Nr 139-140, styczeÅ-luty 1966 - Znak

IES I ECZ N IK. 

• 

DYSK USJE 0 DUSZPASTERSTWIE 

A K AD E M I CKIM 

Walter Goddiin . . . K A P l A N W K 0 SC I E l E 

I W SPOlECZENSTW I E 

ETAPY Z YCIA, UWARUNKOWANIA WIARY: 

Pawe. Czeczot, Romano Guardini, Paul Henry Chombart de l auwe 

B M Chevionard 

Ks. J6zef Tischner • • SP6R 0 JEZUSA W XIX WIEKU 

Ks. J6zef Koz.owski KU ETVCE EGZYSfENCJAlN EJ 

Marek Skwarnicki. WOJNA CZVlI SZKOLNE LA TA 

Mikotai Bieszczadowski. NA TEMATV Z CAMUSA - POEMAT 

Wies.aw P. Szymanski • "i A GAR V" I i A G AR V 5 C I 

Zenon Szpotanski . . . MIG U E l 0 E U N A M UNO 

Anno Morowska 

• • • S PO T K A N I A: Z N A K I C Z A S U 

oZ IE lOSW. JAN ABO S K 0 W PER S P E K T Y W I E C Z,. S U 

KONGRES ARCHEOLOGII CHRZE$ CIJ~NSKIE J \\ TU\\IRl E 

139·140 

KRAK6w 

STYCZEI

ZESPOz.. 

Ha.nna Malewska, Maria Morstln-Gorska, Stefan Swiczawski, Stanislaw 

Stomma, Jerzy Turowicz, Stefan Wilkanowicz, Jacek Wozniakowski. 

Jerzy Zawieyski, Wladyslaw Strozewski, Halina Bo,tnowska 

REDAKCJ A 

IIanna Malewska (redaktor naczelny), Halina Bortnowska (sekretarz 

redakcji), Wladyslaw Strozewski, Stanislaw Grygiel 

A d res r e d a k c ji: K r a k 0 w, Sic II n a 5, I p., tel. 256-84 

Redakcja przyjmuje w godz. 13-15 

Adres administracji: Krak6w, WiSlna 12, I p., tel. 213-72 

Administracja przyjmuje w godz. 9-13 

Prenumerata krajowa: kwartalnie zl 36.-; polrocznle zl 72.-; 

roeznie zl 144.- 

Prenumerata przez wplaty na konto "Ruehu" Krakow, ul Worcella 6, 

PKO No 4-6-777 albo przez urz~dy pocztowe I Iistonoszy. 

Prenumerata zagraniczlla: kwartalnie zl 50.40: polrocznie zl 100.80: 

rocznie zl 201.60 

Prenumerata przez wplaty na konto PKWZ "Rueh" Warszawa, 

ul. Wilcza 46, PKO 1-6-100024. 

Zamowienia i przedplaty przyjmowane sill w termlnle do dnla IS-go 

miesilllca poprzedzaj~cego okres pr enumeraty 

Cena zeszytu zl 12.- 

Egzemplarze archiwalne ,;Znaku" nabywac mozna w Admlnistracji 

miesi~ cznika "Znak", Krakow ul Wislna 12 oraz w nast~ puj q cy ch 

ksi~garniach : 

Katowice: K s i~garn ia €ow . Jacka, ul. 3 maja 18; Krakow: K s i~g arn ia 

Krakowska. ul. €ow . Krzyza 13; I.od:i: Ks i~garnia "Czytaj", ul. Narutowicza 

2; Poznan: Ksi~garn ia sw. Wojciecha, PI. WolnoSci 1; Warszawa: 

K si~garnia sw. Wojciecha, ul. Freta 48; Wroclaw: Ksi~garnia Archidiecezjalna, 

ul. Katedralna 6. 

Naklad 7.000+350 egz. A r k. druk. 15. Papier druk. sat. k l. V 61X86 65 g. Maszynopis 

otrzymano 29. XII. 1965. Druk UkOllczono w lutym 1966. Za.m. 470 

29. XlI. 1965. -- T-18 

KraKowskle Zak!ady Graflczne, Zak!ad Nr I, Krak6w, Kazlmlerza Wielklego 95

ZNAK 

MIESI':;CZNIK 

WALTER GODDIJN 

Rok XVIII Nr 139-140 (1-2) 

Styczen-Luty 1966 

Krakow 

ROLA KAPlANA W KOSCIELE 

I W SPOlECZENSTWIE 

W ostatnich latach pojawilo si~ wiele studiow poswi~conych 

przemianom roli j{si~dza w parafii, krytykom wysuwanym pod 

jego adresem, obrazowi kaplanstwa i wplywowi jaki ten obraz 

wywiera na wybor okreslonego zawodu. 1 * Problem byl dyskutowany 

takze i w srodowiskach protestanckich: amerykanski teolog 

Richard Niebuhr twierdzi, ze dawniej nie podawano w wqtpliwosc: 

1 - zasadniczych zadan kaplanskich i ich pierwszenstwa, 2 - cnot 

wymaganych od kaplana, 3 - zrodel, skqd plynql jego autorytet, 

4 - osob i grup korzystajqcych z kaplanstwa. Te pewniki Sq dzis 

zachwiane. Niebuhr okresla dzisiejsze protestanckie kaplanstwo 

jako zawod 0 funkcjach niezbyt dokladnie okreslonych. 2 

Rzeczywiscie, wszystkie te sprawy, zywo dyskutowane, nie Sq 

zbyt jasne, co nie dziwi w epoce, gdy tyle innych wolnych zawodow 

ulega szybkiej ewolucji - jak np. zawod lekarza praktyka, czy tez 

wymaga ciqglego doszkalania si~ i przekwalifikowywania jak zawody 

techniczne. Rzeczq koniecZllq jest wi~c posiadac jasnq koncepcj~ 

tego, czego wymagac b~dziemy od duszpasterstwa, a to 

" Konfere ncja na kongresie p05wiE:conym \vychowaniu w Seminariach w Europ 

ie Zachodniej, Seminaire d ';Europe, Rothem, Hola ndia, 31 sierpnia - 3 wrzesliia 

1fJ6·:1, 

J Por..1. Br o thers, Soci aL chan ge and the role of the priest, "Social Compass", 

1863, X, ~77-4 8 9; S. W. Blizza rd, The P,.-ish Minist er's SeLf-Image of his master 

Tele, "Pastoral P sychology' ·, pa:i:dz. 1958; R. V. McCa nn, The Churches and 

mental healti!, N ew York, 1962, 4{}-52; T. Lindner, L. Lentner, A. Holl, Priesterb 

Hd ltnd Berllfswahlmotive, Wieden 1936; O. Schreuder, The parish priest (IS 

a subject of criti cism, "Social Compass", 1961, VIII, 111-126. 

2 H. R. Niebuhr, TIll; Purpose Of the Church and h i s Mini stry, New York, 

H 56, 50.

WALTER GODDIJN 

jej korzysciami: autorytet danej jednostki wyplywa z jej kompetencji 

w danej dziedzinie, dziala ona w sposob elastyczny, bez 

z gory narzuconych schemat6w, bez wynikajqcego z rutyny zautomatyzowania. 

Inicjatywa osobista i wysilki celem doksztalcenia si~ 

odgrywajq wi~kszq rol~, a takze pogl~biona swiadomose sluiebnosci 

wobec wspolnoty. 

Mozna by zaryzykowae hipotez~, ie od strony hierarchii kaplanstwo 

posiada pewne cechy biurokratyczne, zas duszpasterskie 

zorientowanie na wspo lnot~ wiernych upodabnia je do zawodow 

wolnych. 

Niemozliwose pogodzenia tych dw6ch aspekt6w swej roli moie 

wywolae u kaplan a ostre konflikty wewn ~trz ne, kryzys sumienia, 

podwojnq moralnose, ale takie po t r ze b ~, zeby bye po prostu czlowiekiem, 

takim jak inni, niegodnym stalego wyniesienia na piedestal 

jako forma gregis. Nie wystar czy jednak rozroznie te dwa 

a5pekty i przesunqe akcent z aspektu instytucjonalnego na osobisty, 

jak t o czyni kardynal Dopfner w swoim liscie pasterskim poswi~ 

conym "Egzystencji kaplanskiej w naszych czasach". P isze on: 

"Wsr6d konsekwencji, ktore wyplywajq dia kaplana z jego pozycji 

w hierarchii i z wykonywania zadan duszpasterskich, musi on 

szczegolnie uw zgI~dni e swojq osobistq odpowiedzialnose wobec siebie 

samego i wiernych. Zy jqC w nowoczesnym wielowarstwowym 

spoleczenstwie kaplan nie moie wciqz czekae na instrukcje od 

zwierzchnikow, ale powinien dzialae takze na wlasnq odpowiedzialno8(;, 

na podstawie wlasnego rozeznania sytuacji dyktujqcego mu, 

odpowiednie srodki dzialania. Nie moina wciqi zwracac si~ z pytaniami 

do biskupa, czy kurii biskupiej. Podkreslam wag~ mentainosci 

prawdziwie koscieInej i posluszellstwa, ale takie i koniecznosc 

rozwazenia w sumieniu duszpasterskim konsekwencji 

wlasnego post~powania". 8 

List ten swiadczy 0 zr ozumieniu konflikt6w wewn~ t rznych ka 

plana. Czyni pewne ust~p stwa na rzecz odpowiedzialnosci osobistej 

podkresIajqc r6wnoczesnie podporzqdkowanie systemowi koscielnemu 

. To zrozumienie problem6w i apel do osobowosci kaplana 

nie przynoszq jednak r ozwiqzania konfliktu r61. 

ezy takie rozwiqzailie istnieje? Niektorzy temu przeczq. Mamy 

na ten temat studium wiedenskiego psychologa Traugotta Lindnera 

pt. Bemf und Berufun g. Eine sozialpsychologische UnteTsuchung 

des PriesterbiLdes. 9 Autor uw aza, ie sam kontakt z wiernymi 

zyjqcymi "w swiecie" musi wywalae u kaplana konflikt sumienia, 

gdyz kaplan nie nalei y do "swiata". "Kaplan nie maze realizowac 

8 P o r. "Herder-I{orrespond enz", lipiec 1964, 487. 

• T. Linder, L. Lentner, A. Holl, op . cit. 3-79.

KAPLAN W KOSCIELE I W SPOLECZENSTWIE 7 

dwoch dyrektyw swego sumienia. W kOl'lsekwencji wybiera kompromisowe 

rozwiqzanie wobec dw6ch sprzecznych zasad. Kompromis 

moze miee pozory »zlotego srodka« niemniej jednak swiadomose 

kap1a na obciqzona jest konfliktami na skutek pr zezywanych 

sprzeczn osci psychologicznych. Z punktu widzenia psychologii rna 

on niespokojne sumienie. Ocena aspektu moralnego i teologicznego 

tej sytuacji przekracza kompetcncje psychologa, m oze on jednak 

podac jej diagnoz~ wedlug zasad psychologii indywidualnej i spoiccznej: 

kontakty duszpasterskie kap1ana z wiernym i st war zajq 

a priori sy tu a ej~ pelnq sprzeczn osci, ktora wla~nie powoduje 

konflih:t sumienia; jednak rezul:aty tych badan same w sobie nie 

pr~ynoszq zadnych rozwiqzan". 10 Autor podkresla dystans miE;dzy 

kap1anem i swiatem. Warto zauwazye, ze przem owienie kardynala 

Dopfnera podkrcsla pozycjQ spolecznq dzisiejszego 1,ap1ana: "Kaplan 

musi bye czlowiekiem wsrod ludzi". 11 

4. ZEWNE;TRZNY KONFLIKT ROL U KAPLANA 

Czlowiek, ktory zosta1 wyswi~ c ony na k s i ~dza , moze bye wciqgni~ty 

takze w zewn~trzny konflikt rol. W tym wypadku, idzie 

takZe 0 rozstrzygni~cie o.p ozycji m i ~dzy dwoma systemami oczekiwan 

i norm. Przyczyna lezy w tym, ze ta sama osoba musi lqczye 

odmienne role zwiqzane z roznego rodzaju pozycjami spolecznymi. 

Kaplan ma zadania duszpasterskie, ale rownoczesnie m oze bye 

pracownikiem Ministerstwa Obrony Narodowe j, czy Ministerst\','a 

Sprawiedliwosci jako kapelan wojskowy, ezy w i~ zienny. 

Holenclerscy socjologowie van Doorn i La mmers przytaczajq tutaj 

syt u a c j~ kapelan6w francuskich podczas wojny algierskiej. Wielu 

z nich dalo wyraz, w liscie do swych biskup6w, niepokojom 

w obliczu malo etyeznych praktyk armii zwalczajqcej powstanc6w 

algierskich, jednoczesnie zapewniajqc 0 s\vej lojalnosci wobec ermii 

i ojczyzny. Mamy tu do czynienia wlasnie z zew n E:'trznym konfliktem 

roznych 1'61. Wladze koseiclne nak azy\valy ksi ~ zom walczye 

z okrucienstwem i niesprawiedliwosciq. KsiEiza ci jednak, b Eidqc 

w ar mii, za jmowali jednoczesnie drugf! po zycj~ spolecZllq wymagajqcq 

lojalnosci wzglEidem armii. Obie te role stawialy im wy 

magania nie dajqce siEi pogodzie. 12 

Czasami takze nieki6rzy ksiE;'za obierajq sobie drugq pozycjEi 

spoleczi1q obok posiadanej w Ionie Kosciola, by uciec od wewn~trznego 

konfliktu r6l. Duszpasterstwo specjalne, u znane i subwencjonowane 

przcz panstwo, daje niekiedy takq mozliwose ucieczki. 

l ij I bid., 36-38. 

11 P or. "Herder Rorres pondenz", lipiec 1964, 486. 

-12 J . v a n Doorn et C. Lam m e rs, M od-erne SOC iologic, Utre cht 1959, 103- 

109.

8 WALTER GODDIJN 

CytowaliSmy juz przyklad kapelan6w wojskowych i wi~ziennych. 

Jeszcze inne role Sq przyjmowane w ramach opieki spolecznej, 

wychowania pozaszkolnego, dziennikarsiwa i nauczania uniwersyteckiego. 

Byli i Sq ksiElza nie umiejqcy polqczye kaplanstwa z pracq 

naukowq czy dziennikarstwem. Czasern konflikt r6l jest zamaskowany 

i tworzy si~ cos w rodzaju podw6jnej rnoralnosci. Pewien 

teolog wyznal, ze miEldzy tym, co mysli osobiscie, tym co rn6wi 

w kr~gu przyjaci61, tym co wyklada na uniwersytecie, tyrn co pisze 

w czasopismie naukowym i tyrn co glosi w kazaniach w kosciele 

parafialnym, Sq zasadnicze r6znice. KsiElza robotnicy we F1'ancji 

Sq innym klasycznyrn przykladern zewnEltrznego konfliktu r6!. 

