(a) coğrafi kapsam - çevresel etki değerlendirme planlama genel ...

HAKKARİ VALİLİĞİİL ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜHAKKARİ2005 YILIİL ÇEVRE DURUM RAPORUHAKKARİ-2006

B.3.7. Sierozemler 16B.3.8. Çıplak Kaya ve Molozlar 16B.3.9. Irmak Taşkın Yatakları 16B.4. SU KAYNAKALARI 18B.4.1. İçme Suyu kaynakları ve Barajlar 18B.4.2. Barajlar 18B.4.3. Akarsular 20B.4.4. Göller ve Göletler 20B.5. Mineral Kaynaklar 20B.5.1. Sanayi madenleri 20B.5.2. Metalik Madenler 21B.5.3. Enerji Madenleri 21B.5.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi olan Doğal Malzemeler 21C. HAVA (ATMOSFER VE İKLİM) 22C.1. İKLİM VE HAVA 22C.1.1. Doğal Değişkenler 22C.1.1.1. Rüzgar22C.1.1.2. Basınç 22C.1.1.3. Nem 23C.1.1.4. Sıcaklık 23C.1.1.5. Buharlaşma 23C.1.1.6. Yağışlar 24C.1.1.6.1. Yağmur Kar-Dolu-Sis-Kırağı 24C.1.1.7. Seller 25C.1.1.8.Mikroklima 25C.1.2. Yapay Etmenler 25C.1.2.1 Plansız Kentleşme 25C.1.2.2. Isınmada Kullanılan Yakıtlar 26C.1.2.3. Endüstiriyel Emisyonlar 26C.1.2.3.1 Trafikten Kaynaklanan Emisyonlar 26C.1.2.4 kuraklık değerlendirmesi 26C.2. HAVAYI KİRLETİCİ GAZLAR VE KAYNAKLARI 26C.2.1. Kükürdioksit Konsantrasyonu ve Duman 26C.2.2 Partikül Madde(P.M.) Emisyonları 26C.2.3.Karbonmonoksit 27C.2.4. Nitrojen Oksitleri 27C.2.5. Hidrokordon ve Kurşun Emisyonları 27C.3. ATMOSFERİK KİRLİLİK 27C.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin Etkileri 27C.3.2. Asit Yağmurlarının Etkileri 27C.4. HAVA KİRLETİCİLERİNİN ÇEVREYE OLAN ETKİLERİ 27C.4.1. Doğal Çevreye Etkisi 27C.4.1.1. Su Üzerindeki Etkileri 27C.4.1.2. Toprak Üzerine Etkileri 27C.4.1.3. Flora ve Fauna Üzerindeki Etkileri 27C.4.1.4. İnsan Sağlığı Üzerindeki Etkileri 27C.4.2. Yapay Çevreye Etkisi 28C.4.2.1. Gürültü Kirliliği Üzerine Etkileri 28D. SU 29D.1. SU KAYNAKLARININ KULLANIMI 29- II-

D.1.1. Akarsular 29D.1.1.1 Zap Suyu Analiz Sonuçları 29D.1.2. Göller-Göletler ve Rezervuarlar 30D.2. SU KAYNAKLARININ KİRLİLİĞİ VE ÇEVREYE ETKİLERİ 31D.2.1. Yeraltı Suları ve Kirlilik 31D.3. KIRSAL ALANDA İÇME SUYU KULLANIMI 32D.4. SU İHTİYAÇLARININ KARŞILANMASI 33D.4.1. Gelecekteki Su İhtiyaçları 33E. TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMI 36E.1. GENEL TOPRAK YAPISI 36E.2. TOPRAK KİRLİLİĞİ 36E.2.1. Kimyasal Kirlenme 36E.2.1.1. Atmosferik Kirlenme 36E.3. ARAZİ 36E.3.1. Arazi Varlığı 36E.3.1.1 Arazi Sınıfları ve Kullanım Durumları 36E.3.2. Arazi Problemleri41F.FLORA FUANA VE HASSAS YÖRELER 43F.1. ORMANLAR 43F.1.1. Ormanların Ekolojik Yapısı 43F.1.2. İlin Orman Envanteri 45F.1.3. İl sınırları İçerisinde endemik bitkiler 46F.1.4. Krasal ve Aquatik yaşam ortamları 46F.1.5. İklim Özellikleri 46F.1.6. Orman Varlığının yararaları 47F.1.7 Orman Kadastro çalışmaları 47F.1.8 Topografya 47F.1.8.1 Jeoloji 47F.1.8.2. Hidroloji 48F.1.8.3. Toprak Özellikleri 48F.1.9. Bölgenin Orman Envanteri 48F.1.10 Toprak Ve Toprak Verimliliğini Koruması 49F.1.11. Rekreasyon 49F.1.12. Sağlık 49F.1.13. İç Alanı ve Geçim Kaynağı 49F.1.14. Savunma ve Güvenlik 50F.1.15. Orman Sayıları-Alanların Daraltılması 50F.2.ÇAYIR VE MERALAR 50F.3. FLORA 52F.4. FAUNA 52F.4.1. Türler ve Populasyonlar 52F.4.1.1. Karasal Türler ve populasyonlar 53F.5. HASSAS YÖRELER VE MİLLİ PARKLAR 53F.5.1. Milli Parklar 53F.5.2. Orman İçi Dinlenme Yerleri 53F.5.3. Sulak Akanlar 55F.5.4. Koruma Altına Alınan Flora-Fauna Yaşama Ortamı Olan Alanlar 55F.5.4.1. Hakkari-Şemdinli-Rubaruk Yaban Hayatı Koruma Sahası 55G.TURİZM 56G.1. YÖRENİN TURİSTİK DEĞERLERİ 56- III-

G.1.1. Yörenin Doğal Değerleri 56G.1.2. Kültürel Değerler 56G.1.2.1. Zeynel Bey Medresesi 56G.1.2.2. Meydan Medresesi 56G.1.2.3. Hakkari Stelleri 58G.1.2.4. Taş Köprü 58G.1.2.5. Kelat Sarayı 59G.1.2.6. Kayme Sarayı 59G.1.2.7. Kırmızı Kümbet Mezarlığı 59G.1.2.8. Kale Altı Mezarlığı 60G.1.2.9. Kiliseler 60G.1.2.9.1. Halil Kilisesi 60G.1.2.9.2. Derav Kilisesi 60G.1.2.9.3. Konak Kilisesi 61G.1.2.9.4. Koçanıs Manastır Kilisesi 61G.1.2.9.5. Mar Şalita Kilisesi 61G.1.2.9.6. Mar Abdiso Kilisesi 62G.1.2.10. Ağaçdibi Şelalesi 62G.2 TURİZM ÇEŞİTLERİ 62G.2.1. Yayla Turizmi 62G.2.2. Dağ Turizmi 63G.2.3. Av Turizmi 63G.2.4. Yürüyüş Turizmi 64G.2.5. Su Sporları Turizmi 64G.2.6. Kültür Turizmi 64G.2.7 İnanç Turizmi 64G.2.8. Şifalı Sular 65G.2.9 Kamp-Karavan Turizmi 65G.2.10.Gelişmeyi bekleyen turizmler 65G.2.11 . Yüksekova Kuş Alanı 68G.2.12. Hakkari’nin Ulaşım İmkanları 68G.3. KÜLTÜR YAPISI 69G.3.1. Sosyal Yapı 69G.3.2. Aile Yapısı 69G.3.3. Aşiret Yapısı 69G.3.4. Düğün ve Evlenme Adetleri 69G.3.5. Halk Oyunları 70G.3.6. Mahalli Kıyafetler 71G.3.6.1. Erkek Kıyafetleri 71G.3.6.1. Kadın Kıyafetleri 71G.3.7. El Sanatları 71G.3.8. Hakkari Çorapları 72G.3.9. Tandır Ekmeği 74G.3.10. Hakkari’de Folklor 74G.3.11. Hakkari’de Misafirlik 75G.3.12. Şenlikler 76G.3.12.1. Kuzu Kırpma Şenliği 76G.4. TURİSTİK ALTYAPI 76H.TARIM VE HAYVANCILIK 79H.1. GENEL TARIMSAL YAPI 79- IV-

H.2. TARIMSAL ÜRETİM 79H.2.1. Bitkisel Üretim 82H.2.2. Hayvansal Üretim 88H.2.2.1. Büyükbaş Hayvancılık 89H.2.2.2. Küçükbaş Hayvancılık 92H.2.2.3. Kanatlı hayvan 98H.2.2.4. Su Ürünleri 98H.2.2.5. Arıcılık 99I. MADENCİLİK 104I.1. MADEN KANUNUNA TABİ OLAN MADENLER VE TAŞ OCAKLARI104NİZAMNAMESİNE TABİ OLAN DOĞAL MALZEMELERI.1.1. Sanayi Madenleri 104I.1.2. Metalik Madenler 105I.1.3. Enerji Madenleri 105I.1.3. Taş Ocakları Nizamnamesine tabi olan doğal Malzemeler 105J.ENERJİ 106J.1. KKAYNAKLARINA GÖRE ENERJİLERİN SINIFLANDIRILMASI 106J.1.1. Birinci Enerji Kaynakları 106j.1.1.1. Güneş Enerjisi 106J.1.1.2. Rüzgar Enerjisi 106J.1.1.3.Su enerjisi 106J.1.1.4. Biyogaz Enerjisi 106J.1.1.5. Biyomas Enerji 106J.1.1.6. Odun 106J.1.1.7. Kömür 106j.1.1.8. Petrol 106J.1.1.9. Jeotermal Enerji 106J.1.1.10. Doğalgaz Enerji 107J.1.2. İkincil Enerji Kaynakları 107J.1.2.1. Termik Enerji 107J.1.2.2. Hidrolik Enerji 107J.1.2.3. Nükleer Enerji 107J.2. ENERJİTÜKETİMİNİN SEKTÖRLERE DAĞILIMI 107K. SANAYİ VE TİCARET 109L. ALTYAPI-ULAŞIM VE HABERLEŞME 112L.1. ALTYAPI 112L.1.1.Su Sistemi 112L.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemi 115L.1.3. Yeşil Alanlar 115L.1.4. Elektrik İletişim Hatları 115L.1.5. Doğal Gaz Boru Hatları 116L.2 ULAŞIM 116L.2.1. Karayolları 116L.2.1.1. Karayolları Genel 116L.2.1.2. Toplu Taşıma Sistemleri 116L.2.1.3. Kent İçi Yollar 116L.2.1.4. Araç Sayıları 116L.3. HABERLEŞME 118L.4.İLİN İMAR DURUMU 119L.5.İLDEKİ BAZ İSTASYONLARI SAYISI 119- V-

M.YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUS 121M.1. KENTSEL VE KIRSAL PLANLAMA 121M.1.1.Kentsel Alanlar 121M.1.1.1. Doğal Özelliklerin Kent Formuna Etkileri 121M.1.1.2. Planlı Kentsel Gelişme Alanları 122M.1.1.3. Kentsel Alanda Yoğunluk 122M.2. ALT YAPI 122M.3. BİNALAR VE YAPI ÇEŞİTLERİ 122M.3.1. Kamu Binaları 122M.3.2. Okullar 122M.3.3. Hastaneler ve Sağlık Tesisleri 134M.3.4. Sosyal ve Kültürel Tesisler 137M.3.5. Endüstriyel Yapılar 137M.3.6. Göçer ve Hareketli Barınaklar 137M.3.7. Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Dğer Binalar 137M.3.8. Bürolar ve Dükkanlar 137M.3.9. Yerel Mimari Özellikler 138M.3.10.Bina Yapımında Kullanılan Materyaller 138M.4. SOSYO EKONOMİK YAPI 138M.5.NÜFUS 139M.5.1. Nüfusun Yıllara Göre Değişimi 139M.5.2. Nüfusun Cinsiyete ve Yaş Guruplarına Göre Dağılımı 139M.5.3. İl ve İlçelerin Nüfus Yoğunlukları 142M.5.4. Nüfus Değişim Oranı 143M.5.5. İşsizlik 143N. ATIKLAR 145N.1. EVSEL KATI ATIKLAR 145N.2. KENTSEL VE KIRSAL PLANLAMA 145N.3. ÖZEL ATIKLAR 145N.3.1. Tıbbi Atıklar 145N.3.2. Atık Yağlar 145N.4. DİĞER ATIKLAR 145N.4.1. Radyoaktif Atıklar 145N.4.2. Mezbaha Atıkları 145N.5.KATI ATIKLARIN BİRİKTİRİLMESİ-TOPLANILMASI-TAŞINMASI VE 145TARANSFERİN.6. ATIKLARIN BERTARAF YÖNTEMLERİ 146N.6.1. Katı Atıkların Depolanması 146N.6.2. Katı Atıkların Yakılması 146N.6.3. Kompost 146N.7. ATIKLARIN GERİ KAZANIMI VE DEĞERLENDİRİLMESİ 146N.8. ATIKLARIN ÇEVRE ÜZERİNDEKİ ETKİLERİ 146O.GÜRÜLTÜ VE TİTREŞİM 147O.1. GÜRÜLTÜ 147O.1.1. Gürültü Kaynakları 147O.1.1.1. Trafik Gürültüsü 147O.1.1.2. Endüstri Gürültüsü 147O.1.1.3. İnşaat Gürültüsü 148O.1.1.4. Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültüler 148O.1.1.5. Hava Alanları Yakınlarında Oluşan Gürültüler 148- VI-

O.1.2. Gürültünün Çevreye Olan Etkileri 148O.1.2.1. Gürültünün Fiziksel Çevreye Etkileri 148O.1.3. Gürültünün İnsanlar Üzerine Etkileri 148O.1.3.1. Fiziksel Etkisi 148O.1.3.2. Fizyolojik Etkisi 148O.1.3.3. Psikolojik Etkisi 148O.1.3.4. Performans Etkisi 149O.2. TİTREŞİM 149P. AFETLER 150P.1. AFET OLAYLARI 150P.1.1. Depremler 150P.1.2. Heyelan ve Çığlar 151P.1.3. Fırtınalar 154P.2. AFETLER VE SAĞLIK ZARARLARI 154P.2.1. Radyoaktif Maddeler 154P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Atıklar 154P.2.3. Tehlikeli ve Zehirli Maddeler 154P.3. AFETLERİN ETKİLERİ VE YARDIM TEDBİRLERİ 154P.3.1. Sivil Savunma Birimleri 154P.3.2 Yangın Kontrol ve Önleme Tedbirleri 155P.3.3. İlk Yardım Servisleri 155P.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İstikanı 155R. SAĞLIK VE ÇEVRE 156R.1.TEMEL SAĞLIK HİZMETLERİ 156R.1.1. Sağlık Kurumlarının Dağılımı 156R.1.2. Bulaşıcı Hastalıklar 157R.1.2.1. İçme ve Kullanma suları 158R.1.4. Aşılama Çalışmaları 158R.1.5. Bebek Ölümleri 159R.1.6. Aile Planlaması Çalışmaları 159R.2. ÇEVRE KİRLİLİĞİ VE ZARARLARINDAN OLUŞAN SAĞLIK RİSKLERİ 160S. ÇEVRE EĞİTİMİ 161S.1.KAMU KURULUŞLARININ ÇEVRE EĞİTİMİ İLE İLGİLİ FAALİYETLERİ 161S.2. ÇEVRE İLE İLGİLİ GÖNÜLLÜ KURULUŞLAR VE FAALİYETLERİ 162S.2.1 Çevre Vakıfları 162S.2.2. Çevre Dernekleri 162T.ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMA 163T.1. ÇEVRE KİRLİLİĞİNİN VE ÇEVRESEL TAHRİBATLARIN ÖNLENMESİ 163T.2. DOĞAL KAYNAKLARIN EKOLOJİK DENGELER ESAS ALINARAK 163VERİMLİ KULLANIMI KORUNMASI VE GELİŞTİRİLMESİT.3. EKONOMİK VE SOSYAL FAALİYETLERİN, SONUÇLARININ ÇEVRENİN 164TAŞIMA KAPASİTESİNİ AŞMAYACAK ŞEKİLDE PLANLANMASIT.4. ÇEVRENİN İNSAN-PSİKOSOSYAL İHTİYAÇLARIYLA UYUMUN164SAĞLANMASIT.5. ÇEVRE DUYARLI ARAZİ KULLANIM PLANLAMASI 164ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ 2004-2005 TARİHLERİ ARASINDA 164YAPTIĞI ÇALIŞMALARKAYNAKÇA 170VII - -

TABLOLARSayfa NoTablo 1: Hakkari bölgesi orman durumu 11Tablo 2 : Alüvyal Topraklara Ait Haritalama Birimleri 16Tablo 3- Kolüvyal Topraklara Ait Haritalama Birimleri 16Tablo 4- Gri-Kahverengi Podzolik Topraklara Ait Haritalama Birimleri 17Tablo 5 -Büyük Toprak Gruplarının İlçelere Göre Dağılımı (Hektar) 17Tablo 6 : Aylık rüzgar 22Tablo 7 : Günlük Ortalama Aktüel Basınç 22Tablo 8 : Aylık nem oranı 23Tablo 9: Aylık nem oranı 23Tablo 10: Aylık yağış oranı 24Tablo 11 : yıllara göre yağış verileri 24Tablo 12: Zap suyu analiz sonuçları 29Tablo 13 :Hakkari’de yer altı su kaynakları 31Tablo 14 : 01.01.2004 tarihi itibari ile KHGM içme uyu envanteri 32Tablo 15 : 01.01.2004 tarihi itibarı ile KHGM köy içme sularının envanteri 33Tablo 16 : İlimizin Arazi Dağılımı(Ha) 38Tablo 17 : Arazi kullanım Durumları 39Tablo 18 : Arazi sınıflarının dağılımı 39Tablo 19: Arazi Sınıfları ve Kullanım Şekillerine Göre Su Erozyonu 40Tablo 20: İlçelere göre Orman Dağılımı 45Tablo 21 2005 Yılı kaba yem verimleri toplam üretimleri 51Tablo 22:Türler (Ağaç,Ağaççık ve Çalı) 52Tablo 23: Türler ve Populasyonlar 52Tablo 24: İlin ilçelere olan uzaklığı 76Tablo 25: İlin Bazı Merkezler olan uzaklığı 76Tablo 26 İlde bulunan bakanlık belgeli turistik oteller 77Tablo 27 İlde bulunan belediye belgeli turistik tesisler 77Tablo 28 Turizm İşletmesi Belgeli Tesisler 77Tablo 29: Belediye Belgeli Tesisler 77Tablo 30. Tarımda İşletme Büyüklüğü ve Edinme Biçimi 80Tablo 31: Tarım Arazi Dağılımı 81Tablo 32: Tarım Arazi Dağılımı 82Tablo 33 : Tarla ürünlerinin üretim alanları 82Tablo 34 : Meyvecik Üretim miktarları 83Tablo 35 : Meyve ağaçlarından elde edilen üretim miktarları 83Tablo 36: Bazı Üzrünleri üretim miktarları 84Tablo 37 : 2005 Yılı Hakkari İli Bitkisel Üretim Miktarları 84Tablo 38 :Ters lale (fritillaria imperialis)’in bulunduğu yerler Ve nokta adresleri 88Tablo 39 : Büyükbaş Hayvan Varlığı 89Tablo 40 : Suni tohumlama sayıları 89Tablo 41 : Koruma Ve Kontrol Uygulamaları Cetveli 90Tablo 42 : Büyükbaş hayvancılığı İşletme ve hayvan sayısı 91Tablo 43 : İl bazında hayvan sayıları 92Tablo 44 : İşletmelerin büyklüğüne göre hayvan sayıları” 93Tablo 45 : 2005 yılı hayvan sayıları 93Tablo 46 : ilçe bazında hayvan sayıları 94VIII - -

Tablo 47: 2005 yılı HBHB hayvan varlığı 94Tablo 48 : Hakkari ili süt ve besi sığırcılığı işletme sayısı 95Tablo 49 : Ruhsatlı mezbaalarda kesilen hayvan sayısı 97Tablo 50 : Hayvansal üretim değerleri 97Tablo 51 : Hayvansal üretim miktarları 98Tablo 52 : Kanatlı hayvan sayıları 98Tablo 53 : İlçeler Bazında Su Ürünleri Potansiyeli 98Tablo 54: Arı Kovanları 100Tablo 55 : İldeki motorlu araç sayısı 116Tablo 56: Ortalama yakıt değerleri 117Tablo 57 : Telefon Hatlarının Yeraltından Ve Yer Üstünden Geçirilme Oranları 118Tablo 58 :Gsm Baz İstasyon Yerleri Ve Kapsama Alanları 119Tablo 59: GSM Firmaları Baz İstasyonları 119Tablo 60 : 2005 -2006 Eğitim Öğretim Yılına Ait Merkez İstatistiki Bilgileri 122Tablo 61 : 2005 -2006 Eğitim Öğretim Yılına Ait Çukurca İstatistiki Bilgileri 124Tablo 62 : 2005 -2006 Eğitim Öğretim Yılına Ait Şemdinli İstatistiki Bilgileri 124Tablo 63 : 2005 -2006 Eğitim Öğretim Yılına Ait Yüksekova İstatistiki Bilgileri 127Tablo 64 : 2005 -2006 Eğitim Öğretim Yılına Ait Meslek Liseler İstatistiki Bilgileri 130Tablo 65 : 2004-2005 Mesleki eğitim öğrenci öğretmen sayıları 131Tablo 66 : Halk Eğitim Merkezi Müdürlüklerince Yapılan Faaliyetler 131Tablo 67 : Resmi Pansiyonlar 131Tablo 68 : YİBO VE PİO’LAR 132Tablo 69 : Öğretmen sayısı 132Tablo 70 : Okulöncesi Öğretmen Sayıları 132Tablo 71 :Öğrenci Sayısı 133Tablo 72 : Çağ Nüfusuna Göre Okullulaşma Oranı 133Tablo 73 : 2005 ÖSS Başarı Durumu (Son Sınıf Düzeyinde) 133Tablo 74 : Hakkari sağlık müdürlüğü 112 acil yardım sağlık hiz. Çalışan personel listesi 135Tablo 75 : ilimizdeki mevcut sağlık birimleri 136Tablo 76-Yıllar İtibariyle Nüfus ve Artış Hızları 139Tablo 77 : 2000 sayımlarına göre ilde okuma yazma oranına göre nüfus dağılımı 141Tablo 78 : 2000 sayımına göre ilin toplam nüfusu 143Tablo 79: 2005 YILI BÜYÜK İŞYERLERİ ÇALIŞAN SAYILARI 143Tablo 80: Hakkari ilinde meydana gelmiş başlıca deprem tarih ve şiddetleri. 151Tablo 81: Hakkari İlinde Geçmiş Yıllarda Meydana Gelen Heyelanlar 152Tablo 82: Bölgede gelmiş çığ ve öığ rizki olan bölgeler 152Tablo 83- Kaya düşmesi 153Tablo 84: Bulaşıcı hastalıklar 157Tablo 85: Aşılama çalışmaları 158Tablo 86: Bebek Ölümleri 159Tablo 87: 2005 Yılında Aile Planlaması Çalışmalarında Kullanılan Yöntemler 159- IX-

GRAFİKLERSayfa NoGrafik 1: İlde Bulunan Yüksek Dağlar 7Grafik 2 : Arazi Sınıfları ve Kullanma Durumları 37Grafik 3: İlçelere göre arazi dağılım 40Grafik 4 : İl Arazisinin dağılım 41Grafik 5: yakacak odun Üretmi 45Grafik 6 : Çayır ve meraların dağılımı 51Grafik 7: Hakkari İlinde Tarım İşletmelerinin Faaliyeti 80Grafik 8- : Tarım İşletmelerinin Büyüklüklerine Göre Dağılımı 80Grafik 9 : Hakkari Büyükbaş Hayvan Varlıklarının Irklara Göre Değişimi 91Grafik 10 : yıllara göre hayvan azalması 92Grafik 11: Yıllar İtibarı İle Küçükbaş Hayvan Varlığının Gelişimi 94Grafik 12: yıllar itibarı ile büyük baş hayvan varlığının gelişimi 95Grafik 13 : Hakkari Ve Çevresinde Yaş, Yaş Grubu Okuryazarlık, Belirtilen Son 139Öğretim Kurumu Ve Cinsiyetine Göre GrafikGrafik 14 :Hakkari Merkez İlçe Ve İlçelerinin Yaş, Yaş Grubu Okuryazarlık, Belirtilen 140Son Öğretim Kurumu Ve Cinsiyetine Göre GrafikGrafik 15-16-17: Hakkari Ve Çevresinde Yaş, Yaş Grubu Okuryazarlık, Belirtilen SonÖğretim Kurumu Ve Cinsiyetine Göre Nüfus140141HARİTALARSayfa NoHarita1: Hakkari il sınırları 6Harita 2: Hakkari de Sulak alanlar 54Harita 3 : Karayolları haritası 117- X-

(A) COĞRAFİ KAPSAMA . 1 GİRİŞA.1.1 TARİHİÖ.7000'den bu yana sürekli bir yerleşme yeri olan Hakkari yöresinin adına ilişkinilk bilgilere, X.yy Arap tarih ve coğrafya kaynaklarında rastlanmaktadır. Ünlü Araptarihçisi İn Havsal , yöredeki Hakkari yani Her-kariyan (Güçlü, savaşçı, edebilen)anlamına gelen ve o coğrafyada yaşayan boyların adıdır. 300 yıl öncesine dek tarihiHakkari topraklarının yüz ölçümü 35-40 bin km2 idi. Böylesine geniş bir alanda Ertuşi vePinyanişi aşiretleri bu boylardan ikisi ve yöre siyasetinde etkin olanlarıdır. "Akar" ise köyaltı sulak, bahçelik alan demektir. Bugün Hakkari merkez ilçesine bağlı bir köy ile,Yüksekova'ya bağlı Oramar Bucağı'nın bir köyü de yine bu aşiretin adıyla, Akar (Akarı)olarak anılmaktadır. Yöre 1536'da Kanuni Sultan Süleyman'ca Osmanlı topraklarınakatılmasından bu yana, Hakkari olarak anıla gelmektedir.Foto : İl Kültür ve Turizm MüdürlüğüŞekil 1: Cilo Sat Gölü1

Hakkari yöresi tarihin ilk dönemlerinden bu yana insan toplulukların yerleşim alanıolmuştur. Bölgede prehistorik dönemlerde bazı yerleşmeler olduğu il sınırları içindedeğişik yerlerde bulunan kaya resimlerinden anlaşılmaktadır. Ancak bu resimlerin hangidöneme ait olduğunun kesin olarak belirlenmesi oldukça güçtür. Bu resimleri önemli birbölümü 2600 metre yükseklikteki Geveruk vadisinde yer almaktadır. Bunların çoğuyöredeki bir tür dağ keçisini belirtmektedir. İlkel ve simgesel olan av tuzakları ilehayvanlara sopalarla saldıran insan resimleri de vardır. Bunlar Doğu Anadolu’danAzerbaycan’a değin uzanan dağlık yörede karşılanan onbinlerce kaya resimlerinebenzerler. Bir başka kaya resimleri kümesi de Şiye Handevade tepesinin eteklerinde ortayaçıkarılmıştır. Kayalar üzerindeki çok sayıda resim kompozisyonu yöre halkının yerleşikhayata geçtiğini, avcılığın yanı sıra hayvancılık ve tarımla uğraştığını ortaya koymaktadır.Bugün Hakkari ilinin Merkez ilçesi olan Çölemerik'e, Ermenilerin İlmar,Süryanilerin Gülarmak, Memlukların da Colamerg adını verdikleri bilinmektedir.A.1.2. İSLAM UYGARLIĞI DÖNEMİVII. yy’da gerçekleşen islam akınları ile bölgedeki Bizans haklimiyeti etkisinikaybetmeye başlamıştır. Halife Hz. Ömer’in halifeti döneminde Hakkari feth edilerekislam topraklarına katılmıştır.A.1.3.OSMANLI DÖNEMİNDE HAKKARİHakkari Beylerinden Zahit Bey beyliğini iki oğlu arasında paylaştırmıştı.Oğullarında Seyyid Mehmet Vastan (Gevaş) Melik bey ie Pay (Bay) kalesini merkezedinerek kendilerine verilen yerleri yönettiler. İki ayrı betin yönetiminde bulunan Hakkari1534’te Osmanlılara bağlandı. Ancak 1535’te Safevi hükümdarı Şah Tahmasb’ın önerilerkarşısında Seyyid Mehmet Safevilerin güdümünde bir yönetim kurdu. Aynı yıl yöreninaşiret beyleri egemen oldukları yerlerdeki haklarını korumak iç işlerinde bağımsız olmakve Osmanlı toprak düzeni dışında bir sistemle yönetilmek şartı ile Osmanlılara bağlandılar.Hakkari beylerinde Melik Bey’in Van Beyler Beyi İskender Paşaca idam edilmesiOsmanlılara karşı isyanın başlamasına sebep oldu. Bu sınır kentte olayların büyümesiniistemeyen Osmanlı Devleti ödün vermek zorunda kaldı. Beyliğin yönetimi Melik BeyinOğullarında Zeynel Bey’e verildi. Ancak Zeynel Bey’in amcası Seyyid Mehmet ve oğluZahit Bey Pinyanişi Aşiretinin desteğini alarak yönetimi Zeynel Beyden aldılar. Bununüzerini Osmanlı Devletinde yardım isteyen Zeynel Bey aldığı destek ile yönetimi yenidenaldı. Osmanlı Devleti ile olan iyi ilişkilerini geliştiren Zeynel Bey 1578’de PadişahBuyruğu, ile İbrahim Bey’i Hakkari Beyliğinin Başına Geçirdi. Osmanlı Ordusunun1585’te Tebriz üzerine yaptığı sefere Zeynel Bey de Katıldı. Bu sefer esnasında Merent’teyapılan savaşta öldü. Hakkari Beyliği varlığını 18.yy da da korudu., yalnız 1688 yılındanitibaren yörenin yönetim biçimi “Bağlı Hükümetten” “Ocaklık” biçimine dönüştü.A.1.4. CUMHURİYET DÖNEMİNDE HAKKARİCumhuriyet öncesinde Hakkari, Van Vilayetinin bir sancağı idi. Ancak Musul’unkuzeyinde yer alması Emperyalist devletlerinin burayla ilgilenmesine sebep olmuştur.İngiltere 1830’dan itibaren Hakkari’de bulunan Nasturilerle ilgilenerek emellerineulaşmaya çalışmıştır. İngiltere’nin Musul ile beraber Hakkari’nin İmadiye ve Zahokazalarını da işgal etmiş olması Hakkari’nin siyasal geleceğini Musul Vilayetinin alacağıduruma bağlamıştır.Lozan Barış görüşmelerinde hal edemediğimiz problemlerden biri Türk-Irak sınırıolmuştur. Türkiye Milli sınırlar içerisindeki bir toprağını kaybetmemek ;İngiltere ise2

zengin petrollere sahip bölgeyi bırakmamak için mücadele etmiştir. hatta göre Musul veHakkari bir birinden ayrılıyordu. Komisyon daha sonra Musul’un Irak’ta Hakkari’nin deTürkiye de kalmasına karar verdi. Bu karar 16 Aralık 1920’te Van Cemiyeti’nin Kararı3

4Foto :İl Çevre ve Orman MüdürlüğüŞekil 2: Hakkari’den bir şehir görünümü

olarak kabul edildi. 20 Mayıs 1923’te Van’a bağlı ilçe durumuna getirilen Hakkari 4Ocak 1936’da il yapılarak bu günkü konumunu kazanmıştır.A.2. İL VE İLÇE SINIRLARIHakkari ili, Merkez ilçe dahil 4 (dört) ilçe ile Doğu Anadolu bölgesinde yeralmakta olup bu ilçeler aşağıda sıralanmıştır:1- Merkez İlçe2- Çukurca İlçesi3- Şemdinli İlçesi4- Yüksekova İlçesiA.2.1. MERKEZ İLÇEMerkez ilçe Zap suyu vadisinin 3 km kadar batısında,yükseltileri 3500,4000 metreyibulan Reşko, Cilo,Karadağ ve Sümbül dağlarıyla çevrili bir alanda yer almaktadır. Bualanın yükseltisi 1.600-1.700 m’dir. Kent güneyde Çukurca üzerinden Irak’a,Yüksekovaüzerinden İran’a ve Başkale üzerinden Van’a giden yollarla çevre illere ve komşu ülkelerebağlanmaktadır.Merkez İlçenin 2000 sayımına göre nüfusu 83.853 kişidir. İlçe merkezine bağlı 1Bucak 33 Köy ve 149 mezra bulunmaktadır.Merkez ilçe tarihsel yapıt yönünden hayli zengindir. İlçe merkezinde ve çevreköylerinde (Konak,Üzümcü,Çanaklı,Geçimli) Nasturilerden kalma kilise kalıntılarıvardır.Kentte egemen bir tepe üstündeki Hakkari kalesinde su sarnıçları ve arklarıbulunmaktadır. Ayrıca Biçer mahallesindeki meydan Medresesi en önemli tarihieserlerindendir. Bunun yanı sıra Kızılkümbet, Kalealtı,Melik Esat ve Zeynel bey tarihimezarlıkları da tescil edilmiş kültür varlıklarındandır. Gülüreşbaba, Şeyh Nazır, Şeyh Alive Şeyh Musa türbeleri de yörede tanınmış halk arasında saygı duyulan ve ziyaret edilenmekanlardır.A.2.2. ÇUKURCA İLÇESİA.2.2.1 Tarihi ve Coğrafi Yapısı:Çukurca Urartu Uygarlığının ilk yerleşim yerlerinden biri olarak bilinmektedir.Abbasiler bu küçük yerleşim yerini “Mir” adı verilen dini, siyasi askeri şeflikleryönetmişlerdir. Selçuklular zamanında Çukurca İmadiye Beyliği’ne bağlanmıştır.Selçuklulardan sonra Osmanlı döneminde Hakkari Beyliğine tabi olmuştur. 1.Dünyasavaşında Ruslar ve Nasturiler Çukurca’yı yakıp yıkmıştır. Musul sorunu ile önem kazananÇukurca, 1926 yılında Ankara Antlaşmasıyla Türkiye toprakları içine alınmıştır. 6068sayılı kanunla 1953 yılında ilçe yapılmıştır.Çukurca’nın yüzölçümü 1009 km² dir. Doğuda Yüksekova, batıda Şırnak kuzeydeHakkari Merkez ilçe, güneyde ise Irak sınırı ile çevrili olup, rakımı 1285 m’dir. İlçeyerleşim merkezi dağlarla çevrilidir.A.2.3. ŞEMDİNLİ İLÇESİA.2.3.1 Tarihi YapısıBölgenin tarih çağına Sümerler ve Akatlarla girdiği kentte ilk önce Sümerlerin hakanboyu olduğu, sonra Akatlar Urartular ve Asurların bölgede uzun süre yaşadıklarıanlaşılmıştır.Bölgenin daha sonra Med’ler, Babiller, Persler, Makedonyalılar ve Silveskoslarıneline geçtiği, Hz. Ömer devrinde İslam Ordularının bölgeyi Müslüman Birliğine kattığı,5

daha Yavuz Sultan Selim’in 1514 yılında Çaldıran zaferinden sonra Osmanlıegemenliğine girdiği ve tarih boyunca bir çok kavimlere belde olduğu görülmüştür.Rusların 1853 yılında Türklere savaş açması sonucunda Dağistan’daki Şeyh Şamilile işbirliği yapan Şemdinli’li Seyyid Taha düşmana savaş ilan etmiştir. Ölümü üzerinekardeşi Şeyh Salih Azerbeycanlıları ve Hakkarilileri Ruslara karşı ayaklandırdı. Fakatgüneyde Cizre’de hüküm süren İzzettin Şir Ruslar tarafından kandırılarak isyan çıkarmasısağlandı. Yezidi ve Nasturilerle birleşen İzzettin Şir Musul ve Bitlis dolaylarını yağma ileişgal etti.Fakat Diyarbakırlı Timur Ağa asileri tamamen ortadan kaldırdı. Sonra Vansancağına bağlı Şemdinan (Şemdinli) albak, Çölemerik (Hakkari), Gever( Yüksekova),Beytüşşebap, Çal, Tiyari ve Kotor ilçeleri ile birlikte Erzurum Vilayetine Bağlandı.1865’te Van vilayetinin kurulması ile ilçeler Van’a bağlandı.1926 yılında yapılan Ankara antlaşması ile Musul ve Hakkari’nin 5 bölgesi sınır dışıkaldı. Nihayet Çölemerik (Hakkari), Gever (Yüksekova) ve Şemdinan (Şemdinli)ilçelerinden meydana gelen Hakkari Vilayeti kuruldu. Cumhuriyet döneminde bir süre VanVilayeti içerisinde kaldı. 4 Ocak 1936 tarihinde Hakkari tekrar vilayet olunca Şemdinli’deHakkari’ye bağlandı.A.2.4. YÜKSEKOVA İLÇESİA.2.4.1 TarihiTarihi bir kent olan Yüksekova’da sürekli yerleşimin M.Ö. 7000 lere değin uzandığıkesin olarak bilinmektedir. M.Ö.1000’de ise yörede Urartu Uygarlığı yaşamıştır. Eski adıGever olan Yüksekova, Kanuni Sultan Süleyman döneminde Osmanlı topraklarınakatılmıştır.Yüksekova I.Dünya Savaşı sonunda Rus İşgaline uğramış. İlçenin milis kuvvetleri veordunun başarısı sonucu 5 Mayıs 19182’de düşman işgalinden kurtulmuştur. 19.yy’da daVan Vilayetine bağlı Hakkari livasının kazası olan Yüksekova, 1936’da ilçe durumunagetirilmiştir. İlçe merkezinin eski adı Dize’dir.Tarihi eser olarak Urartu Uygarlığının en kalıcı kanıtları ünlü “Ordu Yolu” dur. Buyol Yüksekova Kelaşin Geçidinden Van’a uzanmaktadır. Ordu yolu üzerindeki kelaşin vetoprağa stelleri anıtları üzerinde Urartu diliyle yazılmış yazıtlar vardır ki, bu uygarlıklailgili en doğrudan bilgiler bu yazıtlarda elde edilmiştir.A.3. İLİN COĞRAFİ KONUMTürkiye’nin Serhat illerinden olan Hakkari Doğu Anadolu Bölgesi’nin güneydoğuucunda 42-10 ve 44-50 doğu boyları ile 36-57 ve 37-48 kuzey enlemleri arasında yeralmaktadır.İlimiz doğuda İran, güneyde Irak Devletleri ile komşudur. Ülke içerisindekisınırlarımızda kuzeyde Van ilinin Başkale , Gürpınar ve Çatak ilçeleri batı sınırımızda daŞırnak ilinin Beytüşşebap ve Uludere ilçeleri ile sınır komşuluğumuz vardır.A.4. İLİN TOPOĞRAFYASI VE JEOMORFOLOJİK YAPISI :Hakkari hakkında jeolojik ve jeomorfolojik anlamda ilk ciddi çalışmalar 1941yıkında “Türkiyenin 1. Coğrtafya kongresinini” araştırma gezilerinde ele alındı jeolojikolarak bu bömlüm “Hakkari Bölgesi” olarak adlandırıldı. Bu kongrenin dışında 1970yıllların sonraları ve 1980 li yılların başlarında Türkiye Petrolleri anonim Şirketi (TPAO)Meden tetkik Arama Endüstüsi (MTA) ve ayrıca maden arayan bir kaç yerli ve yabancışirketinden raporları hakkarinin jeolojik yapısına ışık tutmuştur.6

Harita1: Hakkari il sınırlarıKaynak: İl Kültür Müd.2005Doğu Anadolu Bölgesinde yer alan Hakkari’nin il merkezi denizden 1650 metreyüksekliktedir. Hakkari, bölgesinin özelliklerine uygun olarak geniş düzlükleri olmayan,3.500 metrenin üzerinde 10’dan yükseklikleri kapsayan dağlık ve engebeli bir bölgedir.İlin sınırları içerisinde bulunan Güneydoğu Torosların uzantısı olan bu dağlar derin akarsuvadileri ve ırmakları ile birbirinden ayrılmaktadır. Topraklarının büyük bir kısmını dağlaroluşturmaktadır. Az bir kısmı ova, diğer kısmı ise yaylalardan meydana gelmiştir. Enönemli ovası Yüksekova ovası, en önemli akarsuyu Zap suyudur.A.4.1. Dağlar:Yörenin %87,6 sı dağlık %10,3 ü platoluk %2,1 ovalıktır. Hakkari Muhteşemdağları ve vadileriyle ünlüdür. Ünlü amerikan filmlerinin çekildiği dağ ve vadimanzaralarının aynısını Hakkari'ye gelirken yol boyunca görebilirsiniz. Üstte ünlü Sat-Cilodağlarından bir bölümgörülmektedir.7

45004000350030002500200015001000500Cilo Dağları(Reşko Tepesi)Arnos DağıGökdağıSat DağıTanin DağlarıSümbül DağıAltın DağlarıKüp DağıSamur DağıGırı Dağı0Yüksekliği (M.)Grafik 1: İlde Bulunan YüksekDağlarKaynak : 2003 Hakkari İl Yıllığı3. zaman yereyleri Alp-Himalayaların ülkemizdeki bağlantı kuşağı durumundakiToroslar en heybetli durumunu oluşturur. Dış Doğu Toroslar Bitlis sınırından sonraHakkari Dağları ismini alır, İran sınırına kadar devam eder. Dağlar burada doğu batıdoğrultulu uzanır. Ancak yer yerde bu uzantılar, güney-kuzey doğrultulu derin vadilerleparçalanır. Ulaşım bu akarsu yatakları durumundaki vadi yamaçlarında, yer yer isedağların zirvelerindeki geçişlerden sağlanır.İl topraklarının yaklaşık %86’sını kapsayan dağlar, genellikle ülke dağlarınınortalamasından daha yüksektedir. Bu dağların en önemlileri; Cilo (4168), Sandil (3818),Mordağ (3810), Karadağ (3630), Geverok (3680), Sümbül (3250)m’dir.A.4.2. YaylalarHakkari’de yaylalar ekonomik hayatı belirlemiş ve hayvancılığı ön planageçirmiştir. İlde arazi engebeli, dağlık ve yüksek olmakla birlikte dağların üst kesimlerindenispi düzlükler görülebilir Önemli yaylaları Armutdüzü, Berçelan Yaylası, Meydan Çiçek,Davut Meydanı, Han Yaylası, Devman Meydanıdır. Bu düzlüklerin yükseklikleri yaklaşık2500 ile 3000 metre civarındadır.A.4.3. PlatolarDağlık alandan sonra en geniş alanı platolar kaplar. İl arazisinin %10’una sahipplatolar 3. zaman sonunda buradaki orojenik hareketlerle kubbelenmiş arazilerin buzul suve ısı farkından dolayı parçalanmaları sonucunda oluşmuşlardır. Genellikle orman üstsınırında bir yükseltiye sahiptirler. Bu sebeple tarımsal etkinliklere sahip değillerdir.Ağaçsız bu bölgeler hayvan sürüleri ve yaylacılık alanlarıdır.A.4.4. Ovalar:Ovalık alanlar Hakkari topraklarının ancak %2.5’ini kapsamaktadır. Hakkari ilinintek önemli ovası uzunluğu 40 km.yi bulan ve genişliği 15 km. olan Yüksekova ovasıdır.Tabanı 2.000 metre yükseklikte olan bu ova kapalı havza durumundadır. Nehil Çayı bu8

havzanın sularını Zap vadisine boşaltmaktadır.A.4.5. VadilerHakkari il toprakları Dicle’nin havzası alanındadır. Dolayısı ile il topraklarıDicle’nin kulları olan Zap ve Habur sularının akış vadileri ile ayrılmıştır. 4. zamandansonra buzulların çekilmesi sonucu derin karstik vadiler açılmıştır.Zap Vadisi Hakkari ile simgelenmiş bir vadidir. Havril dağlarından başlayan vadigeniş olarak devam eder. Başkale yakınlarında daha da genişler. Hakkari il sınırınagirdikten sonra daralma ve genişleme başlar. Çukurca ilçe sınırımızı terk edip Iraktopraklarına giderA.5. JEOMORFOLOJİK YAPI VE STRATİGRAFİSİHakkari hakkında jeolojik ve jeomorfolojik anlamda ilk ciddi çalışmalar 1994yılında Türkiye’nin 1. Coğrafya kongresini araştırma gezilerinde ele alındı. Jeolojik olarakbu bölüm “Hakkari Bölgesi” olarak adlandırıldı. Bu kongrenin dışında 1980 yılındaTürkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) Maden Tetkik Arama (MTA) Enstitüsününveya maden arayan birkaç yerli ve yabancı şirketinde raporları Hakkari’nin jeolojikyapısına ışık tutmuştur.Bu bölüm Arabistan, Avrasya levhalarıyla Anadolu levhasının tektonikhareketlerinin bir ürünüdür. Bu levhaların orta eosen ve miyosen ile 3. zaman sonlarındabirbirlerine yaklaşma sonunda gelişen perokzismal (Toplu yükselme) nitelikli erojenez(Dağ Oluşumu) fazları ile tektonik çatı sağlamıştır. Bu yapısal hareketler sonucunda bölümkuzey-güney yönlü, tektonik kuvvetlerin etkisinde kalmış otokton birimlerin üzerineallokton örtüleri ile ilerlemiştir. Bundan dolayı bölüm Alp Himalaya orojenezin birdevamın niteliğinde gelişip faylar, kıvrımlar, yapraklanma ve heyelanlara çokça sahneolmuştur. İlin kuzey kısımlarında şistler, doğusunda ise daha ziyade kratese kalkerlerigörülür. Bölümün güney batısı ise oldukça kalın çimentolaşmış konglomeralar ve kırmızıkum taşları ile götürmüştür.Hakkari Karmaşığı: Tipik olarak Hakkari il merkezi yerleşim alanı ve yakıncivarında yüzeyleme veren karmaşığın litolojisini ince- orta katmanlı kumtaşı, kiltaşı, şeyl,marn, kireçtaşı, radyolarit, çörtler ile kireçtaşı blokları oluşturmaktadır. Oldukça kırıklıolan formasyonun üst bölümlerinde ayrışmalar sonucu birkaç metreye varan kalınlıktatoprak örtüsü oluşmuştur. Karmaşığın litolojisini oluşturan kayaçlar genellikle ardalanmalı,bazen de düzensiz şekilde bulunmaktadır. Formasyonun litolojik ve paleontolojiközellikleri derin denizel ortamda çökelmiş olduğuna işaret etmektedir.Sümbül Dağı Formasyonu: Sümbül Dağının batı yamaçları boyunca tipik olarakyüzeyleme veren formasyon gri, sarımsı gri-bej renkli, orta katmanlı ve bol fosilli oldukçaçatlaklı kireçtaşlarından oluşmaktadır. Birimin uzantısı genelde KB-GD dir. Engebeli vesarp bir topoğrafik görünüm sağlamaktadır. Litolojik ve paleontolojik özelikleri sığ denizelbir ortamda çökelmiş olduğunu göstermektedir.Alüvyonlar: Genellikle Yüksekova Ovasının tipik birimi olan bu birimler, yatağıgeniş olan akarsular civarında ve yer yer düzlük alanlarda görülmektedir.A.5.1 Metamorfizma ve Magmatizma :Hakkari ilinde bulunan jeolojik birimlerin tektonik yapısı ve mevcut metamorfikkayalar ve mermer yatakları metamorfizmanın göstergesi durumundadır. Ayrıca magmatikkayalar, özellikle granit grubu derinlik kayaları oldukça geniş alanlarda yayılımgöstermektedir.9

A.5.2 Tektonik ve Paleocoğrafya :Hakkari il merkezi güney dolaylarında plastik malzemeli Kretase oluşukları,Lamraien hareketleri sonunda ve güney yönünde şiddetli kıvrımlar kaydetmiştir. Bu fazsırasında diğer arazilerde de küçük çaplı kıvrımlar ile güneye bakışla faylar oluşmuştur.Hakkari’nin doğusunda gelişmiş Sümbül, Cilo, Sad ve Geverok dağlarının en yüksektepeleri hemen hemen tümüyle ofiyolit kompleksi arazilerinden oluşmuştur. Ofiyolitkompleksi kretase kalker , killi kalkerleri ve Lutetien kalkelleri ile güney yönünde, otoktonüst jurasik karbonatları üzerinde naplanmışlardır. Napların tabanından başlayarak kimiyerde, Irak sınırı ötesine kadar komprehansıf ve birkaç bin metre kalınlığındaki jurasik- üsttrias karbonatkları ile diğer araziler kalın oluşuklar olduğundan dolayı ancak antiklinalkıvrımları ve bindirmeler kaydetmişlerdir. Sümbül ve Cilo dağlarında napların Lütetienkalkerlerinin tabanında görülmesi bunların Laremien hareketleri sırasında oluşmuş olmasıolasılığına karşın diğer dağlardakiler savien hareketleri ürünüdür. Zira Sat ve Geverokdağlarında Lütetien kalkerleri de saplanmıştır. Doğu-batı yönlü ve genellikle güneyebakışlı faylar savien hareketleri sırasında oluşmuştur.Kaynak:İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü 2005“Hakkari 2003 il yıllığı2004 Çevre Durum Raporu10

(B) DOĞAL KAYNAKLARB.1. ENERJİ KAYNAKLARI :B.1.1. Güneş :Hakkari ilinde yılık güneşlenme süresi 3000 saat civarında olup, bu da günde ortalama8 saati aşmaktadır. Hakkari ilinde güneş enerjisinden yararlanarak işletilen sanayi tesisimevcut değildir.B.1.2. Su Gücü:Hakkari ilinin en büyük akarsuyu Dicle Nehrinin bir kolu olan Zap suyudur. Bu suyunyıllık olarak debisi Max:540.000 m³/sn-Min: 26.000.m³/sn.dir. Bu akarsu, tabanının derinolması ve rejimi nedeniyle sulama suyu olarak kullanılmamakta olup elektrik enerjisiüretiminde yararlanılması tamamlanmaktadır. Bu amaçla Enerji ve Tabii KaynaklarBakanlığı Zap suyu üzerinde iki adet hidroelektrik santrali kurmayı programlamıştır.Çalışmalar etüd safhasındadır. Yüksekova ve Şemdinli ilçelerindeki derelerden ise sulamaamaçlı faaliyetlerde yararlanılabilmektedir.B.1.3. Kömür:Şemdinli’ye bağlı Derecik beldesinde özel şahıslar tarafından ruhsatlanmış kömüryatakları mevcuttur. Ancak bu kömür yatakları henüz işletme aşamasına gelmemiştir.Hakkari’de çeşitli amaçlarla kullanılan kömür başka yerlerden gelmektedir.B.1.4. Doğalgaz:İlimizde tespit edilmiş doğalgaz rezervleri bulunmamakta olduğu gibi herhangi biralanda doğalgaz kullanımı da yoktur.B.1.5. Rüzgar :İlimizde herhangi bir alanda rüzgar enerjisinden yararlanılmamaktadır.B.1.6. Biyomas (Odun, Biyogaz, Tezek) :Hakkari ilinde biyogaz üretimi ve kullanımı bulunmamaktadır. Ancak odun veözellikle kırsal kesimlerde tezek kullanımı yaygındır. Kullanılan odun Hakkariormanlarından sağlanmaktadır.İlimiz ormanlarında asli ürün olarak enerji (yakacak) amaçlı odun üretilmektedir.Tomruk üretimi yapılmamaktadır. İlimizde yakacak amaçlı olarak yıllık ortalama 30.000ster yakacak odun üretimi gerçekleştirilmektedir. Bunun yanında Tüm ülkemizde olduğugibi ilimizde de halkın gayri resmi (kaçak) olarak yıllık ürettiği yakacak odun miktarı daresmi olarak üretilen yakacak odun miktarına yakın olduğu tahmin edilmektedir.B.1.7. PetrolHakkari il sınırları içerisinde günümüze kadar ilgili kurumlarca tespit edilen petrolyatakları mevcut değildir.B.1.8. Jeotermal Sahalar;Hakkari ilinde bilinen en önemli kaplıca Hakkari- Van karayolu güzergahındaki Karasukaplıcasıdır. Kent merkezlerinde jeotermal sulardan yararlanılmamaktadır.11

B.2. FLORA FUANAB.2.1. OrmanlarHakkari Orman İşletme Müdürlüğünün Hakkari İlini kapsayan Merkez ve ŞemdinliOrman İşletme Şefliklerinin genel alanı; 742.705 ha. olup, bu alanın 148.213 ha. alanıorman alanıdır. Bu duruma göre alanın % 19.96 ‘ sı orman alanıdır. Mevcut ormanlıkalanın 118.034 ha. baltalık orman,, 30.179 ha. koru orman alanıdır. Bu alanlarında % 23.7’si verimli orman, % 76.3 ‘ ü bozuk orman alanıdır.Tablo 1: Hakkari bölgesi orman durumuİLİHAKKARİ İLİNİN İLÇELERE GÖRE ORMAN DURUMUHAKKARİİlçesi MERKEZ ÇUKURCA ŞEMDİNLİ YÜKSEKOVA TOPLAMSeri Adedi 4 3 7 2 16Ormanlık Sahalar 26.629 34.231 78.657 8.696 148.213Bozuk Baltalık Orman Sahası 16.260 12.708 47.764 6.123 82.855Verimli Baltalık Orman Sahası 2.224 12.040 19.294 1.622 35.179Baltalık Orman Sahası 18.484 24.748 67.057 7.745 118.034Bozuk Koru Orman Sahası 8.145 9.483 11.600 951 30.179Verimli Koru Orman Sahası - - - - -Koru orman Sahası 8.145 9.483 11.600 951 30.179Verimli Orman Sahası 2.224 12.040 19.294 1.622 35.179Bozuk Orman Sahası 24.405 22.191 59.364 7.074 113.034Ormansız Sahalar 202.029 59.020 102.140 231.303 594.492Ağaçlanması Mümkün Orm.İçi Açıklık- 26 - - 26"AOT"Ağaçlanması Müm.Olmayan Açıklık "OT" 1.361 2.177 4.567 28 8.133Yanık Saha "Y" - - - - -Fidanlık "F" - - - - -Hasılat vermeyen Arazi "T" 30.079 30.168 43.858 44.949 149.053Gol,Bent,Baraj "SU" 241 88 146 3.368 3.843Otlak,Yayla,Çayır,Mera "Me" 169.000 23.382 46.793 157.627 396.802İskan Sahası "İs" 11 326 352 60 749Tarım Arazisi "Z" 1.337 2.853 6.426 25.271 35.887Genel Saha 228.657 93.252 180.797 239.999 742.705Ağaç Türlerinin Kapladığı Saha 26.629 34.231 78.657 8.696 148.213Meşe "M" 22.854 34.231 78.657 8.066 143.808Ardıç "A" 1.821 - - - 1.821Diğer 1.954 - - 630 2.584Blt.Ormanları Hac.Durumu Top.(Ster) 393.365,1 909.213,5 3.199.328,1 194.618,0 4.696.524,7Blt.Ormanları Art.Durumu Top.(Ster) 15.611,6 30.152,2 84.676,4 8.599,0 139.039,2Koru Ormanları Hacim Durumu M3 92.770,0 99.718,0 130.971,0 8.696,0 332.155,0Koru Ormanları Artım Durumu M3 2.419,0 1.996,6 3.445,0 196,0 8.056,6Ağaçlanması Lüzumlu Saha 2.857,0 850,3 11.489,0 1.021,0 16.217,25Yıllık Eta Ster 14.854,6 46.928,1 169.568,0 7.192,0 238.542,7Periyodik Eta 297.084,5 1.045.225,7 3.391.340,0 143.836,0 4.877.486,2Kaynak : Orman İşletme Müdürlüğü 2005Yukarıda verilen tablodan da anlaşılacağı üzere, Hakkari İli sınırları dahilinde16.217,25 ha. lık ağaçlandırılması gerekli saha mevcuttur. Belirtilen bu sahaların 20 yıllık12

ir plan döneminde planlanarak yıllık ortalama 750 ha. lık sahanın ağaçlandırılmasıgerekmektedir.Yine tablodaki verilere göre; 113.000 ha. alan bozuk orman alanı olup, bu alanındaağaçlandırmaya konu alanın dışında kalan yaklaşık 97.000 ha.lık alanın da enerji ormanıtesis projeleriyle yine 20 yıllık plan dönemi için planlanarak yıllık ortalama 4.850 ha. lıkalanın enerji ormanı tesisi (imar-ihya) çalışmalarıyla yeniden verimli orman halinedönüştürülmesi gerekmektedir.B.2.2. Çayır ve Meraİlimiz sınırları dahilinde çayır ve mera alanı olarak envanter tablosunda dagörüleceği üzere; Hakkari Merkezde 169.000 ha., Çukurca ilçesinde 23.382 ha., Şemdinliİlçesinde 46.793 ha., Yüksekova İlçesinde 157.627 ha. Alan olmak üzere toplam 396.802ha. Çayır ve mera alanı bulunmaktadır. Mevcut veriler 1972 Amenajman planı verilerinedayanmaktadır. 1972 yılından bu yana herhangi bir envanter çalışması yapılmamıştır.Çayır ve mera alanında planlama ve ıslahı gibi hiçbir çalışma yapılmamıştır. İlimizdekitüm orman varlığı hakkında detaylı envanter ve fonksiyonel planlama çalışmaları 2011yılında yapılması öngörülmüştür.B.2.3. Sulak Alanlarİlimiz Yüksekova İlçesi’nde bulunan Nehil Sazlığı uluslar arası kriterlere sahip BSınıfı Nitelikli Sulak Alanlar listesinde yer almakta olup, toplam 28.000 hektar alankaplamaktadır.NEHİL (YÜKSEKOVA) SAZLIKLARIİl : Hakkari İlçe : Yüksekova Yüzölçümü : 24.900 ha.Zap Suyu vasıtasıyla Dicle Nehrine karışan Nehil Çayının oluşturduğu etrafıyüksek dağlarla çevrili taşkın ovası niteliğindedir.Ovada yer alan bir çok küçük dere Nehil Çayına karışır. Nehil Çayının taşkın alanıboyunca mevsimsel bataklıklar ile sulak çayırlar yer alır.Ovanın büyük bir bölümü bahardataşkına maruz kalır.Sulak Alanın Kullanım Durumu :Geniş sulak çayırlara yoğun olarak hayvancılık yapılmaktadır.Sazlık alanlarda sazkesimi yapılmaktadır.Şeker Pancarı ve huhubat başlıca tarım ürünleridir.Alanda turna, toy,saz delicesi, ve erguvani balıkçılın önemli üreme alanıdır.Koruma Statüsü :Alanda herhangi bir koruma statüsü bulunmamaktadır.Sulak alanı Tehdit Eden Faktörler :Kirlilik :13

Yüksekova İlçe merkezinin yoğun göç alması alanda insan baskısını artırmaklaberaber evsel kirliliği de artırmaktadır.Su Rejimine Yapılan Müdahaleler :DSİ tarafından 1993 yılında yapılan taşkın amaçlı baraj sebebiyle 2095 ha.' lık alankurumuştur.Baraj 65,5 hm 3 su tutacak olup, 9142 ha. tarım alanı sulanacaktır. Ancak barajınyapılmasıyla ovada yer alan sulak çayırlar ve bataklıklar kuruma tehlikesindedir.Çözüm Önerileri :DSİ tarafından yapılan drenaj çalışmaları yeniden gözden geçirilmelidir.B.2.4. Endemik BitkilerHakkari’nin tabii florasında en çok rastlanan bitkiler şunlardır:Cynedan doctynon (Köpek dişi ayrığı)Copsella busa pastorıs (Çoban çantası)Mentha spp (Nane)Salvia spp (Ada çayları)Convurulus arvensis (Tarla sarmaşığı)Trifolium spp (Üçgüller)Bromus spp (Bromlar)Cuscuta (Küsküt)Orobanche (Orobanj, canavar otu)Eupharabiase (Sütleğenler)Chrysanthemum segetum (Sarı papatya)Cirsium arvensis (Köy göçüren)Hordeum spp (Arpagiller)Conium moculatum (Baldıran)Avena fatva (Yabani yulaf)Achilla vihelmsii (Civan perçemi)Alchemilla barbatiflora (Aslan pençesi)Amonita citrina (Sarı mantar)Agaricus bisporus (Kültür mantarı)Anthemis chia (Beyaz papatya)Astragalus (Gevenler)Fritallaria imperialis (Ters lale)Astragalus C.BrassicaceaeCampanula L.Centaureaa L.Carduus L.Carteaa sativaGeraniumTüsü (yerel ismidir, Latincesi görülmedi)14

B.2.5. Fauna ve Endemik HayvanlarBkz. F.4.(Fauna)B.2.6. Milli Parklar, Tabiat Parklar ve Koruma Alanlarıİlimizde kayıtlı Milli Park bulunmamaktadır. Bunun yanında Tabiat Parkaları,Tabiat Anıtı ve Tabiatı Koruma Alanları da bulunmamaktadır.B.3. TOPRAKİklim, topografya ve ana madde farklılıkları nedeniyle Hakkari’de çeşitli büyüktoprak gurupları oluşmuştur. Büyük toprak guruplarının yanı sıra toprak üstünde yoksunbazı arazi tipleri de görülmektedir.B.3.1. Alüvyal ToprakBu topraklar akarsular tarafından taşınıp depolanan materyaller üzerinde oluşan(A)C profilli genç topraklardır. Mineral bileşimleri akarsu havzasının litolojik bileşimi ilejeolojik periyotlarda yer alan toprak gelişimi sırasındaki erozyon ve birikme devirlerinebağlı olup heterejonlardır. Profillerinde hirozonlaşma ya hiç yok, yada çok az belirginidir.Buna karşılık değişik özellikte katlar görülür. Çoğu yukarı arazilerden yıkanan kireçsezengindir.Üzerelerindeki bitki örtüsü iklime bağlıdır. Bulundukları iklime uyabilen her türlükültür bitkisinin yetiştirilmesine elverişli ve üretken topraklardır.Hakkari ilinde alüvyal toprakların toplam alanı 9289 hektardır. Bunun 1307 hektarıI. Sınıf, 6166 hektarı II. Sınıf,1175 hektarı III. Sınıf ve 507 hektarı IV. Sınıf arazitopraklarıdır.Bu topraklara ait haritalama birimleri kullanma şekilleri ve yüzölçümleri çizelge1’de gösterilmiştir.B.3.2. Kolüvyal TopraklarGenellikle dik eğimlerin eteklerinde ve vadi ağızlarında yer alırlar. Yerçekimi,toprak kayması, yüzey akışı ve yan derelerle taşınarak biriken materyaller üzerindeoluşmuş.(A)C profilli genç topraklardır. Ayrıca özellikleri bakımından daha çok çevredekiyukarı arazi topraklarına benzerlerse de ana materyalde derecelenme ya hiç yadayetersizdir. Dik eğimler ve vadi ağızlarında bulunanlar çoğunlukla az topraklı olup kabataş ve molozları içerirler. Eğimin çok azaldığı yerlerde parçacıklardaki küçülme alüvyümparçaları düzeyine geldiğinden, bu gibi yerlerde kolüvyal topraklar, geçişli olarak alüvyaltopraklara karışır.Toplam alanları 1463 hektar olan kalüvyal toprakların, yağışın yeteli olması veyasulanmaları halinde verimleri yüksektir.Bu topraklara ait haritalama birimleri kullanma şekilleri ve yüzölçümleri çizelge3’de gösterilmiştir.B.3.3. Kahverengi Orman TopraklarıKahverengi orman toprakları kireççe zengin ana madde üzerinde oluşurlar.Profilleri A (B) C şeklinde olup Horizaonlar birbirine tedricen geçiş yapar. A horizonuçok gelişmiş olduğundan iyice belirgin olup koyu kahverengi ve dağılgandır. B horizonrengi açık kahverengi ile kırmızı arasında değişir. Reaksiyonu A horizonundaki gibidir.Çok az miktarda kil birikmesi olabilir. Horizonun aşağıdaki kısımlarında CaCO 3 bulunur.15

