolayın büyüklüğüne göre komşu ve destek illerden yardım talep etmek, gelişen şartlara göre ilkriz merkezini faaliyete geçirerek koordineyi sağlamaktır.YARARLANILAN KAYNAKLAR1-Afet İşleri Genel Müdürlüğü Deprem Araştırma Dairesi2- Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, 19963- Bayındırlık ve İskan İl Müdürlüğü, 20064- Orman İşletme Müdürlüğü, 2006292

(R) SAĞLIK VE ÇEVRER – 1 TEMEL SAĞLIK HİZMETLERİR – 1. 1 Sağlık Kurumlarının Dağılımıİlimizdeki Sağlık kurumlarının sayıları tabloR–1’de verilmiştir.TabloR– 1 Rize İlindeki Sağlık Kuruluşlarının SayılarıİLİMİZDEKİ SAĞLIK KURUMLARININ DAĞILIMI1-MERKEZ İLÇESağlık Kurumu AdıSayısıHastane 2Sağlık Ocağı 25Verem Savaş Dispanser 1AÇS-AP Merkezi 1Halk Sağlığı Laboratuvarı 1Özel Tıp Merkezi 1Özel Diyaliz Merkezi 12-ARDEŞENSağlık Kurumu AdıSayısıHastane 1Sağlık Ocağı 3Özel Poliklinik 13-ÇAYELİSağlık Kurumu AdıSayısıHastane 1Sağlık Ocağı 7U4-ÇAMLIHEMŞİNSağlık Kurumu AdıSayısıSağlık Ocağı 25-DEREPAZARISağlık Kurumu AdıSayısıSağlık Ocağı 16-FINDIKLISağlık Kurumu AdıSayısıHastane 1Sağlık Ocağı 1293

7-GÜNEYSUSağlık Kurumu AdıSayısıGün Hastanesi 1Sağlık Ocağı 18-HEMŞİNSağlık Kurumu AdıSayısıSağlık Ocağı 19-İKİZDERESağlık Kurumu AdıSayısıSağlık Merkezi 1Sağlık Ocağı 310-İYİDERESağlık Kurumu AdıSayısıSağlık Ocağı 411-KALKANDERESağlık Kurumu AdıSayısıGün Hastanesi 1Sağlık Ocağı 312-PAZARSağlık Kurumu AdıSayısıHastane 1Sağlık Ocağı 2Özel Poliklinik 1Kaynak: Rize İl Sağlık Müdürlüğü Verileri,2006İLİMİZDEKİ YATAKLI TEDAVİ KURUMLARI KAPASİTELERİKURUMLAR BİNA YAPISI FİİLİ YATAKRize Devlet Hastanesi Betonarme 340Rize 82. yıl Devlet Hastanesi Betonarme 249Çayeli Devlet Hastanesi Betonarme 70Pazar Devlet Hastanesi Betonarme 77Ardeşen Devlet Hastanesi Betonarme 75Fındıklı Devlet Hastanesi Betonarme 50294

R – 1. 2 Bulaşıcı HastalıklarRize İlindeki bulaşıcı hastalıkların vaka sayısı Tablo R–2’de verilmiştir.C)BİLDİRİMİ ZORUNLU HASTALIKLARIN AYLARA GÖRE DAĞILIMIOcak Şubat Mart Nisan Mayıs Haziran Temmuz Ağustos Eylül Ekim Kasım AralıkHastalık Adı Vaka Ölüm Vaka Ölüm Vaka Ölüm Vaka Ölüm Vaka Ölüm Vaka Ölüm Vaka Ölüm Vaka Ölüm Vaka Ölüm Vaka Ölüm Vaka Ölüm Vaka ÖlümŞüpheli Isırık 51 17 31 12 70 70 71 28 46 24 34 35 35Tüberküloz 10 8 14 12 16 16 8 11 14 12 12 26 26Hepatit AHepatit B 5 5 3 3 1 6 1 1 7 3 15 3 3Sifiliz 3 1 2 2Kızamık 1 1 1 2 1 1KızılBoğmaca 1MenenjitTifoStreptekokTetanozSıtmaAmipli1 1 1 1 3 5 1 1 1 1dizanteriBasili dizanteriŞarbonAIDSKaynak : İl Sağlık Müdürlüğü ,2006295

R – 1. 2. 1. İçme , Kullanma ve sulama Suları:Rize İli Su Kaynaklarıİçme Kullanma(Şebeke Suyu) 38Kaynak 598Kuyu 14Sarnıç 0Nehir-Dere 52Su Havzası-Rezerve Su 2Göl-Deniz 1Kaynak Su Tesisi 1Kaplıca 2Yüzme Havuzu 1Sulama HavuzuyokTOPLAM 17932- İçme ve Kullanma sularının Kimyasal,Bakteriyolojik analiz sayıları ve Bakiye KlorÖlçüm Sayılarıİçmekullanma(şebekesuyu)Kimyasal Bakteriyolojik Klor ÖlçümüÖrneksayısıUygundeğilÖrneksayısıUygundeğilKlorlamasayısıKontrolsayısıyeterli yetersiz215 0 1446 259 137 11033 7659 3374 -IslahedilenlerKaynak 199 20 1221 568 49 111 99 12 3Kuyu 2 51 21 12 - - - - -Sarnıç - - - - - - - - -Nehirdere- - - - - - - - -Suhavzasırezervesu - - - - - - - - -Göl-deniz- - 87 11 - - - - -TOPLAM 416 72 2775 850 186 11144 7758 3386 3Kaynak: Rize İl Sağlık Müdürlüğü Verileri, 2006296

R.1.2.2.Denizler:2005 Yılı Deniz Kirliliği Kontrol ÇalışmalarıNumune Sayısı Uygun Uygun Değil87 76 11R – 1. 2. 3 Zoonos HastalıklarRize İli 2001-2002 Nisan yılındaki bulaşıcı hastalıkların vaka sayısı tabloR–4’deverilmiştir.Tablo R – 4 Rize İlinde görülen bulaşıcı hastalıklar.Rize İlinde 2001-2002 Nisan Yıllarında İnsanlarda Görülen Zoonotik HastalıklarÖlenHastalığın AdıTutulan SayısıSayısıKuduzBrusellosisLeptospirosisAntrakt 1SalmonellosisTüberkülosis 261Uyuz 246ChlamydiosisListeriosisQ HummasıSıtmaToxoplazmaEkinokokkosisSistiserkozDistamatosisKalazarLeishmaniosisTrichomoniasis 4Teniasis 22Ascaridiosis 103TrişiniosisShigellosis 1TuleramieKaynak: Tarım İl Müdürlüğü297

R – 1. 3 Gıda HijyeniSağlık İl Müdürlüğü tarafından 2000 yılında gıda maddeleri için yapılan çalışmasonuçları TabloR–5’de verilmiştir.Tablo R – 5 Rize İli Gıda Maddeleri AnaliziBAKTERİYOLOJİKG.M.T.TEMİZUYGUNBAKTERİYOLOJİK SAĞLIĞAZARARLIKİRLİKİMYASALG.M.T.TEMİZUYGUNKİMYASALTAKLİTVEYE TAĞŞİŞOCAK 9 1 25 5ŞUBAT 10 16MART 4 15NİSAN 6 8MAYIS 7 2 11HAZİRAN 21 14 7TEMMUZ 2 1AĞUSTOS 1 11EYLÜL 7 3 16EKİM 13 1KASIM 5 7 14ARALIK 4 5298

R.1.4.Aşı Çalışması:AŞILAMA ÇALIŞMALARIAşıYaşDoğumda2.ayınsonuAşı Sayıları3.ayınsonu4.ayınsonu9.ayınsonu12.ay 16-24ayBCG 4594DBT 1 4467DBT 2 4421DBT 3 4459DBT rapel 4977OPA 1 4472OPA 2 4422OPA 3 4461OPA rapel 4982KKK 4596HEPATİT B1HEPATİT B2HEPATİT B3430144604208Hepatit B 1 aşısı doğumdan hemen sonra hastanede,yukarıdaki tabloda gösterilendiğer aşılar ise sağlık ocağında yapılmaktadır.299

*Sağlık Ocağından Gelen Ekipler Tarafından Okullarda Yapılan Aşılarİlköğretim1.Sınıf7 Yaşİlköğretim2. Sınıf8 YaşTD(erişkin) OPAAşı SayılarıKızamık PPT BCG HepatitB 1HepatitB 2HepatitB 35252 5252 5239 5351 4008 - - -5288 - - - -5251 5188 4406*Kuduz aşıları ısıran hayvan yaşıyorsa 3 doz,ölmüş ise 5 doz halinde hastanelerin acilservislerinde yapılır.2005 Yılında toplam yapılan kuduz aşısı doz sayısı:1714 adet doz*Tetanos aşıları hastanelerin acil servislerinde yapılır.Tetanos aşısı yapılan yaş grubu Kişi Sayısı5-9 Yaş 9510-14 Yaş 7215 Yaş ve üzeri 4462*Gebelikte Yapılan Aşılar Ve SayılarıGebelik 4.ay Gebelik 5.ayGebelik Tetanosu 1 2567 -Gebelik Tetanosu 2 - 3084*Hacı Adaylarına Yapılan Aşılar Ve SayılarıYapılan AşıKişi SayısıHİB(Menenjit) 870OPA(Oral Polio Aşısı) 870OPV(Oral Polio Virüsü) 870Kızamık ve HİB(Menenjit=hemofilis influenza B) aşıları 2006 yılında aşıtakvimine eklenmesi planlanmaktadır.Ayrıca aşılama çalışmaları için eleman veekipman yeterli sayıdadır.300

R.1.5. Bebek ÖlümleriBebek Ölüm Nedenleri Ve Sayıları (2005)0-1 Yaş Arası Bebek Ölüm Nedenleri Ölen Bebek SayısıPrematüre 8Akut Solunum Enfeksiyonu 1Konjestif Kalp Yetmezliği 2Konjenital Anomali 1Siyonitik Kalp Hastalığı 1Kardiyonit 1Mekonyum Aspirasyonu 1İleus 1Ölü Doğum 2Diğer 9BEBEK ÖLÜMLERİ1-Bebek Ölüm Hızları (2001-2005)2001 10,572002 10,562003 10,222004 7,022005 7,962-Canlı Doğan Bebeklerdeki Ölüm Oranları (2005)Canlı Doğum Sayısı 3140Bebek Ölüm Sayısı 250-7 Günlük Ölen Bebek Sayısı 12R.1.6. Ölümlerin Hastalık, Yaş ve Cins Gruplarına Göre DağılımıÖLÜMLERİN HASTALIK, YAŞ VE CİNS GRUPLARINA GÖRE DAĞILIMI1-Yataklı Tedavi Kurumlarında Ölüme Sebep Olan 10 Hastalık (2005)SIRA NO HASTALIK ADIÖLEN SAYISI1 Serebrovasküler Hastalıklar 892 Kalp Yetmezliği 593 Kronik Romatizmal Kalp Hastalığı 564 Diğer Kalp Hastalıkları 315 Sinir Sistemi Hastalıkları 266 Trakea,Bronş ve Akciğer Malign Neoplazmı 187 Solunum Sistemi Diğer Hastalıkları 148 Pnömoni 139 Diğer İstemik Kalp Hastalıkları 9301