Stawali si~ oni robotnikami i wst~powali do zwiqzk6w zawodowych, 

by dae wyraz opozycji wzgl~dern mieszczanskiej atmosfery 

parafialnego duszpasterstwa, a tym samym zamanifestowac SWq 

solida1'nose z uciskanym p1'oletariatem. Ukrywali oni sw6j stan 

kaplanski nawet \v ubraniu i zachowaniu. Czynniki te - zgodnie 

z ich dos\\riadczeniem - stanowily przeszkod~ w autentycznej 

pracy misyjnej. Dwie role - a mianowicie rola 1'obotnika, czlonka 

zwiqzku zawodowego, i rola kaplana okazywaly si~ nie do pogodzenia. 

5. BRAK PEWNOSCI CO DO WLM;CIWYCH ROL, JAKIE KAPLAN 

lVIA SPELNIAC W KOSCIELE P RZEZYWAJ1\CYM FAZE; GLE;BOKICH 

PRZEMIAN 

B1'ak pewnosci co do wlasciwych 1'61 p1'zypadajqcych kaplanowi 

wyst~puje wyraznie w fazie przemian, kt6re dziS przezywamy 

w Kosciele, i kt6re chcielibysmy teraz w skr6cie przedstawie. . 

Sob6r - okreslany jako' Sob6r duszpasterski, majqcy na celu 

aggiornamento - i z woli najwyzszych wladz Kosciola 

stwierdzil koniecznosc odnowienia i przystosowania Kosciola. 

Wszyscy teologowie przyznajq, ze funkcja zbawienia, kt6rq pelni 

Kosci61, realizuje si~ w swiecie. Konstytucja 0 Kosciele m6wi, ze 

Kosci61 zosta1 ustanowiony przez Jezusa Chrystusa, aby bye widzialnym 

sakramentem jednosci w zbawieniu. Aby realizowac misj~ 

zbawienia, musi, z jednej strony, odnowic spos6b gloszenia slowa 

Bozego, formy liturgiczne, normy i sankcje, jak i profil kaplanstwa, 

z drugiej zas musi odnowie kontakty zewn~hzne oczyszczajqc 

i polepszajqc stosunki z innymi Kosciolami chrzescijanskimi, a takze 

z religiami niechrzescijanskimi. Norm tego odnowienia i tego 

przystosowania nalezy szukae z jednej strony w wiernosci Chrystusowi, 

w dzialaniu Ducha sw., w Listach Apostolskich i w Pismie 

sw.,. z drugiej strony zas w wymaganiach wsp6lczesnego Zycia 

spolecznego, we wsp6lczesnej fazie rozwoju ludzkosci, slowem 

w tym, co niesie historia.

KAPLAN W KOSCIELE I W SPOLECZENSTWIE 9 

Kosciol wypracowa1 byl swoistq teologi ~ wewn~trznq, ki6ra sprawila, 

ie oddalil si~ od wsp6lczesnego spo1eczenstwa. Zwiqzal si~ 

oy1 z okreslonymi grupami spolecznymi, co przeszkadzalo mu wypelniac 

rol~ powszechnq. Stracil tei wplyw na te kategorie ludnosci, 

kt6re stanowiq 0 dynamizmie wsp6lczesnego spo1eczenstwa 

mlodziei, swiat robotniczy, klas~ sredniq nowego stylu, intelektualist6w. 

Zwraca1 si~ g16wnie do grup raczej zachowawczych, stqd 

zarzuty mieszczanskosci, zresztq ze sredniego mieszczanstwa rekrutowa1a 

si~ wi~kszosc ksi~zy. W konsekwencji prowadzi1o to do 

oderwania Kosciola od robotnik6w, do utrudnienia kontakt6w 

ksi~iy z intelektualistami, do nadania mieszczailskiego charakteru 

organizacjom, komitetom i stowarzyszeniom koscielnym. Dorzucmy 

do tego drobnomieszczanskq mentalnosc wielu ksi~zy, ich 

przesadne przywiqzywanie wagi do hierarchii w spo1eczenstwie, ich 

ilosciowy moralizm i minimalizm, a takze podkreslanie mieszczanskich 

cn6t jak punktua1nosc, poszanowanie konwenans6w, 

umiarkowanie etc. Dynamizm Ewangelii zastygal w biurokratyzmie 

Koscio1a. W ten spos6b tworzy1y si~ przegrody - przynajmniej 

w wielu krajach - mi~dzy Koscio1em i spoleczenstwem, dla kt6 

rego przeznaczona byla Ewangelia Jezusa Chrystusa. W tym kontekscie 

Hoekendijk m6wi 0 fiksacjach odizolowanych od eschatologicznego 

nurtu uzycia: "Nie dopuszczajqc zadnych zmian, zadnych 

nowosci wpadniemy na pewno w herezj~ »fundamentalizmu morfologicznego«, 

by posluzyc si~ wsp6lczesnym terminem. Innymi slowy 

zamykamy si~ w jakims morphe uwarunkowanym przez histori~, 

choc jednoczesnie oderwanym od nurtu historii i skostnialym w formie 

niezmiennego normatywnego modelu." 13 Jest to zdrada eschatologii. 

Wyrzekamy si~ przysz10sci w imi ~ status quo. 

Zasady przystosowania i odnowienia Koscio1a realizO\vane Sq 

przez Sobol' \V roinych dziedzinach zycia koscielnego; w niekt6 

rych z08ta1y juz wprowadzone w czyn. Jeszcze nie zdajemy sobie 

Vol pe1ni sprawy z konsekwencji duszpasterskich tej odnowy w dziedzinie 

wiary, obyczaj6w, liturgii, w stylu Koscio1a. Ksi~za, pos1uszoi 

skostnialym cz~sto dyrektywom w1adzy. koscielnej, glosili je w parafiach 

stwierdzajqc r6wnoczesnie odchodzenie m1odziezy, robotnik6w 

i intelektualist6w od Kosciola. Sob6r podjql dyskusj~ nad 

tym, co przez dynamiczne grupy spoleczne by10 uwazane za skostnia1e. 

Prestiz ksi~dza zmniejszy1 si~ w oczach tych grup spo1ecznych, 

gdyz ksiqdz bronil zawsze dawnych form, a tymczasem oficjalne 

deklaracje stwierdzi1y, ze formy te muszq ulec istotnej 

rewizji. Wobec parafian 0 staroswieckiej mentalnosci sytuacja ksi~- 

13 J. Hoekendijk, De m issionaiTe stTuktuUT van de gemeente, "Gereformeerd 

Theologlsch Tij dschrlft", list. 1963, 231.


dza rowniez jest nielatwa, oczekujq oni bowiern od niego odrzucenia 

nowinek. Tak wiEic poglEibia siEi u niego niepewnose co do wlasciwej 

roli, ktorq rna spelniae. Moze to nawet doprowadzie go do 

kryzysu wiary - kryzysu, ktory napelni go goryczq i wyda rnn 

siEi czyms anormalnym i sprzecznym z rolq glosiciela slowa Bozego. 

Informacje 0 tych decyzjach i propozycjach odnowy publiko 

\,'ane szeroko przez prasG, radio, telewizj E; zmuszajq duszpasterzy 

do za jmo\vania stanowiska wobec tych wszystkich spraw na oczach 

roznych kategorii wiernych. Aby ocalic rownowagEi, musieliby 

siosowac ogromnic cienk q p e d ag o g i ~ duszpasterskq, co bynajmniej 

nie jest laiwe. Te trudnosci paralizujq dziaialnosc wielu ksi Eizy 

mimo'ich przywiqzania do Kosciola. Niektorzy z nich uwazajq, 

ze W vlyniKu k ryzysu K 03ciola zostali wystrychniEici na dudka. 

Ale to nie wszystko. Sq ksiEiza, ktorzy nie czujq siEi bezposrednio 

zwiCjzdni z pracq Ojcow Soboru. Obawiajq siEi oni, by Sobor nie 

ocldalil siEi od realny ch spraw duszpasterskich dziejqcych siEi na 

siyku Kosciola i 8wiata. K s i ~z a uwazajq, ze winni bye wciqgniEici 

w o d now~ Kosciola, poniew ::lz odnov,,'a ta ma siG r ealizowae przedc 

wszystkim w bezposr2dnim kon takcie miEidzy kaplanem i wiernymi, 

w spotkaniu sakramentalnym i duszpasterskim. Tymczasem 

postae kaplana i praca duszpasterska, mimo na jlepszych intencji, 

pozostajq na dalszym planie p rac Soboru. Ktorys z dziennikarzy 

powiedzial: "Po zakoiiczeniu Soboru, wladza przejdzie w r

KAPLAN W KOSCIELE I W SPOLECZENSTWIE 

11 

awansu i selekcji Sq przyczynq rozgoryczenia wielu ksi~zy". 15 lako 

kaplani mUszq zachowywae reguly przepisane dla ich roli rezygnujqC 

z wartosci wysoko cenionych przez dzisiejsze spoleczenstwo. 

Wedlug Dingemansa: "kaplan i zakonnik uwazani Sq za symbol 

pr zezytk6w, antywartosci czy wart osci marginalnych wzgl ~dem 

wartosci uznawanych przez spoleczensiwo". 16 Ktos inny pisze, 

ze ksiqdz znajduje si~ poza ramami normalny ch struktur pracy· 

"Dose powszechnie sqdzi si ~, ze ksiqdz nie rna nie do roboty. Odprawiwszy 

ms7.~ jest wolny i tylko spaceruje chodzqc z \.vizytami 

domowymi." 7 

Wielu ks i~Zy pracujqcych VI duszpasterstwie p ozbawionyeh jest 

tego marginesu autonomii, ki6rym dysponujq inne zawody. Praca 

nie zawsze przynosi zadowolenie, gdyz zhyt ez~sto towarzyszq jej 

rozczarowania i znieeh~een ie . Brak im takze opareia w grupie przy 

~acie lskiej . Normalne odpr~ze nie w formie regularnych rozrywek, 

ezy sabbaticaL y ear (rok woln od zaj~ c) wypadajq zbyt rzadko. 

Bra < prawie zupelny r e18 ksu zmniejsza odpornosc. CZE;sto pot~pia 

siG ksiGzy chcqcych spelniac rol ~ odpowiadajqcq aktualnym potrz"bom 

czasu. Wielu sqdzi, ze ze wzglE;du na "gorset" dyscypliny 

kaplan m aze albo stOle prasto albo upase - tertium non datu?". 

6. WYPELNIANIE NOWYCH ROL PRZEZ KAPLANA 

Z tego, co powiedziano, \vynika, ze problem roli kaplana w Kosciele 

i spoleczenstwie jest pod wie oma wzgl~dami problem em 

trudnym, zwiqzanym z okresem przemian w Koseiele naszych czas6w. 

~N takich okresach funkcjOl krytyka przypad


W:lzne dziedziny zycia. Osoby wykonywujqCe te zawody muszq 

stosowa c s i ~ do okI'esIonych kodeksow honorowych - zasady tych 

etyk zaw odowych s4 scisle i jasne. Wiadomo, ze osoby te dysponujq 

informacjami z dziEdziny zycia osobistego, niezb ~ dnymi dla 

'vvykonywania ich praktyki. ZdI'adzenie t ajemnicy zawodowej nar 

aziloby lud zi, k 1.o1'zy im zaufali na wiele pI'zykrosci. Spoleczenstwo 

godzi si ~ na nieco odmienny sty1 zycia i ubior przedstawicieli 

tych zawodow. Byloby 'pozqdane, by duszpasterstwo osiqgn~lo ten 

sam poziom spoleczny, co wolne zawody, a to popI'zez odpowiednie 

przygotowanic duszpasteI'zy i dalej idqcq profes j onalizacj~ . Ksi ~ za 

muszq zdac sotie spraw ~ z analogii istniejqcej mi~ dzy ich zawodem 

i innymi wolnymi zawodami. 

WNIOSKI 

ad k si~ zy wymaga si~ wielu rzeczy. PI'zekazuje si~ im wiele 

pomyslow i sugestii, ale brak odpowiednich struktur, by to wszystko 

zr ealizowac w formie odpowiadajqcej dzisiejszym potI'zebom. Do 

teologow nalezy wskazanie granic pr zystosowania, a to.kze punktow, 

gdzi e nalezy odswiezYl: autentyczne walor y wiary Kosciola. W odnowionej 

teologli moglyby s i ~ otworzyc przed duszpasterstwem 

mozliwosci I'ealizowania roznych wariantow. Czyz duszpasterstwo 

nie mogloby si~ rozwijac w ramach struktur lepiej przystosowanych, 

rozszerzajqcych tym samym moiliwosci wyboru? ~ 

e zy nalezy zachowac, czy tez zmienic dotychczasowe kryteria 

selekcji zwo. zywszy no. koniecznosc wi~kszej roznorodnosci zado.n 

duszpasterskich? 

Trzeba starac si~ dac odpowiedz na te pytania, jesli chcemy 

wskazac kaplanom nowe r ole do realizowania i przeprowadzic 

przewartosciowanie kaplanstwa. Konieczna jest tu wspolpraca na 

szczeblu europejskim i 111amy nadziej~, ze wiele pomoze w tej spra 

wie Seminarium Europejskie. 

Na zakonczenie oto zdanie, ktorym biskup de Vet konczy swoj 

list pasterski do ksi~zy: "Troska 0 naSZq wiar~ nas polqczy i nakaze 

nam szukac drog prawdziwej wspolpracy w duszpasterstwie. 

Nie idzie tu 0 nas, ale 0 Chrystusa i nasze najlepsze pos\Vi~ceni e 

sprawie ludu Bozego. "Czuwajcie, trwajcie mocno przy wierze 

a wszystko niech siG u was dzieje w milosci« (I Kor. 16, 13)".22 

Walter Goddijn 

Hum. J. P. 

22 G. de Vet, De Pri ester m an van getooj, "Analecta Bredana", 3 czer\vcn 

1964, 78.

DYSKUSJA 

o DUS Z PASTERSTWIE 

A KAD E MIC K IM 

O. KRZYSZTOF KASZNICA: Dlaczego to duszpasterstwo jest tak 

wazne? Dlatego, ze mamy tu do czynienia z ludzmi w okresie ich 

najbardziej intensywnej i wielostronnej formacji intelektualnej, 

duch owej, psychicznej, jakos calosciowo osobowej. Wsr6d mloclziezy 

akademickiej w duzym bardzo procencie nast~puje w tym 

czasie przejscie od okresu dziecit;cego do doj rzalosci. Dotyczy to 

takze spraw wiary, swiatopoglqdu. Wia ra, ta dziecinna, w bardzo 

wielu wypadkach si~ lamie, po prostu nie spelnia swego zadania. 

Chodzi 0 to, zeby w tym okresie clae mlodziezy f ormacj~ b ardziej 

dojr zalq, pomoc jej w tym przejsciu do stanu wiary mozliwie 

doj rzalej i pelnej. 