İldeki toplam alanları 222.252 hektardır. Bunun 40 hektarı I.Sınıf, 558 hektarıII.sınıf, 6039 hektarı III sınıf, 1185 hektarı IV. Sınıf, 10368 hektarı V. Sınıf, 204062hektarı VI. Sınıf arazilerden oluşur.B.3.4. Kireçsiz Kahverengi TopraklarA (B)C profilli topraklardır. A horizonu kahverengi kırmızımsı kahverengi, grimsikahverengi olup yumuşak kıvamda veya biraz sıkıdır. B horizonu daha ağır bünyeli, dahasert, kahverengi veya kırmızımsı kahverengidir. B horizonun normal olarak kireciyıkanmıştır. Fakat reaksiyon nötr veya kalevidir. A’dan B’ye geçiş tedricidir.Kireçsiz kahverengi topraklar asit ana madde üzerinde olduğu kadar, kireçtaşıüzerinde de oluşabilir. Doğal bitki örtüsü çalı ve otlar ile yaprağını döken ormandır. Doğaldrenajları iyidir.İldeki toplam alanları 271520 hektardır. Bunun 179 hektarı I. Sınıf, 635 hektarı II.Sınıf, 2912 hektarı III.sınıf, 599 hektarı IV. Sınıf, 9012 hektarı V.sınıf, 258.183 hektarı VI.Sınıf arazilerden oluşmaktadır.B.3.5. Gri-Kahverengi Podzolik Topraklar.Zonal topraklara sahip olması nedeniyle bariz olarak A,B ve C horizonları yer alır.A horizonu ince olup humus mineral madde ile iyice karışmış haldedir. A 1 horizonu çokzayıf teşekkül eder ve fazla asit reaksiyonuna sahip değildir. A 2 horizonundaki yıkanmakuvvetli değildir. Bu sebeple renk açık beyaz olmayıp sarımsı kahverengidir.Bu topraklardaki en önemli karakteri kahverengi bünyesel B horizonuna sahipolması nedeniyle B horizonunda kil birikmesinin mecburiyetidir. Bu durum pedyüzeylerinde kil kaplamaları veya kanallardaki kil dolguları ile kendini belli eder. Bhorizonunun baz satüresyonu %40’tan büyüktür ve bu derinlikte artış gösterir. Tabivejetasyon esas olarak yaprağını döken kısmen de iğne yapraklı orman ağaçlarıdır.İkilim genellikle bütün yıl boyunca toprağın nemli olduğu mutedil-hum id iklimdir.Yıllık ortalama yağış 500-1200 mm dir.Ana madde çok değişiklik gösterir. Kumtaşından şistlere, kalkerden volkanikkayalara kadar çeşitliliğe sahiptir.İldeki toplam alanları 84,631 hektardır. Bunun 3318 hektarı II. Sınıf, 620 hektarıIII.sınıf, 3648 hektarı IV. Sınıf, 2915 hektarı VI. Sınıf, 74130 hektarı VII. Sınıf arazilerdenmeydana gelir.B.3.6. Kestane Renkli TopraklarABC veya A (B) C profiline sahip kalsifikasyon amaliyesi sonucu oluşmuş zonalbir topraktır. Kalsifikasyon sebebi ile profilde kalsiyum zengin olup baz satürasyonuyüksektir.A horizonu nispeten kalın (30-50 cm) garnürel yapıda, orta derecede organikmadde muhtevasına ve dağılabilir kıvama sahiptir. Renk koyu kahverengidir. Bhorizonunun rengi koyu kahverengi ve veya kırmızımsı kahverengi yapısı prizmatik olupkil birikmesi görülür. Profilde slikat killerinden illit gurubu dominattır.Tabi vejetasyon kısa ve uzun otlarla çalılardan ve seyrek ağaçlardan ibarettir. Yılınbirçok ayları kurak geçen sub, hum, id ve semiasid iklimlerde yer alır. Ancak enderhallerde bütün profil nemlilik gösterir. Bu da yağışlı mevsimlere isabet eder. Yıllıkortalama yağış 370-620 mm dir.Kestane renkli toprakların İl’deki toplam alanları 214409 hektardır. Bunun 515hektarı 1. sınıf, 2129 hektarı 2. sınıf, 18574 hektarı 3. sınıf, 20163 hektarı 4. sınıf, 53656hektarı 6. sınıf 119399 hektarı 7. sınıf araziden oluşmaktadır .16

B.3.7. SierozemlerSierozem topraklar, çöl topraklarına nazaren oldukça yüksek rutubet şartlarındaoluşur. Bitki vejetasyonunun zayıf ve az olması nedeniyle topraklarda organik maddebirikmesi çok azdır. Toprakların rengi açık gri ile kahverengi-gri arasında değişir.İldeki toplam alanlar 207 hektardır.B.3.8. Çıplak Kaya ve MolozlarÜzerinde toprak örtüsü bulunmayan parçalanmamış veya sert kaya ve taşlarla kaplısahalardır. Genellikle bitki örtüsünden yoksundur. Bazen arasında toprak bulunan kayaçatlaklarında veya topraklı küçük ceplerde yetişen çok seyrek orman ağaçları, çalı ve otlarbulunur.Hakkari’de bu tür arazilerin toplam alanı 134088 hektar olup il genel ölçümünün%14.08’ini oluşturur.B.3.9. Irmak Taşkın YataklarıAkarsuların normal yatakları dışında, feyezan halinde iken yayıldıkları alanlardır.Genellikle kumlu, çakıllı ve molozlu malzeme ile kaplıdır. Taşkın suları ile sık sıkyıkanmaya maruz kaldıklarından toprak materyali ihtiva etmezler ve bu nedenle arazi tipiolarak nitelendirilmezler. Tarıma elverişli olmadıkları gibi üzerlerinde doğal bitki örtüsüde yoktur.Hakkari’de bu tür arazilerin toplam alanı 62 hektardır. Ayrıca sazlık, bataklık arazi3080 hektar daima karla kaplı arazi 1304 hektardır.Tablo 2-Alüvyal Topraklara Ait Haritalama BirimleriHaritalamaArazi Kullanma (Hektar)Birimi K S Sy B Ç M O F YoToplamA2 1119 1119A4y 93 6 99A5y 3348 2113 530 20 6011A6y 161 137 289A7f 686 686A7hf 504 504A8f 484 484TOPLAM 3509 3413 2204 137 26 9289Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü 2005Tablo 3- Kolüvyal Topraklara Ait Haritalama BirimleriHaritalamaArazi Kullanma (Hektar)Birimi K S Sy B Ç M O F YaToplamG6.2 1930 555 109 5 2599G10.2 98 399 104 19 620G15.2 3648 3648G15.3 34 2868 13 2915G16.4 293 34 327G19.3 185 1553 1963 5 3706G19.13 96 96G19.14 126 126G23.3 34983 6 3498917

G23.13 700 700G23.4 250 250G23.14 2199 3527 5693 5 11424G24.14 2058 10615 10558 23231TOPLAM 1930 653 508 0 0 4873 55026 21588 53 84631Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü 2005Tablo 4- Gri-Kahverengi Podzolik Topraklara Ait Haritalama BirimleriBÜYÜK TOPRAKİLÇELERTOPLAMGRUPLARI Merkez Çukurca Şemdinli YüksekovaAlüvyal Topraklar 348 272 8342 9289KestanerengiTopraklar66369 66856 214339Hidromorfik AlüvyalTopraklar8811 8811Gri KahverengiPodzolik Toprakl84631 84631Kolüvyal Topraklar 22 546 489 406 1463Kahverengi OrmanTopraklar53103 46112 1145 24464 222252Kireçsiz KahverengiTopraklar57812 35456 3997 97554 221520Siorezemler 207Sazlık-Bataklık 3080 3080Yerleşim Alanı(Yoğun)171 25 31 92 409Su Yüzeyi 151 53 132 176 621TOPLAM 213019 93605 167183 240877 952146BüyükToprakGrubuAlüvyalTopraklarKolüvyalTopraklarKahverengiPodzolikKahverengiOrman TopKestanerengiTopraklarKireçsizKahverengiTablo 5 -Büyük Toprak Gruplarının İlçelere Göre Dağılımı (Hektar)Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü 2005Arazi Kullanma (Hektar)K S Sy B Ç M O F Ya Toplam3509 3413 2204 137 26 9289335 1080 28 20 14631930 653 508 4873 55026 21588 53 84631772 4179 58 348 67310 19248 130034 303 2222526430 9819 685 332 196911 232 2144093001 252944 6807 8603 165 271520Sierozenler 207 207TOPLAM12976 22145 1251 348 11341 522410 81081 160225 805 812582Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü 200518

B.4. SU KAYNAKLARIB.4.1. İçme Suyu kaynakları ve Barajlarİlimizde içme suyu kaynakları, taşıdıkları su miktarlar;İlimiz merkezi genel anlamda 2 adet isale hattı içme suları açısındanbeslenmektedir.1) Golan İçme Suyu İsale Hattı2) Berçelan içme suyu isale hattı1) Golan İçme suyu isale hatını besleyen su kaynaklarıa) Karadağdan gelen kaynakb) Beusumak kaynağıc) Golan Kaynağıd) Bayram dere kaynağı2) Berçelan içme Suyu İsale Hattını besleyen kaynaklar:a) Dahula Şura Kaynağıb) Vali Kaynakc) Kani Hiyal Su KaynağıKırkaynalar ve Katırcılar çeşmesi de geçen yaz döneminde AKSA enerjişirketinin desteğiyle yaptırılmıştır.Yukarıda belirtilen kaynakların su miktarları (debileri):Berçelan(yaz):Dahula Sura+Vali Kaynak+Kani Hiyal+Kırkaynak+katırcı20 lt/sn+10 lt/sn+20lt/sn+22lt/sn+8lt/sn= 80lt/snBerçelan(kış): Dahula Sura+Vali Kaynak+Kani Hiyal+Kırkaynak+katırcı12lt/sn+5lt/sn+10lt/sn+10lt/sn+2lt/sn= 39lt/snGolan (Yaz) : Karadağ+Beysumak+Golan+Büyük Dere30lt/sn+15lt/sn+35lt/sn+20lt/sn =100 lt/snGolan (Kış) : Karadağ+Beysumak+Golan+Büyük Dere15 lt/sn+7 lt/sn+25lt/sn+13lt/sn= 60 lt/snB.4.2. Barajlarİlimizde bulunan Zapsuyu üzerine 5 adet hidroelektrik amaçlı baraj planlanmıştır vebunlardan iki tanesinin yap-işlet-devret modeli ile ihaleleri yapılmış bulunulmaktadır.Yapımcı firmalar 2001 yılnda başladıkları zemin sondaj çalışmalarını devam ettirmektedir.HAKKARİ İLİ SU, TOPRAK KAYNAKLARI VE HİDROELEKTRİK ENERJİPOTANSİYELİGenel BilgilerYüzölçümü : 7147 km2Rakım : 1720 mYıllık ortalama yağış : 780 mmOrtalama akış verimi : 10,92 l/s/km2Ortalam akış/yağış oranı : % 44,2Su Kaynakları PotansiyeliYerüstüsuyu (İl çıkış toplam ortalama akım) : 2 461,35 hm3/yılZap suyu: 2 461,35 hm3/yılYeraltısuyu : 147,32 hm3/yıl19

Toplam su potansiyeli: 2 608,67 hm3/yılDoğal göl yüzeyleri : 139 haAkarsu yüzeyleri : 550 haZap suyu : 438 haNehil çayı : 112 haToplam su yüzeyi : 689 haToprak Kaynakları Potansiyeli ve Kullanım ŞekliKHGM Etüd SonuçlarıTarıma elverişli araziÇayır-MeraOrman-FundalıkDiğer araziToplam: 32 603 ha: 398 536 ha: 174 955 ha: 107 901 ha: 713 995 haDSİ Etüd SonuçlarıEtüd edilen arazi: 24 909 haSulamaya elverişli arazi: 23 270 haEkonomik olarak sulanabilir arazi : 9 142 haSulamaDSİ SulamalarıKesin Projesi Tamamlanan1-Büyük Su İşleri ProjeleriZap projesi Dilimli B.ve sulaması: 9 142 ha: 9 142 ha: 9 142 haİl toplamı: 9 142 haDiğer SulamalarTopraksu kooperatifleri sulamaları(YAS) : -----KHGM (gölet ve yerüstü) sulamaları: 6 843 haHalk sulamaları: 4 600 haDiğer sulamalar toplamı:11 443 haİl genel sulama toplamı:20 585 haEnerjiHidroelektrik Enerji Gücü (MW) Üretim (GWh/yıl)İlk İnceleme, Ön İnceleme ve Master Plan : 156,7 499,6Zap projesi Dilektaşı B.ve HES : 124,8 328,0Zap projesi Bağışlı R. ve HES : 23,9 122,2Zap projesi Geçitli R.ve HES : 8,0 49,4Planlama ve kesin proje aşamasında : 914,1 2748,7Zap projesi Hakkari B.ve HES : 207,60 625,5Zap projesi Doğanlı B.ve HES : 461,6 1327,2Zap projesi Çukurca B.ve HES : 244,9 796,020

İl hidroelektrik Enerji toplamı :1070,8 3248,3İl enerji toplamı :1070,8 3248,3Taşkın Koruma ve Islah TesisleriTesis Arazi(ha) Meskun MahalPlan ve kesin proj. Tamam. : 4 8,5 4Beytüşşebap Bağazören Köyü Taş. Kor. Tes. : 7 1Yüksekova Akocak Köyü Taş. Kor. Tes. : 1Yüksekova Küprücek Taş. Kor. Tes. :Beytüşşebap Uzungeçit Köyü Taş. Kor. Tes. : 1,5 1Tesis Arazi(ha) Meskun Mahal2005 Yılı Yatırım Programında Ola : 2 2Hakkari Yüksekova İlçe Merkezi Taş. Kor. Tes. : 1Hakkari Merkez Şehir İçi Dereleri Taş. Kor. Tes. : 1Tesis Arazi(ha) Meskun Mahalİşletmede Olan : 10 163 10Hakkari Yüksekova Bulaklı Taş. Kor. Tes. : 140 1Hakkari Yüksekova Tatlıköyü Taş. Kor. Tes. : 17 1Hakkari Merkez Kırıkdağ Taş. Kor. Tes. : 1B.4.3. AkarsularBakınız D.1.1.B.4.4. Göller ve GöletlerBakınız D.1.2.B.5. Mineral KaynaklarBölgemizde böyle bir kaynak bulunmamaktadır.B.5.1. Sanayi madenleriHakkari ilinde bilinen endüstriyel hammaddeler aşağıda verilmiştir.KROM ( Cr )Krom : Yüksekova Kısıklı ve adaklı köylerinde işletmeye hazır ocaklar mevcuttur.Il genelinde: iki adet zuhur, bir adet te terk edilmis ocak vardir.Tenor : % 10-20 Cr2O3 (Ocakta) % 33-48 Cr2O3 (zuhurda)Rezerv: 5 830 ton gorunur+muhtemelKUKURT ( S )Singusir (Yumrukkaya) Yatagı:Rezerv : 10 cm kalınlıgında sublume kukurt olup0.8-1.70 m lik zon icinde dagılmaktadır. 1967 yilinda 3 adet sondaj yapılmıstır.TITANYUM ( Ti )Cukurca-Taşbası Yatıagı:Tenor : % 5 TiO2Rezerv: 1 620 ton muhtemel, 5 112 ton mümkünTURBA ( Turb )Yuksekova Yatagı: Kalite: Havada kuru AID degeri= 2923 Kcal/ kg dir.Rezerv: 74 507 800 ton görünürMermer : Oldukça yaygındır. Merkez, Yüksekova, Şemdinli ve Çukurcailçelerinde çeşitli türlerine rastlanmaktadır.21

Traverten: Yüksekova da tespit edilen yataklar mevcuttur.Granit : Merkez Durankaya, Berçelan yaylası, Yüksekova Pilonk köyü civarındayaygındır.Kuvarsit : Yüksekova Oramar mıntıkasında ve Çukurca Güzereş yaylalarındabulunmaktadır.Kil Çeşitleri : Oldukça yaygın olup, henüz sanayide yararlanılmamaktadır.Kireç Taşı : İlin hemen her yerinde rastlanmaktadır.B.5.2. Metalik Madenler;Çinko – Bakır : Merkez Üzümcü köyü civarında yatakları mevcuttur.B.5.3. Enerji Hammaddeleri;Kömür : Şemdinli ilçesi Derecik beldesinde tespit edilen kömür yataklarımevcuttur. .B.5.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi olan Doğal Malzemelerİlimizde bulunan kum ve taş ocakları, yerleri ve alanları şunlardır: Yeni Köprü Musahan mevki kum ocağı (30.250 m 2 ) Hakkari Depin mevki taş ocağı (59.749 m 2 ) Şemdinli Desan Çayı mevki kum ocağı (1600 m 2 ) Yüksekova Demir Konak Köyü Dugir mevki (12.118 m 2 ) Hakkari Zap suyu içerisinde Erziki mevki kum-çakıl ocağı (120.000.m2 ) Çukurca sınırları içinde kum çakıl ocağıKaynak :Sanayi Ticaret Müdürlüğü 2005Devlet Su işleri 2005Orman İşletme Müdürlüğü 2005Tarım İl Müdürlüğü 20052004 Çevre Durum Raporuİl Çevre ve Orman Müdürlüğü 200522

C. HAVA (ATMOSFER VE İKLİM)C.1. İKLİM VE HAVA:Bir bölgenin ikliminin izahında meteorolojik veriler kadar bitkiörtüsünün de önemli olduğu görülür. Doğu Anadolu iklim özellikleri ileHakkari’nin bitki örtüsü yer yer birbirine tezatlık teşkil eder.Yağışlar, yıllık ortalama mevsimlerine göre dağılışı bakımından da doğuAnadolu’nun diğer kesimlerinden farklılıklar gösterir. Yağışların büyük bölümüilkbahar ve kış aylarında olur. İlde bulunan meteorolojik istasyon klimatik vesinoptik özelliktedir.C.1.1. Doğal DeğişkenlerC.1.1.1. RüzgarTablo 6 : Aylık rüzgarAylarEn Çok Esen Rüzgar m/SecOcak WSW 4,7Şubat WSW 11,8Mart SSW 6,8Nisan SSW 3,8Mayıs WSW 14,5Haziran NNW 12,8Temmuz NNE 5,3Ağustos NNW 14,5Eylül SSE 4,0Ekim NNW 12,7Kasım NNW 6,7Aralık SE 3,3Kaynak : Meteoroloji Müdürlüğü 2005C.1.1.2. BasınçGünlük basınç oranı aşağıda belirtilmiştir.Tablo 7 : Günlük Ortalama Aktüel Basınç1- 8288 2- 8296 3- 83104- 8246 5- 8234 6- 82597- 8297 8- 8305 9- 834510- 8343 11- 8300 12- 829213- 8295 14- 8304 15- 827816- 8293 17- 8325 18- 831819- 8263 20- 8235 21- 831222- 8338 23- 8337 24- 833225- 8316 26- 8296 27- 830528- 8310 29- 8290 30- 828931- 8316Kaynak : Meteoroloji Müdürlüğü 2005Günlük ortalama basınç 8299’dur.23

C.1.1.3.NemTablo 8 : Aylık nem oranıC.1.1.4. SıcaklıkTablo 9: Aylık nem oranıAylarOrtalama Nem OranıOcak 62,4Şubat 59,2Mart 64,1Nisan 57,5Mayıs 54,4Haziran 40,2Temmuz 42,8Ağustos 31,5Eylül 35,0Ekim 40,2Kasım 57,4Aralık 64,2Kaynak : Meteoroloji Müdürlüğü 2005Aylar Ortalama Sıcaklık (C) En Yüksek Sıcaklık (C) En Düşük Sıcaklık (C)Ocak 0,4 3,5 -3,2Şubat 1,3 4,2 -2,7Mart 3,7 6,8 -0,3Nisan 11,1 15,1 5,9Mayıs 18,1 23,2 11,8Haziran 22,8 28,2 16,4Temmuz 25,3 31,2 18,4Ağustos 27,1 33,2 19,8Eylül 21,6 28,0 14,7Ekim 15,1 20,8 9,8Kasım 7,7 12,2 3,0Aralık 3,4 7 -8,8Kaynak : Meteoroloji Müdürlüğü 2005C.1.1.5. Buharlaşma (Piş)Buharlaşma suyun sıvı halden su buharı şekline gelmesi şeklinde tanımlanır.Buharlaşma uygun şartlarda doyma noktasına kadar devam eder.24

Buharlaşma ölçümleri, yeryüzündeki serbest suda, toprak ve bitkilerdebuharlaşma nedeniyle meydana gelen su kayıplarını tespit etmek için yapılır. Buharlaşmayolu ile kaybolan su buharını ölçmek için evaporimetre adı verilen aletler kullanılır.Aşağıdaki sebepler her hangi bir yerdeki buharlaşma miktarına etki edenfaktörlerdir.0- Radyasyon1- Havanın ve buharlaşma yüzeyinin sıcaklığı2- Yüzey rüzgar hızı3- Havanın nisbi nemi4- Atmosferik basınç5- Yüzeyin doğal durumu6- Buharlaşma yüzeyi üzerindeki havanın bahar basıncı ve duymuş baharbasıncıC.1.1.6 YağışlarTablo 10: Aylık yağış oranıAylarAylık Yağış Toplamı (mm)Ocak 31,6Şubat 71,6Mart 109,5Nisan 101,1Mayıs 13,5Haziran 2,4Temmuz 24,5Ağustos 3,2Eylül 6,1Ekim 36,4Kasım 21,6Aralık 28,9Kaynak : Meteoroloji Müdürlüğü 2005C.1.1.6.1. Yağmur Kar-Dolu-Sis ve KırağıTablo 11 : yıllara göre yağış verileriYAĞIŞİL TARİH VE SEL DOLU KAR DON FIRTINA YANGIN ÇIĞ ORAJHakkari 23.03.1960 1Hakkari 11.05.1960 1 1Hakkari 24.06.1961 1 1Hakkari 21.11.1961 1Hakkari 23.02.1962 1Hakkari 04.04.1963 1Hakkari 12.04.1963 1Hakkari 12.04.1963 1Hakkari 15.04.1963 1Hakkari 19.10.1963 1Hakkari 25.12.1963 1Hakkari 11.02.1964 1Hakkari 25.02.1964 1 1Hakkari 19.04.1964 125

Hakkari 04.04.1965 1Hakkari 15.04.1965 1 1 1Hakkari 14.06.1965 1Hakkari 14.06.1965 1Hakkari 28.01.1966 1Hakkari 26.02.1966 1Hakkari 22.09.1966 1Hakkari 04.03.1967 1Hakkari 17.05.1967 1Hakkari 14.03.1968 1Hakkari 30.05.1968 1Hakkari 16.12.1968 1Hakkari 01.04.1969 1Hakkari 21.06.1971 1Hakkari 04.02.1972 1Hakkari 28.04.1972 1Hakkari 06.05.1972 1Hakkari 19.05.1972 1 1Hakkari 23.12.1975 1Hakkari 05.01.1976 1Hakkari 20.05.1976 1 1Hakkari 24.06.1978 1 1Hakkari 03.01.1979 1Hakkari 17.02.1980 1Hakkari 03.10.1980 1Hakkari 16.01.1981 1Hakkari 09.05.1981 1Hakkari 19.02.1982 1Hakkari 01.05.1984 1Hakkari 25.12.1987 1Hakkari 23.02.2001 1Hakkari 04.04.2001 1Hakkari 06.06.2005 1Hakkari 17.10.2005 1Kaynak : Meteoroloji Müdürlüğü 2005C.1.1.7. SellerSel ve taşkın olayları daha çok ilkbahar aylarında karların erimeye başlamasıylaYüksekova ilçe merkezinde, Büyük Çay ve Zap suyu kenarındaki yerleşim alanlarındayaşanmaktadır.C.1.1.8. Mikro KlimaBugüne kadar Hakkari‘de meteorolojik etmenlerden oluşan küçük klima yaratanfarklı alanlar konusunda çalışmalar yapılmamıştır.C.1.2. Yapay EtmenlerC.1.2.1 Plansız KentleşmePlansız kentleşmenin en büyük olgusu göçtür. Göç eden nüfusun göç nedenibulundukları yerdeki;- İş güvenliklerinin olmayışı,- İşsizlik,- Aile büyüklüğünün ülke standartlarının üzerinde olması ve çalışılan sektörde(çoğunlukla tarım alanında) gizli işsizliğin yaşanması,- Sosyal hayatın olmaması,26

- Kentlerin yaşanan yere göre çekici olması (eğitim, teknik altyapı, sosyal altyapı,sağlık koşulları ve iş imkanları)Son yıllarda köylerden kent merkezine yapılan göçler sonucunda ortaya çıkançarpık ve düzensiz kentleşme ilin gelişmesine engel teşkil etmekte olup, bu sorun düzenliimar ve çevre düzen planlarının yapılması zorunluluğunu ortaya çıkarmaktadır.C.1.2.2. Isınmada Kullanılan Yakıtlarİlimizde ısınma amaçlı olarak kullanılan yakıtlarda en büyük pay ithal ve yerlitaşkömürü ile odundur. Buna ilave olarak son zamanlarda sıvı yakıt (mazot, fuel-oil),gibi yakıtlar da ısınmada kullanılmaktadır. Ayrıca köylerde geleneksel yakıt türü olaraktezek kullanılmaktadır.C.1.2.3. Endüstiriyel EmisyonlarC.1.2.3.1 Trafikten Kaynaklanan EmisyonlarHakkari Valiliği Emniyet Müdürlüğü’nden alınan bilgilere göre, il trafiğine kayıtlı4987 adet motorlu araç bulunmaktadır. Çevre Koruma Vakfı tarafından yürütülen egzozgazı ölçümleri bakanlık tarafından yurt genelinde yaptığı yasaktan dolayı 2005 yılı içindeherhagi bir egzos ölçümü yapılmaıştır.C.1.2.4.Kuraklık DeğerlendirmesiNormalleştirilmiş Yağış İndeksi metodu (Standardized Precipitation Index) yağışeksikliğinin farklı zaman dilimleri (3, 6, 12, 24 ve 48 aylık) içerisindeki değişkenliğinidikkate alabilen ve bir kuraklık indeksidir.Analiz yaparken: Yağış eksikliğinin farklı su kaynaklarına olan etkisinin ne kadarsürede hissedilebileceği mantığına göre, 3, 6, 12 ve 24 aylık zaman dilimleri seçilebilir.Etki Süreleri: Aylık toplam yağışta meydana gelebilecek eksilme toprak nemdüzeyine hemen etki ettiği halde yeraltı sularına,nehirlere, göllere daha geç etki eder.Uzun ve kısa periyotlar: Periyotlar kısa tutulduğunda (3-ay veya 6-ay gibi), NYİdeğerlerinin sıfırın altına düşme veya üstüne çıkması daha sık olurken; periyot arttıkça(Örn: 12-ay veya 24-ay gibi) NYİ değerlerinin değişen yağış değerlerine daha yavaş cevapverdiği görülmektedir. Uzun periyot seçilirse NYİ değerinin pozitif veya negatif olduğudönemlerin sıklığı azalırken, nemli veya kurak devrelerin sürelerinin uzadığı yada dahabelirgin hale geldiği görülmektedir.Yağış durumu 3 Aylık periyotta toprak nemine hemen etki eder.6 Aylık periyottaakarsulara, 12 aylıkta akarsu ve göllere ve 24 aylık periyotta da yer altı sukaynaklarına etki etmektedir. Örneğin Hakkari iline ait grafik haritalardan 3 aylıkta1954 yılı 9. ayından 1957 yılbaşına kadar kurak bir periyot yaşanmıştır. Bunun anlamıbahsi geçen yıllarda tarım açısından kurak bir yıl yaşanmıştır diyebiliriz. Buna karşılık1988 yılbaşından 1989 yıl sonuna kadar da nemli bir periyot yaşanmıştır. 9 Aylık grafikharitada ise 1955 yılının 4. ayından 1959 yılının 2.ayına kadar derin bir kurak dönemyaşanmış ve muhtemelen bu dönemde akarsu ve göllerde su azalması olmuştur diyebiliriz.Buna karşılık 1967 yılının 2.ayından 1970 yılbaşına kadar da nemli bir periyot yaşanmıştır.C.2. HAVAYI KİRLETİCİ GAZLAR VE KAYNAKLARIC.2.1. Kükürdioksit Konsantrasyonu ve Dumanİlde ölçüm yapılmamıştır.C.2.2 Partikül Madde(P.M.) Emisyonlarıİlde ölçüm yapılmamıştır.27

C.2.3.Karbonmonoksitİlde ölçüm yapılmamıştır.C.2.4. Nitrojen Oksitleriİlde ölçüm yapılmamıştır.C.2.5. Hidrokordon ve Kurşun Emisyonlarıİlde ölçüm yapılmamıştır.C.3. ATMOSFERİK KİRLİLİKC.3.1. Ozon Tabakasının İncelmesinin EtkileriAtmosferde ozon tabakasına zarar veren floroklorokarbonlar ile ilgili hiçbir faaliyetolmamasına karşın çevre sorunlarının sınır tanımamazlığı nedeniyle Hakkari’de ozontabakasının delinmesinden oluşan zararlardan etkilenmektedir. İldeki sanayiler içindedondurucu-soğutucu denilen malzemelerin imalatı yoktur.C.3.2. Asit Yağmurlarının EtkileriHenüz bu konuda çalışmalar yapılmadı.C.4. HAVA KİRLETİCİLERİNİN ÇEVREYE OLAN ETKİLERİC.4.1. Doğal Çevreye EtkisiC.4.1.1. Su Üzerindeki EtkileriAtmosfere atılan kükürtdioksit (SO 2 ) ve azotoksitler (NO x ) havadaki su buharı ilebirleşerek sülfat ve nitrat asitlerine dönüşmektedir. Benzer şekilde egzos gazlarındanatmosfere atılan azotmonoksit (NO) azotdioksite (NO 2 ) dönüşmektedir. Azotdioksit (NO 2 )hidroksil radikalleriyle nitrat asidine (HNO 3 ) yükseltgenir. Sonuçta yağmurlar yukarıdakiasitlere sahip olarak yeryüzüne inmektedir. Böylece toprağın asitleşmesi nedeniyle birçokzehirli metal çözünerek yeraltı sularına karışmaktadır.C.4.1.2. Toprak Üzerine EtkileriHavanın kalitesini bozan ve havada istenmeyen emisyonların örneğin NO x veSO 2 'lerin havanın su buharı ile etkilerinin sonucu oluşan asit yağmurları havanın, suyunkalitesini bozduğu gibi toprağında doğal yapısını bozmaktadır. Toprağın asitleşmesisonucu bir takım istenmeyen zehirli metalleri açığa çıkarabilir. Toprak kalitesinin bellizaman dilimlerinde etüt edilmesinde yarar olacaktır.C.4.1.3. Flora ve Fauna Üzerindeki EtkileriAtmosfere salınan kirleticilerin çoğu, ikincil tepkimeler aracılığıyla etkilerinidevam ettirerek istenmeyen pek çok yan ürün oluşturabilirler. Örneğin güneş ışınlarınınkatalitik etkisiyle ozon, azotmonoksit, azottrioksit (NO-O 3 -NO 3 ) arasında gerçekleşenfotolitik çevrimde oluşan çeşitli redikaller, olefinik ve aromatik yapılı hidrokarbonlarlatepkimeye girerek PAN ve PB 2 N gibi zararlı ürünlerin ve fotokimyasal dumanınoluşumuna yol açarlar.C.4.1.4. İnsan Sağlığı Üzerindeki EtkileriHavada kirletici maddelerden karbondioksit renksiz, kokusuz ve zehirli bir gazdır.Sülfürlü ve azotlu hava kirleticileri de insan sağlığını olumsuz yönde etkilemekte, farenjit,28

astım, bronşit, gibi solunum yolu enfeksiyonlarına yol açabilmekte, maruz kalma süresinegöre de insandaki etkileri artmaktadır.C.4.2. Yapay Çevreye EtkisiHava kirletici gazların yağmur etkisiyle asit yağmuruna dönüşmesi ile asidikkarakter kazanır. Asit yağmurları korozit özellik taşıdıkları için bölgedeki yapay çevredeaşındırıcı etki göstermektedir. Konuyla ilgili araştırmaya rastlanmaması nedeniylebölgedeki boyutları hakkında kesin bilgiye ulaşılamamıştır.C.4.2.1. Görüntü Kirliliği Üzerine EtkileriBölgede hava kirletici kaynaklardan nemli bir gürültü kirliliği olmamakla birlikte,yerleşim bölgelerinde ısınma amaçlı kullanılan yakıtlardan, taşıtların egzoz gazlarından kışsezonunda yoğunluk kazanması nedeniyle görüş alanını zaman zaman etkilenmektedir.Yaz döneminde kirletici gaz emisyonu yoğunluğunun azalmasıyla bu etki azalmaktadır.KaynakMeteoroloji İl Müdürlüğü 2005Hakkari Belediyesi 2005Çevre ve Orman İl Müğdülüğü 20052004 Çevre durum Raporu29

D.SUD.1. Su Kaynaklarının KullanımıD.1.1. AkarsularHakkari toprakları aynı zamanda Dicle nehrinin bir havzası konumundadır. Busebeple Hakkari’deki bütün Dicle’nin kolları durumundadır. Bu kolların en önemlisi iseHakkari ili ile özdeşleşmiş olan Zap suyudur. Bundan sonra Yüksekova’da Nehil veOramar, Merkez ilçede Katil suyu, Erziki, Kırıkdağ, Katramas dereleri ile Ceylanlı suyu,Şemdinli’de Avarobaşin, Şemdinli deresi ve Hacıbey deresidir.Bu akarsuların tümünün özellikleri birbirine benzer. Rejimleri düzensiz, debilerigüçlü olup, kar ve yer altı suları ile beslenirler. Bu sebeple Nisan ve Mayıs aylarındakarların erimesi ile kabarmaya başlar ve coşarlar. Bu coşkulu akış yaz ortalarına kadarsürer. Drene ettikleri alanlardan sürükledikleri alüvyon topraklarla, coşkulu zamanlarındaadeta bir çamur seli gibi akarlar.Zap suyu; ilk kaynağını Başkale’nin kuzeyindeki Havril dağlarından alır.Yüksekova’nın Nehil çayı ile birleşir ve 180-190 km’lik akışını daha bir çok kollartoplayarak, güçlü debisi ile beraber sınırlarımız dışında Dicle nehrine katılır. AncakHakkari ili sınırları içindeki uzunluğu 100 km kadardır. Debisi saniyede 80 m3 tür. Bu debiile ülkemizdeki akarsular içinde en güçlü debiye sahiptir. Aynı zamanda Türkiye’nin engörkemli ve en derin vadisine sahip Zap suyunun yamaç yükseklikleri bazı yerlerde 2500m yi geçmektedir. Bu zorlu doğa koşullarına rağmen Zap suyu üzerine 11 betonarme köprüve çok sayıda asma köprü yapılmıştır.D.1.1.1. Zap Suyu Analiz SonuçlarıHakkari Valiliği İl Çevre ve Orman Müdürlüğü tarafından 29.05.2005 tarihindeZap suyu Şıne köprüsü mevkiinde alınan dere su numunesi sonuçlarını Çevre ve OrmanBakanlığı Çevre Yönetimi Genel Müdürlüğü Çevre Referans Laboratuarı tarafındanaşağıdaki tabloda verilmiştir.Tablo 12: Zap suyu analiz sonuçlarıSKKYTASINIFLASU KALİTEBLO1RÖLÇÜLENDEĞERLERI II III IVA) Fiziksel Ve İnorganik Kimyasal ParametrelerSıcaklık (0C ) 25 25 30 >30 19,4pH6.0-9.06,5-8,5 6,5-8,5 6.0-9.0dışında7,79Çözülmüş Oksijen 8 6 3 400 22Amozyon Asotu (mg NH 4 -N/L) 0,2 c 1 c 2 c >2 0,05 20 0,65 0,156Toplam Çözünmüş Madde (mg/1) 500 1500 5000 >5000 -Renk (pt-Co birimi) 5 50 300 >300 -Sodyum (mg Na + /L 125 125 250 >250 3,414B) Organik ParametrelerKim. oksijen İhtiyacı KOİ (mg/1) 25 50 70 >70 10Biyolojik oksijen iht. BOİ (m 4 8 20 >20 230

Toplam organik karbon (mg/1) 5 8 12 >12 -Toplam Kjeldal Azotu (mg/1) 0,5 1.5 5 >5 -Yağ ve gres (mg/1) 0,02 0.3 0.5 >0.5 -Metilen mavisi ile reaks. veren yüzey aktifmad. (MBAS) (mg/1)0,05 0.2 1 >1.5 0,27Fenolik Maddeler (uçucu)(mg/1) 0,002 0.01 0.1 >0.1 -Mineral yağlar ve türevleri (mg/1) 0,02 0.1 0.5 >0.5 -Toplam Pestisid (mg/1) 0,001 0.01 0.1 >0.1 -C) İnolik kirlenme parametreleri -dCiva (µHg/1) 0,1 0,5 2 >2 10 50 6,0Arsenik (µg As/1) 20 50 100 >100 7,0Bakır (µg Cu/1) 20 50 200 >200 4,0Krom (toplam) (µg Cr/1) 20 50 200 >200 10Krom (µg Cr +6 /1)Ölçülemeye>5020 50-cek kadar azKobalt (µg Co/1) 10 20 200 >200 2,0Nikel (µg Ni/1) 20 50 200 >200 38Çinko (µg Zn) 200 500 2000 >2000 26Siyanür (toplam) (µgCN/1) 10 50 100 >100 -Florör (µg F/1) 1000 1500 2000 >2000 50 10 5000 1284Mangan (µg Mn/1) 100 500 3000 3000 175Bor (µg B/1) 1000 c 1000 c 1000 c >1000 188Selenyum (µg Se/1) 10 10 20 >20 2000 66Alüminyum (mg Al/1) 0,3 0,3 1 >1 0,546Radyoaktivite ( (pCi/1)Alfa-aktivite 1 10 10 >10 -Beta-aktivite 10 100 100 >100 -D) Bakteriyolojik ParametrelerFekal Kaliform (EMS/100 ml) 10 200 2000 >2000 -Toplam Koliform (EMS/100 ml) 100 20000 10000 >10000 -Kaynak : İl Çevre ve Orman Müdürlüğüa) Kontrasyon veya dolgunluk yüzdesi parametrelerinden sadece birisinin sağlanmasıyeterlidir.b) Klore karşı hassas bitkilerin sulanmasında bu konsantrasyon limitini düşürmekgerekebilir.c) pH değerine bağlı olarak serbest amonyak azotu konsantrasyonu 0.02mg/1 NH 3 -N/1değerini geçmemelidir.d) Bu guruptali kriterler parametreleri oluşturan kimyasal türlerin toplamkonsantrasyonlarını vermektedir.e) Bora karşı hassa bitkilerin sulanmasında kriteri sulanmasında 300 µg/1’ye kadardüşürmek gerekebilir.Analizi yapanlar ; pH, sıcaklık, çözünmüş oksijen doygunluğu gibi yerinde ölçülmesigereken parametreler laboratuarda ölçülmüştür.D.1.2 Göller, Göletler ve RezervuarlarHakkari akarsularında çok sayıda şelale bulunmaktadır. Bunların en önemlileriKavaklı köyü ve Ağaçdibi köyü şelaleleridir.31

Hakkari’de göller çok küçük olduğu gibi buzul ya da krater kökenlidir. Karadağüzerindeki krater gölü, Cilo ve Sat dağları üzerindekiler de buzul gölleridir. Bu göllerin enbüyüğü Bay gölüdür. Alpin bitki örtüsü ile çevrili bu göle buzul dilimleri sarkmıştır.Uzunluğu 4 km ye , kalınlıkları 30-40 ve yer yer 100 m ye ulaşan bu dilimler çok farklıgörüntüler sergilemektedir. Merkez ilçede Karadağ eteklerinde de manzaralı göllerbulunmaktadır. Bunların en önemlileri Seyithan, Golaşin ve Golan gölleridir.D.2. Su Kaynaklarının Kirliliği Ve Çevreye EtkileriD.2.1. Yer altı Suları ve Kirlilikİlimiz sınırları içinde bulunan yer altı suları içme suyu, kullanma suyu ile sulamaamaçlı olarak kullanılmaktadır. Yer altı suları evsel atıkların kanalizasyon sistemi olmayanyerlerde sızdırmalı fosseptiklere verilmesinden dolayı kirlenmektedir.Mikroorganizmalar, yer altı suyuna taşınım sırasında doğal olarak temizlenmeye uğrar.Ancak deterjan gibi parçalamaya karşı dayanıklı bileşikler yer altı suyuna ulaşarak içmesuyu açısından sorun yaratabilmektedir. Çöplerin açık alanlarda depolanması ve kirliliğiazaltıcı faaliyetlerin uygulamaya konmaması önemli sorunlara neden olmaktadır.HAKKARİ İLİNDEKİ YERALTI SU KAYNAKLARININ YERLERİ, KAPASİTELERİVE NİTELİKLERİTablo 13 :Hakkari’de yer altı su kaynaklarıKaynakDebi (lt/sn)Kaynak No Yeri Çıktığı Formasyon Adedi Mayıs Eylül EC mho/cm.1 Köprücek Köyü içi Dolomitli Kireçtaşı (ep) 1 20 15 Analiz YapılmadıFiliş (em) Kireçtaşı (ep)2 Köprücek Köyü 1,3km. W'sı kontağı 3 10 10 Analiz Yapılmadı3 Oymakaya Köyü içi Mermerimsi Kireçtaşı (Akr) 2 60 50 Analiz Yapılmadı4Büyükçiftlik Köyü 1,8 km.N'yi Kırmızı marn (Akr) 2 40 35 2805Büyükçiftlik Köyü 1km.NE'su Alüvyon (Al) 4 15 12 Analiz Yapılmadı6Büyük Çiftlik Köyü 250m.S'yi Kırmızı marn (Akr) 2 16 10 1707 Kadıköy girişi Kırmızı marn (Akr) 2 30 25 2508 Kadıköy 2,5 km. NW'sı Mermerimsi Kireçtaşı (Akr) 3 20 15 Analiz Yapılmadı9 Mamak Köyü 1 km. W'sı Alüvyon (Al) 4 65 40 Analiz Yapılmadı10 Mamak Köyü içi Alüvyon (Al) 3 16 12 31011 Mamak Köyü 1 km. E'su Alüvyon (Al) 2 15 10 Analiz Yapılmadı12 Kalemli Köyü 500 m. S'yi Kırmızı marn (Akr) 2 15 10 Analiz Yapılmadı13 Adaklı Köyü 500 m. W'sı Alüvyon (Al) 3 15 13 Analiz Yapılmadı14 Bulak Köyü içi Kırmızı marn (Akr) 2 20 15 Analiz Yapılmadı15 Karlı Köyü 750 m. SE'su Volkanik (Ükr) 2 12 10 33016 Bulak Köyü 1 km. SE'su Kırmızı marn (Akr) 4 50 40 Analiz Yapılmadı17 Çatma Köyü içi Volkanik (Ükr) 2 15 12 35018 Kilimli Köyü içi Alüvyon (Al) 2 13 10 Analiz Yapılmadı19 Karabağ Köyü 2 km. E'su Mermerimsi Kireçtaşı (Akr) 2 600 150 25020 Yürekli Köyü 1 km. NW'sı Kırmızı marn (Akr) 1 15 12 34021 Uzunsırt Köyü 1 km. S'yi Kristalize kireçtaşı (Pz) 2 30 15 28022 Çatma Köyü 500 m. N'yi Kristalize kireçtaşı (Pz) 3 25 10 29023 Güçlü Köyü 2,5 km. S'yi Alüvyon (Al) 4 15 10 30032

24 Başpınar Köyü 150m E'su Dolamitli kalker (ep) 1 25 20 Analiz YapılmadıKöprücek Köyü 750 m.25NE'su Alüvyon (Al) 2 12 10 Analiz Yapılmadı26 Karabey Köyü 250 m. NW'sı Metamorfik şist (P2) 1 20 18 Analiz Yapılmadı27 Akalın Köyü 500 m. W'sı Alüvyon (Al) 2 13 10 Analiz YapılmadıKaynak : DSİ. Şube Müdürlüğü 2005D.3. Kırsal Alanda İçme Suyu KullanımıHakkari ili kırsalında mevcut bulunan 574 ünitenin, 537 adeti yeterli içme suyuna sahiptir,20 ünitenin suyu yetersiz, 17 ünite de susuz durumdadır.Sulu ünitelerden 114’ü köy, 423’ü bağlısından olmak üzere toplam 64753 nüfusfaydalanmaktadır.Yetersiz ünitelerin 6’sı köy, 14’ü bağlısı olmak üzere 6414 nüfusun suyu yetersizgörünmektedir.Susuz ünite sayısı 2 köy ve 15 bağlısı olmak üzere bu ünitelerde yaşayan 3381nüfusa su getirilememiştir, çevredeki kaynaklardan içme suyu ihtiyaçlarınıkarşılamaktadırlar. (Kaynak 01.01.2005 tarihli Köy Hizmetleri Genel MüdürlüğüEnvanteri)Sulu 114 ünitenin tamamında çeşmeli sistem kullanılmaktadır. Henüz şebekelisisteme sahip köy bulunmamaktadır.İl Sağlık Müdürlüğü Gıda ve Çevre Kontrol Şube Müdürlüğü elemanlarınca İlimizdâhilinde 2005 yılı içersinde Çevre Sağlığı ile ilgili yapılan çalışmalar: İl merkezindealınan Bakteriyolojik su numune sayısı:Toplam: 708Temiz: 456Kirli: 252Alınan Kimyasal su numuneleri ise İlimiz Halk Sağlığı laboratuarında yapılmadığı içinalınan su numuneleri Ankara Refik Saydam Hıfzıssıhha İle Bölge Halk SağlığıLaboratuarlarında Toplam:112 Numune Alınmıştır. : Uygun:100 ,Uygun değil :12 olaraktespit edilmiştir.Yapılan Bakiye klor ölçümleri:Toplam klor ölçüm sayısı 4896 Klor var:3920 Klor Yok:976 olarak tespitedilmiştir.Tablo 14 : 01.01.2004 tarihi itibari ile KHGM içme uyu envanteriSULU ÜNİTEŞEBEKELİ ÜNİTE ÇEŞMELİ ÜNİTE TOP.ÜNİTEBağlBağİLİ Köy ı Toplam Köy Bağlı Bağlı Toplam Köy lı ToplamHAKKARİ 0 0 0 114 423 537 114 423 537SUYU YETERSİZ ÜNİTEŞEBEKELİ ÜNİTE ÇEŞMELİ ÜNİTE TOPLAM ÜNİTEBağlBağlİLİ Köy ı Toplam Köy Bağlı Bağlı Toplam Köy ı ToplamHAKKARİ 0 0 0 6 14 20 6 14 20İLİSULU ve SUYU YETERSİZ ÜNİTE TOPLAMIŞEBEKELİ ÜNİTE ÇEŞMELİ ÜNİTE TOPLAM ÜNİTE33

BağlBağlKöy ı Toplam Köy Bağlı Bağlı Toplam Köy ı ToplamHAKKARİ 0 0 0 120 437 557 120 437 557Kaynak : Köy Hizmetleri il Müdürlüğü 2005Tablo 15 : 01.01.2004 tarihi itibarı ile KHGM köy içme sularının envanteriSULUİLİN ADIAdetHAKKARİ 114KÖY BAĞLISI TOPLAM ÜNİTENüfusAdet Nüfus Adet Nüfus23552423 41201 537 64753YETERSİZKÖY BAĞLISI TOPLAM ÜNİTEİLİN ADI Adet Nüfus Adet Nüfus Adet NüfusHAKKARİ 6 3709 14 2705 20 6414SUSUZKÖY BAĞLISI TOPLAM ÜNİTEİLİN ADI Adet Nüfus Adet Nüfus Adet NüfusHAKKARİ 2 621 15 2760 17 3381TOPLAMKÖY BAĞLISI TOPLAM ÜNİTEİLİN ADI Adet Nüfus Adet Nüfus Adet NüfusHAKKARİ 122 27882 452 46666 17 3381D.4. Su İhtiyaçlarının KarşılanmasıKaynak : Köy Hizmetleri il Müdürlüğü 2005Halihazırda kente içme suyunu sağlandığı Berçelan grubu kaynakları ile Golankaynağının yetersiz kalması, kentin orta ve uzun vadeli su ihtiyacının karşılanmasınayönelik olarak yöredeki potansiyel su kaynakların araştırılmasını gündeme getirmiştir. İllerbankası 13. Bölge müdürlüğü tarafından yapılan ön araştırmalar sonucunda, Hakkaricivarından geçmekte olan zap suyuna katılan Katramas deresi ile Serink derelerinden,katramas deresinin gerek coğrafi konumu, gerek akış kotu ve şehre yakınlığı ve gereksetaşıdığı su miktarı açısından, arıtıldıktan sonra şehre isalesi mümkün görülmüş ve bu sathısuyu kaynağı Hakkari’nin uzun vadeli içme suyu kaynağı olarak önerilmiştir.D.4.1. Gelecekteki Su İhtiyaçlarıHakkari’nin gelecekteki su ihtiyaçlarının tespitinde, konutsal ve özel ihtiyaç içinbanka kriterlerine aynen uyulmuş ve bu kabullere dayalı su ihtiyacı projeksiyonu aşağıdakitabloda özetlenmiştir.34

GELECEKTEKİ SU İHTİYAÇLARI (MAX.GÜN)KonutsalÖzelYıllar İhtiyaç Hayvan su İht. Debiler Toplam1şg 1t /sn 1t/sn 1t/sn 1t/sn--------------------------------------------------------------------------------------------------2001 170 142 10 17 1692005 170 173 10 18 2012010 200 247 10 19 2762015 200 300 10 20 330--------------------------------------------------------------------------------------------------OTLUCA REGÜLATÖRÜ VE İÇME SUYU SU ALMA PRİZİOtluca regülatörü Katramas deresinin Otluca mevkiinde mevcut TEDAŞ.H.E.santralinin yaklaşık 100m mansabında yer alacaktır. Bağlama noktası, Hakkari’nin kuşuçuşu 4.0 km batısında 1900.00 ile 1905.00 (m) kutları arasında bulunmaktadır. Bukesimde Katramas deresi yatağı ortalama meyli 0.05 m mertebelerindedir.Regülatör 2.0 m yüksekliğinde bir beton dolu gövdeyi, sol sahilden tek açıklıklı vekapaklı bir su alma prizini, priz kapağının önünde rüsup yığılmasının önlenmesi için birkapaklı çakıl geçidini içermektedirREGÜLATÖR DOLU GÖVDESİDolu gövde, crager profili beton ağırlık yapı olarak projelendirilmiştir. Proje verileriaşağıdaki gibidir.Proje debisi, Q 100 = 80.0 m3/snGövde yüksekliği, PGövde kret uzunluğu, L= 2.0 m= 10.2 mMesit kret uzunluğu, L= L – 2 (NK + K) HOrtak ayak sayısı , N=0 K = 0.05H = 2.0 mL = 10.20 – 2 X 0.05 X 2.0 = 10.20 – 0.20 = 10.0mBirim debi, q = Q100 /L =80/10=8.0m3/sn/mSU ALMA PRİZİ HİDROLİK HESAPLARISu alma prizi giriş ağzı isale hattına mümkün mertebe az rüsubat girmesinisağlayacak bir geometri ve konumda tertiplenmiştir. Giriş ağzı, çöp vs. bitkisel atıklarıntutulması için hareketli (üstten mafsallı ) bir kaba ızgara ile , arızi bakım imkanı için de birsürgülü rapier kapakla teçhiz edilmiştir.35

Priz önünde max. Statik seviye (feyezan kotu ) = 1906.26 (m)Priz önünde min. Statik seviye (kret kotu) = 1904.00 (m)İsale debisi, Q = 0.330m3/snKaynakDevlet Su İşleri Müdürlüğü 2005İl Çevre ve Orman MüdürlüğüKöy Hizmetleri İl Müdürlüğü 200536

E.TOPRAK VE ARAZİ KULLANIMIE.1. Genel Toprak YapısıHakkari ilinin genellinde hemen hemen her tür litolojik birimler (Tortul, Volkanik,Metamorfik) mevcut olduğundan dolayı toprak türleri de çeşitlilik arz etmektedir. Ancakbu toprak çeşitlerinden sanayi alanında yararlanılmamaktadır. Daha çok tarımsal faaliyetleryürütülmektedir. Toprak profilinin pedgenetik özelliklerini esas alan kategorilere göreHakkari ili arazilerinin toprak grupları düzeyinde tasnifi yapılmış, yaygın olan topraklar vemiktarları aşağıda belirtilmiştir. İlin tarım yapılan topraklarının %10.4’ü kum,%76’sı tın,%13.6’sı tilli-tın bünyesine sahiptir.Toprak reaksiyonu %3.5 asit, %6.5’i orta kireçli, %25.6’sı kireçli ve %25.9’u dafazla kireçlidir. Organik madde yönünden ise fakirdir.E.2. Toprak KirliliğiE.2.1. Kimyasal KirlenmeE.2.1.1. Atmosferik KirlenmeBu konuyla ilgili olarak ilimizde henüz bir çalışma yapılmamıştır.E.3. AraziE.3.1. Arazi VarlığıE.3.1.1.Arazi Sınıfları ve Kullanma DurumlarıHakkari’de I-IV. sınıf tarım arazileri 62.676 ha olup, genelde tarım bu arazilerüzerinde yapılmaktadır. 652.008 ha alan V-VIII. sınıf arazi sınıfına girmektedir. Tarımalanlarından önce birinci sırayı alan mer’a alanları Vll. sınıf araziler üzerindeyoğunlaşmaktadır.Kullanma kabiliyet sınıfları sekiz adet olup, toprak zarar ve sınırlandırmaları 1.sınıf’tan VIlI. sınıf’a doğru giderek artmaktadır.SINIF - l:1. Sınıf arazilerin kapladığı alan 2063 ha olup il yüzölçümünün % 0,22’siniı teşkiletmektedir. 1. Sınıf arazilerin; % 63,35’ni alüvyal topraklar, % 1,07’sini kolüvyaltopraklar, % 1,94’ünü kahverengi orman topraklar, % 24,96’sını kestane rengi topraklar ve% 8,68‘ini kireçsiz kahverengi topraklar, % 3,5’nu kırmızı kahverengi topraklaroluşturmaktadır.Bu arazilerin 615 hektarında nadaslı kuru tarım, 1448 hktarında sulu tarımyapılmaktadır.SINIF- Il:Toplam miktarı 14219 hektarlık yüzölçümleri ile %1,49’luk bir oran teşkiletmektedir.. Bu arazileri % 43,36’sını alüviyal topraklar, % 9,94’ünü kolüviyal topraklar,% 23,33’ünü Gri Kahverengi Podzolik,%3,92’sini Kahverengi orman toprakları, %14,07’sini Kestane rengi ve %4,47’sini kireçsiz kahverengi topraklar oluşturmaktadır.Bu arazilerin; 6236 hektarı nadaslı kuru, 6942 hektarı sulu, 109 hektarı yetersizsulu, 577 hektarı çayır,206 hektarı orman,149 hektarı da tarım dışı ve diğer araziler olarakkullanılmaktadır.SINIF- III:37

III. sınıf araziler 29321 ha kapladığı alan ile ilin % 3,08’ini teşkil eder. Bu arazinintoprak gruplarına göre dağılımı ise % 4,01’ini alüviyal topraklar, % 0,09’unu kolüviyaltopraklar, % 2,11’ini Gri-kahvenerengi podzolik topraklar, % 20,6’sını Kahverengi ormantoprak, % 63,26’sını kestane rengi toprak ve % 9,93’ünü kireçsiz kahverengi topraklarşeklindedir.Bu alanların kullanım durumları ise şöyledir; 4294 hektarı kuru, 13303 hektarısulu,1142 hektarı yetersiz sulu,64 hektarı bahçe(kuru),1455 hektarı çayır,7893 hektarımera,856 hektarı funda,314 hektarı da tarım dışı ve diğer araziler olarak kullanılmaktadır.I II III IV V VI VII VIII Su Yüzeyi206388111079502.02313825228942389431990503257Grafik 2 : Arazi Sınıfları ve Kullanma DurumlarıKaynak : Tarım İl MüdürlüğüSINIF- IV:IV. sınıf araziler ilin 26069 ha alanı ile il genelinin % 2,74’ünü kaplamaktadır.lV.’üncü sınıf arazilerin toprak gruplarına göre dağılımı ise şöyledir; 504 hektarı alüviyaltopraklar, 3648 hektarı gri-kahverengi toprak,1185 hektarı kahverengi orman topraklar,20163 hektarı kestane rengi topraklar ve 599 hektarı kireçsiz kahverengi topraklardanoluşmaktadır.Bu alanların kullanım durumları ise şöyledir; 700 ha’da kuru tarım, 326 ha’da sulutarım, 20565 ha’da mer’a,3768 hektarı orman,216 hektarı orman,20 hektarı tarımdışı(azyoğun yerleşim alanı) olarak kullanılan alanlardır.SINIF- V:8811 ha alanı ile ilin % 0,93’ünü kaplamaktadır. Bu alanın büyük toprak gruplarınagöre dağılımı şöyledir;Bu arazilerin 8805 hektarı çayır arazisi olarak kullanılırken gerikalanı da az yoğun yerleşim alanı olarak kullanılmaktadır.SINIF- VI:76088 alanı ile ilin % 7,99’luk kaplar ve toprak gruplarına göre dağılımı ise;%0,18 alüvyal,% 3,83ü Gri-kahverengi podzolik, %13,63’ü Kahverengiorman,%70,52’si kestane rengi,% 11,84’ü Kireçsiz kahverengi topraklardan oluşmaktadır.38

Bu toprakların kullanım durumları ise şöyledir;1131 ha’ında kuru tarım, 126 ha’ında sulu tarım yapılmaktadır. Bu toprakların68929 ha’ında mer’a, 5845 ha’ında fundalık, 57 ha’ında tarım dışı(az yoğun yerleşimalanı)olarak kullanılmaktadır.SINIF- VII:655981 ha alanı ile ilin % 68,90’lık kısmını kaplar. Bu alanların toprak gruplarınındağılımı ise; 74130 ha gri-kahverengi podzolik topraklar, 204062 ha kahverengi ormantoprakları, 119399 ha kestane rengi topraklar, 258183 ha kireçsiz kahverengi topraklar, 207ha sierozem topraklar şeklindedir.VII. sınıf toprak alanlarının; 284 ha’ında kuru(bahçe) tarım, 425023 ha’ımera,77107 kehateı orman, 153308 ha funda arazisi ve 259 ha yerleşim alanı mevcuttur.SINIF- VIlI:138943 ha ile il topraklarının % 14,59’luk kısmını oluşturur. Bu arazilerin 3080hektarı sazlık,bataklık,62 hektarı ırmak taşkınyatakları,1304 hektarı daimi karla kaplı arazi,134088 hektarı çıplak kaya ve moloz, 409 hektarı da yoğun yerleşim alanıdır.Kuru tarımda kullnılan arazi 12976 hektar, sulu tarım yapılan 23396 hektar, bağbahçeolarak kullanılan arazi miktarı 348 hektar,çayır-mera olara kullanılan 533751 hektarolup bunun 11341 hektarı çayır, 522410 hektarı da mera olarak kullanılmaktadır.Orman ve fundalık alanlar ilin 241306 ha’ını kaplar. Bunun 81081 ha’ı orman,160225 ha’ı fundalıktır.Orman-fundalık alanların % 97,91’i VI. Ve VII. Sınıf arazilerdebulunmaktadır.Tarım dışı arazilerin toplam alanı 1214 hektardır.Tarım arazilerinde Hakkari’de kuru, sulu ve bahçe arazilerinin çoğunluğu herhangibir şekilde muhafaza çalışması gerekmektedir. Muhafaza işlemlerine gerek göstermeyen veI. sınıf olarak nitelendirilen tarım arazilerinin oranı % 0,2’dir. Bunların dışında kalan tarımarazileri problemin cinsine göre değişik muhafaza çalışmalarına ihtiyaç göstermektedir.Tarım arazilerinde muhafaza işlemlerini gerektiren problemler erozyon zararı, aşırı su veelverişsiz toprak şartlarıdır. Yüzey akışı toprağın üst katmanını tabalar halinde taşıyıpgötürdükçe, daha alt tabakaların sürülmesi gerekmekte ve en sonunda yüzeye çıkanverimsiz ana materyalin bile işlenmesi icap etmektedir. Erozyon ilerledikçe topraklarınverimi de düşmektedir. Çünkü bitki besin maddeleri, organik maddeler ve toprağa canlılıkveren mikroorganizmalarda yüzey akışları ile taşınıp gitmektedir. Erozyonu önlemedekontur sürüm, şeritvari ekim ve teraslama önerilebilir.-Mevcut arazilerin kullanılma şekli; tarım alanı,milli parklar,yerleşimyerleri….Tablo 16 : İlimizin Arazi Dağılımı(Ha)ARAZİMİKTARI(HA)TARIM ARAZİSİ 61.529ÇAYIR-MERA 369.610ORMAN VE FUNDALIK 174.955YERLEŞİM ALANI 959TARIM DIŞI ARAZİ(Terkedilmiş Arazi) 107.631TOPLAM 714.684Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü 2005Arazi Kullanma Durumları :39

Tablo 17 : Arazi kullanım DurumlarıKULLANMAİLÇELER(HA)ŞEKLİ Merkez Çukurca Şemdinli YüksekovaTOPLAMKuru Tarım 4.869 1.477 4.870 9.054 20.270Sulu Tarım 10.512 4.523 6.205 18.256 39.496Yetersiz Sulu Tarım 155 508 588 1.251Çayır 327 5 10.743 11.075Mera 130.210 30.058 50.065 148.202 358.535Orman 0 15.128 57.537 2.659 75.324Funda 30.903 29.178 21.587 17.963 99.631Yoğun Yerleşim Alanı 171 25 31 92 319Az yoğun Yer.Alanı 178 87 133 242 640Su Yüzeyi 151 53 132 176 512Terkedilmiş Arazi 35.043 11.141 26.702 34.745 107.631Toplam 213.019 93.605 167.183 240.877 714.684Arazi Sınıflarının Dağılımı :Tablo 18 : Arazi sınıflarının dağılımıARAZİSINIFLARIİLÇELERMerkez Çukurca Şemdinli YüksekovaKaynak: Tarım İl MüdürlüğüTOPLAM1. 62 2001 2.0632. 1.147 1.362 3.968 7.348 13.8253. 11.185 2.423 1.313 7.973 22.8944. 16.761 541 3.738 2.854 23.8945. 0 0 0 8.811 8.8116. 14.823 1.296 4.647 11.224 31.9907. 133.676 76.764 126.652 166.165 503.2578. 35.365 11.219 26.865 34.501 107.950TOPLAM 213.019 93.605 167.183 240.877 714.684Kaynak: Tarım İl Müdürlüğü40

İLÇELERE GÖRE ARAZİ DAĞILIMI (Ha)Yüksekova%34(240.877 Ha)Merkez%30(213.019 Ha)Şemdinli%23(167.183Ha)Çukurca%13(93.605 Ha)Grafik 3: İlçelere göre arazi dağılımKaynak : Tarım İl MüdürlüğüArazi Sınıfları ve Kullanım Şekillerine Göre Su Erozyonu(Merkez ve İlçeler)KULLANMA ŞEKLİKURUTARIMSULUTARIMTablo 19: Arazi Sınıfları ve Kullanım Şekillerine Göre Su ErozyonuSUERZ.ARAZİ KULLANMA KABİLİYET SINIFLARI(HEKTAR)1 2 3 4 Toplam5 6 7 ToplamGENELTOPLAM1 615 6.175 6.790 6.7902 4.294 700 4.994 4.994341 1.448 4.477 5.925 5.9252 2.515 12.25314.768 14.7683 103 103 1034Bitki örtüsüİlde hakim biti örtüsü karasal iklimin sonucu olarak Bozkırdır. Arazininjeomorfolojisindeki farklılıklar, doğal bitki örtüsünün zenginlik katmaktadır. Yeryüzündesadece Hakkari’de yetişen Ters Lale bunun kanıtıdır.41