302

Bütün Ölenlerin Yaş Ve Cins Gruplarına Göre Dağılımı 20050-7 gün ErkekKadın938-28 Gün ErkekKadın3129-364 Gün ErkekKadın271-4 Yaş ErkekKadın025-9 Yaş ErkekKadın0010-14 Yaş ErkekKadın0015-24 Yaş ErkekKadın81225-44 Yaş ErkekKadın111245-49 Yaş ErkekKadın16550-64 Yaş ErkekKadın642565+YaşErkekKadın279250TOPLAM Erkek 392TOPLAM Kadın 307303

R.1.7 Aile Planlaması Çalışmaları1-Kullanılan Yöntemler Ve Kullanan Kişi SayılarıHap 13420Etkisiz Yöntem Kullanan 39464Kondom 25429Enjeksiyon 2196RİA 16928Diğer Etkili Yöntem 686Tüp Ligasyonu 3161Vazektomi 48TOPLAM 1013322-Aile Planlaması İçin Dağıtılan Malzeme Ve Sayıları (2005)Hap 4880Kondom 100431RİA 1021HİZMET İÇİ KODLARINA GÖRE 2005 YILINDA EĞİTİLEN KİŞİ SAYILARIHijyen ve Çevre SağlığıBeslenmeÇocuk Sağlığı Ve Çocukluk Dönemi HastalıklarıAna Sağlığı Ve Aile PlanlamasıBulaşıcı Hastalıklardan Korunma,Aşılar Ve SerumlarSosyal Hastalıklar(Verem,Sıtma,AIDS,Trahom vb.)Bağımlılık Yapıcı Maddeler(Sigara,alkol,uyuşturucu vb.)İlk Yardım Ve Kazalardan KorunmaÖzel Gün Ve Haftalar(Verem,Kanser vb.)Ağız Ve Diş Sağlığı853 kişi1661 kişi1177 kişi1985 kişi1996 kişi1080 kişi181 kişi168 kişi389 kişi179 kişiR.2. Çevre Kirliliği ve Zararlarından Oluşan Sağlık RiskleriR.2.1. Kentsel Hava Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri:Fosil kökenli yakıt kullanan enerji üretim tesislerinden kaynaklanan hava kirliliğinin“İnsan Sağlığına Etkileri” aşağıdaki başlıklar altında toplanmaktadır:1. Akciğer Kanseri2. Bronşit3. Kronik Bronşit4. Raşitizm5. Eklem Romatizması6. Kalp Hastalıkları7. Göz Yanmaları304

8. Nefes Darlığı9. Çeşitli tozların vücuttaki birikiminden doğan iştahsızlık ve neticesinde, vücudun zayıfdüşerek zafiyete uğraması ve hastalığın vücudun direncini zayıflatması10. Kirli havanın altında yaşayan insanlarda aşırı derecede ihtiyarlama belirtileri görülmesi11. Romatizma12. Hava kirliliği içinde yaşan insanlarda cinsiyet bozukluğu başlaması13. Suç işleme oranında artış, sinirlilik, ruhsal bozukluklar vb.14. Kan zehirlenmesi başlar. Hamile kadınlarda daha çabuk gözükür.Hamile olduğu içinzehirlenme oranı yüksektir. Erkeklere oranla daha fazladır. Hamile kadınlar düşükyapabilir15. Çeşitli tozların deri dokusunun üzerindeki delikleri terle birleşip kapamasıyla derisolunumuna mani olması (hava kirliliğinden dolayı vücutta solunum zorluğu başlar).*SOB2B, PM ve Asit Aerosollerinin Sağlık Üzerine EtkileriKükürt dioksit, partiküler madde ve asit aerosolleri doğrudan doğruya solunumyollarını etkilerler. Kükürt dioksit ve atmosferdeki ürünleri irritan etki gösterirler. Solunanyüksek konsantrasyondaki kükürt dioksitin %95'i üst solunum yollarından absorbe olur.Bunun sonucu olarak, bronşit, anfizem ve diğer akciğer hastalık semptomları meydanagelir.Asit aerosolleri ile partiküler maddelerin de akciğerlerden alveollere kadartaşınması nedeniyle bu kirleticilerin bir arada bulunduklarında yaptıkları olumsuz sağlıketkileri; her birinin yaptığı etkilerden daha fazladır. Bu olumsuz etkiler sonucunda ortayaçıkan önemli rahatsızlıklar arasında; pulmoner fonksiyon bozuklukları, kronik bronşitvakalarında artış, bronşiyal mukoza silialarının temizleme hızında artış, solunum yollarıepitel dokusunda kalınlaşma gibi sağlık problemleri örnek olarak verilebilir.Dünya Sağlık Örgütü (WHO) tarafından; halk sağlığının korunabilmesi amacıyla3500 µg/mPP/10 dakika kükürt dioksit sınır değerinin aşılmaması tavsiye edilmektedir.3Yapılan hesaplamalarda bu değer maksimum 1 saatlik ortalama değer olan 350 µg/mP P'eeşdeğer bulunmaktadır.*Azot Dioksitin Sağlık Üzerine EtkileriAzot dioksitin sağlık üzerine etkileri; çeşitli kesimlerdeki bireylere değişikkonsantrasyonlar uygulanması ile tesbit edilmiştir.33000-9400 µg/mPPkonsantrasyonlarına 10-15 dakika süre ile maruziyet sonucunda;normal ve bronşitli kişilerde akciğer fonksiyon değişimleri gözlenmiştir.Azot dioksit maruziyeti sonucunda oluşan şikayetler; normal ve sağlıklı kişilerde1880 µg/mPµg/mP33Pkonsantrasyonundan itibaren başlarken, astımlı kişilerde aynı şikayetler 940PKonsantrasyon seviyesinden itibaren başlamaktadır.Azot dioksitin bulunduğu ortamlarda diğer kirleticilerin ve özellikle ozonunbulunması durumunda, bu kirleticiler arasında oluşan reaksiyonlar nedeniyle insansağlığında olumsuz etkileşimlerin arttığı belirlenmiştir.3Bir haftadan bir aya kadar olan sürede 1880 µg/mPPden az konsantrasyonamaruziyette; bronşiyel ve pulmoner bölgelerdeki hücrelerde anormal değişiklikler, 9403µg/mPPkonsantrasyona maruziyette ise akciğerlerin bakteriyel enfeksiyonlara karşıhassasiyetinin artması ve biyokimyasal değişimler gözlenmektedir.* CO’in Sağlık Üzerine EtkileriKarbon monoksitin oksijen taşıma kapasitesini azaltması sonucunda kandakioksijen yetersizliği nedeniyle kan damarlarının çeperleri, beyin kalp gibi hassas organ vedokularda fonksiyon bozuklukları meydana gelir.*Ağır Metallerin Sağlık Üzerine Etkileri305

Havada bulunan partiküllerin % 0.01-3'ünü sağlık yönünden çok toksik etkilergösteren eser elementler meydana getirir. Bunların sağlık yönünden önemi insandokularında birikime uğramalarından ve muhtemel sinerjik etkilerindenkaynaklanmaktadır. Havadan solunum yolu ile alınan partiküllere ek olarak, yenilenyiyecekler, içilen su aracılığı ile de önemli miktarda metalik partiküler maddeler vücudaalınmaktadır.Atmosfer kirliliğinin bir bölümünü oluşturan metaller; fosil yakıtların yanması,endüstriyel işlemler, metal içerikli ürünlerin insineratörlerde yakılması sonucunda ortamayayılırlar.İnsan sağlığını geniş çapta olumsuz yönde etkileyen metaller arasında atmosferdeyaygın olarak bulunan; Kurşun, Kadmiyum, Nikel, Civa metalleri ve asbest önemtaşımaktadır. Diğer metallerin bir kısmı insan yaşamında temel yönden önem taşır, diğerbir kısmının konsantrasyonu ise insan sağlığını tehdit edecek boyutta olmadığından önemgöstermez. Belirli limitlerin dışında bulunabilecek her türlü metal, insan sağlığı üzerindetoksik etki gösterir.Kurşun : Mavimsi veya gümüş grisi renginde yumuşak bir metaldir. Kurşununtetraetil veya tetrametil gibi organik komponentlerinin yakıt katkı maddesi olarakkullanılmaları nedeniyle kirletici parametre olarak önem gösterirler.Tetraetil kurşun vetetrametil kurşunun her ikisi de renksiz sıvı olup, kaynama noktaları sırası ile 110°C ve200°C dir. Uçuculuklarının diğer petrol komponentlerinden daha fazla olması nedeni ileilave edildiği yakıtın da uçuculuğunu artırırlar.Kurşunun farklı enzim sistemleri ile etkileşim göstermesi nedeniyle bir çok organveya sistem, kurşun birikimi için odak noktalarını oluştururlar.Kandaki kurşun konsantrasyonunun 0.2 µg/ml limitini aşması durumunda olumsuzsağlık etkileri gözlenir. Kan kurşun konsantrasyonu; 0.2 µg/ml limitini aşması ile kansentezinin inhibasyonu, 0.3-0.8 µg/ml limitlerinde duyu ve motor sinir iletişim hızındaazalma, 1.2 µg/ml limitinin aşılmasından sonra ise yetişkinlerde geri dönüşü mümkünolmayan beyin hasarları meydana geldiği belirlenmiştir.Havadaki kurşun konsantrasyonu ile kandaki kurşun konsantrasyonu arasında3doğrusal bir ilişki vardır. Kurşunun havadaki 1 µg /mPPkonsantrasyonunun kanda 0.01-0.02µg/ml lik konsantrasyonu oluşturduğu tesbit edilmiştir.İnsanlarda temel (background) kan kurşun konsantrasyonunun 0.04-0.06 µg/ml,kentsel alanlarda yaşayanlarda ise 0.1 µg/ml olduğu belirlenmiştir.Dünya Sağlık Örgütü, sağlık üzerine olumsuz etkilerin gözlenmediği 0.1 µg/ml kankurşun konsantrasyon limitinin aşılmaması amacı ile; kent havasındaki kurşun3konsantrasyonunun 0.5-1 µg/mPPolarak hedeflenmesini önermektedir.Kadmiyum : Kadmiyum (Cd) gümüş beyazı renginde bir metaldir. Havada hızlakadmiyum oksite dönüşür. Kadmiyum sülfat, kadmiyum nitrat, kadmiyum klorür gibiinorganik tuzları suda çözünür.3Havadaki kadmiyum fume konsantrasyonu 1 mg/mPPlimitini aşması durumunda,solunumdaki akut etkileri gözlemek mümkündür. Kadmiyumun vücuttan atılımının azolması ve birikim yapması nedeni ile sağlık üzerine olumsuz etkileri zaman doğrultusundagözlenir.Uzun süreli maruziyetten en fazla etkilenecek organ böbreklerdir. Yapılanaraştırmalarda; böbrekte biriken kadmiyum konsantrasyonunun (yaş ağırlık üzerinden) 200mg/kg'a ulaşması durumunda, böbrek fonksiyonlarında bozulma olduğu tesbit edilmiştir.Böbrekte oluşan hasarın tekrar geriye dönüşü mümkün değildir. Akciğer ve prostatkanserlerinin oluşumunda kadmiyumun etkisi kesin olarak belirlenmiştir.306