Z tej przyczyny potrzeba kontaktow z mlodziezq i to jak n ajowocniejszych, 

jak n ajbardziej skutecznych. W pracy tej napot 

ykamy na trudnosci zewn~trzne, oraz na trudnosci wewn~trzne, 

ostatnie znajdujq si~ w duszpasterzach, ktorzy z powodu swojej 

formacji ideologicznej i duchowej, nieraz latami ksztaltowanej, 

majq utrudniony kontakt z dzisiejszq mlodziezq. Pod tym wzgl~dem 

potrzebne Sq duze rewizje i przestawienia w zyciu seminaryjnym. 

Nie wystarczq kontakty czysto zewn ~t rzne, do ktorych sprowadzalo 

sit; po n a j wi~kszej cz ~ sci . tzw. duszpasterstwo tradycyjne. Ale 

czasem niebezpieczeiistwo zagraza od innej strony: przesada, zbytnia 

nowoczesnose, zbytnie akcentowanie swojej niejako swieckosci, 

takze, zwlaszcza na dluzszq me t ~, nie prowadzi do wlasciwych 

rezultatow. Tzw. "nowoczesnose" duszpasterzy u mlodziezy nie 

znajduje oddzwi ~k u . I tu takze potrzeba pewnych przemysleii. 

Duszpasterz mlodziezy akademickiej przec1e wszystkim musi 

si ~ odznaczae bardzo zYWq wiarq i przekonaniem. Jest to kwestia 

trudna: jak tu promieniowae, zeby nie zanadto duzo 0 "tym" mowie, 

a jednak zeby te rzeczy byly uchwytne dla IIl,lodziezy. Tak 

1atwo w pase w dr~twq mow~, w Idorej ginie przekonanie, plynqce 

z zywej wiary.

16 DYSKUSJA 0 DUSZPASTERSTWIE AKADEMICKIM 

Druga sprawa to kwesiia zrozumienia mlodzieiy, wysilek w kierunku 

zrozumienia jej sytuacji, jej poghld6w - chodzi 0 ostatnie 

pokolenie tych mlodych, przeciei co Idlka lat mamy do czynienia 

jakby z innq mlodzieiq akademickq, majqcq swoje wlasne problemy, 

kt6rych poprzednie pokolenie nie mialo, lub mialo inne. 

Dalsza sprawa, bardzo waina i skomplikowana zarazem, to problen1" 

wzajemnego zaufania pomi~dzy duszpasterzem, a mlodzieiq 

akademickq Bye moie, ze trzeba by takie wi~cej m6wie 0 potrzebie 

zaufania wladz koscielnych do duszpasterzy i do mlodzieiy akademickie] 

po to, ieby ulatwie prac~, 0 potrzebie wyrainiejszego 

"zielonego swiatla" w pewnych inicjatywach, moie nawet odwaznych, 

rzeczywiscie nie codziennych, a kt6re mogq dac dobre rezultaty, 

Jepsze niz trzymanie si~ utartych, ale cz~sto juz martwych 

form pracy. Ale i duszpasterz winien okazywac zaufanie m!odzieiy 

- rzecz ryzykowna ale konieczna. Bo zaufanie okazane 

komus, 0 kim mamy pewnose: ie posiada minimum dobrej woli, 

b~dzie go w specyficzny spos6b chronic przed zlem, a zarazem 

jakby bardziej osobowo z nami zwiqze. Ten, komu okaie si~ zaufanie, 

nie bGdzie sklonny zrobic swillstwa, zawiesc polozonego w nim 

zaufania. 

Istotnym problemem jest iakze odpowiednia orientacja w swiecie 

wsp6lczesnym, jak r6wniei solidna wiedza filozoficzna. 

W koncu problem "elity" wsr6d mlodziezy akademickiej. Chyba 

jest rzeczq zrozumialq i koniecznq, azeby w poszczeg6lnych osrodkach 

duszpasterstwa akademickiego istnialy takie grupy elitarne. 

Trudno dzisiaj inaczej pojqC t~ prac~, choc oczywiscie trzeba uswiadomiC 

sobie i bro~ic si~ przed niebezpieczenstwami grozqcymi tej 

postawie, przed zamkni~ciem si~, przed jakqs wylqcznosciq, przed 

smazeniem si~ we wlasnym sosie. 

Zdrugiej jednak strony z obawy przed podobnymi spaczeniami 

nie moina si~ wyrzekac elity otwartej, swiadomie pracujqcej nad 

swojq otwartosciq, grupy odnawiajqcej si~ stale. 

Chcialbym jeszcze zwr6cic na jedno uwag~ - na plynqce z zywej 

wiary i przekcnania duszpasterza uiycie przez niego srodk6w nadprzyrodzonych 

w pracy duszpasterskiej. Mam tu na mysli srodki 

bardziej zewn~trzne : liturgia, Msza sw., konferencje, rekolekcje 

etc., ale pr6cz tego jeszcze . i te srodki bardziej ukryte, bardziej 

ubogie i apostolskie, jak modlitwa, ofiara, przyklad. To powinno 

cechowac zar6wno duszpasterza, jak i wszystkich jego pomocnik6w, 

oraz grup~, kt6ra dokola niego si~ gromadzi, i poprzez kt6rq duszpasterz 

moze promieniowac nawet na szersze kr~gi mlodziezy. 

HALINA BORTNOWSKA: ..."Nauczyciele" tez Sq potrzebni, wydaje 

mi si~ tylko, ze ich funkcja jest mn.iej typowa, mozna jq za

DYSKUSJA () DUSZPASTERSTWIE AKADEMICKIM 

17 

stqpie czytaniem ksiqzek. Funkcja ta bowiem nie zawiera w sobie 

tego bliskiego osobowego zwiqzku mi~dzy ludzmi, ktory prowadzi 

do uformowania si~ grupy. Nauczyciela mozna zaprosie, zeby wyglosil 

specjalistyczny wyklad na ten czy inny temat, to zupelnie 

wystarczy. A duszpasterzem jest ten, kto formuje, a nie tylko poucza. 

I wydaje mi si~ - to moze brzmiee paradoksalnie - ze to 

zadanie wymaga wyzszych kwalifikacji niz wyklad. Chyba do obu 

prac potrzeba bardzo wielkich danych osobistych, ale Sq ludzie, 

ktorzy na pewno nie b~dq mogli bye nauczycielami dlatego, ze za 

malo Sq ekspertami, a z drugiej strony Sq uczeni, ktorzy nie potrafiq 

bye swiadkami, poniewaz Sq "za daleko" od prawdy, brak im 

wewn~trznego zaangazowania si~ w niq. Sq w stanie precyzyjnie 

wykladae to, czego si~ nauczyli. Ale gdyby tak si~gnqe do samego 

dna, kto wie, czy duzo by si~ ostalo, gdyby mieli swiadczye 0 tym, 

co w nich jest naprawd~. 

TADEUSZ ZYCHIEWICZ: Wydaje mi si~ , ze problemu duszpasterstwa 

w og6le, zas duszpasterstwa mlodziezowego w szczeg6lnosci 

nie da si~ wypreparowae z caloksztaltu zagadnienia Kosciola 

w Polsce a moze I szerzej - Kosciola w ogole. Bo - wziqwszy 

t~ rzecz "od dolow": 

Mowi mi niedawno pewien mlody ksiqdz, ze gdyby chcial brae 

tak zupelnie na serio atmosfer~ wychowawczq seminarium, sugerowany 

tam typ wychowania, styl myslenia i studiowania, calose 

atmosfery, to wlasciwie jedyne wyjscie widzialby w tym, zeby 

przestac myslee i nastawie si~ wylqcznie na zdyscyplinowane spelnianie 

polecen. Taka opinia moze si~ wydae krancowa - no, ale 

cos na rzeczy jednak jest. Ja przynajmniej nie widz~ innego racjonalnego 

wytlumaczenia np. faktu, ze ten czy inny biskup nie zawsze 

wykazuje inicjatyw~, samodzielnosc i odwaznq roztropnose godnq 

nast~pcow Apostol6w z okresu ich dzialalnosci po zeslaniu Ducha 

sw. Widocznie tak ich uformowano w czasie studi6w - a jesli 

tak, to czegoi mozna wlasciwie wymagae od zwyklych ksi~zy? 

Oni tez czekajq na instrukcje, strzygq uchem, skqd wiatr wieje 

i jakie Sq tzw. "cynki odgorne", w przerwach wypisujq sprawozdania, 

ile rozdano Komunii sw. i tam, gdzie trzeba rozwinqe 

jakqs wlasnq inicjatyw~ i przedsi~wziqe wlasne proby - okazujq 

si ~ dose bezradni. 

Co prawda - mam osobiscie to optymistyczne przekonanie, ze 

ci, ktorzy ukonczyli seminaria niedawno, albo tez studiujq teraz 

nie dadzq si~ latwo upupie. Mam to przekonanie, bo stykam si~ 

czasem z tzw. "duchownq mlodziezq" i troch~ wiem, co w trawie 

piszczy. To Sq juz zupelnie inni ludzie. Smutne jest jednak, ze musi 

si~ przy tym robie "perskie oko". 

Znak - 2


M6wi si~ czasem, ze mlody kler b~dzie taki, jakie jest spoleczensiwo 

swieckich wierzqcych, sposr6el ktorych rekrutujq si~ sluchacze 

seminariow. Jesli tak, to chyba nie jest tak bardzo zle z tym spoleczenstwem. 

Ale t~ regul~ mozna tez odwrocic i powiedziec, ze 

mlodziez b~dzie do pewnego stopnia tnka, jacy b~dq jej duszpasterze 

- 0 ile oczywiscie nie "urwie si~", napotkawszy na swej drodze 

kler, przemawiajqcy no. takiej dlugosci fali, kt6ra jest ella 

owej mIodziezy wprost nieuchwytna. I jesli rnamy tu m6wic m. in. 

o owym "mijaniu siE; z Kosciolem" - to niech mi b~dzie wolno 

wylqcznie w swoim prywatnym imieniu rzec takze ito, czego moi 

uczeni wspoluczestnicy vV sutannach rzec nie mogC! z tzw. rClcji 

cykoryjnych, czyli z poczucia dyscypliny. 

Mamy Millenium, tysiqclecie Chrztu Polski, Wielkq Nowenn~ 

itp. imprezy. Ot6z: jesli ktokolwiek sCjdzi, ze imprezy te znajduja 

zywsze echo, zrozumienie i odd z wi~k wsrod mlodziezy alba tez 

mniema, ze dzi~ki nim nastqpily lub nastCjpiq jakiekolwiek przelomy 

- myli si~ gruntownie. Zadnego przelomu dzi~ki nim nie 

bE;dzie. Nie ta "dlugosc fali". Jedno wydaje mi siE; pewne: :ie 

mlodziez ni czorta z tego nie rozumie. I rna racjc,;, ze nie rozumie, 

bo Sq to rzeczy niepoj~te. 

Nigdy nie zdolam pojqC, dlaczego Kosci61 dziala przeciwko sobie. 

HALINA BORTNOWSKA: Pierwsza rzecz to deformacja naszych 

poglqdow na "rzeczywistosc duszpasterskq". Ciqgle za jmujemy si~ 

niewieIkim gronem n a s z y chI u d z i, z ktorymi mamy taki 

czy inny blizszy kontakt, i ci ludzie jakos "zaangaiowani" zaslaniajq 

nam w bardzo wielu wypadkach ogol - szare Ho obecnych 

w KoscieIe i jeszcze wi~ksze szare tIo - nieobecnych w Kosciele. 

I w parafii i w duszpasterstwie akademickim wytworzylo siE; poczucie, 

ze ludimi, za ktorych jestesmy odpowiedziaIni, Sq ci, ktorzy 

nawiqzali kontakt z nami. A ta reszta znika z poIa widzenia. Pewnie, 

modlic si~ za nich trzeba ogolnie, od czasu do czasu, ale wlasciwie 

nic juz wi~cej. I to jest chyba postawa moralnie niewlasciwa. 

Drugi problem to miara, jakq si~ przyklada do czynow dobrych, 

miara tragicznie minimalistyczna. Kiedy jest dobrze? Gdy nie 

zyjq bez sIubu, jesli do kosciola w niedziel~ chodz!j, od czasu do 

czasu do spowiedzi, dzieci chrzczq. itp. OczywiScie z "dusz wybranych", 

jesli si~ trafiq, mozna wyhodowac cos specjalnego. Nic jest 

to jednak miara obowiqzujqca wszystkich. Widz~ w tym zasadnicze 

p~kni~cie; brak poczucia odpowiedzialnosci za stworzenie elity 

swiadkow Ewangelii w srodowisku duszpasterskim, i brak poczucia 

odpowiedziaInosci za tych, ktorzy SCI z daleka i, bye moze, musz,l 

nawet pozostae z daleka. Fakt, ze kios nie chce chodzie do spowiedzi 

i do· KOfnunii Sw. i w niedziel~ do kosciola, wcale nie

DYSKUSJA 0 DUSZPASTERSTWIE AKADEMICKIM 

19 

znaczy, ze nie potrzebuje on jui: poslugi duszpasterskiej. Sq Iudzie, 

ktorzy mogq dojse do religii tylko w jakiejs postaci nawpol-swiadomej, 

czy w ogole nies\viadomej - i tym, co ma dla nich 

zrobie duszpasterstwo, to rozwijanie w nich - stosunku do bliZniego. 

Co wlasciwie ci nasi chrzescijanie praktykujqcy robi~ 

w swoim srodowisku od tej strony? Czy majq nastawienie na 

jakqs humanizacj~ swojego srodowiska, na wspolprac~ z w s z e 1 

kim i wysilkami skierowanymi w t~ stron~. To wszystko S,! 

rzeczy, ktore brzmiq troche:; gomie, ale jednak cos w nich ba1'dzo 

jest realnego. Nastawienie "kosciolo-centryczne" duszpasterstwa 

jest chyba w jakims sensie pomylkq. Czy tez jest jakqs niezupelnosciq 

tego duszpasterstwa? Duszpasterstwo powinno bye teocentryczne 

i chrystocentryczne, ale z t q swiadomosciq, ze dla 

wieht Iudzi dojscie do Boga to najpierw odkrycie i dojscic do 

blizniego. I czy ta droga nie jest w jakims sensie zaniedhana? 'Moze 

potrzeba wiele czasu zanim oni od odk1'ycia blizniego dojdq do 

odkrycia Boga. Przejscie to moze nawet bye intersubiektywnie 

nieuchwytne i nie zawsze musi i moze bye naSZq ludzkq sprawq. 