İlde doğal bitki örtüsünün yeryüzü şekilleri ile yakın ilgisi vardır. Dağların dikyamaçları aşınmadan dolayı çoraklaşmışken, eğimin azaldığı yerler orman ve çalılarlaörtülüdür. Orman sınırı 1800-2000 m’ye kadar devam etmektedir.2000-3000 m yüksekliktebuluna araziler zengin çayırlarla kaplıdır.Bu alanlarda yüksekliği bir metreyi bulangevenlere de sıkça rastlanır.3000 m’den sonra doğal bitki örtüsü ortadan kalkar. Vaditabanları ise bataklık, orman ve orman altı çayır ve otlaklardır.İl topraklarının % 25,6’sı orman ve funda örtüsü altındadır. Ormanlar yakacakolarak kullanıldığı için miktarı gittikçe azalmıştır.Yöredeki orman ağaçlarının başlıcaları; Meşe(maçlı meşe, Lübnan meşesi,Palamut, Mazı),Çınar, Söğüt, Kavak, Ahlat, Dişbudak, Alıç ve Ardıçtır. Ayrıca kendihaline bırakıldığında yabanileşmiş armut, elma ve bağlar önemli yer tutar. Bu zengin bitkiörtüsü içerisinde çok sayıda av hayvanı için barınak potansiyeli oluşturur.İl Arazisinin Niteliklerine Göre Dağılımıİlin Toplam Yüzölçümü 714.684 ha olup, bunun 61.529 Tarım arazisi, 369.610 ha’ıçayır mera arazisi, 174.955 ha orman ve fundalık, 107.631 ha’ı tarım dışı araziyi ve 959 hayerleşim alanı oluşturmaktadır.İl Arazisinin DağılımıTARIMA ELVERİŞLİARAZİÇAYIR-MERAORMANLIK FUNDALIKARAZİTARIM DIŞI ARAZİGrafik 4 : İl Arazisinin dağılımKaynak : Tarım il MüdürlüğüHakkari’de çayır mera alanlarının oranı yüksek (% 51,71), orman ve fundalıkalanlarının ise ikinci sırayı almaktadır. (% 24,48). Türkiye genelinde ise mera alanlarınınoranı ile orman alanlarının oranı birbirine eşit olup %26 dır. Hakkari ilinde çayır meraalanlarının fazlalığı hayvancılık için bir potansiyel olmakta, orman ve fundalık alanlarınınyağış için önemli bir yer teşkil etmektedir. Arazilerin alt bölgeler bazında dağılımınabaktığımızda en fazla tarım ve mera arazisine sahip bölgenin Yüksekova-Şemdinli II. altbölgesi olduğu görülmektedir.E.3.2. Arazi Problemleri- Toprak sığlığı,taşlılık,kayalılık,drenaj,tuzluluk,sodiklik,erozyon……..Toprak sığlılığı; topraklarda köklerin geliştiği ve bitki besin maddelerinin vesuyun temin edildiği bölgenin derinliği bitki yetiştirme açısından önemlidir. Bu bölge derinolursa iklime uyabilen her türlü kültür bitkisini yetiştirmek mümkün olur.Hakkari ilitopraklarının 22049 hektarı (%2,71) 90 cm’den fazla derinliğe sahiptir.Bunun da 1846342

hektarı düz ve düze yakın eğimlerde yer almaktadır.Erozyon ya hiç yok ya da hafiftir.Büyük bir kısmı I.,II.,III. Sınıf olup kuru tarım ,sulu tarım ve çayır mera olarakkullanılmaktadır.Orta derin topraklar 49165 hektarlık alanı, sığ topraklar 298531 hektar,çok sığtopraklar 442837 hektarlık alanı teşkil etmektedirler.Sığ ve çok sığ topraklar ise 741368 hektarlık yüzölçümleri ile il genelinin %91,18’lik bir oran oluşturmaktadır.Drenaj; Genellikle alüviyal düzlüklerde görülen ve taban suyunun her zaman veyayılın bir bölümünde bitki gelişimine zarar verecek kadar yüksek düzeyde bulunduğutopraklar 17303 hektarlık bir alanı kaplamaktadır.6408 hektarı yetersiz drenajlı,1170hektarı fena drenajlı,9315 hektarı hafif tuzlu fena drenajlıdır.Erozyon; Hakkari’de en yaygın sorun su erozyonudur. Bu sıorundan çok azetkilenen veya hiç etkilenmeyen alanlar genellikle alüvyal topraklardan oluşan tabanaraziler ve kolüvyal toprakların düze yakın ve hafif eğimli alanlarıdır.KaynakTarım İl Müdürlüğü 20052002 Çevre Durum raporu43

(F) FLORA-FUANA VE HASSASYÖRELERF.1.OrmanlarF.1.1Ormanların Ekolojik YapısıHakkari Orman İşletme Müdürlüğü’nün Hakkari ilini kapsayan tüm alanı 742.705Ha. dır. Bu alanın %19,96’sı (148.213 Ha.) orman alanıdır. Ormanların bulunduğualanların tamamına yakın kısmı çok meyilli, engebeli ve dağlık alanlarda yayılışgöstermektedir. Hakkari ilinin değişik bölgeleri arasında çok büyük yükselti ve iklimfarklılıkları mevcuttur. Dağlık, sarp alanlardan oluşmaktadır. Tarıma elverişli alan yokdenecek kadar azdır. Tarım alanlarının genel alana oranı ancak %5 civarındadır. Tamamenverimsiz, hasılat vermeyen arazi ormanlık alanı dahi geçerek genel alana oranı %20,06(149.053 Ha.) dır. Yükseltisi 3000 m. Üzerinde çok sayıda yer bulunmaktadır.Hakkari’nin en düşük rakımlı yeri Şemdinli İlçesinde Derecik bölgesinde 600 m., Çukurcaİlçesinde 750 m. Rakımlara kadar inebilmektedir. En yüksek rakımlı yeri ise Cilodağlarıdır. 4500 m. Rakımın üzerindedir. Yerleşim birimleri de 600 m. İle 2000 m.rakımları arasında çeşitli yükseltilerde kurulmuşlardır.Hakkari ili yazları çok kurak ve sıcak; kışları soğuk ve uzun sürelidir. En fazlayağışlar ilkbahar mevsiminde yağmur şeklinde, kışları da kar şeklinde görülmektedir.Yıllık ortalama yağış miktarı 757 mm dir. İlkbahar ve sonbahar mevsimleri çok kısasürmektedir. İlkbahar ve sonbahar donları sık olamaktadır. Bu nedenle ağaçlandırmaçalışmalarını kısıtlamaktadır. Orman ağaçları türleri bakımından da çeşitlilikgöstermemektedir.Yukarıda belirtilen ekolojik nedenlerden dolayı bölgede kazık ve derin kök yapan,kuraklığa karşı dayanıklı türler ile donlardan fazla etkilenmeyen türler doğal olarakyetişebilmektedir. Orman oluşturan doğal türler Meşe ve Ardıç türleridir. Bu ormanlardaçok nadiren diğer türlerde bü türlerle karışıma katılmaktadır.İlimiz ormanları genel olarak dağlık bölgelerde yoğunlaşmıştır. Arazi yapısı sarp veçok engebelidir. Ormanlık alanlarda eğim çok yüksektir. Ormanlık alanlarının yaklaşık %75 inin arazi meyli % 50 nin üzerindedir. Bu nedenle mevcut bir çok orman alanınınkoruma altına alınması gerekmektedir. Orman alanlarının tahribi durumunda yenidenormanlaştırma olanaksızlaşacaktır.Belli Başlı Dağ, Tepe ve SırtlarEn Belirginleri; Gökdağ (3604 m.), Herifte dağı (3399 m.), Kürek dağı (3328 m.),Sümbül dağı (3886 m.), Mere dağı (3421 m.), Mirhamza T. (3919 m.), Samur dağı (3254m.), Milamujuli T.(3346 m.), Mavorsis T.(3336 m.), Keçilik dağı (3171 m.), Lat dağı(3403 m.), Arslan dağı (3743 m.), Cilo dağı, Halil Ati dağı (4572 m.), Dolampar dağı(3711 m.), Kandil dağı (3350 m.9, Mordağ (3807 m.), Peridağı (3374 m.), Şehidan dağı(3523 m.), Zamta dağı (3010 m.), Ziyaret T. (3294 m.), Varvezir T.(3099 m.), Serabiri T.(3044 m.), Tereguluk T. (3414 m.), Medlişend (3364 m.), Siyah T. (3273 m.), Kesmetaş T.(3549 m.), Dolampardağı (3794 m.), Giriptirşi T. (3544 m.) gibi 3000 m. rakımın üzerindeçok sayıda dağ ve tepe mevcuttur. Buraya önemli bir kısmı alınmıştır.Bütün bölgede ormanlar 600 m. rakımdan başlayarak, 1700 m., bazı yerlerde 2000m. rakıma kadar yayılış göstermektedir. Bu nedenledir ki; dağların büyük bölümü ormanörtüsünden yoksun olup, sadece otsu ve dikenli çalımsı türler bulunmaktadır. Çoğunluklaçıplak ve sert kayalardan oluşmaktadır.44

Belli Başlı Sular ve DerelerZapsuyu (Çığlı); Zapsuyu Hakkari İl sınırları dahilinde Hakkari-Van il sınırındanbaşlayarak Çukurca ilçesinden Türkiye sınırları haricine akarak büyük bir havzaoluşturmaktadır. Havza boyunca arazi çok sarp ve engebelidir. Havza boyunca dar ve derinvadilerde zapsuyu ve kolları üzerinde çok az oranda tarımcılık yapılmaktadır. Zapsuyumıntıkanın en büyük ve önemli çayıdır. Yaz kış bol su taşımakta ve tamamen bulanıkolarak akmaktadır. Özellikle ilkbaharda karların erimesiyle su seviyesi çokyükselmektedir. Mecrası meyilli ve yer yer sarptır. Bu nedenle çok süratli akmaktadır.Zapsuyu tüm havza olarak şiddetli erozyona maruz kalmaktadır. Havza boyuncaşiddetli erozyon nedeniyle çok büyük miktarlarda verimli topraklar zapsuyu ve zapsuyunuoluşturan yan derelerle taşınmakta, her yıl büyük oranlarda toprak kaybı söz konusuolmaktadır. Su seviyesi yaz ortalarından başlayarak kış mevsiminin başlamasına kadar çokazalmaktadır. Bu dönemde su seviyesi en düşük seviyede olmaktadır. Özellikle zaphavzasında erozyon kontrolü ve ağaçlandırma çalışmalarının yapılması, zap havzasıboyunca mevcut ormanlar muhafaza ormanı statüsüne kavuşturulması, mevcut bitkiörtüsünün korunması yönünde çalışmalar yapılmalıdır.Zapsuyu havzasını oluşturan vezapsuyuna katılan belli başlı yan dereler şunlardır:• Goşini D.,• Masura D.,• Erziki Ç.• Beyazsu D.,• Halil D.,• Katil (Çemikatlı) D.,• Limon suyu• Melota D., Heliz D., Ayılık D.,• Tuzan D.,Taşbaşı D.,• Beyaz D.,• Aziziye D.,• Kehi D.,• Keçili D.,• Tal D.,• Baz D.,• Sirte D.,• Hrabekasran D.,• Şort D.,• Çığlı D.,Şemdinli Çayı; bu çaya katılanönemli dereler:• Şapatan D.,• Kayalar (Katuna) D.,• Helena D.,Meleyan D.,• Balıklı (Masure) D.,• Herki D.,• Gülkan D.,• Beyazçay.,• Samanlı D.,• Sat D.,• Bembo Çayı,• Haruna Dere ve kolları,• Güleç (Rüyan) D.,• Benavi D.,Hacıbey Çayı;• Hırsız D.,• Karakol D.,• Kırmızı D.,• Kurki D.,• Karlı D.,• Pınarlı D.,• Zerin D.,• Derecik (Rubaruk) D.,• Begur D.,• Rubiske D.,Rubarişin Çayı;• Zin (Üç kardeş) D.,• Bazı D.,• Nirik D.,• Zer D.,• Hırçe D.,• Hüyse D.,• Suar D.,• Dilekli (Süke) D.,45

F.1.2 İlin Orman EnvanteriHakkari Orman İşletme Müdürlüğünün Hakkari İlini kapsayan Merkez ve ŞemdinliOrman İşletme Şefliklerinin genel alanı; 742.705 ha. olup, bu alanın 148.213 ha. alanı ormanalanıdır. Bu duruma göre alanın % 19.96 ‘ sı orman alanıdır. Mevcut ormanlık alanın 118.034ha. baltalık orman, 30.179 ha. koru orman alanıdır. Bu alanlarında % 23.7’ si verimli orman,% 76.3 ‘ ü bozuk orman alanıdır.Orman Genel Müdürlüğü tarafından işletilmekte olan devlet ormanlarından üretilipkullanıma sunulan ilimizdeki en önemli ürün yakacak odunudur. Bazı yıllarda orman taliürünü olan meşe mazısı üretimi de yapılmıştır. Ancak bu üretimde süreklilik sağlanamamıştır.Yakacak Odun Üretiminin yıllara göre dağılımı:Yılı Üretim (Ster)2001 42.5002002 31.9132003 28.5892004 9.3952005 4.90845.00040.00035.00030.000Ster25.00020.00015.00010.0005.000Üretim durumu-Yıllar2001 2002 2003 2004 2005Grafik 5: yakacak odun ÜretmiKaynak : Orman İşletme MüdürlüğüHakkari ilimizde ilk orman envanteri 1972 yılında halen Orman İşletmeMüdürlüğümüzce kullanılan Orman Amenajman Planlarıdır. Bu planların dışında gününkoşullarına cevap veren sağlıklı bir envanter çalışması yapılamamıştır. Mevcut amenajmanplanları 1972-1992 yıllarını kapsamaktadır. Planların süreleri 1992 de bitmesine rağmen planyenilemeleri yapılamamıştır. 2011 yılında amenajman planlarının yenilenmesi, gününkoşullarına ve ormancılık anlayışına uyan envanter çalışmalarının yapılması planlanmıştır.Aşağıda verilen envanter bilgileri 1972 tarihli amenajman plan verilerine göredüzenlenmiştir.Tablo 20: İlçelere göre Orman DağılımıHAKKARİ İLİNİN İLÇELERE GÖRE ORMAN DURUMUİLİHAKKARİİlçesi MERKEZ ÇUKURCA ŞEMDİNLİ YÜKSEKOVA TOPLAMSeri Adedi 4 3 7 2 16Ormanlık Sahalar 26.629 34.231 78.657 8.696 148.213Bozuk Baltalık Orman Sahası 16.260 12.708 47.764 6.123 82.855Verimli Baltalık Orman Sahası 2.224 12.040 19.294 1.622 35.179Baltalık Orman Sahası 18.484 24.748 67.057 7.745 118.03446

Bozuk Koru Orman Sahası 8.145 9.483 11.600 951 30.179Verimli Koru Orman Sahası - - - - -Koru orman Sahası 8.145 9.483 11.600 951 30.179Verimli Orman Sahası 2.224 12.040 19.294 1.622 35.179Bozuk Orman Sahası 24.405 22.191 59.364 7.074 113.034Ormansız Sahalar 202.029 59.020 102.140 231.303 594.492Ağaçlanması Mümkün Orm.İçi Açıklık- 26 - - 26"AOT"Ağaçlanması Müm.Olmayan Açıklık "OT" 1.361 2.177 4.567 28 8.133Yanık Saha "Y" - - - - -Fidanlık "F" - - - - -Hasılat vermeyen Arazi "T" 30.079 30.168 43.858 44.949 149.053Gol,Bent,Baraj "SU" 241 88 146 3.368 3.843Otlak,Yayla,Çayır,Mera "Me" 169.000 23.382 46.793 157.627 396.802İskan Sahası "İs" 11 326 352 60 749Tarım Arazisi "Z" 1.337 2.853 6.426 25.271 35.887Genel Saha 228.657 93.252 180.797 239.999 742.705Ağaç Türlerinin Kapladığı Saha 26.629 34.231 78.657 8.696 148.213Meşe "M" 22.854 34.231 78.657 8.066 143.808Ardıç "A" 1.821 - - - 1.821Diğer 1.954 - - 630 2.584Blt.Ormanları Hac.Durumu Top.(Ster) 393.365,1 909.213,5 3.199.328,1 194.618,0 4.696.524,7Blt.Ormanları Art.Durumu Top.(Ster) 15.611,6 30.152,2 84.676,4 8.599,0 139.039,2Koru Ormanları Hacim Durumu M3 92.770,0 99.718,0 130.971,0 8.696,0 332.155,0Koru Ormanları Artım Durumu M3 2.419,0 1.996,6 3.445,0 196,0 8.056,6Ağaçlanması Lüzumlu Saha 2.857,0 850,3 11.489,0 1.021,0 16.217,25Yıllık Eta Ster 14.854,6 46.928,1 169.568,0 7.192,0 238.542,7Periyodik Eta 297.084,5 1.045.225,7 3.391.340,0 143.836,0 4.877.486,2Kaynak : Orman işletme Müdürlüğü 2005F.1.3.İl Sınırları İçerisinde Endemik BitkilerBu konuda da herhangi bir envanter çalışması yapılmamış ve mevcut veriler ormanamenajman planlarımızda bulunmamaktadır.F.1.4. Karasal ve Aquatik yaşam OrtamlarıAquatik yaşam ortmaları olarak yukarıda sözü edilen belli başlı derelerimizdir. Ancakbu derelerde de herhangi bir envanter çalışması yapılmamıştır.Karasal yaşam ortmaları ve mevcut fauna hakkında da sağlıklı bir bilgi ve envanterbulunmamaktadır.F.1.5. İklim ÖzellikleriHakkari İli “Doğu Anadolu Mıntıkası” içinde yeralmaktadır. Mıntıkanın müşterek enbüyük özelliği, yüksek ve dağlık olması ve mıntıkada tamamen kara ikliminin hükümsürmesidir. Yüksek ve dağlık olması nedeni ile “Doğu Anadolu Mıntıkası” iklim tipihakimdir. Düşük enlem derecesinde kalması nedeni ile, özellikle sıcaklık bakımından bu iklimtipinden farklı özellikler arzetmektedir. Aylık sıcaklık ortalamaları kış mevsiminde; bir çokaylarda sıfırın altında kalmakta ve en sıcak ayla, en soğuk ay ortalamaları arasında çok büyükfarklar görülmektedir. Gece ile gündüz arasında da aynı şekilde büyük sıcaklık farkları sözkonusudur. Bunun neticesi olarak da mıntıkada sert bir iklim hüküm sürmektedir. Kışmevsimi uzun ve karlı, yaz ayları ise, kısa ve sıcak geçmektedir. Bu iki mevsimin yekdiğerinegeçişi çok kısa sürdüğünden ilk ve sonbahar ayları yok gibidir.47

F.1.6 Orman Varlığının Yararlarıİlimiz topoğrafyası çok engebeli ve sarp olduğundan; şiddetli erozyona maruzkalmaktadır. Bu nedenle özellikle havzalar boyunca mevcut ormanların özellikle erozyonuönleme, toprak verimliliğinin korunması, peyzaj değeri ve yaban hayatının korunmasıaçısından muhafaza ormanı olarak ayrılması yönünde çalışmaların yapılması gerekmektedir.Rekreasyon amaçlı olarak; Hakkari İli Merkez İlçesi yakın çevresinde peyzaj değeriyüksek iki bölgede; Bay kalesi ve çevresinde 75.Yıl Ormanı, Hakkari il merkezi girişindeValilik Ormanı adı altında toplam 60 ha. lık alanda ağaçlandırma çalışmaları Hakkari Ormanİşletme Müdürlüğü ve Hakkari Valiliği işbirliği ile gerçekleştirilmiştir. Gelecekte rekreasyonamaçlı kullanılabilecek şekilde düzenlenmiştir. Her iki alanda da yöreye uygun 20.000 adettenfazla yapraklı ve ibreli fidan dikimi ve 8 tona yakın yapraklı ağaç tohumu ekimigerçekleştirilmiştir. Sahalarda başarı oranı % 90 nın üzerindedir. Her iki sahanın datamamının çevre ihatası yapılmış ve koruma altına alınmıştır.Ağaçlandırılan bu sahaların yıllık bakımları Hakkari Orman İşletme Müdürlüğümüzcedüzenli olarak yapılmaktadır.Üzümcü köyünde Hakkari Orman İşletme Müdürlüğü ve Tema Vakfı İşbirliği ile 20Ha.lık alanda enerji ormanı tesisi gerçekleştirilmiştir.Enerji ormanı yenileme çalışmaları her yıl düzenli olarak yapılmaktadır. 2005 yılında196 Ha. alanda enerji orman yenileme çalışması yapılmıştır. Son 10 yılda yapılan enerjiormanı yenileme çalışması 4.560 Ha.dır.F.1.7. Orman Kadastro ve Mülkiyet KonularıOrman Kadastro Çalışmaları:İlimizde bu güne kadar orman kadastro çalışmaları yapılamamıştır. Mülkiyetkonularında halen sorunlar yaşanmaktadır. 2005 yılında Hakkari Merkez ve Yüksekovailçelerinde 10 orman köyünde arazi kadastrosu ve 3402 S.K. na göre orman sınırlandırmaçalışmaları programa alınmıştır. Çalışmalara henüz başlanmamıştır. Yılı içerisinde bitirilmesidüşünülmektedir.Bu güne kadar 2/B ile orman sınırı dışına çıkarılan alan bulunmamaktadır.6831 sayılı Orman Kanunu’nun 16., 17. ve 18. maddelerine göre ormanlık sahalardanverilen izin adeti 7 olup; izin verilen alan miktarı 10,34 Ha. dır.F.1.8. Topografyaİlimiz ormanları genel olarak dağlık bölgelerde yoğunlaşmıştır. Arazi yapısı sarp ve çokengebelidir. Ormanlık alanlarda eğim çok yüksektir. Ormanlık alanlarının yaklaşık % 75 ininarazi meyli % 50 nin üzerindedir. Bu nedenle mevcut bir çok orman alanının koruma altınaalınması gerekmektedir. Orman alanlarının tahribi durumunda yeniden ormanlaştırmaolanaksızlaşacaktır.F.1.8.1 JeolojiMaden Tetkik ve Arama Enstitüsünce hazırlanmış olan 1/500.000 ölçekli TürkiyeJeoloji haritalarından alınan verilere göre; özet olarak, ormanlık arazilerin I. ZamanınınSilürien, Devonien, ve Permokarbonifer formasyonlar; II. Zamanın Trias, Jura, ve Kretaseformasyonları ve Kretase formasyonunun da Üst Kretase serisi; III. Zamanın Paleojen veNeojen formasyonları ve Paleosen, Orta Eosen, Lütesien ve Pliosen serisine aittir. Anataşı yeryer Tortul, yer yer Metamorfiktir. Toprak tamamen taşlı olup genellikle sığ ve kurudur. Dahaziyade ağır topraklar hakimdir. Humus formu tamamen Mull tipidir. Bazı alanlarda birikintitaşlara da rastlanır. Orman alanların büyük bölümünde toprağın ve anataşların mekanikufalanması oldukça ileridir. Düzlük, çukur ve kuytuluklarda kimyasal ve mekanik ayrışmahızı orta derecededir. Ormanlık alanların büyük bir kısmında orta derin, sığ ve kırıntı bünyeli48

kahverengi orman toprağı oluşmuştur. Konuyla ilgili verilen bilgiler genel olup, detaylı birçalışma yapılamamıştır.Minerolojik yapıda Bazalt, Andezit, Kalker, Mikaşist, Serpantin, Kilşisti,Konglomera, Kumtaşı ve çeşitli renkli Marn bulunur.F.1.8.2 HidrolojiOrtamların su dengesi üzerinde ormanların çok yönlü etkileri mevcuttur. İlimizormanlarının % 90’ın üzerinde yapraklı türlerden oluşmaktadır. Çok düşük oranlarda bazıbölgelerimizde, ibreli olan Ardıç Ormanları mevcuttur. Yapraklı ormanlarda intersepsiyonolgusu ile yağan yağışların % 20’ si buharlaşma yoluyla yeniden atmosferekazandırılmaktadır. Öte yandan bu olgu ile toprağın fiziksel özelliklerini iyileştirerek yüzeyselakışı azaltmakta, buna bağlı olarak da toprak aşınımını, taşınmasını asgari bir düzeyeindirmekte, toprağın alt katmanlarına giren su miktarını artırmaktadır. Mevcut ormanlıkalanlarda suyun niteliğini de iyileştirmektedir. İlimiz bir çok havzadan oluşmaktadır. Buhavzalarda akan belli başlı sular ve dereler, özellikle ilkbaharda karların erimesiyle suseviyeleri çok yükselmektedir. Mecraları meyilli ve yer yer sarptır. Bu bakımdan çok süratliakmaktadırlar. Bir çoğunun çevresindeki ormanların büyük bir bölümü tahribat gördüğündenyılın büyük bir bölümünde bulanık akmaktadır. En önemli havza Zap Suyu havzasıdır.Yeniköprü’ den Çukurca ilçesine kadar uzanan bu havzadaki orman alanlarının hem erozyonuönleme, hem de suyun niteliklerini iyileştirici, su dengesi ve yağışlar üzerindeki olumluetkileri nedeniyle koruma altına alınması ve ormanların enerji ormanları tesis projeleriyletahrip gören alanlar ve boşluklar yeniden ormanlaştırılması büyük önem taşımaktadır.F.1.8.3 Toprak ÖzellikleriOrman örtüsünün en önemli özelliklerinden birisi de toprak erozyonunu önlemesidir.Bunun yanında orman örtüsü toprağın verimliliğini de artırmaktadır. İlimizdeki havzalarıntamamında toprak erozyonu had safhadadır. Mevcut derelerin tamamı yılın büyük birbölümünde toprak akmaktadır. Tüm havzalarda mevcut ormanların iyileştirilmesi büyükönem arz etmektedir.İlimiz Şemdinli ilçesinde çok meyilli ormanlık alanların tahrip edilerek açmalarlabağcılığa dönüştürülmesi, bu alanların tarım arazisi olarak kullanılmaya çalışılması daerozyon bakımında büyük tehlike oluşturmaktadır. Kısa sürede mevcut topraklar erozyonauğrayıp, yeniden kullanılması imkansız hale gelebilecektir. Bu durumdaki alanların dayeniden ormanlaştırılması gerekmektedir.Ormanların tahribi, topraktan arazi sınıflarının gerektirdiği doğrultudayararlanılamaması, toprak erozyonuna yol açmakta, sonuçta ciddi anlamda bir toprak kaybıylakarşı karşıya kalınmaktadır.F.1.9. Bölgenin Orman Envanteriİlimizde bulunan ormanların tamamı Devlete ait olup, özel orman bulunmamaktadır.İlimizde mülkiyet sorunları henüz çözülememiştir. Hiçbir orman alanımızda ormankadastrosu yapılamamıştır. Orman kadastro çalışmalarının bir an evvel yapılıp bitirilmesigerekmektedir.İlimiz ormanlarında asli ürün olarak enerji (yakacak) amaçlı odun üretilmektedir.Tomruk üretimi yapılmamaktadır. Mevcut ormanlarımızda meşe parke üretimi49

gerçekleştirilme imkanı bulunmaktadır. Bu imkanlar için ilimizde parke sanayisi mevcutdeğildir. İlimizde yakacak amaçlı olarak yıllık ortalama 30.000 ster yakacak odun üretimigerçekleştirilmektedir. Bunun yanında tüm ülkemizde olduğu gibi ilimizde de halkın gayriresmi (kaçak) olarak yıllık ürettiği yakacak odun miktarı da resmi olarak üretilen yakacakodun miktarına yakın olduğu tahmin edilmektedir.F.1.10. Toprak ve Toprak Verimliliğini KorumasıOrman toprağı korur, verimliliğini artırır. İlimizde düzlük araziler genel olarak çokmeyilli, engebeli ve sarptır. Bu sebeple orman örtüsünden yoksun alanlar da erozyonlakaybedilen ve bir daha da geri getirilmesi mümkün olmayan topraklar ile bu topraklarlaberaber kaybedilen bitki besin maddeleri çok büyük bir tehlike oluşturmaktadır. İlimizdeerozyon çok şiddetli seyretmektedir. Sel ve taşkınlarla verimli topraklarımızın önemli birbölümü kaybedilmektedir. Alanlarımızın %90’ dan fazlası erozyona maruz kalmaktadır.İlimizde erozyon, ülkemizin diğer bölgelerine nazaran daha fazla ve şiddettedir. Mevcuthavzalarda erozyonla mücadele çalışmaları başlatılmalı ve gerekli tedbirler alınmalıdır.F.1.11. RekreasyonOrmanlar, bilindiği üzere, doğal kaynakları topluca sunabilen en elverişli“rekreasyonel yaşam çevresi” konumundadır. Bu haliyle ormanlar, eğlence-dinlence açısındangerekli temel koşulların tümüne sahiptir. Bunun yanında sağladığı estetik ve peyzaj değeri deölçülemeyecek değerdedir. Bu amaçlarla ilimiz şehir merkezi yakın çevresinde, hem buimkanları sağlayacak, hem de bu estetik ve peyzaj değerleri sunacak yaklaşık 60 ha. lık ikiadet saha Hakkari Valiliği ve Orman İşletme Müdürlüğü işbirliği ile ağaçlandırılmış, ileridehalkın rekreasyonel ihtiyaçlarını karşılayabileceği iki alan oluşturulmuştur. Yapılan buçalışmalardan % 100’ lük büyük bir başarı sağlanmıştır.Ayrıca Çevre ve Orman Müdürlüğünce Zap vadisi boyunca rekreasyon ve erozyonamaçlı ağaçlandırma ve rehabitilasyon çalışmaları ön hazırlıklarına başlanılmıştır.F.1.12. SağlıkOrmanlar insan sağlığı üzerinde doğrudan pay sahibidir. İnsanın ruh sağlığı üzerindeciddi ölçüde tahribata yol açan, insanın işitme organlarına ileri derecede zarar verebilen,insanda fizyolojik ve psikolojik dengelerin bozulmasına yol açabilen gürültününönlenmesinde ormanların rolü çok büyüktür. Gürültü kaynağından başlayan 250 m.genişliğindeki bir orman şeridi, insanı rahatsız edecek şiddetteki bir gürültüyü yarı yarıya;insanı rahatsız etmeyecek bir düzeye indirmektedir.Ormanlar hava kirliliğinde bir filtre görevi görmektedir. Havadaki zehirli gazlarıemerek, insanlar için gerekli olan oksijeni havaya bırakmaktadır. Ormanlar yılda hektarbaşına 3-5 ton CO2 (Karbondioksit) tutarlarken, buna karşılık 8-13 ton Oksijen ürettiklerisaptanmıştır.Yapılan bir araştırmada; yüz yaşındaki bir kayın ağacının, özümleme sırasında ürettiğioksijen bir yana, bir saatte 2.350 kg CO2 (Karbondioksit) kullandığı, bu değerinde 40 kişininbir saatte çıkardığı karbondioksit miktarına eşit olduğu sonucunu ortaya çıkarmıştır.F.1.13. İş Alanı ve Geçim KaynağıÜlkemizde 7364 adet orman içi, 10667 adet orman kenarı olmak üzere toplam 18041adet orman köyü vardır. İlimizde ise, 49 adet orman köyü mevcuttur. Bu köylerde 27.512nüfus yaşamaktadır. Orman köylerinin bir kaçı halen boş olup, köye dönüşler gerçekleştikten50

sonra bu sayı 30.000 nüfusu geçecektir. Sözü edilen bu 49 adet köy halkı doğrudan ormanlailgilidir. Yıllık ortalama 30.000 ster yakacak odun üretildiği düşünüldüğünde, bu köylerdeyaşayan halkın orman istihsalinde, kesme, sürütme, taşıma ve yükleme ile istif işinden eldeettikleri gelir yıllık yaklaşık 300 Milyardan fazla gelir elde edilmektedir. Bunun yanında,ürettikleri yakacak odunun % 80’i kendilerine maliyet bedeli üzerinden verilmekte olup,alınan bu KPS hakkından da önemli bir gelir elde etmektedirler. Ayrıca mevcut 49 ormanköyümüzde hayvancılık için ormandan yaprak faydalanması da önemli bir katkısağlamaktadır. Üretimin dışında Orman İşletme Müdürlüğünce yapılan enerji ormanı tesisi vediğer çalışmalarda bu köylüler çalıştırılmaktadır. Bu anlamda özellikle kırsal kalkınmadaormancılığın önemi ve rolü büyüktür. Ormancılık çalışmaları arazi yapısı itibariyle en gerikalmış yerleşim birimlerinde, yani köylerinde orman alanlarının dağılımı itibariyle zorunluolarak bu gibi kalkınması güç olan yerlerde yapılmaktadır.Bu nedenle ormancılıkla ilgili yapılacak çalışmalar, hem ormanlarımızındevamlılığını sağlaması, verimliliğini artırması, ormanlardan beklenen fonksiyonel yararlarınsağlanması gibi yararların yanında ormanlar içinde veya bitişiğinde bulunan köyler halkınınkalkınması, istihdamının sağlanması, gelir düzeyinin artırılması gibi çok önemli yararlarsağlamaktadır.F.1.14 Savunma ve GüvenlikOlası savaş durumlarında özellikle sivil halka sığınma ve barınma olanağısağlayabilmektedir.F.1.15. Orman Sayılan Alanların Daraltılmasıİlimizde orman kadastro çalışmaları yapılmadığından herhangi bir daraltma veya alankazandırılması söz konusu değildir.F.2 Çayır ve MeralarÇayır ve Meraların DağılımıHakkari ilinde çayır ve mera alanlarının toplamı 369610 ha’dır.Çayır ve Mer’aların Arazi Kabiliyet Sınıflamasına Göre Dağılımı (ha)İl Sınırları İçinde Bulunan Çayır ve Meralarİlimiz sınırları dahilinde çayır ve mera alanı olarak envanter tablosunda da görüleceğiüzere; Hakkari Merkezde 169.000 ha., Çukurca ilçesinde 23.382 ha., Şemdinli İlçesinde46.793 ha., Yüksekova İlçesinde 157.627 ha. Alan olmak üzere toplam 396.802 ha. Çayır vemera alanı bulunmaktadır. Mevcut veriler 1972 Amenajman planı verilerine dayanmaktadır.1972 yılından bu yana herhangi bir envanter çalışması yapılmamıştır. Çayır ve mera alanındaplanlama ve ıslahı gibi hiçbir çalışma yapılmamıştır. İlimizdeki tüm orman varlığı hakkındadetaylı envanter ve fonksiyonel planlama çalışmaları 2011 yılında yapılması öngörülmüştür.51

450000400000350000300000250000200000150000100000500000I.SINIF III.SINIF V.SINIF VII.SINIFGrafik 6 : Çayır ve meraların dağılımıKaynak : Orman İşletme Müdürlüğüİlin çayır ve mera alanların tamamına yakını VII, sınıf araziler üzerindebulunmaktadır. (425023 ha.) VI’ inci sınıf arazi üzerinde 68929 ha, lV’inci sınıf araziüzerinde 21069 ha, lll’inci sınıf arazi üzerinde 9348ha, V’inci sınıf arazi üzerinde 8805 hamera alanı bulunmaktadırTablo 21 2005 Yılı kaba yem verimleri toplam üretimleri2005 YILLI KABA YEM ÜRETİM KAYNAKLARI ALANLARIHEKTARA VERİMLERİ VE TOPLAM ÜRETİMLERİKaba Yem ÜretimAlanlarıBirim Alanlara Verimi(HA.)(KG./HATOPLAMÜRETİM(TON)Kaba Yem ÜretimKaynaklarıYONCA 16.000 9000 144.000KORUNGA 1000 7000 4.860ADİ FİĞ 970 6000 4.850SLAJLIK MISIR 50 20000 4.850ÇAYIR 76.590 4500 219.960ARA TOPLAM 94.610 378.520KIRAÇ MERA 275.000 1500 412.500TOPLAM 369.610 791.020Kaynak: Tarım İl Müdürlüğü4342 sayılı Mera kanunu kapsamında 2003 yılında Sarıtaş, Akkuş ve Akbulut olmaküzere toplam 3 köyde 3.183 ha alanda tespit çalışması yapılmıştır. 2004 yılında 4342 sayılıMera kanunu kapsamında Merkez ilçeye bağlı Bağışlı ve Boybeyi köyleri ile Yüksekovaİlçesine bağlı Dedeler köyünde 1643 ha alanda mera tespit çalışması yapılmıştır.4342 sayılı Çayır - Mera kanunu kapsamında 2005 yılında 43 köy tespit çalışmalarıyapılmak üzere programa alınmıştır. 43 köyde yürütülen tespit çalışmaları sonucunda 11köyde tespit çalışmaları tamamlanmış ve toplam 7237 Ha mera tespiti gerçekleştirilmiş,programa alaınan diğer köylerde çalışmalar devam etmektedir. Bu güne kadar tespitleritamamlanan 18 köyde toplam 12.723 Ha alanda tahdit çalışması yapılması planlanmaktadır.Bu yıl içerisinde yaklaşık 30.000 ha. Meranın tespit edileceği öngörülmektedir. İlimizdehızlandırılmış kadastro programı çerçevesinde Kadastro Müdürlüğü ile yürütülen çalışmalarda52

2005 yılı programı dahilinde tahditleri tamamlanacak 2 köyde 2006 yılında Mera Islah veAmenajmanı çalışmalarına başlanılacaktır.F.3 FloraBitki florası ve biyolojik çeşitlilik bakımından ilimiz zengin olmakla birlikte, konuylailgili yeterli araştırma yapılmamıştır. İlimizde genel olarak bilinen bitki listesi aşağıdaverilmiştir. Bu listenin dışında çok sayıda bitki türü mevcuttur. Ancak bu konuda yapılacakbir araştırma ile tür mevcudu ve çeşidi hakkında bilgi edinilebilir.Tablo 22:Türler (Ağaç,Ağaççık ve Çalı)Quercus aegilopsQuercus brantiiQuercus libaniQuercus infectoriaJuniperus sabinaJuniperus ExcelsaPyrus eleagnifulia Pall.Morus albaCrataegus monogyna Pistacia vera L.Vaccinium myrtillusPrunus amygdalusTamarixRosa gallicaCrataegus orientalisCercis siliquastrumRhus corioriaPolirusCornus mosCistusVitisFragaria vescaCotinus sp.Rubus sp.Malus sp.Morus nigraAstralagus microcephalus Wild. Eleagnus angustifolia L.Ficus sp.Rosa caninaPictacia terebinthusPictacia lentiscusCalluna vulgarisMalus sylvestrisBetula verrucusaFraxinus excelsiorFraxcinus oxicarpaJuglans regiaPlatanus orientalisPopulus albaPopulus tremulaPopulus nigraSalix albaSalix capreaSalix viminalisKaynak: Orman İşletme MüdürlüğüBunların dışında daha birçok ağaç ve ağaçcık ile çalımsı türden bitki türlerimevcut olup, burada yalnızca bildiklerimi ve önemlilerini listeledim. Ayrıca otsu bitkilere hiçdeğinilmemiştir. Otsu bitkiler bakımından oldukça zengin olmasına karşın, bu konudaherhangi bir araştırma yapılamamıştır.F.4 FAUNAF.4.1. Türler ve PopulasyonlarTablo 23: Türler ve Populasyonlarİl Genelinde Bilinen Mevcut Kuş TürleriTadurna tadurna (Suna)Coturnix coturnix (Bıldırcın)Rallidae (Sutavuğugiller)Karatavuk (Turtus merula)Ciconia ciconia (Leylek)Melanitta nigra (Kara Ördek)Alectoris chukar (Kınalı Keklik)Columba livia (Kaya güvercini)Accipiter nisus (Küçük Atmaca)53

Buteo buteo (Şahin)Neophron percnopterus (Küçük akbaba)Falco tinnunculus (Kerkenez)Glareolidae (Kırlangıçgiller)Steptopelia orientalis (Doğu üveyiği)Apus apus (Ebabil)Merops supercilliosus (Yeşil Arı Kuşu)Dryocopus martius (Kara Ağaçkakan)Picus viridis (Yeşil Ağaçkakan)Pytonoprogne rupestris (Kaya Kırlangıcı)Motacilla alba (Ak Kuyruksallayan)Lanius collurio (çekirge Kuşu)Alauda arvensis (Tarla Kuşu)Sylviaconspicillata (Bozkır Ötleğeni)Luscinia megarhynchus (Bülbül)Passer domesticus (Serçe)Ablepharus kitaibeli (İnce Kertenkele)Spermophilis citellus (Sincap)Acanthodactylus vulgaris (Kertenkele)Corvus comix (leş Kargası)Alauda arvensis (Tarla Kuşu)Canis lupus (Kurt)Aquila chrysaetos (Kaya Kartalı)Falconidae (Doğangiller)Perdix perdix (Çil Keklik)Larus armenicus (Doğu Martısı)Aegolius funereus (Paçalı Baykuş)Merops apiaster (Arı kuşu)Upupa epops (İbibik)Picus canus ( Küçük Yeşil Ağaçkakan)Dendrocopus minor (Küçük Ağaçkakan)Anthus trivialis (Ağaç incirkuşu)Hypuculius ampelinus (Tırtılyiyen)Prunella modularis (dağ Bülbülü)Regulus regulus (Çalıkuşu)Oenante picata (Doğu Kuyrukkakanı)Cinclus cinclus (Dere Kuşu)Stumus vulgaris (Sığırcık)Genel Olarak Fauna TürleriTestudo graeca (Adi Kaplumbağa)Passer domestricus (Serçe)Erinaceus concolor (Kirpi)Sus scrofa scrofa (Yaban Domuzu)Capra aegagrus (Dağ Keçisi)Hystrix cristata (Oklu Kirpi)kaynak : Orman işletme MüdürlüğüListelenen bu türler dışında yine çok sayıda fauna türü mevcut olup, konu ile ilgiliyeterli bir araştırma yapılmadığından ancak bilinenler listelenmiştir.F.4.1.1 Karasal Türler ve PopulasyonlarHakkari İlimizin yüzölçümünün yaklaşık % 20’ si orman alanı olup, mevcut ormanalanları yaban hayatı bakımından zengindir. Ormanlarımızda Dağ Keçisi, tavşan, Ayı,Domuz, Kurt, Tilki gibi türler sık rastlanan hayvanlardır. Kuş türleri açısından da zengindir.F.5. HASSAS YÖRELER VE MİLLİ PARKLARF.5.1. Milli Parklarİlimizde kayıtlı Milli Park bulunmamaktadır. Bunun yanında Tabiat Parkaları, TabiatAnıtı ve Tabiatı Koruma Alanları da bulunmamaktadır. Ancak tabiatı koruma alanlarıolabilecek Hakkari, Şemdinli, Yüksekova ilçelerinde alanlar mevcut olup, bu konuda gerekliçalışmalar başlatılmış olup, önümüzdeki dönemlerde önemli adımlar Çevre ve OrmanMüdürlüğümüzce atılacaktır.F.5.2. Orman İçi Dinlenme Yerleriİlimizde resmi olarak yapılan orman içi dinlenme yerleri olmamakla birlikte, İlimizsınırları dahilinde özellikle Hakkari Zapsuyu Havzası ve bu havzaya akan orman içi derelerinhavzaları ile Şemdinli’de ki orman içi dere havzalarında eşsiz güzellikte ve tabiat ile iç içedinlenme yerleri mevcut olup, bu alanlardan halk yararlanmaktadır. Bu alanların da bu amaçlaflora ve fauna yönünden koruma altına alınması gerekmektedir.54

55Harita 2: Hakkari de Sulak alanlaKaynak: İl Çevre Ve Orman Müdürlüğür

F.5.3. Sulak Alanlarİlmizde oluslararası sulak alanlar (B) sınıfına giren Yüksekova Nehil çayı uzunluğu 40km, genişliği 15 km’yi bulan ve tabanı 2000 m’ye yakın bir yükseklikte olan Gever ovasıiçinde kıvrıla kıvrıla akmakta ve etrafındaki sazlık ve bataklıklarla önemli bir kuş cennetidir.Bu ova kapalı bir havza durumundadır.Gever ovasının sularını toplayan yaklaşık 79 km uzunluğundaki Nehil Çayı kuzeybatıda yer alan dar bir boğazı aştıktan sonra zap suyuna ulaşır. Çok zengin bir floraya sahipNehil sazlığı; Erguvanı, balıkçıl, saz ve çayır delicesi, toy, turna, nadir kuşlar, buradakuluçkaya yatmakta, pelikan, flamingo gibi bir çok kuş türü de göç mevsiminde konaklamayeri olarak burayı kullanmaktadır. Çevre ve Orman müdürlüğümüzce kurtarma ve korumaçalışmaları başlatılmıştır.F.5.4. Koruma Altına Alınan Flora-Fauna Yaşama Ortamı Olan AlanlarF.5.4.l. Hakkari-Şemdinli-Rubaruk Yaban hayatı Koruma SahasıBu saha, Şemdinli ilçemizin sınırları dahilinde olup, tek resmi koruma sahası ilanedilen İlimiz alanlarındandır. İlgili alan yaban hayatını koruma amaçlı olup, yaban hayatıbakımından zengin bir alandır.İlimiz sınırları dahilinde Yüksekova İlçesinde bulunan salık alanda yılın birbölümünde leylek gibi göçmen kuşların uğrak yeri olup, bu alan da özellikle kuş türleriaçısından zengin olup, bu alanın da koruma altına alınması gerekmektedir.Bölge Müdürlüğü : Güneydoğu Anadolu Bölge MüdürlüğüBaşmühendisliği: ElazığMühendisliği: Hakkariİli: Hakkariİlçesi: ŞemdinliMevkii: Rubaruk (Derecik)Alanı: 15.000 HektarYaban Hayvanlar Topluluğu : Mevcut yabani hayvan türleriKorunan Türün Adı : Av HayvanlarıKaynak :Orman İşletme Müdürlüğü 20052004 Çevre Durum Raporuİl çevre ve orman Müdürlüğü56

G.TURİZMG.1. YÖRENİN TURİSTİK DEĞERLERİG.1.1. Yörenin Doğal Değerleriİlimiz Gökyüzünü uzanan yüksek ve haşmetli dağları, derin vadileri, bozullu göl vedurukları, yüksek şelaleri, rengarenk ot ve çiçeklerle bezenmiş alpin çayırları, devamlıkarlarla kaplı yüksek zirveleri, yazın koyun ve kuzu sürülerinin meleştiği soğuk sulu serinyaylaları ile dağcılık , su ve kara avcılığı, kış sporları, doğa yürüyüşü ve raftingin rahatlıklayapılabileceği turizm açısından zengin doğal kaynaklara sahiptir.İnsanoğluna adeta meydan okuyan bütün bu manzaraya başka yerlerde rastlamakmümkün değildir. Bunun yanında M.Ö. 7000’li yıllara kadar uzanan tarihi geçmişe sahipçeşitli kültür ve medeniyet izlerini taşıyan tarihi eserlerin varlığı turizm açısından ayrı birpotansiyel oluşturmaktadır.Bugüne kadar ulaşım, tesis, alt yapı ve tanıtım yetersizliği gibi nedenlerle yeterincedeğerlendirilemeyen bu bakir kaynaklar rasyonel bir şekilde ele alınıp turizme kazandırıldığıtakdirde bölgenin sosyal ve ekonomik yönden kalkınmasına önemli katkı sağlayacaktır.Hakkari taşıdığı doğal değerler açısından ülke genelinde özel bir konuma sahiptir.Bu nedenle Hakkari’de ağırlıklı olarak doğaya yönelik turizm türleri önemli kazanmaktadır.Günümüzde büyük şehirlerde yaşayan insanların şehrin gürültüsü ve kirliliğindenkaçıp doğal güzelliklere sahip sessiz alanları tercih etmelerinin doğal bir sonucu olarak,özellikle deniz sahillerinde ki tatil beldelerinin sıcak ve nemli havasına karşılık yaylaların çokçeşitli bitki örtüsü soğuk suları, krater gölleri, dereleri, tarihi kültürel ve arkeolojik değerleri,dağ ve doğa yürüyüşleri rafting, kış sporları, avcılık, el sanatları, yayla şenlikleri gibideğerleri taşıması nedeniyle turizm çekim merkezleri olmalarına imkan sağlamaktadır.Bu açıdan bakıldığında Hakkari’nin meşhur Berçelan Yaylası, Golan yayları, Cilo-Sat dağları üzerindeki yaylalar birer turizm cazibe merkezleri durumundadır.G.1.2 Kültürel DeğerlerG.1.2.1. Zeynel Bey Medresesi :Medrese, Hakkari’nin Gülereş Baba Mahallesi’nde bahçeler arasında ve derekenarında yer almaktadır.Bugün büyük ölçüde yıkılmış Medrese Hakkari Beyleri’nden aynı zamanda KanuniSultan Süleyman ve II. Selim’in mazhariyetine nail olmuş, Zeynel Bey tarafında yapılmıştır.Zeynel Bey 1560-1578 tarihleri arasında Hakkari Beyliği’nde kalmıştır. Muhtemelenmedreseyi bu tarihler arasında yapmış olmalıdır. İranlılarla yapılan bir savaş sırasında 1585tarihinde Marend’de şehit düşen Zeynel Bey’in naaşı 1587 de Çölemerik’e nakledilerek kendiyaptırdığı medresenin avlusuna gömülmüştür.G.1.2.2. Meydan Medresesi :Hakkari merkez Biçer Mahallesinde bulunmaktadır. Medrese 1701 tarihinde Hakkaribeylerinden İzzettin oğlu İbrahim Bey tarafında yaptırılmıştır. Meyden Medresesi, anıtsalyapısı, düzgün kesme taş işçiliği içteki revaklı avlusu, kapısındaki süslemeleri ve iki katlıplanıyla Hakkari’nin günümüze kadar sağlam olarak gelmiş en önemli anıtsal yapısıdır.57

Foto: İl Kültür ve Turizm MüdürlüğüŞekil 3: Tarihi Meydan medresesiAyrıca Van Yüzüncü Yıl Rektörlüğü tarafından müze haline getirilecek olan MeydanMedresesine, geçmişten bugüne kadar Hakkari ve çevresinde çıkan tarihi eserler bu müzedesergilenecektir.Hakkari’nin Osmanlı idaresine girmesiyle birlikte, yerel Hakkari Beyleri tarafındanyönetilmeye devam etmiştir. Bu dönemde yapılmış olan medreseler, Hakkari’deki en önemlimimari yapıları teşkil etmektedir. Bunlardan birisini 16. yüzyılın ikinci yarısında Zeynel Beytarafından yaptırılmış “Zeynel Bey Medresesi” değerini ise, 18. yüzyılın başında yani 1700yılında inşa edilmiş “Meydan Medresesi” oluşturmaktadır. Zeynel Bey medresesinin büyükölçüde yıkılmış olmasına karşın, Meydan medresesinin sağlam ve anıtsal yapısı, haklı olarakkendini Hakkari’nin sembolü durumuna getirmektedir. Bu yazımız çerçevesinde bu önemliyapıyı plan, mimari ve süsleme özellikleriyle tanıtmaya çalışacağız.Meydan Medresesi, Hakkari merkezinde Biçer Mahallesi’nde bulunmaktadır.Giriş kapısı üzerindeki kitabesine göre medrese, H.1112 M.1700-1701 tarihindeyaptırılmıştır. Kapı üzerindeki iki satır halinde dört bölümden oluşan kitabenin büyük birbölümünü Kur’an-ı Kerim’den ayetler oluşturmaktadır. Bu nedenle kitabeden medreseyikimin yaptırdığı anlaşılamamıştır. Ancak o yıllarda Hakkari Hükümeti’nin mutasarıfı olanİzzeddin oğlu İbrahim Bey tarafından yaptırılmış olabilir. Ayrıca medresenin 1472 tarihli birAkkoyunlu eseri olduğuna dair görüşler mevcuttur. Yapım tarihi üzerindeki kitabeyle kesinolarak belirlenen medresenin bu tarihte yapılmış olması mümkün görülmemektedir. Kitabe,iki parçadan oluşan mermer üzerine nesih bir hatla iki satır halinde yazılmıştır. 0.30 x 0.90 mölçülerindeki kitabelerin metni şöyledir:Ve iz bevve’na li-İbrahime mekane’l-beyti en la tuşrik bî şey’en. (el-Hac-26).Fetevekkel alallah kâle İbrahimu veccehtu vechiye lillezi feterassemavati ve’l-ardı (el-En’am- 79). Zakiren bi-tarihihi fetevekkel alallah sene - 1112.Vakıflar Genel Müdürlüğü tarafından 1984 yılında onarımı gerçekleştirilmiştir.1959’da yapıdan bahseden O. Aslanapa, iki katlı yapının revaklı avlusunun yıkık olduğunubildirmektedir. 3 Bu da medresenin önceleri büyük ölçüde yıkılmış olduğunu ortayakoymaktadır.58

Medrese, 18.25 x 23.40 m ebatında dış ölçülere sahip, enine dikdörtgen bir alanaoturmaktadır. Avlulu, iki katlı ve iki kanatlı medreseler grubuna girmektedir. Yapıya güneycephenin ortasındaki bir kapı vasıtasıyla girilmektedir.6.10 x 10.20 m ölçülerindeki boylamasına dikdörtgen avluyu dört yandan, iki kathalinde revaklar çevrelemektedir. Alt kat revakları değişik şekillerde başlık ve kaideleri olansilindirik gövdeli sütunlara, ikinci kat ise payelere oturmaktadır. Kuzey ve güneyde üçer,yanlarda dörder revak gözü yer almaktadır. Bunlar basık ve sivri kemerli şekillerde olup, herbir bölümün üzeri basık beşik tonozlarla örtülmüştür. Yapının içerisine girildiğinde, ilkdikkati çeken hususun alt kat revaklarındaki sütun başlık ve altlıklarının olduğugörülmektedir. Her birisi değişik şekillerde düzenlenmiş başlıklar, mukarnaslı ve bilezikliolarak karşımıza çıkmaktadır.Doğu kanatta ise, altta üç, üstte iki oda yer almaktadır. Her iki katın kuzey tarafındadaha büyük tutulmuş iki oda mescid ve dershane olarak düzenlenmiştir. Üst kattaki 3.50 x9.50 m ölçüsünde dikdörtgen planlı ve üzeri beşik tonoz örtülüdür. Kuzeybatı köşeden birkapıyla girilmektedir Doğu duvarında iki, batı ve kuzey duvarında birer pencereyleaydınlatılmaktadır. Güney duvarı ortasındaki mihrab, üstten üç dilimli kemerle taçlandırılmışyarım daire planlıdır. Bunun güney tarafındaki diğer oda, 3.50 x 5.50 m ölçüsünde beşiktonoz örtülü olup, güney duvarında bir mazgal pencere, diğer duvarlarında ocak ve dolapnişleri yer almaktadır.Düzgün kesme taşlarla gerçekleştirilmiş yapının güney cephesi taçkapıylahareketlendirilmiştir. Diğer cephelerde dikdörtgen açıklık şeklindeki pencereler dışında,herhangi bir hareketlendirici unsur göze çarpmamaktadır.Medrese, düzgün kesme taş işçiliği gösteren anıtsal yapısı, düzgün planı, iki katlırevaklı avlusu, mescid ve odaları ile kapısındaki süslemeler ve içerisindeki sütun başlıkları iledikkat çekmektedir. Ayrıca günümüze sağlam olarak ve büyük ölçüde orijinal yapısınımuhafaza ederek gelmiş, Hakkari’nin, tek anıt yapısıdır. Bunun aslına uygun restorasyonugerçekleştirecek, müze olarak kullanıma ve ziyaretçilere açılması, Hakkari’ye büyük birkültürel katkı sağlayacaktır.Notlar1. O. Kılıç, 18. yy. İlkyarısında Osmanlı Devleti’nin İdari Taksimeti. Eyalet veSancak Tevcihatı, Elazığ 1997, s.193.2. M. Tuncal, “Hakkari” Mad., Diyanet İslam Ansiklopedisi, C.15, s.206.O. Aslanapa, “1959 Haziranında Bir Doğu Anadolu Gezisinden Notlar”, MilletlerarasıBirinci Türk Sanatları Kongresi, Ankara 1959, s.27..G.1.2.3. Hakkari Stelleri :1998 yılında Hakkari Kalesi’nin kuzey eteğinde yapılan bir kazı sonucu ortayaçıkarılan steller arkeoloji çevrelerinde derin yankılar uyandırdı. Uzmanların tespitlerine görebu steller, tüm Anadolu ve hatta yakın doğu sanatı için eşsiz bir görünüm sergilemektedirler.Bu güne kadar gerek stil ve gerekse konu açısından benzerlerin hiç rastlanmayan bu taştankabartmalı stellerin yerli sanatçılarca üretildikleri anlaşılmıştır. Hakkari Stelleri üzerindebetimlenen beylerin tarihte yukarı zap Nehrinin yukarı çığırı üzerinde küçük bir bağımsızdevlet olarak yaşayan Hubuşkia devletine ait olması kuvvetle muhtemeldir. Steller HakkariMeydan Medresesin’de koruma altına alınmıştır.G.1.2.4. Taş Köprü :Osmanlı döneminde Şemdinli deresi üzerinde kurulan Taş Köprü Seyyid MehmetSıddık tarafından yaptırılmıştır. Yüksek dağların arasındaki derin vadide yer alan köprü59

kuzey-güney istikametinde tek açıklık halinde her iki ayağı kayalıklara oturmaktadır. Köprüyüksekliği 10,80 m. uzunluğu 21.10 m. Genişliği 2.90 m. Ölçülerine ihtiva etmektedir.Mimari yapısı ve estetik görünüşüyle tarihi “MOSTAR KÖPRÜSÜ”’nüanımsatmaktadır.G.1.2.5. Kelat Sarayı :Şemdinli’ye17 km uzaklıktakieski ilçe merkeziNehri’nin güneybatısında derekenarındakurulmuştur. Saray(Konak) büyükölçüde yıkılmışolup, halen ayaktakalan iki kemer vebir duvarbulunmaktadır. Üçkatlı muntazam biryapı olduğu, güneyduvar kısmenayakta kalmış diğer kısımları tamamenyıkılmıştır. Sarayın günümüze kadar ayakta kalangüney duvarındaki kalıntılarından cephenin ortadaFoto: İl Kültür ve Turizm MüdürlüğüŞekil 4: Kelat Sarayından bir görünümkapı ile bulunan yanındaki pencerelerle hareketlendirdiği görülmektedir. Cephenin ortasındakikapı, anıtsal bir portakal şeklinde düzenlenmiştir. Yapının kesin tarihini veren kitabe veherhangi bir yazılı belge mevcut değildir. Ancak mahalli kaynaklara göre Seyyit AhmetSıddık tarafından yaptırıldığı bilinmektedir. Seyyit Taha-i Hakkari’nin torunlarından olanSeyyit M.Sıddık Seyyit Übeydullah’ın oğlu olup, 1878-1903 yılları arasında yönetimde etkilietkili olmuştur.G.1.2.6. Kayme sarayı :Saray Nehri’deki eski yerleşimlerin kuzey tarafında bugünkü köy evlerin batısında yeralmaktadır. İki katlı olarak yapılmış olan saray, 18.80-24.50 m. Ölçülerinde kuzey güneydoğrultusunda dikdörtgen bir alana oturmaktadır. Günümüzde sarayın duvarları ekseriyetledoğu ve güney duvarları kısmen ayakta kalabilmiş örtüsü tamamen yıkılmıştır. Bakanlarahicri “ 1330 tarihinin (l909 müjdele” ibresi yazılıdır. Yapının kuzey cephesinde giriş kapısısağ ve sol köşelerine birer tane kitabe yerleştirilmiştir. Sağdaki kitabede H. 1332 (l911)soldaki kitabede H 1330 (1909) tarihi yer almaktadır. Buna göre Nehri’deki Kayma Sarayı1909-1911 tarihleri arasında inşa edilmiştir.Kitabelerde yaptırana ilişkin herhangi bir isim yer almamakla beraber Übeydullah’ınOğlu Seyyit Abdullah tarafından yaptırıldığı kabul edilmektedir.G.1.2.7. Kızıl Kümbet Mezarlığı :Gülereş Baba Mahallesi’nde Kuzeyden Güneye Doğru eyimli bir sırtta yer alanmezarlık halk tarafından ziyaret edilen ve kutsal bilinen yerlerden birisidir. Zaviye kalıntısınınkuzey tarafındaki düzlük kesiminde Osmanlı döneminden kalma üzerleri kitabeli, zenginbitkisel ve geometrik desenli mezar taşları mevcuttur. Burada Abdullah oğlu İbrahim Han’a60

ait olan mezar taşları sanatsal bakımdan en dikkate değer olanlardır. Üzerindeki “AmeleMuhammed” şeklindeki usta kitabesi Çiçek motifleri ve yazılar gerçekten en önemli yanlarınıoluşturmaktadır.G.1.2.8..Kale Altı Mezarlığı :Biçer Mahallesi’nde kalenin doğu kesiminde kalan büyükçe bir mezarlıktır. Bumezarlığın değişik kesimlerde 16 adet çoğu yerlerinde sökülmüş sanatsal özeliğe sahipüzerleri bitkisel ve geometrik desenlerle bezenmiş mezar taşlarına rastlanmıştır.G.1.2.9. KiliselerG.1.2.9.1. Halil KilisesiHakkari’ye 10 km mesafede ana yolkenarındaki Halil mevkiinde bulunmaktadır.Nasturilere ait olan yapının üzerinde kitabeve süsleme mevcut olmadığından hangitarihte ve kim tarafından yapıldığıbilinmemiştir.Kilise 6.70x13.70m. dış ölçüleresahip doğu-batı doğrultusunda uzanandörtgen planlı ve iki bölümden oluşmuştur.Batıdaki birinci bölüm daha büyüktutulmuştur. Buraya güney cephedeki kapıvasıtasıyla girilmektedir.Doğudaki birinci bölüme daha büyükolan birinci bölümden iki kapı vasıtasıylageçilmektedir. Kapılardan biri ortaya yakınyerde sivri kemerli bir girinti içerisinde sivrikemerli bir açıklık şeklinde, diğeri ise güneyköşede sivri kemerli açıklık biçimdedir.Yapının tamamında taş malzemekullanılmış olup dış cephelerde düzgünsıralı kaba yontu taşlar görülmektedir. Yapıoldukça sağlam dıştan düz toprak damörtülüdür.G.1.2.9.2. Derav KilisesiZap vadisinde Üzümcü köyününilersinde Derav mevkiinde bulunmaktadır.Zap soyunun karşı tarafındaki sırtta eğimlibir arazide kurulmuştur.Foto: İl Kültür ve Turizm MüdürlüğüŞekil 5: Tarihi mezar taşlarıNasturilere ait olduğu kabul edilen yapının üzerinde kitabe süsleme olmadığındanyapının tarihi ve dönemi belli değildir.Oldukça küçük olan yapı 6.85x10 m. ölçülere sahip, doğu batı doğrultusunda uzanandikdörtgen planlıdır.Yapının tamamı moloz ve kaba yon taşlarla gerçekleşmiştir. Dıştan üzeri düz toprakdam örtülüdür. Duvarları yer yer kırılmış olmakla beraber, günümüze sağlam olarakolaşmıştır.61

G.1.2.9.3. Konak KilisesiKilisenin bulunduğu Konak Köyü, Hakkari merkeze 18 km. uzaklıkta ve şehrin kuzeytarafında kalmaktadır. Doğu batı yönünde uzanan ve içerisinde genişçe düzlüklerin vekavaklıkların bulunduğu bir vadi içerisinde yer almaktadır. 1996 yılından beri köy meskundeğildir. Köye ulaşım kuzeybatıdan Berçelan yaylası eteklerinden stabilize bir yol ilesağlanmaktadır.Kilise köyün doğu tarafına vadi hakim noktada doğal kayalık bir platform üzerinekurulmuştur. 16.70mx8.30m dış ölçülere sahip, doğu-batı ekseninde diktördgen planlı biryapıdır. Güney cephenin batı köşesine kaydırılmış bir kapı ile yapıya girilmektedir. Kilise içmekanı iki bölümden meydana gelmiştir. Bunlardan birincisi doğrudan dış ile bağlantılı sahınbölümü, ikincisi sahından iki kapı açıklığıyla geçilen doğudaki Kanki (Bema) bölümüdür.Ayrıca kuzey tarafa kayalıkların üzerine, biraz yüksekte kalan ve havalandırmaya geçişsağlayan bir bölüm daha ilave edilmiştir.Ayrıca batıdan birinci bölümün kuzey arkad kamari üzerine ek bölüme geçişisağlayan dikdörtgen açıklıklı bir kapı açılmıştır. Buraya çıkış seyyar bir merdivenle sağlanmışolmalıdır. Yine ikinci bölümün kuzey duvarına arkad kemeri içine bir niş daha açılmıştır.Doğadaki kanki bölümü 5.70mx2.40m ebatlarında kuzey- güney doğrultusundadikdörtgen planlıdır. Ortadan duvarlara oturan sivri bir kemerle iki kısma ayrılmış ve üzerilerikubbe ile örtülmüştür. buraya sahın bölümünden sivri kemer açıklı iki kapı ile girilmektedir.Güney duvarına sivri kemerli bir girinti açılmış ortasına bir mazgal pencere yerleştirilmiştir.Doğu duvarı güneye doğru kaçak define arayıcıları tarafından yıkılarak burada dıştan 1.5mgenişliğinde bir delik oluşturulmuştur. İç kesimde de yine kaçak kazılarla kaplama taşlarısökülerek tahribatlar yapılmıştır.Bu kilise hakkari bölgesinde yaşayan Nasturiler’in dini idare merkezinde yeralmaktadır. Yani Patriğe karşılık gelen büyük Mar Şemun ünvanlı din adamları buradayaşamaktaydı. Bu açıdan olduğu gibi mimari olarakta diğerlerinden ayrılan özellikleresahiptir. Dış cephelerdeki düzgün kesme taş işçiliği ve süslemeleri bulunması bunu açıkçagöstermektedir. Bu özellikleri yanında çevrenin doğal güzellikleri yapıyı daha da ayrıcalıklıkılmaktadır. Korunması ve turizme kazandırılması yörenin kültürel canlılığını arttırıcı bir roloynayacaktır.G.1.2.9.4. Koçanıs Manastır Kilisesiİ.S. 4.y.y.’da Papaz Nasturiyus tarafından kurulan ve onun adını taşıyan merkezikilisedir. “Doğu Asur Kilsesi” olarak da biliniyor. Kilise Koçanıs (Konak) köyünün doğukesminde inşa edilmiştir. Kilisede en yüksek ruhani liderliği Marşamon denilen Patriklertarafından yürütülmüştü. Bina kesme taşlardan oldukça düzgün bir mimari ile yapılmıştır.Ancak son yıllarda büyük bir tahribat görmüştür.G.1.2.9.5. Mar Şalita KilisesiMerkez kırkdağ (Derz) vadisinin güney yakasında, oldukça yükseklikte inşa edilen birdağ kilisesidir. “Ak Kilise” veya “Dağ Kilise” de denir. İçinde doğal su kaynağı vardır.Geçmişte Hiristiyan Zahidler tarafından kullanılmış kutsal kiliselerden birirdir. İnanırları onagitmekle hacı olurlardı.62

