Modernleşme Sürecinde Ankara ve Cumhuriyet Kentleri

16 17Erken Cumhuriyet Ankarasý’ndaCinsiyet Rollerinin Kurguladýðý MekanlarMimarlýðýn Beden-Politikasý 1Kývanç Kýlýnç*Bir kentte,gündelik hayatýn ritmini ya da ritimlerini2oluþturan, kamusal ve kiþisel zamanýn kullanýmýnýregüle eden;kentlinin alýþkanlýklarýný ve bualýþkanlýklarýn düzenliliklerini belirleyen mekansal“takvimleri” nasýl irdeleyebiliriz sorusunu, Ankaraözelinde düþünmeyi deneyecek bu yazý. Böylelikle,kentin “saatinin”, yapýlý çevreye kodlanmýþ cinsiyetrolleri üzerinden nasýl farklý biçimlerde yeniden“ayarlandýðýný”ve üretildiðini görmeye çalýþacak.1930larýn Ankarasý'nda modern kentin ritminioluþturan öznel zamaný, kendini kentin, kentlinin3bedeni üzerine imleyen “saklý ritimleri” ifþa edecekbir çerçeve oluþturmayý deneyecek.Ankara'da, tren garýndan baþlayarak, Ýstasyoncaddesi yoluyla Ulus'a (bir anlamda hem eski hem deyeni kentin ilk merkezine) ulaþan, oradan, AtatürkCaddesi üzerinden Kýzýlay'a ve Çankaya sýrtlarýnailerleyen kentsel “aks”, yukarýda bahsedilen ritmin ensarih haliyle görülebileceði, gözlenebileceði kentsel4omurgayý oluþturuyor. Thrift ve Amin, kentin ritminin,içinde yaþayanlarýn ya da ziyaretçilerin kentseldeneyimi tasarlayýp düzenlemek için kullandýklarý5koordinatlar olduðunu söylüyor. Bu anlamda,caddelerin kamu binalarýyla iliþkileri, lokantalarýn,okullarýn, parklarýn açýlýþ ve kapanýþ saatleri, trafiðinakýþý, çalýþma düzeni, resmi geçitlerin, dernektoplantýlarýnýn, balolarýn olduðu mekanlarýn seçimi,kimi binalarýn ya da alanlarýn gece ve gündüz farklýkullanýlmalarý, konut mimarisindeki deðiþimler, sokak6lambalarýnýn yerleri ve yoðunluðu gibi kriterler,kolektif öznelerin taþýdýðý ya da taþýdýðýna inandýðýkimlikleri belirleyen programlara dönüþüyorlar. Bukimlikler, dile, giyime, özel hayata ve iþ yaþamýna dairkodlarla, dolayýsýyla da kamusal ve özel alanlardakimekansal karþýlaþmalar, ayrýþmalar ve çatýþmalarlagörünür oluyorlar.Kýz Enstitüleri örneðinde olduðu gibi, sadece kýzöðrencilerin eðitimine yönelik bir kurumda,programlamimarlýðýn çakýþma alanlarýný, mekansal analizleryoluyla izlemek mümkün olabilir. Burada, hem modernmimarlýðýn ideolojisinden, hem de teknik eðitiminAnkara GarýHýfzýssýha Enstitüsüsadece belirli bir “cinsiyet” için tanýmlanmasýndanbahsedebiliriz. Ernst Egli tarafýndan tasarlanan ÝsmetPaþa Kýz Enstitüsü (1930), sadece yalýn ve modernçizgisiyle deðil, arkasýndaki bahçe ve önündekibulvarla iliþkisi yüzünden de,bu tür bir araþtýrmaya7en uygun binalardan olsa gerektir.Öte yandan, özellikle kadýnlarýn ya da erkeklerineðitimine yönelik tasarlanmamýþ bir yapýda da benzerbir tartýþma yürütülebilir. Örneðin,kamu binalarý gençcumhuriyetin örgütlendiði, mekansallaþtýðýkurumlardýr ve dolayýsýyla da politiktirler. Kamubinalarýnda, mekaný kullanýmlarý ya da algýlayýþlarýaçýsýndan kadýnlara daha uygun görülen, ya daerkeklerinkine nazaran daha geçerli sayýlan(bedensel) bir “politikadan” bahsedebilir miyiz ohalde? Kýzýlay binasýnda çalýþan kadýnlarla, DýþiþleriBakanlýðý binasýnda ya da Maarif Vekaletinde çalýþankadýnlar ayný davranýþ kalýplarýna, “görgü kurallarýna”8göre mi hareket etmiþlerdi? Bu noktada tartýþmanýnmerkezi mimarlýðýn (daha çok da modern mimarlýðýn)ideolojisinden veya binalarýn mekansal niteliðindenuzaklaþarak, kurumsal kimlik yoluyla kodlanan bedenpolitikasýnadoðru kayar.Yeniden, yazýnýn baþýnda oluþturmaya çalýþtýðýmýzçerçeveye dönelim. Tren garýndan, elinde valiziyleyola çýkan bir iþ kadýný hayal edelim. Ankara Palasotelinde konaklayacak bir avukattýr o. Ertesi gün,yanýnda bir kadýn arkadaþý olduðu halde Karpiçlokantasýna gidip oturmasý önce bir gerginlik nedeniolacak, kamusaldaki bu “kadýn baþýna” görünürlük,ancak Atatürk'ün araya girip onlarý lokantadakidiðerleriyle tanýþtýrmasýyla giderilecek, ve sonrasýndasýklýkla görülecek bir “sýradan”lýða dönüþerek,9normalleþecektir. Bu yazý aslýnda benzer “olaylarýn”günyüzüne çýkardýðý bir