O. KRZYSZTOF KASZNICA: Wydaje mi si~, ze tutaj chodzi 0 dwie 

zasadnicze sprawy - jedna to jest dojrzalose ludzka w roznych 

aspektach i w roznych podmiotach si~ realizujqca. Dojrzalose 

w najpelniejszym tego slowa znaczeniu najpierw i przede wszystkim 

duszpasterza akademickiego, kto1'Y stara si~ uniknqe wszystkich 

tutaj wspomnianych niebezpieczenstw: zamykania si~, pojscia 

po linii najmniejszego oporu, pewnej latwizny itd. Duszpasterza, 

ktory potrafi odpowiednio podejse do grupy, z ktorq ma do czynienia, 

rownoczesnie z pozycji jakiejs wyzszosci, bo przeciei jest 

duszpasterzem, jest starszy, z wyksztalceniem i doswiadczeniem, 

a z drugiej strony tei: z pozycji pewnej rownosci, przyjazni, wsp61 

pracy. wspolnego szukania. Kontakt z mlodymi powinien bye jak 

najbardziej bezposredni, a rownoczesnie, w spos6b dyskretny, kierujqcy 

w odpowiednim kierunku. Duszpasterz powinien posiadae 

jakqs iskr~, bez ktorej nie ma mowy 0 prawidlowym, dobrym dusz. 

pasterstwie. 

Nast~pnie: w duszpasterstwie chodzi takze 0 to, zeby mlodziei: 

przygotowywac do prawidlowego dojrzewania - chodzi 0 stworzenie 

odpowiednich warunkow tego dojrzewania. Jest to niewqtpliwie 

faza jakiejs beztroski, zabawy, ale ma ona miejsce po 

to, zeby przejse do zycia bardziej odpowiedzialnego, z cieplarni 

na szeroki swiat. Trzeba wi~c oddzialywae na mlodziei: tak, zeby 

iIll ulatwie dojrzewanie, zwlaszcza wyrobie w nich poczucie odpowiedzialnosci, 

zwalczae egoizm.


TADEUSZ ZYCHIEWICZ: Podstaw~ wszelkich wniosk6w - zwlaszcza 

wnioskow "programuj~cych" - musi bye zawsze pewien obraz 

sytuacji, uswiadomienie sobie, na czym si~ stoi, jak si~ przedstawia 

material fakt6w. 

Ot6z dla mnie osobiscie nie jest sprawq dostatecznie jasn~, czy 

i w jakim stopniu obrazem takim dysponujemy w sensie bardziej 

calosciowym. Oczywiscie: kazdy duszpasterz dysponuje pewnq 

sum~ doswiadczen wlasnych i sil~ rzeczy rna jak~s swojq wizj~ 

sytuacji. No, ale przeciez kazda taka wizja jest wizj~ subiektywnq 

a pewne wnioski obiektywizujqce Sq kwesti~ konfrontacji szeregu 

wizji subiektywnych. Stqd pierwsza kwestia: czy i w jakim zakresie 

przeprowadza si~ takie konfrontacje - pytam 0 to dla 

informacji wlasnej - a takze: czy i w jakim stopniu osrodki 

duszpasterskie przewidujq i projektujq prowadzenie systematycznych 

prac badawczych nad religijnosciq mlodziezy? 

Wydaje mi si~, ze takie obiektywizujqce badania Sq konieczne. 

Konieczne przede wszystkim z tego tytulu, ze .- 

jak zdolalem si~ 

zorientowae - bardzo cz~sto poslugujemy si~ w tyro zakresie haslami 

nieco mylnymi. M6wimy np. 0 post~pujqcej laicyzacji osrodkow 

mlodziezowych. Zjawisko to moze istnieje, moze nie istnieje 

nie bardzo wlasciwie wiemy, jak to z tym jest - natomiast zdziwila 

mnie niepomiernie opinia jednego z bardziej znanych w Krakowie 

duszpasterzy mlodziezowych, ktory m. in. dopatrywal si~ symptomow 

laicyzacji w tym, ze mlodzi ludzie podajqcy si~ za wierzqcych 

utrzymujq kontakty towarzyskie np. z tymi, ktorzy nie chrzczq 

swoich dzieci. Zupelnie nie rozumiem, dlaczego fakt owych kontaktow 

towarzyskich mialby bye symptomem laicyzacji. Obawiam 

si~, ze trudno by np. oskarzae Chrystusa 0 zlaicyzowanie - a to 

na tej podstawie, ze utrzymywal kontakty towarzyskie z poganami. 

No, a skoro nie wysuwamy tego rodzaju oskarzen - to zupelnie 

juz nie wiadomo, dlaczego widzimy symptomy laicyzacji w tym, ze 

chrzescijanie nie robiq getta. 

A co st~d wynika? Zdaje si~ st~d wynikac, ze pewni duszpasterze 

zyjq pod terrorem slow-straszakow i bojq si~ nawet tam, gdzie nie 

rna rzeczowych podstaw do strachania si~. Z drugiej strony nie 

jest rzeczq dostatecznie wyjasnionq, czy przypadkiem nie okazujq 

tez blimpijskiego spokoju tam, gdzie wlasnie Sq podstawy do obaw. 

Chodzi mi konkretnie 0 owo "mijanie si~ z Kosciolem". Nie 

wiem, jakie Sq w tym zakresie doswiadczenia duszpasterzy, ale 

osobiscie wydaje mi si~, ze mijanie takie istnieje. Duszpasterze 

jeW konstatujq to zjawisko - sklonni Sq szukac przyczyn i winy 

w tzw. warunkach obiektywnych, zewn~trznych, takze i we wlasnej 

winie ·mlodziezy. Czy majq racj~? Na pewno majq bardzo duzo

DYSKUSJA 0 DUSZPASTERSTWIE AKADEMICKIM 21 

racji. Istotnie istniej!} niesprzyjaj!}ce warunki zewn~trzne wraz 

ze wszystkimi naciskami socjalnymi, psychologicznymi itd. - i na 

pewno tez istniej!} takie zjawiska, jak pewna biernose mlodych 

ludzi, brak umiej~tnosci samodzielnego myslenia, oportunizm itp. 

itd. Mysl~ jednak, ze to jest prawda jednostronna. Brakuje w niej 

mianowicie elementu oceny samego duszpasterstwa. 

No, dobrze: powiedzmy nawet, ze mlodziez jest ignorancka 

i cos tam jeszcze. A co si~ robi, zeby bylo inaczej? W ilu parafiach 

istniej!} i dzialaj!} "skrzynki pytan i odpowiedzi"? J ak 

dzialajll, jakie daj!} efekty - jesli nie za dobre, to dlaczego? Czy 

w og6le istniej!} wypracowane takie metody katechizacji, aby 

mogly one "chwycie" wsr6d mlodziezy? Bo jesli maj!} to bye np. 

zmiany tajemnic r6Zancowych dla panien i mlodzienc6w, to osobiScie, 

gdybym byl mlody, zwialbym gdzie pieprz rosnie, choe nie 

mam nic przeciwko r6zancowi. Tu nie chodzi 0 drobiazgi, lecz 

o pewn!} wizj~ chrzescijanstwa, kt6r!} si~ prezentuje mlodzieiy. 

Osmielam si~ podejrzewae, ze w wielu wypadkach jest to wizja 

dobra dla dzieweczek od feretronow, tudziez mlodzienc6w z bractwa 

dobrej smierci, ale nie dla normalnych mlodych ludzi. 

A kwestia formalna, kwestia samego j~zyka? Ba! - czy rzeczywiscie 

jest to tylko problem formy? Te wszystkie rzewnosci z jednej 

strony - alba z drugiej r6wnie retoryczne naduzywanie ostrych 

sl6w - czy to tylko kwestia formy? Slyszalem na pewnej mszy 

dla mlodziezy, jak pewien zakonnik m6wil 0 tym, ze snila mu si~ 

wlasnie mamusia i podawal to za dow6d niesmiertelnosci duszy; 

zas w innym kosciele, takze na mszy mlodziezowej kaznodzieja 

nazywal Kolakowskiego durniem. Chcialo mi si~ wtedy rzec: ty, 

bracie, nie bqdz taki kozak .- tylko najpierw udowodnij, ze Kolakowski 

taki glupi. Jesli udowodnisz, to wyzwisko b~dzie niepotrzebne, 

a jesli nie potrafisz - to nie ciskaj mi~chem, bo to 

absolutnie nie wystarcza. 

Mysl~, ze to nie jest wyl!}cznie problem formy; to jest takze 

problem tresci. Po prostu duszpasterze czuj!} przez sk6r~, ze cos 

trzeba zrobie, bo jest nie za dobrze - i ciskaj!} si~ pomi~dzy skrajnosciami, 

ktore na r6wni Sq do luftu. Mysl~ ze nie trzeba ani rozplywae 

si~ w karmelkowych slodyczach, ani tez naduzywae mocnych 

sl6w. Nalezaloby po prostu w trybie wewn~trznym przetrawie 

problem wartosci chrzescijanstwa pod k!}tem 'mozliwosci percepcyjnych 

wsp6~czesnego mlodego czlowieka, pod k!}tem specyfiki 

jego sposobu myslenia i reagowania, takze i pewnych - ze tak 

powiem - ukrytych t~sknot i na tej podstawie wypracowae 0 d 

now a zalozenia, program i metody. katechizacji. 

Czy istnieje w og6le jakis osrodek duszpasterski, ktory w sposob

DYSKUSJ A 0 D,USZPASTERSTWIE AKADEMICKIM 

23 

wego doswiadczenia. Mianowicie w czasie kilku spotkan ludzi 

swieckich pr6bowalismy szukac argumentacji, kt6ra moglaby przem6wic 

do wsp6lczesnego czlowieka na rzecz uzasadnienia stanowiska 

Kosciola, bardzo rygorystycznego w tym wzgl~dzie. Zd~zylem 

wynotowac szesc tego rodzaju racji poswi~cajqc im na pewnych 

rekolekcjach w miescie wojew6dzkim cal

_------ - _ _ __ 4 ••_ 4 _ ___ 4 • •• _ • •• ~ ..__•••• ~ ....H 

Boga. A teraz sprawa podbudowania wiary. I tu zgodzilbym si~, 

ze nalezy szukac nowego podejscia. Par~ dni temu rozmawialem 

z pewnym lekarzem, kt6ry wr6cil z Paryza z pierwszego kongresu 

poswi~conego psychosomatyce. M6wiono tam dosyc duzo 0 tomizmie. 

Mianowicie, ze do tomistycznej koncepcji czlowieka dochodzi 

si~ dzis okr~znq drogq, poprzez doswiadczenie w leczeniu ludzi 

chorych psychicznie. Kto wie, czy g16wnym orzechem do zgryzienia 

nie jest tu kwestia slownictwa... Malo kto, a moze i nikt nie potrafi 

przekazae mysli tomistycznej w j~zyku, kt6ry bylby zrozumialy 

dla dzisiejszego czlowieka. 

HALINA BORTNOWSKA: Poza tym jeszcze jedna podkreslona tu 

sprawa: r 0 z nos e mlodzieZy. Przychodzq na uniwersytet ludzie, 

ktorzy Sq calkowicie nastawieni na to, zeby ich uczyc religii tak, 

jak si~ uczylo w szkole sredniej; kt6rych rozw6j intelektualny 

rozpoczyna si~ wtedy, kiedy robiq magisterium. Znam takich 

magistrow-inzynier6w, kt6rzy zbierali si~ pMnq nocq aby dyskutowac 

nad tym, czy B6g istnieje, jak to w og6le wszystko jest... 

ale dopiero wtedy. Nie wczesniej. Kazdy z nas boi si~ bye siewcq 

burzy - bo mlodzi, kt6rych znamy, tacy Sq r6wni i grzeczni, tak 

by si~ chcieli uczye religii, dowiadywac si~ w co trzeba wierzyc. 

Czlowiek staje wobec problemu: po co ja im tutaj b~d~ przewartosciowywac, 

potrzqsae podstawami, burzyc wod~ itd. - ale kto 

wie czy nie trzeba tego zrobic, aby katechizm ich nie uspil wewn~trznie, 

aby nie wyrosli na faryzeuszy, na "pseudo-znawc6w 

Boga"! 

KS. ADAM BONIECKI: Istnieje znamienne zjawisko jakby szoku 

ze strony mlodych ludzi stojqcych dose daleko od religii (ktorych 

jest chyba spory procent w srodowisku akademickim), kiedy 

zetknq si~ bezposrednio z ksi~dzem, ktory jest jednoczesnie plus 

-minus "normalnym czlowiekiem". To dowodzi, ze istnieje w swiadomosci 

tych mlodych ludzi pewien model Kosciola - to sprawa 

dyskusji, na ile on jest cum fundamento in re - model straszliwie 

odstr~czajqcy, bardzo daleki od zycia, absolutnie nie atrakcyjny. 

I jest drugi model, mianowicie w swiadomosci duchownych model 

srodowiska katolickiego, kt6ry jest grubo przeidealizowany. 

Skqd on si~ bierze? Zdaje mi si~ , ze wi~kszoSe nas mimo wszystko 

tworzy sobie obraz swiata na podstawie ludzi, z kt6rymi si~ styka 

w konfesjonale i wszelkiej pracy duszpasterskiej. Ci zas, jezeli 

nawet Sq grzesznikami, to takimi, kt6rym przyszlo do glowy 

ukl~knqe u konfesjonalu. Z takimi ludzmi niemal wylqcznie styka 

si~ wi~kszosc ksi~zy. I dlatego tworzy si~ za dobry obraz, nie


25 

calkiem prawdziwy. Spod obserwacji intuicyjnej, na ktorej w duzej 

mierze bazuje duszpasterstwo w Polsce, wymyka si~ obraz 

rzeczywistosci, ktora jest. Stqd wniosek 0 koniecznosci badan religijnosci 

u nas i zapoznawania si~ z nimi. Nie wiem, w jakim stopniu 

to rozwiqze spraw~, na pewno nie w pelni, ale pomoze - juz 

poznanie tego, co zrobiono, je~t ksztalcqce, chociaz wnioski mogq 

bye dyskusyjne. 

Drugie bardzo znamienne zjawisko, ktore w Polsce mozna obserwowac, 

to stopniowe wylqczanie si~ duszpasterzy w miar~ dorastania 

ludzi. Jestesmy z ludzmi na pewno wtedy, kiedy ich zycie 

jest w Jakiejs mierze zabawowe. Potem, im ono jest bardziej 

serio, tym mniej mamy do powiedzenia, brakuje wsp6lnej plaszczyzny. 

Jest faktem, ze duszpasterstwo akademickie obejmuje 

cienkq warstw~, a ludzie, kt6rzy wychodzq z duszpasterstwa akademickiego, 

najcz~sciej nie Sq obj~ci zadnym specjalnym duszpasterstwem. 

Na palcach mozna pollczye duszpasterzy, ktorzy 

umiejq dalej kontynuowae t~ prac~ (swojq, lub przyjmowae jq od 

duszpasterzy akademickich, np. w postaci duszpasterstwa rodziny). 

Jest to chyba przejaw pewnej infantyIizacji duszpasterstwa, wynikajqcej 

z nie calkiem poprawnego modelu, 0 kt6rym m6wilem 

wyzej. 