G.1.2.9.6. Mar Abdiso KilisesiMerkeze bağlı Tal (Oğul) köyünde bir dağ Kilisesidir. Onunda içinde suyu vardır.Müritleri için kutsal bir değere sahiptir. Yılın belirli günlerinde dini ayinlere sahne olurdu. Oda yörenin kutsal Kiliselerinden biridir.G.1.2.10. Ağaçdibi Şelalesiİlimiz Çukurca ilçesi yolunun 14.km.sinde solda dar ve derin bir vadinin içine geçitmahiyetinde bir araba yolu görünür. Bu yolun 6.km.sinde Ağaçdibi(Kehi) köyü vardır. Köyün500 metre doğusunda yaklaşık 35-40 metre yükseklikte düşen bir şelale vardır. Sümbüldağının güney eteklerindeki buzul sularının bir kısmı önce yer altına süzülür. Şelalenin 50metre kuzeyinde ak köprülerle yeniden fışkırarak güneye doğru akmaya başlar. Zamanlaaşındırdığı dik kayanın yüzünü terk ederek hızla aşağı iner, sesi uzaktan yankılanan sulardüştüğü yerde bir çukur meydana getirmiş, 20 metre çapında bir alanı akıntısından saçandamlacıklarla ıslatarak çevreyi serinletiyor. Güneyden gelen güneş ışınları vurunca şeleleiçinde görüntüsüne duyum olmayan bir gök kuşağı oluşuyor. Havaların açık olduğu Ağustussıcağında bu renkli ve sık sık yer değiştiren kuşağı izlemek insan ruhuna canlılık veriyor.Şelalenin beyazımsı suları doğudan gelen başka buzulların suları ile birleşip köye akıyor.Çevresinde yüzlerce insanı barındıracak bir saha vardır. Az bir emekle her türlü ihtiyacakarşılık verebilecek bir parka dönüştürebilir. Çıplak kentleşmeden usanmış, çamurlu ve tuzlucaddelerde gezmekten bunalmış, her gün aynı yüzleri görmekten bıkmış insanlar yanındaotumakla sıkıntılarını unuturlar. Ancak köy ile şelele arasındaki 500 metrelik mesafeyi arabaulaşımına açmak gerekiyor. Yolda kaya yok. Az bir emekle açılabilir. İlimizi tanıtanbelgelerde bu şelalenin görüntüleri vardır. Şehir merkezine sadece 20 Km mesafede olan bugüzelim doğa harikasının çevresini ıslah edip yöre halkının hizmetine sunmak önemli birihtiyacı karşılacağı gibi, Ağaçdibi (Kehi) köyünün sosyal ve ekonomik yapısına da önemlikatkı sağlayacaktır. Hakkari’de yaşayan, hizmet veren, doğaya hayran insanların bu görmeyedeğer şelaleyi görmeleri stres ve tansiyon sıkıntılarını gidermek için yeterlidir. Cilo-Satdağlarındaki buzul, zirve ve gölleriyle buluşmak için zamanın erken olduğunu düşünenlerolabilir, Fakat kent insanının hemen yanı başındaki şelaleyi görmek için geç kalınıyor diyedüşünüyorum.G.2. Turizm ÇeşitleriG.2.1.Yayla TurizmiBerçelan Yaylası ve çevresi dağcılık, kayak,doğa yürüyüşü imkanına, güzel florayasahip bir alandır. Berçelan yaylası diğer yaylalar gibi yöre halkının yazın hayvanlarınıotlatmak ve ürünlerini değerlendirmek için göç ettikleri, geleneksel kara çadırları ileyaşadıkları bir yayladır. Hakkari’ye 18 km uzaklıkta bulunmaktadır. Yayla civarında bulunanSeyyidhan buzul gölü çevreye ayrı bir özellik ve güzellik katmaktadır. Dağcılık ve kayaksporları için uygun alanların bulunduğu bölgede kara avcılığı da rahatlıkla yapılabilmektedir.Berçelan yaylasının batısında bulunan Golan yaylası yörenin en önemli kayakmerkezi olabilecek bir konumdadır. Golan yaylasına 15 km.lik bir yolla ulaşılmaktadır.Cilo-sat dağlarındaki yaylalar diğer yaylaların sahip oldukları özelliklerin yanısıradağcılık sporu açısından Türkiye’nin en önemli bölgeleridir. Sürekli karlı tepeleri, kratergölleri ve hırçın doğası ile olağan üstü güzellikler sahiptir. Cilo-Sat dağlarına Hakkari’ye37km uzaklıkta Yüksekova ilçe merkezinden büyük bölümü araba ile bir kısmı da yürüyerekulaşılabilmektedir.63

G.2.2.Dağ Turizmiİlimiz dağcılık açısından dünya çapında önemli bir yer. Kent merkezine yakın yerlerdebile sayısız kaya duvarları, yürüyüş parkurları bulunmaktadır.Dağ turizmi, kayak sporu ve dağcılığın çeşitli dallarını kapsamaktadır. Hakkari doğalyapısı nedeniyle kış sporları ve dağcılık açısından Türkiye’nin en önemli bölgesi olmapotansiyelini taşımaktadır. Hatta tanıtım ve tesis eksikliğinin giderilmesi halinde diğerülkelerden de talep bulabileceğini söylemek mümkündür.Hakkari’ninkuzey batısındakiKaradağ, ortakesimindeki Cilo(Buzul) Dağları vegüneyindeki Sat(İkiyaka) Dağlarıdağ turizmi için enönemli bölgelerdir.Bu dağlarda krater(buzul) gölleri deayrı bir cazibeunsuru olmaktadır.Cilo ve Satdağlarında yazıngezi ve tırmanışyapacaklar için en uygun zaman haziran başı eylülsonu arasıdır. Kış tırmanışları için ise en uygunzaman şubat ve mart aylarıdır. Diğer aylarda çığdüşme tehlikesi bulunmaktadır.Foto: İl Kültür ve Turizm MüdürlüğüŞekil 6: Cilo sat dağlarıHakkari uzun soluklu kış mevsimi ve yer yer 2 metreyi bulan karıyla kış sporları içinuygun olan bir bölgedir. Bu yönü itibariyle “Türkiye’nin İsviçresi” diye tanımlamak fazlamübalağalı görülmemelidir. Ancak, ilde dağcılık ve kış sporlarına yönelik Yüksekovaİlçesinde 25 yataklı kayak tesisi ve pisti, il merkezinde de sadece bir kayak tesisi bulunmasıtesis yetersizliğini ve tanıtım yetersizliğini gözler önüne sermektedir.Spora elverişli alanların turizm açısından belirlenmesi, planlama yapılıp, altyapısorunlarının çözümlenmesi ve tanıtıma yönelik çalışmaların tüm imkanlar kullanılarak yerinegetirilmesinden sonra yatırımcıların bu alanlara yönlendirilmesi sağlanmalıdır.Jeomorfolog İsmet Ülker daha önce Türkiye’deki dağ turizmi olanaklarını incelemişve sonuçta yazdığı “Dağ Turizmi – Planlama Yöntemleri Yüksek Dağlarımız, KayakMerkezleri” adlı kitabında Cilo ve Sat Dağlarına da yer vermiş, gezi ve tırmanma programlarıoluşturmuştur.G.2.3.Av TurizmiHakkari av turizmi açısından da gelişebilecek yörelerdendir. Özellikle merkez ilçeSümbül Dağı ve Ağaçdibi Köyü dağ keçisi bakımından zengin bir bölgedir. Bu alanın avkoruma sahası olarak saptanması ile yöreye av turizmi için yurtiçi ve yurtdışından turistleringelmesi sağlanmalıdır.Özellikle yabancı turistler için avcılık, yöreye gelmenin bir amacı haline getirilebilir.Bu yörede dış bağlantılı turlar düzenlenebilir ve av programları geliştirilebilir. Bu çalışmalarkapsamında tespit edilecek belirli alanlarda avcı kulübeleri yapılmalıdır.64

Ayrıca Orman Bakanlığınca av hayvanlarını koruma ve üretme sahası olarakbelirlenen Hakkari – Şemdinli – Rubaruk bölgesi dışında başka bölgelerin de av koruma alanıiçine alınması ve kontrollü avcılık olanakları sağlanması sonucunda av turizmi gelişecektir.Ayrıca Zap Suyu’nda su avcılığı da yapılabilmektedir. Sazan, incili kefal ve alabalıkbulunan akarsu kenarında günübirlik bir kamping için uygun alanların saptanması ve gereklialtyapının getirilmesi ile il halkı için rekreatif alanlar yaratılacağı gibi, turistler için defaaliyetlerin çeşitlenmesi sağlanacaktır.G.2.4. Yürüyüş TurizmiHakkari’nin doğal yapısı dağcılıkla birlikte yürüyüş turizmi açısından da uygunkoşullar taşımaktadır. Hakkari’de yürüyüş turizmine öncelikle organizasyonel olarak temelhazırlanması gerekmektedir. Yürüyüş güzergahlarının araştırılması, haritalanması gibiçalışmaların yapılarak, gelen turistlerin esas ya da yan faaliyet olarak yürüyüş turlarınıbenimsemesi sağlanabilir.G.2.5. Su Sporları (Rafting))Hakkari’de bulunan Zap Suyu ve kollarının bilimsel olarak incelenmesi ve kanoculuğauygun olup olmadığının saptanması, uygun görülen alanlar için gerekli organizasyongirişimlerinin yapılması il turizmine katkı sağlayacaktır.G.2.6. Kültür TurizmiKültür turizmi, ilk etapta ve başlı başına gelişebilecek bir turizm türü olarakdeğerlendirilmiştir. Zira, kayıtlarda geçen tarihi eserlerin çoğu harap durumdadır. Restoreedilmiş olan birkaç eser ise kültür turizmi için bir potansiyel olarak görülmemektedir. Kazı verestorasyon çalışmaları yapıldıktan sonra bu eserler doğaya dönük turizm amacıyla gelenlerinyan bir faaliyet olarak gezip görecekleri yerler olarak düşünülmüştür. Kültür Turizmi, HakkariMerkez, Yüksekova ve Şemdinli’de gelişebilecektir.G.2.7. İnanç TurizmiHz. Süleyman CamisiHakkari Çukurca yol güzergahında Tiyar Vadisinde Meşeli Köyünde bulunan veSüleyman Peygambere ait olduğu rivayet edilen türbe yerli ve yabancı ziyaretçilerin önemliuğrak yerlerinden biridir.Seyyit Taha-i Hakkari mezarı:Şemdinli ilçesi Bağlar Köyü’nde bulunmaktadır. 18. yy’da yaşamış büyükevliyalardandır. Şeyh Abdulkadir Geylani’nin 11. torunudur. Mevlana Halid-i BağdadiHazretlerinin talebelerindendir. Mezarının bulunduğu Bağlar Köyü yurt içi ve yurt dışındangelen sevenleriyle sürekli dolup taşmaktadır.Şeyh Ali Türbesi:Merkez Üzümcü Köyü’nde bulunmaktadır. Şeyh Abdulkadir Geylani HazretlerininHocası olduğu rivayet edilmektedir. Mezarı kendi adını taşıyan caminin hücresindedir.Şeyh Nazır Türbesi:Merkez Durankaya Beldesindedir. Her yıl, şehit edildiği gün olan 28 Temmuzda türbesiziyaretçi akınına uğramaktadır. Yöreyi fetheden İslam ordularının başındaki komutanlardanolup burada şehit olduğu rivayet edilmektedir.Şeyh Musa Türbesi:65

Merkez Işık Köyündedir. Kendi adını taşıyan camini hücresindedir. Şeyh AbdulkadirGeylani Hazretlerinin babası Musa Cengi Dost olduğu rivayet edilmektedir.Şeyh İsmail Türbesi:Çukurca İlçesi Narlı Köyündedir. Türbesi yöre halkı tarafından ziyaret edilen ve saygıduyulan önemli bir ziyaretgahtır.Seyyit Abdullah Türbesi:Seyyit Taha-i Hakkari’nin amcasıdır. Türbesi Şemdinli Bağlar Köyü’ndebulunmaktadır.Gülereş Baba Türbesi:Hakkari merkez Biçer Mahallesi’nde bulunmaktadır. Türbesi kendi adını taşıyancaminin bahçesindedir. Yılın 365 günü ziyaret edilen önemli bir ziyaretgahtır.G.2.8. Şifalı SularSarılık Suyu:Sarılık hastalığına iyi geldiği bilimsel olarak tespit edilen doğal ve balıklı bir sudur.Yüksekova -Şemdinli yol güzergahının 5. km.sinde Altınoluk köyünde bulunan suyun veiçindeki balıkların sarılıkla birlikte bir çok hastalığa iyi geldiği söylenmektedir.Zerene Kaplıcası:Hakkari-Van kara yolunun 55. km.sinde Zap Suyu’nun yukarı kollarından Karasu’nunkenarındadır. Doğal su birikintilerinden oluşmaktadır. Üzerinde tesis bulunmadığından günübirlik gidilerek suya girilebilmektedir. Başta romatizmal rahatsızlıklar olmak üzere bir çokeklem ağrılarına iyi geldiği test edilmiştir.G.2.9.Kamp- Karavan Turizmi (Günübirlik)İli kuzeyden güneye geçen Zap suyu turizm açısından başlı başına bir değerdir. Zapsuyu kenarında su sporları ve su avcılığı faaliyetlerinin gelişimine bağlı olarak kamp-karavanturizmi ve günübirlik turizmin gelişebileceği düşünülmektedir.Merkeze yakınlığı ve ulaşımın göreli kolaylığı dikkate alınarak Berçelan Yaylası’ndada aynı turizm türlerinin gelişebileceği varsayılmıştır.G.2.10. Hakkari’de Gelişmesi Beklenen Turizm TürleriHakkari, taşıdığı doğal değerleri açısından çok özel bir konuma sahiptir. Yıl boyuncaüzerinde karların eksik olmadığı yüksek dağları, krater ve buzul gölleri, yaylaları, ZapVadisi, derin mağaraları ve avcılık alanları ile özel ilgi alanlarına hitap edecek çok zenginturizm kaynaklarına sahiptir. Bu nedenle Hakkari’de ağırlıklı olarak doğaya yönelik turizmtürlerinin gelişebileceği varsayılmaktadır.BERÇELAN YAYLASIBerçelan Yaylası ve çevresi dağcılık, kayakçılık, trekking (yürüyüş) olanaklarına ,güzel peyzaja sahip bir alandır. Berçelan Yaylası diğer yaylalar gibi yöre halkının yazınhayvanlarını otlatmak ve ürünlerini değerlendirmek için göç ettikleri, geleneksel çadırları ileyaşadıkları bir bölgedir. Berçelan Yaylası Hakkari’ye 18 km. uzaklıktadır. İl merkezineyakınlığı ve zengin doğal kaynakları ile öncelikle planlanacak alanlardandır.Burada öncelikle 1/25 000 ölçekli çevre düzeni planı yapılmalı ve dağcılık ve kışsporlarına uygun turistik tesislerle turizmin gelişmesi desteklenmelidir.66

Berçelan yaylası civarında yer alan krater gölleri de çevreye ayrı bir özellikkatmaktadır. Bölge trekking (doğa yürüyüşü) ne elverişli olup bu amaçla, yürüyüşgüzergahları saptanmalı mola noktaları belirlenmelidir.Foto: İl Kültür ve Turizm MüdürlüğüŞekil 7: Berçelan Yaylasından bir görünümYörede dağcılık sporu için de çok elverişli alanlar bulunmaktadır. Tırmanışa elverişli dağlardağcılık sporu ile uğraşanların ilgisini çekmektedir. Dağların kolay ve zor tırmanılangüzergahları belirlenerek turistlerin diledikleri güzergahı seçme olanağı sağlanmalıdır.Dağcılık ve kayak federasyonu ve üniversitelerin ilgili bölümlerinin yardımı ile buralardaincelemeler yapılmalı ve bu konuda uzmanların görüşleri alınmalıdır. Ayrıca yörede karaavcılığı olanakları da bulunmaktadır.Berçelan Yaylası gelişme alanında yayla turizmi, dağ turizmi (kış sporları, dağcılık),kamp-karavan turizmi, av turizmi, (kara avcılığı) günübirlik turizm ve yürüyüş turizmigelişmesi beklenen turizm türleridir.Bölgenin 1.etap gelişmesi öngörülmektedir. Plan dönemi sonunda BerçelanYaylasında 125 dağ oteli 150 oberj vw 50 kamping yatağı önerilmiştir.GOLAN YAYLASIGolan Yaylası gelişme alanı yörenin en önemli kayak merkezi olma niteliği olanyeridir. Bölgede kayak sporuna elverişli alanlar bulunmaktadır. Golan Yaylası’na OtlucaKöyü’nden 15 km.lik bir yolla ulaşılmaktadır.Tüm Hakkari’de olduğu gibi burada da tüm kış boyunca kayak yapma olanağıbulunmaktadır.Yörede öncelikle Berçelan Yaylası’nı da içine alan bir bölgenin çevre düzeniplanlarının düzenlenmesi daha sonra uygulama imar planları hazırlanarak altyapının67

planlanması, konaklama tesislerinin konumlandırılması, kayak parkurlarının saptanması,telesiej, teleski ve kayak pisti düzenlenmesi gerekmektedir.Yöreye ulaşımın sağlanması ilk etapta gerçekleştirilmelidir. Golan Yaylasıgelişmesinde plan dönemi sonunda 175 dağ oteli ve 200 oberj yatağı önerilmiştir.Yörede gelişmesi beklenen turizm türleri, kış sporları turizmi, yayla turizmi, dağturizmi, yürüyüş turizmi ve av turizmidir. (kara avcılığı).CİLO YAYLALARICilo dağlarının bulunduğu bu alan diğer yaylalarda olan özelliklere sahiptir. Cilo(Buzul) dağları dağcılık sporu için Türkiye’nin en önemli dağlarındandır. Sürekli karlıtepeleri, yüksek gölleri ile olağanüstü güzelliklere sahiptir. Cilo dağlarına Hakkari (37 km) veYüksekova ilçe merkezinden büyük bölümünü araba ile bir kısmı da yürüyerekulaşılmaktadır. Türkiye’nin üçüncü yüksek dağı Ciloların en yüksek noktası 4168 m ile Reşkodoruğudur.Cilo dağları flora yönünden de zengindir. Yaz aylarında bir tarafta buzul ve karlardiğer yanda çeşitli çiçekler ve yeşil çayırlar görme olanağı vardır. Buraya özgü ters lale çiçeğibulunmaktadır.Yörede dağcılık ve kayak sporu yanında zengin av hayvanları bulunduğundan avcılıkolanağı da bulunmaktadır.Cilo yaylaları gelişmesinde yayla turizmi, dağ turizmi (kış sporları, dağcılık), avturizmi (kara avcılığı) ve yürüyüş turizmi gelişmesi beklenen turizm türleridir.Ancak alanın genişliğine oranla yatak kapasitesi kısıtlı tutulmuş, doğal yapınınkorunması amaçlanmıştır. Ulaşım zorluğu nedeniyle 2.etap gelişme alanı olarakdüşünülmüştür. 2007 yılında 100 oberj yatağı planlanmıştır.SAT YAYLALARISat dağlarının bulunduğu bölge de Cilo dağları gibi karlı tepeleri, buzul gölleri,yaylaları ve hırçın doğası ile önemli doğal güzelliklere sahip alanlardır.Sat dağlarının en yüksek tepesi olan Samdi tepesinin yüksekliği 3818 m.dir. Buradayer alan buzul gölleri genellikle donmuş halde olup yaz aylarında bir kısmı erimektedir.Krater gölü olduklarından balık yoktur. Sat yaylaları gelişme alanı çevresinde Sat dağlarındaGeverok vadisinde ve Oramar (Dağlıca) bucağında prehistorik mağaralar bulunmaktadır. Bumağaralarda kayalar üzerinde neolitik çağdan kaldığı sanılan kazıma resimler vardır. Bu tarihideğerlerin harap olmasının engellenmesi amacıyla tescil ve tespitlerinin tamamlanıp korumaalanı altına alınması gerekmektedir. Ancak bu mağaraların turizme açılması Avrupa’dakiörneklerinde görüldüğü gibi harap olmalarına neden olmaktadır. Bu nedenle öncelikle sadecearaştırmacılara açılması sağlanmalıdır.Sat Yaylası gelişiminde de yayla turizmi, dağ turizmi (dağcılık, kış sporları), yürüyüşturizmi (trekking) ve av turizminin (kara avcılığı) gelişeceği varsayılmaktadır.Burası da 2.etap gelişme alanı olarak düşünülmektedir. Yöreye ulaşım 1.etaptagetirilecek olup dağların korunması amacıyla fazla yatak önerilmemiştir. Sat yaylalarıgelişme planı için 2007 yılında 100 oberj yatağı önerilmiştir.ZAP SUYUZap Suyu ve kenarı, rafting, avcılık olanakları, güzel peyzajı ve karayolu kenarı olmasıgibi nedenlerle turistik potansiyele sahiptir. Bu alanda karayolu kenarı mola noktaları, raftingamacıyla gelenlerin konaklayacağı kamping alanları ve rekreasyon alanları önerilmektedir.Zap Suyu’nda öncelikle rafting olanaklarının araştırılması, akarsuyun debisinin genişliğininaktığı arazi üzerindeki düşüşler, akarsu yatağı içindeki kayalıklar gibi fiziksel özelliklerininve çevre özelliklerinin uzmanlarca incelenip uygun bölgelerin saptanması, güzergah68

elirlenmesi gerekmektedir. Ayrıca Zap suyu boyunca ağaçlandırma çalışmaları yapılması veyöre halkınca mesire alanı olarak kullanımının sağlanması turizmin gelişimine katkıdabulunacaktır.Zap Suyu gelişmesinde 100 kamping ve 100 motel yatağı önerilmektedir. Bu alandagelişmesi beklenen turizm türleri spor amaçlı turizm türlerinden su sporları (raftingkanoculuk)av turizmi (su avcılığı), kamp karavan turizmi ve günübirlik turizmidir.TURİZM ARZ VE TALEP VARSAYIMLARITürkiye çapında turizm sektörü gelişme göstermektedir. Doğu Anadolu bölgesindesosyo-ekonomik gelişmenin sağlanması ve altyapı sorunlarının çözümlenmesi ileTürkiye’deki gelişmeye paralel olarak il’de turizm sektörünün gelişeceği varsayılabilir.Hakkari’de son yıllarda transit geçişler dışında turistik amaçlarla il’e gelenolmamaktadır. İl de önceki yıllarda gelen turist sayıları, gecelemeleri ve doluluk oranlarıverileri bulunmadığından turist sayısı ve yatak sayısı projeksiyonları yapmak olanaksızdır.Yörede öncelikle doğal güzelliklerin varlığı nedeniyle doğaya dönük turizm türleriningelişeceği ve ilin ilginç doğal yapısının bu amaca hizmetini sağlayıcı tesislerle turizmindesteklenmesi düşünülmektedir.İl ‘e 2007 yılında 70.000 turist geleceği varsayımı kabul edilmektedir. Kış mevsimininuzunluğu ve Haziran-Temmuz aylarındaki kayak yapma olanağı bulunan köşelere sahipyörede özellikle kayakçılık, dağcılık, trekking, rafting gibi doğa sporlarına olanak verenturizm gelişimi olacağından turizm gelişmelerinin bu olanakları taşıyan yaylalarda olmasıbeklenmektedir. Buna göre bu tür merkezler saptanmış ve turizm gelişme alanları olarakönerilmiştir.G.2.11. Yüksekova Kuş AlanıKoordinatlar : 37-33 derece’ K, 44-15 DRakım : 1925 mAlan : 28000 ha.Bölgenin koruma statüsü yoktur.Yüksekova deniz düzeyinden çok yüksekte yer alan bir ovadır. Ovanın ortasındankıvrılarak akan Nehil Çayı çevresi bozulmamış, orkide bakımından zengin sulak çayırlar, sazve kamışlarla kaplıdır.Halen bozulmamışlığını koruyan ender bölgelerden biri olan Yüksekova’da tarımıngelişmesi, habitatların hızla bozulmasına neden olacaktır.Ornitolojik olarak henüz çok fazla bilgi açığı vardır. Bölgede kuluçkaya yatantürlerden. Erguvan Balıkçıl, Saz Delicesi, Çayır Delicesi (15 çift), Turna (5 çiftten az) veKızılbacak önemli örneklerdir.Kızıl Akbaba, Yılan Kartalı, Doğu Atmacası, Küçük orman kartalı, Kaya Kartalı,Küçük Kartal, Doğan ve Puhu ise bölgede gözlenen diğer türlerdir.G.2.12. Hakkari’nin Ulaşım İmkanlarıSon yıllarda ilimizde gerek diğer illere olan ulaşım bağlantısı ve gerekse il içi yerleşimbirimlerine ulaşımda önemli mesafeler kaydedilmiştir. Yol yapımında karşılaşılan güçlükleraçılan yolların her yıl şiddetli kış şartları altında bozulması ile artan bakım harcamaları venüfusun seyrekliği nedeniyle açılan yollardan yararlananların azlığı göz önündebulundurulursa Hakkari çevresindeki yolların maliyetinin ne kadar masraflı olduğu, ancak69

pahalı oluşu oranında bölge halkı ve memleket turizmi için nedenli kıymetli olduğu ortayaçıkmaktadır. Hakkari’nin yaz-kış devamlı açık olan Van Hakkari karayolunun uzunluğu 202km olup, tümü asfalttır.Hava Yolu Ulaşımı:Türkiye’nin her hangi bir yerinden uçak seyahatiyle Hakkari’ye gelmek isteyenler içinTHY ile İstanbul Hava Yolları’nın uçak seferlerinden yararlanabilirler. THY Ankara’dangünde karşılıklı olarak ikişer sefer, İstanbul’dan günde bir, İstanbul Hava Yolları da hafta daiki gün Van’a düzenli olarak uçak seferleri gerçekleştirmektedir. Hakkari-Van arası ulaşımkarayolundan sağlanmaktadır.Karayolu Ulaşımı:Hakkari-Van arasında her gün dörder karşılıklı olarak otobüs seferleri yapılmaktadır.Otobüs seyahatleri 2-3 saat süreli olup, gayet rahat ve konforludur. Çukurca, Şemdinli veYüksekova ilçelerine her gün karşılıklı olarak düzenli bir şekilde otobüs ve minibüs seferleriyapılmaktadır. Bunun yanında daha seyrek kullanılan Hakkari-Uludere- Şırnak karayolu ileSiirt’e ve yine aynı yolla Cizre üzerinden Mardin’e gitmek mümkündür. Yol asfaltkaplamalıdır. Hakkari-Şırnak arası192 km, Cizre ise 237 km’dir.Hakkari-Van karayolunun 45 km’sinde ayrılan ve Yüksekova- Esendere sınırkapısından geçen Türkiye- İran transit karayolundan da kısaca bahsetmek yerinde olacaktır.Van- Esendere arası 236 km olup, tamamen asfaltdır. Yüksekova-Van arası devamlı ulaşımaaçık olup, karşılıklı otobüs seferleri yapılmaktadır. Ayrıca 1991 yılında Türkiye ve İranarasında imzalanan protokol gereğince Esendere Gümrük kapısında her iki ülkevatandaşlarının açtıkları iş yerlerinde karşılıklı olarak alış veriş yapılmaktadır.G.3. KÜLTÜR YAPISIG.3.1.Sosyal Yapı :Sosyal yapı, yöreden yöreye, tarihi, coğrafi, ekonomik yapı ve eğitim durumunabağlı olarak farklılıklar gösterir. Yöremiz M.Ö. 7000 yıllarına uzanan tarihi geçmişi olmasınarağmen coğrafi yapısından kaynaklanan başka kültürlerle ciddi bir alışverişi olmayan kendiiçine kapanık bir sosyal yapı görüntüsünü vermektedir.İl topraklarının büyük kısmının bozkır ve dağlarla kaplı olması, dağlarındayükseltilerinin fazla olması yöre insanın ekonomik bakımdan hayvancılığa bağımlı halegetirmiştir.G.3.2.Aile Yapısı:Aile yapısı, değişik kuşakların birlikte oturduğu, üretim ve tüketim birliği ve ortakmülkiyet özelliği taşıyan bir çeşit geniş aile yapısındandır. Tarım ve hayvancılıkla özdeşleşenbu aile tipi yerini fertlerin ekonomik bağımsızlıklarını kazanmaları istikametinde anne- babave çocuklardan oluşan çekirdek aile tipine devretmektedir.G.3.3. Aşiret YapısıToplumsal yapı içerisinde hakim olan aşiret, ferdi ilişkilerin yanında gurupilişkilerinin de ortaya çıkmasına neden olmuştur. Aşiret bağları aynı soydan gelme inancıüzerinde kurulmuştur. Aşiretin başında “Ağa” denilen aşiretin ileri gelenlerinden birisibulunur. Ağa hem kendi aşiret fertleri arasında hem de başka aşiret fertleri nezdinde saygınbir yere sahiptir. Yörede belli başlı iki büyük aşiret “Pinyanişi” ve “Ertuşi” aşiretleridir.G.3.4. Düğün ve evlenme adetleri:Evlenme yaşı köy yerinde erkeklerde 18-20, kızlarda 15-18 dir. Önce dini nikah sonrada resmi nikah yapılır. Boşanma olaylarına pek rastlanmaz. Boşanmalarda “taş atma” veya70

“talak verme”denen geleneksel boşanma şekli, resmi boşanma şeklinden daha da yaygındır. İlmerkezinde çok evlilik görülmekle beraber tarım ve hayvancılıkla uğraşılan ilçe ve köylerdebuna daha çok rastlanmaktadır. Aşiret içi evlenmeler yapılır. Bunun yanısıra aşiretler arasıdaevlenmeler görülmektedir. Aşiret içi evlenmeler de olay en yakın akraba evliliğidir.Yörede nahoş görülen ancak, mecburiyet durumunda gerçekleşen bir evlenme şekli dekız kaçırmadır. Bu evlenme şekli kız babası veya kızın gönlü olmaması durumundadelikanlıların muradlarına erebilmeleri için gerçekleştirdiği bir yoldur.Hakkari’de düğün altı bölümden oluşur. Bunlar, kız isteme, söz kesme, nişan, şekerkırma düğün ve çeyiz günüdür.Düğün Hakkari’de cuma akşamından başlayıp Pazar akşamına kadar devam eder.Cumartesi günü gelin evine kınaya gidilir. Eğer gelin evi uzak ise nişan ve kına bir aradayapılır. Cumartesi akşamı sağdıç damadı evinde arkadaşları ile birlikte misafir eder. Pazarsabahı davetlilere “damat kahvaltısı” verir ve damadı evine götürür. Öğleden sonra gelinalmaya gidilir. Akşam yemek verildikten sonra herkes dağılır.G.3.5.Halk Oyunları:Halkoyunları: folklorunen dinamikkonulardan biridir.Halk oyunlarıhalkın sevinçli veüzüntülü anlarındaduygu vedüşüncelerininmüzik eşliğindedışa yansıtılmasıdır.Bubağlamda Hakkarihalk oyunları olarakfolkrolik birhazinedir.Araştırılması günışığına çıkarılmasıdurumunda ülkemizin kültürel zenginliklerineönemli bir ivme kazandıracağı kaçınılmaz birgerçektir.Foto: İl Kültür ve Turizm MüdürlüğüŞekil 8: Halk oyunlarından bir görünümYöre oyunlarımız yapı bakımından halay bölgesi içine girer. Halay tutanlar demegeçirmemüzik sözleri eşliğinde oynarlar. Bazen davul-zurna ve pik (Şipsi) eşliğinde deoyunlar oynarlar. Halaylarda kadın erkek beraber oynadıkları gibi (cengebez) sade kadın veerkek oyunları da mevcuttur.Yöre oyunları için kesin bir rakam söylemek hatalı olur. Bu oyunların müzikleri(türküleri) ülkemizin sözlü edebiyatında önemli bir yer teşkil edecek boyuttadır.Hakkari halk oyunlarını bazı başlıca oyunları şunlardır.a) Mılane (Ağır halay)b) Şeyhaniler71

c) Koçerilerd) Icrokelere) Üç ayaklılarf) Vurma oyunlar (Tozke türü)g) Seyirlik oyunlarG.3.6. Mahalli KıyafetlerG.3.6.1.Kadın Kıyafeti:Hakkari ve çevresi genellikle fistan denilen ve ayak bileklerine kadar sarkan uzunentariler giyerler. Entari, kadife, pazen, basma, vb. kumaşlardan dikilir. Köylerde kadınlar üstüste iki veya üç fistan birlikte giymektedirler. Fistanın üstüne “Kutik” denilen kollu veyakolsuz yelekler giyilir. Alt kısma “Kiras” tabir edilen patiskadan ve yaka kısmı işlemeliuzunca kollu lavendili elbiseler giyilir. Baş giyimi olarak siyah püsküllü poşiler bağlanır.G.3.6.2.Erken GiysileriHakkari ve çevresinin kendine özgü kıyafetleri vardır. Bunların başında “ŞeliŞepik”gelir. Şeli şepik en iyi cins yünden yapılmış desenli ve renkli elbiselerdir. İl merkezi vediğer kesimlerde ise mahalli günler dışında pek giyilmemektedir.Şeli şepikin üstüne şaldan (Kuşak) kuzu yününden yapılmış kerik denilen kolsuzcepkenler giyilir. İç çamaşırı olarak da renkli kadife veya basma gömlek, hassadan yapılmışuzun kilot giyilir. Gömlek kollarında levendi denilen parçalar sarkılır. Başlık olarak bir çeşitsarık bağlanır. Cemedani denilen iki büyükçe mendil bu sarığa usulca bağlanır. Ayaklardayün çorapla sas denilen püsküllü renkli ve desenli tozluklar kullanılır. Ayakkabı olarak kışınkeçi yününden yapılmış reşik yazında tabanı lastik kenarları örme yünden yapılan bir çeşitpapuç giyilir.G.3.7. El SanatlarıBir Kültür unsuru olarak el sanatları; toplumun yaşam seviyesini gösterir ve toplumzekasının bir göstergesi sayılır. Genel anlamda bir toplumun kuşaktan kuşağa aktarılmayadeğer sosyal yaşam tarzlarını simgeler. Bu yüzden el sanatları bir toplumun yüzyıllar boyusüre gelen, kuşaktan kuşağa aktarılan geleneklerle devam eden en önemli değerleridir. Elsanatları sahip olduğu toplumun uygarlık ve zekasını, yaşadığı çağda ulaştığı seviyeningöstergesidir.El sanatları insanın elini sözünü, gönlünü sevgi ile birleştirerek meydana getirdiğideğerlerdir. Üretilen her şeyde el emeği, göz nuru, alın teri vardır. El sanatları doğal yaşamınvazgeçilmez bir parçası, yaşama tarzının en canlı unsurudur.Hakkari’de el sanatlarının halkın sosyal, kültürel ve ekonomik yaşamındaki yeri veönemi büyüktür. Kilim, çanta, çorap, heybe, parzun, şal, sak kerik, reşik, yazma boncuğu veoya kaneviçe gibi günlük yaşamda kullanılan el sanatları hemen hemen her evdeüretilmektedir. Bunların içinde kilimlerin ayrı bir yeri ve değeri vardır.Hakkari kilimleri adeta yöre kültürünün ve yaşam tarzının bir simgeli haline gelmiştir.Tamamen yün ve kök boyadan imal edilen kilimler renk kompozisyonları, desenleri, ipliğinkalitesi, dokuma sıklığı ve zerafetiyle yurt içi ve yurtdışında aranır hale gelmiştir.72

G.3.8. Hakkari ÇoraplarıHakkâri’nin yünlü çorapları, hayvancılığın, karasal iklim ve mahir ellerin birürünüdür. Çoraplarımız, kilimlerimiz kadar ün salmamışsa da el sanatlarımız içerisinde enfazla üretilen el sanatı olma unvanını taşımaktadır. Her evde kilim dokuma tezgahı yokturama her evde birden fazla çorap örmede kullanılan şiş takımı vardır. Yün çorap, ilimizdeeskiden beri temel giyimin bir parçası olarak kabul görülmektedir. O kadar ki yaz aylarındadahi vazgeçilmez bir giyim unsurudur. Kış aylarında birden fazla üst üste giyilirken yazaylarında bir tane ile yetinilir.Çorap deyip geçmemek lazım. Ayak nasıl ki insan vücudunun önemli bir uzvu iseçorap da günlük giyim-kumaşın vazgeçilmez bir parçasıdır. Özellikle kış mevsimi olanHakkâri gibi yerlerde daha bir önem ve ehemmiyet kazanır. “başını, belini, ayağını sıcak tut”düsturu en güzel bu yörede makes bulur. Ekonomisi ağırlıklı olarak hayvancılığa dayananilimizde, hayvanlardan kırpılan yünler önce güzelce yıkanarak, güneşte kurutulur. Daha sonradişli yün tarama tarağından geçirilerek elyaf yumuşaklığına getirilir. “Teşi” denilen başıtopaçlı ve iğneli, sapı çubuklu, ağaçtan yapma kirman ile eğilir. Önce tek tel olarak eğirilen ipdaha sonra iki yada üç kat olarak hazırlanır. Çorabın renkli kısımlarında kullanılacak ipliklerayrıca yörenin tabii kök boyaları ile boyanır. Çorap, inceliği ve zerafeti nispetinde değerkazanır. Çorabın değeri nişan yüzüğünden geçip geçmediğine bakılarak tespit edilir.Örülen çoraplar, günlük giyimin bir parçası olmakla birlikte, gelinlik kızlarınçeyizinde de önemli bir yer tutar.Bizim Kilimlerimiz“Töremizde kilim demek ilim demektir” diye söylenen o güzel türküyü ne zamanduyulsa; yüreğin derinliklerinde hüzünlü bir sızı duyulur. Bu sızının sisli perdelerininarkasından hemen mütevazı bir mekanın kuytu bir köşesine bırakılmış üç-beş tezgahınbaşında kilim dokuyan genç Anadolu kızlarının silueti canlanır insan hayalinde. İçlerindeki ensaf ve temiz duyguları, ilmek ilmek, iplik iplik dokuyup kilim yapan masum Anadolu kızları...“Her nakışı bin duygunun ifadesidir.Kilim sevgiliye çağrı, aşka davettir.Kimi renkler şikayettirKimi hasrettir.”“KİLİM TÜRKÜSÜ“nün bu içli güftesinden daha güzel ifade edilebilir miydinakışların dili.Her şey, bir ilmekte başlar, sevda üzerinde söylenen ilk sevgi sözcüğü gibi.İlmekler ilmekleri takip eder, atkıyla çözgünün efsunu içinde sımsıkı düğümler atılır birbiriardına. O nazenin parmakların her biri birer sihirli kalem olup, nice öykülerin, hasretlerin vehasretliklerin türkülerini yakarlar renklerin füsunuyla, renklerin ateşiyle tezgahlar üstüne.73

Mukaddes biremanet gibi, yüzlerce yıldırunutulmadan kuşaklar boyuaktarılan bir birikimin, motiflerleresim resim tarihe mirastır kilim.Motifleriyle, renkleriyle,desenleriyle bir ilimdir her biri.Aşk ile kadim bir muhabbeti olaninsanımızın, aşkını ve hasretiniterennüm ettiği mahzun birmanzumdur o. Kimi zaman, güçtakat yetiremediği bela vemusibetlere karşı hanesindegölgesine sığındığı bir kalkanıkimi zaman da topraktan geliptoprağa giden hayatın meşakkatliyolunda, toprağın bereketine vekısmetine niyaz edilen bir dua. Herkilimin acıklı bir öyküsü vardırbizim bilmediğimiz vegöremediğimiz. Üzerindekidesenlerin ve motiflerin manasınagelmeden önce, her kilim bumertebeye terfi edene kadar, nicebadireleri atlatır, nice kaynarkazanlarda terbiye görür, ta ki,derviş emsal bir mum gibiyumuşayana kadar.Bilindiği üzerekilimin hammaddesi olan iplik,yünden imal edilir. Ancak buyün, öyle yarısı elyaf, yarısı daFoto: İl Kültür ve Turizm MüdürlüğüŞekil 9: Hakkari Kilimiçiftlik niyetine düzlüklerde eğleşip, ağustos sıcağına dayanamıyor diye tıraş edilen zavallıkoyunların tüyünden olmaz. Bir kere kilim dokunacak ipliğin yününün koyunları ve kuzuları;şöyle karlar eriyip, tabiat bahara uyanırken ağılarından çıkıp, özgürce dağların eteklerindenitibaren baharı almaya başlayacaklar. Ortalığı yakıp kavuran Temmuz’un sıcaklarında, dahakarın yeni kalktığı ve hemen altından renk renk çiçeklerin, efil efil kardelenlerin gülümsediğiyaylalarda otlayacaklar, hararetlerini Kevser emsal akan serin sulardan ve berrak pınarlardansöndürmüş olacaklar. Bunlar; koca bir yaz mevsimini bu şekilde yüksek yaylalarda, yanıkyanık inleyen kavalıyla garip bir çobanın nağmeleri eşliğinde, uzun uzun ulumalarıyla uzakdağların büklümlerindeki kurtların kalbine korku salan birkaç kangal köpeğinin emniyetindegeçirecekler. Ardından, merasimli bir “kuzu kırkma şenliği” davullu zurnalı halaylarıyla ustaellerin kırkılarıyla kesilen yığın yığın karbeyaz yapağıları toplanacak. İşte bu yapağıdır ki,bizim kilimin ipliğine uyan. Karbeyaz yünler mahir anaların, kıdemli nenelerin ellerindedöndürdükleri kirmanlarla eğrilip iplik yapılacak. Tabi yünün doğal rengi olduğu için, bir debu beyaz ipliklerin, dokunacak kilimin desenine uygun renklere göre boyanması gerekir beyazipliğin boyanması merasimi ayrı bir iştir. Bir kere, “bizim kilimlerimiz” öyle kimyaformüllerinin reaksiyonlarıyla elde edilen sentetik boyalardan değil bilakis tabiatın içindeyetişen binbir türlü nebattan donatılarak kök boyayla renklendirilir. Kök boya, tabiiortamda kendiliğinden yetişen doğal bitkilerin ve otların kökünden elde edilir. Kırmızı,74

ordo, lacivert, kahverengi ve siyah renklerin her biri ayrı otlardan ve bunların köklerindenimal edilir. Ceviz yaprağından ve kabuğundan siyah, runas denilen bir bitkinin kökündenbordo, agirot çiçeğinden sarı ve mavi renkler, sütleyen ve giyarenk otundan lacivert, nanedende yeşil renk çıkarılır. Bunlar ana renkler olmak üzere, bu otların ve bitki köklerinkarıştırılması ile daha değişik tali renkler de bulunabilir. Kendi çapında bir simya olan bu işin,uzman simyacıları ancak çıkabilir bu işin içinden.Bu otlar türüne ve elde edilmek istenen renge göre önce güneşin bağrındakurutulur. Sonra Musa’nın ve Şükrü’nün cesametli kaynar kazanlarına atılır. Canı çıkıncayaya da dermanı kalmayıp bünyesindeki bütün eczasını suya verene kadar harlı yanan meşeodunlarının ateşinde kaynatılır. Eğrilen veya iplik fabrikasının dişlileri atasında acımasızcabüküm verilen iplikler, bu kaynar kazanlara atılır. Artık türüne veya ustasının merhametinegöre saatlerce kaynatılır., ta ki asıl renginden bir emare kalmayana kadar. O güzelimyaylaların çimenlerinden beslenen yünün , yine o coğrafyaların canlı çiçeklerinin rengiyle,kaynar kazanlarda hemhal ve hem renk olmanın vuslat hazzıyla, sarıdan kırmızıya, laciverttenyeşile kadar değişik renklerde kilim iplikleri yapılmış olur. Bu haliyle bile, yünden mamul,ateşin te’bibiyle kök boya kazanlarında hamura dönmüş iplikler, ipekler kadar kıymetli vepaha biçilmezdir edep çarşısında ve pazarında.Bizimkisi; her nakışı bin duygunun ifadesi, tezgahın da ipliğin değil, aslındaaşkın dokunduğu; “KİLİM’in dilinden ancak anlayan okur.” diye ötelerden seslenen birbestenin seher iklimine vuran güftenin şavkından ve ekosundan öte bir şey değilG.3.9.Tandır EkmeğiTandır ekmeği, Hakkâri sofralarının vazgeçilmez bir gıdasıdır. Fırın geleneğininolmadığı dönemlerde günümüze kadar uzun bir geçmişi vardır. Tandırlar mavimsi yapışkanbir topraktan yapılırlar. Bu toprak önce çamur haline getirilerek iyice yoğrulur. Daha sonrakırmızı kiremit kalınlığında küçük kerpiçler haline getirilir. Daha önce kazılan bir metrederinliğinde ve 70 cm çapında çukurda bu kerpiçler oval duvar şeklinde örülür. Duvarlarörüldükten sonra çamur dövmelerle iyice dövülerek sıkıştırılır. Daha sonrada bir sürekurumaya bırakılır. Buruyan tandıra bilek kalınlığında odunlar atılarak yakılır. Tandırkızarıncaya kadar odunlar atılmaya devam edilir. Kızaran tandıra elle yoğrulan hamur önceküçük küçük topaklar haline getirilir, ardından merdane ile açılır, açılan topaklar elden eleatılarak yufka inceliğine getirilir. İnceltilen hamur mıreşe (mezık) serilerek tandıra yapıştırılır.Tandıra yapıştırılan hamur tandır duvarın kızarıklığın ile tandır dibindeki közler sayesindekısa sürede kızarır. Ekmekler kızardıkça koparılır yerine yenileri yapıştırılır. Pişirilecekekmek bitinceye kadar bu işleme devam edilir.Tandır ekmeğinin en belirgin özelliği bozulmadan uzun süre yumuşaklığını vetazeliğini koruyabilmesidir. Tandır ortalama haftada bir yakılır ve her yakmada evin ortalamabir haftalık ekmek ihtiyacını karşılayacak miktarda ekmek pişirilir.İl ve ilçe merkezlerine yıllar önce fırın teknolojisi girmiş olmasına rağmen halatandır ekmeğinden vazgeçmeyip, tandırda ekmek pişiren evler vardır. Köy yerlerinde ise zatentandır ekmeğinden başka ekmek tüketilmemektedir. Bu da tandır ekmeğinin yörede ne kadarkabul gördüğünün en güzel örneğidir. Tandır ekmeği, kağıt inceliğinde ince ve uzun, bazenbiraz kalın ve toparlak, bazen de pide kalınlığında olmak üzere üç değişik boy ve ebattapişirilir.G.3.10. Hakkari’de FolklorBarışın ve dostluğun temelinde kültürün ve sanatın yadsınamaz bir payı vardır. Buamaç doğrultusunda, Milli Eğitim Bakanlığı’nın her yıl düzenlemiş olduğu yarışmalar çok75

üyük önem arz etmektedir. Folklorumuzun en dinamik öğesi olan halk oyunlarımızın, böylebir organize ile sergilenmesi kıvanç vericidir.Medeniyetimizin folklorumuzdaki zarif yansımaları, bizi dışarıya anlatan engerçekçi unsurlardır dolaysıyla medeniyetimizin zenginliğinin insan sıcaklığındasergilenmesine fırsat oluşturan yöresel, bölgesel Halk Oyunları yarışmaları ülkemiz insanınınbir birlerini yakından ve doğrudan tanımalarına da büyük katkılarda bulunmaktadır.Onlar, o güzel melodiler eşliğinde oyunları sergilerken, bir an kendimizi HakkariBeyi’nin oğlu Cembeli’yle Seyithan Gölü kıyısında, dünyalar güzeli Sinem ile bey konağında;Hicroke oyunu ile Yüksekova’nın cennet düzlüğünde mutluluğun doruklarına ulaşılır.Dağların zirvelerinden serin yayla rüzgarıyla yayılan yanık kavalının sesiyle Memabasi’ye venarin yayla çiçeği Mume’ye yapılan ihaneti anlatan ağıtla duygulanılır.G.3.11.Hakkari’de MisafirlikMisafir Arapça bir kelimedir. Sefer kökünden gelmektedir. Sefer, yolculuk anlamınageliyor. Misafirlik, eskiden beri değişik yörelerde değişik şekillerde yaşanılan bir kültüreldokudur. Misafirlik, geniş anlamda: yolculuk halinde bulunan insanların evine dönünceyekadar başka evlere konuk olmalarından, dar anlamda: eş ve dost ziyaretlerinden kaynaklanankültürel bir zenginliktir.Misafirlik olayı, insan ilişkilerinin daha sıcak ve samimi olduğu dönemlerinürünüdür. Bu bağlamda insan ilişkilerinin hala sıcak ve samimi bir atmosferde cereyan ettiğiyöremizde misafirlik geleneği günümüzde de dipdiri ve canlı olarak yaşamaktadır.Hakkari yöresinde anlatılan bir fıkra vardır; uzak yoldan gelip evine doğru yol alanbir yolcu, akşam karanlığı basıp menziline varamayınca yol güzergahında bulunan bir köyegirer ve önüne çıkan ilk evin kapısını çalar. İçeriden“Kim o?” diye bir erkek sesi karşılık verir.“Benim.. tanrı misafiri.. uzak yoldan geldim de. İçeriden“Bekle geliyorum.” sesi işitilir. Birazdan kapı açılır ve içerisinden ev sahibi çıkar.Misafire sırtını dönerek“Sırtıma bin” der. Yolcu bir anlam veremeden dediğini yapar.Ev sahibi adamı aldığı gibi köyün içine dalar. Köy camisinin kapısına getirerekbırakır. Hiç bozuntuya vermeden yolcuya dönerek:“Tanrı misafiriyim dedin ben de seni tanrının evine getirdim.”Her ne kadar halk arasında anlatılan böyle bir fıkra olsa bile Hakkarililer çokmisafirperverdirler. “Tanrı Misafiri” (Mihman-ı Huda) tanımlanmasından da yola çıkılarak butespite varılabilir. Misafir, Allah’tan gelen bir aziz, bir sevgili olarak kabul edilir ona göreikram ve ihtiramda bulunulur. Misafir olunan evde yatıyla birlikte yemek de ikram edilir.Uzak yoldan gelen misafirlere yemek vakti geçmiş olsa bile aç olup olmadığı, yemek yiyipyemediği sorulur. Misafir için günlük normal menünün dışına çıkılarak özel yemekler yapılır.Sofra çeşit çeşit yemeklerle donatılır. Sofraya oturan misafire ev sahibi yemeği yemiş olsabile eşlik eder ve misafir sofradan kalkmadan kalkmaz. Misafir “doydum” diyerek çekilsebile birkaç lokma daha alması için ısrar edilir. Sofra kaldırıldıktan sonra semaverle çaygetirilir. Misafir “doydum” anlamında bardağı devirinceye kadar çay ikram edilir. Bardağıdevirdikten sonra da “Hatır çayı” denilen son bir çay daha doldurulur.76

Sonuç olarak: ilimizde misafir ağırlamak hala çok yaygın ve yaşayan bir gelenekolarak devam etmektedir. Temennimiz, modernleşme, çağdaşlaşma ile birliktegeleneklerimizin de yaşatılması ve korunmasıdır. Geleceğe güvenle bakmanın geçmişle olanbağın kopmamasına bağlı olduğu hatırdan uzak tutulmamalıdır.G.3.12.ŞenliklerG.3.12.1. Kuzu Kırpma ŞenliğiHayvanları otlatmak, daha iyi ve bol ürün elde etmek için çıkılan zomada temmuzayı sonunda “Kuzu Kırpma Şenliği düzenlenir. Bu şenlik zoma (yayla) maratonun en güzel verenkli yanını oluşturur. Kuzuların kırpıldığı bu günü zoma sakinleri bir şenlik havasındageçirirler. Bugünün anısına zoma sakinleri köy ve yerleşim yerlerindeki yakınlarını şenliklerekatılmaları için davet ederler. Şenlikler büyük katılımlarla gerçekleşir. Şenliklere iki günboyunca devam edilir.Birinci gün kuzular yıkanır ve kurutulur. Yıkama dere kenarlarındaki göletlerdeveya krater göllerinde yüzme eşliğinde piknik havasında yapılır.İkinci gün kuzuların kırpılmasına geçilir. Kuzular kırpılırken davetliler bir yandanizler bir taraftan da uzun süredir görmedikleri, şenlik vesilesiyle görüşme fırsatı bulabildikleriahbapları ile görüşürler.kuzu kırpmanın en hareketli kısmı kuzu kırpma yarışıdır. Buyarışmada dereceye giren yarışmacılara ödül verilir. Bu esnada oğlaklar kesilir, közde kebapyapılır yaylaya has en güzel yemekler yapılır.. Yemek ikramından sonra halaylar tutulur, oyuntürküleri eşliğinde oyunlar oynanır.G.4. TURİSTİK ALTYAPIHAKKARİ İL VE İLÇELER ARASI MESAFE CETVELİTablo 24: İlin ilçelere olan uzaklığıHAKKARİ MERKEZ ÇUKURCA ŞEMDİNLİ YÜKSEKOVA75 218140 162 5684HAKKARİ İL MERKEZİNİN BAŞLICA MERKEZLERDEN UZAKLIKLARITablo 25: İlin Bazı Merkezler olan uzaklığı77

İSTANBUL 1815 KMANKARA1418 KMİZMİR1967 KMADANA1073 KMDİYARBAKIR 547 KMERZURUM 617 KMVAN202 KMTURİSTİK İŞLETMELER BAKANLIK BELGELİ TESİSLERTablo 26 İlde bulunan bakanlık belgeli turistik otellerTesisin Adı Hizmet Yeri Yıldız veyaGrubuKapasiteOda-YatakŞenler Oteli Hakkari Merkez xxx 36 - 75Oslo Otel Yüksekova xxx 30 - 60Ufuk Zafer Yüksekova xx 30 - 60Işın OteliKaynak: Kültür ve Turizm MüdürlüğüBELEDİYEDEN BELGELİ KONAKLAMA TESİSLERİTablo 27 İlde bulunan belediye belgeli turistik tesislerTesisin Adı Niteliği Bulunduğu KapasitesiYerOda - YatakVali Orhan 1. sınıf Şemdinli 12 - 22Esen Oteli 1. Sınıf Yüksekova 24- 50Aslan Oteli 1. Sınıf Yüksekova 14- 46Ova Oteli !. Sınıf Yüksekova 29- 59Otel 2000 1. Sınıf Yüksekova 24- 30Kaynak: Kültür ve Turizm MüdürlüğüTablo 28 Turizm İşletmesi Belgeli TesislerTesis veYILLARYatak sayısı 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2003 2004 2005Tesis Sayısı 2 2 2 2 2 2 2 4 4 4Yatak Sayısı 135 135 135 135 135 135 135 328 328 328Oda sayısı 94 94 94 94 94 94 94 124 124 124Kaynak: Kültür ve Turizm MüdürlüğüTablo 29: Belediye Belgeli TesislerTesis veYILLARYatak sayısı 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2003 2004 2005Tesis Sayısı 2 2 2 2 2 2 2 4 5 5Yatak Sayısı 135 135 135 135 135 135 135 195 228 228Oda sayısı 135 135 135 135 135 135 135 279 300 30078

Bakanlık belgeli seyahat acentalarıOguzkurt Turizm Sey.Ac. Hakkari Merkez (B) GrubuOnay Turizm Sey.Ac. Yüksekova Merkez (B) Grubu2003 yılı Esendere hudut kapısından ilimizi ziyaret eden yerli ve yabancı uyrukluşahıslar.Yerli Yabancı Toplam102383 54462 1678452004 yılı Esendere hudut kapısından ilimizi ziyaret eden yerli ve yabancı uyrukluşahıslar.Yerli Yabancı Toplam94089 100567 1946562005 yılı Esendere hudut kapısından ilimizi ziyaret eden yerli ve yabancı uyrukluşahıslar.Yerli Yabancı Toplam11235 94580 105815Kaynak :İl Kültür Ver TurizmMüdürlüğü 20052004 Çevre Durum Raporu79

80Foto : İl Kültür ve Turizm MüdürlüğüŞekil : Tarihi Şemdinli Taşköprü

H. TARIM VE HAYVANCILIKH.1. GENEL TARIMSAL YAPIHakkari nüfusun % 70 i geçimini tarım ile sağlamaktadır. Tarımla uğraşannüfusun %50 si hayvancılıkla uğraşmaktadır. İlimizin işlenebilen tarım arazisi az olduğundantarla tarımı, meyvecilik ve sebzecilik gibi araziye bağlı tarımsal faaliyetler yeterli ölçüdegelişememiştir. Ancak geniş çayır-meraları ve yüksek yayları ile hayvancılık yapmayaoldukça elverişlidir. Bunun dışında arıcılık, su ürünleri yetiştiriciliği, ipekböcekciliği gibientansif ve semi-entansif üretim faaliyetlerine son derece uygundur. İlimizin su kaynaklarıbakımından zengin olması, geniş tarla arazilerine sahip olmaması, ciddi bir hava kirliliğininolmaması, araziye ve doğaya fazla müdahale edilmemesi sonucu tahrip edilmemiş bir doğayasahip olması, zengin bir floristik yapıya sahip olması sebebiyle özellikle arıcılık ve su ürünleriyetiştiriciliği için önemli bir cazibe merkezidir.İlimizin kullanılan toplam tarım arazisinin %74,8’i, sulanmaktadır. Sulamanın tamamıhalk sulaması olup devlet sulaması uygulanmamaktadır.İlimizin Bazı İklim Verilerinin Uzun Yıllar OrtalamasıOrtalama Sıcaklık(C)Ortalama Güneşlenme Süresi (Saat/Dk)Ortalama Yıllık Yağış Miktarı (mm)Ortalama Nem Oranı (%)9.47.51748.957Merkez İlçe dahil olmak üzere toplam 4 ilçe, 6 bucak ve Yüksekova ilçesine bağlıBüyükçiftlik ile Merkez ilçeye bağlı Durankaya Beldeleri bulunmaktadır. İl genelinde 92 köydolu 30 köy boş durumdadır.Hakkari nüfusun % 70 i geçimini tarım ile sağlamaktadır. Tarımla uğraşan nüfusun %50si hayvancılıkla uğraşmaktadır. İlimizin işlenebilen tarım arazisi az olduğundan tarla tarımı,meyvecilik ve sebzecilik gibi araziye bağlı tarım yeterli ölçüde gelişememiştir. Ancak genişçayır-meraları ve yüksek yayları ile hayvancılık yapmaya oldukça elverişlidir. Bunun dışındaarıcılık, su ürünleri yetiştiriciliği, ipekböcekciliği gibi entansif ve semi-entansif üretimfaaliyetlerine son derece uygundur. İlimizin su kaynakları bakımından zengin olması, geniştarla arazilerine sahip olmaması, ciddi bir hava kirliliğinin olmaması, araziye ve doğaya fazlamüdahale edilmemesi sonucu tahrip edilmemiş bir doğaya sahip olması, zengin bir floristikyapıya sahip olması sebebiyle özellikle arıcılık ve su ürünleri yetiştiriciliği için önemli bircazibe merkezidir.H.2. TARIMSAL ÜRETİMİlde 10500 adet tarım işletmesi mevcuttur. Bu işletmelerin tamamı aile işletmesidir. İlde tarım işletmeleri genellikle bitkisel ve hayvansal üretimi birlikte yapmakta ve buişletmelerin oranı da % 88‘yi bulmaktadır. Bu işletmeleri sırasıyla % 10,4’ü yalnızca bitkiselüretim yapan işletmeler ve % 1,2’ü yalnızca hayvansal üretim yapan işletmeler izlemektedir.81

Hayvansal +Bitkisel ÜretimHayvansal ÜretimBitkisel ÜretimBitkisel ÜretimHayvansal ÜretimHayvansal+BitkiselÜretimGrafik 7- Hakkari İlinde Tarım İşletmelerinin Faaliyeti501 da10 da51-100 da11-20 da21-50 da>10 da11-20 da21-50 da51-100 da101-200 da201-500 da501 da

51-100 1.882 120.916 1.853 118.461 29 2.455 - - - -101-200 827 99.843 811 97.474 - - 16 236 - -9201-500 730 175.993 704 169.492 26 6.501 - - - -501-999 17 8.852 16 8.050 - - - - 1 8021000 ve1 3.247 - - - - - - - 3.247üstüToplam 10.500 503.036 10.167 484.471 81 9.681 35 250 18 6.3130 3Kaynak: Tarim İl Müdürlüğü 2005Hakkari nüfusun % 70 i geçimini tarım ile sağlamaktadır. Tarımla uğraşan nüfusun%50 si hayvancılıkla uğraşmaktadır. İlimizin işlenebilen tarım arazisi az olduğundan tarlatarımı, meyvecilik ve sebzecilik gibi araziye bağlı tarımsal faaliyetler yeterli ölçüdegelişememiştir. Ancak geniş çayır-meraları ve yüksek yayları ile hayvancılık yapmayaoldukça elverişlidir. Bunun dışında arıcılık, su ürünleri yetiştiriciliği, ipekböcekciliği gibientansif ve semi-entansif üretim faaliyetlerine son derece uygundur. İlimizin su kaynaklarıbakımından zengin olması, geniş tarla arazilerine sahip olmaması, ciddi bir hava kirliliğininolmaması, araziye ve doğaya fazla müdahale edilmemesi sonucu tahrip edilmemiş bir doğayasahip olması, zengin bir floristik yapıya sahip olması sebebiyle özellikle arıcılık ve su ürünleriyetiştiriciliği için önemli bir cazibe merkezidir.Organik Tarım : İlimizde bitkisel ve hayvansal üretimde kimyasal girdi kullanmadanüretim yapılan birçok ürün mevcuttur. Organik tarımın uygulama esasları içerisinde yer alanüretim yöntemlerinin uygulanması yönünde çalışmalar yürütülmekte olup, bu konu ile ilgiliproje hazırlıkları yapılmaktadır.TARIM ARAZİSİ DAĞILIMI (Ha)Tablo 31: Tarım Arazi Dağılımı (Ha)KULLANIMŞEMDİNL YÜKSEKOV TOPLADURUMUMERKEZ ÇUKURCA İAMTARLA BİTKİLERİ 9.356 747 4.425 24.399 38.927SEBZECİLİK 1.287 534 467 66 2.354MEYVECİLİK 297 2.719 687 628 4.331ÜRÜN BAZLITOPLAM 10.940 4.000 5.579 25.093 45.612NADAS 1200 0 100 4.000 5.300KULLANILANT.ARAZİ TOPLAMI 12.140 4.000 5.679 29.093 50.762KULLANILMAYANTA.ARAZİSİ 1.503 252 6.862 2.000 10.617TARIM ARAZİSİTOPLAMI 13.643 4.252 12.541 31.093 61.529Kaynak : Tarım İl Müdürlüğü 20052004 yılı Çiftçi Kayıt Sistemi verilerine göre İlde 13.339 adet çiftçi kayıtlıdır. Ayrıcaİlde 10500 adet tarım işletmesi mevcuttur. Bu işletmelerin tamamı aile işletmesidir. İl detarım işletmeleri genellikle bitkisel ve hayvansal üretimi birlikte yapmakta ve bu işletmelerinoranı da % 88‘yi bulmaktadır. Bu işletmeleri sırasıyla % 10,4’ü yalnızca bitkisel üretim yapanişletmeler ve % 1,2’ü yalnızca hayvansal üretim yapan işletmeler izlemektedir.83