Dünya Sağlık Örgütü insan sağlığının korunması için havadaki kadmiyum3konsantrasyonunun; kırsal alanlarda 1-5 ng/mP P, zirai faaliyetlerin bulunmadığı kentsel ve3endüstriyel bölgelerde 10-20 ng/mP P.ü aşılmamasını tavsiye etmektedir.Nikel : Nikel gümüşümsü beyaz renkli sert bir metaldir. Nikel bileşikleri pratikolarak suda çözünmez. Suda çözünebilir tuzları; klorür, sülfat ve nitrattır. Nikel biyolojiksistemlerde adenosin, trifosfat, aminoasit, peptit, protein ve deoksiribonükleik asitlekompleks oluştururlar.Havadaki nikel bileşiklerinin solunması sonucunda, solunum savunma sistemi ileilgili olarak; solunum borusu irritasyonu, tahribatı, immunolojik değişim, alveolermakrofaj hücre sayısında artış, silia aktivitesi ve immünite baskısında azalma gibi anormalfonksiyonlar meydana gelir.Deri absorbsiyonu sonucunda allerjik deri hastalıkları ortaya çıkar. Havada bulunannikele uzun süreli maruziyetin insan sağlığına etkileri hakkında güvenilir kanıtlar tesbitedilememişsede; nikel işinde çalışanlarda astım gibi olumsuz sağlık etkilerinin yanı sıra,burun ve gırtlak kanserlerine neden olduğu kanıtlanmıştır.Kanserojen etkisi nedeni ile güvenilirlik limitinin belirtilmesi mümkün değildir.R.2.2. Su Kirliliğinin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri:Doğrudan hastalık nedeni olabileceği gibi bazı hastalıkların yayılımını da kolaylaştırabilenbir kirlilik çeşidi olan su kirliliği başta kanser hastalığı olmak üzere kronik solunum yoluhastalıkları ve diğer hastalıklara yol açarken, gelişim ve sinir sistemi bozuklukları ilebağışıklık sistemi rahatsızlıklarına da neden olabilmektedir.Tarımsal alanlarda üretimi artırmak amacıyla kullanılan kimyasal gübreler, zararlıböceklere karşı kullanılan ve içeriğinde civa, kurşun ve diğer ağır metaller bulunankimyasal zehirler, yağmur suları ile toprak altına geçerek yeraltı sularının kirlenmesineneden olabilmektedir. Akıntılarla yüzeysel sulara ve su havzalarına ulaşan bu kimyasalmaddeler akarsulardaki canlı hayatının da sona ermesine sebep olmaktadırlar. Özellikleciva ve radyoaktif madde gibi tehlikeli maddeler gerek deniz canlılarının yapısındagerekse bitkilerin yapısında birikerek insanoğlu ve diğer canlılar tarafından tüketildiğizaman zararlı etkiler görülmektedir. Özellikle tarımda kullanılan kimyasal maddelerlekirlenen suda bulunan "nitrat" çocuklarda ciddi hastalıkların görülmesine sebepolabilmektedir.Lağım suları ile kirlenen sularda bakteri ve virüs oranı artarak tifo, dizanteri,hepatit, kolera ve diğer önemli bulaşıcı hastalıkların bu yolla yayılımına sebep olmaktadır.Çeşitli nedenlerle havada yoğun olarak bulunan kurşun oksit havadan sukaynaklarına ve dolayısı ile besinlere bulaşarak tüketilmeleri sonucu insan sağlığına zararlıetki gösterebilmektedir. Bu elementin özellikle ağız, yemek borusu, akciğer, meme,kalınbağırsak gibi önemli kanser türlerinin oluşumunda da rol oynadığı gösterilmiştir. Eskisu dağıtım sistemlerinde kullanılan kurşunun çocukların sinirsel gelişimini, büyümeyiolumsuz etkilediği ve davranış bozukluklarına yol açtığı gösterilmiştir.Canlı yaşamı ve dünyanın doğal dengesi için gerekliliği tartışmasız olan suyunçeşitli nedenlerle kirletilmesi sonucu gerek çevreye gerekse canlı ve insan yaşamınaverdiği zararlar oldukça önemlidir. Bu bilinçten yola çıkarak, yaşamımızı önemli orandaetkileyen su kirliliğini önleyebilmek için yapılması ve alınması gereken önlemlerbulunmaktadır. Öncelikle su kirliliğinin önemli bir nedeni olan tarım ilaçları veyapay gübreler tarım alanlarında rast gele değil, yetkili kuruluşların önerisine görekullanılmalıdır. Sanayi kuruluşlarının atıkları arıtılmadan akarsulara ve diğer sukaynaklarına boşaltılmamalıdır.İçme ve kullanma suyu olarak yararlanılan su kaynakları dışarıdan insan yadahayvanların girmesini engelleyecek biçimde çevrelenerek kirlenmenin önlenmesi307

gerekmektedir. Kaynak sularının bulunduğu beslenme bölgelerinde endüstri kuruluşları,hayvan barınakları ve çiftlikler kurulmamalıdır.İçme ve kullanma suyu havzaları içerisinde ve civarında sularınkirlenmesine neden olabilecek faaliyetler yapılmamalıdır. İçme sularının şebeke sistemi iledağıtıldığı durumlarda klor, ozon vb. gibi dezenfekte edici maddelerle mikroplarındanarındırılması gerekmektedir.R.2.3. Atıkların İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri:*Evsel Katı Atıklar(Çöpler):Hem ayrışabilen hem de ayrışma özelliği bulunmayan evselkökenli maddelerdir.UEvsel kaynaklı olup evsel katı atık sınıfına girmeyen atıklar;U1-Her türlü pil ve batarya2-Flouresan ampul dahil her türlü ampul3-Çözücüler4-Pas gidericiler5-Her türlü yağlar6-Her türlü ilaç7-Her türlü deodorant,sprey8-Her türlü tarım ve haşere ilacı9-Metal parçaları,elektrik ve sıhhi tesisat malzemeleri vb.*Endüstriyel Katı Atıklar:Endüstriyel işlemler sonucu oluşan atıklardır.*Tıbbi Atık:Ünitelerden kaynaklanan patolojik ve patolojik olmayan,enfektekimyasal ve farmasötik atıklar ile kesici-delici malzemeler ve sıkıştırılmış kaplar*Radyoaktif Atıklar:Radyoaktif maddelerden oluşan veya radyoaktif maddeiçeren atıklardır.*Gıda Atıkları:Gıda servisi,pişirme,hazırlama,satış,depolama ve taşıma sonucuortaya çıkan hayvansal ve bitkisel kökenli(organik) ve ayrışabilen maddelerdir.*Ayrışmayan Katı Atıklar:Odun,saman,kağıt,mukavva gibi yanabilen ve tuğlainşaat molozu,konserve kutuları,metal ve cam eşyalar gibi maddelerden oluşan atıklardır.*Küller:Maddenin tamamen etkili bir şekilde yanması sonucu oluşan kalıntılardır.*Stok Atıklar:Yol temizliğinden çıkan kısmen yanabilen,fakat ayrışmaya uygunolmayan atıklardır.*Gübre:At,eşek,inek gibi evcil hayvanların dışkısından oluşan maddelerdir.*Pestisit Atıklar:İmalat,taşıma veya pestisitlerin kullanımıyla ortaya çıkanatıklardır.*Özel Atıklar:Tehlikeli maddelerden oluşan veya bu maddeleri içeren katı yadasıvı maddelerdir.*Madencilik Atıkları:Madencilik endüstrisi prosesleri sonucu ortaya çıkan büyükmiktarlarda atıklardır.İşlem görmüş ve görmemiş minerallerden oluşan,yağmurla berabertaşınan,büyük kütlelerden sızan ve bünyesinde zehirli maddeleri de taşıyabilen,suyunyapısını da bozan maddelerdir.*Tehlikeli atıklar :Evsel yada sanayi kökenli olabilen ve de yasal olarak tehlikelisınıfına giren, toplanmaları, taşınmaları ve bertarafları için ek insan sağlığı ve çevrekoruma önlemleri alınan atıklardır. Tehlikeli atıklar; Birçok tehlikeli madde, riskleriniazaltacak özel önlemler alınarak kullanılabilir. Atıldıklarında bu madddeler kullanıcılartarafından kontrol altında değildir ve bu maddelerle temasta bulunan canlıların zarargörmesine neden olabilir. Risklerinden dolayı, tehlikeli atıklar diğer atıklardan ayrıolarak uygun şekilde toplanıp işlem görmelidir.*Boya ve vernik kalıntıları,*Özel atıklar (tehlikesiz / tehlikeli ara kategori atıkları)308