Dlaczego tak trudno znalezc wsp6Inll plaszczyzn~ z ludzmi, ktorzy 

weszli w zycie? Wiadomo, ze w Polsce w tej chwili ludzie Sq zafascynowani 

coraz bardziej idealem konsumpcyjnym, idealem "malej 

stabilizacji" i dobrobytu: "Nie b~dziemy si~ bawiIi w Judym6w 

i Silaczki, w poswi~cenie si~ dla idei". Ideal trudny do pogodzenia 

z tragizmem chrzescijanskiej wizji zycia. 

Na koniec luzna uwaga: Jezeli jakas linia demarkacyjna przebiega 

wsrod mlodziezy, to chyba nie mi~dzy wierzqcymi a niewierzqcymi, 

lecz mi~dzy ludzmi, kt6rych stae na zaangazowanie w jakqs 

wi~kszq ide~, a tymi, kt6rzy bez wzgl~du na deklaracje ideowe nie 

potrafiq (czy nie chcq?) w nic wi~kszego si~ zaangazowae. 

O. JOACHIM BADEN!: Niewqtpliwie potrzebna jest statystyka, 

ale nasun~ taki obraz: dmucham w ognisko, w popi61; jesli wydob~d~ 

iskr~, to z tego b~dzie reszta - obiad, cieplo, ognisko, herbata... 

Chodzi 0 to, zeby' znalezc t~ iskierk~. 

Zdaje mi si~, ze u nas, osob duchownych, trudno jest jq niekiedy 

znaleze. Dlatego szukamy r6znych koncepcji, szukamy doktryn, 

szukamy tomizmu, szukamy takich czy innych drog - natomiast 

rzecz sama w sobie jest prosta, ale za to tajemnicza. Trzeba jq 

umiee odczytac. Inaczej nie da rady. Jestesmy nieraz zawiedzeni 

tomizmem, doktrynq, zawodzi statystyka, empiria, zawodzi baza, 

nadbudowa, rewizjonizm - wszystko, mowiqc popularnie nawala,

26 DYSKUSJA 0 DUSZPASTERSTWIE AKADEMICKIlVI 

wszystko kompletnie "leiy". I chcemy wowczas wszystko burzye. 

Jest to rzecz przyjemna: wszystko wyburzye, a pozniej zaczynae 

od poczqtku, rozdmuchiwae iskierkE:. 

Patrzqc oczami wiary wiemy, ie ta iskra jest. Wiemy, ie czlowiek 

z natury swojej bardzo by chcial w jakis sposob tE: iskrE: 

"chv.rycie". I ie dzisiejszy mlody czlowiek bardzo si~ · 0 niq stara 

i mE:czy siE:, jeieli jej nie laple. Jest chory na jej brak. Wiemy: 

statystyka samobojstw, statystyka depresji, czarna literatura i film... 

To wszystko znane. 

Wobec tego co robie? To, czego czIowiek w sobie CZE:sto nie moie 

zn-aleze, to znajduje bardzo Iatwo u mlodzieiy. Czy w sensie masowym? 

- Oczywiscie nie. Ale tu i tam Sq paIne materialy i trzeba 

je troszeczk~ rozdmuchae - troszeczkE:. I wtedy rzeczywistose 

fantastycznie nas zaskakuje. Czy to trudne? Wydaje mi siE:, ie 

nie. Trzeba tylko uswiadomie sobie kilka rzeczy doktrynalnych, 

jak najbardziej tomistycznych. Causa finalis agit alliciendo - przyczyna 

celowa dziala urokiem. Trzeba jq w jakis sposob pokazae, 

czym ona jest. :le jest Ewangeliq, :lyciem. 

Czyli stqd w jakis sposob musi siG pokazac :lycie, i to :lycie 

Boie - Boie, niestety, trudno i darmo... Jak to zrobie? - Trzeba 

miee bardzo silnq wiar~. I mowie bez iadnych "izmow". Tam gdzie 

jest iycie, nie trzeba mowic 0 smierci, bo tam jest iycie bardzo 

swiadome psychologicznie. Mlody czIowiek czuje, ie iyje, bo jest 

bardzo mlody. 

o ile wiem, obecnie teologia odwraca siE: od koncepcji uwazanej 

przez wielu za tomistycznq: pojE:cia, pojE:cia i pOjE:cia - do koncepcji 

symbolu, Idora jest koncepcjq patrystycznq. Przekazywanie 

tego, co jest niewyraialne za pomOCq symbolu. Nad tym bardzo 

glowiq siE: mqdrzy ludzie, moina ich w t.ym nasladowae. W mlodzieiy 

moi na odnalezc: te symbole. KsiE:iom sprawia to czasem 

trudnose. Nie chwytajq nieraz 0 co chodzi, bo Sq zbyt opanowani 

przez pojE:cia - row miE:dzy teologiq a zyciem; natomiast chwiejna 

mlodziez chwyta raczej przez symbol. Gdy im siE: powie na konferencji, 

ie Duch sw. jest plomieniem i wichrem, zrozumiejq. 

I jezeli potrafimy takie rzeczy rozdmuchac z iskry, to potem 

ogien p6jdzie dalej. Wtedy nie musimy siE: bardzo martwic technika: 

jak siG szerzy Kr6lestwo Niebieskie. To jest rzecz trudna do uchwycenia, 

jest to misterium. 

Ks. JOZEF TISCHNER: Zawsze, kiedy ja sam mialem mowic do 

student6w, stawalem w obliczu jednego, zasadniczego problemu. 

Wlasciwie nie drE:czyl mnie problem formy czy metody: jakiej 

formy uiye, by bye zrozumialym, jakiej metody, by sluchaczy 

zainteresowae. Uwazalem, ie te sprawy Sq w gruncie rzeczy trze

DYSKUSJA (j DUSZPASTERSTWIE AKADEMICKIM 

27 

ciorz~dne . Pytaniem zasadniczym bylo dla mnie: co wybrac z doktryny 

chrzescijaiiskiej, by trafic w sedno potrzeb sluchacza? 

Pytanie to mialo zazwyczaj dwa aspekty: co wybrac z doktryny 

teoretycznej i co wybrac z doktryny praktycznej. W pierwszym 

przypadku chodzilo 0 umiejscowienie odpowiedniego zagadnienia 

doktrynalnego w takim miejscu og6lnej wizji swiata moich sluchaczy, 

by niejako automatycznie cala ta wizja ulegla przeksztalceniu. 

W drugim przypadku chodzilo gl6wnie 0 zaprezentowanie 

sluchaczom pewnej ascezy, ale ascezy jednoczesnie fascynujqcej 

i tw6rczo inspirujqcej rozw6j ich osobowosci na bazie ich podstawowego 

zaangazowania w nauk~. 

Jeden i drugi wyb6r inspirowany byl zasadniczo przez wsp6lny 

czynnik: wybrac to co zasadnicze i wybrac to, co da si~ przekonujqco 

uzasadnic (przekonujqco, to nie znaczy tylko "rozumowo", 

to znaczy takze przez odwolanie si~ do :h6del Objawienia). 

Problem uzasadnienia byl centralnym moim klopotem. Gdy mialem 

do wyboru wzglqd estetyczny, formalny, czy moze artystyczny 

konferencji z jednej strony a z drugiej suche, merytoryczne, 

ale nie pozostawiajqce wqtpliwosci uzasadnienie, staralem 

si~ isc zawsze za uzasadnieniem i rezygnowac z estetyzmu czy 

taniego "emocjonalizmu". Oczywiscie, nie wszystko daje si~ "uzasadnic". 

Ale wtedy obowiqzuje wiernosc wobec faktycznego stanu 

rzeczy: prawdopodobieiistwa niech pozostajq prawdopodobieiistwami, 

mozliwosci mozliwosciami a nade wszystko tajemnice niech 

pozostanq tajemnicami. Niechaj swiat duchowy chrzescijaiistwa 

pozostanie w naszym wykladzie takim, jakim on jest naprawd~, 

bez tanich uproszczen i naiwno-optymistycznych "haczyk6w" propagandowych. 

Postawa, kt6rq zajmowalem, slusznie czy nie, to inna sprawa, 

miala gl~bsze korzenie niz ewentualne moje osobiste upodobania. 

Wydaje mi si~ bowiem, ze dzisiejszy kryzys chrzescijaiistwa i katolicyzmu 

na gruncie mlodo-inteligenckim jest uwarunkowany przez 

swoisty brak wartosciowych i pelnych uzasadnien dla duchowego 

swiata chrzescijaiistwa. To, co m6wiE:, jest wieloznaczne, to 

prawda, i dlatego musz~ blizej wyjasnic 0 co wlasciwie mi chodzi. 

Przede wszystkim uderza mnie cz~sty w duszpasterstwie naiwny 

optymizm doktrynalny. Wiqze si~ on z og6lnym profilem chrzescijanstwa, 

jaki si~ w jego !"amach prezentuje. M6wi si~ mniej wiCicej 

tak: Kosci6l katolicki zna recepty na wszystkie rozwiqzania, filozofia 

katolicka rozwiqze ci wszystkie niepokojqce problemy, potrzeba 

tylko, abys jq przyjql. I rzeczywiscie: czlowiek uzyskuje 

rozwiqzanie problem6w ale w zamian za rezygnacj~ z uzasadnieii 

tych rozwiqzan. Podstawowy akt przyj~cia rozwiqzan w tej wersji 

chrzescijaiistwa jest nie tylko podj~ty bez uzasadnieii, ale jest


potraktowany jako rodzaj handlu: ty zrezygnujesz ze swojego 

sceptycyzmu a w zamian uzyskasz rozwiqzanie problem6w. Przypomina 

mi si~ tutaj dowcip 0 czlowieku, kt6ry si~ kqpal w przer~bli 

zimq. "Nie zimno ci tak?" - zapytal go przechodzien, "Nie, 

mam skarpetki..." Podobnie z katolicyzmem. W tej wersji duszpasterstwa 

naiwno-optymistycznego jest on tym, czym skarpetki 

dla czlowieka w przer~bli: pozwala mu wicrzyc, ze nie odczuwa 

zimna. 

Sprawa rna gl~bsze, niz si~ wydaje, tlo. Wiqze si~ z og6lnym 

sposobem traktowania zyeia na gruncie chrzescijanstwa jako sielanki 

wyzutej z wszelkiego dramatyzmu i wszelkiego ryzyka 

wlasciwego kazdej wielkiej przygodzie czlowieka. Jakqz cen~ zaplaci 

mieszczanin za zycie bez konflikt6w, bez dramat6w, za zycie 

w atmosferze kojqcej pewnosci, ze si~ rna racj~ tam, gdzie inni 

majq wqtpliwosci lub Sq w bl~dzie! A jakq cen~ placi katolicyzm 

za to, Ze pozwala na takie wlasnie samopoczucie u wielu swych 

dzieei? Chyba t~, ze sam nabiera mieszczanskiego charakteru. 

Problem uzasadnien i problem dramatu w katolicyzmie Sq ze 

sobq seisle zwiqzane. Uzasadnienie nie moze eliminowac dramatu 

a dramat nie moze dyspensowac od uzasadnienia. Prawda, zdaje 

si~, lezy w posrodku: po prostu sam dramat jest uzasadnieniem. 

Jezeli pewna doza dramatu jest warunkiem narodzenia si~ czlowieka 

w czlowieku, jezeli ryzyko zwiqzane jest z kazdym aktem 

wolnosci a wolnosc jest prawdziwym zyciem czlowieka, to integraIny 

chrzescijanstwu dramat, pewna jego wieloznacznosc czy brak 

oczywistosci, jest autentycznym uzasadnieniem chrzescijanstwa. 

I zeby to pokazac, trzeba czynic nieustannie wysilki, pytajqc przy 

kazdej okazji, dlaczego tak a nie inaczej. Chrzescijanstwo to nie 

tylko doktryna, to takze spos6b uzasadnienia doktryny. Jezeli 

celem uzasadnienia chrzescijanstwa rezygnuje si~ z uzasadnien 

w og6le albo wprowadza si~ obce chrzescijanstwu metody uzasadnien, 

sam rdzen chrzescijanstwa ulega wypaczeniu. Dlatego 

problem uzasadnien byl zawsze centralnym klopotem w mojej 

praktyce duszpasterskiej. 

Inny rys "obiegowego chrzescijanstwa", to - rzecz paradoksalna 

na tIe wzmiankowanego kryzysu uzasadnien - przerost 

swoiscie rozumianej apologetyki. 

Ja rozumiem, zyjemy w swiecie, w kt6rym rozgrywa si~ nieustanny 

dialog. Czasami jest to dialog na slowa, czasami na pi~sci, 

zaleznie od tego, gdzie ktos czuje si~ mocniej. Stqd tez rodzi si~ 

zapotrzebowanie na maksymalnie intersubiektywnq apologetyk~. 

Stqd tez na og61 apologetycznie ustawia si~ konferencje, kazania, 

osobiste rozmowy. Powszechne "meblowanie gl6w" staje si~ naczelnq 

dewizq i podstawowym prqdem niejednego duszpasterstwa.

DYSKUSJA 0 DlJSZPASTERSTWIE AKADEMICKIM 

29 

A efekty? 0 odrywaniu chrzescijanstwa od chrzescijanskich uzasadnien 

i a-dramatycznym uj~ciu zycia ludzkiego, juz m6wilem. 

Inne efekty majq charakter praktyczny. Oto duszpasterstwo 

takie doprowadza czlowieka do pewnego poziomu og6lnego "oblatania" 

dyskusyjno-swiatopoglqdowego, wyucza czlowieka mlec 

"ostatnie slowo" w "dialogu", a potem... pozostawia go samemu 

sobie. Czlowiek ten jako tako moralnie si~ prowadzi, na zarzuty 

potrafi cos tam odpowiedziec i na tym koniec. Nast~puje impas. 

Nie wiadomo, co z takimi ludzmi dalej robic na gruncie chrzescijanstwa. 

Co wi~cej: wyglqda tak jakby tym ludziom brakowalo 

czegos bardzo istotnego, co charakteryzuje czlowieka zwiqzanego 

gl~biej z Ewangeliq a co jest r6wnie trudne do nazwania jak do 

uchwycenia. Negatywnie mozna by to tak ujqc: tym Iudziom brakuje 

e wan gel i c z neg 0 z rod zen i a. Oni si~ nie rodzili 

na gruncie i z gl~bi Ewangelii. Poza tym zresztq nic im jako katolikom 

zarzucic nie mozna. Chyba t~ krzt~ drobnomieszczanstwa, 

ale kt6z dzisiaj jest bez winy??? 