Yağışın yıllık toplamı 650 mm olmasına karşın, mevsimlere göre dağılışındakidengesizlik nedeniyle, ilde kuru tarım sistemi hâkimdir. Bitkisel üretim tahıllar üzerindeyoğunlaşmış olup, tahıl yetiştirmede nadas+tahıl sistemi uygulanmaktadır Hakkari’de toplam61.529 hektar tarım arazisi mevcut olup bunun %30,9’unda hububat tarımı yapılmaktadır.Tablo’ da tarım arazilerinin kullanım durumuna göre dağılımları verilmiştir. Bu tablodadikkat çeken bir husus kullanılmayan tarım arazilerinin oranının %12 gibi yüksek bir rakamolmasıdır. Nadas arazilerinin oranı da yüksek olup %20,42’dir.Tarım Arazilerinin DağılımıTablo 32: Tarım Arazi DağılımıARAZİNİN CİNSİ MİKTARI (ha) TARIM ARAZİSİNEORANI (%)Hububat Arazisi 20.648 33,5Nadas Arazisi 1.200 1,2Yem Bitkileri 13.979 22,7Endüstri Bitkileri 458 0,78Yemeklik Baklagiller 384 0,62Meyvelik 3.839 6,23Sebzelik 1.755 2,85Bağ 549 0,9Diğer Tarla Ürünleri 91,5 0,1Çayır Arazisi 8.008,5 13,01Kullanılmayan Tarım Arazisi 10.617 17,25Toplam Tarım Arazisi 61.529 100Kaynak: Tarım İl Müdürlüğü 2005H.2.1. Bitkisel ÜretimİLDE YETİŞTİRİLEN ÜRÜNLERTARLA ÜRÜNLERİ ÜRETİM ALANLARITablo 33 : Tarla ürünlerinin üretim alanlarıÜretim Alanı(Ha)Ürün adıBuğday 20.168Arpa 514,6Çeltik 334Nohut 307,7Tütün 220Yonca 12.000Kaynak: Tarım İl Müdürlüğü 200584

MEYVECİLİK ÜRETİM MİKTARLARITablo 34 : Meyvecik Üretim miktarlarıKapladığı Toplu Meyvelikler Dağınık Ağaç Sayısı ToplamÜRÜN ADI Alan (Ha) Meyve Meyve Meyve Meyve MeyveVeren Vermeyen Veren Vermeyen Veren AğaçYaşta(Adet Yaşta(Adet) Yaşta(Adet) Yaşta(Adet) Sayısı(Adet))ARMUT 157,5 12.065 9.240 24.950 10.920 37.015AYVA 23,04 8.700 3.200 3.500 2.400 12.200ELMA 416,6 91.745 38.715 31.870 15.420 123.615ERİK 82,1 27.050 15.310 19.350 5.015 46.400KAYISI 45,5 6.200 1.100 3.500 500 9.700KİRAZ 4 1700 950 1300 800 3.000ŞEFTALİ 25,55 2.740 1295 1815 4520 4.555VİŞNE 9,1 3300 1200 3800 1300 7.100A.FISTIĞI 6 1000 500 3000 450 4.000CEVİZ 307 87000 12000 67250 15610 154.250İNCİR 7,6 745 135 2275 370 3.020NAR 0,1 - - 1740 525 1.740ÜZÜM(Çekir.li ) Meyve Vermeyen Yaşta BağlarMeyve Veren Yaşta221ha355,3haÜZÜM(Çekird.siz ) -2,4 haKaynak: Tarım İl Müdürlüğü 2005İlimizin 2005 yılı toplam ağaç sayısı, meyve veren yaşta ağaç sayısı ile meyvevermeyen yaşta ağaç sayısını gösterir tablodur.MEYVE AĞAÇLARDAN ELDE EDİLEN ÜRETİM MİKTARLARITablo 35 : Meyve ağaçlarından elde edilen üretim miktarlarıÜRÜNLERMeyveVeren AğaçSayısıMeyveVermeyen AğaçSayısıVerim(kg/ağaç)Üretim(ton)Yumuşak Çekirdekliler 172.830 79.895 3.987,245Armut 37.015 20.160 19 703,285Elma 123.615 54.135 24 2.966,760Ayva 12.200 5.600 28 317,200Taş Çekirdekliler53.55 27.890 980,41Kiraz 3.000 1.750 15 45,00Şeftali 4.555 5.815 22 100,21Erik 46.400 20.325 18 835,20Sert Kabuklular 159.150 28.710 12.366,8Ceviz 154.250 27.610 80 12.340,0Antep Fıstığı 4.000 950 4 16,0Badem 900 150 12 10,8Subtropik İklim Meyveleri 4.760 1.030 106,56İncir 3.020 505 18 54,3685

Nar 1.740 525 30 52,20Üzümsü Meyveler 357,7 221 83,446Üzüm ( Çekirdekli) (ha) 355,3 221 220 78,166Üzüm ( Çekirdeksiz) (ha) 2,4 - 220 5,280Kaynak: Tarım İl Müdürlüğü 2005İLİMİZDEKİ BAZI ÜRÜNLERİ ÜRETİM MİKTARLARITablo 36: Bazı Üzrünleri üretim miktarlarıÜRÜNLEREkiliş(ha)Verim(kg/ha)Üretim (ton)Tahıllar 20.682 26.940Buğday(Ekmeklik) 20.168 1300 26.220Arpa 514 1400 720Yem Bitkileri 13.346 98.076Korunga 1.346 6.000 8.076Yonca 12.000 7.500 90.000Endüstri Bitkileri 14 22,4Tütün 14 1600 22,4Baklagiller 379 878,4Mercimek 15 2.000 30Fasulye (Kuru) 56 2.500 140Nohut 308 2.300 708,42005 YILI HAKKARİ İLİ BİTKİSEL ÜRETİM MİKTARLARI(İLÇELER BAZINDA)Tablo 37 : 2005 Yılı Hakkari İli Bitkisel Üretim MiktarlarıİLÇELEREkiliş(ha)BUĞDAY ARPA NOHUTVerim(kg/ha)Üretim(tonEkiliş(ha)Verim(kg/ha)Üretim(tonEkiliş(ha)Verim(kg/ha)Üretim(tonMERKEZ 6.31 1.300 8.213,4 364 1.600 582,4 50,0 1.000 50,08ÇUKURC 594 1.250 742,5 35 1.500 52,5 3,5 1.000 3,5AŞEMDİNLİ 1.40 1.350 1.890,0 9 1.500 13,5 19,0 1.000 19,00YÜKSEKO 11.8 1.500 17.781,0 107 1.600 171,2 236,0 1.200 283,2VA54TOPLAM 20.16628.626,9 515 819,6 308,5 355,7İLÇELEREkiliş(ha)HIYAR FASULYE DOMATESVerim(kg/ha)Üretim(tonEkiliş(ha)Verim(kg/ha)Üretim(tonEkiliş(ha)Verim(kg/ha)Üretim(tonMERKEZ 2,4 16.000 38,4 13,4 1.000 13,4 7,7 16.000 132,286

ÇUKURCAŞEMDİNLİYÜKSEKOVA10 16.000 16,0 10,0 1.000 10,0 15,0 16.000 240,014 16.000 22,4 3,3 1.000 3,3 1,2 16.000 19,29,5 17.000 161,5TOPLAM 35,9 238,335,6 1.250 44,5 26,6 18.000 478,862,3 71,2 50,5 870,2İLÇELERAğaçSayısıCEVİZ İNCİR NARAğaçVerimiÜretim(ton)Ekiliş(ha)Verim(kg/ha)Üretim(tonAğaçSayısıAğaçVerimiÜretim(tonMERKEZ 17.00 80 1.360 - - - - - -ÇUKURCA 14.25 100 1.425 14,9 9.000 134,1 1.440 30 43,2ŞEMDİNLİ 33.00 100 3.300 0,1 9.000 0,9 300 24 7,2YÜKSEKOVA90.00 110 9.900 0,6 9.000 5,4 - - -TOPLAM 154.2 15.985 15,6 140,4 1.740 50,4İLÇELEREkiliş(ha)ASMA YONCA TÜTÜNVerim(kg/ha)Üretim(ton)Ekiliş(ha)Verim(kg/ha)Üretim(tonEkiliş(ha)Verim(kg/ha)Üretim(ton)MERKEZ 10,0 7.500 75,0 2.735 7.500 20.512,5 - - -ÇUKURCAŞEMDİNLİYÜKSEKOVA28,5 8.000 228,0 157 7.000 1.099,0 - - -538,2 8.000 4.305,6 1.925 7.500 14.437,5 139,5 1.600 223,220,0 8.000 160,0 7.185 9.000 64.665,0 - - -TOPLAM 576,7 4.768,6 5.335,3 4.817 36.049,0 139,5223,2İLÇELERAğaçSayısıARMUT ELMA ERİKAğaçVerimiÜretim(ton)Ağaç SayısıAğaçVerimiÜretim(ton)AğaçSayısıMERKEZ 5.500 11.000AğaçVerimiÜretim(ton44 242 14.500 24 348,00 30 33087

ÇUKURCA 3.915 42 165 3.115 22 68,53 4.600 31 145ŞEMDİNLİ 10.50040 420 45.500 24 1.092,00 800 50 40YÜKSEKOVA17.100TOPLAM 37.01550 855 60.500 24 1.452,00 30.0001.682123.615 2.960,53 46.40035 1.0501.565İLÇELERAğaçSayısıKAYISI KİRAZ VİŞNEAğaçVerimiÜretim(tonAğaçSayısıAğaçVerimiÜretim(tonAğaçSayısıAğaçVerimiÜretim(tonMERKEZ 7.000 25 175,0 2.500 15 37,5 5.000 18 90ÇUKURCA 500 25 12,5 - - - - - -ŞEMDİNLİ 600 25 15,0 - - - - - -YÜKSEKOVATOPLAM 10.2002.100 25 52,5 500 25 12,5 2.100 23 48,3245,0 3.000 50,0 7.100 138,3Kaynak: tarım il müdürlüğü 2005İl sınırları içinde bulunan endemik bitkilerin listesi …Doğal Türler: Ekolojik şartlar göz önüne alındığında doğal bitki örtüsünün karasaliklim sonucu olarak bozkırdır. Yeryüzü şekillerinin doğal bitki örtüsü ile yakın ilgisivardır.Dağların dik yamaçları aşınmadan dolayı çoraklaşmışken, eğimin azaldığı yerler ormanve çalılıkla örtülüdür.Yöredeki orman ağaçlarının başlıcaları meşe(maçlı meşe, Lübnanmeşesi,palamut,mazi)çınar,söğüt,kavak,ahlat,dişbudak,alıç,ardıç ve yabani meyve ağaçları dagörülmektedir.Tarımsal Çeşitler: Şemdinli ilçesinde yöreye has Şemdinli tütünü, Çukurca’daSusam,incir ve nar.Ters Lale(Fritillaria İmperialis) : Hakkari iline has, yörenin yüksek bölgelerindeyetişen kısa ömürlü ve endemik bir bitki türüdür.TERS LALE (Fritallaria imperialis) :İlimiz doğal florasında yöremize özgü endemik bir tür olan ters lale yetişmektedir.Ters lale en yoğun olarak Hakkari merkezi ile Şemdinli ve Yüksekova ilçelerinde yetişmekte,yetiştiriciliği buralarda sürdürülmektedir.. Soğan, yumru ve rizom gibi toprak altı organlarasahip olan geofit bitkileri diğer birçok kullanımları yanında erken ilkbaharda ve sonbahardaaçan narin, gösterişli ve güzel çiçekleri nedeniyle süs bitkisi yönünden büyük bir öneme sahipolmuşlardır. Özellikle kış aylarının sonlarında kar topraktan kalkar kalmaz veya karla birlikteçiçek açan türleri insanların ilkbahara olan özlemini gidermesiyle birlikte bahar müjdecisi88

olarak ta sembolik önem taşımıştır. Ayrıca, soğan, yumru ve rizom gibi toprakaltı organlarısayesinde orijinal habitatlarından başka ülkelere canlı olarak taşına bilmesi ve kolayüretilmesi gibi nedenlerle, geofit bitkiler ekonomik açıdan da değerlendirilmeyebaşlamışlardır.Hakkari dağları eteklerinde kendiliğinden yetişen, her dalında 3 ila 8 lalenin tersbüyüdüğü , boyu 60 ila 80 cm'yi bulan ters lale belirli yerlerde yetişmektedir. Gen merkezininilimiz olduğu halde kaçak yollarla Avrupa ülkelerinde satıldığı ve buralarda kozmetik ve ilaçsanayisinde kullanılmakta hatta süs çiçeğiolarak parkları süslemekte olduğu biliniyor.Avrupa'da Fritillasio İmperialis , "Kejanlalesi" , Prestika "Karagöz lalesi" ,Emperyalis "Ağlayan Gelin" gibi isimlerleanılmaktadır. Halkımız tarafından daAğlayan Gelin, Kerbela ve Kral lalesi olarakda bilinmektedir. Dünyada bir benzeri dahabulunmayan ve anavatanı "Dağların Kenti"ilimizde yetişen ters lale dünyanın en nadideçiçeklerinden biridir. Kan kırmızı rengiylekadife hassaslığındaki çiçeği ile estetikgörünümlü tersliğiyle adeta bir doğaharikasıdır. Bunun yanı sıra İlimiz bitkiçeşitliliği ve zenginliği bakımından birbotanik bahçesi niteliğinde ve müzesidurumundadır. İlimizin kalkınmasıaçısından biyolojik çeşitliğin yerel bitkitürleri envanterinin çıkarılması, bitkipatentinin alınması, on doğal rengi bulunanKardelen kokusundan insanları ferahladığıNergiz , Süsün ve Beybüne kadar pek çokekonomik değeri olan bitki ve çiçektürlerinin araştırılması, ıslah edilmesi vekorunması gerekmektedir.Foto: İl Kültür ve Turizm MüdürlüğüŞekil 10: sadece hakkaride yetişen “Terslale”Soğanlı bitkiler zengin floranın nadide türlerindendir. Toprak altında gıda maddesidepolamak üzere değişime uğramış gövdeleri olan, gösterişli çiçeklere sahip bu bitkilerintoprak üstündeki kısımları büyüme mevsimini tamamladıktan sonra sararıp solar. Soğanlarıise uzun yıllar yaşamaya devam eder. Ters laleler dünyanın en güzel çiçekleri arasında yeralmaktadır. Bu çiçeklerinde mazisi çok uzun yıllara dayanmaktadır. Dünya üzerinde sadeceTürkiye'de yetiştiği söylenmektedir, böyle bir çiçeğin ne kadar değerli olduğu buradananlaşılmaktadır. Ülkemizde Hakkari'nin yüksek dağlarında yetişmektedir.Genellikle Şubat sonu ve Mart ayı başlarında topraktan çıkarak yeni mevsime merhaba derler.Soğuk mevsim bitkileridir (-) derecelerde yaprakları donar ölmüş görünürler ama güneşigörünce tekrar normale dönüp gelişimlerine devam ederler ama kesinlikle bir şey olmazTers Lale’nin Üretimi :Ters laleler genellikle sarı ve turuncu renklidir. Imperialis cinsleri 1 metrenin üzerineçıkabilirler ve senede sadece mart-nisan ayları arasında bir kere açarlar.89

Üretimi daha çok tohumla yapılır. Soğanlı bitki oldukları için soğanın belli bir olgunluğaulaşmasıyla bitkide çiçeklenme görülür.Ters laleler günümüzde tıp alanında ve bahçe dekorasyonlarında kullanılmaktadır. Sonyıllarda ticari önemi artmıştır.Ters Lale'nin Bitki Özelikleri:• Soğan: 7-8 cm çağında basık; yaprakları kiremit dizilişli.• Gövde boyu: 50-100 cm• Yapraklar: 4-8 adet; parlak yeşil; gövdenin üst yarısında dairesel dizilişli; mızrakşeklinde.• Çiçekler: 5-12 adet çan şeklinde.• Tepaller: 4-4.5 cm; kırmızı veya turuncu, bazen sarı, bal özü salgılayan bezlertepallerin tabanında, beyaz yuvarlak şekilli.• Kapsül: 1.5-2 cm; kanatlı.• Çiçek açma dönemi: Mart-Mayıs ayları arası.İlimizin florasına münhasır bulunan Ters Lale (Fritallaria imperialis) önemli birihracat ürünüdür. Geçmiş yıllarda kaçak sökümlerle bölge dışına çıkarılmaya çalışılmıştır.1995 yılında yayınlanan yönetmelik buna engel olmuş, böylece çiçek soğanlarının sökümü,üretimi ve ihracatı kontrol altına alınmıştır.Tablo 38 :Ters lale (fritillaria imperialis)’in bulunduğu yerler Ve nokta adresleriBULUNDUĞU YERNOKTA ADRESLERİDeştilok Yaylası ve civarı (Yürekli ve Bozyamaç köy sınırları)Arı Kovanı Dağları (Karabey Köy Sınırları)YüksekovaHavruk Dağları (Yürekli ve Bozyamaç köy sınırları)Uzunsırt Köyü (Yukarı Mevkii)Tloran Köyü DağlarıKayalar KöyüMağaraönü KöyüŞemdinliDerecik Köy yolu vadisiSürinüs Köyü YaylasıŞehit DağlarıKaynak: İl Tarım MüdürlüğüH.2.2. HAYVANSAL ÜRETİMHAYVANCILIKİlimiz yaklaşık 370.000 Ha zengin Çayır ve Mera alanıyla küçük baş hayvancılık içinçok önemli bir cazibe merkezi olup son yıllarda yaşanan terör olaylarında dolayı çayır vemera alanlarının önemli bir kısmı terk edilmiş bulunulmaktadır.Hakkari İli yüksek rakımlı bir arazi üzerine kurulmuş olduğundan flora ve faunaözellikleri açısından karakteristik bir yapıya sahiptir. Flora desenine bakıldığında hayvancılıkiçin oldukça uygun otlaklar bulunmaktadır.2000 m den yukarı alanlarda alpin kuşak denilenot vejetasyonu klimaks (durağan –kararlı Bitki örtüsü) durumdadır. Otlakların varlığıgeçmiş yıllarda küçük ve büyükbaş hayvan yetiştiriciliğini özendirmiş ve sayısal olarakhayvan varlığı çok olumlu bir noktaya getirmiştir. Fakat bölgede yaşanan olaylardan sonraotlaklar ve yaylalar kullanılamamış hayvancılık bitme noktasına gelmiştir.90

Özellikle Yüksekova İlçemiz gerek besi sığırcılığı ve gerekse de süt sığırcılığıaçısından önem arzeden geniş çayır ve mera alanlarına sahiptir. İlçede ova köylerinin hala enönemli geçim kaynağı sığırcılıktır. Yapılan mevcut hayvancılık ile İlçenin potansiyelikarşılaştırıldığında mevcut potansiyelin ancak %15-20 nin kullanıldığı söylenebilir. Nitekimburada işletmelerin sütlerini toplayarak işleyen ve çevre İllere pazarlayan Baskın KardeşlerA.Ş. ancak % 20 kapasite ile çalışabilmektedir.2005/8503 Sayılı Hayvancılığın Desteklenmesi Hakkındaki Bakanlar Kurulu Kararıuygulamalarından gebe düve alımı, suni tohumlama ve buzağılara ilişkin desteklemelerden,ildeki çiftçiler istenilen düzeyde yararlandırılamamaktadır.Bölgede hayvancılığın geliştirilmesi için çayır ve meralar önemli bir potansiyel teşkiletmektedir. Uzun süre otlatma yapılmaması ve terk edilmesi sonucu çayır-meralar doğalolarak ıslah olmuş bulunmaktadır.Bilindiği üzere Doğu ve Güneydoğu Anadolu Bölgelerimizin en önemli geçim kaynağıhayvancılıktır. Ancak 1990’dan sonraki tarihlerde terör olaylarındaki artıştan dolayıhayvancılıkla uğraşan köylülerin köylerini boşaltarak İl ve İlçe merkezlerine göç etmeyebaşlamaları, mera ve yaylalardan faydalanılamaması sebebiyle her geçen gün hayvancılıkfaaliyetleri azalmış ve günümüzde yok olma noktasına gelmiştir. İlimizde köylere dönüşlerinbaşlamasıyla hayvancılık faaliyetlerince canlanma başlamıştır. Hayvan kaçakçılığınınönlenmesi ve hareketlerin kontrol altına alınması amacıyla 2004 yılında tüm ilde küçükbaşhayvanların sayım ve büyükbaş hayvanların küpeleme çalışmaları tamamlanarak ilimizhayvan varlığı kayıt altına alınmıştır.H.2.2.1. Büyükbaş Hayvancılık1990’lı yılların başında 65.000 adet olan büyükbaş hayvan varlığı, Hakkâri İlinde2002 yılı itibariyle büyük baş hayvan varlığı 48.000 adettir. Türkiye genelinde mevcut büyükbaş hayvan sayısı 11.147.438 adet olup bu rakamın %0,60’ı Hakkâri bulunmaktadır. Ülkegeneline bakıldığında Hakkâri İli sahip olduğu büyük baş hayvan varlığı açısından önemli yerteşkil etmektedir.Tablo 39 : Büyükbaş Hayvan VarlığıİLÇELERBÜYÜK BAŞ2002 2003 2004 2005MERKEZ 4.500 6.600 10.683 9.840ÇUKURCA 900 1.210 1.083 1.213ŞEMDİNLİ 4.500 8.100 11.167 10.717YÜKSEKOVA 37.850 37.822 23.670 22.497TOPLAM 47.750 53.732 46.603 44.267Kaynak :Tarım il Müdürlüğü 2005Hakkari’nin ili Yüksekova-Şemdinli bölgesinde hayvan yetiştiriciliği yüksek orandayapılmaktadır. Bu bölge, Hakkari ilinin en büyük yüzölçümüne ( 408060 ha.) ve geniş çayırmeraalanlarına (226636 ha.) sahip bölgesidir. Yine saf ve kültür melezi hayvan sayısının enyüksek olduğu bölge Yüksekova-Şemdinli bölgesidir.Suni Tohumlama çalışmalarına Nisan ayından itibaren başlanmış olup, 2005 yılıitibariyle yapılan Suni tohumlama sayıları aşağıda belirtilmiştir.Tablo 40 : Suni tohumlama sayılarıBoğa Altı Boğa Altı İnek Kamu Araç Suni Suni Suni91

İLÇE ADIİnek sayısı(İlçeToplamı)sayısı(TurGüzergahı)ekipsayısısayısı Tohum.Eğitimçalışmasıyapılan köysayısıTohuml.(Kamu)Merkez 6.762 2.695 1 1 8 124 124Tohumlama SayısıTOPLAMYüksekova 22.863 6.938 1 1 15 69 69Şemdinli 4.478 1.840 1 1 6 50 50Çukurca 440 - - - - - -TOPLAM 34.543 11.473 3 3 29 243 243Kaynak :Tarım il Müdürlüğü 2005Yerli küçük baş hayvan ırkları ile hayvancılığın yaygın olarak yapıldığı İl’de geçmişyıllarda denenen montofon ırkı büyük baş hayvan ırkının adaptasyon ve verim bakımındanolumlu sonuçlar verdiği gözlemlenmiştir. Hayvancılıkta verimi arttırmak ve kültür ırkıhayvanların yetiştiriciliğini yaygınlaştırmak için İl Müdürlüğümüz tarafından çalışmalarkapsamında, suni tohumlama faaliyetlerine hız verilmiştir. Bu amaçla Merkez İlçe, Şemdinlive Yüksekova’da suni tohumlama faaliyetlerine başlanmıştır. Hakkari İli sığırpopulasyonunun genetik kalitesinin yükseltilmesi amacıyla Tarım ve Köyişleri Bakanlığı(TKB) İl Müdürlüğü personelince bedelsiz yürütülen sun’i tohumlama çalışmaları 1995yılında yapılan yasal değişiklik sonucunda bedelli hale dönüştürülmüş böylece özel sektörkuruluşları için de çekici hale getirilmiştir. Suni Tohumlama ile ilgili çalışmalar İlde 2000yılında yürütülmüş, daha sonra uzun süre ara verilmiştir. 2005 yılında bu çalışmalaraBakanlık hız vermiş ancak ilde Özel Veteriner hekim olmayışı ve İl müdürlüğündeki elemansayısının yetersizliği nedeniyle çalışmalar istenilen düzeyde gerçekleştirilememektedir.Tablo 41 : Koruma Ve Kontrol Uygulamaları CetveliAŞI-SERUMUYGULAMA SONUÇLARIİLAÇ VE HAYVANALLERGENUYGULAMALARI NEV’İ PROJ HAST. ÖZEL SERBEST TOPLAMELİ ÇIKIŞINATALEP Vet. Hek.ŞAP B.BAŞ 32052 2733 34785K.BAŞ 19117 136575 155692K-KEÇİ ÇİÇEK K.BAŞ 4600 4600KUDUZ Kedi-Köpek 136 136SIĞIRBRUCELLOSİSİKOYUNGENÇERGİNGENÇBRUCELLOSİSİ ERGİN 13700 13700ANTHRAXTÜBERKÜLOZRUAMEnf. Hp.NEKROZANB.BAŞK.BAŞ 500 500B.BAŞT.TIRK.BAŞ92

AGALAXİA K.BAŞ 14000 14000KEÇİ CİĞ. K.BAŞAĞRISITHEİLERİOSİS B.BAŞB.BAŞGUMBORO KANATLIDİFTERİ ÇİÇEK KANATLIS. PULLORUM KANATLIB.BAŞOCAK-ARALIK AYLARINDA YAPILAN SAĞLIK TARAMALARIKANAT K A DTOPLAMLI EDİ- RI OMUZKÖPEKKOVANI43795 1305 586 21305 -327103800007000060000500004000030000200001000001991 1992 1993 1994 1995 1996 1997 1998 1999 2000YERLİMELEZKÜLTÜRGrafik 9 : Hakkari Büyükbaş Hayvan Varlıklarının Irklara Göre DeğişimiBüyükbaş Hayvanı olan İşletmelerin işletme büyüklüğüne göre işletme ve hayvansayısı-DİE 2001Tablo 42 : Büyükbaş hayvancılığı İşletme ve hayvan sayısıHAYVAN SAYISI İŞLETME SAYISI(Adet) HAYVAN SAYISI (Adet)1-4 3.802 10.3325-9 1.616 9.39910-19 512 6.13820-49 208 7.19150-149 - -150-299 - -300+ - -93

TOPLAM 6138 33.060Genel olarak Hayvancılık başlığı altında ele alındığında hem küçükbaş hayvancılıkta,hem de büyükbaş hayvancılıkta İlde benzer sorunlarla karşılaşılmaktadır. Büyükbaş hayvanyetiştiriciliği olarak ele alınacak olursa bu problemleri, kendi içerisinde de sınıflandırarak;bölge koşulları ile ilgili problemler, hayvan ırkına ait problemle ve bakım ve beslemeye aitproblemler olarak üçe ayırmak mümkündür.Hayvancılık kalite ve kantite olarak yeniden yapılanmaya ihtiyaç göstermekle beraberhayvancılıkta önemli faktör olan yem konusunu da irdelemekte fayda vardır. İlimizde besihayvancılığı çoğunlukla Yüksekova ve Şemdinli İlçelerinde yapılmaktadır. Besi süresi kısatutulmakta bu nedenle değişken olan besi hayvanları sayıları ile ilgili kesin rakam vermekolası değildir. Kesif yemler Van İlinden getirilmektedir. Hakkari de kesif yem üretimiyapılmamaktadır. Kaba yem ihtiyacı ise çayırların biçilmesi ile elde edilen kuru otlardankarşılanmaktadır. Hayvanlar Nisan –Kasım döneminde meralarda otlatıldığından yazın kesifyem kullanılmamaktadır. Küspe, melas ve karma yemlerin İl dışından getirtilmesi çokpahalıya mal olmakla beraber Karma yemler getirtilebilse bile Süt sığırı yetiştiriciliğinde çokkullanılan ve süt verimini önemli ölçüde arttıran küspe ve melas gibi yemleri getirtmekmümkün olmamaktadır.Silaj yapımı yeterli düzeyde değildir.H.2.2.2. Küçükbaş HayvancılıkHakkâri ilinde mevcut küçükbaş hayvan varlığının büyük kısmı Yüksekova veŞemdinli İlçelerinde görülmektedir. Hakkari ilinde yetiştirilen koyunların % 98’den fazlasınıyerli koyun ırkı olan Akkaraman, keçilerin ise tamamına yakınını yerli ırk olan kıl keçisioluşturmaktadır.DİE verilen son on yıllık dönemde Türkiye geneli küçükbaş hayvan varlığında (koyun%27.4; kıl keçisi %22,4) önemli ölçüde azalma olduğunu göstermektedir. Hakkari genelinde1995-2004 yılları arasında yıllara göre azalma veya çoğalma aşağıda görülmektedir.70000060000050000040000030000020000010000001995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005KoyunKeçiGrafik 10 : yıllara göre hayvan azalmasıİLÇE BAZINDA HAYVAN SAYILARITablo 43 : İl bazında hayvan sayılarıİLÇELERKÜÇÜK BAŞ2002 2003 2004 200594

MERKEZ 50.000 115.000 93.044 129.217ÇUKURCA 4.600 8.800 8.500 2.851ŞEMDİNLİ 75.000 95.000 140.750 142.000YÜKSEKOVA 286.000 262.151 373.913 538.247TOPLAM 415.600 480.951 616.207 812.315Küçükbaş Hayvanı olan İşletmelerin işletme büyüklüğüne göre işletme ve hayvansayısı-DİE 2001Tablo 44 : İşletmelerin büyklüğüne göre hayvan sayılarıHAYVAN SAYISI İŞLETME SAYISI(Adet) HAYVAN SAYISI (Adet)1-4 185 6695-9 359 2.42810-19 1.209 15.44520-49 2.784 85.75350-149 1.153 91.733150-299 102 18.684300+ 117 58.280TOPLAM 5.909 272.992Hayvan popülasyonunun düştüğü yıllarda meraya olan baskının azalması nedeniylemevcut popülasyon için mera olanaklarının belli ölçüde de olsa iyileşmesi sonucunudoğurmuştur. Bu durum sektörde pazara yönelik hayvansal üretimin artacağı beklentisinidoğurmaktadır. Bu artış gerçekleştiğinde ıslah çalışmalarına olan talebin artması beklenebilir.Son yıllarda küçükbaş hayvancılık yeniden ivme kazanmış ve hayvan varlığı gittikçeartmaktadır Hakkari İklimine uyum sağlayan ve üstün özellikleri ile tanınan Akkaramankoyun ırkının yetiştiriciliği yaygınlaştırılmaktadır.Özellikle küçükbaş hayvan yetiştiriciliği için uygun olan Hakkari de kıl keçisiyetiştiriciliği diğer hayvanlardan daha fazla rağbet görmektedir. Keçiler kanaatkar hayvanlarolduklarından kalitesi düşük meralardan bile yiyeceklerini temin edebilmekte ve ekstremiklim koşullarına daha fazla dayanabilmektedirler. Bu özellikler keçi yetiştiriciliğiniözendirmektedir.2005 YILI HAYVAN SAYILARITablo 45 : 2005 yılı hayvan sayılarıMERKEZ ÇUKURCA ŞEMDİNLİ YÜKSEKOVA TOPLAMSIĞIR 5904 1097 7515 22444 36960BÜYÜKBUZAĞI-DANA 3.936 116 3000 7619 14671BAŞ MANDA 2 53 55KÜÇÜK KOYUN 90930 301 74000 450593 615824BAŞ KEÇİ 38287 2550 68000 87654 196491TAVUK(YUMURTA) 23.000 450 15000 109000 147450TAVUK(BROİLER) 1300 80 1000 238095

ÖRDEK 1.700 60 1000 1500 4.260KAZ 450 80 1750 2.280HİNDİ 1.700 50 1000 12100 14850ARI(YENİ TİP) 6.300 250 13000 24000 43.550ARI(ESKİ TİP) 100 55 0 1500 1.655İLÇE BAZINDA HAYVAN SAYILARITablo 46 : ilçe bazında hayvan sayılarıBÜYÜK BAŞKÜÇÜK BAŞİLÇELER2002 2003 2004 2005 2002 2003 2004 2005MERKEZ 4.500 6.600 10.683 9.840 50.000 115.000 93.044 129.217ÇUKURCA 900 1.210 1.083 1.213 4.600 8.800 8.500 2.851ŞEMDİNLİ 4.500 8.100 11.167 10.717 75.000 95.000 140.750 142.000YÜKSEKOVA 37.850 37.822 23.670 22.497 286.000 262.151 373.913 538.247TOPLAM 47.750 53.732 46.603 44.267 415.600 480.951 616.207 812.3152005 YILI BBHB OLARAK HAYVAN VARLIĞITablo 47: 2005 yılı HBHB hayvan varlığıHayvanınHayvanın AdetiCinsi SAYI BBHBKültür Sığır 1848 1.848Melez Sığır 3696 2.772Yerli Sığır 31416 15.708Manda 55 50Kıl Keçi 196491 15.719Koyun 615824 61.582TOPLAM 97.67990000080000070000060000050000040000030000020000010000001990 1992 1994961996 1998 2000 2002 2004

120000Grafik 11: Yıllar İtibarı İle Küçükbaş Hayvan Varlığının Gelişimi1000008000060000400002000001990 1992 1994 1996 1998 2000 2002 2004Grafik 12: yıllar itibarı ile büyük baş hayvan varlığının gelişimiHAKKARİ İLİ SÜT VE BESİ SIĞIRCILIĞI İŞLETME SAYISITablo 48 : Hakkari ili süt ve besi sığırcılığı işletme sayısıİLÇE ADI: MERKEZ1-25 BAŞHAYVANA SAHİP SÜTSIĞIRCILIĞI İŞLETME SAYISIBU İŞLETMELERDEKİ SÜT SIĞIRISAYISIIRKIKÜLTÜRKÜLTÜRMELEZİYERLİ7.762 371 5.418 16.2251-25 BAŞHAYVANA SAHİP BESİSIĞIRCILIĞI İŞLETME SAYISIBU İŞLETMELERDEKİ BESİ SIĞIRISAYISI25-50 BAŞHAYVANA SAHİP SÜTSIĞIRCILIĞI İŞLETME SAYISI25-50 BAŞHAYVANA SAHİPBESİ SIĞIRCILIĞI İŞLETMESAYISI50-100 BAŞHAYVANA SAHİPSÜT SIĞIRCILIĞI İŞLETMESAYISI2846 622 6775 8492BU İŞLETMELERDEKİ SÜT SIĞIRISAYISI49 - 357 1077BU İŞLETMELERDEKİ BESİ SIĞIRISAYISI73 106 1095 1264BU İŞLETMELERDEKİ SÜT SIĞIRISAYISI2 43 16 7750-100 BAŞHAYVANA SAHİP BU İŞLETMELERDEKİ BESİ SIĞIRI97

BESİ SIĞIRCILIĞI İŞLETMESAYISISAYISI3 - 186 79İLÇE ADI: ÇUKURCA1-25 BAŞHAYVANA SAHİP SÜTSIĞIRCILIĞI İŞLETME SAYISI1-25 BAŞHAYVANA SAHİP BESİSIĞIRCILIĞI İŞLETME SAYISIBU İŞLETMELERDEKİ SÜT SIĞIRISAYISIKÜLTÜRKÜLTÜRYERLİIRKIMELEZİ398 - 220 619BU İŞLETMELERDEKİ BESİ SIĞIRISAYISI128 - 85 290İLÇE ADI: ŞEMDİNLİ1-25 BAŞHAYVANA SAHİP SÜTSIĞIRCILIĞI İŞLETME SAYISIBU İŞLETMELERDEKİ SÜT SIĞIRISAYISIIRKIKÜLTÜRKÜLTÜRMELEZİYERLİ3180 151 1338 57661-25 BAŞHAYVANA SAHİP BESİSIĞIRCILIĞI İŞLETME SAYISIBU İŞLETMELERDEKİ BESİ SIĞIRISAYISI1042 502 2022 2310İLÇE ADI: YÜKSEKOVA1-25 BAŞHAYVANA SAHİP SÜTSIĞIRCILIĞI İŞLETME SAYISIBU İŞLETMELERDEKİ SÜT SIĞIRISAYISIIRKIKÜLTÜRKÜLTÜRMELEZİYERLİ2760 220 2620 52001-25 BAŞHAYVANA SAHİP BESİSIĞIRCILIĞI İŞLETME SAYISIBU İŞLETMELERDEKİ BESİ SIĞIRISAYISI25-50 BAŞHAYVANA SAHİP SÜTSIĞIRCILIĞI İŞLETME SAYISI25-50 BAŞHAYVANA SAHİPBESİ SIĞIRCILIĞI İŞLETMESAYISI50-100 BAŞHAYVANA SAHİPSÜT SIĞIRCILIĞI İŞLETMESAYISI50-100 BAŞHAYVANA SAHİPBESİ SIĞIRCILIĞI İŞLETMESAYISI1320 120 3900 4100BU İŞLETMELERDEKİ SÜT SIĞIRISAYISI42 - 337 854BU İŞLETMELERDEKİ BESİ SIĞIRISAYISI52 - 958 764BU İŞLETMELERDEKİ SÜT SIĞIRISAYISI- - - -BU İŞLETMELERDEKİ BESİ SIĞIRISAYISI98

3 - 186 79MANDIRALARİLÇE ADIİşlenilen SütMiktarı(ton)YÜKSEKOVA 138ÜRETİM MİKTARIBeyazPeynir(ton)KaşarPeyniri(ton)Tereyağ(ton) Yoğurt9 2 2,5 55Merkezi Yüksekova ilçemizde olan Baskın Kardeşler Gıda Süt Hayv. İnş. San. ve Tic.Ltd. Şti’nin 2004 yılı 6 aylık üretim miktarıdır.RUHSATLI MEZBAHALARDA KESİLEN HAYVAN SAYISI VE YILITablo 49 : Ruhsatlı mezbaalarda kesilen hayvan sayısıİLÇE ADI MERKEZ ÇUKURCA YÜKSEKOVAHAYVAN 2003 2004 2005 2003 2004 2003 2004 2005CİNSİKOYUN 640 1186 700 100 250 5625 7082 -KUZU 833 892 120 15 60 5529 10625 39.000KIL KEÇİSİ 905 1881 1.000 200 450 - - -K.KEÇİ70 776 160 20 100 - - -OĞLAĞISIĞIR- - - - - - 255 -(SAF KÜLTÜR)SIĞIR- - - 5 20 - - -(KÜLT. MELEZİ)DANA- - - - - - 802 -(SAF KÜLTÜR)DANA- - - - - - 7226 -(KÜLT.MELEZİ)SIĞIR (YERLİ) 40 68 120 50 60 2711 - -DANA (YERLİ) - - - 60 45 - 1411 3.000TOPLAM 2.488 4.803 2.100 390 940 13.865 25.990 42.000Kaynak: Tarım İl Müdürlüğü 2005Hayvansal Üretim Değerleri(2005 YILI)Tablo 50 : Hayvansal üretim değerleriÜRÜNLERÜretim(ton)OrtalamaSatış Fiyatı(YTL/kg)Üretim Değeri(YTL)Üretimin İlHÜD İçindekiPayı (%)Süt (İnek) 36.845 0.75 27.633.750,00 22,87Süt (Keçi) 20.752 1.00 20.752.000,00 17,17Süt (Koyun) 47.286 1.00 47.286.000,00 39,13Et (Sığır) 1.525 7.00 11.375.500,00 9,41Et (Koyun+Kuzu) 503 7.50 3.772.500,00 3,12ŞEMDİNLİRUHSATLI MEZBAHA OLMADIĞINDANVERİLER YAZILMAMIŞTIR.99

Et (Keçi+Oğlak) 180 7.50 1.350.000,00 1,12Bal 678 10.00 6.780.000,005,61Yumurta (1.000adet)19.042 0.10 1.904.200,001,58T O P L A M 120.853.950,00 100,00Hayvansal Üretim MiktarlarıTablo 51 : Hayvansal üretim miktarlarıHayvan Sağılan SütOrtalama Süt VerimiVarlığı Hayvan Üretimi(ton/yıl)HAYVAN TÜRÜ (baş) Sayısı (baş) (ton)Koyun 615.824 315.240 47.286 0.15Keçi 196.491 138.346 20.752 0.15Sığır 36.960 24.563 36.845 1.50Kaynak: Tarım il MüdürlüğüH.2.2.3. Kanatlı HayvanTablo 52 : Kanatlı hayvan sayılarıMERKEZ ÇUKURCA ŞEMDİNLİ YÜKSEKOVA TOPLAMTAVUK(YUMURTA) 23.000 450 15000 109000 147450TAVUK(BROİLER) 1300 80 1000 2380ÖRDEK 1.700 60 1000 1500 4.260KAZ 450 80 1750 2.280HİNDİ 1.700 50 1000 12100 14850Tavuk Yumurta Sayısı Tavuk EtiTAVUK SAYISI(adet)Üretimi (ton)Broiler Yumurtacı Toplam Toplam Toplam2380 147.450 149.830 19.042.000 -H.2.2.4. Su Ürünleri ÜretimiTablo 53 : İlçeler Bazında Su Ürünleri PotansiyeliİLÇELERİşletme Sayısı Proje Kapasitesi Üretim Durumu(ton/yıl)(Ton/yıl)Merkez 3 25 20Şemdinli 2 30 15Yüksekova - - -Çukurca - - -TOPLAM 4 55 25100

Hakkari’de su ürünleri üretimi ve avcılığı bakımından önemli bir potansiyelbulunmaktadır. İlde bulunan yer altı ve yer üstü su kaynakları üretim için önemli birpotansiyel oluşturmaktadır. Özellikle Alabalık yetiştiriciliği için son derece idealkaynaklarıdır.Hakkari ili; soğuk, temiz ve bol su kaynakları, iklimi ve diğer şartları ile su ürünleriyetiştiriciliği yapmaya oldukça elverişlidir.Hakkari toprakları aynı zamanda Dicle’nin havzası sayılır. Bu sebeple Hakkari’dekibütün akarsular Dicle’nin kollarıdır. En önemlisi Hakkari ile simgeleşmiş olan Zap nehridir.Zap suyu, ilk kaynağını Başkale’nin kuzeyindeki Havril dağlarından alır. Yüksekova’da Nehilçayı ile birleşir ve 180-190 km’lik akışını daha birçok kollar toplayarak, güçlü debisi ileDicle’ye sınırımız dışında katılır. İl içindeki uzunluğu 100 km olup, debisi 80 m3/sn’dir. Bunagöre ülkemizin en güçlü debisine sahip suyudur. Daha sonra Yüksekova’da Nehil ve Oramar,Merkez ilçede Katil Suyu, Erziki, Kırıkdağ, Katramas dereleri ile Ceylanlı suyu, Şemdinli’ deAvarobaşin, Şemdinli deresi ve Hacıbey deresidir. Bu akarsuların tümünün özellikleribirbirine benzer. Rejimleri düzensiz, debileri güçlü olup, kar ve yer altı suları ile beslenirler.Bu sebeple Nisan ve Mayıs aylarında karların erimeye başlamasıyla kabarır ve coşarlar.Hakkari’deki göller ise çok küçük oldukları gibi buzul yada krater kökenlidir. Karadağüzerindeki krater gölü, Cilo ve Sat dağları üstündekiler de buzul gölleridir.Bu göllerin enbüyüğü Bay gölüdür. Merkez ilçede Karadağ eteklerinde de manzaralı göller bulunmaktadır.Bunların önemlileri Seyithan, Golaşin ve Golan gölleridir. Ayrıca ilde çok sayıda şelalebulunmaktadır. Bunların en önemlileri Kavaklı köyü şelalesi ve Ağaçdibi şelalesidir.Hakkari ili su ürünleri yetiştiriciliği için uygun potansiyele sahip olmasına rağmen,yetiştiricilikte henüz arzu edilen düzeye ulaşamamıştır. Alabalık yetiştiriciliği için gereklimiktar ve özellikte su kaynakları mevcut iken , akarsu ve kaynakların Hakkari ilinin coğrafikonumu itibariyle mecrasında hareketi fazla olduğundan havalanması ve dolayısıyla oksijeniçeriği fazladır. Oksijen içeriği yükseldikçe, suyun sıcaklığının düştüğü gözönünealındığından su kaynaklarının alabalık yetiştiriciliği için uygun yeterlilikte soğuk ve oksijenmiktarının istenilen düzeyde olduğu görülebilir.Hakkari ili; su ürünleri yetiştiriciliği açısından önemli bir potansiyele sahip iken yeterlidüzeyde işletmenin bulunmaması ve su kaynaklarının halen değerlendirilmemesi il ve ülkeekonomisi için büyük bir kayıptır.H.2.2.5. ARICILIKArıcılık, dünyada en yaygın tarımsal etkinliklerinden biridir. İlimizde 2004 yılıverilerine 43.550 adet modern ve 1.655 adet ilkel olmak üzere toplam 45.205 adet kovanbulunmaktadır. Bu kovanlardan yılda toplam 526 ton bal alınmaktadır. Kovan başına ortalamabal üretimi ise yaklaşık 11,7 kg. ‘dir.İlimizin arazi yapısı engebeli olup dar bir alan içinde topoğrafik farklılıkları nedeni ilearıcılık sezonu diğer illere göre daha uzun sürmektedir. İlimizdeki bu yükseklikfarklılıklarının yanı sıra; bitki örtüsü bakımından zengin bir floraya sahip olması, bitkilerindeğişik zamanlarda çiçek açması, arıcılık sezonunun uzun sürmesi ve yöreye has çiçeklerinbolluğu arıcılık yönünden en önemli yöresi olma özelliğine sahip bulunmaktadır. Bilindiğigibi pestisit kullanımı bal arılarının yararlandığı nektar kaynaklarını azaltmakta, bu durumhem koloni veriminde azalmaya hem de daha yoğun seyyar arıcılık yapılmasına nedenolmaktadır. Yöremizde ise zirai mücadele faaliyetinin çok az olması nedeniyle gerek balkalitesini ve gerekse arı popülasyonunun korunmasında önemli bir ayrıcalık sağlamaktadır.101

Yöremizde özellikle yaylalarda arıcılık için çok önemli olan geven, kekik gibi birçokmer’a bitkisi mevcuttur. Ayrıca yöremizde bol miktarda yonca, korunga tarımı ve vadilerdemeyvecilikte bol miktarda yapılmaktadır. Bu tür bitkilerinde arıcılık için önemi büyüktür.Yöremizin arıcılık için uygun bitki örtüsüne sahip olması ve yaz aylarının serin geçmesinedeniyle çiçeklenme süresi uzun olmakta ve yaz aylarında her döneminde zaman arınınçiçek ve nektar bulması mümkün olmaktadır.Bölgemize uygun saf arı ırkları ile arıcılığın yapılabilmesi, Ürünlerin her zaman pazarbulabilmesi,Arıcılık ürünlerinin hammadde kullanımı olmadan elde edilmesi,Doğadakibitkilerin tozlaşmasına büyük bir kısmına bal arıları tarafından yapılması ülkemiz ve dünyadavazgeçilmez bir üretim dalı haline gelmiştirİlimizdeki zengin florayı değerlendirerek İlimiz ve Ülke ekonomisine katkı sağlamakamacıyla hazırlanan projeler ile arılı kovan dağıtımı yapılarak istihdam sağlanmaktadır. 2005yılı verilerine göre İl’de 43.550 adet fenni ve 1.655 adet iptidai tip olmak üzere toplam 45.205adet arılı kovan bulunmaktadır. Yıllık bal üretim miktarı 678ton olarak gerçekleşmiştir.İstihdamın yansıra üreticilerimizin kaliteli bal üretmeleri, verimli çalışmaları veörgütlenmeleri için eğitim çalışmalarına ağırlık verilmiş olup, kooperatifleşmelerineçalışılmaktadır.Şemdinli BalıŞemdinli’de elde edilen bala yönelik yapılan çalışmada, Şemdinli İlçesinden eldeedilen balın yine ülkemizin Anzer yöresinden elde edilen ve yüksek fiyatlarla pazarlanabilenhatta ihraç olanağını sürekli koruyan Anzer balıyla bir karşılaştırma yapıldığında bu balaözelliğini veren maddelerin Şemdinli balında da aynı oranlarda bulunduğu görülmüştür.Şemdinli, arı varlığı ve bal üretimi ile önemli bir arıcılık merkezidir. Ancak arıcılıkpotansiyelinden yeterince yararlanamamaktadır. Verimliliği sınırlayan unsurların kaldırılmasıdurumunda arıcılık yöre halkının gelirinin artırılmasında önemli rol oynayacaktır. Diğeryandan Şemdinli balının laboratuar sonuçları ile kesinleşmiş üstün özellikleri ile genişkitlelere ulaştırılması ve ülkemizin bir kaynağının dış dünyaya tanıtılması sayesinde dış satımyoluyla ülke ekonomisine döviz katkısı sağlayacaktır. Şemdinli ilçesi doğal yapısı ve florasıile arıcılığın cazibe merkezlerindendir. Buranın koruma altına alınması ve gerekli tanıtıcıfaaliyetlerin yapılması halinde buradan elde edilecek bal kalitesiyle ünlü Anzer Balı’na rakipolabilecektir. Bu anlamda Şemdinli İlçemiz gezginci arıcılığa kapatılarak koruma altınaalınmıştır. Bununla beraber bal numunelerinin laburatuvar analizleri sonucu kesinleşen üstünözellikleri, balın geniş kitlelere ulaştırılması ve Ülkemizin bir kaynağının daha dış dünyayatanıtılması için basın ve yayın organlarında tanıtım çalışmaları yapılmıştır.Tablo 54: Arı KovanlarıEski UsulKovan SayısıARI KOVANLARIYeni Usul KovanSayısıÜRÜNLERBalmumuBal (kg)(kg)Arı BesleyenKöyler Sayısı1.655 43.550 678.075 250 89İlimiz, yükseltisi 800m den 4000m ye kadar değişen alanlardan oluştuğundan dolayıiklimi birkaç bölgenin iklimini yansıtmaktadır. İklim Doğu Anadolu’nun karasal ikliminedaha yakın olmakla Çukurca, Şemdinli, Derecik ve Dağlıca da mikro klima özelliğigöstermektedir. Genellikle iklim, yazları sıcak, kışları çok şiddetli olmamakla berabersoğuktur. Yağışlar genelde kış aylarında meydana gelir. Çok farklı yükseltilere sahipolmasından dolayı çok uzun bir arıcılık sezonunun yaşanması ilimizi arıcılar için bulunmaz102

ir yer yapmaktadır. Dolayısıyla her yıl özellikle yaz aylarında gezginci arıcıların akımınauğraması bunun bir göstergesidir.Şemdinli, arı varlığı ve bal üretimi ile önemli bir arıcılık merkezidir. Ancak arıcılıkpotansiyelinden yeterince yararlanamamaktadır. Verimliliği sınırlayan unsurların kaldırılmasıdurumunda arıcılık yöre halkının gelirinin artırılmasında önemli rol oynayacaktır. Diğeryandan Şemdinli balının laboratuar sonuçları ile kesinleşmiş üstün özellikleri ile genişkitlelere ulaştırılması ve ülkemizin bir kaynağının dış dünyaya tanıtılması sayesinde dış satımyoluyla ülke ekonomisine döviz katkısı sağlayacaktır. Doğal yapısı ve florası ile arıcılığıncazibe merkezlerindendir. Buranın koruma altına alınması ve gerekli tanıtıcı faaliyetlerinyapılması halinde buradan elde edilecek bal kalitesiyle ünlü Anzer Balı’na rakip olabilecektir.Bu anlamda Şemdinli İlçemiz gezginci arıcılığa kapatılarak koruma altına alınmıştır. Bununlaberaber bal numunelerinin laboratuar analizleri sonucu kesinleşen üstün özellikleri, balıngeniş kitlelere ulaştırılması ve Ülkemizin bir kaynağının daha dış dünyaya tanıtılması içinbasın ve yayın organlarında tanıtım çalışmaları yapılmıştırBal Hakkari İlinde özellikle Merkez ilçe,Şemdinli ve Çukurca kırsal kesiminde bir çokhanenin önemli geçim kaynaklarından biridir. Hakkari’nin neredeyse her ilçesinde bal üretimiyapılmaktadır. Ancak Şemdinli ilçesinde üretilen bal Şemdinli Balı olarak isim yapmıştır.Şemdinli’de elde edilen bala yönelik yapılan çalışmada, Şemdinli İlçesinden eldeedilen balın yine ülkemizin Anzer yöresinden elde edilen ve yüksek fiyatlarla pazarlanabilenhatta ihraç olanağını sürekli koruyan Anzer balıyla bir karşılaştırma yapıldığında bu balaözelliğini veren maddelerin Şemdinli balında da aynı oranlarda bulunduğu görülmüştür.Şemdinli, arı varlığı ve bal üretimi ile önemli bir arıcılık merkezidir. Ancak arıcılıkpotansiyelinden yeterince yararlanamamaktadır. Verimliliği sınırlayan unsurların kaldırılmasıdurumunda arıcılık yöre halkının gelirinin artırılmasında önemli rol oynayacaktır. Diğeryandan Şemdinli balının laboratuar sonuçları ile kesinleşmiş üstün özellikleri ile genişkitlelere ulaştırılması ve ülkemizin bir kaynağının dış dünyaya tanıtılması sayesinde dış satımyoluyla ülke ekonomisine döviz katkısı sağlayacaktır. Şemdinli ilçesi doğal yapısı ve florasıile arıcılığın cazibe merkezlerindendir. Buranın koruma altına alınması ve gerekli tanıtıcıfaaliyetlerin yapılması halinde buradan elde edilecek bal kalitesiyle ünlü Anzer Balı’na rakipolabilecektir. Bu anlamda Şemdinli İlçemiz gezginci arıcılığa kapatılarak koruma altınaalınmıştır. Bununla beraber bal numunelerinin laburatuvar analizleri sonucu kesinleşen üstünözellikleri, balın geniş kitlelere ulaştırılması ve Ülkemizin bir kaynağının daha dış dünyayatanıtılması için basın ve yayın organlarında tanıtım çalışmaları yapılmıştır.İlimizde 2002 yılında 1.330 ton bal elde edilmiştir. Bunun büyük bir kısmı peteklibaldır. Elde edilen bal, herhangi bir orijinal ve albenili ambalaj yapılmadan çerçeveli birşekilde piyasaya sürülmektedir. Bu şekilde piyasaya arz edilen ürün taşıma ve depolamasırasında zarar görmekte ve aynı zamanda çekici olmadığı için müşteri bulamamaktadır.TARIMSAL FAALİYETLERDE KARŞILAŞILAN SORUNLAR1-İlimizin Irak ve İran Ülkelerine sınır olması, bu Ülkelerden İlimize kaçak hayvangirişlerini ortaya çıkarmaktadır. İlimize kaçak olarak giren hayvanlar bulaşıcı hastalıklarınyayılmasına ve çiftçilerimizin ekonomik olarak zarar görmesine neden olmaktadır.2-İlimizde yaşanan terör olaylarından sonra geriye dönüşlerde sektöre aktaracakları özsermaye eksikliği yanında kentsel yaşama adapte olan çiftçilerin yeniden kırsal yaşamageçmelerinde yaşanan problemler;3-İlimiz geniş mera alanlarına sahip olması , uzun yıllar çiftçilerin hayvancılıktangeçimlerini sağlamış olmaları nedeniyle önemli bir hayvansal üretim ve hayvancılıkpotansiyeline sahiptir.Ancak ilde geçmiş yıllarda yaşanan terör olaylarından dolayıhayvancılık gerilemeye başlamış, hayvan sayıları da azalmıştır. Bu potansiyelin tekrarkullanılması, çiftçilerin hayvancılığa yönlendirilmesi, hayvan sayılarının yeniden eski duruma103

getirilmesi ile mümkündür.Bununla birlikte hayvancılığın sorunları ele alınıpçözümlenmelidir.İldeki hayvancılığı öncelikli sorunu hayvancılıkla uğraşan ailelerin aileişletmeciliği şeklinde geçimlerini sağlamaları, mevcut hayvanlarının büyük kısmının yerliırkın oluşturması ve bunların istenilen düzeyde verim vermemesi,düşük verimliolmasıdır.Yine ilde yeterli sayıda kaliteli damızlık hayvan bulunmaması,suni tohumlamanınuygulanmasında karşılaşılan aksaklıklar ve suni tohumlama uygulamalarını istenilen düzeyeulaştırılamaması hayvancılığın gelişmesi üzerine olumsuz etki etmektedir. Yöreye getirilenkültür ırkı hayvanların yöre koşularına adapte olabilecek ırklardan seçilmemesi, bunlarauygun barınakların yapılmaması, mevcut barınakların istenilen özelliklerde olmaması vehayvanların bakım beslenmesindeki yetersizlikler diğer olumsuzluklar olarak gözeçarpmaktadır. İlde mevcut çayır-meraların optimum kullanımının sağlanamaması,mekanizasyonun istenilen düzeyde kullanılmaması ve hayvan beslenmesinde yenigelişmelerin yeterince takip edilip, uygulanmaması hayvancılığın gelişmesi üzerine etkietmektedir.4-İlimizde 2005 yılından itibaren tekrar uygulanmaya başlanan suni tohumlamaçalışmaları bölgesel koşulların uygun olmaması; köylerin birbirinden uzak ve dağınık olması,ilde hayvancılığın mera hayvancılığına dayalı olması, çiftçilerin suni tohumlama ile ilgiliyeterli bilgiye sahip olmamaları, il müdürlüğünde yeterli sayıda teknik eleman bulunmaması,ilde Özel Veteriner Hekim bulunmaması ve araç sorunu bulunması suni tohumlamanınistenilen düzeyde gerçekleştirilememesine neden olmuştur.5-İlimizde İl Müdürlüğü tarafından yürütülen projelerin gerçek amacına ulaşamaması;6-Teşkilatımızda idari yapının sürekli değişiminden kaynaklı olarak tarımsal birpolitikanın henüz olgunlaşmaması ve buna paralel olarak hangi projelerin hangi sahalarauygulanacağı hususlarının süreklilik arz etmemesi;7- İlimizde Tarım sektörüne aktarılan Özel İdare kaynakları yok denecek kadar azolmasından kaynaklı olarak etkin ve lokal projeler uygulanamamıştır.8- Çiftçi örgütlenmelerinin eksik olması sektörün daha da ilerlemesine olanaksağlayacak olan kesif yem, süt işleme ve entegre tesislerin kurulamaması gerek üretimmaliyetlerinin gerekse pazarlama maliyetlerinin yükselmesine neden olmaktadır.9- İlimiz yüksek oranda su kaynaklarına sahip olduğu halde Su ürünleri mevzuatınınağır olmasından dolayı müteşebbisler gerekli ilgiyi gösterememektedir.10-Şemdinli balının laboratuar sonuçlarıyla kesinleşmiş üstün özelliklerinin genişkitlelere henüz ulaşmaması eş değer balların çok altında fiyatlarla satılması bu sektördekiçiftçileri mağdur etmektedir.11- İlimizdeki tarımsal işletmelerin tasarrufunda bulunan arazilerde yapılan üretimçoğunlukla ticari amaçlı olmayıp çiftçi ailelerinin kendi ihtiyaçları içindir. Miras yolu ilebölünerek küçülen arazilerde ticari amaçlı olabilecek miktarda ürün yetiştirme şansı olmadığıgibi arazi sahipleri arasında yöreye en iyi adapte olmuş herhangi bir ürün yetiştiriciliği içinorganizasyon yapıp çiftçilerin bu yönde henüz örgütlenmemesi;12- Yetiştiriciliğin küçük ve orta ölçekle sınırlı kalması il genelinde Hibrit (sertifikalı)tohum kullanımını olumsuz etkilemiş ve bu yönde devlet veya özel sektör kanalıyla İlimizdeşimdiye kadar herhangi bir çalışma yapılmamıştır. Birim alandan elde edilen ürün miktarlarıÜlke ortalamasının çok altında kalmaktadır. Örneğin Buğdayda Hakkari’de Dekaramaksimum 135 kg ürün alınabilmektedir.13- Meyve ve sebze yetiştiriciliğinde üreticilere yine küçük ölçekli üretimyaptıklarından hastalıklara karşı çoğu zaman duyarsız kalmakta, hastalık ve zararlı etmenielimine etmeyi düşünmemektedirler. Zirai ilaç teminindeki güçlük ve maliyet de göz ardıedilmemelidir. Hormon ve büyümeyi hızlandırıcı-özendirici maddeler İlimizdekullanılmamaktadır. Bu tercihli ve teknik anlamda organik tarım yapıldığından dolayı değiltarımsal üretimin tamamen eski usullerle yapılmasından kaynaklanmaktadır.104

14- Parsellerin küçüklüğü, dağınıklığı ve arazi eğiminin yüksek olmasından dolayıTarımsal alet ve makinelerinin istenen düzeyde kullanılmaması;15- Kapama Meyve bahçelerinin yok denecek kadar az olması;16- Ulaşım problemlerinden dolayı sebze üretimi için çok uygun olan bölgelerinçürüme v.b. nedenlerden dolayı farklı üretim alanlarını ve ürünleri seçmeleri;17- Tarım teşkilatının araç gereç, teknik eleman ve sosyal tesislerinin yetersizliği;Tarımla ilgili kullanılan pestisitlerin cinsleri,kullanım miktarları,………..19.800 Ağaçta Karaleke,Ağ ve İç Kurdu,Yaprak Biti,Akar ve Ateş YanıklığıMücadelesi ve 3.460 Da Mavi Küf,Yaprak Biti,Danaburnu,Bozkurt,Yabancı Ot ve TarlaFaresi Mücadelesi,630 Ton Sürme ve Nohut Antraknozu Mücadelesi Yönetimli ÇiftçiMücadelesi Olarak,2500 Da Alanda Çekirge Mücadelesi Devlet Yardımı olarak gerçekleştirilmiştir.2005Yılında İl merkezinde rastlanan Meyve Ağaçlarında Kabuklu Bite Karşı Kışlık yağ alınarakgerekli mücadele yapılmıştır.Belirtilen mücadeleler için 2005 yılında; 265,96 kg ve 269,8 lt İnsektisit, 998,772 kgFungusit ve 40 kg ve 100 lt olmak üzere herbisit kullanılmıştır.KAYNAKLAR- Tarım İl Müdürlüğü Brifingi,2005.- Genel Tarım Sayımı,DİE,2001.- Hakkari İlinin Arazi Varlığı,Köy Hiz.Gen.Müd.,2000.105

I.MADENCİLİKİlimizde yeraltı ve yerüstü zenginlikleri el değmemiş, bir o kadar da potansiyelimevcuttur. Yörede Çinko, Mermer gibi yer altı zenginliklerinin varlığı bilinmektedir. Bunundışında başka yeraltı zenginliklerinin araştırılması gerekmektedir. Bilinen Mermer ve Çinkoocaklarının daha fazla gecikilmeden işlerlik kazandırılmasına yönelik çalışmalarınyoğunlaştırılmasını gerekmektedir.Ocaklardan çıkartılan mermerin İl dahilnde işlenmesi, kesilmesi ve kullanıma hazırhale getirilmesi yörede bu konu ile ilgili küçük ve orta ölçekli işletmelerin oluşumunu daberaberinde getirecek ve istihdamı da yaratacaktır.Hakkari Merkez Otluca (Golan ve Konak Köyleri) civarında zengin Kuvars Kristalleri,Hakkari Merkez Üzümcü, Oğul,Seyran ve Çanaklı Köyleri civarında Kurşun madeni, hakkariMerkaz Erziki mevkiinde Kükürt madeni, Hakkari Merkez Işıklı Köyü civarında Asbest veTalk madenleri bulunmaktadır.Şemdinli İlçesi Örencik, Semanlı ve Devecik Köyleri civarında zengin krom ve kömürmadeni yatakları bulunmaktadır.Hakkari Çukurca İlçesi Köprülü, Kavak, Uzundere, Dedeler ve Zavite Köylericivarında Asfaltit Kömürleri ile Kuvars Kristalleri bulunmaktadır. Boğaz Ören Köyücivarında kömür madeni bulunmaktadır.Yurdumuzun en zengin Linyit ve Asfaltit yataklarının bulunduğu Şırnak İline hudutolması nedeniyle ilimizde zengin Asfaltit Kömürleri yataklarına rastlanmaktadır. MTA’nınyapmış olduğu rapora göre İlimizin Güney sınırları ile Şemdinli ilçesinde Kömür yataklarıvardır.I.1.MADEN KANUNUNA TABİ OLAN MADENLER VE TAŞ OCAKLARINİZAMNAMESİNE TABİ OLAN DOĞAL MALZEMELERI.1.1. Sanayi madenleriHakkari ilinde bilinen endüstriyel hammaddeler aşağıda verilmiştir.KROM ( Cr )Krom : Yüksekova Kısıklı ve adaklı köylerinde işletmeye hazır ocaklar mevcuttur.Il genelinde: iki adet zuhur, bir adet te terk edilmis ocak vardir.Tenor : % 10-20 Cr2O3 (Ocakta) % 33-48 Cr2O3 (zuhurda)Rezerv: 5 830 ton gorunur+muhtemelKUKURT ( S )Singusir (Yumrukkaya) Yatagi:Rezerv : 10 cm kalınlıgında sublume kukurt olup0.8-1.70 m lik zon icinde dagilmaktadir. 1967 yilinda 3 adet sondaj yapilmistir.TITANYUM ( Ti )Cukurca-Tasbasi Yatagı:Tenor : % 5 TiO2Rezerv: 1 620 ton muhtemel, 5 112 ton mümkünTURBA ( Turb )Yuksekova Yatagi: Kalite: Havada kuru AID degeri= 2923 Kcal/ kg dir.Rezerv: 74 507 800 ton görünürMermer : Oldukça yaygındır. Merkez, Yüksekova, Şemdinli ve Çukurca ilçelerindeçeşitli türlerine rastlanmaktadır.Traverten: Yüksekova da tespit edilen yataklar mevcuttur.Granit : Merkez Durankaya, Berçelan yaylası, Yüksekova Pilonk köyü civarındayaygındır.106