*Motor, makine ve türbin yağları,*Organik solventler,Yasal olarak evsel katı atık sınıfı dışında kalan ancak evsel atıklara göre farklıyöntemlerle toplanması, taşınması, işlenmesi ve bertaraf edilmesi gereken atıklardır.Dünya Sağlık Örgütü (WHO, 1946) sağlık kavramını sadece hastalıklardan uzakolma anlamında değil insanın fiziksel, zihinsel ve sosyal iyilik hali olarak tanımlamaktadır.Sağlıklı olmanın temel koşullarından birisi de sağlıklı çevredir.Katı atıklar, atık döngüsü içinde, üretildikleri andan son uzaklaştırma aşamasınakadar çevre ve insanla doğrudan yada dolaylı etkileşim içindedir. Katı atıklar, gerekiçeriklerindeki hastalık yapıcı veya bulaştırıcı maddelerle doğrudan; gerekse fare, sinek vb.diğer canlılar için beslenme ve üreme kaynağı olması nedeniyle dolaylı olarak çevre veinsan sağlığını olumsuz etkileyebilmektedir.Katı atıkların çevreye etkileri biyolojik, kimyasal ve fiziksel nitelikteolabilmektedir. Doğrudan veya ara hayvanlarla bulaşabilen cüzam, veba, kolera, dizanteri,tüberküloz, kuduz, sıtma gibi hastalıklar biyolojik olumsuzluklara örnek olurken; çöpdepolama alanlarında oluşan sızıntı suları ve gazlar, kimyasal ve biyolojikolumsuzluklara neden olmakta; çevreye sorumsuzca bırakılan atıklar insanlara fizikselzararlar verebilmektedir. Yetersiz temizlik ve atık yönetimi uygulamaları ile çevre ve insansağlığı arasındaki ilişki kalkınamamış ve/veya kalkınmakta olan ülkelerde açıkçagözlemlenmektedirR.2.4. Gürültünün İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri:Gürültü, genellikle yapay olarak ortaya çıkan, niteliği ve niceliği bozulmuş, arzuedilmeyen seslerdir. Tanımdan da anlaşılacağı gibi, arzu edilmeme kavramı gürültününsubjektifliğini, yani kişiden kişiye değişkenlik gösterebileceğini, dolayısıyla psikolojik venörovegetatif sistem üzerine etkilerinin de insanlar tarafından farklı tepkiler şeklindealgılanabileceğini göstermektedir.Gürültünün anlamlı bir biçimde kişiden kişiye farklılık göstermeyen en önemlietkisi, işitme üzerine etkisidir.Havalı çekiçler, perçin işleri, bazı testere ve makineleri,kırma değirmenleri, titreşimli elekler, taş kesme, gaz türbinleri, kompresörler, aspiratörler,şahmerdan, buldozer, ekskavatör, motor test atölyeleri, dizel motor makine daireleri,müzikle uğraşanlar, trafik görevlileri, görüldüğü gibi gürültü sanayide çalışanlarda olduğukadar, toplum sağlığı bakımından da önemli bir sağlık zararı haline gelmiştir.Trafiği yoğun bir kavşakta, birçok tezgahın çalıştığı bir atölyedeki kadar gürültütespit edilmektedir. Gürültünün insan üzerindeki ilk etkisi rahatsızlık, dikkat dağılması gibibiçimde ortaya çıkmaktadır. Bu etki gürültünün şiddetiyle orantılı olarak arttığı gibi çokhafif sesler de, örneğin bir musluktan damlayan su, kişiyi yeterince tedirgin etmektedir.Gürültünün işçi sağlığı açısından en önemli etkisi işitme kaybına neden olmasıdır.Belli bir düzeyin üstündeki gürültüde iç kulak etkilenmeye başlar ve işitme yeteneği tizseslerden başlayarak geriler. İşitme kayıpları gürültünün şiddetine ve etki altında kalmasüresine bağlı olarak oluşmaktadır.Sesin niteliğinin bozulması, frekansları farklı bir çok ses dalgasının üst üstegelmesidir. Gürültünün daha teknik bir tanımında “Gürültü anarşik ses dalgalarınınsüperpozisyonudur” denmektedir. Diğer bir deyişle gürültünün frekans spektrumunabakıldığında bir çok frekansta seslerin yer aldığı bilinmektedir.Sesin niceliğinin bozulması ise, ses ne kadar nitelikli ve hoşa gider şekilde olursaolsun şiddetinin insan vücuduna zararlı bir değere ulaşmasıdır. Örneğin hoşumuza gidençok güzel bir müziğin ses şiddetinin 90 dB (A) düzeyini geçmesi işitme kayıplarına nedenolacaktır. Tabii ki gürültünün bu etkisi sonuçları en kolay biçimde görülen etkisidir.Psikolojik ve nörovegetatif sistem etkileri daha düşük şiddetteki seslerde dahi309

aşlayabilir. Fakat yine önemle belirtilmelidir ki bu tür etkiler, kişiden kişiye farklılıklargösteren etkilerdir. Örneğin klasik Türk müziği hayranı olan ve klasik batı müziğinisevmeyen veya tam tersi bir özelliğe sahip bir kişi için, rahatsızlık sınırları, farklı müzikiçin farklı olacaktır*Gürültünün İnsan Üzerindeki Etkileri Şunlardır;*UPsikolojik etki:U Gürültü, ürkütücü, rahatsız edici, konsantrasyonu da uykuyu vedinlenmeyi bozucu etki yapar.UKonuşmayı engellemesiU: Gürültünün konuşmayı güçleştirmesi iş performansı ve işemniyeti üzerinde olumsuz etki yapar.UFizyolojik etkileriU: Gürültü, işitme kaybına veya işitme duyusu ağrılarına, bulantılara veadale kontrolünün zayıflamasına neden olur(şiddetli durumda ).Uİşitme organına zararlı etkilerU: 85 dB’in üzerindeki gürültülere maruz kalan kişilerdesağırlık meydana gelir. Gürültü nedeniyle iç kulaktaki sinir hücrelerinin zarar görmesindendolayı kişilerde ağır işitmeden, sağırlığa kadar varan arızalar meydana gelir. Gürültüdolayısıyla meydana gelen sağırlık, işitme kaybının başlangıcında belli frekans aralığındafonksiyon azalması biçiminde görülebildiğinden, etkin olarak önlenebilir.Kişilerin ilk aklına gelen gürültü düzeyi, kulak zarını patlatabilecek yeğinlikte anive çok özel ses düzeyidir. Oysa işitme kayıpları, doğal sayılan seslerin uzun süreli etkisi ileyavaş oluşur. Gürültünün zararlı etkisi kulak zarında bir zedelenme şeklinde olmaz.Devamlı gürültü olan bir ortamda zedelenen kısımlar, iç kulaktaki, ses dalgalarını sinirseluyarılara çeviren çok hassas yapılı algı organlarıdır. Böyle bir işitme kaybı, genelliklegürültüye maruz kalan kişi tarafından kolay farkedilmez. Bunun nedeni, kayıpların çokuzun sürede oluşmasıdır. Bu nedenle sağırlık kişinin yaşlılık döneminde daha fazlagörülür.UVejetatif etkiler:U Gürültüye karşı insanın vejetatif sinir sistemi tepki verir. Bu tepkileri şuşekilde özetleyebiliriz; Kan damarlarının daralması, kan bileşiminde değişiklikler, kalp atışhacminde azalma, göz bebeklerinin büyümesi, metabolizmanın yüklenmesi.UPsişik etkiler:U Enformasyon algılama ve onları işleme sırasında gürültüye maruz kalankişinin performansı da olumsuz yönde etkilenir. Aynı şekilde büyük dikkat gerektiren işlerde yapılırken, gürültüye maruz kalındığı taktirde, performans da büyük düşüşler olacaktırR.2.5. Pestisitlerin İnsan Sağlığı Üzerine Etkileri:UPestisit:USorun yaratan böcekler,hayvanlar,mikroorganizmalar,yabani otlar ve diğerzararlıların ölmesini yada davranışlarını değiştirmesini sağlayan biyolojik olarak aktifkimyasallardır.En büyük oranda etkilenim pestisit formülasyonu hazırlamakla görevli kişilerdegörülmektedir.İrritan deri ve solunum sistemi etkilenimlerinden üreme sağlığı ile ilgiliönemli sorunlara kadar değişen oldukça geniş bir etkilenim süreci bulunmaktadır.Pestisitler deriden,solunum sisteminden ve gastrointestinal traktustanalınabilmektedir.Ayrıca sıçrama ve saçılma nedeniyle de etkilenme olabilmektedir.Meslekietkilenim sanıldığının aksine büyük oranda solunum yoluyla değil deri yoluyla olmaktadır.Yaş,cins,ırk,sosyoekonomik durum,beslenme düzeni,sağlığın durumu,etkilenimsüresinin uzunluğu ve biçimi,pestisit konsantrasyonu pestisitlerin etkisi altında kalankişilerin etkilenimlerini ve sonuçlarını önemli boyutlarda değiştirmektedir.Pestisit kullanımının %25’i gelişmekte olan ülkelerdedir ancak akut zehirlenmelerin%50’si ve ölümlerin %75’igelişmekte olan ülkelerde olmaktadır.İntihar nedenli pestisitölümlerinin sayısı giderek artmaktadır.Özellikle yoksul gelişmekte olan ülkelerde bu orançok fazladır.310

U PestisitlerinUPestisitlerin SınıflandırılmasıPestisit böcek kontrolünde kullanılan tüm kimyasalları kapsamaktadır.Genellikleaktif oldukları etkene göre sınıflandırılırlar:1-Uİnsektisitler:UBöcek öldürücüler(karıncalar,böcekler,tırtıllar,hamamböcekleri,sivrisineklervb,).2-UHerbisitler:UOt öldürücüler(yabani otlar,bitkiler,yosunlar).3U-Fungisitler:UMantar öldürücüler(bitkisel hastalık mantarları,diğer hastalık mantarları vb.).4-UAkarisitler:UAkar öldürücüler(keneler,halı böcekleri,toz böcekleri vb.).5U-Rodentisitler:UFare ve kemirgen öldürücüler.6-UPisisitler:UBalık öldürücüler,7-UAvisitler:UKuş öldürücüler,8U-Mollususitler:UYumuşakça öldürücüler,9U-NematisitlerU:Nematodlar,topraktaki segmentsiz kurtları öldürücüler,UPestisitlerin Kullanım Alanları1-Tarımsal üretim,2-Bahçecilik,3-Balık yetiştiriciliği,balık tarımı4-Ormancılık,5-Süs amaçlı bölgelerde(parklar,bahçeler,oyun alanları vb.)6-Tütsüleme ve kereste dokumacılığı7-Endüstriyel böcek kontrolü8-İnşaat(duvar kağıdı yapıştırıcıları,boyalar,sıvacılık vb.)9-Ev ve bahçeler10-Deniz böcek kontrolü11-Sucul böcek kontrolü12-Gıda saklanması13-Hayvancılık14-Toplum hijyeni,böcek kontrolü15-Beşeri ilaçlamaYayılımıU1-Hava yoluyla yayılım2-Su yoluyla yayılım3-Yiyecekler aracılığı ile yayılım4-Toprakta yayılım5- Evde kullanım ile yayılımUPestisitlerin Akut Etkileri1-Derideki Etkiler:Pestisit nedenli etkilenim sonuçlarının çoğu irritasyon vedeğme dermatitidir.Özellikle organik solventler ve petrol distilasyon ürünleri olmak üzereinert bileşenlerle dermatit meydana gelmesini kolaylaştıran maddeler olabilir.311

