Modernleşme Sürecinde Ankara ve Cumhuriyet Kentleri
Modernleşme Sürecinde Ankara ve Cumhuriyet Kentleri
Modernleşme Sürecinde Ankara ve Cumhuriyet Kentleri
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
2829ANKARA 'BANKALAR CADDESÝ' VE ÖTESÝAtatürk Bulvarý, Bankalar Caddesi (1940lar)Ulus’tan Bankalar Caddesi Giriþi Bakýþ (1948)Elvan Altan Ergut*Türkiye <strong>Cumhuriyet</strong>i'nin ilk yýllarýndan itibarengerçekleþtirilen inþa faaliyetlerini siyasal sistemininþasýndan ayrý düþünmek mümkün deðildir. Busüreçte yapýlý çevrenin toplumsal dönüþümle iliþkisisadece biçimsel deðil, daha önemlisi, mekânsal <strong>ve</strong>iþlevsel olmuþtur. Dönemin mimarlýk ürünleri<strong>Cumhuriyet</strong>i temsil etmekle kalmamýþ, bizzat buoluþumun parçasý olarak, yeni sistemin kurumlarýný <strong>ve</strong>yeni kurulan yaþam tarzýný barýndýran mekâný dayaratmýþlardýr.Baþkent olarak inþa edilmeye baþlanan <strong>Ankara</strong>'nýnmerkezinde, siyasi yönetimin yerleþtiði meclis <strong>ve</strong>bakanlýk binalarýyla birlikte,Erken <strong>Cumhuriyet</strong>1yýllarýndan itibaren banka binalarý da yer almýþtýr. Budurumu, <strong>Cumhuriyet</strong>in ilanýyla gerçekleþen siyasidönüþümün, iktisadi dönüþümden baðýmsýzolmadýðýnýn bir göstergesi olarak okumak mümkündür.Tam baðýmsýzlýk için “ekonomik baðýmsýzlýk” þarttý.Osmanlý döneminde kurulmaya baþlanan bankacýlýksektörü genellikle yabancý sermaye ya da yabancýþirket iþtiraki ile geliþmiþti. Ekonomik baðýmsýzlýk içinekonomik hayatýn denetiminin 'milli' unsurlarageçmesini amaçlayan yeni yönetimin bankacýlýkalanýnda da benzer þekilde millileþmeyi hedeflemesisonucu, 1920'lerde devlet desteðinde bankalarkurulmaya baþlandý. 1930'lardan itibaren de, 1929dünya ekonomik krizinin de etkisiyle, devletbankacýlýk alanýnda düzenleyici <strong>ve</strong> denetleyici rolünütam olarak üstlenmiþ <strong>ve</strong> çýkardýðý kanunlarla alaný2kontrol altýna almaya çalýþmýþtýr.Cumhuriye'in ekonomik geliþmesinde böylece önemlibir rol oynayan bankalar, genel müdürlüklerini inþaetmek için yeni baþkent <strong>Ankara</strong>'nýn merkezini, yaniUlus semtini seçtiler. Ulus Meydaný, Meþrutiyet'inilanýndan sonra (1876) <strong>Ankara</strong> Valisi Dr. Reþit Beytarafýndan açýlmýþ; 1880'lerin sonunda burada inþaedilen Taþhan binasý nedeniyle de Taþhan Meydanýdiye anýlmaya baþlanmýþtý. Krippel'in tasarladýðýAtatürk Heykeli 1927 yýlýnda meydana yerleþtirilmiþ<strong>ve</strong> buranýn sembolü haline gelmiþtir. 1920'lerdeHakimiyet-i Milliye, sonra da Ulus Meydaný diyeadlandýrýlan bu meydanda <strong>ve</strong> buradan kaleye doðruçýkan Karacaoðlan Çarþýsý'nda dükkanlar, lokantalar<strong>ve</strong> pastaneler <strong>ve</strong> hatta Yeni Sinema isimli bir desinema bulunmakta; günün kýsýtlý koþullarýnýn el<strong>ve</strong>rdiðiölçüde hareketli bir merkez oluþturmaktaydý. UlusMeydaný'ný þehrin ana giriþi olan <strong>Ankara</strong> Garý'nabaðlayan cadde üzerinde ise meclis binasý yeralmakta <strong>ve</strong> ilk yýllarda törenler, resmi geçitler bucaddede yapýlmaktaydý. Meclis binasýnýn karþýsýndada þehrin ilk konforlu oteli olan <strong>Ankara</strong> Palas inþaedilmiþ <strong>ve</strong> þehre gelen önemli misafirler kadar oradayaþayan yönetici, bürokrat <strong>ve</strong> aydýnlar için devazgeçilmez bir sosyal mekân oluþturmuþtu.