Kuvarsit : Yüksekova Oramar mıntıkasında ve Çukurca Güzereş yaylalarındabulunmaktadır.Kil Çeşitleri : Oldukça yaygın olup, henüz sanayide yararlanılmamaktadır.Kireç Taşı : İlin hemen her yerinde rastlanmaktadır.I.1.2. Metalik Madenler;Çinko – Bakır : Merkez Üzümcü köyü civarında yatakları mevcuttur.I.1.3. Enerji Hammaddeleri;Kömür : Şemdinli ilçesi Derecik beldesinde tespit edilen kömür yatakları mevcuttur.I.1.4. Taş Ocakları Nizamnamesine Tabi olan Doğal Malzemelerİlimizde bulunan kum ve taş ocakları, yerleri ve alanları şunlardır: Yeni Köprü Musahan mevki kum ocağı (30.250 m 2 ) Hakkari Depin mevki taş ocağı (59.749 m 2 ) Şemdinli Desan Çayı mevki kum ocağı (1600 m 2 ) Yüksekova Demir Konak Köyü Dugir mevki (12.118 m 2 ) Hakkari Zap suyu içerisinde Erziki mevki kum-çakıl ocağı (120.000.m2 ) Çukurca sınırları içinde kum çakıl ocağıKAYNAK :Sanayi ve Ticaret il Müdürlüğü107

J. ENERJİJ.1. Kaynaklarına Göre Enerjinin SınıflandırılmasıJ.1.1. Birincil Enerji KaynaklarıJ.1.1.1. Güneş EnerjisiYenilenebilir enerji kaynağı olan güneş enerjisinin kullanımına yönelik; güneş pilleri,termal güneş santralleri, güneş enerjili ısıtma sistemleri ilde olmadığı gibi meteorolojidenedinilen bilgilere göre güneşlenme süresinin az olması sistemlerin kurulmamasını etkileyenetmendir. Hakkari ilinde yılık güneşlenme süresi 3000 saat civarındadır.J.1.1.2. Rüzgar EnerjisiAtmosferde bol ve serbest olarak bulunan yenilenebilir ve temiz bir enerji kaynağı da rüzgarenerjisidir. İldeki ortalama rüzgar hızı ve rüzgarlı gün sayılarıyla ilgili bilgiler kitabın C.Havave İklim bölümünde verilmiştir. Rüzgar enerjisiyle ilgili ilde yapılan herhangi bir çalışmayoktur.J.1.1.3. Su Enerjisiİlimizde böyle bir eneji kaynağı bulunmamaktadır.J.1.1.4. Biyogaz EnerjisiBitkisel atık ve benzeri organik atıkların oksijensiz ortamda fermantasyonu ile eldeedilen enerji türüdür. İl de böyle bir çalışma henüz yapılmamıştır.J.1.1.5. Biyomas EnerjisiBitkisel ürünlerin, hayvan ve orman atıklarının tropik çayırların kentsel ve endüstriyelatıkların çevrimi yolu ile elde edilen enerji türü. Böyle bir çalışma ilde henüz yapılmadı.J.1.1.6. Odunİlimiz ormanlarında asli ürün olarak enerji (yakacak) amaçlı odun üretilmektedir.Tomruk üretimi yapılmamaktadır. İlimizde yakacak amaçlı olarak yıllık ortalama 30.000 steryakacak odun üretimi gerçekleştirilmektedir. Bunun yanında Tüm ülkemizde olduğu gibiilimizde de halkın gayri resmi (kaçak) olarak yıllık ürettiği yakacak odun miktarı da resmiolarak üretilen yakacak odun miktarına yakın olduğu tahmin edilmektedir.J.1.1.7. KömürŞemdinli’ye bağlı Derecik beldesinde özel şahıslar tarafından ruhsatlanmış kömüryatakları mevcuttur. Ancak bu kömür yatakları henüz işletme aşamasına gelmemiştir.Hakkari’de çeşitli amaçlarla kullanılan kömür başka yerlerden gelmektedir.J.1.1.8. Petrolİlimizde 1980 yılında Türkiye Petrolleri Anonim Ortaklığı (TPAO) tarfından petrolarama çalışmaları yapılmış fakat her hangi bir rezerve rastlanmamıştır.J.1.1.9. Jeotermal EnerjiHakkari ilinde bilinen en önemli kaplıca Hakkari- Van karayolu güzergahındakiKarasu kaplıcasıdır. Kent merkezlerinde jeotermal sulardan yararlanılmamaktadır.108

J.1.1.10. Doğal Gaz Enerjisiİlimizde tespit edilmiş doğalgaz rezervleri bulunmamakta olduğu gibi herhangi biralanda doğalgaz kullanımı da yoktur.J.1.2. İkincil Enerji KaynaklarıJ.1.2.1. Termik Enerjiİlimizde termik santral olarak il merkezine 7 km uzakta bulunan Depin mevkindeelektrik üretimi yapan AKSA elektrik santrali bulunmaktadır. Bu santral motorin ve fuel-oilile çalışmakta olup, motorinli jeneratörleri saatte 15.5 Mwh, fuel-oil’li jeneratörleri ise saatte25 Mwh enerji üretmekteler. İl Çevre Müdürlüğümüzün denetimleri sonucu santralde oluşanyakıt atıkları için daha önce hiçbir tedbir alınmadığı tesbit edilmiş, gerekli uyarılar yapılmışve neticede yakıt atıklarının yakıt toplama tanklarında depolanması sağlanmıştır. Bu atıklartankerlerle geri taşınmaktadır. Ayrıca 2001 yılında santralden çevreye aşırı şekilde gürültükirliliği yaydığı tesbit edilmiş ve bunun önüne geçmek amacıyla ilgili santrale gürültüsusturucularının takılması sağlanmıştır. Ayrıca ilgili santralin deşarj ve emisyon izni almasıiçin gerekli tebligat yapılmış, bununla ilgili çalışmalar devam etmektedir.J.1.2.2. Hidrolik Enerjiİlimizde Zap Suyu üzerinde yapılacak olan toplam 5 adet hidro-elektrik amaçlıbarajdan 2 tanesinin yap-işlet-devret modeli ile ihaleleri yapılmış, fizibilite çalışmalarıbitirilmiş olup, yatırımcı firmalarla gerekli antlaşmalar imzalanmış ve 2004 yılında yapımınabaşlanacaktır.J.1.2.3. Nükleer EnerjiHakkari il genelinde bulunan sanayi, kamu kurum ve kuruluşlar, ticarethane vekonutlarda tüketilen enerji kaynağı, elektrik, kömür ve oduna dayalı olarak kullanılmaktaolup, nükleer santral bulunmadığından nükleer enerji üretimi yapılmamaktadır. Ayrıcaradyoaktif kaynak rezervleri de bölgemizde bulunmamaktadır.J.2. ENERJİ TÜKETİMİNİN SEKTÖRLERE DAĞILIMI2005 YILI HAKKARİ İL ÇEVRE DURUM RAPORUNA ESAS TEŞKİL ETMEK ÜZEREVANGÖLÜ EDAŞ HAKKARİ İL MÜDÜRLÜĞÜ TARAFINDAN HAZIRLANANÇALIŞMALARİlimizde 2005 yılında tüketilen elektrik miktarı (kWh)Mesken: 36.269.817 kWhTicaret : 5.932.203 kWhSanayi : 554.532 kWhResmi Daireler: 22.145.604 kWhDiğer: 39.646.450 kWhToplam Tahakkuk : 104.548.606 kWhKayıp+Kaçak: 199.294.329 kWhToplam Alınan Enerji : 303.842.935 kWh- Enerji tasarrufu konusunda yapılan çalışmalar hakkındaki çalışmalar:İl Müdürlüğümüz sorumluluk alanında Enerji tasarrufu ile ilgili çalışmalar 2 ana gruphalinde yapılmaktadır. Bunlar;109

1- Hat kayıplarının asgariye indirilmesi, kayıp-kaçağın önlenmesi2- Broşür, afişleme, seminer ve yerel basın yolu ile ilan ve duyurularla halkıbilinçlendirmek ve enerji tasarrufunun sağlanmasına katkıda bulunmak şeklinde özetlenebilir.İl Müdürlüğümüzce yıllık bazda satın alınan elektrik enerjisinin büyük bir kısmımeskenlerde tüketilmekte olup, abonelerimizin bu tüketilen enerjinin büyük bir kısmınıısınmak amacıyla kullandığı tespit edilmiştir. Abonelerimizin elektrik enerjisini tüketimlerininaydınlatma ve elektronik cihazlarının çalıştırılmasında kullanılması yönünde uyarılaryapılmaktadır. Hatlarımızın periyodik bakımları yapılmakta olup, hat kayıplarının asgariyeindirilmesi amacı ile her yıl bakım-onarım ve hat yenilemek amacıyla yatırımlaryapılmaktadır.İlimizde mevcut (154 kV’luk, 380 kV’luk) hatların güzergahı ile, uzunluklarıhakkında ve 380 kV’luk hatların yer altında ve yer üstünde geçişleri ile ilgili bilgiler;İlimizde 380 kV gerilim kademesinde hat bulunmamaktadır. Ülkemizde 380 kV’lukEnerji İletim Hattı (E.İ.H) yer altı geçişleri bulunmamakla beraber yer üstü yani havai olaraktesis edilmiş 186 E.İ.H. bulunmaktadır. 380kV İletim Hatlarının iletkenleri çelikle takviyeedilmiş alüminyum iletkenler olup 954 MCM Cardinal (546 mm2) ve 1272 MCM (726 mm2 )Phesant olarak standartlaştırılmıştır. Bu iletim hatlarına ait direkler Taşıyıcı ve Durdurucuolarak Galvanizli Cıvatalı demir direk olarak imal edilmekte, boyları 31-35 mt arasındadeğişebilmektedir.İlimizde 154 kV gerilim kademesinde 1 adet E.İ.H. bulunmaktadır. Bu hat Bağışlı-Otluca hattı olup toplam uzunluğu 39 km’dir.KAYNAK :Çevre ve Orman MüdürlüğüTEDAŞ Müessese MüdürlüğüDSİ110

K. SANAYİ VE TEKNOLOJİİlimizin ekonomisi tarım, hayvancılık ve hizmet sektörüne dayanmaktadır. Gereksanayinin gelişmemiş olması ve gerekse sermaye yetersizliği nedeniyle üretim hammaddeişlemleri kurulu kapasitelerinin çok altındadır.İLİMİZ DAHİLİNDEKİ MEVCUT KÜÇÜK SANAYİ SİTELERİNİN GENELDURUMUHakkari Küçük Sanayi Sitesi :İşyeri Kapasitesi: 50 Ad.İşe Başlama Tarihi : 1996Bitiş Tarihi : 1998Keşif Bedeli: 574.679.722.446.-TL.Kredi Desteği : % 100Dolu İşyeri Sayısı : 50Boş İşyeri Sayısı : 0Doluluk Oranı : % 100Yüksekova Küçük Sanayi Sitesi :İşyeri Kapasitesi: 50 Ad.İşe Başlama Tarihi : 1987Bitiş Tarihi : 1993Keşif Bedeli: 481.734.808.000.-TL.Kredi Desteği : % 95Dolu İşyeri Sayısı : 50Boş İşyeri Sayısı : 0Doluluk Oranı : % 100PROJE AŞAMASINDAKİ İŞLERHakkari Organize Sanayi Bölgesi :1994-1995 yıllarında yapılan Fizibilite Etüd Raporunda Hakkari Merkez YukarıOtluca Köyü yer olarak seçilmiş ve bu bölgede bulunan 328.063,42 m2 lik arazi OrganizeSanayi Bölgesi için uygun görülerek Kamulaştırılması yapılmıştır.Fizibilite Raporu ve yer seçimi 1995 yılında TÜMAŞ firmasına yaptırılmış olup,kamulaştırma işlemlerine 1999 yılı Temmuz ayında başlanmıştır. Vatandaşlarakamulaştırma bedeli olarak toplam 600.000- YTL ödeme yapılmış ve kamulaştırmanın % 80kısmı bitirilerek Vatandaşa 6.000-YTL. borç kalmıştır. Bu borç şahıslar ülke dışında olmalarınedeniyle adresleri bulunamamış ve ödemeleri yapılamamıştır.Hakkari Organize Sanayi Bölgesi Kamulaştırma bedeli olarak arsa sahiplerineödenen 600.000- YTL Sanayi ve Ticaret Bakanlığından Halk Bankası Genel Müdürlüğüaracılığı ile % 10 yıllık faiz ile geri ödemeli olarak alınmış olup, bu faiz kalkınmada öncelikliyöreler için 2004 yılında % 2’ ye indirilmiştir.Hakkari Organize Sanayi Bölgesi Müteşebbis Teşekkül Heyeti 20.12.1991 gün ve507 Sayılı Bakanlık Onayı ile kurulmuş olup, İl Valisi Başkanlığında İl Özel İdaresi, Ticaretve Sanayi Odası Başkanlığı ve Belediye Başkanlığı ortak girişimi ile oluşturulmuştur.Hakkari Organize Sanayi Bölgesi Müteşebbis Teşekkül Heyeti Yönetim KuruluBaşkanlığı Tüzel Kişiliği Sanayi ve Ticaret Bakanlığının 05.07.2001 gün ve 8630 sayılıyazılı olurlarıyla 185 no’ lu Bakanlık sicil defterine kaydı yapılarak resmiyet kazanmıştır.111

Hakkari Organize Sanayi Bölgesinin finansman ihtiyacının bir bölümü AvrupaSosyal Kalkınma Fonu’ndan temin edilmektedir.- Projenin Toplam Maliyeti : 4.600.000- Dolar- Avrupa Konseyi Sosyal KalkınmaFonu’ndan Talep Edilen Kredi (% 40 ) : 1.840.000- Dolar- Oluşturulacak İstihdam : 1500-2000 kişiGELİR GİDER DURUMU :Sanayi ve Ticaret Bakanlığından alınan Kamulaştırma kredisinin 2004 yılı sonuitibariyle toplam borcu ana para, faiz ve komisyon giderleri dahil olmak üzere 740.000-YTL.dir.Söz konusu toplam borç Sanayi ve Ticaret Bakanlığının belirlediği takvime göreödemelerinin yapılması gerekmektedir.Kurumların Ortaklık Payları :İl Özel İdaresi: ( % 40) Oranında.Ticaret ve Sanayi Odası: (% 30 ) OranındaBelediye Başkanlığı: (% 30 ) Oranında ; Ana para ve diğer borçlarıödemekle mükelleftir.OSB’ ye ortak kurumlardan İl Özel İdaresi ve Belediye Başkanlığı bu borçlarıödemiş olup, Ticaret ve Sanayi Odası Başkanlığının OSB. Yönetim Kurulu Başkanlığınatoplam borcu 11.364- YTL (11.364.000.000- TL) dir Bu borç Yönetim Kurulunca sairzamanlarda istenmiş olup bugüne kadar ödemesi yapılmamıştır.Gelir ( Arazi üzerindeki ot) : 2,700- YTLİlimize komşu il olan Van İlinde Organize Sanayi Bölgesinin mevcudiyetinin etkisinedeniyle müteşebbisçilerimize yöre cazip gelmemektedir.Bu itibarla, alternatif arayışlara giren OSB Yönetim Kurulu tarafından söz konusuOrganize sanayi Bölgesinin Hayvancılık Organize Sanayi Bölgesine dönüştürülmesidüşünülmekte olup, ancak bu konuda ÇED (Çevresel Etki Değerlendirme) raporunundüzenlenmesi gerekmektedir. Fakat gerek ödenek yokluğundan ve gerekse Tarım İlMüdürlüğü ve Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü tarafından yapılan toprak analizleri neticesindeanılan yerdeki arazinin birinci derecede tarıma elverişli arazisi olduğu kanaatine varıldığındanÇED raporu hazırlanamamıştır.DİĞER SANAYİ KURULUŞLARI1- Ova Şeker Fabrikası (Yüksekova) 3240 Ton Küp Şeker/Yıl2- Onay Gıda Sanayi (Yüksekova) 12500 Ton Un/Yıl3- İSHA Tekstil (Hakkari) 10.855 Kaban+28224 Pantolon+169344 Tişört+Eşofman54277Ad./Yıl4- Hakkari İplik Sanayi ( HİSAŞ) 120 Ton İplik/Yıl, 10.000 Kilim/Yıl5- Baskın kardeşler Süt Fabrikası (Yüksekova) 2700 Ton Süt Üretimi/Yıl6- Doruk Tekstil (Hakkari) 6000 Kaban+12000 Eşofman+14000 Penye/Yıl7- Kutlar Şeker Fabrikası (Yüksekova) 8760 Ton Küp Şeker/Yıl8- OVAŞ Ova Tarım ve Hayvancılık A.Ş. (Yüksekova) 5526 Ton Et, 67500 Adet Deri/Yıl9- Rahmi Çiftçi sistem Poşet İmalatı Hakkari Poşet 146889 Kg/YIL10- Ölmez beton Yapı Elemanları Ltd.Şti. Hakkari Kılitli Parka Taşı 207360 m2 Suni Mermer2.304.000 ad/Yıl11- Cilo Gıda İmalat Paz.Ltd.Şti. Yüksekova Küp Şeker 2.400 Kg / Yıl12- Özelçi Sanayi ve Tic.Ltd.Şti.Yüksekova Poşet Naylon 50 Ton/Yıl13- Gever Un Değirmeni Yüksekova 150.680 Kg Kepek 32.555 Kg./Yıl112

14- Dostlar değirmeni Yüksekova Un 500 Ton/ Yıl.15- Düzler Gıda Ltd.Şti.Yüksekova küp Şeker İmalatı 720.000 Kg/YılKüçük Sanayi Siteleri İle İlgili Olarak :Doğu Anadolu Kalkınma Programı (DAKAP) çerçevesinde KOBİ Hibe Programıkapsamında İlimiz Merkezi ile Yüksekova İlçesinde bulunan Küçük Sanayi Sitelerininfaaliyetlerinin kalitesini artırmak, Sitenin işletimsel kabiliyetini artırmak anlamına gelenfaaliyetler ve Yüksek ve Düşük düzeydeki işlemlerin entegre edilmesi yoluyla site üretimininkatma değerini artırmak amacıyla ek sanayi sitelerinin yapılması büyük zaruret arz etmekteolup, bunun için gerekli destek sağlanmalıdır.Ayrıca, İl Müdürlüğümüzün, Hakkari Ticaret ve Sanayi Odası Başkanlığı ile Hakkarive Yüksekova Küçük Sanayi Sitesi Başkanlıklarının desteği ve öncülüğünde 2 adet OrtakKullanım Atölyesi için gerekli işlemler ve projeler hazırlanmasına rağmen söz konusuatölyeler için herhangi bir hibe yardımı yapılmamıştır.Hakkari Organize Sanayi Bölgesi İle İlgili Olarak :1994-1995 yıllarında yapılan Fizibilite Etüd Raporunda Hakkari Merkez YukarıOtluca Köyü yer olarak seçilmiş ve bu bölgede bulunan 328.063,42 m2 lik arazi OrganizeSanayi Bölgesinin Tarım ve Hayvancılık Organize Sanayi Bölgesine dönüştürülebilmesi içinÇED (Çevresel Etki Değerlendirme) raporunun hazırlanabilmesi için gerekli finansmansağlanmalıdır.Hal Binası :Tüketiciyi korumada çok önemli bir yeri olan 552 sayılı Haller Yasasınınuygulanabilmesi için İlimize bir Sebze Hali yapılmalıdır.Sınır Ticareti :İlimizdeki ticari potansiyelin aktifleştirilmesi ve mevcut işsizliğin giderilmesiamacıyla mal mübadelesi ile Sınır Ticaretine ağırlık verilmeli ve Esendere sınır kapısınındaha etkin çalışarak hem ticaretin canlanması hem de il ekonomisine katma değer üretir halegetirilmelidir.Madencilik :Yapılan araştırmalara göre İlimizde varolan bir ekonomik potansiyelde madenciliktir.Bu nedenle yüksek maliyet gerektiren madencilik konusunda gerekli rezerv tespitçalışmalarının süratle yapılması ve işletilir hale getirilmesi için kamu ve özel sektörlercegerekli teşvik çalışmaları yapılmalıdır.Kaynak Suları :İçilebilir kaynak sularının envanteri çıkarılmalı, ekonomik olanların şişelenebilmeyolları araştırılmalıdır.El Sanatları :İl’de el halı ve kilim dokumacılığının yaygınlaştırılması ve yeni istihdam alanınınaçılması bakımından “Her ev bir atölye” anlayışı ile hareket edilerek evlere kilim tezgahıdağıtılarak ev hanımlarını ekonomiye yönlendirme amacıyla dokumacılık özendirilmeli veekonomik yönden desteklenmelidir.Kaynak :Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüğü113

L. ALTYAPI, ULAŞIM VE HABERLEŞMEL.1. ALTYAPIL.1.1. Su Sistemiİlimiz Merkez İçme Suyu ihtiyacı Golan ve Berçelandan karşılanmaktadır. Berçelanve Golan İçme Suyu İsale hattı toplam 30 km uzunluğunda olup, şehir merkezinde irili ufaklı11 içme suyu deposu mevcuttur. Ayrıca Şehir Merkezi içme suyu şebeke ağı hattı 205 km’dir.İçme suyu isale hattımızda çelik ve PVC borular, şebeke ağ hattında ise çelik, PVC ve aspestborular kullanılmaktadır.Hakkari 1945’lerden itibaren, %5-6’lara varan oldukça yüksek bir nüfus artışıgöstermiştir. Ancak, 1945-1990 döneminin sonunda %8’lere varan bu artış oranının, şehrinsınırlı sosyo-ekonomik potansiyelinin bir gereği olarak, uzun vadede düşeceği ve ortalama%4’lerde seyreden bir nüfus artış emsalinin gerçekleşeceği kabul edilmiştir.Gelecekteki su ihtiyacının tespitinde esas alınan nüfus projeksiyonu aşağıdaki tablodaverilmiştir.İlimizde içme suyu kaynakları, taşıdıkları su miktarları;İlimiz merkezi genel anlamda 2 adet isale hattı içme suları açısından beslenmektedir.3) Golan İçme Sulu İsale Hattı4) Berçelan içme suyu isale hattı3) Golan İçme suyu isale hatıını besleyen su kaynaklarıa) Karadağdan gelen kaynakb) Beusumak kaynağıc) Golan Kaynağıd) Bayram dere kaynağı4) Berçelan içme Suyu İsale Hattını besleyen kaynakları:a) Dahula Şura Kaynağıb) Vali Kaynakc) Kani Hiyal Su KaynağıKırkaynalar ve katırcılar çeşmesi de geçen yaz döneminde AKSA enerjişirketinin desteğiyle yaptırılmıştır.Yukarıda belirtilen kaynakların su miktarları (debileri):Berçelan(yaz):Dahula Sura+Vali Kaynak+Kani Hiyal+Kırkaynak+katırcı20 lt/sn+10 lt/sn+20lt/sn+22lt/sn+8lt/sn= 80lt/snBerçelan(kış): Dahula Sura+Vali Kaynak+Kani Hiyal+Kırkaynak+katırcı12lt/sn+5lt/sn+10lt/sn+10lt/sn+2lt/sn= 39lt/snGolan (Yaz) : Karadağ+Beysumak+Golan+Büyük Dere30lt/sn+15lt/sn+35lt/sn+20lt/sn =100 lt/snGolan (Kış) : Karadağ+Beysumak+Golan+Büyük Dere15 lt/sn+7 lt/sn+25lt/sn+13lt/sn= 60 lt/snProje Taşkınları Pik Debileri-------------------------------------------------------------------------------------------------Yinelenme süresiPik Debi(Yıl)(m3/sn)--------------------------------------------------------------------------------------------------2 25114

5 3710 4625 5950 69100 80--------------------------------------------------------------------------------------------------Buna göre regülatör bağlama kesitinde, Katramas deresinde Hakkari’nin orta ve uzunvadeli su ihtiyacını karşılayabilecek bir su potansiyelinin mevcut olduğu belirlenmiştir.Genel Proje Formülasyonu Ve Kapasite DeğerleriKatramas deresinden su temin sisteminin içerdiği üniteler ve projelendirmeye esashidrolik kapasiteler aşağıdaki tabloda özetlenmiştir.--------------------------------------------------------------------------------------------------ÜniteProje kapasitesi--------------------------------------------------------------------------------------------------- Otluca RegülatörüDolu gövde 100 yıllık feyezan debisiİçme suyu alma prizi- Su ama Yapısı (Regülatör) ile arıtmaTesisi arası hamsu iletim hattı- Arıtma tesisi ile DY1A deposu arasıTemiz su iletim hattı80m3/sn330lt/sn380lt/sn330lt/sn- İçme suyu arıtma tesisi 330lt/sn(1188 m3/saat)(28512 m3/1000)--------------------------------------------------------------------------------------------------Aşağıdaki bölümlerde, bu proje kapasitelerine göre, içme suyu temin ünitelerininboyutlandırma ve proses (fonksiyonel) hesapları verilmiştir.Otluca Regülatörü Ve İçme Suyu Su Alma PriziOtluca regülatörü Katramas deresinin Otluca mevkiinde mevcut TEdaş.H.E. santralininyaklaşık 100m mansabında yer alacaktır. Bağlama noktası, Hakkari’nin kuş uçuşu 4.0 kmbatısında 1900.00 ile 1905.00 (m) kutları arasında bulunmaktadır. Bu kesimde Katramasderesi yatağı ortalama meyli 0.05 m mertebelerindedir.Regülatör 2.0 m yüksekliğinde bir beton dolu gövdeyi, sol sahilden tek açıklıklı vekapaklı bir su alma prizini, priz kapağının önünde rüsup yığılmasının önlenmesi için birkapaklı çakıl geçidini içermektedirREGÜLATÖR DOLU GÖVDESİDolu gövde, crager profili beton ağırlık yapı olarak projelendirilmiştir. Proje verileriaşağıdaki gibidir.115

Proje debisi, Q 100 = 80.0 m3/snGövde yüksekliği, P= 2.0 mGövde kret uzunluğu, L= 10.2 mMesit kret uzunluğu, L= L 1 – 2 (NK p + K a ) H eOrtak ayak sayısı , N=0K = 0.05H a = 2.0 mL e = 10.20 – 2 X 0.05 X 2.0 = 10.20 – 0.20 = 10.0mBirim debi, q = Q100 /L =80/10=8.0m3/sn/mSu Alma Prizi Hidrolik HesaplarıSu alma prizi giriş ağzı isale hattına mümkün mertebe az rüsubat girmesini sağlayacakbir geometri ve konumda tertiplenmiştir. Giriş ağzı, çöp vs. bitkisel atıkların tutulması içinhareketli (üstten mafsallı ) bir kaba ızgara ile , arızi bakım imkanı için de bir sürgülü rapierkapakla teçhiz edilmiştir.Priz önünde max. Statik seviye (feyezan kotu ) = 1906.26 (m)Priz önünde min. Statik seviye (kret kotu)İsale debisi, Q = 0.330m3/snYerel Yapılar= 1904.00 (m)İletim hatları üzerinde yer alan yapılar vantuz, hava bacası, tahliye tertibatları ile yol,dere veya ark geçişlerinden ibarettir. Temiz su iletim hattının son 1 km’lik kesiminde, kısmenmeskun sahadan geçilmektedir.Vantuz tertibatı Ø 100 mm çift küreli vantuz ve aynı çapta izolasyon amaçlı sügülü vanaile teçhiz edilecektir. İletim hatları genelde 10 bar’ın altında bir statik basınca maruzkalmaktadır. Hat üstünde yer alan vana, vantuz gibi armatürlerden sadece Ø 200mm’lik birbranşman vanası ile iki tahliye vanası 6-10 bar’lık statik basınca, diğer bütün armatürler ise 6bar’ın altında bir basınca maruz kalmaktadır. Bu nedenle, iletim hatlarında DIN 3225 normuvanalar ile max. 10 bar’a dayanımlı vantuzlar kullanılacaktır.Tahliye tertibatları arazi yanal eğilimlerinin düşük olduğu kesimlerde endirekt, yüksekolduğu kesimlerde ise direkt tertibat şeklinde uygulanacak ve Ø 200mm çaplı branşman vesürgülü vanalarla teçhiz edilecektir. Tahliye branşmanı çıkışları oyulmaların önlenmesi içinbetonarme yalakla sonlanacak ve uçları contalı klapelerle (kurbağalık) ile donatılacaktır.Boru Çap Ve Cinsleriİletim hatlarında spiral kaynaklı çelik boru kullanılması öngörülmüştür. Boru çap, cinsve uzunlukları aşağıda belirtilmiştir.iletim Boru Boru Basınç Boru ToplamHattı Çap Cinsi Klası Et Uzunluk(mm) (Atü) Kalınlığı (mm)--------------------------------------------------------------------------------------------------116

Hamsu 500 SKÇB 10 5 389.58Temiz su 500 SKÇB 10 5 3749.17--------------------------------------------------------------------------------------------------TOPLAM - - - - 4138.75--------------------------------------------------------------------------------------------------Giriş Vana OdasıGiriş vana odası, hamsu akımının ayarlanarak hamsu ilettim hattının hava emmedendolu olarak akmasını sağlamak (düzenli rejim) veya akımın arızi olarak tamamen veya kısmenblokesi için tesis edilmiştir. Burada bir akım ayar ve denetimi söz konusu olduğunda debimetre ile baypas hat vanası da aynı yapı içinde tertiplenmiştir.Hamsu iletim hattının sonunda akım ayarı için kırılması gereken bakiye enerji 1. etaptesis debisi olan 165 lt/sn de (1903.95-1897.47) = 6.48 m.SS, max. Proje debisi olan 330 lt/snde ise (1903.95-1897.60) = 6.35 m.SS mertebelerinde oluşmaktadır. İsale hattında düzensizrejimlerin yer almaması ve hattın hava emmemesi için tesis girişinde hat motor kumandalıkelebek akım ayar vanası ile donatılmıştır.L.1.2. Atık Su Sistemi, Kanalizasyon ve Arıtma Sistemiİlimiz Merkezinde ilk defa 1986 yılında hizmete sunulan kanalizasyon sitemi bazıilaveler yapılarak devam etmektedir. İlimizin göç olaylarından sonra kanalizasyon sistemitamamen yetersiz kalmakta ve bir çok semte kanalizasyon hattı halen bulunmamaktadır.Ayrıca İlimizin kanalizasyon ve atık suları Katramas deresine oradan da Zap suyuna akmaktaolup, bunun da çevre kirliliğine ve insan sağlığına zarar vermemesi için Arıtma Tesisininyapılması gerekmektedir. Belediyemizin Maddi imkansızlıklarından dolayı arıtma tesisininyapım çalışmalarımız mevcut değildir.L.1.3. Yeşil Alanlarİlimiz Merkezinde 2001 yılında yapılan İmar Planına göre 13 hektar yeşil alan mevcutolmasına rağmen Merkez içerisindeki yeşil alan mevcudiyeti itibariyle İmar Planının % 10civarında yeşil alan mevcuttur. Bu da İlimizin coğrafi yapısından ve sulama suyunun yetersizoluşundan dolayı yeşil alanlar yok denecek kadar azdır. Yeşil alanların artırımı için ŞehirMerkezine sulama suyu kanalları yapılması önem arz etmektedir.L.1.4. Elektrik İletim Hatlarıİl merkezine gelen 154 Kv’lık elektrik hattı yerüstünden Bağışlı’dan sırasıylaDoğanyurt, Çaltıkuru köylerinden geçerek Berçelan Yaylasına ulaşmakta ordan da 45 kmuzaklıkta bulunan Otluca Köyünde son bulmaktadır. Bu hattın herhangi bir alt geçişibulunmamaktadır.İlimizde 2005 yılında tüketilen elektrik miktarı (kWh)Mesken: 36.269.817 kWhTicaret : 5.932.203 kWhSanayi : 554.532 kWhResmi Daireler: 22.145.604 kWhDiğer: 39.646.450 kWhToplam Tahakkuk : 104.548.606 kWhKayıp+Kaçak: 199.294.329 kWh117

Toplam Alınan Enerji : 303.842.935 kWhL.1.5. Doğalgaz Boru Hatlarıİlde doğalgaz enerjisi ve doğalgaz boru hattı bulunmamaktadır.L.2. ULAŞIML.2.1. KarayollarıL.2.1.1. Karayolları GenelL.2.1.1 Karayolları Genel:-İl sınırları içinden geçen devlet yollarının toplamı:217.Km’dir. Bu yolların yıllıktaşımacılıkta (insan ve yük) kullanılması:214,347.-Kişi/Km,:242,256-Ton/Km’dir..Harekethalindeki yıllık taşıt sayısı:88,523,-adet.İl sınırları içinden geçen çevre yolu ve otoyolbulunmamaktadır.Tüm bu faaliyetler sonucu tüketilen yakıt miktarı:Yıllık ortalama benzintüketimi:7,002-Ton/yıl.Yıllık ortalama motorin tüketimi10,014-ton/yıl. Genel toplamtüketim:17,016-Ton/yıl’dır..L.2.1.2 Ulaşım Planlamasıİlde günlük hareket eden insan sayısı:1,701.-kişi. Yolcuların taşımasında kullanılanaraç kapasiteleri:4,15,28,45 Araç türleri: Otomobil, minibüs, midibüs ve otobüs’türL.2.1.3 Toplu Taşım SistemleriKent içi toplu taşımacılıkta minibüs ve otobüs kullanılmaktadır. Bu araçların yolcutaşımacılığındaki ağırlığı yüksek orandadır. Tüketilen yakıtlar motorindir. Yıllık ortalamamotorin tüketimi; otobüs için 337-ton/yıldır.L2.1.4.Kent içi Yollar;Araçların kullandığı trafik yollarının ve yaya yollarının toplam planlanan alan içindekioranı:% 20 dir. Kent içi trafik yoları iyi planlanmış olup, bundan dolayı ilimizde taşıtlardankaynaklanan hava kirliliği, trafik sıkışıklığı ve gürültü gibi olumsuz etkiler asgariyeinmektedir.L.2.1.5 Araç Sayıları;Hareket halindeki yıllık taşıt sayısı:88,523.-adet, araçlar otomobil, otobüs, kamyon veağır yük taşıtları(Treyler. vb) Tükettikleri toplam yakıt miktarları:Otomobil:7,002 ton/yılOtobüs:337.-Ton/yılKamyon:8,985.-Ton/YılTreyler:692.-Ton/Yıl.Taşıtların yakıtlarının yanması sonucu eksozlarından atmosfere bırakmış olduklarıhava kirletici gazlardır. Taşıtların hareketlerinden dolayı oluşan gürültü ile çevreyi olumsuzetkilemektedir.Tablo 55 : İldeki motorlu araç sayısıARACIN CİNSİARAÇ SAYISIRESMİ ÖZEL TİCARİ TOPLAMMOTORSİKLET 4 157 - 161OTOMOBİL 202 1513 266 1981MİNÜBÜS 64 34 419 517118

OTOBÜS 22 6 24 52KAMYONET 94 527 129 750KAMYON 132 183 489 804TRAKTÖR 14 579 0 593ÇEKİCİ 2 1 5 8ÖZEL AMAÇLI TAŞIT 10 2 0 12TANKER 4 8 15 27ARAZİ ARAÇ 67 8 4 79Y.RÖMORK 0 0 3 3TOPLAM 615 3018 1354 4987Kaynak: Emniyet İl MüdürlüğüAsfaltlama çalışmaları olarak Hakkari 9. Bölge Hududu-Çığlı-Şine Köprüsü arasında 44km, Yüksekova-Esen dere devlet ylunda 36 km ,Van İl Hd.-(Hakkari-Yüksekova) DevletYolu ayrımı 9 km olmak üzere toplam 89 Km asfaltlama çalışması yapılmıştır.125 km’likbölümde ise onarım çalışmaları yapılmıştır.Harita 3 : Karayolları haritasıANKARA 1418 KM ERZURUM 617 KMİZMİR 1967 KM VAN 202ADNANA 1073 KMKarayolları 11.Bölge Müdürlüğü Hakkari İli Devlet Yolları Yıllk OrtalamaGünlük Tra fik Ve Tüketilen Ort alama Yakıt Miktarları DeğerleriT ablo 56: Ortalama yakıt değerleri119

YakıtYakıt(0,300) YakıtYakıt YakıtKm Oto.l (0,100) Otobüs Kamyon (0,400) Treyler (0,600) (litre) ToplamSayısı Otomobil Sayısı Otobüs Sayısı Kamyon Sayısı Treyler Toplam Taşıt30 129 387 - - 44 528 - - 915 17322 357 785 1 7 211 1.857 6 79 2.728 57531 357 1.107 1 9 211 2.616 6 112 3 .844 5758 653 522 10 24 418 1.338 7 34 1.918 1.08836 507 1.825 12 130 310 4.46411 238 6.656 84034 1.116 3.794 21 214 388 5.27727 551 9.836 1.55241 1.581 6.482 18 221 145 2.37817 418 9.500 1.76115 935 1.403 40 180 411 2.46620 180 4.229 1.406217 5.635 16.306 103 785 2.138 20.924 94 1.611 39.625 7.9707.002 3378.985 692(Ton/Yıl) (Ton/Yıl) (Ton/Yıl) (Ton/Yıl)Yıllk Ortalama Benzin Tüketimi(Ton/Yıl): 7.002Yıllk Orta lama Motorin Tüketimi(Ton/Yıl): 10,014GENEL TOPLAM(Ton/Yıl 17,016Kaynak : Karayolları Şube Şefliği 2005L.3. HaberleşmeSIRA NOİLİTablo 57 : Telefon Hatlarının Yeraltından Ve Yer Üstünden Geçirilme OranlarıİLÇESİSANTRALMERKEZİ ADIYER ALTIKABLOMİKTARI (Çift)2005 YILIHAVAİ KABLOMİKTARI (Çift)YER ALTIKABLOORANI(%)HAVAİK ABLOORAN(%)1 HAKKARİ MERKEZ Hakkari 18660 19900 48 522 HAKKARİ MERKEZ Bağışlı 600 0 1003 HAKKARİ MERKEZ Doğanyurt 500 0 1004 HAKKARİ MERKEZ Durankaya 500 0 1005 HAKKARİ MERKEZ Geçitli 620 0 1006 HAKKARİ MERKEZ Kırıkdağ 380 0 1007 HAKKARİ MERKEZ Otluca(Tugay) 400 400 50 508 HAKKARİ MERKEZ Sarıtaş 300 0 1009 HAKKARİ MERKEZ Taşbaşı 500 0 10010 HAKKARİ MERKEZ Üzümcü 500 0 10011 HAKKARİ YÜKSEKOVA Yüksekova 19200 26750 42 5812 HAKKARİ Y ÜKSEKOVA Beşatlı 320 0 10013 HAKKARİ Y ÜKSEKOVA Beşbula k700 0 10014 HAKKARİ YÜKSEKOVA Büyükçiftlik 730 0 10015 HAKKARİ Y ÜKSEKOVA Dağlıca 220 0 10016 HAKKARİ YÜKSEKOVA Dilektaşı 450 0 10017 HAKKARİ YÜKSEKOVA Duranlar 500 0 10018 HAKKARİ YÜKSEKOVA Esendere 900 0 100120

19 HAKKARİ YÜKSEKOVA Güvenli 270 0 10020 HAKKARİ Y ÜKSEKOVA Kamışlı 250 0 10021 HAKKARİ YÜKSEKOVA Karlı 450 0 10022 HAKKARİ YÜKSEKOVA Kısıklı 310 0 10023 HAKKARİ YÜKSEKOVA Ortaç 370 0 10024 HAKKARİ YÜKSEKOVA Uzunsırt(örnek)200 0 10025 HAKKARİ YÜKSEKOVA Vezirli 900 600 60 4026 HAKKARİ YÜKSEKOVA Arpalı 210 0 10027 HAKKARİ ŞEMDİNLİ Şemdinli 4800 4200 53 4728 HAKKARİ ŞEMDİNLİ Alan 90 0 10029 HAKKARİ ŞEMDİNLİ Aşağıkayalar 280 0 10030 HAKKARİ ŞEMDİNLİ Derecik 700 0 10031 HAKKARİ ŞEMDİNLİ Durak 610 0 10032 HAKKARİ ŞEMDİNLİ Gelişen 600 0 10033 HAKKARİ ŞEMDİNLİ Gökçetaş 320 0 10034 HAKKARİ ŞEMDİNLİ Ortaklar 250 0 10035 HAKKARİ ŞEMDİNLİ Öveç 100 0 10036 HAKKARİ ŞEMDİNLİ Tekeli 520 0 10037 HAKKARİ ŞEMDİNLİ Yaylapınar 300 0 10038 HAKKARİ ŞEMDİNLİ Konur 300 0 10039 HAKKARİ ŞEMDİNLİ Güzelkaya 150 0 10040 HAKKARİ ŞEMDİNLİ Konur 300 0 10041 HAKKARİ ÇUKURCA Çukurca 1800 2620 41 5942 HAKKARİ ÇUKURCA Çığlı 250 0 10043 HAKKA Rİ ÇUKURCA Köprülü 700 0 10044 HAKKARİÇUKURCA Üzümlü 150 0 10045760 69870 40 60L.4. İlin İmar Durumuİlde yapılmış herhangi bir Çevre Düzeni Planlaması yoktur.L.5. İldeki Baz İstasyonları SayısıTablo 58 :Gsm Baz İstasyon Yerleri Ve Kapsama Alanlar ıKaynak :Telekom İl MüğdürlüğüTÜRK TELEKOM A.Ş.YE BAĞLI NMT-450 ARAÇ TELEFON SİSTEMİ BAZ İSTASYONLARISıra No Baz İstasyonunun Kurulu Bulunduğu YerAdedi1 Hakkari-MerkezTürk Telekom Binası 12 Yüksekova-Posta İş letme Müdürlüğü Binası13 Kamışlı Radyolink Binası 1Tablo 59: GSM Firmaları Baz İstasyonlarıS.NO GSM FİRMASI BAZ İSTASYONUNUN YERİ1 TURKCELL Hakkari Türk Telekom2 " Hakkar-Merzan R/L3 " Hakkari-Durankaya Köyü121

4 " Hakkari-Kırıkdağ Köyü5 " Oğulcuk R/L6 " Y.Ova-Dağlar Tic.7 " Y.Ova- Kamışlı R/L8 " Y.Ova -Şahin Tepesi9 " Y.Ova -Akalan Köyü10 " Esendere Sınır Kapısı11 " Şemdinli Oteli Üstü12 " Çukurca sağlık tepesi13 " Çukurca/Köprülü14 TELSİM Hakkari Türk Telekom15 " Oğulcuk R/L16 " Haruna R/L17 " Y.Ova -Japon İş Merkezi18 " Y.Ova -Şahin Tepesi19 " Y.Ova- Demirkonak20 " Şemdinli-Hanım Gediği R/L21 " Çukurca-Sağlık Tepesi22 AVEA Hakkari Türk Telekom23 " Hakkari-Merzan Mah.24 " Hakkari-Yeni Mahalle25 " Y.Ova Esentepe Mahallesi26 " Y.Ova Kayak Tesisleri27 " Y.Ova Esendere28 " Şemdinli -Merkez29 " Çukurca-MerkezKaynak : Telekom İl Müdürlüğü 2005KAYNAK :İl Telekom Müdürlüğü 2005Belediye Başkanlığı 2005TEDAŞ Müessese Müdürlüğü 2005Karayolları Şube Şefliği 2005Köy Hizmetleri Müdürlüğü 2005İl Emniyet Müdürüğü 20052002 Çevre Durum Raporu122

M. YERLEŞİM ALANLARI VE NÜFUSM.1.KENTSEL VE KIRSAL PLANLAMAM.1.1. Kentsel AlanlarM.1.1.1.Doğal Özelliklerin Kent Formuna EtkileriBölgede,Jura – Kretase yaşlı Dereli Formasyonu, üst kretase – paleosen yaşlı Hakkarikarmaşığı ve Eosen yaşlı Sümbül dağı formasyonu yüzeylenme vermektedir.Bunlardan Dereli Formasyonu, değişik niteliklerden kireç taşlarından oluşmuştur ve İlmerkezinin 15 Km kadar güneyinden geniş alanlardan görülmektedir.Yer yer oldukca dikyamaçlı bir morfoloji sergileyen birimin tabaka eğilimleri de bazı yerlerde oldukça fazladır.Güneyde Zap suyunun ve Çukurca yolunun geçtiği vadi bir formasyon içerisinde yeralmaktadır.Hakkari İl Merkezinde tipik yüzeylenmesi görülen ve Van İli dolaylarına kadar çokgeniş bir alanda yüzeylenen Hakkari Karmaşığı, bu raporun konusu açısında en önemlibirimdir. Litoloji, ince-orta katmanlı kumtaşı, kil taşı, şeyl, marn, keriçtaşı, radyolarit, çörtlerve kireçtaşı bloklarından oluşmaktadır. Bu litolojiler, genelde ardalanmalı ve bazen dedüzensiz bir şekilde sıralanmaktadır. Özellikle üst seviyeleri ve dik yamaçlı yerleri,yüksek ayrışma nedeniyle çok gevşek bir yapı kazanmıştır. Birimde egemen Litoloji, kil taşıve marndır.Sümbül Dağı formasyonu ise adından da anlaşılacağı üzere, Sümbül dağının oluşturanbir birimdir. Orta katmanlı, sert ve çok dik eğimli kireç taşlarından oluşmuştur. Zap suyu vekarayolunun bir bölümü bu birimin içerisindeki çok dik yamaçlı bir vadiden geçmektedir.Hakkari birinci dereceden deprem kuşağı üzerinde bulunmaktadır. Bu kuşak, Alp-Himalaya Orojenik kuşağının bir parçasıdır. Bu nedenle de tarih buyunca pek çok depremyaşanmıştır.Hakkari ve çevresinin çok dik eğilimli vadiler ve sarp dağlardan oluşmasının nedenide budur. Esasen, Anadolu kıtası ile Arap kıtası adı verilen iki eski jeolojik anakaranınçarpışma zonu, Hakkari İl Merkezinin hemen güneyinden geçmektedir. Burada, ZapVadisinin güneyindeki Sümbül dağının da içinde bulunduğu Arap kıtası üzerine Anadolukıtası bindirmiştir. Yani burası, eski bir okyanusun kapanma bölgesidir. Bunun sonucu hemenher yönde ve çoğu henüz aktif olan çok sayıda fay hattı bulunmaktadır. Yine aynı nedenle,yöredeki alüvyon dışında tüm birimlerin eğilimlerin, çok değişik yönlerde ve oldukça fazladır.Hakkâri’ nin jeoformolojik yapısı, yaşanan bir çok doğal afetinde kaynağınıoluşturmaktadır,Genel hatları ile bir çöküntü alanı görünümünde olan il merkezinin çevresi değişikyüksekliklerde ve eğilimlerde dağlarla kaplıdır. İl merkezinin bulunduğu alan ise, KuzeydenGüneye alçalan bir topoğrafyaya sahiptir. Eğilimler yer yer 30 derecenin üzerindedir. Bir çokyerde tipik heyelan topoğrafyası görülür.Yukarıda bahsedilen yüksek topoğrafa ve kalın toprak örtüsü yağış ve yer altı sularınınetki etmesi sonucu, Her yıl Belediye Başkanlığı ile Bayındırlık ve İskan Müdürlüğüneyüzlerce münferit afet olayı müracaatı intikal etmektedir. Ancak; bu müracaatlar afetolaylarının bireyselliği nedeniyle 7268 Sayılı Afet kanunu çerçevesinde değerlendirmeyealınamamaktadır.123

M.1.1.2. Planlı Kentsel Gelişme AlanlarıTicaret kentte halkın ve çevre yerleşimlerin temel ve günlük gereksinimlerinikarşılamaya yönelik perakende birimlerinden oluşur. Ayrıca yerleşimde 50 işyeri kapasiteliKüçük Sanayi inşaatı devam etmektedir. Arazi yapısı, ulaşım imkanlarının kısıtlılığı gibinedenlerle sanayisi fazla gelişmemiştir. Kentte imalat sanayi olarak iki işyeri bulunmaktadır.İdari tesisler şehirsel alanın %2.58’ini kaplar. Eğitim tesisleri sayıca fazla olup, kentin%2.26’sını oluşturmaktadır. Kente sosyal ve kültürel canlılık getirecek olan Kültür Merkeziİnşaatı devam etmektedir. Açık yeşil alan olarak nitelendirilebilecek olan 3 adet park alanıValilik imkanlarıyla yaptırılmıştır. İlin mevcut durum imar planı ilde yaşayan nüfusunihtiyaçlarını sağlamaktan çok uzak kalmıştır. Ayrıca belediyenin teknik donanım, bütçeimkanları ve olumsuz politikaları mevcut plan kararlarından farklı bir kent ortaya çıkarmıştır.Kentte sadece ticari ve idari merkez çevresinde plana uygun yapılaşmalar oluşmuştur. Konutalanlarında ise küçük parsellerden oluşan organik dokulu, mülkiyet durumunda sokakları dahibulunmayan yapı adaları oluşmuştur. Aşırı nüfusun konut talebinin kontrolsüzce sağlanması,mülkiyet dokusunun karmaşıklığı, engeli ve aşırı eğimli topoğrafyasının bulunması, dereyatakları çevresi, güney ve batıda bulunan jeolojik sakıncalı alanlar planlamayı olumsuzyönde etkileyen faktörlerdir.M.1.1.3. Kentsel Alanlarda YoğunlukKentte 11 mahalle bulunmaktadır. Şehirsel alan 805.00 ha olup, brüt yoğunluk 81.69kişi/ha’dır. Net yoğunluk ise 281.26 kişi/ha’dır. 2004 yılı itibariyle 233.80 ha konut alanımevcut olup, hane sayısı 7.720, aile sayısı 11.511 olarak tesbit edilmiştir.M.2. ALTYAPIBu konuyla ilgili ayrıntılı bilgiler “ Ulaşım ve Altyapı “ başlığı altında incelenmiştir.M.3.BİNALAR VE YAPI ÇEŞİTLERİM.3.1. Kamu BinalarıKentteki yapılaşmanın niteliği, yer seçimi incelendiğinde kamu binalarının Şehirmerkezinin tam ortasında yoğunlaşması İlin ekonomik yapı dengesini olumsuz etkilemekte,bunun önüne geçmek için kamu binalarının merkez dışında yapılandırılması önem arzetmektedir.M.3.2. Okullarİlimizdeki ilköğretim ve liselerin hepsi kamuya ait olup, merkez ve ilçelerdeki okul,öğrenci ve öğretmen sayıları tablo 60,61,62,63’te belirtilmiştir.Tablo 60 : 2005 -2006 Eğitim Öğretim Yılına Ait İstatistiki BilgilerSIRA NOMERKEZÖĞRENCİ SAYILARIE K T1 Atatürk İlköğretim Okulu 238 197 4352 Cumhuriyet İlköğretim Okulu 1127 898 2025124

3 23 Nisan İlköğretim Okulu 695 640 13354 Yunus Emre İlköğretim Okulu 447 365 8125 Vali Orhan Işın İlköğretim Okulu 164 160 3246 M.Lütfullah Bilgin İlköğretim Okulu 367 285 6527 T.O.B.B.İlköğretim Okulu 763 652 14158 Ş.Vali Derviş Yalım İlköğretim Okulu 252 219 4719 Şehit Selahattin İlköğretim Okulu 756 661 141710 Şehit Çetin Deniz İlköğretim Okulu 208 169 37711 Sermaye Piyasası İlköğretim Okulu 532 430 96212 Milli Eğitim Vakfı İlköğretim Okulu 259 245 50413 Kazım Karabekir İlköğretim Okulu 42 40 8214 Gazi İlköğretim Okulu 225 185 41015 Cengiz Topel İlköğretim Okulu 54 60 11416 Fatih Sultan Mehmet İlköğ.Okulu 198 183 38117 Durankaya Cumhuriyet İlköğ.Ok. 193 125 31818 Ş.Yrb.Mesut Kuru İlköğretim Ok. 399 386 78519 Bağışlı Mehmetcik İlköğretim Okulu 154 175 32920 Süleyman Demirel Yibo 374 0 37421 Kız Yibo 0 520 52022 Akçalı Yibo 278 122 40023 Geçitli Yibo 356 279 63524 Ağaçdibi Köyü İlköğ.Ok. 59 42 10125 Bağışlı -Budaklı Mez.İlköğ.Ok. 6 13 1926 Bay Köyü İlköğretim Okulu 30 50 8027 Boybeyi Köyü İlköğretim Okulu 29 29 5828 Çimenli Köyü İlköğretim Okulu 25 28 5329 Demirtaş Köyü İlköğretim Okulu 28 27 5530 Demidtaş-Oluklu Mez.İlköğ.Ok. 35 25 6031 Doğanlı Köyü İlköğretim Okulu 11 9 2032 Doğanyurt Köyü İlköğretim Okulu 44 32 7633 Durankaya-Çaylıca İlköğ.Ok. 25 18 4334 Durankaya- Dağsu İlköğ.Ok. 16 18 3435 Durankaya- Biçenek İlköğ.Ok. 23 14 3736 Durankaya İlköğretim Okulu 41 55 9637 Durankaya Derebaşı İlköğ.Okulu 38 49 8738 Geçimli -Bahçeli Mez.İlköğ.Ok. 54 53 10739 Işık-Akkuş Mez.İlköğ.Ok. 16 15 31125

40 Işık Köyü İlköğretim Okulu 54 53 10741 Kaymaklı Köyü İlköğ.Ok. 16 12 2842 Oğul Köyü İlköğretim Okulu 26 22 4843 Olgunlar Köyü İlköğretim Okulu 21 25 4644 Geçitli Köyü İlköğretim Okulu 54 39 9345 Sarıtaş Köyü İlköğretim Okulu 16 8 2446 Taşbaşı Köyü İlköğretim Okulu 141 118 25947 Doğanyurt Eğercik Mez.İlkö.Ok 17 15 3248 Üzümcü-Dereüstü Mez.İÖO. 9 14 2349 Akbulut Köyü İlköğretim Okulu 10 16 2650 Akçalı Köyü İlköğretim Okulu 28 24 52MERKEZ TOPLAMI 8953 7819 16772Tablo 61 : 2005 -2006 Eğitim Öğretim Yılına Ait İstatistiki BilgilerSIRA NOÇUKURCAÖĞRENCİ SAYILARIE K T1 Atatürk İlköğretim Okulu 206 218 4242 Cumhuriyet İlköğretim Okulu 123 160 2833 Çığlı K.Şeh.Bin.Erdoğan Özdemir İlköğ. Okulu 311 226 5374 Ş.Bilal Soybilgiç YİBO 175 81 2565 Köprülü Köyü Mükerrem Akhanlı YİBO 263 248 5116 Akkaya Köyü Şeh.Ast.Salim İzleyen İlköğ. Okulu 33 26 597 Akkaya Köyü Şeh.Ast.Süleyman Şahin İlköğ. Okulu 51 53 1048 Üzümlü Köyü Kaymakam Avni Kula İlköğ.Okulu 44 41 859 Gündeş Köyü Güzeldere Mez.Çağdaş Yaşam İlköğ.Ok. 25 27 5210 Gündeş Kö. Ormanlı Mez.Şeh.Ast.Muzaffer Ateş İlk.Ok. 21 31 5211 Gündeş Köyü Şeh.Ast.Bekir Hacı İsmailoğulları İlk.Ok. 54 52 10612 Gündeş Köyü Şeh.Ast.Yasin Saraç İlköğretimOk. 41 41 82İLÇE TOPLAMI1347 1204 2551Tablo 62 : 2005 -2006 Eğitim Öğretim Yılına Ait İstatistiki BilgilerSIRA NOŞEMDİNLİÖĞRENCİ SAYILARIE K T1 Cumhuriyet İlköğretim Okulu 1027 909 19362 Atatürk İlköğretim Okulu 594 431 10253 Yaylapınar Köyü ilköğ.Okulu 97 96 193126

4 Yeşilova Köyü Mehmetçik İlköğ.Ok. 243 157 4005 Güzel Konak Köyü PİO 479 314 7936 YİBO 482 3 4857 Derecik Ş.Gaffar Okan YİBO 438 139 5778 Kayalar-Hasrova Mez.İlköğ.Okulu 14 6 209 Altınsu Köyü Dereboyu Mez. İOÖ. 010 Altınsu-İncesu Mez.İlköğ.Okulu 22 25 4711 Altınsu Köyü Ş.MemişArıbaş İOÖ. 40 31 7112 Anadağ Köyü Beşikağacı Mez. İÖO 013 Bağlar-Güzelkaya Mez.İlköğ.Okulu 9 11 2014 Bağlar Köyü İlköğretim Okulu 11 8 1915 Bağlar-Zorgeçit Mez.İlköğ.Okulu 15 8 2316 Bağlar- Çamlıca Mez İlköğ.Ok. 11 8 1917 Beyyurdu Köyü İlköğretim Okulu 11 21 3218 Boğazköy-Çiçekdağı Mez.İlköğ.Ok. 53 47 10019 Bozyamaç Köyü İlköğ.Okulu 40 27 6720 Çatalca-Erdemli Mez.İlköğ.Okulu 12 9 2121 Çatalca-Güvenli Mez.İlköğ.Okulu 18 23 4122 Çatalca Köyü İlköğretim Okulu 25 18 4323 Çatalca-Soğuksu Mez.İÖO. 26 21 4724 Çubuklu Köyü İlköğretim Okulu 8 15 2325 Çubuklu-Dinarte Mez.60. Yıl İÖO. 18 22 4026 Derecik-Gürmeşe İlköğ.Okulu 54 41 9527 Derecik-Koçyiğit Mah.İlköğ.Okulu 60 62 12228 Derecik-Samanlı Mah. İlköğ.Okulu 53 27 8029 Derecik-Kırca İlköğ.Okulu 38 24 6230 Derecik-Öntepe İlköğ.Okulu 61 45 10631 Gelişen-Aralık Mez.İlköğ.Ok. 42 26 6832 Gelişen Köyü İlköğ,Okulu 59 31 9033 Gelişen-Ulaşan Mez.İlköğ.Okulu 39 41 8034 Gelişen-Akören Mez.İlköğ.Okulu 46 21 6735 Gelişen-Koryürek Mez.İlköğ.Okulu 12 16 2836 Gelişen-Taşlıçay Mez.İlköğ.Okulu 28 13 4138 Gelişen -Uslu Mez.İlköğ.Okulu 86 32 11839 Günyazı-Hazne Mez.İlköğ.Okulu 31 43 7440 Günyazı-Tanyolu Mez.İlköğ.Okulu 20 15 3541 Günyazı-Koçbaşı Mez.İlköğ.Okulu 13 19 32127

42 Günyazı-Oğlaklı Mez.İlköğ.Okulu 11 13 2443 Günyazı-Üçgöze Mez.İlköğ.Okulu 14 17 3144 Günyazı-Yiğitler Mez.İlköğ.Okulu 27 19 4645 Kayalar-Alan Mez.İlköğ.Okulu 26 26 5246 Kayalar-Aşağı Kayalar Mez.İÖO. 047 Kayalar-Mağaraönü Mez.İÖO. 048 Kayalar-Yukarı Kayalar Mez.İÖO. 38 32 7049 Kayalar-Sarıca Mez.İlköğ.Okulu 11 9 2050 Konur-Aktütün Mez.Ş.J.Tğm.N.Ozan İ.Ö.O. 35 32 6751 Konur-Dereyanı Mez.İlköğ.Okulu 41 49 9052 Konur Köyü İlköğretim Okulu 8 21 2953 Korgan-Akbal Mez.İlköğ.Okulu 19 14 3354 Korgan-Durak Mez.İlköğ.Okulu 43 33 7655 Korgan Köyü Mehdi Aydıner İÖO. 20 11 3156 Korgan Köyü Tuğlu Mez. İÖO. 057 Korgan-Yufkalı Mez.İlköğ.Okulu 21 19 4058 Ortaklar Köyü İlköğretim Okulu 80 52 13259 Öveç-Harmanlı Mez.İlköğ.Okulu 5 13 1860 Öveç Köyü İlköğretim Okulu 9 10 1961 Öveç-Karakaş Mez.İlköğ.Okulu 16 36 5262 Tütünlü Köyü İlköğretim Okulu 42 21 6363 Uğuraçan Köyü İlköğretim Okulu 27 44 7164 Uğuraçan -Yeşilbayır Mez.İÖO. 19 33 5265 Yayla Mahallesi İlköğretim Okulu 33 24 5766 Anadağ-Bölek Mez.İlköğ.Okulu 34 32 6667 Derecik-Umurlu Mez.İlköğ.Okulu 36 44 8068 Derecik-Yolgeldi Mah.İlköğ.Okulu 40 40 8069 Günyazı-Çalışkanlar Mez.İÖO. 21 12 3370 Günyazı Köyü İlköğretim Okulu 54 49 10371 Günyazı-Tekeli Mez.İlköğ.Okulu 67 67 13472 Günyazı-Yeşilöz Mez.İlköğ.Okulu 9 9 1873 Günyazı-Olgunlar Mez.İlköğ.Okulu 27 21 48İLÇE TOPLAMI 5168 3607 8775128

İLÇESİ: YÜKSEKOVATablo 63 : 2005 -2006 Eğitim Öğretim Yılına Ait İstatistiki BilgilerSIRA NOYÜKSEKOVAÖĞRENCİ SAYILARIE K T1 Atatürk İlköğretim Okulu 547 463 10102 Cumhuriyet İlköğretim Okulu 814 753 15673 Fatih Sultan Mehmet İlköğ.Ok. 670 598 12684 Gazi İlköğretim Okulu 782 688 14705 Hamit Kesici İlköğretim Okulu 444 426 8706 Mehmetçik İlköğretim Okulu 914 704 16187 Sabancı İlköğretim Okulu 613 551 11648 S.Uğur Sıtkı İlköğretim Okulu 902 846 17489 5 Mayıs İlköğretim Okulu 179 194 37310 50.Yıl İlköğretim Okulu 1048 939 198711 Halit Okay İlköğretim Okulu 594 387 98112 Vali Erdoğan Gürbüz İlköğretim Ok. 822 644 146613 Büyükçiftlik Bel.İlköğ.Okulu 346 329 67514 Esendere İlköğretim Okulu 206 190 39615 Esendere-Güvenli Köyü İlköğ.Okulu 113 101 21416 Adaklı Kö.Ş.Piy.Er Lezgin Han İÖO. 83 100 18317 Kamışlı Mehmetçik Basın İlköğ.Okulu 178 168 34618 Kadıköy İlköğretim Okulu 189 173 36219 Ortaç Köyü İlköğretim Okulu 136 119 25520 YİBO 452 0 45221 75.Yıl YİBO 399 237 63622 Bağdaş- Kazan Mez.İlköğ.Okulu 40 48 8823 Kuruköy Mah.İlköğretim Okulu 32 37 6924 Akocak -Sülük Mez.İlköğ.Okulu 20 16 3625 Akpınar-Duranlar Mez.İlköğ.Okulu 13 20 3326 Akpınar-Altınbaşak Mez.İlköğ.Okulu 22 20 4227 Akpınar Köyü İlköğretim Okulu 21 14 3528 Akpınar-Ovaiçi Mez.İlköğ.Okulu 11 32 4329 Armutdüzü Köyü Arpalı Mez.İlköğ.Okulu 10 9 1930 Armutdüzü Köyü İlköğ.Okulu 22 13 3531 Armutdüzü-Aktoprak Mez.İlköğ.Ok. 26 19 4532 Armutdüzü-Yuvalı Mez.İlköğ.Okulu 9 10 19129