2-Diğer Akut Etkiler:Solunum ve kardiyovasküler sistem hastalığı olanlar pestisitetkilenimine daha duyarlıdırlar.Astımı veya şiddetli alerjisi olanlar da daha yüksek tepkidüzeyine sahiptir.UPestisitlerin Kronik EtkileriU:1-Kanser:Son epidemiyolojik çalışmalar mesleki ve çevresel olarak pestisitetkileminde kalan kişilerde kanser riskinde artım olduğunu göstermektedir. Non Hodgkinlenfoma, lösemi, multiple myeloma, karaciğer kanseri, testis kanseri, beyin kanseri, akciğerkanseri riskinde istatiksel olarak önemli risk artımının söz konusu olduğu belirlenmiştir.2-Doğum defektleri:Tarım işçilerinin çocuklarında ekstremite eksikliğidefektlerinin yüksek olduğu belirlenmiştir. Pestisit kullanımı sonucu yeni doğan bebeklerinbirkaç hafta yaşadığı yapılan bir çalışma ile bildirilmiştir.3-Nöroktoksisite: Nörodavranışsal bozukluklar ve nörofiizyolojik değişiklikler:Pestisit uyguluyacılarıyla ilgili olarak yapılan çalışmalarda ağır psikolojik bozukluklarıngörüldüğü saptanmıştır. Zehirlenen kişilerde bellek, psikolojik durum ve düşünmeyeteneğinde önemli azalmaların bulunduğu tespit edilmiştir.4-Üreme ve fertilite üzerindeki istenilmeyen etkiler olarak sıralanabilir.Kronik etkiler daha önceden meydana gelen herhangi bir sağlık etkisi söz konusuolmaksızın meydana gelebilir.Bir çok pestisit işçisi hayat boyu inert bileşenler dahil süreklidüşük doz etkilenim altında olabilir.R.2.6. İyonize Radyasyondan Korunma:UIyonizan (İyonlaştırıcı) Radyasyonun Tıbbi EtkileriIyonizan radyasyonun olumsuz sağlık etkileri bilinmekle birlikte modern yasamdaradyasyonun izolasyonu olanaksızdır. Bu nedenle radyasyon ve uygulama alanları konusundaotorite olan uluslar arası kuruluşlarca halk için ve radyasyonla uğrasan profesyoneller içinazami izin verilen doz sınırları tespit edilmiştir. Buna göre;radyasyon görevlileri için azamidoz ardışık beş yıl için 20 mSv/yıl, tek yıl için 50 mSv/yıl iken halk için ardışık beş yıl10mSv/yıl,tek yıl için 5mSv/yıl olarak belirlenmiştir. Öte yandan, iyonizan radyasyonun herdozda zararlı etkileri olabileceği unutulmamalıdır.1-Moleküler/Hücresel Düzeyde Etki:Iyonizan radyasyon ya direkt olarak DNA zincirinde kırılmalar oluşturur yada hücreiçindeki moleküllerle etkileşerek oksijen radikalleri oluşumunu sağlar ve bu oksijen radikalleriDNA bileşenleri ile etkileşerek zincirde kırılmalar(baz hasarı, tek ve çift zincir kırılmaları) vediğer tip bozulmalara yol açarlar. Her hücre tipinin radyasyona duyarlılığı farklıdır. Sıkbölünen ve andiferansiye olan hücrelerin (over ve testisin germinal hücreleri, hematopoetiksistem hücreleri, gastrointestinal sistem epitel hücreleri) duyarlılığı fazla iken, bölünmeyen veüst diferansiasyon gösteren hücrelerin(Karaciğer,böbrek, Kartilaj, Kas,Sinir hücreleri)duyarlılığı daha azdır.312

2. Doku/Sistem Düzeyinde Etki:Doku sistem etkileri somatik ve genetik (kalıtımsal) olarak incelenebilir.*Somatik etkiler;Ua. Non Sitokastik-deterministik etkilerU: Geniş ölçekte vücut alanın maruziyeti ile oluşur veoluşum için bir eşik değer mevcuttur. Doz arttıkça hasar miktarı artarUb.Sitokastik-Non Deterministim etkilerU: Sadece birkaç hücrenin bile etkilenmesi ile gelişebilir.Eşik değer yoktur, doz arttıkça hasar oranı artmaz ancak etkilenen (lösemiler,kanserler,genetik mutasyonlar). Oluşan mutasyonların veya kanserlerin doğal yollarla oluşanlardan birfarkıyoktur.*Genetik (kalıtımsal) Etkiler:Bu tip etki, organizmanın üreme hücrelerinde bulunan kromozomların radyasyonmaruziyeti sonucu hasarlanması ile oluşur. Bu durumda önemli olan hasarlanan hücreninyasaması ve döllenme işlevini yerine getirmesidir. Böylece hasar bireyde değil çocuklarındaortaya çıkar ve sonraki kuşaklara da aktarılabilir.Bu etkiler sitokastik tipte etkilerdir.UAkut Radyasyon Sendromu:U İnsan vücudunun yüksek doz radyasyona tüm vücutışınlaması seklinde maruz kalması sonucu Akut Radyasyon Sendromu adi verilen kliniktablonun ortaya çıkmasına neden olur. Oluşan klinik tablo doz ile doğru orantılıdır. Sendromlardozun şiddetine bağlı olarak prodromal faz,latent faz ve manifest faz olarak 3 fazda kendinigösterir. Baslıca 3 sendrom tanımlanmıştır;1-Hematopoetik Sendrom (HPS),2-Gastrointestinal Sendrom (GIS) ve3-Nörovasküler Sendrom (NVS)*Hematopoetik Sendrom (HPS):1-4 Gy’lik bir ışınlamayı takiben yaklaşık 2 hafta içinde ortaya çıkar.Temel problemradyasyon maruziyetine bağlı kemik iliği depresyonu oluşumudur. Kemik iliği depresyonunabağlı trombositopeni,granülositopeni, anemi ve lenfopeni gelişir. Lenfosit sayısı, radyasyonamaruziyette en hassas belirteç durumundadır. Sayısı ilk düsen hücreler lenfositlerdir ve 1-2GYdozda ilk 48 saat içinde sayıları yaklaşık % 50 azalır. İnsan kemik iliğinde, 5 Gy sonrası 3-4. günlerde,2-4 Gy sonrası 5-7. günlerde total çekirdekli hücre sayısı minimuma iner. Kliniktabloda kemik iliği hasarına bağlı immün sistemin baskılanması, artan enfeksiyon riski,kanamaeğilimi, anemi, yara gecikme ve bunlara bağlı komplikasyonlar ön plana çıkar.Tedavide; enfeksiyon proflaksisi, enfeksiyon ve nötropeni tedavisi, immünglobülintedavisi,hematopoetik growth faktör(cytokin) tedavisi, trombositopeni ve anemi tedavisi (tamkan ve trombosit transfüzyonu), kemik iliği ve kök hücre transplantasyonu klinik duruma bağlıolarak uygulanır.*Gastrointestinal Sendrom (GIS):6-8 GY’ lik bir ışınlamadan sonra 1-2.Intestinal epitel kriptalarinin hasara uğraması,mukozal atrofi ve ülserasyon görülür. Patolojik değişikliklere bağlı olarak Intestinalbakterilerin (flora) vücuda serbest giriş olanağı bulmaları ile enfeksiyon, epitel dokusunukaybeden alanlardan kanama ve sıvı-elektrolit kaybı, gastrointestinal absorbsiyon kapasitesininazalması ile malnutrisyon ve intestinal motilitede azalma gözlenir. HPS’de bu tabloya eslikeder. Ölüm, sepsis ve/veya hemorajiye bağlı gelişebilir.Tedavide; HPS için yapılan girişimlereek olarak barsak dekontaminasyonu, bulantı, kusma ve diarenin kontrolü, sıvı elektrolitreplasmanı, sitokin tedavisi, enterik besleme gibi yaklaşımlar uygulanır.313

*Nörovasküler Sendrom (NVS):30-50GY’lik bir ışınlamayı takiben 2gün içinde.Yaralıda,maruziyetten birkaç saatsonra bulantı,kusma,konfüzyon,oryantasyon bozukluğu,hipotansiyon, intrakraniyal basınçartısı,ödem,hipertermi izlenir.Klinik tablo ölümcül seyreder,Yoğun tıbbi tedavi geçici bir iyilikhali sağlamaya yardımcı olur.Narkotik analjezikler ve trankilizan ajanlar tedavidekullanılır.Yaralı sıvı kaybı, ödem, intra-kranial basınç artısı ve serebral anoksi nedeniyle 1-2gün içerisinde kaybedilir.Radyasyondan KorunmaRadyasyondan korunma yöntemleri iki bölümde incelenebilir1. İç Radyasyona karsı korunma:İç radyasyonla kirlenme (internal kontaminasyon),radyoaktif maddelerin solunum, sindirim,mukozalar ya da cilt bütünlüğünün bozulması yoluylavücuda girmesi ile oluşmaktadır. Vücuda giren bir radyoaktif madde, vücutta bulunduğu süreboyunca ışınlama yapar. Bu nedenle, iç radyasyon tehlikesinden korunmak için,ortamın,giysilerin ve cildin radyoaktif madde ile bulaşmasını,radyoaktif maddenin yiyecek ve solunumyoluyla vücuda girmesini önleyici önlemler alınması gereklidir. Bu önlemler arasında özelsolunum cihazlarının kullanılması, tam yüz maske ve filtrelerinin kullanılması koruyucuelbiseler giyilmesi, imkan olmaması durumunda mendil, havlu vb. ile solunum yollarınınkapatılması,kirlenen bölgedeki gıda ve suların tüketilmemesi sayılabilir.2. Dış Radyasyona Karsı Korunma: Dış radyasyonlara karsı korunmak için baslıcaüç yöntem bulunmaktadırUa) Uzaklık:U Noktasal kaynaklardan yayınlanan radyasyon şiddetleri kaynaktan olanuzaklığın karesiyle azaldığından, uzaklık iyi bir korunma aracı olmaktadır. Örneğin;doz hızı 1m de 100 mR/s ise, 10 m'deki doz hızı 1 mR/s dir.Ub) Zaman:U Radyasyon dozu miktarı radyasyon kaynağının yanında geçirilecek süre ileorantılı olarak arttığından kaynak yakınında mümkün olabildiğince kısa süre kalınmalıdır.Örneğin, doz hızı 100mR/s ise bu alanda 1 s kalınırsa 100mR, 10 s kalınırsa 1000 mR dozalınır.Uc) Zırhlama:U Dış radyasyon tehlikelerinden korunmanın en etkin yöntemi zirhlamaolup radyasyonun şiddetini azaltmak için radyasyon kaynağı ile kişi arasına uygun özelliklerdekoruyucu engel konulmalıdır. Zırlama toprak, beton,çelik, kursun gibi koruyuculuğu yüksekmateryal kullanılarak yapılabilir.Görevi veya mesleği gereği çeşitli radyasyon kaynakları ile çalışan kişilerde,ileride oluşabilecek her türlü tehlikeye karşı önceden uygun korunma önlemleri alındığıtakdirde, çeşitli zararlı etkilerden korunmak mümkündür. Bu tür riskli işlerde çalışankişilerin sağlık güvenliği açısından öncelikle radyasyona maruz kalınabilecek doz miktarıölçülmelidir. Eğer görev gereği maruz kalınacak doz miktarı yasalarla belirtilen miktarınüzerinde ise kaynak yanında gereğinden fazla bir süre kalınmaması, mümkün olduğuncakaynaktan uzak bir mesafede çalışılması, kaynak ile kişi arasına koruyucu bir malzemeninyerleştirilmesi, özel koruyucu giysiler giyilmesi, maske takılması gibi koruyucu önlemleralınmalıdır. Tıbbi ve endüstriyel alanlarda görevi gereği radyasyona maruz kalan kişilerin,radyasyon dozu ölçen cihazlarla ciddi ve sürekli bir şekilde kontrol edilmeleri gerekirR.2.7. Baz İstasyonlarından Yayılan Radyasyonun İnsan Sağlığı ÜzerineEtkileri :Baz istasyonları gibi EM Radyasyon ve EM alan oluşturan cihazların etkilerinin toplumsağlığı açısından çok ciddi sağlık riskleri oluşturabileceğini; bu olumsuzlukların ortayakonmasının uzun yıllar alabileceğini, bu durumun bu gün önlem alınmamasının bir nedeniolmaması gerektiğini önemle ifade etmeliyiz.Ayrıca insanlarda, bu fiziksel etkilenmeler yanında, konu ile ilgili bilginoksanlığına bağlı rahatsızlıkların oluşturduğu ruhsal sorunların da kesinlikle göz ardıedilmemesigerekmektedir.314