I jeszcze jeden rys. Narzucil mi si~ on ostatnio szczeg6lnie wyraznie 

a to dzi~ki kontaktom ze srodowiskami zdecydowanie i gl~boko 

marksistowskimi. Obserwuj~ tam cos w rodzaju kultu czynu, 

zaangazowania w terazniejszosc, dqznosci do przeksztalcania swiata 

jak najgl~biej i cz~sto nie baczqc na koszta. My na tym tIe jestesmy 

nie tylko bardziej kontemplatywni (to ostatecznie jest zrozumiale), 

ale troch~ bardziej "nie z tej ziemi". Jakis rys negatywizmu, 

ucieczki, oglqdania si~ na "wladz~" czy innych "bardziej kompetentnych" 

a ostatecznie na samego Pana Boga, kt6ry czuwa, wi~c 

mozna drzemac. Mysl~, ze brakuje nam ducha zaangazowania 

w otaczajqcy nas swiat. Trzeba by troch~ zaszczepic w katolicyzm 

ducha Nietzschego czy ducha Bergsona: pierwszego z racji kultu 

czynu, drugiego z racji teorii 0 plynqcym i nigdy nie powracajqcym 

czasie. Dla marksist6w swiat ma wartosc, bo jest jednym jedynym. 

Dia nas prawdziwq wartosc ma swiat, kt6rego tutaj nie ma. 

A dla chrzescijanstwa? Dla chrzescijanstwa swiat ma wartose dlatego, 

bo istnieje "tamten swiat", kt6ry mu t~ wartose nadaje. 

Co robie pozytywnie, aby wyjse z tych zaulk6w bez wyjscia? 

Nie chc~ tutaj nikomu dawac rad. Mog~ powiedziec tylko to, co 

sam uwazam, ze powinienem robie. Wlasciwie tylko jedno: powr6 

cic do tekstu Ewangelii. Odczytae ten tekst inaczej i na nowo. 

Ale odczytae majqc do dyspozycji wsp6lczesnq wiedz~ 0 czlowieku, 

psychologi~ , fiIozofi~, nade wszystko filozofi~ wartosci i filozofi~ 

religii. I z tego materialu dopiero wyluskae mozliwie pelny 

i autentyczny prom chrzescijanstwa. Aby jednak to zrobie, trzeba 

mi bylo wyzwolie si~ od ciqzqcej na Ewangelii i doktrynie chrzescijanstwa 

terminologii tomistycznej. Ja rozumiem, ze naraiam si~


tut.aj \Vielu autorytetom. Ale wydaje mi :;:i~, ze kilkadziesiqt podstawowych 

poj~c filozofii tomistycznej to mocno za malo, by 

oddac calq zlozonose swiata i bogactwo prezentowanego przez 

Ewangeli~ stosunku czlowieka do chrzescijailstwa jako tez jego 

drag w tym kierunku. Rozumiem, ze program tutaj nakreslony 

jest w znacznym stopniu nierealny. Duszpasterz, nawet akademicki, 

nie jest przeciez teoretykiem, lecz przede wszystkim praktykiem. 

Ale tak jest tylko pozornie. W gruncie rzeczy musi bye jednym 

i drugim. Od wsp6lczesnej katolickiej filozofii w Polsce nie moze 

zbyt wiele zaczerpnqe,. co by jakos zarysowalo przed nim w1asciwe 

pel'spektywy duszpasterskie i :§wiatopoglqdowe. Jak rzadko kiedy, 

mimo olbrzymiej ilosci prac, jest to filozofia z marginesu codziennega 

zycia i, co gorsze, z marginesu wsp6lczesnej filozofii w ogale. 

Sq to juz jednak ca1kiem odr~bne zagadnienia, w ktare nie mogG 

si~ tutaj zapuszczac. 

O. JOACHIM BADENI: Trzebu ciqgle wykazywae, ze wszystko, 

.co W ogale rna sens w Kosciele, jest zwiqzane z zyciem. Zyciem 

osobistym tego czlowieka. "Kto idzie za mn~, zye b~dzie na· wieki". 

I to trzeba w jakis sposab egzystencjalnie przekazae. 

Czy do tego potrzebny jest tomizm, czy nie? - Wydaje mi si~, 

ze tomizm w znaczeniu esencjalnym na pewno nie. To z miejsca 

za bUl't~, bo to wszystkich nudzi. Natomiast bardzo moze bye 

wazne uchwycenie mysli samego Tomasza z Akwinu, ktary nie 

zna1 zupelnie tomizmu, choe tWierdzil, ze istnieje cos, co nazywa 

si~ phHosophia perennis, a ktorej mozna si~ wsz~dzie doszukac. 

Gdybysmy chwycili tak Tomasza w jego "warsztacie", w jego 

otwarciu na wszystlco co jest, i w ten sposob z pomocq jego mysli 

przekazali mlodym odpowiednie tresci. Niektarzy dochodzq do tomizmu 

nawet przez cybernetyk~ . Rzecz jasna, chodzi 0 jakqs wizj~ 

tomizmu, jego zasad, a nie 0 odtwarzanie formul. Formu1y mozna 

sobie dorabiac - "stwarzac" na poczekaniu. 

Czy Hierarchia przeszkadza? Nieraz pewno komus przeszkadza, 

ale na ogol 1atwo mozna sobie z tym "poradzic". Nie trzeba si~ 

pytae biskupa ani kogokolwiek, czy wolno mi glosie, ze Chrystus 

to jest zycie, biskup si~ przypuszczulnie z tym zgodzi. 

Jednq z zasadniczych spraw jest poslugiwanie si~ nie ideologi!j 

(dr~twotq), ale ideami: Co to jest malzeilstwo? Co to jest kaplan? 

liturgia? zycie? Co to jest? Rzecz charakterystyczna, umysl ludzki 

chce wiedziee, czym rzecz jest sarna w sobie. Mysl~, ze w ten 

sposob mozna "przemycic" wszystkie podstawowe idee, nawet 

Dionizego Areopagity: 0 doskonalosci, 0 jedni, 0 zyciu, 0 pi~knie, 

o dobru, 0 prawdzie, 0 ekstazie - to wszyst.ko mozna transponowac 

na zycie dzisiejsze z 1atwosciq, poniewaz mlodziez rna cz~sto nie


zepsute intuicyjne uchwycenie tych rzeczy. Z kazdej sytuacji 

mozna wyprowadzic dia niej i dia siebie calq teoIogi~. To jest 

koncepcja. Trzeba umiec czytac znaki czasu: w swietIe Ewangelii. 

Podobnie jak czytamy z czerwieni 0 zachodzie slonca, ze b~dzie 

",,,iatr. 

I-IALINA BORTNOWSKA: Sprawa nowoczesnosci i jednoczesnie 

sprawa wyboru w zakresie wykladanej doktryny. Wlasciwie nie 

ma tu problemu wyboru. Wybor jest dokonany znacznie wczesniej: 

to co we mnie weszlo i wroslo, to mog~ dae innym. W praktyce 

doktryna "przesiewa si~" poprzez sito, ktorym jest czlowiek "przepowiadajqcy". 

Nie mog~ glosie innych uzasadnien niz te, ktore 

dia mnie byly uzasadnieniami. W przeciwnym razie bylibysmy 

nauczycielami a nie swiadkami. "Nauczycieli" rnamy dosyc, to 

pozycja raczej przegrana. A swiadectwo jest kwestiq odwagi bycia 

sobq. I rzeczywistosci osobistych poszukiwan. Jest to sprawa 

subteina i trudna. B~dqc w Rzymie, zetkn~lam si~ z srodowiskiem, 

ktore zajmowalo si~ ekumenizmem. Spotkania odbywaly si~ w pewnym 

domu zakonnym. Bylo dia mnie ogromnym przezyciem, ze 

zakonnice, udzieIajqce gosciny temu ruchowi, braly w nim udzial. 

I to udzial reaIny. Poszukiwania i rzeczy, k tore si~ tam dziaIy, 

nie byly czyms, czemu one towarzyszq modIitwq i podawaniem 

kawy. Byla to sprawa, ktora dotyka je osobiscie i dia nich rna 

praktyczne, zyciowe znaczenie. 

Nauczyciel fizyki powtarza to, czego si~ raz dowiedzial. Z teoIogiq 

jest inaczej, w niej trzeba si~ naprawd~ dowiadywac od poczqtku 

za kazdym 1'azem, z kaidq grupq Iudzi, z kt61'q si~ pracuje i idzie 

razem. Uczniowie Sq wsp6ltowarzyszami drogi, czasem nawet na 

zasadzie calkowitej rownosci. 

Tu zdaje mi si~ kryje si~ odpowiedz na pytanie, dlaczego tak 

trudno kontynuowac duszpasterstwo akademickie, kiedy Iudzie 

stajq si~ dorosli. Po prostu dlatego, ze wreszcie przychodzi chwila, 

kiedy trzeba by juz bylo wyjsc poza to, do czego si~ juz samemu 

doszlo. Nie zawsze jestesmy na to gotowi. Wtedy uczniowie odchodzq 

aibo zatrzymujq si~ - nie czyniq daIszych post~p6w. 

A zatrzymujq si~ przewaznie dlatego, ze si~ ich nie pchn~lo naprz6d. 

Gdzies czytaIam, ze pewien mlody czlowiek prowadzil dyskusje 

z pcwnym protestantem i co tydzien przychodzil do swego duszpasterza 

przedstawiajqc mu to, co mu tamten powiedzial, i pytal, 

co ma mu odpowiedziec. Wreszcie kiedys ksiqdz si~ zniecierpliwil 

i powiedzial: "No, powiedz mu, co mysIisz". A on pyta: "Naprawd~? 

to mozna?". Wynikla z tego ekumeniczna przyjazn i dwa ciekawe, 

cenne powolania. Ale czy byloby tak, gdyby duszpasterz nadal 

dostarczal gotowych odpowiedzi?

--'32" 

DYSKUSJA 0 DUSZPASTERSi'WIE AKADEMICKIM 

W tym mleJSCU tei znajduje si~ kwestip tomizmu. Nie zgodzilabym 

si~ wyrzucic go za burt~, nie mog~ tak postqpic, bo jednak 

cos z tomizmu we mnie wroslo. W takiej mierze, w jakiej we mnie 

wszedl, tomizm jest "m6j". P6ki tomizm jest tylko formacjq 

seminaryjnq, szkolnq, ukladem wsp6Irz~dnych, do kt6rego na sHe: 

si~ przypasowuje iywe fakty, p6ki jest powtarzaniem oczywistych 

banal6w, z tryumfalnym komentarzem, "jak to si~ rzeczywistosc 

pi~knie zgadza ze sw. Tomaszem", dop6ty b~dzie on przeszkodq, 

a nie pomocq w duszpasterstwie i w iyciu. 

Sprawa apologetyki: chcialam zwr6cic uwag~ na jednq i funkcji 

apologetyki, kt6rq by moina nazwac szczeg6lnie "wsp6lczesnq", 

a mianowicie, ie najlepszq chyba apologetykq dla wielu ludzi 

dzisiaj jest powiedziec im, w co n i emu s z q wi e r z y c. Tzn. 

przeprowadzac weryfikacj~ rzeczy, kt6re si~ uwaza za prawdy 

religijne, czy za prawdy wiary, i pokazywac, kt6re z nich istotnie 

Sq nimi, w jaki spos6b zobowiqzujq, i ile w nich jest tajemnicy 

i moiliwosci interpretacji, a ile element6w i wyobraien uwarunkowanych 

historycznie, wzgl~dnych i podlegajqcych ewolucji i reformie. 

Okaie si~, ie mas~ rzeczy w naszej wierze jest balastem. 

Ostatnia sprawa: przeczytalam w ostatnich dniach nowq ksiqik~ 

anglikanskiego biskupa J. A. T. Robinsona. Autor proponuje w niej 

rozr6inienie duszpasterstwa eksperymentalnego i duszpasterstwa 

kt6re okresla terminem exploratory (badawcze, eksploracyjne, 

awangardowe?), i podkresla ie bardzo cz~sto uwaia si~, ie te dwie 

rzeczy Sq synonimami. Tymczasem nie. Duszpasterstwo eksperymentalne 

miesci si~ w granicach istniejqcych struktur, w granicach 

tego, na co juz pozwolono, jakkolwiek wypr6bowuje moZliwosci 

tych granic. Mysmy jeszcze nie doszli na pewno do wykorzystania 

wszystkich moiliwosci dtiszpasterstwa eksperymentalnego. 

Ale nie wiem, czy kiedykolwiek si~ do nich dojdzie bez wykorzystania 

tej drugiej formy. 

ezy nie potrzebujemy w Polsce takie duszpasterstwa' awangardowego 

- ludzi kt6rzyby mogli wyjsc ze schematycznych ram 

z calkowitq swobodq i z calkowitym poczuciem, ie instytucja 

utrzymuje wi~z z nimi, ale 7..e nie b~dzie w iaden spos6b hamowac 

ich ruch6w? Na pewno w Polsce najbardziej masowe duszpasterstwo 

polega na utrzymaniu w Kosciele tych, kt6rzy przychodzq 

na uniwersytet ze wsi, z tradycjami "normalnego" katolicyzmu, 

praktyk koscielnych itd. Jest to rzecz podstawowa, ale czy nie 

istnieje takie potrzeba tworzenia si~ wsp61not - w praktyce 

zaczynajqcyeh "od zera"? ezy tei raczej od "nieskonczonosci ukryteJ", 

wsp61not dialogu i przyjazni?


O. KRZYSZTOF KASZNICA: Co wybrae do m6wienia i jak to 

m6wie. Mysl~, ze nalezy i trzeba koncentrowae si~ dokola postaci 

Chrystusa Pana. On jest punktem centralnym w dzialalnosci duszpasterskiej. 

W Jego swietle spojrzee na Ewangeli~ (tu - "powr6t 

do Ewangelii" a takze nowe odpowiednie uj~cie tomizmu, ktory 

jest wlasciwie pr6bq systematycznego uj~cia Dobrej Nowiny), 

a samq postae Chrystusa trzeba przedstawie w sposob atrakcyjny, 

nie schematyczny. W6wczas apostolstwo b~dzie bardzo chwytalo. 

Dojrzalose i Osoba Chrystusa Pana sciSle si~ ze sobq wiqz14, bo 

wlasnie On jest wzorem dojrzalosci najpelniejszej. 

Ostatni punkt - rezultat naszego dzisiejszego spotkania. Konieczne 

mi si~ wydajq jakies ankiety, jakies sondaze odpowiednio 

uj~te i opracowane w spos6b wlasciwy przez duszpasterzy i przedstawicieli 

mlodziezy akademickiej. 

Druga rzecz to eksperymenty. I tu trzeba b~dzie koniecznie 

uzyskae zielone swiatlo od Wladz Koscielnych - czasem moze 

trzeba b~dzie si~ narazic na "dostanie po glowie", ale to nie 

szkodzi. Sobor zach~ca do eksperyment6w. 

