20121016_Halepe-book

OSMANLI VİLAYET SALNAMELERİNDE HALEP
___________________________________________________________________________________��
yan reaya esnaf ve tüccar �eklinde iki s�n�f halinde ya�arlard�. �nanç ve din aç�s�ndan
ise Müslim ve Gayrimüslim �eklinde s�n�fland�r�lmaktayd� 76.
Özetle söylemek gerekirse, Osmanl� toplumunda bireyler, ayn� anda birden
fazla belirli gruplar�n üyesi idiler. Örne�in Osmanl� toplumunda bir ayakkab�c�,
hem �ehirli, hem esnaf, hem de mensup oldu�u dine göre Müslim ya da Gayrimüslim
gruplar�n içinde yer al�yordu. Burada önemli olan devletin, bütün reayay�, herhangi
bir ay�r�ma tabi tutmadan, ayr� ayr� gruplar�n üyesi olarak kabul etmesi ve
üyesi bulundu�u grupla birlikte kay�t alt�na almas�d�r. Buna Osmanl� belgelerinin
diliyle “defterlü” olmak denirdi. Bu, hem devlet hem de toplumun bireyleri aç�s�ndan
çok önemli idi. Bu, aidiyeti belirleyen bir uygulama idi. Öyle ki devlet hem insan,
hem de gelir kaynaklar�n� tek tek tespit ederek çe�itli defterlere kaydetmeyi,
temel görevlerinden sayard�. Bu, hem kay�t d��� ekonomi için önemliydi; hem de
devletin kendi uyru�u alt�nda ya�ayan reayas�n�n güvenli�ini sa�lamas� aç�s�ndan
elzem bir uygulama idi. �u durumda Osmanl� toplumunun bireyleri, mutlaka belli
bir mekânda ya�amak ve mutlaka bir grubun üyesi olmak durumundad�r. Zira,
teb‘a “defterlü” olursa padi�ah buyru�u geçerli olabilirdi, aksi takdirde denetimi
sa�lamak ve oraya bir hizmet götürmek mümkün olmazd�.
Salnamelerdeki verilere bakt���m�zda, Halep örne�inde bir Osmanl� ta�ra
toplumunun, daha çok “millet” tabiri ile birtak�m kompart�manlara ayr�ld���n�
görmekteyiz. Müslüman, Rum, Ermeni, Ermeni Katolik, Protestan gibi 77. Bilindi�i
gibi “millet”, Osmanl� Devleti’nde dinî zümreleri ifade etmek için kullan�lan bir
terimdir. Zira 16–18. yüzy�llarda, Osmanl� belgelerinde, “millet-i Ermeniyân”, “milleti
selâse” gibi terimlere s�kça rastlanmaktad�r. 19. yüzy�lda ise, bu terim hem Gayrimüslim
topluluklar�n dinî aidiyetlerini göstermek maksad�yla kullan�lm��t�r; hem
de Frans�zca’daki “nation” kelimesinin kar��l��� olarak. Böyle olmakla birlikte Osmanl�’da
millet sisteminin esas�, etnik ve lisan aidiyetine de�il, din ve mezhep esas�na
dayanmaktad�r. Salnamelerdeki demografik verilerin sunuldu�u ilgili bölümdeki
tablolar�n incelenmesinden de anla��laca�� gibi, farkl� mezhepler, farkl� milletler/gruplar
olarak alg�lanm��t�r. Örne�in Ermenilerin hepsi, tek bir Ermeni milleti
olarak nitelenmemektedir. Mezhebine göre Ermeni ve Ermeni Katolik olmak üzere
iki gruba ayr�lm��lard�r. Yani, salnamelerde kullan�lan tabirle, iki millete. 1850’den
sonra Ermenilerin bir k�sm�n�n Protestan taifesinin içine girmesi ile bu kez üçüncü
bir Ermeni grubu/milleti ortaya ç�km��t�r 78.
Özetle, Osmanl�’da “millet” tabiri, modernitenin getirdi�i bir kavram olan
“az�nl�k” kelimesinin kar��l��� olarak kullan�lmam��t�r. Ne devlet, bu Gayrimüslim
gruplara az�nl�k olarak bakm��t�r; ne de bu topluluklar kendilerini az�nl�k psikolojisi
içinde görmü�lerdir.
76 Osmanl� toplumu hakk�nda daha ayr�nt�l� bilgi için bkz. Ahmet Tabako�lu, “Osmanl� �çtimaî Yap�s�n�n
Ana Hatlar�”, Osmanl�, 4, Yeni Türkiye Yay�nlar�, Ankara 1999, s.17–31.
77 Bkz. Bu eserin “Halep Sanca�� ve Ba�l� Kazalar�n Nüfus Bilgileri”, “Urfa ve Mara� Sancaklar�na
Ba�l� Kazalar�n Nüfusu” ba�l�klar�.
78 Osmanl� millet sistemi hakk�nda ayr�nt�l� bilgi için bkz. Macit Kenano�lu, Osmanl� Millet Sistemi:
Mit ve Gerçek, �stanbul 2004; �lber Ortayl�, “Osmanl�’da Millet Sistemi”, D�A, 30, �stanbul 2005, s.66-
70.
43