Elektromanyetik kirlenmenin ve baz istasyonlarının çevrede yarattığıelektromanyetik kirliliğin toplum için yarattığı tehlikenin bilincinde bir çok bilim adamı,baz istasyonlarının ve cep telefonlarının yaymış olduğu elektromanyetik ışınların insanlarüzerinde ciddi sağlık sorunlarını yaratacağı ve bu sağlık sorunlarının yıllar sonra ortayaçıkabileceği konusunda hem fikirdir.Toplum sağlığı ciddi anlamda risk altındadır. Bu tür elektromanyetik kirlenmeninetkilerinin hemen ortaya çıkmaması, belirsizlik ve kurumların yeterince önleyici,denetleyici çalışmalar yapmaması, halkı bu konuda bilgilendirmemesi nedeniyle kişilerdekaygı, korku, endişe gibi psikolojik sorunlar ortaya çıkmış ve toplum paranoya içinegirmiştir.Toplum psikolojisinin bozulması en az fiziksel sağlığın bozulması kadar önemlidirve bu durum toplum sağlığını gözetmekle yükümlü kamu kurumlarınca göz ardıedilmemelidir.Kamu sağlığını korumakla yükümlü yetkililerin de, elektromanyetik kirlilikve kirlilikle mücadele yönünden Elektromanyetik alanların insan sağlığı üzerindeoluşturduğu riskler, yeni teknolojilerin günlük yaşamda giderek daha yoğun biçimdekullanılması sonucunda giderek artmaktadır.Özellikle son yıllarda hızla artan cep telefonu kullanımı ve buna paralel olarakgiderek yaygınlaşan baz istasyonları halk sağlığını tehdit edecek boyuta ulaşmıştır. Bualanda uygun yasal düzenlemelerin olmaması, kurumsal eksiklikler ve bilinçsizlik konununönemini arttırmaktadır.Uİnsan Sağlığına EtkileriBirçok laboratuar çalışması ve epidemiolojik araştırma elektromanyetik alanlaramaruziyet ile ciddi sağlık problemleri arasındaki ilişkiyi rapor etmektedir. Bağışıklık, sinir,nöroendokrin, kalp ve damar sistemi ve kan parametreleri elektromanyetik alanlardanetkilenmektedirler.Cep telefonları ve baz istasyonları ile ilgili toplum bazlı çalışmaların yapılması içinyeterli maruziyet süresi geçmediğinden, maruziyetin insan toplulukları üzerinde objektifolarak belirlenmesi epidemiolojik güçlükler taşımaktadır.Cep telefonları ve baz istasyonlarının bireysel olarak ölçülebilir düzeyde olmasa da,toplum düzeyinde çok ciddi sağlık riskleri oluşturabileceği; önemli sağlık sorunlarınınuzun yıllar sonra ortaya çıkabileceği göz önüne alınmalıdır. Bu nedenle toplumuntaşıyacağı bu risk düzeyinin halk sağlığı değerlendirmelerinde kural olarak benimsenen“önlem ilesi” temel alınarak en aza indirilmesi gereği ortaya çıkmaktadır.Ayrıca bu tür çevresel kirlilik durumlarında gözlenen ve maruziyetinhissedilmemesi, belirsizlik, kişi ve kurumlara karşı güvensizlik sonucu ortaya çıkan vekendisini sübjektif yakınmalar, kaygı, korku gibi bulgularla gösteren psikolojiketkilenimler de hafife alınmamalıdır.Diğer bir nokta risk gruplarıdır. Çocukların, hamilelerin ve yaşlılarınelektromanyetik alanların sağlık etkilerinden en çok zarar görecek risk grupları olduklarıkonusunda aydınlatılmaları ve medyanın çocukların cep telefonu kullanımını özendirecekyayın ve reklamlar konusunda duyarlı olması sağlanmalıdır.315

YARARLANILAN KAYNAKLAR1- İl Sağlık Müdürlüğü verileri, 20062- İl Tarım Müdürlüğü verileri, 20063-Güler,Ç.,Çobanoğlu,Z.,Pestisitler,Çevre Sağlığı Temel KaynakDizisi,No:52,Ankara,19974- Güler,Ç.,Çobanoğlu,Z.,Katı Atıklar, Çevre Sağlığı Temel Kaynak Dizisi,No:29,Ankara,1994316

(S) ÇEVRE EĞİTİMİS. 1 Kamu Kuruluşlarının Çevre İle İlgili FaaliyetleriÇevresel etkenler giderek halk sağlığında daha büyük önem kazanmaktadır. Buağırlık bir yandan yeni çevresel etkenlerin etkili olmaya başlamasına bir yandanda diğerhalk sağlığı sorunlarının kontrol edilmeye başlamasına bağlıdır.Dünyada gelişen teknoloji ve sanayileşme sonucunda birçok çevre sorunu insanlarıtehdit eder düzeye gelmiştir. Çevrede meydana gelen sorunların ve tahribatın en az düzeyeçekilmesinde en etkili yöntemin eğitim olduğu aşikardır. Bireylerde çevre bilinciningeliştirilmesi ve yaşadığı çevreye kayıtsız kalmayan olumlu, kalıcı davranışdeğişikliklerinin kazandırılması ve mevcut doğal, tarihi ve kültürel değerlerin korunmasıamacıyla çevre eğitimine önem verilmeli bu konuda uygun olan tüm iletişim yollarıkullanılmalıdır. Ayrıca Ülkemizde çevre eğitiminin iyileştirilmesi ve geliştirilmesi içinUlusal çevre politikalarına paralel olarak kamu ve gönüllü kuruluşların il genelindedüzenleyeceği faaliyetler büyük önem kazanmaktadır.Bu nedenle İlimizde ilköğretim veortaöğretim öğrencilerine İl Çevre Müdürlüğü elemanlarınca Çevre Eğitimi verilmektedir.S. 2 Çevre İle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve FaaliyetleriRize’de Kamu kuruluşları ve gönüllü kuruluşların çevre konusunda eğitici vebilinçlendirici faaliyetleri zaman zaman yapılmaktadır.1 – 5 Haziran Dünya Çevre Günü dolayısı ile her yıl şehrin belirli yerlerinepankartlar ve afişler asılarak Çevre Bakanlığı’nın göndermiş olduğu broşürler dağıtılarakbireylerin bu konuda duyarlı olmaları sağlanmaktadır.2 – İl ve İlçelerimizdeki İlköğretim ve dengi okullarda Dünya Çevre Günüdolayısıyla çeşitli etkinlikler düzenlenmektedir.3– Bölge insanının çevre bilincinin geliştirilmesi amacıyla yerel radyo vetelevizyonlarda halka yönelik programlar yapılmıştır.Tema VakfıS .2. 1. ÇEVRE VAKIFLARITeşkilatlanma Çalışmaları :Kuruluş Aralık 1996Rize Merkez ve beş ilçede gönüllü temsilcilikler şeklinde örgütlenmiştir. OkullardaYavru ve Genç Tema, büyük işyerlerinde işyeri temsilcilikleri bulunmaktadır. Gönüllü üyesayısı 450 dir.Doğu Karadeniz (Giresun, Trabzon, Gümüşhane, Rize ve Artvin) bölgeGönüllü Temsilciliği bir yıldır Rize’de yürütülmektedir.Tanıtım ÇalışmalarıUlusal ve yerel basında bölgede ki doğa ve çevre sorunlarına dikkat çeken röportaj,TV programları, açık oturumlara katılınmaktadır. Eğitim ve tanıtım amaçlı film, haber, ilan317

ve kampanyalarımıza yerel basında geniş yer verilmektedir. Ayrıca sorunların yerindegörülmesini sağlayan basın gezileri düzenlenmektedir. (Çamlıhemşin Fırtına Vadisi,Uzungöl, Artvin Macahel Basın gezileri)“Her yakada yeşil bir yaprak” (Kasım 1996), “ Üzerinize Vazife Olmayan İşlereKarışın” (haziran 1997), “Toprak Anayı Kaybettik” (Ağustos 1997), “Fırtına VadisiKurtulmasın” (Haziran 1997), “Mera Yasası Çıkarılsın” (Kasım 1998), “10 Milyar Meşe”,“Toprak Yasasını Arıyor” gibi kampanyalara Rize’den önemli destek ve katılımsağlanmıştır. Her yıl kasım ayında düzenlenen “Erozyonla Mücadele Haftası”, ToprağaSaygı yürüyüşleri gibi önemli gün ve haftalarda çeşitli etkinlikler gerçekleştirilmektedir.Eğitim ÇalışmalarıOkullara video kaset, CD, yayın, konferans gibi eğitim destekleri verilmektedir.Temsilcilik bürosunun bir bölümü eğitim amaçlı toplantılar için kullanılmaktadır.Proje ÇalışmalarıEkolojik çay tarımı konusunda girişimlerde bulunulmaktadır.318