O. JOACHIM BADENI: Najpierw trzeba pokazac, ze trzeba i ze 

warto zye. Potem w jaki spos6b Kosci61 wyobraza sobie zycie. Wydaje 

mi si~, ze w swym najgl~bszym przejawie, jest to kwestia 

gminy, jakiegos zbioru ludzi bez sztucznych regut, bez zadnych 

urz~d6w, bez niczego w og6le. Ci, co chcq, przychrJdzq, ci, co nie 

chc14, nie przychodzq. Mlodzi sami zbierajq si~ bez specjalnego 

udzialu kaplana - 0 dziwo! - wok61 Mszy sw. Mloda studentka 

prawa powiedziala 0 naszych Mszach sw.: ci co tam chodzq, naprawd~ 

taro nalezq. Chodzi jednak 0 to, zeby wi~z ta byla bardziej 

konkretna. Trzeba jq umiee "rozprowadzic". We wsp6lnocie eucharystycznej 

jest poczqtek jakiegos organizmu. To mlodziez wyczuwa 

bezposrednio. Potem trzeba tylko pchnqe, zeby obudzie jakqs jednose 

zycia, w konsekwencji jednosci eucharystycznej. A wi~c 

wszystkie moraIne, ziemskie cnoty, np.: kolezeilstwo, latwe wsp6lzycie 

z ludzmi. To nie jest ani doktryna, ani instytucja, ani 

teoria - po prostu samo zycie. 

Rodzi si~ pelna swiadomose zycia u pewnej garstki ludzi, swiadomose 

zarazliwa, stanowiqca ferment i zaczyn. Do tego na pewno 

potrzebne S14 pewne informacje z dziedziny statystyki, ale najpierw 

trzeba mocno zyc samemu. 

Wydaje mi si~ tez, ze duszpasterz akademicki bardzo zyska, 

jesli chodzi 0 jego wiar ~ , przez kontakt z mlodziezq: wiara jego 

bardzo si~ umocni. Inaczej sam zniknie, bo ludzie go zmiotq 

z powierzchni, jako czlowieka, kt6ry nic nie daje. Albo tez b~dzie 

bardzo zywy i b~dzie nie tylko duszpasterzem, ale pocz14tkiem, 


--"-~ ' 3,* DYSKUSJA 0 DUSZPASTERSTWIE AKADEMICKIM 

ludzkim, narz~dziowym oczywiscie, zycia. Inne sprawy Sq dodatkiem. 

Ma to jeszcze urok nowosci - oto czyni~ wszystko nowym. 

M6wi si~: robimy wszystko od poczqtku, a w sobie musicie odszukac 

cos najbardziej pierwotnego - pragnienie zycia. Odszukac, 

odczyscie i pr6bowae wypelnie dobrem. Nie boimy si~ bl ~d6w 

instytucji, ani ludzi, bo wierzymy w zycie. 

STEFAN WILKANOWICZ: Opisywany przez o. Badeniego typ 

wsp6lnoty, jakby "gminy chrzescijanskiej", rna ogromnq wartosc, 

sprawdzonq doswiadczeniem. Ale doswiadczenie wskazuje r6wniez, 

ze ludzie, kt6rzy przez niq przeszli, podlegajq tak:ie kryzysom 

w chwili przejscia od zycia akademickiego do pracy zawodowej 

i obowiqzk6w rodziz;mych. Niekt6rzy przezwyci~zali je bardzo 

dobrze, inni ze stratami, a stosunkowo duza Hose odpadala, niekoniecznie 

zresztq na pozycje antyreligijne czy areligijne. Po prostu 

jakos si~ odzwyczajali od zycia religijnego, sprawy religii bladly 

i schodzily na margines. 

Dlaczego tak si~ dzieje? Oczywiscie mamy' tu do czynienia ze 

scieraniem si~ laicyzujqcych czy zoboj~tniajqcych wplyw6w otoczenia 

i promieniowaniem zycia nadprzyrodzonego. Jezeli zakotwiczenie 

w zyciu nadprzyrodzonym jest bardzo silne, to oczywiscie ludzie 

b~dq dalej trwali i promieniowali jako pewnego rodzaju drozdze 

osrodki koncentracji. Natomiast w wielu wypadkach ich zakotwiczenie 

nie jest na tyle silrle, zeby potrafili sami promieniowae 

i cos tworzye, chociaz w ramach pewnego srodowiska, przy jego 

pomocy, ich zycie jest aktywne i zywe. Po przejsciu tej nieomal 

magicznej granicy dyplomu czlowiek zostaje wlasciwie wyrzucony 

za burt~ i musi sam zaczynae calkowicie od poczqtku. 

Trzeba jednak zwr6cie uwag~ na socjologicznq stron~ problemu, 

w samym zyciu akademickim. Niewqtpliwie jest one w pewnej 

mierze cieplarniq (powtarzam tu tezy Klysa z jego referatu na 

KUL-u w ramach ostatniego "Tygodnia Spolecznego"). Jest to 

Zycie troch~ "na niby". Rzecz polega na tym, ze czlowiek stosunkowo 

dlugi okres zycia studenckiego traktuje nie jako z y c i e 

p raw d z i w e, ale jako w p raw k ~, jako przygotowanie do 

przyszlych zadan. A z drugiej strony odczuwa niech~e do wejscia 

w srodowisko doroslych, czasem podswiadomie chce przedluzyc 

okres mlodosci. To stwarza ogromne trudnosci przy przejsciu do 

normalnego zycia, gdzie nagle wszystko jest zupelnie inaczej. 

Wtedy czuje si~ nieprzygotowany, brakuje mu pewnych sprawnoscl, 

umiej~tnosci znalezienia swego miejsca. Zazwyczaj jest za 

slaby, aby stworzye now'! wsp6Inot~. W zasadzie powinien byl

DYSKUSJA 0 DUSZPASTERSTWIE AKADElVIICKIlVI 

35 

naturalnq drogq przejsc od srodowiska akademickiego do parafii. 

No, ale znajdzmy takq parafi~ w Polsce, gdzie by byla jakas tego 

rodzaju mozliwosc, gdzie by si~ znalazlo zach~t~ i zrozumienie 

dla tych rzeczy. Zazwyczaj kontakt z parafiq sprowadza si~ do 

fizycznych kontaktow z ludzmi wpychajqcymi si~ do kosciola 

i wypychajqcymi z niego. Duszpasterstwo normalne nie jest nastawione 

na tworzenie tego typu wspolnot, zazwyczaj spotykamy 

jedynie standardO\~rq, dostosowanq do przeci~tnej, "obslug~ duszpasterskq". 

I nawet trudno miec pretensje do ksi~zy, bo po prostu 

ich sHy fizyczne i brak czasu nie pozwalajq na podobnq prac~. 

Poruszony tu dzisiaj i cz~sto spotykany brak aktywnosci u katolikow 

zwiqzany jest z pewnym typem formacji i z brakami 

czy deformacjami wiedzy religijnej. Przedluzony okres mlodosci, 

okres "przygotowywania si~ do zycia" nie sprzyja wyksztalceniu 

si~ "sprawnosci ingerencji w Zycie", sprawnosci podejmowania 

odpowiedzialnosci. Inaczej u ludzi, ktorzy wczesnie rozpocz~li 

prac~ zawodowq, ktorych osobowosc uksztaltowala si~ juz w warunkach 

"prawdziwego" zycia. 

Dla duszpasterstwa akademickiego rysuje' si~ tu bardzo wazne 

zadanie: usilnie pracowac nad formowaniem postawy zaangazowania 

i poczucia odpowiedzialnosei za wszystko, co zycie przynosi, 

podejmowania inicjatywy nie czekajqc na zakonczenie przygotowawczego 

okresu. Duszpasterstwu stale grozi zaniedbanie tej 

strony wychowania, latwo zamienia si~ one w przyjemny sposob 

sp~dzania cZp'su, kulturalny, mily, taki gl~boki - i jalowy. To 

szalenie mila rzecz. Do starosci mozna uczestniczyc z upodobaniem 

w "katoIickich kajakach", tylko nic z tego nie wynika. 

Druga strona zagadnienia to gl~boka, teologiczna postawa w stosunku 

do swiata zewn~trznego. Mysl~, ze te dwie rzeczy seisle si~ 

z sobq wiqzq. Tu nalezy zejsc az do fundamentow, zlikwidowac 

wszystkie nalecialosci i deformacje, kt6re stwarzajq sztucznq przegrod~ 

mi~dzy Kosciolem - a swiatem. Paradoksalnie powiedzialbym 

(na marginesie XIII schematu), ze sformulowanie Kosci61 

a swiat wsp6!czesny w pewnym sensie juz moze kryc w sobie 

sprzecznosc. Jezeli si~ bowiem powie, ze Kosci6l jest Ludem Bozym, 

to znaczy, ze jego granice i zasi~g nie pokrywajq si~ z socjologicznymi 

granicami wsp6Inoty ludzi uwazajqcych . si~ za katolik6w, 

zas zagadnienie Kosci61 a swiat wsp6!czesny staje si~ jakby 

wewn~trznym zagadnieniem Kosciola. To jest tylko przyklad jak 

same nawet terminy wprowadzajq schematy myslowe zwiqzane 

ze skojarzeniami, kt6re w samym pUnkcie wyjscia deformujq nasz 

stosunek do swiata. 

Jeszcze jedna zwiqzana z tym uwaga: wydaje mi si~, ze w tej 

chwili w Polsce nie rna ducha apostolskiego. Zanikl. Nie jest to


zarzut stawiany ksi~zom. duszpasterzom, jest to obserwacja dokonana 

takze na sobie samym. A polega to na tym, ze jezeli 

w czlowieku wytworzy si~ nawet podSwiadomy zwiqzek pomi~dzy 

terminem a p 0 s t 0 1 s two a terminem d z i a I ani e i terminem 

or g ani z a c j a - to zdechl pies. Warunki zewn~trzne w polqczeniu 

z mentalnosciq czlowieka wsp6lczesnego (np. z jego postawll, 

antyapologetycznq) stwarzajll, jakies p6lswiadome przekonanie, ze 

jezeli nie rna mozliwosci instytucjonalnego dzialania, to apostolstwo 

sprowadza si~ tylko do przykladu. Proces psych~logiczny przebiega 

tu tak: najwazniejszy jest przyklad zycia, zycie chrzescijanskie. 

Slusznie. Zycie chrzescijanskie, to znaczy modlic si~, starannie 

wypelniac obowiqzki, bye dobrym dla innych. To wystarczy. Ale 

w praktyce to moze oznaczae biernosc i brak zainteresowania 

drugim czlowiekiem, bliznim. Gdy ktos do mnie przychodzi, to 

owszem, mile z nim rozmawiam, nawet staram mu si~ pom6c. Ale 

jezeli on do mnie nie przychodzi, to jestem szcz~sliwy, ze mog~ si~ 

zamknqe w sferze swojej prywatnosci, chociaz moze nawet codziennie 

modl~ si~ za caly swiat. Ale nie mam tego zmyslu nadprzyrodzonego, 

kt6ry by mi kazal szukae ludzi, bye wyczulonym 

na ich potrzeby, czuc si~ za nich wsp610dpowiedzialnym - do 

tego zas zadna organizacja nie jest potrzebna. Wyksztalcenie takiej 

postawy nie jest zresztq latwe w warunkach dzisiejszego przeci~tnego 

duszpasterstwa, kt6re jest jednoczesnie masowe i indywidualistyczne 

- bo nie tworzy gl~bszej wsp61noty. 

O. TOMASZ PAWWWSKI: Zastanawiam si~ takze nad spraWq 

absolwent6w, nad sprawq przejscia od cieplarni duszpasterstwa akademickiego 

do zycia. Szukamy jakiejs koncepcji, kt6ra by ulatwila 

to realne przejscie. Wydaje mi si~, ze - negatywnie biorqc - nastawienie 

na "czlow~eka pracy" w og61nej atmosferze zycia akademickiego 

jest dosye trudne. Dlatego, ze cale zycie akademickie" 

nie tylko w duszpasterstwie, ale na studiach czy poza studiami, 

Juvenalia, ulica, czy stol6wka, caly klimat zycia akademickiego 

nie jest nastawieniem na prac~. I cale pi~kno i caly urok tej 

atmosfery akademickiej wlasnie na tym polega. I tego ludzie 

mlodziszukajq, w tym si~ wyzywajq, bo czujq, ze czeka ich praca. 

Duszpasterstwo akademickie nastawiajqce ich na czlowieka pracy 

byloby dla nich bardzo trudne. Ja si~ nie boj~ rzeczy trudnych, 

ale obawiam si ~ , ze nastawienie takie mogloby spowodowae 

odejscie niekt6rych. Oczywiscie takie duszpasterstwo mogloby polegac 

na formie jakiegos nacisku na obowiqzkowose, na jakqs 

bardzo wewn~trznq spraw~ - ksztalcenie sprawnosci, wiernosci, 

itd. Ale chc~ tutaj podkreslie wlasnie t~ specyfik~ zycia akademickiego; 

duszpasterze nie mogq pozbawiae go tej jego specyfiki


przez zbyt sUny nacisk na tzw. czlowieka pracy, bo stanq si~ 

wowczas kims wyobcowanym z klimatu akademickiego. 

Sarna koncepcja teoretycznie jest bardzo jakas przyjemna i ciekawa, 

natomiast w praktyce... sam juz widzialem trudnosci przy 

wyksztalcaniu np. obowiqzkowosci. Mlodzi zaczynajq si~ "bokami 

rozlazic", bo to za ci~zkie, bo to juz pachnie przygotowaniem do 

przyszlej pracy. Na pewno trzeba przygotowac to przejscie, ale 

jakos inaczej. 

Towarzyszenie mlodym dalej po "przejsciu" jest takze niezmiernie 

trudne, bo srodowisko akademickie zmienia si~ w srodowisko 

pracy. Obserwowalismy absolwent6w, ktorzy przychodzili do nas 

wiedzeni jakimS sentymentem, czy nawet zlqczeni z nami poprzez 

Eucharysti~, lecz bardzo sztucznie to wszystko wyglqdalo i niestety, 

koilczylo si~ . Dlatego, ze styl duszpasterstwa akademickiego 

to nie byl ich styl, zycia juz wlasnie powaznego, "na serio". 

Istnieje najwyzej mozliwosc prowadzenia indywidualnego, towarzyszenia 

im osobistego na ich drodze. Takie jednak' duszpasterstwo 

nie zatacza szerokich kr~gow . 

Trzeba nam czekae na przebudow~ parafii, na nowe wsp6lnoty. 

Wydaje mi si~ raczej celowym tworzenie wsp6lnot na terenie 

pracy. Tam chyba znajduje si~ rozwiqzanie problemu. Tylko kto 

to zrobi? Czy duszpasterze parafialni, czy specjalni duszpasterze, 

czy duszpasterzy akademiccy, kt6rzy nie wiem, czy b~dq kompetentni, 

bo znajdujq si~ w klimacie mlodym, akademickim, i Sq 

zupelnie niezdolni do pracy na terenie tego "powaznego" duszpasterstwa 

juz pozaakademickiego? Trzeba niewqtpliwie stawiac 

na tworzenie srodowisk wlasnie w swiecie pracy, tylko - kto je 

rna tworzyc, prowadzic? 

O. JOACHIM BADENI: Wydaje mi si~, ze klimat studencki jest 

rzeczywiscie zabawowy, beztroski. Mysl~ tez, ze bardzo trudno 

jest takiego mlodego przesadzac od razu w klimat wielkich trosk. 