33 Bağdaş Köyü İlköğretim Okulu 30 35 6534 Bağdaş-Gedikli Mez.İlköğ.Okulu 20 18 3835 Büyükçiftlik-Yaylacık Mez.İlköğ.Ok. 14 8 2236 Çamdalı Köyü İlköğretim Okulu 16 10 2637 Dağlıca-Akar Mah.Ş.P.Er Bülent Çalışkan İlköğretim Okulu 39 30 6938 Dağlıca-Ş.İst.Uzman Çvş.Lokman Çoban İlköğretim Okulu 31 41 7239 Demirkonak-Yumrutaşı Mez.İlköğ.Ok. 25 25 5040 Dibekli Köyü İlköğretim Okulu 23 28 5141 Dilektaşı-Çalımlı Mez.İlköğ.Okulu 27 16 4342 Dilektaşı Köyü İlköğretim Okulu 51 51 10243 Esendere-Sarıyıldız Mah.. İlköğ.Okulu 23 19 4244 Esendere-Yılmaz Köyü İlköğ.Okulu 31 31 6245 Esendere-Yamaç Mah. İlköğ.Okulu 6 9 1546 Esendere-Konuklu Mah. İlköğ.Ok. 15 7 2247 Gökyurt Köyü İlköğretim Okulu 20 28 4848 Gökyurt-Yeşilyut Mez.İlköğ.Ok. 20 24 4449 Güldalı Köyü İlköğretim Okulu 31 42 7350 Gürkavak-Tokağaç Mez.İlköğ.Okulu 18 19 3751 Karlı-Karabağ Mez.İlköğ.Okulu 36 37 7352 Keçili Köyü İlköğretim Okulu 32 26 5853 Kısıklı-Serindere Mez.İlköğ.Okulu 15 13 2854 Kısıklı Köyü İlköğretim Okulu 66 50 11655 Kolbaşı Köyü İlköğretim Okulu 31 24 5556 Onbaşılar Köyü İlköğretim Okulu 43 35 7857 Onbaşılar-Ağaçlı Mez.İlköğ.Okulu 17 11 2858 Onbaşılar Köyü Çobanpınar Mez.İlköğ.Ok. 25 26 5159 Ortaç-Odabaşı Mez.İlköğretim Okulu 8 13 2160 Salkımlı Köyü İlköğretim Okulu 45 34 7961 Tatlı Köyü İlköğretim Okulu 9 5 1462 Tuğlu Köyü İlköğretim Okulu 20 20 4063 Vezirli Köyü İlköğretim Okulu 42 32 7464 Yeniışık-Alacak Mez.İlköğretim Okulu 50 31 8165 Yeşiltaş Köyü İlköğretim Okulu 54 42 9666 Yeşiltaş-Mehmetçik İlköğ. Okulu 12 14 2667 Yoncalık-Çevreli Mez.İlköğretim Okulu 17 18 3568 Yürekli Köyü İlköğretim Okulu 23 22 4569 Aksu Köyü İlköğretim Okulu 46 28 74130

70 Bulaklı Köyü İlköğretim Okulu 54 43 9771 Büyükçiftlik-Ünlüce Mez.İlköğ.Ok. 85 88 17372 Çatma Köyü İlköğretim Okulu 22 23 4573 Değerli-Dişli Mez.İlköğretim Okulu 47 43 9074 Değerli Köyü İlköğretim Okulu 15 12 2775 Demirkonak-Çukurca Mez.İlköğ.Ok. 49 46 9576 Doğanlı Kampı İlköğretim okulu 67 54 12177 Güçlü-Duraklı Mez.İlköğ.Okulu 44 47 9178 Güçlü Köyü İlköğretim Okulu 29 38 6779 Güllüce-Bölük Mez.İlköğ.Okulu 25 28 5380 Güllüce- Bulgurlu Mez.İlköğ.Okulu 31 28 5981 Güllüce-Dilimli Mez.İlköğ.Okulu 10 7 1782 Güllüce-Ş.P.Er Senar Aşan İÖO. 24 19 4383 İnanlı Köyü İlköğretim Okulu 90 78 16884 Karlı-Beşpınar Mez.İlköğ.Okulu 15 16 3185 Karlı-Gürdere Mez.İlköğ.Okulu 19 22 4186 Karlı Köyü İlköğretim Okulu 24 38 6287 Karlı-Ş.Piy.Er.Necmettin Özcan İÖO. 26 25 5188 Kısıklı-Sarıtaş Mez.İlköğ.Oükulu 21 20 4189 Kısıklı-Şeh.Jan.Kıd.Çvş.M.Gökbulut İlköğretim Okulu 37 35 7290 Kısıklı-Yemişli Mez.İlköğ.Ok. 23 36 5991 Köprücük Köyü İlköğretim Okulu 50 52 10292 Örnek Köyü İlköğretim Okulu 44 20 6493 Suüstü Köyü İlköğretim Okulu 50 60 11094 Yoncalık-Beşbulak Mez.İlköğ.Okulu 32 30 6295 Akocak Köyü İlköğretim Okulu 43 41 8496 Akocak-Köşk Mez.İlköğ.Okulu 10 4 1497 Bostancık Köyü İlköğretim okulu 8 8 1698 Büyükçiftlik Bel.Kandili Mez.İlköğretim Ok. 12 18 3099 Dedeler-Ş.P.Er Metin Artık İlköğ.Ok. 94 79 173100 Demirkonak-Aşağıuluyol Mez.İÖO. 75 68 143101 Gürkavak Köyü Yeşildere Mez.İlköğ.Okulu 6 5 11102 Köşkönü Köyü İlköğretim Okulu 15 14 29103 Ortaç-Kargılı Mez. İlköğretim Okulu 14 15 29104 Ortaç-Konak Mez.İlköğretim Okulu 19 20 39105 Yeniışık-Yukarıolukbaşı Mez.İlköğ.Ok 15 11 26131

106 Yoncalık Köyü İlköğretim Okulu 6 8 14107 Akalın Köyü İlköğretim Okulu 63 57 120108 Akçalı Köyü İlköğretim Okulu 39 36 75109 Altınoluk Köyü İlköğretim Okulu 58 52 110110 Beşatlı Köyü İlköğretim Okulu 52 51 103111 Değerli-Aşağı Ölçek Mez.İlköğ.Ok. 16 15 31112 Demirkonak Köyü İlköğretim Okulu 15 12 27113 Güllüce-Çatalkaya Mez.İlköğ.Okulu 26 19 45114 Karabey Köyü İlköğretim Okulu 36 30 66115 Karlı-Bataklı Mez.İlköğ.Okulu 38 51 89İLÇE TOPLAMI 13281 11292 24573Tablo 64 : 2005 -2006 Eğitim Öğretim Yılına Ait İstatistiki BilgilerSIRA NOMERKEZ LİSELERÖĞRENCİ SAYILARIE K T1 Atatürk Lisesi 282 105 3872 Cumhuriyet Lisesi 705 294 9993 Gazi Mustafa Kemal Lisesi 484 165 6494 Hakkari Lisesi 923 380 13035 Anadolu Lisesi 297 141 4386 Atatürk Anadolu Lisesi 76 16 927 Anadolu Öğretmen Lisesi 110 49 1598 Endüstri Meslek Lisesi 394 40 4349 Ticaret Meslek Lisesi 151 191 34210 Kız Meslek Lisesi 0 361 36111 İmam Hatip Lisesi 307 38 34512 Sağlık Meslek Lisesi 7 137 144TOPLAM 3736 1917 565313 Çukurca ÇPL. 142 81 223TOPLAM 142 81 22314 Şemdinli Lisesi 774 182 95615 Derecik ÇPL. 227 44 271TOPLAM 1001 226 122716 Yüksekova Lisesi 1197 425 162217 Anadolu Lisesi 143 61 20418 ÇPL 328 24 35219 Şemsettin Onay Lisesi 1450 437 1887132

TOPLAM 3118 947 4065GENEL TOPLAM 7997 3171 11168Tablo 65 : 2004-2005 Mesleki eğitim öğrenci öğretmen sayılarıMESLEKİ EĞİTİMMERKEZ ADIÇIRAK SAYISIKALFASAYISI USTA SAYISIT.O.B.B.Mesleki Eğitim Merkezi186 649 1067TOPLAM 186 649 1067Tablo 66 : Halk Eğitim Merkezi Müdürlüklerince Yapılan FaaliyetlerKURSİYERSAYISIGÖREVLİ ÖĞRETMENSAYISIKURSUN ADIKURSSAYISIKIZERKEKTOPLAM1.KADEME OKUMA YAZMA 17 370 56 426 172.KADEME OKUMA YAZMA 3 52 41 93 3OKUMA YAZMA KURSLARININ GENELT. 20 422 97 519 20MESLEKİ KURSLARIN GENEL TOPLAMI 93 1650 1797 3447 93İLİN GENEL TOPLAMI 113 2072 1794 3966 113NOT : İlimiz genelinde merkez ve ilçelerimizde birer olmak üzere toplam 4 halk eğitim merkezleribulunmaktadırTablo 67 : Resmi PansiyonlarRESMİ PANSİYONLARYATAKOKULUN ADIKAPASİTESİ DOLULUK ORANI KAPASİTE DIŞITOPLAM K E T K E THakkari Lisesi Pansiyonu 80 -- 77 77 -- -- --Anadolu Lisesi Pansiyonu 272 71 166 235 25 18 41Cumhuriyet Lisesi Pansiyonu 200 -- 200 200 -- 30 30Atatürk Anadolu Lisesi Pansiyonu 70 -- 70 70 - 5 5Endüstri Meslek Lis.Pansiyonu 150 -- 150 150 - 36 36İmam Hatip Lisesi Pansiyonu 184 -- 208 184 -- 30 30Gazi Mustafa Kemal Lisesi Pansiyonu 288 96 192 288 28 33 61GENEL TOPLAM 1244 168 1063 1204 53 152 203133

Tablo 68 : YİBO VE PİO’LARİLÇESİOKULUN ADIYATAKÖĞRENCİ SAYISIKAPASİTESİKIZERKEKTOPLAMMERKEZ Süleyman Demirel YİBO 520 0 374 374MERKEZ Kız YİBO 520 520 0 520MERKEZ Akçalı YİBO 520 122 278 400MERKEZ Geçitli YİBO 520 279 356 635ÇUKURCA Ş.Bilal Soybilgiç YİBO 520 81 175 256K. Mükerrem AkhanlıÇUKURCAYİBO 520 248 263 511ŞEMDİNLİ Şemdinli YİBO 520 3 482 485ŞEMDİNLİ Derecik Ş.G.Okan YİBO 520 139 438 577ŞEMDİNLİ Güzel Konak PİO 288 314 479 793YÜKSEKOVA Yüksekova YİBO 520 0 452 452YÜKSEKOVA 75 Yıl YİBO 520 237 399 636TOPLAM 5.440 1.943 3.696 5.639Tablo 69 : Öğretmen sayısıSINIF ÖĞRETMENİ BRANŞ ÖĞRETMENİ SÖZLEŞMELİİLÇESİ NORM MEVCUT NORM MEVC. SINIF BRANŞMERKEZ 339 224 659 361 74 40ÇUKURCA 46 32 74 43 14 2ŞEMDİNLİ 217 92 176 86 19 9YÜKSEKOVA 498 285 567 279 110 45TOPLAM 1100 633 1476769 217 96Tablo 70 : Okulöncesi Öğretmen SayılarıGÖREVLENDİRİLENİLÇESİ NORM MEVCUT İHTİYAÇUSTAÖĞRETİCİ SÖZLEŞMELİMERKEZ 43 24 19 86 5ÇUKURCA 8 - 8 16 -ŞEMDİNLİ 7 4 3 27 -YÜKSEKOVA 19 9 10 41 -134

TOPLAM 77 37 40 170 5Tablo 71 :Öğrenci SayısıOKULÖNCESİ İLKÖĞRETİM ORTAÖĞRETİMKIZ ERKEKTOPLAM KIZERKEKTOPLAM KIZ ERKEK TOPLAMTOPLAM 1,602 1,718 3,32 23,94828,785 52,733 3,171 7,997 11,168Tablo 72 : Çağ Nüfusuna Göre Okullulaşma Oranı2005-2006 YILI ÇAĞ NÜFUSUNA GÖRE OKULLULAŞMA ORANLARIKAYITLI ÖĞRENCİ ÇAĞ NÜFUSU ORAN %OKULÖNCESİ 3.320 20.581 16,13İLKÖĞRETİM 52.733 61.941 85.13ORTAOĞRETİM 11.168 28.380 39.35Tablo 73 : 2005 ÖSS Başarı Durumu (Son Sınıf Düzeyinde)OKUL ADISınava GirenÖğrenciSayısıÜniversiteyeYerleştirilenToplamÖğrenciSayısıYüzdelik Oranı %ÜniversiteyeSınavsızYerleşenÖğrenciSayısıYüzdelik Oranı%K E T K E T K E T K E T K E TANADOLULİSESİ 17 37 54 0 2 2 % 0 % 5 % 5ATATÜRKANADOLULİSESİ 0 0 0 0 0 0 % 0 % 0 % 0ANADOLUÖĞRETMENLİSESİ 0 0 0 0 0 0 % 0 % 0 % 0ATATÜRKLİSESİ 40 116 156 4 2 6 % 10 % 1,7 % 3,8CUMHURİYET LİSESİ 0 0 0 0 0 0 % 0 % 0 % 0HAKKARİ%LİSESİ 68 149 217 3 18 21 4,4 % 12,1 % 9,7GAZİMUSTAFAKEMALLİSESİ 0 0 0 0 0 0 % 0 % 0 % 0ENDÜSTRİMESLEKLİSESİ 0 27 27 0 0 0 0 8 8%29,6%29,6ANADOLUTİCARETMESLEK 25 11 36 0 1 1 % 0 % 9,1 % 2,8135

LİSESİKIZMESLEKLİSESİ 47 0 47 1 0 1%2,1 % 0 % 2,1İMAMHATİPLİSESİ 4 16 20 0 4 4 % 0 % 25 % 20SAĞLIKMESLEKLİSESİ 0 0 0 0 0 0 % 0 % 0 % 0ÇUKURCAÇOKPROGRAMLI LİSESİ 20 28 48 0 0 0ŞEMDİNLİLİSESİ 23 57 80 2 2 4%8,7 % 3,5 % 5ŞEMDİNLİDERECİKÇ.P.LİSESİ 0 0 0 0 0 0YÜKSEKOVA ANADOLULİSESİ 4 20 24 0 7 7 % 0 % 35 % 29,2YÜKSEKOVA LİSESİ 88 231 319 0 4 4 % 0 % 1,7 % 1,3Y.OVAŞEMŞETTİNONAYLİSESİ 42 124 166 0 0 0Y.OVA ÇOKPROGRAMLI LİSESİ 1 71 72 0 0 0 0TOPLAM 379 8871266 10 40 50M.3.3. Hasteneler ve Sağlık Tesisleri2020%0%28,2%27,8%2 2 % %2,6 % 4,5 % 3,9 0 8 8 3,2 2,2Kaynak: İl Milli Eğitim Müdürlüğüİlimiz Merkez ve Yüksekova İlçesinde olmak üzere 2 AÇS-AP Merkezleri halkımızaAile Planlaması konularında halkımıza hizmet vermektedir.Sağlık Bakanlığı Ana Çocuk sağlığı ve Aile Planlaması Genel Müdürlüğünün heryerde AP hizmetlerin uygulanması için Bakanlık bünyesinde 39 İlimizde RİA, MR, RİA+MRUygulama eğitimleri Hekimler için üç ay Ebe ve Hemşirelere ise bir ay süreyle Uygulamaeğitimi verilmektedir. Bu eğitimler alan Sağlık personelleri gerek AÇS-AP Merkezlerindegerekse 1. Basamak Sağlık kuruluşlarında AP danışmanlık eğitimi vermektedirler. İlimizMerkezindeki 1.Basamak Sağlık Kuruluşlarında AP eğitimini alan Personel olmadığından APdanışmanlık hizmetleri verilmemektedir. İlimiz Merkezinde AÇS-AP Merkezi İlçelerden iseYüksekova AÇS-AP Merkezinde AP Danışmanlık Hizmetleri verilmektedir.Hakkari genelinde etkin ve etkin olmayan Aile Planlaması yöntemlerikullanılmaktadır. Etkin (Modern) yöntemlerden RİA, Hap,Condom, Mesigyna İğnelerTüpligasyon yöntemlerden Tüpligasyon hariç diğer yöntemler AÇS-AP Merkezlerimizdeuygulanmaktadır. Tüpligasyon ise Devlet Hastanelerimizde Kadın Hastalıkları DoğumUzmanlarınca uygulanmaktadır. Halk arasında ise Geleneksel yöntemlerden (etkin olmayan)geri çekme, takvim yöntemi kullanılmaktadır. AÇS-AP Merkezlerimize başvuran APhastalarına yöntemler hakkında danışmanlık eğitimleri verilmekte ve kişilere en uygunyöntem seçiminde yardımcı olunmaktadır. AÇS-AP Merkezimize bağlı 2 Mahalle ve 1 köy136

ulunmaktadır. Bu mahalle ve köye ev ziyaretlerinde ve aşıya gelen bayanlara ve gebelere APeğitimleri verilmektedir. Ayrıca İlimizdeki Kamu kuruluşlarında, okullarda ve Toplummerkezlerinde eğitimler verilmektedir. Gerek İlimiz Merkezinde olsun gerekse İlçelerimizdeolsun AP eğitimleri ve yöntemlerini kullanılmasında geçmiş yıllara oranla büyük bir başarısağlanmış olup bunun devamı için ise Bakanlığımız AP Yöntemleri için gerekli AP konstantifmalzemelerini düzenli olarak göndermektedir. Bu malzemeler AÇS-AP Merkezimiztarafından İl genelindeki tüm 1 Basamak ve Köylerdeki Sağlık Evlerine düzenli olarakgönderilmektedir.İLİMİZDEKİ MEVCUT İLK YARDIM SERVİSLERİTablo 74 : Hakkari sağlık müdürlüğü 112 acil yardım sağlık hiz. Çalışan personel listesiADI SOYADI ÜNVANI DÜŞÜNCELERZülfükar Seyrani DOĞAN Pratisyen Tabip SÖZLEŞMELİHamdi ASLAN Şube MüdürüGonca KİP A.T.Teknikeri SÖZLEŞMELİÜmit Gülsün SÖNMEZ A.T.Teknikeri SÖZLEŞMELİSüleyman GÖKTEKİN A.T.Teknikeri SÖZLEŞMELİZehra DEMİR A.T.Teknisyeni SÖZLEŞMELİMesut GÖR A.T.Teknisyeni SÖZLEŞMELİTuncay SÖNMEZ A.T.Teknisyeni SÖZLEŞMELİİlyas DEMİRKAN A.T.Teknisyeni SÖZLEŞMELİHatice SAKALLIOĞLU ALTOK HemşireNamık ERİP MemurMehmet YOLDAŞ MemurGazi ATAK ŞoförNazmi DUMAN ŞoförDavut DENİZ ŞoförCuma ARMUT ŞoförAli KOÇ ŞoförAbdurrahman DAYAN Şoförİbrahim ENGİN HizmetliEmin ŞİMŞEK HizmetliMiralay KANSU HizmetliEmin DEMİRALP HizmetliKadir YILDIRIM HizmetliYÜKSEKOVA 1 NOLU ACİL SAĞLIK HİZMETLERİNDE ÇALIŞAN PER. LİSTESİNuriye DEMİR A.T.Teknikeri SÖZLEŞMELİAliye BALCI A.T.Teknikeri SÖZLEŞMELİİshak TÖRECİ A.T.Teknikeri SÖZLEŞMELİAyhan DOĞRUÖZ A.T.Teknikeri SÖZLEŞMELİReyyan GENÇ A.T.Teknikeri SÖZLEŞMELİSuat KIRAÇ A.T.Teknisyeni SÖZLEŞMELİAli Osman KOÇAK A.T.Teknisyeni SÖZLEŞMELİİdris SALİM A.T.Teknisyeni SÖZLEŞMELİGonca SARYILDIZ A.T.Teknisyeni SÖZLEŞMELİSeda ACAR A.T.Teknisyeni SÖZLEŞMELİŞEMDİNLİ 1 NOLU ACİL SAĞLIK HİZMETLERİNDE ÇALIŞAN PER. LİSTESİCemile AVCI A.T.Teknisyeni SÖZLEŞMELİ137

Saime ŞAHİN A.T.Teknisyeni SÖZLEŞMELİNihat DEMİR A.T.Teknisyeni SÖZLEŞMELİMehmet DOĞAN A.T.Teknisyeni SÖZLEŞMELİHabibe OĞUZ A.T.Teknisyeni SÖZLEŞMELİİLİMİZDEKİ MEVCUT SAĞLIK BİRİMLERİTablo 75 : ilimizdeki mevcut sağlık birimleriİLİMİZDEKİ HASTANELERYATAK SAYISIHakkari Devlet Hastanesi 100Yüksekova Devlet Hastanesi 50Şemdinli Devlet Hastanesi 25İLİMİZDEKİ SAĞLIK OCAKLARIHAKKARİ MERKEZHakkari Merkez 70. Yıl Cumhuriyet 1 Nolu Sağlık OcağıHakkari Merkez 2 Nolu Sağlık OcağıHakkari Merkez 3 Nolu Sağlık OcağıHakkari Merkez 4 Nolu Sağlık OcağıHakkari Merkez 5 Nolu Sağlık OcağıHakkari Merkez Durankaya Sağlık OcağıHakkari Merkez Geçitli (Piyanis) Sağlık OcağıHakkari Merkez Bağışlı (Şivalan) Sağlık OcağıHakkari Merkez Taşbaşı Sağlık OcağıHakkari Merkez AÇS-AP MerkeziYÜKSEKOVA MERKEZYüksekova Merkez 1 Nolu Sağlık OcağıYüksekova Merkez 2 Nolu Sağlık OcağıYüksekova Merkez 3 Nolu Sağlık OcağıYüksekova Merkez 4 Nolu Sağlık OcağıYüksekova Merkez Esendere Sağlık OcağıYüksekova Merkez Büyükçiftlik Sağlık OcağıYüksekova Merkez Dağlıca Sağlık OcağıYüksekova Merkez Onbaşılar Sağlık OcağıYüksekova AÇS-AP MerkeziDURUMUFAALFAALFAALFAALFAALFAALFAALFAALFAALDURUMUFAALFAALFAALKAPALIFAALFAALKAPALIFAALFAALŞEMDİNLİ MERKEZŞemdinli Merkez Sağlık OcağıŞemdinli Merkez Derecik Sağlık OcağıŞemdinli Merkez Ortaklar Sağlık OcağıDURUMUFAALFAALKAPALIÇUKURCA MERKEZÇukurca Sağlık MerkeziÇukurca Merkez Sağlık OcağıÇukurca Merkez Çığlı Sağlık OcağıDURUMUFAALFAALFAALKaynak :İl Sağlık Müdürlüğü 2005Yeşil Kart Çalışmaları: Sağlık Bakanlığının 1992 yılından beri maddi durumu zayıfolan vatandaşlarımıza uyguladığı Yeşil Kart uygulamasında İlimiz ve ilçelerimizde 1992-2004 yılları arasında Toplam 13 7046 kişi müracaat etmiş olup bunlardan 93254 kişi yeşil138

kart almıştır. 2001 yılında ise 16852 kişi müracaat etmiş iken bunlardan 1155’i iade 1240’ıred ve 17075 kişi yeşil kart almış olup şu anda İlimiz ve İlçelerinde olmak üzere toplam yeşilkart alan kişi sayısı 95329’dur.M.3.4. Sosyal ve Kültürel TesislerHakkari kent merkezi yerleşiminin sosyo-ekonomik yapısı içerisinde yer alan sosyalve kültürel tesisler büyük ölçülerde bulunmayıp, küçük kent görünümü içerisinde ihtiyacacevap verecek tarzda tesislere sahip bulunmaktadır. İl merkezinde 1 adet kapalı sinema, 1 adetstadyum, 1 adet kapalı spor salonu, 1 adet halı saha tesisleri, 1 adet yüzme havuzu, 1 adetkayak pisti sosyal amaçlı olarak sayılabilir.İlin kültür yönüyle sahip olduğu tesisler içerisinde, İl Halk Kütüphanesi, İl HalkEğitim Merkezi, yapımı devam etmekte olan Kültür Merkezi, eğitim ve öğretim dalındahizmet veren Van Yüzüncü Yıl Üniversitesine bağlı Hakkari Meslek Yüksek Okulu ile (17)İlköğretim Okulu, (8) Lise yer almaktadır.Spor Tesisleri:1-Hakkari Şehir Stadı2500 kişilik, kapalı tribün, 500 kişilik açık tribün; 100x70 metre ebadında etrafı ihataduvar ve tel örgü ile çevrili, çim yüzeyli, soyunma odaları üniteli2-Merkez Kapalı Spor salonu750 seyirci kapasiteli, oyun skorbortlu, bütün salon sporlarına elverişli3-Açık Yüzme Havuzu16x18 ve 10x15 metre ebatlarında iki bölümden oluşmaktadır. Otomatik su sistemi,suyu temizleme sistemi, 7 adet soyunma odası ve 3 adet duşu bulunmaktadır.4-Tenis Kortu26x14 metre ebatlarında, zemini tartan pist, çevre tel örgü ihatalı5-Yüksekova Albay Tahir CEBİ Kapalı Spor Salonu500 seyirci kapasiteli 30x16 metre ebatlarında sentetik parke zeminli, çok amaçlıantreman spor salonu6-Yüksekova İlçe Futbol Sahası200 seyirci kapasiteli, portatif tribün 110x70 metre ebatlarında toprak zeminli etrafıbeton perde soyunma odaları üniteli7-Şemdinli İlçe Futbol sahası500 seyirci kapasiteli portatif tribün, 90x60 metre ebatlarında toprak zeminli etrafıtaşduvar ve tel örgü ihatalı, soyunma odası üniteli8-Çukurca Futbol sahası90x60 metre ebatlarında etrafı tel örgü ihatalıM.3.5. Endüstriyel YapılarHakkari yerleşim alanı içerisinde endüstri alanında hizmet veren tesis ve yapılar,Sanayi ve Teknoloji başlığı altında verilmiştir.M.3.6. Göçer ve Hareketli BarınaklarKonu başlığı altında il içerisinde yerleşim bulunmamaktadır.M.3.7. Otel-Motel ve Turizm Amaçlı Diğer Binalarİl merkezinde 2 adet Yüksekova’da 2 Adet Turistik İşletmesi Belgeli otel bulunmaktaolup, 94 oda ve 208 yatak kapasitelerine sahiptirler. Belediye belgeli işletmeleriYüksekova’da 4, adet Şemdinli’de ise 2 adet bunlarda, 94 oda 167 yatak kapasiteye sahiptir.M.3.8. Bürolar ve Dükkanlar139

Kentteki iş merkezinin büyüklüğü yaklaşık 3.78 hektar olup, kent merkezindeki işyerigelişme ve üretim eğilimi az olup tüketime yönelik faaliyetler yüksek derecededir.M.3.9. Yerel Mimari ÖzelliklerHakkari’nin geleneksel yapı şekli yığma taş, kerpiç ve toprak damlı evlerdenoluşmaktadır. Yörenin ekonomik yapısı ve iklim özelliğinden kaynaklanan bu geleneksel yapışeklinde duvarlar en az 60 cm genişliğinde çamurdan harç kullanılarak taş veya toprakkerpiçten örülür. Evlerin damı mertek denen yuvarlak, uzun ve kalınca ağaçlar döşendiktensonra üzeri söğüt dalları ve kavak çalıları ile daha sonra da kamışla örtülür. Bundan sonraçamur ve toprak ile üstü kapatılır. Lor taşı denilen silindir bir taş gezdirilerek iyice sıkıştırılır.Bu şekilde karlı ve yağmurlu günlerde damın su sızdırması önlenmiş olur. Daha sonraduvarlar, içine saman katılmış çamur ile sıvanır. Ekonomik bakımdan dar gelirli olan yöreinsanı için en ideal mesken tipini oluşturmaktadır. İklim açısından ele alındığında ise kışlarısıcak yazları da serin ve ferah bir oturma imkanı sağlanmaktadır. Köy yerinde soba ve şömineaynı zamanda yemek pişirme aracı olarak kullanılmaktadır.Geleneksel yapı şekli toprak damlı evler olmakla beraber eğitim düzeyinin yükselmesive ekonomik gelişime bağlı olarak son yıllarda başta il ve ilçe merkezleri olmak üzere hızlamodern yapılar inşa edilmiştir. Özellikle il merkezinde yapımı toplu konut idaresincegerçekleştirilen 300 konut bunun en güzel örneğidir. Kamu sektörüne ait binalar bölgeniniklim özellikleri dikkate alınarak kaloriferli ve her türlü konfora haiz olarak inşa edilmiştir.M.3.10. Bina Yapımında Kullanılan MateryallerM.3.8.’de bahsedilen yapım şekli dışında yapılan binalarda kum, çakıl, taş, tuğla,briket, çimento, kireç gibi materyaller kullanılmaktadır.M.4. SOSYO-EKONOMİK YAPIİş Alanları ve İşsizlikEkonomik yapı bölümünde yapılan çalışmalarda işsizliğin toplam nüfusa bağlı olarakçalışanların sayısı 9242 kişi olup, nüfusa oranlaması % 15.93 olup gün geçtikçe iş gücüprojeksiyonu azalmaktadır. İşsizlik oranı artmaktadır.Göçlerİlimiz doksanlı yıllarda köylerden şehir merkezine büyük bir göç almış olup, merkeznüfusu üçe dörde katlamak suretiyle çarpık bir yapılaşmaya gidilmek suretiyle yerleşik durumoluşturulmuştur. Göç hareketi aile bazında olup, her yaş grubu içermektedir. Göç olayı ilebirlikte bölgeye gecekondu, sağlıksız yapılaşmayı ve işsizliği beraberinde getirmiştir. İlmerkezine yapılan göç çevre sorunları, kanalizasyon, içme suyu ve yollar açısından büyük birsorun olmakta ve tüm İli olumsuz yönde etkilemektedir.Göçebe İşçiler (Mevsimlik)İlimize yapılan göçebe işçiler bulunmamakta olup, mevcut işsizlik ailelerin köydenkente göç niteliğinde olup göçebe işçiler inşaat sektöründe çalışan işçeler niteliğindedir.Yerleşim bölgeleri kendi yaptıkları gecekondu yapılardır.Kent Toprağının Mülkiyet DağılımıTicaret 3.78 hektar, küçük sanayi 2.15 hektar, resmi idari tesisler 20.76 hektar, yeşilalan 0.38 hektar, eğitim tesisleri 18.17 hektar, sağlık tesisleri 1.79 hektar, sosyal kültürel tesis2.27 hektar, dini tesis alanları 1.22 hektar, teknik altyapı alanları 0.48 hektar olup, geri kalanalanların tamamı özel mülkiyet olup alanın tamamı 1400 hektardır.Konut Yapım Süreçleri140

Kentteki konut ihtiyacı yerleşik vatandaşların kendi mülkiyeti itibariyle inşaat yapımıdevam edip kooperatifleşme yok denecek azdır. Gecekondulaşma en büyük yapı sistemidir.Gecekondu Islahı ve Önleme BölgeleriGecekondu ıslah ve önleme çalışmaları başlatılmıştır.Binalarda Ses İzolasyonuBinalarda gürültü kirliliğinin çözülmesi için gerekli çalışmalar başlatılmış olup,yapılan binalarda yerel yönetimlerin imar planında yer verilmiştir.Kentsel AtıklarKentsel atıkların toplanması, depolanması ve depolama işleminin yapıldığı yerlerbulunmamakta olup, bunun ile ilgili çalışmalar devam etmektedir.Binalarda Isı Yalıtımıİmar planına göre bina ısı yalıtımı çalışmaları yapılmaya başlanılmıştır.M.5. NÜFUSM.5.1. Nüfusun Yıllara Göre DeğişimiHakkari ili 20.05.1923 tarih ve 2197 sayılı kanunla Van iline bağlanmış ve 04.01.1936tarih ve 2885 sayılı kanunla yeniden il haline getirilmiştir.Beytüşşebap ve Uludere ilçeleri 16.05.1990 tarih ve 3647 sayılı kanunla Hakkari ilindenayrılarak Şırnak İline bağlanmıştır. Yıllar itibariyle il genel nüfusu ve değişim oranları tablo1’de verilmiştir.Tablo 76-Yıllar İtibariyle Nüfus ve Artış HızlarıSAYIM YILLARI NÜFUSU YILLIK ARTIŞ HIZI1940 36.446 19.211945 35.124 -7.391950 44.207 46.001955 54.824 43.051960 67.766 42.301965 83.937 42.801970 102.312 39.591975 126.036 41.711980 155.463 41.971985 138.707 32.231990 172.479 43.581997 220.543 45.332000 244.297Kaynak : Nüfus ve vatandaşlık İl müdürlüğüM.5.2. Nüfusun Cinsiyet ve Yaş Gruplarına Göre Dağılımı141

120000Toplam1000008000060000Okuma-Yazma BilmeyenToplamBir Öğrenim Kurumundan mezonolmayanToplam40000İlkokul20000Ortaokul ve Dengi0ErkekKadınLise ve DengiFakülte veya YüksekokulGrafik 13 : Hakkari Ve Çevresinde Yaş, Yaş Grubu Okuryazarlık, Belirtilen Son Öğretim Kurumu VeCinsiyetine Göre Grafik3000025000200001500010000ErkekKadın50000ToplamOkuma-YazmaToplamBir ÖğrenimKurumundanToplamİlkokulOrtaokul veDengiLise veDengiFakülte veyaYüksekokulYükseklisans veyaBilinmeyenİL MERKEZİ TOPLAMIGrafik 14 :Hakkari Merkez İlçe Ve İlçelerinin Yaş, Yaş Grubu Okuryazarlık, Belirtilen Son ÖğretimKurumu Ve Cinsiyetine Göre Grafik142

40003500300025002000150010005000ErkekKadınToplamOkuma-YazmaBilmeyenToplamBir ÖğrenimKurumundanmezonToplamİlkokulOrtaokul veDengiLise ve DengiFakülte veyaYüksekokulYükseklisans veyadokturaBilinmeyenÇUKURCA İLÇESİ TOPLAMI800070006000500040003000200010000ErkekKadınToplamOkuma-YazmaBilmeyenToplamBir ÖğrenimKurumundanmezonToplamİlkokulOrtaokul veDengiLise ve DengiFakülte veyaYüksekokulYükseklisans veyadokturaBilinmeyenŞEMDİNLİ İLÇESİ TOPLAMI2500020000150001000050000ErkekKadınToplamOkuma-YazmaBilmeyenToplamBir ÖğrenimKurumundanmezonToplamİlkokulOrtaokul veDengiLise ve DengiFakülte veyaYüksekokulYükseklisans veyadokturaBilinmeyenYÜKSEKOVA İLÇESİ TOPLAMIGrafik 15-16-17: Hakkari Ve Çevresinde Yaş, Yaş Grubu Okuryazarlık, Belirtilen Son Öğretim KurumuVe Cinsiyetine Göre NüfusTablo 77 : 2000 sayımlarına göre ilde okuma yazma oranına göre nüfus dağılımıyaş veyaYaşGToplamOkuma-YazmaToplamBirÖğrenimToplamİlkokulOrtaokul veLiseveFakülteveyaYükseklisansBilinmeyen143

GurubuBilmeyenKurumundan mezonolmayanDengi Dengi YüksekokulveyadokturaO9 E 3149 1024 1890 1890 -- -- -- -- -- -- 210K 2683 1293 1180 1180 -- -- -- -- -- -- 19510 E 3145 824 2126 2126 -- -- -- -- -- -- 198K 2594 1157 1239 1239 -- -- -- -- -- -- 13011 E 2588 543 1915 564 1351 1351 -- -- -- -- 141K 2099 882 1076 327 749 749 -- -- -- -- 13212 E 2694 521 2041 442 1599 1599 -- -- -- -- 120K 2210 958 1132 252 880 880 -- -- -- -- 9614 E 2316 414 1798 245 1553 716 837 -- -- -- 111K 2045 930 1004 167 837 543 294 -- -- -- 9815 E 2552 475 1979 248 1731 722 1009 -- -- -- 119K 2528 1138 1271 196 1075 671 404 -- -- -- 12616 E 2911 479 2306 222 2084 840 1244 -- -- -- 149K 2873 1313 1411 208 1203 756 447 -- -- -- 10917 E 2609 482 2018 159 1859 741 451 667 -- -- 134K 2638 1216 1288 155 1133 732 175 226 -- -- 10518 E 2125 387 1633 119 1514 613 291 610 -- -- 108K 2284 1032 1144 153 991 636 112 243 -- -- 140219 E 2269 410 1757 123 1634 626 279 673 56 -- 107K 2163 1062 994 150 844 508 130 184 22 -- 27020 E 9993 317 9406 156 9250 3981 1830 3319 120 -- 122K 2097 1039 936 116 820 470 116 210 24 -- 17421 E 7080 249 6657 119 6538 3025 1211 2184 118 -- 77K 1447 710 660 85 575 353 61 135 26 -- 9622 E 2786 300 2390 98 2292 604 336 1196 156 -- 89K 1603 737 777 89 688 401 87 150 50 -- 6923 E 2475 287 2119 61 2058 508 241 1068 218 33 81K 1713 811 821 89 732 432 100 143 44 13 8024 E 2085 269 1736 78 1658 502 214 684 236 22 92K 1571 751 728 91 637 364 97 105 55 16 29425-29 E 8691 1313 7084 426 6658 2076 1127 2544 812 99 349K 5845 8134 2312 291 2021 1090 284 448 157 42 24930-34 E 6422 1601 4572 358 4214 1856 658 1236 372 92 361K 5238 3461 1416 229 1187 727 171 191 65 33 16935-39 E 4467 1234 3064 341 2723 1389 428 686 164 47 248K 3981 2864 869 197 672 451 93 88 22 18 13740-44 E 3385 1161 2087 265 1822 1015 285 377 127 18 224K 3426 2641 551 157 394 277 51 40 10 16 11045-49 E 2647 1058 1479 228 1251 803 190 191 39 28 183K 2623 2129 311 90 221 154 25 27 1 14 9050-54 E 2045 1021 934 181 753 519 109 90 20 15 135K 1775 1454 187 54 133 99 11 10 - 13 6755-59 E 1720 967 686 178 508 350 69 64 12 13 102K 1416 1182 132 43 89 66 9 6 2 6 8660-64 E 1511 973 452 119 33 230 44 48 4 7 110K 1339 1125 104 30 74 44 15 7 2 6 6265-69 E 1092 941 289 99 190 138 30 14 1 7 89K 1209 1042 78 24 54 36 7 5 1 5 4770-74 E 824 511 266 51 215 122 26 53 9 5 68K 879 749 62 16 46 22 10 4 3 7 3175-79 E 408 202 168 33 135 61 22 34 4 14 36144

K 468 372 60 8 52 29 6 6 - 11 1280-84 E 149 94 43 10 33 23 4 3 1 2 24K 161 124 13 4 9 3 1 3 - 2 2285+ E 190 114 54 15 39 21 6 10 2 - 27K 230 170 33 10 23 15 6 -- -2 22BilinmeyeE 2145 508 1115 230 885 487 157 199 33 9n523K 1742 802 429 139 290 208 46 26 6 4 511Kaynak : İl Nüfus ve Vatandaşlık MüdürlüğüM.5.3. İl ve ilçelerin Nüfus Yoğunlukları1997 yılında yapılan genel nüfus sayımı sonuçlarına göre ilimiz nüfusunun ilçeler itibarıile coğrafi dağılımı ve yoğunluğu şöyledir.İlçe Şehir Nüfusu Köy Nüfusu Toplam Nüfus Yüzölçümü YoğunlukMERKEZ 57731 19122 76853 2271 34ÇUKURCA 5068 8223 13294 907 15ŞEMDİNLİ 12133 26842 38975 1652 24YÜKSEKOVA 55591 35833 91424 2291 40TOPLAM 130523 90020 220543 7121 312000 yılında yapılan Genel Nüfus tespiti sonuçlarına göre coğrafi dağılımı veyoğunluğu aşağıda belirtilmiştir.Tablo 78 : 2000 sayımına göre ilin toplam nüfusulçe Şehir Nüfusu Yüzölçümü KM2 NüfusYoğunluğuMerkez 72525 2271 34Çukurca 7629 907 15Şemdinli 16367 1652 24Yüksekova 59587 2291 40Köy ve Bucak 90199 18Toplam 244297 7121 31Kaynak : Nüfus ve vatandaşlık İl müdürlüğüM.5.4. Nüfus Değişim OranıHızlı nüfus artışı, işsizlik köylerden kentlere göç ve şehirlerin çekiciliği gelmektedir.Ancak ilimizdeki nüfusun dalgalanmasındaki en büyük etken son yıllardabölgemizde meydana gelen terör olayları gelmektedir.Son yıllarda bölgemizde meydana gelen terör olayları nedeniyle merkez ilçeye bağlı16 köy ve 87 mezra. Çukurca ilçesine bağlı 3 köy ve 38 mezra. Şemdinli ilçesine bağlı 3 köyve 11 mezra. Yüksekova ilçesine bağlı 10 köy ve 22 mezra boşaltılmış olup, buralardayaşayan nüfusun bir kısmı ilçe merkezlerine ve daha güvenli köylere bir kısmı da Van baştaolmak üzere diğer illere göç etmiştir. Ayrıca nüfus değişim oranları tablo 1’de verilmiştir.M.5.5. İşsizlikTablo 79: 2005 YILI BÜYÜK İŞYERLERİ ÇALIŞAN SAYILARIİŞ ARAYANLAR ERKEK KADIN GENELKİŞİ KİŞİ TOPLAMAĞIR VASITA ŞÖFÖRÜ 74 0 74AŞÇI 5 0 5ATEŞÇİ(BUHAR KAZANI) 2 0 2145

BEDEN İŞÇİSİ 291 441 732BİLGİSAYAR OPERATÖRÜ 7 3 10BÜRO ELEMANLARI 93 28 121ELEKTRİK TESİSATÇILARI 77 1 78ELEKRİK VE ELEKTRONİK MONİTÖRLERİ 3 0 3GARSONLAR VE BARMENLER 2 0 2HEMŞİRE EBE VE TIP TEKNİSYENLERİ 2 1 3KESİCİ DİKİŞÇİ VE DÖŞEMECİLER 2 0 2KİMYAGER VE FİZİKÇİ 8 10 18MUHASEBECİ VE KASADAR 24 12 36ÖTEKİ MAKİNA TEZGAH TEKNİKPERSONEL 32 18 50ÖTEKİ HİZMET İŞÇİLERİ 4 3 7ÖTEKİ İNŞAAT VE İLGİLİ İŞÇİLER 1 0 1ÖTEKİ PROFOSYONEL TEKNİK VE İLGİLİPER. 3 0 3ÖTEKİ TAŞIMA ARAÇ SÜRÜCÜ VEİLG.ELEMAN 15 0 15SATIŞ İŞÇİLERİ 4 0 4SIHHI TESİSATÇILAR VE BORUTESİSATÇILARI 5 0 5TEKNİSYENLER 39 3 42TOPOĞRAFLAR VE TEKNİSYENLER 1 1TORNA TEZGAH OPERATÖRÜ 3 0 3YAYIN SES CİHAZLARI OPERATÖRLERİ 2 0 2YÖNETİCİLER 16 2 18PASİF KAYITLARI BULUNANLAR 0 1198AKTİF KAYIT TOPLAM 714 523 1237GENEL TOPLAM 2435KAYNAK :Nüfus İl Müdürlüğü 2005Bayındırlık İl Müdürlüğü 2005Milli Eğitim Müdürlüğü 2005Gençlik Spor İl Müdürlüğü 2005146

Sağlık Müdürlüğü 2005İş Kur İl Müdürlüğü 20052004 Çevre Durum raporu 2005147

N. ATIKLARN.1. Evsel Katı Atıklarİlimiz genelindeki tüm katı atıklar Belediye çöp merkezine alınmak suretiyle bir arayatoplanmakta ve ilkel şartlarda yakılarak imha edilmektedir. Geri dönüşüm projeleri hazırlıkaşamasındadır.N.2.Kentsel ve Kırsal PlanlamaYerleşme 1. derece deprem kuşağındadır. Bu nedenle yapılacak tüm yapılarda 02-09-1997 gün ve 223098 mükerrer sayılı resmi gazetede yayınlanan değişikliklerle, “Afetbölgelerinde yapılacak yapılar hakkındaki yönetmelik” hükümlerine titizlikle uyulmaktadır.Hakkari imar hududunun tamamını kapsayan iki adet jeolojik rapor bu imar planının ayrılmazbir parçasıdır. Bayındırlık ve İskan Bakanlığı, Afet İşleri Genel Müdürlüğü, Etüd AraştırmaDaire Başkanlığının Hakkari/22-12-1981 tarihli jeolojik raporu.İller Bankası GenelMüdürlüğü, İmar Planlama Dairesi Başkanlığı, Jeolojik Etüd Şube Müdürlüğünün 18-12-1997tarihli “Hakkari İmar Planına Esas Olacak Jeolojik Etüd” raporu.N.3. ÖZEL ATIKLARN.3.1. Tıbbi Atıklarİl merkezinde bulunan sağlık kuruluşlarından toplanan tıbbı atıklar evsel atıklardanayrı olarak toplanmasına rağmen maalesef evsel atıkların içinde depolanmaktadır. İlmerkezindeki sağlık kuruluşlarından günde yaklaşık ortalama 70 ile 100 kg. arası atıktoplanmaktadır.N.3.2. Atık YağlarBölge dahilinde yapılan tespitlerde sıvı yağ atıklarının makine sanayi mahallerindeüretildiği (motor yağlarının değişimi) ancak, geri dönüşüm işlemine tabi tutulmamasınedeniyle imha edilmesi tarzının küçük sanayi kuruluşlarında ısınma amaçlı olarakkullanıldığı gözlemlenmiştir.N.4. DİĞER ATIKLARN.4.1. Radyoaktif Atıklarİlde bu tür atık oluşturan tesis mevcut değildir.N.4.2. Mezbaha Atıklarıİlde bulunan mezbahada kesim sonucu oluşan atık sular hiçbir deşarj işlemine tabitutulmadan Katramas deresine verilmektedir.N.5. Katı Atıkların Biriktirilmesi, Toplanması, Taşınması Ve Transferiİlde katı atıklar belediye tarafından ayrı ayrı toplatılmamaktadır. İl ÇevreMüdürlüğünün ilde faaliyete geçmesiyle beraber başlayan denetimlerde ilimizde en önemliçevre kirliliklerinden birini oluşturan katı atıklar, yasak olduğu halde alıcı ortam olan direkdere yataklarına ve çevreye atıldığından buralarda yoğun kirlilik oluşturduğu; çevreye veinsan sağlığına zarar verdiği, çöplerin ve katı atıkların toplanması, taşınması ve bertarafedilmesi belediyenin asli görevi olduğu halde katı atıkların çevreye ve insan sağlığına verdiğizararları önlemek için yeteri kadar önlem almadığı tespit edilmiştir.148

N.6. Atıkların Bertaraf YöntemleriN.6.1. Katı Atıkların Depolanmasıİl genelinde düzenli ve bir yapılandırma ve toplama oluşmamaktadır.Ancak depolamazap vadisi çevresinde tespit edilen yerde depolanmaktadır.Katı atıkların kontrolü yönetmeliğiesasen uygulama alanı bulunmamaktadır.Kış aylarındaki zorlu şartlar ve ekonomik engellerbunu işletmesini engellemektedir.N.6.2. Atıkların YakılmasıKatı atık yakılma tesisi bulunmamakta ve uygun şartlarda imha edilememektedirN.6.3. Kompostİlde herhangi bir kompost tesisi bulunmamaktadır.N.7. Atıkların Geri Kazandırılması Ve Değerlendirilmesiİlde atıkların geri kazanılması ve değerlendirilmesiyle ilgili herhangi bir işlemyapılmamaktadır.N.8. Atıkların Çevre Üzerindeki EtkileriEvsel atıklar bazı yerlerde vatandaşların evlerinin önünde yeteri kadar çöp bidonuolmadığından çöpler direk caddelere ve dere yataklarına atılmakta ve bu da kirliliğe vehastalıklı mikropların üreme tehlikesine yol açmaktadır. İl merkezinde başı boş dolaşanhayvanlar genelde çöp bidonlarını devirmekte, ve yemek atıklarının dağılmasına nedenolmaktadır. Belediyenin çöp almaya gelen görevlileri yere dökülen atıkları toplamadığındanyerde kalan atıklar koku ve haşere üremesine yol açmakta bu da çevre ve insan sağlığına zararvermektedir. Atıkların kaynağından ayrı toplanması gerekirken ayrı toplanmadığı ve ayrı ayrıdepolanmadığı tespit edilmiştir. İlimizde belediye tarafından toplanan katı atıklar düzenliolarak toplanıp taşınmadığı gibi, toplanan katı atıklar Zap Suyunun kenarına dökülerekdüzensiz depolama yaparak gelişi güzel yaktığı tespit edilmiştir.KAYNAK :Belediye Başkanlığı 2005149

O. GÜRÜLTÜGürültü gelişigüzel bir yapısı olan ses spektrumudur ve subjektif olarak istenmeyenses biçiminde tanımlanmaktadır. Ses ise titreşim yapan bir kaynağın hava basıncında yaptığıdalgalanmalar ile oluşan ve insanda işitme duygusunu uyaran fiziksel bir olaydır.İki kitleninbirbirine çarpması ile ortaya çıkan gürültü de darbe gürültüsü olarak tanımlanmaktadır.Gürültü insanların işitme sağlığını ve algılamasını olumsuz yönden etkileyen,fizyolojik ve psikolojik dengelerini bozabilen, iç performansını azaltan, çevrenin hoşluğunuve sakinliğini yok ederek niteliğini değiştiren bir tür kirliliktir.Ses şiddetinin ölçüm birimi desibeldir. Normal solunum yani işitme eşiği sıfır olarakkabul edilirse; Normal solunum : 0 Desibel , İki kişinin konuşması : 60 Desibel, Kalabalıktrafik : 70 Desibel, Torna tezgahı : 85 Desibel, Metro treni : 100 Desibel0-30 desibel arası çok sessiz, 30-50 arası sessiz, 50-60 desibel arası orta derecede gürültü, 60-70 desibel arası gürültülü, 70-82 desibel arası ise çok gürültülü ortam olarak sınıflandırılır.Yaşam kalitemizi bozmadan alacağımız basit önlemlerle insan sağlığı üzerinde olumsuz etkiyapan gürültü kirliliğini önleyebiliriz.Düğün sünnet vb. toplu merasimlerde, çevrede bulunabilecek yaşlı, hasta ve bebekleridüşünerek, aşırı gürültülü müzik çalmayalım yada kapalı ve ses yalıtımlı mekanları seçelim.İşyerlerindeki gürültünün dışarı taşmasını önleyecek ses yalıtımlarını yapalım, yapmayanlarıuyaralım.- Evlerimizde kullandığımız TV ve müzik aletlerinin sesini sadece kendi duyabileceğimizkadar açalım.- Çevremizdeki insanları rahatsız edecek gereksiz gürültülerden kaçınalım.- Gereksiz yere korna çalmayalım.- Evlerimizdeki bakım ve onarım işlerini uygun saatlerde yapalım, yaptıralım.- Evlerde yapılacak kutlamalarda komşuları rahatsız edici gürültülerden kaçınalım.- Çevre Kanununun 14. Maddesi kişilerin huzur ve sükununu, beden ve ruh sağlığını bozacakşekilde “Gürültü Kontrol Yönetmeliği” nde belirlenen standartlar üzerinde gürültüçıkarılmasını yasaklamıştır. Bu konu hakkındaki şikayetleri Valiliklere bildirebilirsiniz.O.1. Gürültü KaynaklarıO.1.1. Trafik GürültüsüHakkari, dağlık ve engebeli topoğrafyası nedeniyle uygun taşıt yollarına sahipdeğildir. Dar caddelerinde yoğun taşıt trafiği oldukça yüksek gürültü oluşmaktadır.O.1.2. Endüstri Gürültüsüİlimiz merkezinde gürültü kaynağı olabilecek küçük çapta bulunan imalathane, atölyeve tamir yerleri çoğunluğu küçük sanayi sitemizde toplanmış olup, meskün mahal dışındaolduğundan çevreye olumsuz etkileri asgari düzeydedir. Endüstriyel iş yerlerinde tesis içigürültü seviyeleri Çalışma Bakanlığı İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Ekiplerince yürütülmektedir.İlde büyük sanayi kuruluşlarının İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği birimlerince bu tür çalışmalaryapılmamaktadır. Hakkari’de gürültü ölçüm cihazı olmadığından gürültü ölçümleryapılamamıştır.150

O.1.3. İnşaat Gürültüsüİnşaat hafriyat çalışmalarında oluşan gürültü , gürültü ölçüm cihazı olmadığındanİnşaat gürültüsü ölçümleri tespit edilememiştir.O.1.4. Yerleşim Alanlarında Oluşan Gürültülerİlimizde yerleşim alanlarında oluşan gürültü tespiti gürültü cıhazı olmadığındanyapılamamıştır. İl Çevre Müdürlüğü Haziran 2001 ayına kurulduğunda en çok vatandaşlarınşikayetci olduğu düğünlerde hem kız evinde hem de oğlan evinde kadınlar ve erkeler için ayrıayrı davul ve Eloktronik olarak yükseltilmiş olarak çalının dört ayrı orkestranın açık havadayüksek sesle üç gün devam etmesi aşarı gürültü kirliliğine neden olmaktadır.O.1.5. Havaalanlarından Oluşan Gürültülerİlimizde Havaalanı yoktur, sadece yüksekova İlçesinde Askeri uçaklar için Zorunluiniş alanı mevcut olup burada gürültü ölçümü yapılmamıştır.O.1.2. Gürültünün Çevreye Olan EtkileriO.1.2.1. Gürültünün Fiziksel Çevreye EtkileriHakkari, hızla kentleşen ve kentleşme sürecini plansız olarak gerçekleştiren bir ildir.Kent imar planlarında gürültüye duyarlı olanlar belirlenmediği gibi bu alanlar ile gürültükaynakları arasında tampon bölgelere yer verilmemiştir.İlde henüz gürültü haritaları çıkarılmamıştır.O. 1.3. Gürültünün İnsanlar Üzerine Olan EtkileriO.1.3.1. Fiziksel EtkileriGürültünün insan sağlık ve konforu üzerindeki etkileri, işitme hasarları şeklindegörülen etkilerdir. Bu konuda ilde Bundan sonra İl Çevre Müdürlüğünce yürütülecekçalışmalar doğrultusunda fiziksel koşullar iyileştirilmesi sağlanacak .O.1.3.2. Fizyolojik Etkileriİnsan vücudu ani ve yüksek seslere karşı otomatik ve bilinçsiz olarak tepkigöstermektedir. Sürekli fizyolojik parametreleri ve elektroansefalogramları kaydedilenkişilerde yapılan bilimsel değerlendirmeler, gürültü kaynaklı fizyolojik etkilenmeleri açıkçagöstermektedir. Gürültünün yüksek kan basıncına, hızlı kalp atışına, kollestrol artışına,adrenalin yükselmesine, solunumun hızlanmasına, adale gerilmesine ve irkilmelere nedenolabildiği kanıtlanmıştır.O.1.3.3. Psikolojik EtkileriGürültü yeteri kadar yüksekse ve kaynağı belirsiz ise veya neden olduğu gerilimyeteri kadar fazla ise aşağıdaki davranış bozuklarına neden olmaktadır.151

- Rahatsızlık, aşırı tepkilere ve davranışlara dönüşebilir,- Kızgınlık ve öfkenin içe yönelmesi,- Sakinleştirici kullanımı,- Hoşgörünün azalması,- Yardım isteğinin azalması.O.1.3.4. Performans EtkileriKarşılıklı konuşmanın etkilenmesi: Dinleme ve anlama güçlüğü, konuşmanınkesintiye uğraması, yüksek sesle konuşma, iletişimsizlik ve radyo, tv. ve müzik dinlemeetkileşimleri gözlenebilir. Okuma ve öğrenmenin olumsuz etkilenmesi: Konsantrasyonunetkilenmesi İş performansının etkilenmesi: İşin doğru olarak yapılmamasına ve iş kazalaraneden olabilmektedir.O.2. TitreşimGenellikle katı ortamlarda yayılan ve dokunma duyusu ile hissedilen alçak frekanslıve yüksek genlikli salınım hareketlerdir. Titreşim, insan sağlığı, performansı ve konforuüzerinde fizyolojik ve psikolojik etkilere ve yapılarda hasarların başlamasına nedenolabilmektedir.KAYNAK :Belediye Başkanlığıİl Çevre Ve Orman Müdürlüğü152

P. AFETLER :P.1. AFET OLAYLARI :AFET ÇEŞİTLERİ VE NEDENLERİ :Hakkari, 1. inci dereceden deprem bölgesine girmektedir. Bu nedenle her an içinşiddetli depremler olabilir. Esasen hemen güneyinden geçen bindirme hattı, bu bölgeninteknotik yönden hareketli olduğunu göstermektedir. Geçmişte yaşandığı bilinen çok sayıdakidepremlerdeki can ve mal kayıpları da bunun çok açık göstergesidir.En sık rastlanan afet ise heyelandır. Heyelanın başlıca iki nedeni vardır. Birincisi, dikyamaçlı topoğrafik yapı, diğeri ise jeolojik yapıdır. Yamaçların yer yer 30 derecenin üzerineçıkan eğimlerin heyelan açısından risk oluşturmaktadır. Jeolojik yönden ise, Hakkarikarmaşığı olarak adlandırılan birimlerin kil ardalanmalı oluşları nedeni ile, ıslak kilyüzeylerinin kaygan olmaları, heyelana neden olmaktadır. Tabakaların eğilimlerinin çoğuyerde fazla ve vadilere doğru oluşları yüzünden killi birimler üzerindeki taşıyamamakta vekaydıramamaktadır. Ayrıca Hakkari’ de yer altı su düzeyinin yüksek oluşu, killerin sabungibi kayganlaşmasına neden olmaktadır. Özelikle yağış sonrası ortaya çıkan bu durum,geçmişte bir çok heyelan olayının yaşanmasına sebep olmuştur. Esasen bir yerdeki aktifheyelan İlimizde dolaşan herkesin dikkatini çekmektedir.Yörede yazların kurak ve sıcak geçmesine karşılık kışlar soğuk ve yağışlıdır. Bununsonucu, zaman zaman ortaya çıkan aşırı yağışlardan ellenmeler yaşanmaktadır. Yamaçlarınyüksek eğilimli olduğu il merkezinde 3 adet de ıslah edilmemiş dere geçmektedir. Bu dereyataklarının yamaçları gevşek malzemeli ve diktir. Tüm bu etmenler sonucu yağışlarınertesinde sık sık afet oluşturmaktadır.Çığ ve buzul riski Zap suyu kıyısında geçmekte olan kara yolu için söz konusudur.Geçmişte can mal kayıplarına neden olan çok sayıda çığ felaketi yaşanmıştır. Buzullar ise,küçük çapta da olsalar sık sık karayolunu kapatmaktadır.Daha önce 4. derecede deprem bölgesi olarak bildirilen Kentimizde, konutlar bukriterlere göre yapılmıştır. Yeni yapılan bilimsel çalışmalar sonucu, Hakkari’nin 1.derecedeprem kuşağında olduğu saplanmıştır. Özelikle eski yapıların deprem dayanıklı olmadığıbilinmektedir. Ayrıca yoğun güç alan kente kaçak yapılaşma gece kondu gibi olgular, konutsorununa ve doğal afetler karşısındaki hasar miktarının artmasına neden olmaktadır.P.1.1. Depremler :Hakkari İli 4.Derece Deprem Bölgesi kapsamında iken Bayındırlık ve İskanBakanlığınca hazırlanan 18.04.1996 tarih ve 96/8109 Sayılı Bakanlar Kurulu Kararı ileyürürlüğe giren Yeni Deprem Bölgeleri Haritası ile 1.Derece Deprem Bölgesi kapsamınaalınmıştır. Bu değişikliğin en önemli sebebi İran’daki Zagros Dağ silsilesinin etrafındageçtiğimiz 10-15 yıl süresince meydana gelen ve büyük can,mal kaybına neden olandepremlerin gitgide Ülkemiz sınırlarına yakın bölgelerde meydana gelmiş olmasındankaynaklanmaktadır.Depremlerin başlıca sebeplerinden olan faylardan, Ülkemizdeki bulunan iki önemlifayın (Kuzey Anadolu ve Güney Anadolu Bindirmeleri) Hakkari İl sınırlarında birbirlerineçok yaklaşması da bu konunun önemini ortaya çıkarmaktadır.Hakkari İlinde çeşitli tarihlerde sık sık deprem olmasına rağmen herhangi bir can vemal kaybı olmamıştır. Ancak 06.05.1930 yılında meydana gelen 7.2 şiddetindeki depremde3000 hasarlı bina ve 2514 insanımızın kaybı ve 1999-2000 yıllarında Ülkemizde meydanagelen büyük depremlerdeki can ve mal kayıpları da unutulmamalıdır.153

Depremlerde alınacak önlemler ; Halkımıza deprem bilincinin verilmesi, DepremHaritalarının ayrıntılı bir şekilde çıkarılması, deprem uyarı sistemlerinin kurulması, İllerBankası tarafından hazırlanan İl İmar Planı 1.Derece de depreme göre hazırlanmalı, yapılarBayındırlık ve İskan Müdürlüğü Şartnamesine göre yapılması gerekir.Türkiye’deki depremler üzerine araştırma yapan Mec Kenzy’ye göreTürkiye’dekidepremler 3 büyük (Afrika, Arabistan, Avrasya) ve 3 küçük (Ege, Anadolu,Karadeniz) levha arasındaki nisbiharekertlerin ürünü olduğunu bildirmiştir. 1996 yılısonlarına kadar Hakkari’nin jeolojik yapısı ile ilgili bilgilere dayanarak ilimizin 4. derecedeprem kuşağında olduğu kabul edilmişti. Ancak kandilli resatthanesinin Afet İşleri GenelMüdürlüğünün geliştirmiş olduğu araştırma raporları sonuclarına göre Hakkari’nin deprem vefay (Kırık hat) haritasının yeniden çizilmesi gerektiği görüldü. Jeolojik araştırmalarhakkari’nin hem Kuzey Anadolu hemde Güney Anadolu fay hattından on derece etkilenen birkonumda olduğu tespit edildi. Bu raporların sonucuna göre Hallari İl topraklarının 1. derecedeprem kuşağı üzerinde olduğu açıklandı.Tablo 80: Hakkari ilinde meydana gelmiş başlıca deprem tarih ve şiddetleri.25,10,1930 4,8 05,11,1963 4,324,12,1931 4,8 10,11,1963 4,907,03,1937 4,6 05,02,1964 4,617,03,1940 4,8 19,09,1966 5,210,12,1941 4,6 10,08,1968 5,114,12,1943 4,3 05,02,1969 4,505,04,1944 5,2 25,10,1970 5,428,07,1945 4,9 21,09,1971 4,31945 5,2 16,07,1972 4,819,04,1947 5,0 05,11,1973 4,702,08,1948 4,3 12,03,1974 4,508,05,1949 4,9 12,01,1976 5,013,10,1949 5,1 23,07,1981 5,525,11,1950 4,7 01,01,1982 4,815,03,1951 4,8 03,10,1983 4,714,02,1953 4,5 14,06,1966 4,409,01,1955 4,5 03,12,1984 5,029,05,1957 4,6 27,02,1985 4,225,01,2005 5,4Kaynak: Sivil Savunma İl MüdürlüğüP.1.2. Heyelan ve Çığlar:Heyelan : Hakkari İlinde en çok heyelana rastlanmaktadır. Heyelanın dik yamaçlıtopoğrafik yapıdan ve jeolojik yapıdan oluşan iki nedeni vardır. Yamaçların yer yer 30derecenin üzerine çıkan eğimleri, heyelan açısından risk oluşturmaktadır. Jeolojik yönden iseHakkari Karmaşığı olarak adlandırılan birimlerin, kil ardalanmalı oluşları nedeniyle, ıslak kilyüzeylerinin kaygan olmaları heyelana neden olmaktadır. Tabakaların eğimlerinin çoğu yerdefazla ve vadilere doğru oluşları yüzünden, killi birimler üzerindeki kütleyi taşıyamamakta vekaydırmaktadır. Ayrıca, yer altı su düzeyinin yer yer yüksek olması da killerin sabun gibikayganlaşmasına neden olmaktadır.154