S. 2. 2 . Çevre Dernekleriİlimizde çevreyle ilgili olarak faaliyet gösteren derneklerin adres ve telefonları aşağıda çıkartılmıştır.12345SıraNoDerneğin AdıKuruluşTarihiYUKARI DURAKKAÇKAR ALTIPARMAKYAY.KOR.TANIT.YAŞ.TURİZYOL.YAPIM VEONR.DER 11.9.1984FINDIKLI ÇEVRE VEKÜLTÜR DER. 28.8.1991TAŞHANE MAH. YAR.DAY. ÇEV. KOR. VEGÜZ. DER. 02.4.1998ÇAYELİYARDIMLAŞMA VEGÜZELLEŞTİRMEDERNEĞİ 29.5.1996Adresi Telefon No Amacı Yapılan FaaliyetlerYUKARIDURAK KÖYÜPTT SANTRALİ YANI 7436216YAYLA YOLLARINI YAPTIRMAK VEONARMAKTEPECİK KÖYÜZEBELİT MAH. NO:76FINDIKLI RİZE 5327415144 ÇEVREYİ KORUMAKTAŞHANE MAHALLESİÇAYELİ 532 51 51 ÇEVREYİ KORUMAK VE GÜZELLEŞTİRMEKYENİ BELEDİYE SİTESİKAT 1 NO 47 ÇAYELİ 5325091ÇAYELİNİN HİZMETLERİNİ GELİŞTİRMEK VEGÜZELLEŞTİRMEKGİTO AMBARLIYAYLALARINI KOR.VEYAŞ.DER. 4.11.1998 KAÇKAR KÖYÜ ÇAYELİ 5412022 YAYLALARI YAŞATMAK KORUMAK678LİMANKÖY MAH.ÇEVRE KOR. GÜZ. VEDAY. DER. 27.3.1998 LİMANKÖY MAH.ÇAYELİ 5326777ÇAMLIHEMŞİNAMLAKİT YAYLASIKORUMA VEDAYANIŞMA DER. 12.6.1996 ÇAMLIHEMŞİN 651 7781ÇAMLIHEMŞİNKAVRON YAYLASIKÜLTÜR VE TURİZMKAVRON YAYLASIDER 26.8.1996 ÇAMLIHEMŞİN 657 2002ÇEVREYİKORUMAK,GÜZELLEŞTİRMEK,DAYANIŞMAYISAĞLAMAKAMLAKİT YAYLASININ KÜLTÜREL TURİZMFAALİYETLERİNİ KORUMAK VEGELİŞTİRMEKKAVRON YAYLASININ TARİHİ TURİSTİKKÜLTÜREL VE DOĞAL DEĞERLERİTANITMAK VE KORUMAK319

91011DOĞU KARADENİZDOĞA SPORLARITURİZM İHTİSASKULÜBÜ DER(dokadak) 27.02.1998AĞARAN ŞELALESİTURİZM VE TANITMADERNEĞİ 24.11.2005ATATÜRK CADDESİBELEDİYE YANI 7155301 DAĞCILIK SPORUNU YAYMAK GELİŞTİRMEKSİRT KÖYÜ AĞARANAĞARAN ŞELALESİ VE YÖRESİ İLE İLGİLİŞELALESİ YANI ÇAYELİFAALİYUETLERİ DESTEKLEMEK ÇEVREYİ5482521 KORUMAKFINDIKLI İLÇESİÇEVREYİ VE YEŞİLİKOR.DER. 23.12.1999 Merkez Mah./ FINDIKLI 511 26 93 ÇEVREYİ VE YEŞİLİ KORUMAK1213KIBLEDAĞI KÖYÜÇEVRE KORUMADERNEĞİ 6.2.2002PAZAR HAMİDİYEKÖYÜ TURİZM.DOĞALGÜZ.KOR.VEKAL.DER. 8.10.2001Kıbledağı KöyüGÜNEYSU/RİZEHAMİDİYE KÖYÜ PLAJKIRAATHANESİ PAZAR344 27 070535 5851044ÇEVREYİ KORUMAK,İYİLEŞTİRMEK,DOĞALKAYNAKLARI KORUMAKHAMİDİYE KÖYÜNÜ KALKINDIRMAK VETURİZMİ GELİŞTİRMEK14KAÇKAR- KOÇDÜZÜVE BÜYÜK YAYLATURİZM KÜLTÜR VEDAYANIŞMA DERNEĞİ 22.8.2005ATATÜRK CADDESİ NO103 7153211464 2170449SİVİL TOPLUM FAALİYETLERİNİNETKİNLEŞTİRMESİ VE GELİŞTİRİLMESİNİSAĞLAMAK1516ÇARŞI MAH. ATATÜRKKARADENİZ ÇEVREDERNEĞİ 15.4.2002CAD. TUZCUOĞLU İŞHANI RİZEHAZAR MAHALLESİSOSYAL DAYANIŞMAVE ÇEVRE KORUMADERNEĞİ 1.11.2004 HAZAR MAH. İYİDERE 325 1411TAŞINIR TAŞINMAZ ÇEVRE KÜLTÜR VETARİHİ VARLIKLARIN KORUNMASIÇEVRENİN KORUNMASI VEGEZELLEŞTİRMEKEKOTURİZM VE ÇEVREEĞİTİMİNDE STK-KAMUİŞBİLRLİĞİ(EKOÇESKİ)PROJESİ17YEŞİL DÜNYA GENÇÇEVRECİLERDERNEĞİ 22.4.2005YENİPAZARMAH.S.S.İSHAKOĞLUCAD.OKUR İTRİYATDEPOSU ÇAYELİ 532 50 46ÇEVRE KORUMA BİLİNCİNE SAHİPBİREYLERİN YETİŞEBİLMESİ İÇİN UYGUNORTAM OLUŞTURMAK ÇEVREYİ KORUMAK320

S. 2. 3. Çevre ile ilgili Federasyonlarİlimizde çevreyle ilgili olarak faaliyet gösteren federasyon bulunmamaktadır.YARARLANILAN KAYNAKLAR1- TEMA Vakfı, 20062- Çevre ile ilgili dernekler, 20063- İl Çevre ve Orman Müdürlüğü,20064- İl Dernekler Müdürlüğü 2006321

(T) ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMAT – 1 Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesiİlimizin coğrafi yapısı nedeniyle yerleşim genellikle sahil boyunca yoğunlaşmıştır.Nüfusun büyük bir bölümü bu bölgede yaşamaktadır. İç bölgelerde ise yerleşilebilir alanınaz olması nedeniyle nüfus yoğunluğu daha az ve yerleşim alanları genellikle dağınıktır.Gelişen teknoloji ve sanayileşmeye paralel olarak çevre kirliliği de önemli bir sorun halinegelmiştir.İlimizde katı atıklar, sıvı atıklar ve hava kirliliği başlıca önemli çevre kirliliğisorunlarıdır.Katı AtıklarSanayiden kaynaklanan katı atıklar ile evsel nitelikli katı atıkların toplanması,depolanması ve bertarafı ile ilgili uygun bir katı atık yönetimi geliştirilememiştir. İl, İlçe vebeldelerde meydana gelen katı atıklar belediyeler tarafından toplanmaktadır. Ancakbunların depolanması için seçilen sahalar genellikle dere kenarları ve deniz kenarındabulunan dolgu sahalarıdır. Bunların bertarafı için herhangi bir tesis bulunmamaktadır. Sonzamanlarda uygun bir katı atık yönetiminin geliştirilmesi için Çevre Bakanlığı ve bölgebelediyeler arasında çalışmalar yapılmaktadır.Sıvı Atıklarİlimizin genelinde kanalizasyon şebeke sistemleri çok fazla yaygın değildir. İlmerkezi ve İlçe merkezlerinde kanalizasyon şebekeleri mevcut olup, diğer yerleşimalanlarında meydana gelen evsel sıvı atıklar ya doğrudan doğruya alıcı ortama verilmekteyada meskenlerin kendi imkanlarıyla yapmış oldukları fosseptik çukurlara verilmektedir.Bölgede çay üretiminin fazla olması nedeniyle bir çok çay fabrikası mevcuttur. Bufabrikalarda çıkan sıvı atıklar büyük bir sorun olarak durmaktadır. Fabrikalar sıvı atıklarınıgenellikle derelere vermektedir. Bu konuda sağlık müdürlüğü tarafından yapılançalışmalarda fabrikaların büyük bir bölümüne fosseptik çukur yapmaları sağlanmıştır.Sağlık Müdürlüğü ve diğer ilgili kuruluşlar tarafından bu konunun üzerine büyük birtitizlikle gidilmektedir.Hava Kirliliğiİlimiz hava kirliliğinde 3.derece hava kirliliği sınıfına girmektedir.Yakıt olarakgenellikle kömür ve fueloil,az miktardada odun,talaş ve elektrik kullanılmaktadır.M.Ç.K.kararı gereği oluşturulan komisyon kömür satışı yapan bayileridenetlemekte,kurallara uymayan iş yerlerine cezai işlem yapmaktadır. Hava kirliliği SağlıkMüdürlüğünce sabit bir istasyondan yapılmaktadır.Ölçüm sonuçlarıkirlilik parametrelerialtında kalmaktadır.322

T – 2 Doğal Kaynakların, Ekolojik Dengeler Esas Alınarak verimli Kullanımı,Korunması ve GeliştirilmesiHızlı gelişen sanayileşme sonucu fertlerin çağdaşlık ve refah düzeyleriyükselmektedir. Ancak bununla beraber toprak, su, hava ve doğal kaynaklar büyük birtahribata uğramayla karşı karşıyadır. Özellikle Rize bölgesi dünyanın çok az yerinderastlanan bir doğa harikasıdır. Bilinçsiz tarımsal faaliyetler ve kontrolsüz sanayileşme güngeçtikçe bu güzelim doğa harikasını tahrip etmektedir. Bölge insanının çok büyük birturizm potansiyeline sahip ilimize sahip çıkmalı ve meydana gelen tahribatı en azaindirmek için bir gayret içerisinde olmalıdır. Unutulmamalıdır ki bu güzellikler ilerideonlar için çok iyi bir ekmek kapısı olacaktır.T – 3 Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin Sonuçlarının Çevrenin TaşımaKapasitesini Aşmayacak Biçimde PlanlanmasıSanayileşme ve ekonomik kalkınmayı gerçekleştirirken insan faaliyetleri ve doğalçevre arasındaki ilişkilerin düzenli olması vazgeçilemez bir unsurdur. Bu amaçla ilimizdekurulan yada kurulmasa planlanan faaliyetlerin çevreye verebileceği zararlar bakımındandeğerlendirilmesi personel yetersizliğine rağmen titizlikle yapılmaktadır.T – 4 Çevrenin İnsan Psikososyal İhtiyaçlarıylaUyumun Sağlanmasıİlimizin doğal güzellikleri, mavi ve yeşilin iç içe olması, güzel yaylaları ve mesireyerleri ile insanların psikolojik olarak rahatlamasını sağlayacağı şüphesizdir. Önemli olanbu güzelliklerin tahrip edilmemesi ve gelecek nesillere daha iyi bir çevre bırakılmasıdır.T – 5 Çevre Duyarlı Arazi Kullanım Planlamasıİlimizin coğrafi konumu itibariyle kullanılabilir arazi oranı çok düşüktür. Mevcutarazilerin en uygun şekilde kullanılması için belediyeler ve diğer kamu kurumlarıylakoordineli çalışmalar devam etmektedir.T.6.Çevresel Etki Değerlendirilmesi:Ulaşım ve Kıyı Yatırımları İşlemleri:DSİ’yeait Rize İli Taşlıdere Vadisi 3. KısımİnşaatıGüneysu İlçesiGüneysu deresi yankollarıTaşkın ÖnlemeFaaliyetiÇevresel Etki DeğerlendirmesiGerekli Değildirkararı 20.05.2005DSİ’ye ait Rize İli-Çayeli Ortaköy köyüDemirhisar deresi taşkın koruma faaliyetiÇayeli İlçesiDemirhisar deresiOrtaköy köyüTaşkın KorumaİnşaatıÇevresel Etki DeğerlendirmesiGerekli Değildirkararı 25.04.2006Necati GÜZEL’e ait Çiftekavak BalıkçıBarınağı TemizlemeFaaliyetiMerkez İlçeÇiftekavak köyüÇiftekavak Balıkçı B.Balıkçı BarınağıTemizleme Faal.Çevresel Etki DeğerlendirmesiGerekli Değildirkararı 27.02.2004323

