20121016_Halepe-book

ORSAM
Osmanl� Vilayet Salnamelerinde Halep�___________________________________________________________�
�
olmayanlar�n da �slam hükümdar�na itaat etmeleri halinde onun zimmetine gireceklerini
öngörmü� ve Gayrimüslimler için bir “zimmet statüsü” yaratm��t�r. Hükümdara
verilen bu zimmet görevinin temelinde, yönetilenlerin tümünün Yüce Yaradan’�n
emanetleri oldu�u ön kabulü yatar. Bu nedenle bütün Osmanl� belgelerinde
yönetilenler için “vedâyi‘-i Hâlik-i Kibriyâ” ya da “vedâyi‘-i Hallâk-� cihân” tabirleri,
tan�mlay�c� ibareler olarak yer al�r ve padi�ahlar bu emanetlerin kendi dönemlerinde
“emn ü amân” içinde bulunmalar�n� ya da “müreffehü’l-bâl” olmalar�n�, yani refah
içinde ya�amalar�n�, ba�ta gelen görevlerinden saym��lard�r 74.
��te sözü edilen bu “mutâbakat”�n sa�lanabilmesi için, yani reayan�n padi�aha
mutlak itaati ve bunun kar��l���nda da adaletli bir yönetimin gerçekle�tirilebilmesi
için toplum; mekânda yerle�me durumuna, mesleklere, din ve mezheplere
göre ayr� ayr� cemaatler olarak düzenlenmi�tir. Düzenin sa�lanabilmesi ve devam
ettirilebilmesi için de hem mekânda, hem de gruplar ve cemaatler aras�ndaki geçi�ler
ve yer de�i�tirmeler olabildi�ince k�s�tlanm��t�r 75.
Osmanl�n�n reayay� mekâna ve belli gruplara ba�lama iste�i, toplumsal yap�ya
da yans�m��t�r. Toplum, vergi verip vermemesine göre askerî ve reaya diye
ba�l�ca iki gruba ayr�l�yordu. En genel anlam� devlet görevlisi olan ve devlete kar��
yapt��� hizmetler kar��l���nda vergiden muaf tutulan grup, askerî diye niteleniyordu
ve bu grup ya devletten, ad�na ulûfe denen üç ayl�k maa� al�yordu ya da t�mar
sistemi içerisinde kendisine baz� gelir kaynaklar� tahsis ediliyordu. Reaya ise, üretimde
bulunan ve devlete vergi ödeyen geni� bir kitle idi. Askerî-reaya ayr�m�n�n
d���nda toplum mekâna göre, yerle�ik (�ehirli ve köylü) ve yerle�ik olmayan (konar-göçer)
�eklinde yine iki farkl� guruba ayr�lm��t�. Mekâna göre �ehirlerde ya�a-
74 Osmanl� devlet anlay���n�n temeli, “daire-i adliye” diye an�lan bir felsefeye dayanmaktad�r. Buna göre
ulu’l-emr yani padi�ah, reayaya adaletli davranmak zorundad�r. Reayaya adaletli davrans�n ki teb’as�
üretim yapabilsin. Reaya üretim yap�labilsin ki devlete ödemesi gereken vergileri zaman�nda ve eksiksiz
ödeyebilsin ve vergi ödensin ki devlet hazinesi zenginle�sin. En nihayetinde devlet hazinesinin
zenginle�mesi ile padi�ah�n ordusu kuvvetlensin ve devlet güçlü bir konuma gelsin. Bir sarmal �eklinde
tan�mlanan “daire-i adliye” kavram�, Osmanl� devlet anlay���n�n temel noktalar�ndan biri olmu�tur.
16. yüzy�l�n sonlar�na gelindi�inde, iç ve d�� nedenlerden dolay�, Osmanl�n�n temel iki sistemi olan
“t�mar” ve “kul” sistemlerinde ya�anan de�i�imler neticesinde birçok yap�da, kurumsal olarak de�i�im
ya�anmam�� olsa bile, i�levsellikte birtak�m de�i�imler, farkl�la�malar meydana gelmi�tir. Osmanl�
devlet ve toplum yap�s�nda meydana gelen bu de�i�imler, dönemin ayd�nlar� ve devlet adamlar� taraf�ndan,
“eski sultanlar zaman�ndaki” yap�lanma anlat�larak ele�tirilmi�tir. ��te bu ele�tiriler sonucunda
ad�na “nasihatnâme”, “risâle” ya da “siyasetnâme” denilen, Koçi Bey Risâlesi, Kitâb-� Müstetâb, Nushatü’sselâtîn
tarz�nda geni� bir literatür ortaya ç�km��t�r. Bu nasihatnâmeleri kaleme alanlar, temelde “adalet”
kavram�na dayanan devlet ve toplum düzenindeki bozulmalar�n sebeplerini anlatmaya çal��m��lard�r.
Burada �unu da belirtmek gerekir ki; “nasihatnâme” gelene�i, Osmanl�ya özgü bir olgu olmay�p, kökleri
eski Türklere, Sasani gelene�ine kadar uzanmaktad�r. 16. yüzy�l�n ikinci yar�s�ndan ba�layarak 17.
yüzy�l boyunca yaz�lan belli ba�l� nasihatnâme literatürü ve bunlar�n toplu bir de�erlendirmesi için
bkz. Mehmet Öz, Osmanl�’da “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcular�, Dergâh Yay�nlar�, �stanbul 1997.
Devlet-reaya ili�kisi hakk�nda bkz. Gül Aky�lmaz, “Osmanl� Devletinde Reaya Kavram� ve Devlet-
Reaya �li�kileri”, Osmanl�, 4, Yeni Türkiye Yay�nlar�, Ankara 1999, s.40-54.
75 Özer Ergenç, “Osmanl� Klasik Düzeni ve Özellikleri Üzerine Baz� Aç�klamalar”, Osmanl�, 4, Yeni
Türkiye Yay�nlar�, Ankara 1999, s.34.
42