Hakkari İlinde Geçmiş Yıllarda Meydana Gelen Heyelanlar :Tablo 81: Hakkari İlinde Geçmiş Yıllarda Meydana Gelen HeyelanlarİL İLÇE KÖY-MAHALLEHakkari Merkez Biçer Mah.Hakkari Merkez Kıran Mah.Hakkari Merkez Dağgöl Mah.Hakkari Merkez Bağışlı KöyüHakkari Merkez Biçenek KöyüHakkari Şemdinli Ayranlı KöyüHakkari Şemdinli Gelişen KöyüHakkari Şemdinli Konur KöyüHakkari Çukurca Çayırlı KöyüHakkari Yüksekova Aktoprak Mah.Hakkari Yüksekova Armutdüzü KöyüKaynak: Sivil Savunma İl MüdürlüğüHeyelanların önlenmesi için heyelan olabilecek yerlerde; vadi, dere kenarları,yükseltiler v.s.nin ıslah edilmeleri,menfez,set,istinat duvarı,teraslama,ağaçlandırmav.s.yapılması gerekmektedir.Çığ: Deprem ve sel faciasından sonra ikinci derece doğal afet sayılmaktadır.Çığgenelde orman örtüsü olmayan engebeli dağlık bölümlerde,orman örtüsünün yok edilmesininetkisiyle dağlık ve eğimli arazilerde tabakalar halinde birikmiş olan kar kütlesinin iç ve dışkuvvetler etkisiyle dağ veya vadi tabanına doğru kayması olarak tanımlanır.Çığın oluşumunda topoğrafik ve meteorolojik kuvvetler etkilidir. Kar gevşek birmaddedir. Çığ olayınd!a en büyük etken yerde sıkışmış eski kar örtüsünün üzerine tipi sonucutaze karın yağmasıyla kalın yeni bir tabakanın oluşmasıdır. Bu tabakanın ani hava sıcaklığı,yeni yağan kar kalınlığının 25 cm.den daha yüksek olması, rüzgarın saniyede 7 km. hızlaesmesiyle oluşmaktadır.Hakkari İli bu özelliklerin tamamını göstermesinden dolayı sık sık çığ olaylarıyaşamaktadır.Hakkari İlinde Geçmiş Yıllarda Meydana Gelen Çığ Olayları ve Çığ RiskliYerleşim Alanları:Tablo 82: Bölgede gelmiş çığ ve öığ rizki olan bölgelerİL İLÇE KÖY-MAHALLEHakkari Merkez Pirudan Mah.Hakkari Merkez Çalik SemtiHakkari Merkez Vatan Tepesi civarıHakkari Merkez Mir Kalise CivarıHakkari Merkez Bağışlı Köyü Kürüm MezrasıHakkari Merkez Bağışlı Köyü A.Kayacık MezrasıHakkari Merkez Yoncalı KöyüHakkari Merkez Doğanyurt KöyüHakkari Merkez Boybeyi KöyüHakkari Merkez Kırıkdağ Köyü-Çem MezrasıHakkari Merkez Kırıkdağ Köyü Harput 1-Harput 2Hakkari Merkez Ağaçdibi KöyüHakkari Merkez Oğul KöyüHakkari Merkez Ceylanlı Köyü-Doğanlı Mezrası155

Hakkari Merkez Taşbaşı KöyüHakkari Merkez Işık KöyüHakkari Merkez Geçitli Köyü-Çengel Mah.Hakkari Merkez Aksu KöyüHakkari Merkez Geçimli Köyü-Yeni Mah.HakkariYüksekova Esendere Beldesi-Yılmaz Mah.HakkariYüksekova Karabey KöyüHakkari Yüksekova Kısıklı Köyü-Y.Güveç MezrasıHakkariYüksekova Onbaşılar KöyüHakkari Şemdinli Yeni Mah.-Şiva Mira DeresiHakkari Şemdinli Yeni Mah.-Dolareni MevkiiHakkari Şemdinli Moda Mah.-Efkar Tepesi EtekleriHakkari Şemdinli Kayalar Köyü-Alan MezrasıHakkari Şemdinli Derecik Beldesi-Kırca MezrasıİL İLÇE KÖY-MAHALLEHakkari Şemdinli Derecik Beldesi-Yolgeldi MezrasıHakkari Şemdinli Derecik Beldesi-Akdemir MezrasıHakkari Şemdinli Derecik Beldesi-Öntepe MezrasıHakkari Şemdinli Derecik Beldesi-Ağaçlı MezrasıHakkari Şemdinli Derecik Beldesi-Aydınlık MezrasıHakkari Şemdinli Ayranlı KöyüHakkari Şemdinli Çevre KöyüHakkari Şemdinli Gelişen KöyüHakkari Şemdinli Konur KöyüHakkari Şemdinli Altınsu Köyü-Dereboyu MezrasıHakkari Şemdinli Altınsu Köyü-İncesu MezrasıHakkari Şemdinli Koçyiğit KöyüHakkari Şemdinli Günyazı Köyü-Tanyolu MezrasıHakkari Şemdinli Ortaklar KöyüHakkari Çukurca Dutluca MevkiiHakkari Çukurca Akkaya KöyüKaynak: Sivil Savunma İl MüdürlüğüÇığlarda oluşabilecek can ve mal kaybını önlemek için : Çığ risk alanlarıbelirlenmeli, erken uyarı sistemleri uygulanmalı, kar barajları, örme duvar, çığ yönlendirmeyapıtları yapılmalıdır.Kaya Düşmesi : Hakkari Karmaşığının jeolojik yapısında blok kayalar bulunmaktadır.Bu kaya bloklarının yüksek eğimli yerlerden rüzgar, yağış gibi dış etkilerle yukarıdanaşağıya doğru yuvarlanmasıdır.Tablo 83- Kaya düşmesiİLİLÇEKÖY-MAHALLEHakkari Merkez Dağgöl Mah.Hakkari Merkez Ağaçdibi KöyüHakkari Merkez Bağışlı KöyüHakkari Çukurca Cumhuriyet Mah.Hakkari Çukurca Bey Mah.Hakkari Çukurca Dutluca Mah.Hakkari Şemdinli Onurlu Köyü156

Kaya Düşmesine Önlem Olarak ; Kaya ıslah çalışmalarının yapılması gerekmektedir.SEL DURUMU: Hakkari İlinde sel olaylarına da rastlanmaktadır. Sel olayları dikyamaçlı topoğrafik yapıdan ve jeolojik yapıdan oluşmaktadır. Kış aylarıyla birlikte karyağış miktarının çok olması ve havaların aniden ısınmasıyla ve ilkbahar aylarında yağmuryağış miktarının aşırı olması ektisiyle oluşabilmektedir.Hakkari İlinde 2004 Yılında Meydana Gelen Sel OlaylarıİL İLÇE KÖY-MAHALLEHakkari Merkez Üzümcü-Dağaltı MezrasıHakkari Merkez Olgunlar KöyüSel ve taşkın olayları daha çok ilkbahar aylarında karların erimeye başlamasıylaYüksekova ilçe merkezinde, Büyük Çay ve Zap suyu kenarındaki yerleşim alanlarındayaşanmaktadır.P.1.3. Fırtınalar:İlimizde özellikle kış aylarında meydana gelen fırtına ve buna bağlı gelişen tipilerzaman zaman hayatı olumsuz yönde etkilemektedir.P.2. AETLER VE SAĞLIK ZARARLARI:.P. 2.1. Radyoaktif Maddeler:İlimizde radyoaktif maddeler yayabilecek sanayi tesisleri mevcut değildir. Dışkaynaklı radyoaktivite ile ilgili tespit edilmiş çalışmalar yoktur.P.2.2. Denize Dökülen Petrol ve Diğer Tehlikeli Arttıklar:İlimizde petrol üretim tesisleri bulunmadığından petrol atığı sorunu dayaşamamaktadır.P.2.3. Tehlikeli ve Zehirli Maddeler :İlimizde akaryakıt istasyonları ve likit petrol gazı satış yerleri haricinde yanma vepatlama bakımından tehlike arzeden tehlikeli maddeler mevcut değildir. İlimizdeki en büyükhava kirliliği ısınma amaçlı kullanılan kömürden kaynaklanmaktadır.P.3 AFETLERİN ETKİLERİ VE YARDIM TEDBİRLERİ:P.3.1. Sivil Savunma Birimleri:Olası afetlere karşı İl Sivil Savunma Müdürlüğünün kurtarma aracı, kurtarmaekipmanları ve 6 kişilik arama kurtarma ekibi hazır olarak beklemektedir. Arama kurtarmateknisyenlerimiz Ankara’da , sivil savunma kolejinde Sivil Savunma Temel eğitim kursunakatılmış başarı ile bitirmişlerdir.Sivil Savunma Birimleri:Gönüllü sivil toplum kuruluşlarından 22 kişilik gönüllü arama kurtarma ekibioluşturmuştur. Bunlar arama kurtarma konusunda İl Müdürlüğümüzde eğitilmiş olup herfgırsatta İl Müdülüğümüzde eğitim tazelemesi yapılmakta ve tatbikatlar yapılmaktadır. İl acilyardım ve kurtarma ekiplerinde 140 kişi vardır. Bunlar arama kurtarma konusunda ilmüdürlüğümüzde eğitim almış olup eğitimleri periyodik olarak yenilenmektedir.Müdürlüğümüzce afetlere karşı çalışma rehberi ve kriz yönetimiyle ilgili planlamaçalışmaları yapılmıştır. Plan kapsamında kimin hangi görevi yapacağı belirtilmiştir. Tümkurumlara dağıtımı yapılmıştır.157

İlimizde resmi kurum ve kuruluşların yangından korunması ve alınması gereklitedbirler konusunda eğitim ve tadbikatlar verilmektedir. Korumlarda yangından korunmaamacıyla yangın talimatları hazırlatılmış ve ekipler kurulmuştur.İlmizde afetzede ve mültecilerin geçici barınmaları için çadır kent yerleri tespit edilmişve çalışacak ekipler belirlenmiştir. Bu amaçla ilimizde 4 cadır kent yeri tespit edilmiştir.Çadırkent yönetimi için gerekli görevlendirmeler yapılmıştır. Kurulacak çadırlar ise Kızılaytarafından sağlanacaktır.Sivil Savunma Müdürlüğü bünyesinde oluşturulan kurtarma birimleri haricinde,Afetlere İlişkin Acil Yardım Teşkilatı ve Planlama Esaslarına dair Yönetmelik gereği İlKurtarma ve Yardım Komitesi Kurulmuş olup, komitede aşağıdaki kurum ve kuruluşlar yeralmaktadır.- Vali veya Vali Yardımcısı Başkanlığında:- Belediye Başkanı- İl Jandarma Alay Komutanı- Emniyet Müdürü- Sivil Savunma Müdürü- Milli Eğitim Müdürü- Bayındırlık ve İskan Müdürü- Sağlık İl Müdürü- Tarım İl Müdürü- Kızılay Temsilcisi- Garnizon KomutanıP.3.2. Yangın Kontrol ve Önlenme Tedbirleri:İlimiz merkez ve ilçe yerleşim birimlerinde meydana gelebilecek yangın olaylarındaBelediyelerin itfaiye birimleri, Orman yangınlarında ise Orman İşletme Müdürlüğü birimleriilk görevleri yaparlar. Ancak gerekli görüldüğü takdirde diğer kamu kurum ve kuruluşlarımüdahale için görevlendirilir.P.3.3. İlk Yardım Servisi:Afet nedeniyle hafif ve ağır yaralananlara ilimiz merkez ve ilçelerindeki sağlıkpersonelince ilk yardım ve tedavi hizmetleri verilecektir. Mevcut hastane kapasitelerinizdolması halinde komşu illere sevk işlemi yapılacaktır.P.3.4. Afetzedeler ve Mültecilerin Yeniden İskanı:Olası bir afetten sonra açıkta kalan afetzedeler , geçici olarak kamu kurum vekuruluşlarına ait misafirhanelerde, yurtlarda, yatılı bölge okullarında, otellerde iskanedilecektir. Bu yerlerin yeterli olmaması durumunda kurulacak çadır kentler geçici iskandakullanılacaktır.İlimizde meydana gelen herhangi bir afet sonrasında hangi kurumun ne çalışmayapacağının ve kurulacak çadır kentlerin nasıl işleyeceğinin belirtildiği planlar hazırdır.Başbakanlık Toplu Konut İdaresi Başkanlığınca deprem zedeler için depreme dayanıklı konutyapılmasına başlanmıştır. Türkiye’ye gelecek mültecilerin nerede barındırılacağı tespitedilmiş olup, kalacakları çadır kentlerin yerleşim planları imaging dosyasında belirtilmiştirKaynak:Bayındırlık İl MüdürlüğüSivil savunma MüdürlüğüBelediye Başkanlığı158

R. SAĞLIK VE ÇEVRER.1. TEMEL SAĞLIK HİZMETLERİR.1.1.Sağlık Kurumlarının Dağılımı.Hakkari’nin Merkez ve İlçelerindeki sağlık kurumlarının durumu Yerleşim Alanları veNüfus Bölümünde verilmiştir. Bunlara ilave olarak Ana Çocuk Sağlığı ve Aile PlanlamaMerkezinde verilen bütün hizmetleri; hedef nüfusun ihtiyaç-istek ve diğer yargıları temelalınarak en üst düzeyde toplum katılımı sağlanarak en az zaman kaybı, en yüksek tıbbiteknik,yeterlilik ve ekip hizmeti anlayışı içinde süreklilik taşıyacak biçimde bilgilendirme,rıza alma, mahremiyete ve gizliliğe saygı gibi tıp etiği ilkeleri ile uyumluluk içinde sunmaktır.AÇŞ-AP merkezleri İl Sağlık Müdürlüğüne bağlı olarak çalışırlar. AÇŞ-APmerkezlerinin göstereceği faaliyetler şunlardır :-İlde yataklı ve yataksız sağlık hizmeti veya destek hizmeti veren kuruluşlar ve sağlıkeğitimi veren diğer kurum ve kuruluşlarla işbirliği yapmak,-Anne ve çocuk sağlığı ile ilgili yürüttüğü hizmetlerin kayıt ve bildirimini yapmak,-İlin birinci basamak sağlık hizmetlerini veren kuruluşlarında görev yapan sağlıkpersonelinin ana çocuk sağlığı ve aile planlaması dahil üreme sağlığı konularında hizmet içieğitimini yürütmek,-Gerektiğinde il dışından gelen sağlık personellerinin de hizmet içi eğitimini sağlamak,-Mesleki eğitim kurumları için, çocuk adolesan kadın-erkek üreme sağlığı ( AilePlanlaması) hizmetleri ile ilgili olarak mezuniyet öncesi ve sonrası uygulamalı öğretimhizmetlerinde işbirliğinde bulunmak,-Aile planlaması ve sağlığı hizmetlerini topluma götürmek.-Ağız ve diş sağlığı hizmetlerini sunmak.,-Poliklinik hizmetlerini sunmak,-Labaratuvar hizmetlerini sunmak,-Halkla aile planlaması hakkında danışmanlık hizmeti sunmak. Bunun için halk eğitimihizmeti sunmak,-Jinekolojik muayeneleri yapmak. ( RİA açısından)-15-49 yaş kadın takiplerini yapmak.Bütün bunlar ışığında Hakkari bölgesinde; AÇS_AP ve merkezlerinde,DevletHastanelerinde, İl, İlçe ve Belde Sağlık Ocaklarında yapılan aile planlaması çalışmalarışunlardır:-Ailelere Aile Planlaması konusunda bilgi vermek.-Çocuk beslenme ve gelişimi hakkında bilgi vermek.-15-49 yaş arası kadın-gebe takipleri yapmak.-Doğum kontrol hapları dağıtmak ve kullanımı hakkında bilgi,lendirmek.-Kondum dağıtmak.-Depo provelen uygulamak ( aylık-3 aylık iğneler)-RİA uygulaması,Kontrolleri, gerekirse çıkarılma işlemlerini yapmak.-Gebelik testlerini yapmak.-Tüp ligosyonu ve vezektumi yapmak (Devlet Hast.)-Aile planlaması için gerekli çalışmaları ücretsiz yapmak.Bunlara ilaveten normal Aile Sağlığı için;-Jinekolojik muayene yapmak.-Anne-çocuk ve kadınların muayenesini yapmak.159

-Aşı uygulaması.-Çeşitli sağlık haftalarında o hafta ile ilgili bilgileri ailelere çeşitli toplantılarlaanlatılması.Aşağıda Hakkari bölgesinde son beş yılda yapılan ana-çocuk sağlığı ve aileplanlaması hakkındaki çalışmalarla ilgili bir özet sunulmuştur.102 nolu formlara göre ( Hakkari çapında)1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005HAP 1176 735 1214 1030 1126 1202 1275 1230 2,272KONDUM 1418 1526 1606 1430 2596 2750 2908 2780 8262Rİ 236 289 461 427 444 560 720 815 612AÇS-AP merkezinde ( Hakkari merkez) yapılan poliklinik sayılarıda şöyledir.1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 200512678 11517 13344 14172 13443 13250 13698 13456 15867R.1.2.Bulaşıcı HastalıklarBulaşıcı hastalıklar başlığı altında ;Hepatit A, Hepatit B, Kuduz Şüpheli Isırık, Tbc.,Kızamık, Dizanteri A, Dizanteri B, Tifo , Şarbon, Boğmaca, Brucellozis ve Streptekok Anjinihastalıkların incelenmiştirTablo 84: Bulaşıcı hastalıklarAYLAROCAKŞUBATMARTNİSANMAYISHAZİRANTEMMUZAĞUSTOSEYLÜLEKİMKASIMARALIKAKUTKANLIİSHALBOĞMACABRUSELLOZİSGONOREHEPATİT AHEPATİT BHEPATİT CKIZAMIKKUDUZRİSKLİTEMASŞARBON TİFO2 4 37 6 4 6 16 201 26 1 4 3 3 4 1 53 2 20 3 1 1 3162 33 16 8 10 81 32 1039 1 2 1 1836 1 1 22 8 486 61 12 4 4 475 39 9 1 4 221 52 39 1 1 62 33 31 2 1 51 15 41 1 3TOPLAM 23 7 423 2 144 31 1 18 45 18 208NOT:Yukardaki grafikten de görüleceği üzere;Tifo.Burucella Gibi hastalıklar yazaylarında,Hepatit A ve İshal vakalarında kış aylarıda artış göstermektedir. Zoonoz Hastalıklar:İlimizde özellikle Burucella,Şarbon,Şüpeli Kuduz vb. Hayvan hastalıkları yapılan bir çokeğitimlere rağmen azaltılamamaktadır(sütlerin kaynatılarak tüketilmesi ve peynir yapılması160

gibi) Bunun yanında İl İlçe ve köylerde çok sayıda başıboş sokak köpeğinin bulunmasındandolayı kuduz riskli temasta aryış gözlenmiştir.R.1.2.1. İçme ve Kullanma Sularının Sağlık Durumuİl Sağlık Müdürlüğü Gıda ve Çevre Kontrol Şube Müdürlüğü elemanlarınca İlimizdâhilinde 2005 yılı içersinde Çevre Sağlığı ile ilgili yapılan çalışmalar: İl merkezinde alınanBakteriyolojik su numune sayısı:Toplam: 708Temiz: 456Kirli: 252Alınan Kimyasal su numuneleri ise İlimiz Halk Sağlığı laboratuarında yapılmadığı için alınansu numuneleri Ankara Refik Saydam Hıfzıssıhha İle Bölge Halk Sağlığı LaboratuarlarındaToplam:112 Numune Alınmıştır. : Uygun:100 ,Uygun değil :12 olarak tespit edilmiştir.Yapılan Bakiye klor ölçümleri:Toplam klor ölçüm sayısı 4896 Klor var:3920 Klor Yok:976 olarak tespit edilmiştir.İlimizde bulunan tüm okular Sağlık Bakanlığı Temel Hizmetleri GenelMüdürlüğünün yayınlanmış olduğu 13.12.2004 tarih ve 018403 sayılı genelge emirleridoğrultusunda Çocuk nüfusa sağlıklı su temin etmek amacıyla bütün okulların su depolarındaörnekler alınarak ve gerekli klorlama çalışmaları yapılarak rapor halinde hem sağlıkBakanlığına hemde İl Milli Eğitim Müdürlüğüne bildirilmiştir. Avrupa Birliği’nin sularlailgili Direktifleri, tüm üye ülkeleri bağlanması nedeniyle İlimize bağlı toplam 234 köydolaşılarak su sanitasyonu hakkında eğitim çalışmaları yapılarak, ayrıca kaynak debileri tespitedilmiştir. Çevre sağlığı konusunda Belediye Başkanlığına çöp ve açıktan lağım suları ileValilik kanalıyla raporlar yazılmıştır. Tıbbi Atıklarla ilgili atık üreten kurumlar denetlenerekAtık yönetmeliğine uyulması için kurumlara yazılar yazılmıştır. Şehir İçme ve kullanma sularıile ilgili yapılan denetim sonucu kirli çıkan sular ve su depoları için Belediye Başkanlığına vediğer kurumlar gerekli yazılar yazılarak gerekli önlemler alınması için yazılar yazılmıştır. İyotYetersizliği Hastalıklıları ile İlimizde 2005 yılı içinde Toplam 3572 kişiye eğitim verilmiş.Kurumlar talepleri üzerine iyot konusunda seminerler verilmiştir. Ayrıca Su sanitasyonuhakkında vatandaşlara numune alımı sırasında eğitim verilmiştir.2005 yılı içerisinde Toplam: 12 Adet İl Umumi Hıfzıssıhha Kurulu toplantısınınsekreterliği yapılarak Çevre Toplumun sağlığının korunması ve ildeki çevre sorunlarınıngiderilmesi için İUHK kararları alınmıştır.R.1.4. Aşılama Çalışmalarıİlimiz İl sağlık Müdürlüğünce DBT, Polio, Kızamık, Td, Dt, tetanoz, BCG, Kuduz, PPDve Hepatit B hastalıkları ile mücadele amacıyla aşılama çalışmaları yürütülmektedir. 2003-2004 yılına ait aşıların tüketim, stok ve ihtiyaç durumunu gösteren bilgiler Tablo 9’ daverilmiştir.Tablo 85: Aşılama çalışmalarıYaşGruplarıDBT-POLİO1DBT-POLİO2DBT-POLİO30 Yaş 5814 5607 5238DBT-POLİORapel1-4 Yaş 1412 1875 2574 4313POLİORapel5-9 Yaş 5563KIZAMIKHEPATİTB 1HEPATİT B2HEPATİT B3BCGGEBETETANOZ 143195470 5970 44104907 2813298 2112 2 2477 2685 4466553062 546 244 16 6GEBETETANOZ 2GEBETETANOZ 32299 754161

10-14428Yaş 23 6 1 14015 YaşÜzeri 109 329 89Kaynak : Sağlık İl Müdürlüğü 2005R.1.5.Bebek ÖlümleriTablo 86: Bebek ÖlümleriS.NO ÖLÜM YAŞLARI ÖLÜM NEDENLERİ1 1 GÜNLÜK SOLUNUM VE DOLAŞIM YETMEZLİĞİ2 7 GÜNLÜK BİLİNMİYOR3 11 AYLIK AKUT BRONŞİT4 1 AYLIK SOLUNUM VE DOLAŞIM YETMEZLİĞİ5 1 GÜNLÜK BEYAZ ASFİKSİ6 26 GÜNLÜK YENİ DOĞAN ORGİNASYON7 6 AYLIK BİLİNMİYOR8 7 AYLIK AGE9 4,5 AYLIK ASFİKSİ10 3 AYLIK KARDİYOVASKÜLER ARREST11 1 AYLIK GASTROENTERİT VE SIVI KAYBI12 4 AYLIK ASFİKSİ13 6 AYLIK BİLİNMİYOR14 3 AYLIK BİLİNMİYOR15 8 AYLIK PNÖMONİ16 8 AYLIK SEPSİS17 6 AYLIK BİLİNMİYORNOT:2005 YILINDA TOPLAM 17 BEBEK ÖLÜMÜ BİLDİRİLMİŞTİR.Kaynak: Sağlık İl Müdürlüğü 2005R.1.6. Aile Planlaması Çalışmaları.İstenmeyen gebeliklerin ve isteyerek yapılan düşüklerin önlenmesinde rol oynayangebeliği önleyici yöntemlerin uygulanması aile planlaması olarak tanımlanabilir.İlimizde aile planlaması ile ilgili olarak hizmetler tüm birinci basamak sağlıkkuruluşları ve yataklı tedavi kurumlarında aile planlaması ünitesinde de hizmet verilmektedir.Tablo 87: 2005 Yılında Aile Planlaması Çalışmalarında Kullanılan YöntemlerS.NO1 KONDOM 8.2622 HAP 2.2723 MESİGNA 1.0064 RİA 612162

R.2.ÇEVRE KİRLİLİĞİ VE ZARARLARINDAN OLUŞAN SAĞLIK RİSKLERİÇevresel etkenler giderek halk sağlığında daha büyük önem kazanmaktadır.Bu ağırlıkbir yandan çevresel etkenlerin etkili olmaya başlamasına bir yandan da diğer halk sağlığısorunlarının kontrol edilmeye başlanmasına bağlıdır.İnsanın dışındaki her şey çevrenin öğesidir.Çevre kişi üzerindeki dış etkenlerinbütünüdür. Çevrede insan sağlığını dolaylı ya da doğrudan etkileyen önemli etkenlerbulunmaktadır.Aynı zamanda çevre, bir yaşamı sürdürme ve sağlama sistemidir.Bu sisteminen temel öğeleri; su, yiyecek ve barınaktır. Sağlık açısından bakıldığında çevre üç ana başlıkaltında incelenir.1-Fiziki Çevre2-Biyolojik Çevre3-Sosyal Kültürel ÇevreHastalık nedenleri ise bünyesel ve çevresel nedenler olmak üzere iki gruba ayrılır.1-Bünyesel nedenler: Gen Hormon ve metabolik kaynaklı nedenlerdir.Bazı bünyesel nedenler bazı hastalıklara daha büyük oranda yakalanmaya yolaçabilmektedir.Bunlar insan iç ortamı ile ilişkili durumdadır.İnsan dış çevrenin etkilerinegenetik yapısı ile cevap verir.2-Çevresel nedenler: Çevresel hastalık nedenleri fiziksel ve kimyasal etmenler, temelmadde eksiklikleri, biyolojik, psikolojik sosyal , kültürel ve ekonomik etmenler olaraksıralanabilir.ÇEVRE:1-Hastalıklar için zemin hazırlayabilir, sözgelimi iklim koşullarının solunum sistemihastalıklarına yol açması gibi.2-Çevre doğrudan hastalık nedeni olabilir.3-Çevre bir kısım hastalıkların yayılışını kolaylaştırabilir.4-Bazı hastalıkların gidişini ve sonucunu etkileyebilir.Bütün çevre olumsuzlukları her 4 etkiye de neden olabilir.Hava, su, toprak kirlenmesidoğrudan hastalık nedeni olduğu gibi bir kısım hastalıkların yayılışını kolaylaştırabilir.ya dabir kısım hastalığın gidişini etkileyebilir.Fiziki ve biyolojik çevre yakından ilişkilidir.Sözgelimi iklim canlıların yaşaması ve çoğalmasını etkiler.Jeolojik ve coğrafik özelliklertoplumlar arasındaki bağlantıyı oluşturmaktadır. Hastalık etkenlerinin yayılışı açısındanönemlidir.Çevresel etkenlere bağlı olarak ortaya çıkan hastalıklar:Sinir sistemi hastalıkları• Nöro davranışlar hastalıklar• Deri hastalıkları• Akciğer hastalıkları• Kalp ve dolaşım sistemi hastalıkları• Sindirim sistemi hastalıkları• Karaciğer hastalıkları• Böbrek ve idrar yolu hastalıkları• Troid hastalıkları• Bağışıklık sistemi hastalıkları• Kadın üreme hastalıkları• Erkek üreme sistemi hatalıkları• Gürültüye bağlı işitme problemleri olarak sıralanabilir.KAYNAK :Sağlık İl Müdürlüğü163

S. ÇEVRE EĞİTİMİS.1. Kamu Kuruluşlarının Çevre Eğitimi İle İlgili FaaliyetleriHakkari İl Çevre Müdürlüğünün Mayıs 2001 tarihinde kurulmasıyla beraber, çevredeğerlerinin en iyi şekilde korunmasının eğitim yoluyla olacağı felsefesinden yola çıkarak,eğitim kurumları, diğer kamu kurum ve kuruluşları, yerel basın kuruluşlarıyla yakınçalışmalara başlamıştır.Bu çalışmalar;2004-2005 Eğitim Öğretim yılının başlamasıyla beraber Valilik, İl Milli EğitimMüdürlüğü ve İl Çevre Müdürlüğünce ortaklaşa, çevre bilincini geliştirmek, çevredeğerlerinin nicelik-niteliklerini iyileştirilmek, korunmasını sağlamak amacıyla, çevremize vekentimize sahip çıkma konusunda özendirici tutum ve davranış oluşturmak için Kasım 2004ile Haziran 2005 tarihlerini kapsayan Uygulamalı Çevre Eğitimi Projesi başlatılmış olup, İlçemerkezindeki 12 okul proje kapsamına alınmıştır. Projenin amacı öğrenci ve öğretmenleriçevre sorunları hakkında bilgilendirmek, öğrencilerin Katı Atıkların Değerlendirilmesi veAyrı Ayrı Toplanması, İç ve Dış Mekanların Yeşillendirilmesi, Okulların ve SınıflarınTemizliği, Tasarruf Bilincinin Geliştirilmesi konularında duyarlı olmalarının sağlanmasıdır.Her okuldan projeden sorumlu 1 idareci ve 2 öğretmen, her sınıftan da 2 çevre timi öğrenciseçilmiş olup, yapılacak faaliyetlerin belirlenmesi amacıyla ayda bir kez toplantılaryapılmaktadır. Belirlenen program dahilinde okul denetimleri yapılmakta, çevre bilincininsağlanmasına çalışılmaktadır. Proje kapsamında okullarda çevre köşeleri hazırlanmış, ayrıayrı katı atık toplama birimleri oluşturulmuş, okullara Çevre Bakanlığınca hazırlanan eğitimamaçlı cd’ler, broşürler, dergi ve el kitapları dağıtılmıştır. Nisan 2005 ayından itibaren il veilçe okullarındaki öğretmen ve öğrencilere yönelik panel ve seminerler verilecektir.Okullarda Uygulamaya Yönelik Önerilen Eğitim Çalışmalarındaki Amaç1. Çevrenin önemi, çevre değinin korunması, atıkların değerlendirilmesi, tasarrufbilincinin geliştirilmesi ve olumlu tüketim alışkanlıklarının kazandırılması, gerikazanım konularında öğretmen ve öğrencilerde çevre bilincinin geliştirilmesi,2. Yapılacak eğitimin sınıfların seviyesine göre görsel ve basılı materyallerledesteklenmesi,3. Katı atıklar ve geri dönüşüm konularının öğrenciler tarafından hangi düzeydebilindiğinin tespit edilmesi,(geri dönüşüm yapan bir tesise gezi düzenlemesi)4. Çevre sorunlarını oluşturan faktörlerin anlatılması,5. Doğal kaynakların ve çevrede bulunan bitki ve hayvan türlerinin tanıtılması,(bunlarınsergilendiği yerlere gezi düzenlemesi)6. Olumlu davranış değişiklikleri kazandırılmasının sağlanması, öğrencilerin yakınçevrelerini nasıl ve ne şekilde etkileyeceklerinin öğretilmesi,7. İyi ve kötü çevre örnekleri gösterilerek çevrenin insan sağlığı için önemininkavratılması,8. Koordinatör öğretmenlerin sorumluluğunda okullarda oluşturulacak Çevre EğitimTimleri tarafından tüm okul öğrencilerinin projeye aktif katılımlarının sağlanması,9. Branş derslerinde çevre ile ilgili konuların işlenmesi.İl genelinde başlatılan ağaçlandırma kampanyası devam etmekte olup, Mayıs2005 ayının sonunda dikimlere başlanılacaktır.5 Haziran Dünya Çevre Günü nedeniyle düzenlenen kutlama programı ile mesajlarverilerek halkın bilgilendirilmesi amaç edinilmiştir. İlgili Kutlama Programı;164

5 HAZİRAN DÜNYA ÇEVRE GÜNÜ ETKİNLİKLERİ PROGRAMIO5 HAZİRAN 2005 PAZAR1- 05 HAZİRAN DÜNYA ÇEVRE GÜNÜ NEDENİYLE RADYO TV VE BASINDAYAYINLANACAK BASIN BÜLTENİSorumlu Birim: İl Çevre ve Orman Müdürlüğü, Basın ve Halkla İlişkilerMüdürlüğü2- SAAT : 10.00 ÇEVRE YÜRÜYÜŞÜ BAŞLANGICITüm Çevre Timi ve İzci Öğrencilerin KatılımıylaYER: İl Müftülüğün Arkasındaki Bulvar CaddesiGÜZARGAH:İl Müftülüğün Arkası-Valilik Parkı Önü-Orduevi Önü-Valilik Binası(Bitiş)SORUMLU BİRİM: İl Çevre ve Orman,Milli Eğitim Müdürlüğü3-SAAT: 10.30 ATATÜRK ANITINA ÇELENK KOYMA TÖRENİ- Saygı Duruşu- İstiklal Marşı- Ulusal Çevre Andının Okunması4- ÇÖP TOPLAMA KAMPANYASI İÇİN HALK DAVET EDİLECEKTİR.SORUMLU BİRİM: İl Çevre ve Orman Müdürlüğü- Belediye Başkanlığı- Cilo DoğaKoruma Derneği-Tema Vakfı5- 5 HAZİRAN DÜNYA ÇEVRE GÜNÜ NEDENİYLE İL MÜFTÜLÜĞÜNCEMERKEZ VE İLELERDEKİ TÜM CAMİLERDE GÜNÜN ANLAM VE ÖENMİNİANLATIR VAAZ VE HUTBE OKUNMASISORUNLU BİRİM: İl Çevre Ve Orman Müdürlüğü- İl ve İlçe MüftülükleriS.2. Çevreyle İlgili Gönüllü Kuruluşlar ve FaaliyetleriS.2.1. Çevre VakıflarıHakkari Çevre Koruma Vakfı il ve ilçe merkezlerinde kurduğu egzoz ölçüm istasyon venoktalarında egzoz gazı ölçümlerine devam etmektedir.S.2.2. Çevre Dernekleriİlde herhangi bir çevre derneği bulunmamakla beraber, sadece TEMA vakfı temsilciğive Cilo Doğa Derneği vardır.KAYNAK :İl Çevre ve Orman Müdürlüğü165

T. ÇEVRE YÖNETİMİ VE PLANLAMAT.1. Çevre Kirliliğinin ve Çevresel Tahribatın Önlenmesiİlimizde görülen ve İl Çevre Müdürlüğü tarafından tespit edilen çevre kirlilikleri vebunların önlenmesi konusunda bazı çalışmalar yapılmaktadır.Hava kirliliğinin önlenmesi konusunda öncelikle sıvı ve katı yakıtlar kontrol altınaalınmış, İl mahalli Çevre Kurulunun aldığı kararlar doğrultusunda belirlenen özelliklereuymayan yakıtların il sınırları içerisine girmesine ve satılmasına müsaade edilmemiştir.İlde kömür satış izin belgesi olmayanların kömür depolamalarına satmalarına izinverilmemiştir. Müdürlüğümüz elemanlarınca yapılan denetimlerde kalorifer bacalarındankaynaklanan kirlilikleri önlemek için kalorifer ateşçilerinin yakma belgelerinin olupolmadığı yakma kurallarına uyup uymadığı ve kömür cinsini belirten fatura fotokopilerikontrol edilmektedir.Çevre Koruma Vakfımız tarafından egzoz emisyon ölçümleri yapılarak uygunolmayanların karbüratör ayarları yaptırılarak standart şartlar sağladığı takdirde emisyon puluverilmektedir. Bu şekilde egzoz emisyonlarının yarattığı hava kirliliği de önlenmektedir.İlimizin en büyük problemlerinden birisi de arıtma tesisinin olmayışından dolayıildeki her türlü atık ve kanalizasyon sularının deşarjı Zap suyuna verilmekte bu daakarsuların kirlenmesine neden olmaktadır. Ayrıca ilde belediye tarafından toplanan hernevi atık ayrı ayrı toplanmamakta ve uygun olmayan yerlerde depolanmaktadır.İlimizde yaşayan ve yaşayacak nesillerimizin ihtiyacı olan yiyeceklerinin ekildiğitoprak ve bitki örtüsü, içtiği su, teneffüs ettiği hava gerekli ve ciddi önlemleralınmadığından hızla kirlenip kullanılamaz hale gelmektedir. İlimizde çok şiddetli olanErozyon, Orman Tahribatı sonucu İlimizde sürdürülebilir kalkınmamın temeli olantopraklarımız, ormanlarımız ve bitki örtümüz hızla yok olmakta. Gelecek nesillerdenemanet aldığımız toprağımızı,suyumuzu, havamızı kirleteceğimizden onlar için bu ilyaşanır olmaktan çıkacaktır. Bunu önlemek için şimdiden ciddi olarak maddi ve maneviimkanlarımızı kullanarak önlem almamız kaçınılmaz olmuştur. Bu esas çerçevesindeİlimizde şiddetli erozyona, orman tahribatına karşı zayıf olan bitki örtüsünü güçlendirmekiçin; ilimiz ve ilçelerimizde mezarlıklara, şehir içinde kurum ve kuruluşların bahçelerine veuygun gördükleri yerlere , mesire ve eğlence yerlerine heyelan bölgesine sulak alanlaraboşaltılan köylere, erozyonun yoğun olduğu yerlere ağaç (meşe, sedir, çam, selvi, kavak,ceviz, armut, asma, elma v.s.) dikilerek ilimiz ve ilçelerimizin bitki örtüsünü korumak,erozyonu önlemek, gelecek nesillere sürdürülebilir kalkınmada daha yaşanılabilir çevrebırakmak ve çevrenin korunması, çevre kirliliğinin önlenmesine katkı sağlamak amacıylaağaçlandırma kampanyası düzenlenmiştir.İlde hava kalitesi ölçümleri, gürültü düzeylerinin belirlenmesi, arıtma tesisininkurulması, atıksu tahlil laboratuarının kurulması, yakma sistemlerinin yanma verimlerinin vebaca gazlarınn emisyonlarının ölçülmesi, çevre eğitimi derslerini yönlendirmek gibiçalışmalar yapılmalıdır.T.2. Doğal Kaynakların Ekolojik Dengeler Esas Alınarak Verimli Kullanımı,Korunması ve GeliştirilmesiEkonomik gelişmenin ve sanayileşmenin amacı; insanların refah ve konforseviyelerini yükseltmektir. Ancak.; havası, toprağı, suyu ve doğal yaşamı tahrip olmuş,166

dengesiz ve bilinçsiz kullanımla verimliliğini yitirmiş bir ortamın, istenilen ekonomikdevamlılığı sağlaması mümkün değildir.Doğal kaynakların değerlendirilmesinde uygulanan yanlış politikalar, erozyon,bilinçsiz tarımsal uygulamalar, kontrolsüz sanayileşme gün geçtikçe doğanın ekonomi dışıkalmasına sebep olacak ve ülke olarak hedeflerimize ulaşmamızı zorlaştıracaktır.İldeki flora varlığı gün geçtikçe tükenmekte, çoraklaşan araziler yüzünden erozyonamaruz alanlar artmaktadır. Erozyonun etkisiyle topraklar su kaynakları vasıtasıyla komşuülkelere taşınmaktadır. Özellikle Yüksekova’daki Nehil Sazlığı ve ovalık alanın ekolojikdengesi yanlış uygulamalar sonucu bozulmak üzeredir. Bu alanın bir bölümünün korumaaltına alınması gerekmektedir. Özellikle sazlık çok önemli kuş türlerinin barınağı halindedir.T.3. Ekonomik ve Sosyal Faaliyetlerin, Sonuçlarının Çevrenin TaşımaKapasitesini Aşmayacak Biçimde PlanlanmasıPlanlı bir kalkınma ve ekonomik büyümeyi gerçekleştirirken insan faaliyetleri iledoğal çevrenin bileşenleri arasında iyi ilişkiler kurulmalıdır. Ekonomik ve sosyalfaaliyetlerin; tahrip edici, bozucu, kirliliğe yol açıcı bir tarzda gelişme göstermemesi için,müdürlüğümüz il genelinde yapılan faaliyetler için Çevresel Etki Değerlendirme raporuhazırlanması gerekliliği üzerinde titizlikle durmakta ve diğer ilgili kamu kuruluşlarla yakın biriş birliği içerisindedir.T.4. Çevrenin İnsan-Psikososyal İhtiyaçlarıyla Uyumunun Sağlanmasıİnsan-çevre ilişkisine bir boyutu da “ Görsel kirliliktir.” Görsel Kirlilik; çevreseltüm kirlilikleri içine alan, özellikle kentlerdeki mimari eserlerin insan ileuyumsuzluğundan ve mevcut yeşil alanların standart yeşilliğin altında kalmasındankaynaklanmaktadır. İlimizdeki göç olayının getirdiği yoğun konut ihtiyacı beraberindeçarpık kentleşmeyi getirmiştir. İmarsız yapılaşma, yeşil alanların yetersizliği, çevreselkirlilik toplumun psikolojisini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu olumsuzluğunetkilerini biraz olsun gidermek için İl Çevre Müdürlüğü yeşil alan çalışmalarına devametmektedir.T.5. Çevre Duyarlı Arazi Planlamasıİlimizin merkez ve ilçelerinde arazi planlamalarında çevreye duyarlı planlar yapıldığısöylenemez. Şimdiye kadar belediyeler tarafından yapılmış Çevre Düzen Planları mevcutdeğildir.ÇEVRE VE ORMAN MÜDÜRLÜĞÜ.2004 – 2005 TARİHLERİARASINDA YAPTIĞIMIZ ÇALIŞMALARSu Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği Çerçevesinde Yapılan Çalışmalar :İlimizde bulunan Zap suyu, Yüksekova Nehil suyu, Şemdinli Derecik suyu ve diğeryer altı su kaynakları kirlenmesini önlemek için korunması çalışmaları devam etmektedir.Hakkari il merkezi ve Merkez ilçede dere ıslah projesi çalışmalarına yeterli kaynaksağlanmadığından başlatılamamıştır.İlimizde yer altı ve yerüstü içme suyu kaynaklarının su kirliliği KontrolüYönetmeliğinin çerçevesinde mevcut durum tespiti yapılmış, İlimiz ve ilçelerinde bulunaniçme ve kullanma suların kirlenmeye karşı korunması ve denetim çalışmalarına başlatılmıştır.Şehir kanalizasyon yönünün zap suyuna doğrudan deşarjı dolaysıyla meydana gelenkirlilikle Kaynaklanan Su Kirliliğinin Önlenmesi,Deşarj Standartlarının Belirlenmesi ve AtıkSu Arıtma Tesisi Kurulması çalışmaları başlamış olup; Su kirliliğinin önlenmesi konusundabakanlığımızın yayınlamış olduğu arıtma tesisleri kurulması hakkındaki genelge gereği167

çalışmalar başlamıştır .Zap vadisinin korunması ve zap suyunun ve adı geçen derelerinkirliliğinin önlenmesi için proje çalışmalar başlatılmış, ve çalışmalar devam etmektedir.Atıklar Konusunda Yapılan Çalışmalar :Taşocağı Kırma-Eleme Tesisi ( Seyitoğlu Et Gıda İnş. Ltd. Şti.) için Ön ÇED Raporu2003/07 döneminde alınmıştır.Hakkari – Şemdinli İlçesi Moda Mahallesi Pesan Mevkiinde Kum Ocağı ( AhmetEKİCİ ) ÇED Ön Araştırma Raporu 16.08.2002 tarihinde alınmıştır.Hakkari – Şemdinli İlçesi Kum Ocağı ( Şemdinli Petrol Ürünleri Hayvancılık Kırt.İnş.San.Tic.Ltd.Şti.) ÇED Ön Araştıma Raporu 16.08.2002 tarihinde alınmıştır.Hakkari – Şemdinli İlçesi Asfaltit Ocağı ( Tek-Ya Madencilik PetrolÜr.İnş.San.Tic.Ltd.Şti.) ÇED Ön Araştırma Raporu 22.08.2002 tarihinde alınmıştır.Hakkari – Şemdinli İlçesi Taşocağı Konkasör Tesisi ( Güzelkonak Köyü ) ÇED ÖnAraştırma Raporu 2003/10 tarihinde alınmıştır.Hakkari – Yüksekova İlçesi Kum Ocağı ( Açıkel Hayvancılık San.Tic.Ltd.Şti.) ÇEDÖn Araştırma Raporu 2003/01 tarihinde alınmıştır.Hakkari – Yüksekova İlçesi Mezbaa Tesisi ( Ovaş Ova Tarım ve Hayvancılıkİnş.San.Tic.A.Ş.) Kapasite Arttırma Projesi Çevresel Etki Değerlendirmesi “ Gerekli Değildir“ kararı verilmiştir.Hakkari Barajı ve Hes Projesi Malzeme Ocakları ÇED Raporu 2003/09 tarihindealınmıştır.Hakkari Kum-Çakıl Ocağı (Özkan Nak.İnş.San.Tic.Ltd.Şti.) ÇED “ Gerekli Değildir “karar verilmiştir.Hakkari Merkez Aksa Enerji Santıralın fanlarından çıkan aşırı gürültü için önlemalınması ve susturucu takılması talebinde bulunulup, gereken yapılmıştır. Ancak ÇED Raporualması için gerekli uyarılar sonucunda 16.12.2003 Tarih ve 25318 Sayılı Resmi Gazetedeyayımlanarak yürülrüğe giren Ek IV’e göre hazırlanan 3 adet proje tanıtım dosyasıBakanlığımıza sunulmuştur.Hakkari - Çukurca ilçesi Özek Petrol Ür.Gıda Turz. Mad. Nak.Tic.Ltd.Şti. Ön ÇEDRaporu alması için uyarılmıştır.19.12.2003 Tarih ve 727 Sayılı Valilik onayı ile Hakkari Belediyesi’ ne17.035.784.700.-TL tutarında 2872 Sayılı Çevre Kanunu’ na göre ceza uygulanmıştır.21.11.2002 Tarih ve 425 Sayılı Valilik onayı ile Hakkari – Yüksekova Belediyesi’ ne17.857.250.000.-TL 2872 Sayılı Çevre Kanunu’ na göre ceza uygulanmıştır.19.04.2005 Tarih ve 200 Sayılı yazı ile Hakkari Karayolları 114. Şube Şefliğine500,00.-YTL tutarında 2872 Sayılı Çevre Kanunu’ na göre ceza uygulanmıştır.Evsel Atıklar :Katı Atıkların Kontrolü Yönetmeliği gereği; İl Merkez ve ilçelerde katı atık deposahalarının düzensiz ve yanlış yere korulması, bulundurulması ve düzenli depo alanıyapılması planlanan alanların belirlenmesi gerektiği Belediye Başkanlıklarına bildirilmiştir.Katı Atık Kontrol Yönetmeliğinin uygulanması ve denetimi ÇalışmalarıMüdürlüğümüz’ ün açılmasıyla birlikte başlamış olup devam etmektedir. Katı Atık Kontrolyönetmeliği çerçevesinde Merkez ve ilçelerde denetimler yapılmaktadır. Belediyelerdenatıklar ile bilgiler istenmiş ve konu ile ilgili çalışmalar devam etmektedir. Hakkari Belediyesi’ne çöplerin toplanması ve şehir merkezinden geçen derelerin temizlenmesi istenmiş fakatimkanlarının kısıtlı oluşu dolaysı ile katı atık toplama işlemleri aksamaktadır.Belediyelerkendilerine Çevre Bakanlığın maddi olarak yardımcı olmaları halinde çöplerin ve diğeratıkların düzenli olarak temizleneceği ve depolanacağı bildirilmektedir. Ancak YüksekovaBelediyesi katı atık ve çöp dökümü konusundaki çalışmalar devam etmektedir.168

Tıbbi Atıklar :Tıbbi atıkların Kontrolü yönetmeliği gereğince ilimizde uygulanmaya geçilmesi içinçalışma başlatılmıştır. Bu çerçevede belde ve belediye ile koordineli çalışmalar sürdürülmekteolup, hastanelerden ve diğer sağlık kuruluşlarından tıbbi atıkların düzenli olarak alınarakyönetmelikte belirtilen şartlarda toplanıp bertaraf edilmesi istenmiş ve bununla ilgili resmiyazılar hastane ve sağlık ocaklara gönderilmiştir. Konu ile ilgili çalışmalar Özel Sektöre ihaleedilmesiyle sorunun çözüme kavuşturulması sağlanılmıştırTehlikeli Atıklar :İlimiz sınırları içerisinde tehlikeli atık deşarz ve depolanması ile ilgili bir tesisinolmaması dolaysı ile olmayışı nedeniyle önemli bir sorun oluşturmamaktadır.Kimyasal Atıklar :İlimiz sınırları içerisinde zararlı kimyasal üreten işletmeler olmadığından dolayı budenli çalışmalarımız yoktur.Hava Kalitesinin Korunması Yönetmeliği Çalışmaları :İlimizde sanayi tesisleri olmadığından yazın hava kirliliğine rastlanılmamaktadır.Bunun haricinde egzoz gazların hava kirliliği oluşturmaması için (ilçelerde dahil olmak üzere)gerekli denetimler yapılmaktadır. İlimizde hava kirliliği ancak kışın yakılan yakıtlardan havakirliliği oluşturmaktadır. İlimizde Hava Kirliliğinin önlenmesi için yakıtlardan kaynaklananhava kirliliğine neden olan yakıtların ilimize girişinde sıkı denetim yapılarak Mahalli ÇevreKurulunda alınan kararlarda belirtilen özellikte kömürün girmesine müsaade edilerek kalitesizyakıtın girmesi yasaklanmıştır.Hava Kirliliği Kontrolü Yönetmeliği çerçevesinde çalışma ve denetimler İlimizdeMevcutSanayi Kuruluşlarında ve diğer kirlilik kaynaklarında sürdürülmektedir. Mahalli ÇevreKurulu kararı gereğince hava kirliliğine neden olacak sıvı yakıtların özellikleri belirtilerekİlimiz sınırları için hava kirliliğine neden olacak kurum ve kuruluşların alacağı önlemler veyapılacak denetimler belirtilerek ilgili kurum ve kuruluşlara duyurulmuş ve Bakanlığımızabilgi verilmiştir. Hava kirliliği ile kış sezonunda kullanılan yakıtların Mahalli ÇevreKurulunda belirtilen özelliklere uygun yakıtların satışına izin verilmiştir.İlimizde önemli ölçüde endüstri kuruluşu olmadığından buna bağlı olarak üst seviyedeHava kirliliğine rastlanılmamaktadır. Motorlu taşıtlarından kaynaklanan hava kirliliğininönlenmesi amacıyla Çevre Koruma Vakfı’na bağlı olan elemanlarımız tarafından egzozölçümleri yapılarak hava kirliliği oluşmasının önüne geçilmiştir.Gürültü Kontrol Yönetmeliği Çalışmaları :İlimiz Merkez ve ilçelerinde genellikle haftasonları yapılan düğünler denetlenmiş,düğünler açık havada elektronik olarak yükseltilmiş ses ve davul zurnalarla 3 gün boyuncayoğun gürültü kirliliği oluşturduğu tespit edilmiş ve bu konuda Mahalli Çevre Kurulu ilegörüşülerek denetleme çalışmalarına başlanmıştır. Bu konudaki denetleme çalışmalarımızsürmektedir. İşyerlerinde, eğlence yerlerinde ( düğün salonları ) canlı müzik yayını yapanyerlere Gürültü Monitörü alınmış ve ihtiyaç duyulan yere takılması istenmiştir. GürültüMonitörü alınıp takılmadan canlı ve elektronik olarak müzik yayını yapan yerlere izinverilmemesi istenmiştir. Bu konuda çalışmalarımız devametmektedir.AGM-ORKÖY-DKMP ŞUBE MÜDÜRLÜĞÜ AĞAÇLANDIRMAMÜHENDİSLİĞİ-Ağaçlandırma Mühendisliğimiz 2005 yılında Üzümcü rehabilitasyonsahasında 53,9 Ha’lık alanda rehabilitasyon tesis etmiş 41.000 YTL harcanmıştır. ve 2006 yılı169

programında Üzümcü rehabilitasyon sahasında 100 Ha’lık alanda rehabilitasyon tesis ve 6.2Ha’lık alanda bakım çalışması yapılacaktır.Ayrıca Yeni köprüden Çukurca ilçesine kadar olan Zap havzasında erozyon kontrolüamaçlı uygulanan projelerin hazırlanmasına alt yapı oluşturmak amacıyla potansiyel sahalartespit edilerek, ağaçlandırma ve Erozyon kontrolü Genel Müdürlüğüne proje teklifindebulunulacaktır.Yapılması amaçlanan proje çalışmalarının tamamlanması durumunda; Zap havzasında2007 yılında 500 Ha , 2008 yılında 1000 Ha, 2009 yılında 1.500 Ha, 2010 yılında 2.000Ha’lık alanda erozyon kontrolü amaçlı ağaçlandırma ve rehabilitasyon uygulamaçalışmalarının yapılması planlanmaktadır.2006 yılı yatırım programında 100 ha alanda rehabilitasyon çalışması 250 ha.alandaproje hazırlanması 30 ha.alanda özel ağaçlandırma programı gerçekleştirilecektır.ORKÖY MÜHENDİSLİĞİ:Orköy Mühendisliğimiz; 2005 yılında Orköy Genel Müdürlüğünün; Müdürlüğümüzetahsis ettiği ödenekler kapsamından 30 ünite sosyal amaçlı dam örtülüğü projesi 45.000YTL.harcanmış olup, 23 ünite ekonomik amaçlı süt koyunculuğu projesi gerçekleştirmiş227.000 YTL.harcanmıştır.Orköy Genel Müdürlüğünce tahsis edilecek ödenekler kapsamında 2006 yılında 50ünitede dam örtülüğü projesi ve 30 ünitede süt koyunculuğu, 2007 yılında 60 ünite dem örtülüprojesi ve 35 üniteye süt koyunculuğu, 2008 yılında 70 üniteden dam örtülüğü ve 40 ünite sütkoyunculuğu, 2009 yılında 80 üniteden örtülü süt koyunculuğu 2010 yılında 90 ünitedenörtülü ve 50 ünite süt koyunculuğu projesi uygulamayı planlamaktadır. Ancak gelişen şartlarave orman köylüsünün taleplerine göre uygulama projelerinin türlerinde değişiklikleryapılabilir.1984 Yılında Hakkari ve ilçeleri bazında tanzim edilen ilçe Kalkınma planlarına bağlıolarak her yıl bütçeden ayrılan ödenek tutarında faaliyetlerimiz (Süt hayvancılığı, Besihayvancılığı, arıcılık süt sığırcılığı, besi sığırcılığı ve dam örtüsü) Oman köylüsüne verilmeksuretiyle devam etmektedir.DKMP MÜHENDİSLİĞİ:Doğa Koruma ve Milli Parlaklar Mühendisliğimiz; 2005 yılına kadar yatırımuygulama programı gerçekleştirmemiş olup, personel yetersizliği nedeni ile rutinfaaliyetlerine devan etmiştir. 2006 yılında devam eden personel sıkıntısına rağmen nehilsazlığı ve kırıkdağ-cehennem vadisinin (buzul dağları, sat gölleri) korunan alanlar statüsündeen uygun katogoriye girmesi çalışmalarına, mesire yeri tespit çalışmalarını ve yaban hayatıkoruma-kontrol çalışmaları, 2007 yılında yaban hayati envanter çalışmaları ve yaban hayati aav turizmi çalışmalarına, 2009 yılında ekoturizm çalışmalarını ve 2010 yılında buçalışmalarının kapasitesinin artırmayı planlamaktadır.ÇED VE ÇEVRE YÖNETİMİ ŞUBE MÜD:Şube Müdürlüğümüz 2006 yılında yeni bir yatırım olan katı atık ber taraf tesisininkurmaı çalışmalarını planlamaktadır. 2010 yılına kadar da Bakanlığımızın talimatlarıdoğrultusunda gerekli çalışmaların yapılması planlamaktadır.Hakkari il ve ilçeleri için yer teslimi yapılmış çöp entegre tesisi yapılmasıçalışmalarına devam edilmektedir. Yer teslimi Bakanlıkça yapılacaktır.İlimiz merkezinde sekaf, sering ve Katramas dereleri çöplük ve atık su kanalınadönüştüğünden ve insan sağlığını tehdit ettiğinden bu derelerin ıslahı için Hakkari BelediyeBaşkanlığı ve Devlet Su İşleri Bölge Müdürlüğüne gereken girişimlerde bulunduk. Ancak170

alınan cevabi yazılarda ödenek teminine bağlı olarak ıslah ve temizlik işlerinin yapılacağıbelirtilmiştir.Hakkari il ve İlçelerin kanalizasyon şebekelerin olmayışı ve atığı Zap suyuna deşarjedilmektedir.Zap suyunun ıslahı ve projelendirmek için finansmana ihtiyaç vardır..İLİMİZİN ÇEVRE SORUNLARIGünümüzde sanayileşme, kentleşme, turizm, enerji, madencilik, ulaşım ve diğerfaaliyetler sonucu ortaya çıkan atıklarla çevrenin kirlendiği, doğal kaynakların amaç dışıkullanıldığı ve tahrip edildiği, çevre ve insan sağlığını tehdit eder duruma geldiği seviyeitibariyle kalkınmayı da olumsuz yönde etkilediği bilinen bir gerçektir.Yaşanan çevre sorunlarını gidermek ve önlemek için yapılan çalışmaların (planprogram ve uygulamalar ) başarılı olabilmesi için önce bu sorunların neler olduğu, nedenleri,düzeyleri ve yaşanan birden fazla sorunun önceliğinin bilinmesi, yani mevcut durumun(envanterin ) her yönüyle ortaya konulması gerekmektedir.Öncelikli çevre sorunlarımızı şöyle sıralayabiliriz :- Hava Kirliliği- Su Kirliliği- Atıklar- Toprak Kirliliği- Plansız Kentleşme- Orman Tahribatı- Erozyon- Gürültü Kirliliği gibi çevre sorunlarının ortaya çıktığı bilinmektedir. Bu sorunlarnoktasal, yerel, ulusal ve uluslararası boyutları nedeniyle küçük bir köy yerleşim alanındanbaşlayarak, kasaba, il, havza, bölge, ülke ve hatta kıtalara göre farklılık göstermektedir.Çevre sorunlarının kaynaklarından bir tanesi de Yerleşim (Kentsel) kaynaklı çevresorunlarıdır. Bunlar sıvı atıklar, katı atıklar, emisyonlar, trafik gürültü gibi sorunlar olarakkarşımıza çıkmaktadır.Sıvı atıklar su kaynaklarını kirletmekte ve toprak kirliliğine de oluşturmaktadır. Sukirliliği evsel ve endüstriyel atıkların arıtılmadan ortamlarına boşaltılmaları ve tarımdakullanılan bazı yapay maddelerin suya karışması ile oluşan ve suyun fiziksel, kimyasal,biyolojik özelliklerini değiştiren bir olgudur. Yeraltı suları ise kirlenmeye karşı yüzeyselsulardan daha hassastır. Yeraltı sularının değişim ve seyrelme kapasitelerinin sınırlı oluşu,kirliliğin etkilerini artırmaktadır. Evsel ve endüstriyel atıklar ile tarım alanlarında kullanılanilaçlar ve gübreler yeraltı sularının kirlenmesindeki en önemli sebepleridir. Burada, sukaynaklarının kirlenmesine büyük oranda evsel sıvı atıkların neden olma durumuaraştırıldığında; İl merkezleri ve küçük yerleşim alanlarının % 91'inde evsel nitelikli atıksuların arıtılmadığı, yerleşim merkezlerinin %71'inde kanalizasyon şebekesinin olmadığı veyayetersiz olduğu ve foseptik atıkların vidanjörlerle çekildikten sonra gelişigüzel boşaltıldığıgörülmektedir.Arıtılmadan alıcı ortamlara deşarj edilen ve su kirliliğine neden olan atık suların sukaynaklarında; suyun renginde değişiklik gözlenmesinden başlayarak salgın hastalıklaraneden olmasına kadar her türlü sorunların oluşmasına neden olduğu görülmektedir. Katıatıklar da insanların sosyal ve ekonomik etkinlikleri sonucunda işe yaramaz hale gelen veakıcı olacak kadar sıvı içermeyen her türlü madde ve malzemedir. Katı atıkların uygunkoşullar altında biriktirilmesi, taşınması ve zararsız hale getirilmesi yerel yönetimlerebırakılmıştır. Ancak bu işin maliyetli oluşu ve belediyelerin konuya yeterince eğilmemelerikatı atıklardan kaynaklanan sorunları arttırmıştır. DİE "1991 Belediye Katı Atık İstatistikleri"isimli çalışmasına göre adı geçen yılda sadece belediyelerin %1,7’si Katı Atıkların Kontrolü171

Yönetmeliği’ nin hükümlerini yerine getirdiğini belirtmiştir. Günümüze kadar bu rakamınartmış olması gayet olasıdır.İlimizde yıllardır sabit bir çöp bertaraf yeri bulunmamakla beraber, gelişigüzeltoplanan katı atıklar Zap vadisinde su kenarına atılmakta, çevreye zarar vermekle beraber,ortalığa kötü koku yayıp haşerelerin üremesine neden olmaktadır.Diğer bir çevre sorunu olarak, ilde gelişigüzel akan atık suların hiçbir arıtıma tabitutulmadan direkt olarak derelere verip oradan da Zap suyuna verilmesidir. İl merkezindebulunan kanalizasyon şebekelerini sıhhatli bir şekilde yapılandırılmamıştır. İlin çoğu yerindemevcut bulunan üst yapı yağmur suyu kanalının olmamasından dolayı ve mikrop saçanfosseptik çukurları, yağışlı günlerde caddelerde gelişigüzel akan yüzeysel suları halkınsağlıklı bir çevrede yaşama hakkını zora sokmaktadır. En güzel ve sağlıklı içme suyukaynaklarının mevcut olduğu bölgemizde, kullanılan içme sularının sağlıklı metodlarla teminedilmek zorunda kalan bölgeler için gerekli kapasitede tesislerin ve arıtım ünitelerininyapılması gerekmektedir.Hava kirliliği; Kirletici denen unsurların havada belli bir seviyenin üstüne çıkmasıylameydana gelmektedir. Hava kirliliğinin en önemli 2 nedeni; Çarpık Kentleşme ve Endüstridir.Hızlı şehirleşme ile beraber kalitesiz yakıt kullanımının artması ve taşıtlardan bırakılankirleticilerin önemli seviyelere çıkması şehirlerde görülen hava kirliliğinin hızla artmasınasebep olmuştur. Özelliklede kış aylarında rastlanmaktadır. Fakat ilimizde sanayii tesisleriveya sanayii endüstrisi bulunmadığından dolayı diğer şehirlere göre fazlaca hava kirliliğinerastlanmamaktadır.Genel olarak değerlendirildiğinde; evsel ısınmada ağırlıklı olarak kömür kullanılması,konutların ve sanayii tesislerinin topografik ve meteorolojik faktörlerin ve diğer hususların dadikkate alınmadan gelişigüzel yerlere yapılması ve bunların sonucu oluşan plansız kentleşmeile birlikte hava kirliliğinin yaşandığı anlaşılmaktadır.Toprak kirliliği; Toprak sorunlarının başında yanlış tarım tekniklerinin sonucu olarakortaya çıkan erozyon yer alır. Doğal aşınma sürecini hızlandıran erozyon, toprak kayıplarındaartışlara, üretkenlik potansiyelinde azalmaya ve bitki örtüsünde kayıplara yol açmaktadır.Türkiye'de erozyondan kaynaklanan toprak kayıplarının yılda 500 milyon ton civarındaolduğu tahmin edilmektedir.Özellikle engebeli bir arazi yapısına sahip olan ilimizde heyelan ve erozyontehlikesine karşı il genelinde devam etmekte olan ağaçlandırma faaliyetleri yaygınlaştırılmalıve her kesimin katılım sağlaması gerekmektedir.Bunun dışında toprak kirlenmesine yol açan 2 önemli etken vardır; Tarımalanlarındaki yanlış uygulamalar ve toprağın tarım dışı amaçlarla kullanımı. Toprağı analizettirmeden ve gereğinden fazla yapılan gübreleme topraktan alınan verimin azalmasını, toprakyapısının bozulmasına yol açmakta ve bitki örtüsüne zarar verip içme suları ve diğerakarsulardaki kirliliği arttırmaktadır. Ayrıca verimli toprakların yerleşim yada endüstri alanıolarak kullanılması da Türkiye'deki önemi sorunlardan biridir. Aşırı şehirleşme ve nüfus artışısebebiyle araziler uzun dönemli planlar yapılmaksızın yerleşim alanları olarak kullanılmayabaşlamıştır.Kaynak :İl Çevre Ve Orman Müdürlüğü172

KAYNAKÇA1- Belediye Başkanlığı2- Dağların Kenti Hakkari (Kültür, Sanat, Aktüalite Dergisi) 19.sayı-20023- Gürültü Kontrol Yönetmeliği4- Hakkari’98 İl Yıllığı5- Hakkari 2003 İl Yıllığı5- Hakkari İli Ekonomik ve Ticari Durum Raporu6- Hakkari Merkez Uygulama İmar Planı Teknik İzah Raporu. Güntürk BÜKÜLMEZ-20017- İl Çevre Ve Orman Müdürlüğü8- İl Kültür Ve Turizm Müdürlüğü9- İl Milli Eğitim Müdürlüğü10- İl Sağlık Müdürlüğü11- İş ve İşçi Bulma Müdürlüğü12- Karayolları Şube şefliği13- Köy Hizmetleri İl Müdürlüğü14- Köy Hizmetleri Genel Müdürlüğü Hakkari İli Arazi Varlığı Raporu-Ankara 200015- Meteoroloji İl müdürlüğü16- Orman Bölge Müdürlüğü17- Sanayi ve Ticaret İl Müdürlüğğü18- Tarım İl Müdürlüğü19- Tedaş İl İşletme Müdürlüğü20- Telekom Baş Müdürlüğü22- Sivil Savunma Müdürlüğü23- Bayındırlık İl Müdürlüğü24- 2002 Çevre Durum Raporu Kitabı173