E.1.3- Enerji Yatırımları İşlemleri:TEİAŞ’ne 380 Kv luk Tirebolu-İyidereEnerji İletimHattıTEİAŞ’ne 380 Kv luk Tirebolu-Kalkandere(İyidere) Enerji İletim HattıAtabey Enerji Üretim San. ve Tic. A.Ş.‘ne ait Rüzgarlı I ve II Hes ProjesiKaradeniz Enerji Yatırım .San.Tic.Ltd.Şti’ye ait Uzundere I Regülatörü veHESGiresun, Trabzon veRize illeriGiresun ve Rizeilleriİkizdere İlçesiRüzgarlı köyümevkiÇayeli İlçesiUzundere ve İncesudereleri üzerindeEnerji İletimHattıEnerji İletimHattıHes ProjesiRegülatör ve HESProjesiÇevresel EtkiDeğerlendirmesiOlumlukararı08.08.2003Çevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı14.12.2004Çevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı19.08.2004Çevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı03.02.2006UE.2- Endüstriyel Yatırımlar ÇED İşleri:E.2.1- Atık ve Kimya Tesisleri İşlemleri:Fındıklı Belediyesine ait Fındıklı ilçesiderin deniz deşarj projesiArdeşen Belediyesine ait Ardeşen ilçesiderin deniz deşarj projesiFındıklı İlçesiArdeşen İlçesiDerin denizdeşarjıDerin denizdeşarjıÇevresel EtkideğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı31.03.2005Çevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı06.04.2005324

E.2.2- Petrol ve Madencilik İşlemleri:Karayolları 10.Bölge Müdürlüğüne aitArdeşen İlçesi, Seslikaya Köprüköy taşocağıDSİ. 22.Bölge Müdürlüğüne ait Ardeşenİlçesi Seslikaya taş ocağıNecdet NAİBOĞLU na ait taş ocağıArdeşen İlçesiArdeşen-Çamlıhemşinİl yoluArdeşen İlçesiSeslikaya köyüSarkala mevkiHemşin İlçesiMutlu mah.Hemşin deresi mevkiTaş ocağıTaş ocağıTaş ocağıÇevresel EtkideğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı14.07.2004Çevresel Etki değerlendirmesiGerekliDeğildirkararı28.01.2004Çevresel Etki değerlendirmesiGerekliDeğildirkararı12.11.2003Ömer Durmuş’a ait kum-çakıl ocağıCan Mıcır Beton İnş.San.ve Tic.A.Ş ne aitBüyükdere kum-çakıl ocağıAltın Kum Üretimİnş.Mad.Den.Yat.Taah.San.veTic.Ltd.Şti’ne ait Uzundere Köyü,Uzundere mevki kum-çakıl ocağıDSİ. 22.Bölge Müdürlüğüne ait Rize-Güneysu Kangel Mah. Taş ocağıfaaliyetiÇayeli İlçesiSeslidere köyüÇayeli İlçesiBuzlupınar köyüBüyükdere mevkiiÇayeli İlçesiUzundere KöyüUzundere mevkiiGüneysu İlçesiGürgen KöyüKangel Mah.Kum-çakıl ocağıKum-çakıl ocağıKum-çakıl ocağıTaş ocağıÇevresel EtkideğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı09.04.2004Çevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı16.12.2003Çevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı23.08.2004Çevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı05.03.2004YETTAŞ Kum Mıcır Hazırlama TesisleriA.Ş. Kum-çakıl ocağıYama-ko İnş.Mal.San.Paz. ve DışTic.Ltd.Şti’ne ait Aksu Mahallesi, DereMevkii Kum-çakılOcağı faaliyetiMerkez İlçeKüçükçayır köyüTaşlıdere yatağıKalkandere İlçesiAksu Mah.Dere MevkiKum-çakıl ocağıKum-çakıl ocağıÇevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı05.05.2004Çevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı23.02.2004325

Yama-ko İnş.Mal.San.Paz. ve DışTic.Ltd.Şti’ne ait Ormanlı Köyü, Kalemevkii Konkasör tesisive kum-çakıl ocağıCevahir Kardeşler Den.San.Tic.Ltd.Şti’neait Beton santrali, Konkasör tesisi vekum-çakıl ocağıKalkandere İlçesiOrmanlı KöyüKale mevkiiKalkandere İlçesiOrmanlı KöyüElmalık mevkiKonkasör tesisive kum-çakılocağıBeton santrali,Konkasör tesisive kum-çakılocağıÇevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı22.06.2004Çevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı08.02.2005Seslidere oto inş. ve malz.san. iç ve dıştic.Ltd. Ştine ait kum-çakıl ocağıŞAR İnş.San. ve Tic. A.Ş. ne aitKum-çakıl ocağı ve kırma-yıkama-elemetesisiSeslidere oto inş. ve malz.san. iç ve dıştic.Ltd. Ştine ait kum-çakıl ocağıKöysan Yol Yapım San.Tic.A.Ş ne aitKum-çakıl ocağıÇayeli İlçesiSeslidere KöyüBüyükdere sahiliKalkandere İlçesiHüseyin Hoca KöyüAksu MahallesiÇayeli İlçesiÇukurluhoca KöyüKaptanpaşa MevkiiMerkez ilçeGüneysu yolu üzeriSalarha deresi sahiliGüneysu deresisahiliKum-çakıl ocağıKum-çakıl ocağıKırma-elemeyıkamatesisiKum-çakıl ocağıKum-çakıl ocağıÇevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı15.08.2005Çevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı24.08.2005Çevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı23.08.2005Çevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı26.08.2005Astaş İnş.San. ve Paz.Nak.İth.İhr.Ltd.Ştine ait kum-çakıl ocağıArdeşen İlçesiElmalık KöyüFırtınadere mevkiiKum-çakıl ocağıÇevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı24.11.2005Biberoğluİnş.Nalb..İth.İhr.San.Tic.Ltd.Şti ne aitkum-çakıl ocağıÖney İnşaat Yapı Malz. Üret. Paz. Ltd.Ştine ait Kum-çakıl ocağıArdeşen İlçesiFırtına deresiArdeşen-ÇamlıhemşinKarayoluArdeşen İlçesiBeyazkaya KöyüFırtınadere mevkiiKum-çakıl ocağıKum-çakıl ocağıÇevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı20.12.2005Çevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı15.02.2006326

Mehmet Nazım METE’ye ait denizalanında Kum Ocağıİyidere İlçesiYalıköy Mah.Deniz alanındakum alımıÇevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı17.02.2006Cevahir Kardeşler Den.San.Tic.Ltd.Şti’ye ait deniz alanında Kum OcağıPar-San Pazar Ardeşen İnş.Taah.Tur.Nak.Paz..San. ve Dış Tic.Ltd.Şti ne aitkumçakıl ocağıİyidere İlçesiSarayköy Mah.Ardeşen İlçesiElmalık Mah.Fırtınadere mevkiiDeniz alanındakum alımıKum-çakıl ocağıÇevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı15.02.2006Çevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı03.02.2006E.2.3- Tarım ve Gıda Yatırımları İşlemleri:S.S53/16 sayılı Fındıklı bölgesi tarımsalkalkınmakooperatifine ait süt ürünleriüretim tesisiDört Mevsim Alabalık TesisleriTurz.Paz.San.veDış Tic.Ltd.Şti’ne aitAğ Kafeste Alabalık Yetiştirme TesisiŞen Balıkçılık San veTic.Ltd.Şti’ne aitSu Ürünleri Yetiştirme TesisiÖzkafes Balıkçılık Paz.Nak.Tic.Ltd.Şti’ye ait ağ kafeste alabalıkyetiştirme kafesiFındıklı ilçesiÇınarlı köyüÇınarlı deresi mevkMerkez İlçeGülbahar mevkiiPazar İlçesiBodasar-GüzelyalıMah. AçıklarıMerkez İlçesiCamiönü veHamzabey Mah.AçıklarıSüt ürünleriüretim tesisiAlabalıkYetiştirme TesisiLevrek-SomonYetiştirme Tesisiağ kafestealabalıkyetiştirme tesisiÇevresel Etkideğerlen-dirmesiGerekli Değildirkararı26.08.2004Çevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı25.03.2005Çevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı06.06.2005Çevresel EtkiDeğerlendirmesiGerekliDeğildirkararı07.04.2006327

KAYNAKLAR1. İl Planlama Müdürlüğü2.İl Turizm Müdürlüğü3.İl Sağlık Müdürlüğü4.İl Nüfus Müdürlüğü5.İl savunma Müdürlüğü6.Meteoroloji İl Müdürlüğü7.İl Çevre ve Orman Müdürlüğü8.İl Tarım Müdürlüğü9.Bayındırlık ve İskan Müdürlüğü10.Çedaş İşletme Müdürlüğü11.DSİ 224. Şube Müdürlüğü12.Telekom Müdürlüğü13.Rize Belediyesi14.İl Emniyet Müdürlüğü15.Gürültü Kontrol Yönetmeliği16.Katı Atıkların Kontrol Yönetmeliği17.Sanayi ve Ticaret Müdürlüğü18.İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü19.Çayeli Bakır İşletmeleri20.MTA Doğu Karadeniz Bölge Müdürlüğü328