<strong>Ankara</strong>'ya alýþmaya çalýþan bu kiþilerin günlükhayatýnýn geçtiði Ulus Meydaný <strong>ve</strong> çevresinde oluþanþehir merkezinin önemli bir parçasý BankalarCaddesi'ydi. Bankalar Caddesi, <strong>Ankara</strong>'yý kuzeygüneyyönünde boydan boya geçen <strong>ve</strong> Jansenplanýnýn da ana aksýný oluþturan Atatürk Bulvarý'nýn,Ulus Meydaný (1946-47)Ulus Meydaný'ndan baþlayýp Çankaya (güney) yönünedoðru uzanan ilk kýsmýna erken <strong>Cumhuriyet</strong> döneminde<strong>ve</strong>rilen isimdi. Üzerinde yer alan Kýzýlbey Camii <strong>ve</strong>Türbesi nedeniyle daha önceleri Kýzýlbey yolu denilen buyol, <strong>Cumhuriyet</strong> döneminde birçok banka binasýnýn inþaedilmesiyle Bankalar Caddesi diye adlandýrýlmaya3baþlandý.Bankalar Caddesi'nin doðu tarafýnda sýralanan eskiÖðretmen Okulu binasýndaki Maarif Vekaleti, LozanOteli, Postahane, Meslek Lisesi <strong>ve</strong> Tekel Binasýný da,yeni baþkentin hareketlenen kamu yaþantýsýnýn önemliparçalarý olarak düþünmek gerekir. Meydana bakanköþelerde yer alan dükkanlar þehrin alýþ<strong>ve</strong>riþ merkezininparçasýydý. Caddenin batý tarafý boyunca sýralanandükkanlarýn sýnýrladýðý Þehir Bahçesi diye anýlan parkise, dönemin ender açýk kamusal alanlarýndandý. JansenPlaný yeni yönetim merkezini Yeniþehir'e taþýrken, þehriniþ <strong>ve</strong> ticaret merkezini Ulus'ta býrakmýþ; böylece baþkenthalkýnýn Ulus Meydaný çevresinde geçen hareketliyaþantýsý 1920'lerden günümüze kadar devam etmiþtir.Bu caddede erken <strong>Cumhuriyet</strong> yýllarýnda inþa edilen ilkbankalar, G. Mongeri'nin 1926'da tasarladýðý OsmanlýBankasý <strong>ve</strong> Ziraat Bankasý, ardýndan da 1929'datasarladýðý Ýþ Bankasý yapýlarýdýr. Bu üç banka binasý da,dönemin 'Birinci Ulusal Mimarlýk' diye adlandýrýlanüslûbunda tasarlanmýþtýr. C. Holzmeister'in 1931'detasarladýðý Merkez Bankasý da Ziraat Bankasý binasýnýnyanýna, eskiden Kýzýlbey Türbesi'nin <strong>ve</strong> Düyun-uUmumiye binasýnýn bulunduðu araziye inþa edilir.Ardýndan 1933 yýlýnda tasarlanan Emlak Bankasý binasýkarþý sýradaki yerini alýr. Böylece, 1930'larýn ortalarýnagelindiðinde cadde artýk Bankalar Caddesi kimliðineiyice kavuþmuþ durumdadýr. 1930'larýn ikinci yarýsýndada bu süreç devam eder <strong>ve</strong> 1935'te Ziraat Bankasý'nýnyanýna Sami Arsev tarafýndan tasarlanan Etibank binasý,yine 1935'te karþý sýraya bulvarýn biraz daha güneykýsmýna Seyfi Arkan'ýn tasarladýðý Ýller Bankasý binasýinþa edilir. Martin Elsaesser'in tasarýmý olan Sümerbankbinasýnýn 1937 yýlýnda inþasý için seçilen yer de UlusMeydaný olur. 1930'larýn modern <strong>ve</strong> uluslararasýüslûbunda tasarlanmýþ bu binalarla birlikte, erken<strong>Cumhuriyet</strong> döneminin deðiþik mimari yaklaþýmlarýnýsergileyen Bankalar Caddesi'nin, yeni baþkentin finansalmerkezi olma kimliði giderek güçlenmektedir.Bu dönemin bankalarý yeni ekonomik sistemingüçlenmesi adýna çalýþýrken, banka yapýlarý da<strong>Ankara</strong>'da kurulan yeni toplumsal <strong>ve</strong> siyasal oluþumamekânsal <strong>ve</strong> görsel anlam <strong>ve</strong>ren yapýlý çevrenin parçasýolmuþtur. 