beden politikasýnýn izinisürmektedir. Birbirini karþýlýklý olarak üreten,mekanlarla özdeþleþtirilen “politikalarý”, ve bupolitikalarýn mimarlýkla iliþkisini arayýp bulmayýamaçlamaktadýr. Ulus'ta,Karpiç lokantasýnda yemekyiyen kadýnlar da, Cumhuriyetin onuncu yýlkutlamalarý için Taþhan'daki odalarýnda bütün gün giysi10prova eden erkekler de , yeni cumhuriyetin “bedenpolitikalarýnýn”öznesi, ulusun kolektif bedenleridir. Bukolektivite, baþkentin büyüdüðü ve kurulduðu her yerdeolduðu gibi, baþta tanýmladýðýmýz kentsel “aks” üzerindede, kimisi gündelik, kimisi aylýk, kimisi anlýk sýklýktatekrarlanan “olaylar”, “yönlenmeler, “kullanýmlar” ve“hareketlilikler” yoluyla mekansallaþýp mekanlara iþlenir.Foucault'a göre, cinsellikle ilgili söylem,hem kiþiselbeden hem de beden-politik bir düzlemde etkilidir.Beden-politik olarak tariflediði alanda güç (Foucaultbunu biyo-iktidar olarak adlandýrýr), nüfus planlamasý,kamu saðlýðý ve genetik yoluyla etkin hale gelir. Kiþiselbedenler düzeyinde gücün etkinliði, beden üzerinesosyo-kültürel normlarýn yazýlmasýyla, ve dolayýsýyla da11bedenin politikleþtirilmesiyle mümkün olmaktadýr.1930larda Ankara'nýn mimari topoðrafyasý, mekanýbilinebilir mekan yapan, düzenleyen, bir biçime sokan,12 13adlandýran... saat kuleleri , anýtlar, caddeler, yapýlar vegörsel malzemelerle örülüdür. Bu mimari topoðrafya,bedeni politikleþtiren bir zamansal düzenlilik (temporal14patterning) öngörmüþtür. Hýfzýssýhha Enstitüsünde,giriþ kapýsýnýn üzerindeki yerinden Atatürk Bulvarýnadoðru,kýsýk gözlerle bakmakta olan “Hygiea” heykeli,bu yeni “zamansal düzenliliðin” idealize edilmiþ15bedeninden baþkasý deðildir. O, herhangi bir kadýnbedeninden çok, kolektif bir bedenin temsilidir. Peki bukolektif beden, cinsiyet rollerinden muaf bir bedenmidir? Böyle olmadýðý açýkça görülüyor. Onun niteliðinimekanlarýn “modernliðinden” çok, mekanlarýnkullanýmýnda belirginleþen politikalarýn “modernliði”belirlemiþtir.*Sanat Tarihi Bölümü, New York Eyalet Üniversitesi, Binghamton1Ýçten yorumlarý ve eleþtirileriyle bu yazýnýn ortaya çýkmasýný saðlayanSanem Güvenç ve Bülent Batuman'a, çokca yararlandýðým okumaönerileri için Prof. Anthony D. King'e teþekkürlerimle.2“Private time and public time” için bkz. Eviatar Zerubavel, HiddenRhythms, Schedules and Calendars in Social Life, Chicago andLondon: The University of Chicago Press, 1981, s. 143-144.3A.g.e, kitabýn ismine atýfla.4Atatürk Bulvarýyla ilgili bir okuma için bkz. Göksun Akyürek,“Modernization and Its Spatial Practice in the Early RepublicanAnkara in Two Cases: The Gazi Farm and the Atatürk Boulevard”,yayýmlanmamýþ yüksek lisans tezi, ODTÜ, Ankara, Subat 2000.5Ash Amin ve Nigel Thrift, Cities, Reimagining the Urban,Cambridge: Polity Press, 2002, s. 176Henri Lefebvre ve Joachim Schlör'e atýfla, a.g.e., s. 16, 17.7Ýsmet Paþa Kýz Enstitüsü ile ilgili bir okuma için bkz. Pelin Gürol,“Building for Women's Education during the Early Republican Periodin Turkey, Ismet Pasa Girls' Institute in Ankara in the 1930s”,yayýmlanmamýþ yüksek lisans tezi, ODTÜ, Haziran 2003.8Soruyu gündeme getiren Bülent Batuman'a teþekkürlerimle.9Bkz. Ýnci Yalým “Ulus Devletin Kamusal Alanda Meþruiyet Aracý:Toplumsal Belleðin Ulus Meydaný Üzerinden Kurgulanma çabasý”,Güven Arif Sargýn (der.), Baþkent üzerine Mekan-Politik Tezler,Ankara'nýn Kamusal Yüzleri, Iletiþim Yayýnlarý, 2002, (Nilüfer Göle'yeatýfla), s. 19110A.g.e. (B, Evren'e atýfla), s. 19111Margaret A. McLaren, Feminism, Foucault, and EmbodiedSubjectivity, Albany: State University of New York Press, 2002, s. 9112Ash Amin ve Nigel Thrift, s. 2313Bkz. Ali Cengizkan, “Saat Kuleleri ve Kamusal Mekan”, ModerninSaati, Boyut Yayýnlarý, Mimarlar Der. 1927, 2002, s. 15-2714Eviatar Zerubavel, s. ix.15Hýfzýssýhha Enstitüsüyle ve Hijyen Heykeliyle ilgili bir okuma içinbkz. Kývanç Kýlýnç, “öncü Halk Saðlýðý Projelerinin Kamusal MekanýOlarak Sýhhýye”, Güven Arif Sargýn (der.), s. 119-156