1950'lerden itibaren dönüþen ekonomikyapýnýn özel sektörü ön plana çýkartmasýyla, bankacýlýkalanýnda da devlet bankalarýnýn yanýnda birçok özelbanka açýlmýþ <strong>ve</strong> sistem içinde etkinlikleri hýzla artmýþtýr.Bu bankalarýn genel müdürlükleri uzun zaman <strong>Ankara</strong>'dayer almaya devam etmiþtir; ancak yeni banka yapýlarýnýninþa edildiði bölge, kentin deðiþen yapýsýyla uyumsaðlayarak, artýk Ulus bölgesi ile sýnýrlý kalmamýþtýr. Budönemde artan göç sonucu hýzlanan kentleþmeylekentin sýnýrlarý büyümüþ, iþ <strong>ve</strong> ticaret hayatý da artýksadece Ulus'ta deðil Kýzýlay'da da geliþmiþtir. <strong>Ankara</strong>'nýnÇankaya'ya doðru büyümesini en iyi temsil edengeliþmelerden biri, Ýþ Bankasý'nýn Ulus'taki merkezinden,kentin güneyinde Atatürk Bulvarý üzerinde yer alan <strong>ve</strong>yapýldýðýnda Türkiye'deki en yüksek yapý olan AyhanBöke <strong>ve</strong> Yýlmaz Sargýn'ýn tasarladýðý yeni binasýna 19764yýlýnda taþýnmasýdýr. Benzer þekilde, 1980'lerdenitibaren kentin batý yönünde Eskiþehir Yolu boyuncageliþmesini de, bu bölgede inþa edilen Doðan Tekeli-Sami Sisa tasarýmý olan Halkbank genel müdürlük binasýörneðinde takip edebiliyoruz.<strong>Cumhuriyet</strong> sonrasý kurulan ilk banka olan Ýþ Bankasý'nýn(Kuruluþ: 1924) yönetim merkezini 2001 yýlýndaÝstanbul'a yine bir Doðan Tekeli-Sami Sisa yapýsý olangenel müdürlük kompleksine taþýmasý ise, erken<strong>Cumhuriyet</strong> yýllarýnda Bankalar Caddesi'nin oluþmasýylabaþlayan <strong>ve</strong> yirminci yüzyýl boyunca devam eden sosyoekonomik<strong>ve</strong> kentsel/mimari dönüþüm sürecinde<strong>Ankara</strong>'nýn özgün deneyiminin yeni aþamasýnýsimgelemektedir. Bu örneðin habercisi olduðuküreselleþme döneminde, <strong>Ankara</strong>'daki banka yapýlarýartýk daha az dikkat çekiyorlar; buna raðmen <strong>ve</strong> belkide bu yüzden sadece mimarlýðýn deðil bizzat<strong>Cumhuriyet</strong>in tarihini daha iyi anlamak <strong>ve</strong> yorumlamakadýna daha fazla çalýþýlmayý hak ediyorlar.* Yrd. Doç. Dr., ODTÜ Mimarlýk Bölümü1Yeni baþkent <strong>Ankara</strong>'da banka yapýlarýnýn inþasý ile ilgili buradaanlatýlanlarýn bir kýsmý daha önce uluslararasý bir konferanstasunulmuþtur. Bkz. E. Altan Ergut. (2003) “Emlak Bankasý <strong>ve</strong> MerkezBankasý Binalarý”, Clemens Holzmeister: Gelenekler <strong>ve</strong> ModernizmArasýnda Bir Mimar, Uluslararasý Konferans. ÝTÜ <strong>ve</strong> Avusturya KültürOfisi, Ýstanbul.2Türkiye'de bankacýlýðýn geliþimi için, bkz. K. Boratav (1990) ÝktisatTarihi (1908-1980). Türkiye Tarihi 4. Çaðdaþ Türkiye 1908-1980.(ss.265-356). Cem Yayýnevi; Y. Kepenek (1987) Geliþimi, ÜretimYapýsý <strong>ve</strong> Sorunlarýyla Türkiye Ekonomisi. Teori Yayýnlarý <strong>ve</strong> M.Sönmez (ed.) (1998) 75 Yýlda Paranýn Serü<strong>ve</strong>ni. Tarih Vakfý Yayýnlarý.3Bu cadde ile ilgili ulaþabildiðim tek çalýþma: M. Sarýoðlu. “BankalarCaddesinin Öyküsü”. Uzman Gözüyle Bankacýlýk, 27: 49-54.4Ýþ Bankasý Gökdeleni ile ilgili bir çalýþma için, bkz. E. Altan Ergut(2004) “The Ýþbank Skyscraper: The Modern Office Block in Turkey”,Import-Export: Postwar Modernism in an Expanding World, 1945-th1975, VIII International DOCOMOMO Conference, New York.
Change language