W tym wieku on wlasnie chce bye beztroski - troski b~dq potem! 

Jesli potrafimy w jakiS sposob wpoie w niego pewien zmysl spoleczny, 

dzialajqcy spontanicznie (nacisku z zewnqtrz mlodziez na 

ogol nie znosi), powiedzmy, jakqs wi~z spolecznq; jesli go - dalej 

(rzecz "straszna!") - ozenimy dobrze alba wydamy jq za mqz, 

to wtedy mamy juz pewne ramy najbardziej zywotne, ramy najbardziej 

konkretne: rodzin~! Mlodq rodzin~! Tego typu mlodych, 

nowych rodzin jest malo. Ale jednak Sq. Jedne Sq bez pokoju, 

bez pieni~dzy i doskonale im idzie. Inni majq pok6j i pieniqdze 

i tez im dobrze idzie. Znalezli sobie zycie, zycie zespolowe. Rodziny 

te trzymajq si~ razem, i wydaje mi si~, ze cos cennego tu wnoszq.


Okazuje si~, ze Kosci61 to nie jest tylko kwestia udr~ki, pracy. 

Owszem, tu i tam im si~ m6wi, ze b~dzie tez praca. M6wi si~ im: 

zr6b cos spoptanicznie dla innych. To jednak bardzo trudno wychodzi. 

Nieraz zalamujq r~ce. Mozna pr6bowae jeszcze pokazae 

pewien urok spontanicznej pracy dla innych. Czasem to wychodzi. 

Druga rzecz to dobre malzenstwo i cala jego problematyka. 

Oczywiscie sex jest wielkq rzeczq, ale zdaje mi si~, ze jego problem 

jest nierozwiqzalny w og6le, bo zbyt mocno wiqze si~ ze stronq 

materialnq czlowieka, co powoduje, ze w og6le trudno 0 nim 

m6wie. Trzeba mlodym m6wie 0 milosci, 0 bardzo silnej milosci. 

To im si~ strasznie podoba, mozna tak z nimi bez konca... 

Wygasajq wszystkie rozmowy i szmery, bo nagle ten ksiqdz cos 

mowi 0 milosci. Co on 0 tym wie, on przeciez sexu nie uZywa. 

Ale okazuje si~, ze ksiqdz nie wiedzqc nic 0 sexie, jednak duzo wie 

o miloSci, bo nie wie z siebie, tylko wie skqdin!!d. MysleIi dot!!d, 

ze Kosci61 na tym polega, ze zakazuje sexu. Okazuje si~, ze Kosciol 

ma tajemnic~ milosci, i to ich nie nudzi. To jest sakrament. 

Jeszcze jedno. Warunki w pracy Sq na pewno inne i bardzo 

trudne, ale czy mozna w jakimkolwiek bqdz zawodzie do tego 

stopnia przygotowae studenta, ze b~dzie juz inzynierem, lekarzem, 

s~dziq, adwokatem, b~dqc dopiero studentem V roku. Chyba jeszcze 

nie. P6Zniejsze rozczarowanie jest zdaje si~ nieuniknione w kazdym 

kierunk.u zycia - ten skok jest zawsze przykry - "a ja myslalem... 

" 

Czy mozna mlodemu pomoc? Wydaje mi si~, ze tu mu si~ niewiele 

pomoze. Trudno byloby uczye go przedwczesnie obowiqzku 

ludzi starszych, niech on b~dzie mlody, niech widzi, ze Bog w pewnym 

sensie raczej jest mlodosciq, anizeli starosciq. Natomiast my 

za cz~sto Boga przyjmujemy jako starego czlowieka. 

Ks. ADAM BONIECKI: Nawiqzuj~ do tego, co mowil o. Badeni 

o otwartosci. Otwartose musi bye rozumiana bardzo doslownie. 

Srodowiska duszpasterskie nie mog!! bye dla mlodziezy jedynq 

grupC! przynaleznosci. Jedynq grupq przynaleznosci stajq si~ najcz~sciej 

tylko dla tych niezaradnych, kt6rzy nie mogqc sobie znalezc 

innej grupy 19nq do "wspolnot" duszpasterskich, a chyba nie 0 to 

chodzi. 

Ks. JOZEF TISCHNER: Problem pracy stanowi bardzo istotny 

moment. Malo wazne Sq "wsp6Inoty", jakkolwiek si~ je pojmie, 

jezeli nie Sq "wsp6Inotami" zaangazowania, pracy. Wspolnota wynili:3 

jqca z l~ku przed diaspor!!, z troski 0 zachowanie calosci wiary 

W o'Jliczu otaczajqcej czlowieka niewiary, moze przerodzie si~ 

w g0Ho. Autentycznie chrzescijanskie wsp6lnoty byly zawsze wsp61


39 

notami zaangazowania nie tylko w swiat nieziernski, ale w swiat 

najbardziej ziemski. Byly odskoczniq do tego, by czlowiek przeksztalcal 

swiat i w tyrn procesie przeksztalcal takze sarnego siebie. 

I chyba sugestie p. Wilkanowicza Sq tego typu, ze wszelki katolicyzm, 

ktory nie inspiruje tego, by czlowiek dzieil po dniu 

i to juz na studiach cos tworzyl, by surowq materi~ przeksztalcal 

w "rzecz humanistycznq", jest katolicyzmem "kulawym", jezeli 

w ogole jest jeszcze katolicyzmern. Niewazna jest etykieta "dobrego 

parafianina", ale istotna jest postawa "tworzenia", czynienia sobie 

ziemi poddanq. A wkazdyrn razie pierwsza nabiera tylko wtedy 

sensu i wartosci, gdy wylania si~ z drugiej. 

HALINA BORTNOWSKA: Wydaje mi si~, ze zachodzi tu nieporozumienie. 

To co Stefan Wilkanowicz powiedzial 0 czlowieku 

pracy, nie przeciwstawia si~ elementowi radosci, swobody czy 

zabawy. Niebezpieczny jest natomiast fakt, ze coraz bardziej przedluza 

si~ zycie na pr6bE:, atmosfera przekonania, ze to, co ja teraz 

robi~, nie jest ::-ealnq terazniejszosciq, tylko jest jakos dla przyszlosci, 

kt6ra kiedys tam b


problem przymyka oczy. Bye moze, ze moje pokolenie nigdy nie 

mialo mlodosci _. wojna, czasy bezposrednio po wojnie. Nie i:aluj~ 

jednak swojego los\.l! 

O. TOMASZ PAWLOWSKI: Po tych uwagach wydaje mi si~, ze 

trzeba mlodego czlowieka uwazae za czlowieka terazniejszej pracy 

i przygotowywac go do przyszlosci nie przez zawodowe ustawienie, 

lecz poprzez wyrabianie odpowiedzialnosci - na terenie duszpasterstwa 

- tej malej odpowiedzialnosci, za codzienne obowiqzki, 

wsp610bowiqzki, nie odbierajqc im zarazem atmosfery zabawy, 

beztroskiej radosci itd. A druga sprawa, to sprawa domu. Obserwuje 

si~ w duszpasterstwie, i:e mlodzi, kt6rzy majq konflikt z domem 

(wi~kszose chyba akademik6w dzisiaj popada W · ten konflikt), 

z rozmaitych powod6w - wyciekajq z domu na teren duszpasterstw 

zostawiajqc swoje rodzinne gniazdo zupelnie osamotnione. Nie 

majq w nim (czy nie chcq miee) zadnych obowiqzk6w. Tworzy si~ 

to, co nazywamy "milosciq na eksport". W duszpasterstwie ci ludzie 

Sq' nawet czynni, ale kosztem "terazniejszej" pracy w domu. 

W przygotowaniu przyszlosciowym widzialbym jeszcze spraw~ 

otwartosci duszpasterstw. Wi~kszosc duszpasterstw w Polsce cierpi 

na zamkni~cie w gettcie i na cieplarni~ - to jest zresztq problem 

zlozony. Fakt tworzenia si~ gett jest wynikiem sytuacji zewn~trznej. 

Kazdy novvy czlowiek jest traktowany podejrzliwie. Rodzi si~ 

l~k grupy. "Bo juz si~ dobrze czujemy, a ten nowy to nie wiadomo, 

kto to jest?" Poza tym socjologia m6wi nam, ze male elitarne 

grupy ch~tnie si~ zamykajq. Wi~c i duszpasterze cz~sto ulegajq 

tej atmosferze, sami si~ zamykajq. Prowadzq przez 2-3 lata t~ 

samq grupk~ ilosciowo. Czy jakosciowo? - w to nie wchodz~, bo 

. moze tam dziala laska i Sq wzrosty pod jej wplywem, ale to wbrew 

chyba prawom naturalnym (0 ile to mozliwe, bo jako dominikanin 

wiem, i:e Laska zawsze bazuje na naturze), wi~c wydaje si~ podejrzany 

sam wzrost jakosciowy grupy. Bez doplywu nowych energii 

jest on prawie niemoi:liwy. Nowi ludzie stwarzajq szans~ przewietrzenfa 

cieplarni. Oni wprowadzajq nastr6j jakiegos hartu i:ycia, 

tego przyszlego i:ycia, bo to Sq nowe problemy, nowi ludzie, nowe 

klopoty nadchodzq z nimi. Powstaje problem dogrania si~ "nowych" 

- zgrania ze "starymi" i tu stary zesp61 musi si~ wysilic. 

Zaadaptowae si~ do nowego. "Starym" si~ nie chce: potem w zyciu 

zawodowym tez nie b~dzie si~ chcialo "dopasowac" do srodowiska. 

Mysl~, ze i od tej strony trzeba popatrzee na problem przygotowania 

mlodziezy do .rzetelnej pracy jui: teraz. 

TADEUSZ ZYCHIEWICZ: Prosz~ Panstwa, sledzqc t~ calq dyskusj~, 

odnioslem wrai:enie, ze dyskutanci Sq zwolennikami programu,


41 

czy tez koncepcji "elit"; jakiegos wylawiania "dusz wybranych", 

kt6re - po troskliwym podhodowaniu - b€ldq kwitnqc i owocowac. 

OsobiScie nie mam nic przeciwko "duszom wybranym": niechze 

kwitnq i owocujq, daj im Boze zdrowie. Przyznam si€l jednak, . ze 

koncepcja ta nie budzi we mnie entuzjazmu. Po pierwsze dlatego, 

poniewaz pachnie to "zawodowym katolicyzmem", czyms w rodzaju 

"zawodowej druzyny katolickiej". Nie bardzo umialbym to 

umotywowac, nie mam tej rzeczy przemyslanej, ale mam wrodzonq 

nieufnose do tego rodzaju zawodowc6w. W grupach takich nader 

latwo 0 dewiacje i skrzywienia zawodowe np. w postaci nadmierncgo 

zadufania (albo tez r6wnie zawodowej pokory), czy tez pewnej 

tendencji do · gettowosci. Po drugie: w praktyce bywa najcZ€lsciej 

tak, ze owe grupki majq kr6tki zywot, ich "kwitni€lcie" 

trwa akurat tak dlugo, jak dlugo istnieje bezposredni wp!yw i oddzialywanie 

ich "kierownika duchowego". Nader rzadko si€l zdarza, 

aby owocowaly po ustaniu owego wplywu. I wreszcie po trzecie, 

co rzecz najwazniejsza: grozi to powstaniem takiej dwutorowej 

sytuacji, w kt6rej paru ludziom poswi€lca si€l maksimum uwagi 

i troski, podczas gdy r6wnoczesnie og6l karmiony bywa wystyg!ymi 

i nie zawsze strawnymi "otr€lbami" czy tez odpadami tamtych wysilk6w 

elitarnych; po prostu - w cichosci ducha - uznaje si€l ow 

og6! za obywateli drugiej kategorii. Dla mnie osobiscie rzeczq po 

stokroe wazniejszq jest podniesienie ogolnego poziomu duszpasterstwa 

bodaj tJ jeden mizerny stopien, niz wyhodowanie paru pokazowych 

orchidei, ktore zresztq skqdinqd mogq bye nawet prawdziwie 

wspaniale, ale co z tego? 

O. TOMASZ PAWLOWSKI: Ale te jednostki, grupki oddzialywujq 

dalej na innych jak zaczyn. To jest taki:e droga do mas.

MlODZIEZ 

o DUSZPASTERSTWIE 

AKADEMICKIM 

I 

L. B.: Jakq rol~ majq spelniae duszpasterstwa akademickie? Wydaje 

mi si~, ze wielorakq. Wymieni~ je nie wedlug hierarchii waznosci, 

ale tak jak mi si~ w tej chwili nasuwajq. 

Stworzenie mlodziezowego srodowiska ·katoIickiego, stanowiqcego 

oparcie moraIne i intelektualne. Szczegolnie wazne jest to 

dla bardzo mlodych studentow a takze dla takich, ktorzy w ogole 

poprzednio nie zetkn~li si~ ze srodowiskami katolickimi. Two 

.rzenie grup przyjacielskich i w oparciu 0 nie ksztaltowanie postaw 

moralnych i nowych (bardziej doroslych), opartych na gl~bszych 

podstawach form zycia religijnego. 

Ksztalcenie (czy w oparciu 0 tomizm, nie wiem). To, co mlody 

czlowiek chce wiedziee, to taka wiedza religijna, ktora byiaby 

wspolczesna, zrozumiaia i pozostawala w relacji do wiadomosci 

wynoszonych ze studiow uniwersyteckich. Tu wazny jest problem 

j~zyka i rowniez tresci "wspolczesnej" (duszpasterz powinien dysponowae 

wiedzq na temat potrzeb zarowno tych, ktore mlodziez sobie 

uswiadamia, jak i tych nieuswiadomionych). Trzeba nauczye nas 

wlasciwego podchodzenia do problemow, ktore wynikajq ze sposobow 

formulowania wiedzy przekazywanej na studiach, problemow, 

ktore nie rozstrzygni~te powodujq przepase mi~dzy wiedzq 

zawodowq a religijnq. Wszystko to rna zil1ierzae do przygotowania 

mlodych do samodziell1ego zycia. Jakimi srodkami mozna to osillgnqe? 

Bye moze przesadq jest wymagae od duszpasterza iskry 

bozej, prostoty, otwartych zawsze drzwi, aby byl "l1owoczesl1Y", 

orientowal si~ w tym, co si~ dookola dzieje, byl wyksztalcony 

mowil nie chowajqc si~ za og6lnikowe stwierdzel1ia i przede wszystkim 

dawal swiadectwo swoim zyciem. J ednak to nas wlasl1ie braio 

W l1aszych duszpasterzach: ludzkose, prostota, bycie sobq ito, jak 

zyli, te zawsze otwarte drzwi, prawdziwa przyjazn i troska 0 nas

MI..ODZIEZ 0 DUSZPASTERSTWIE AKADEMICKIM 43 . 

i 0 nasze sprawy. Znamienne jest, ze mniej bali si~ powiedziee 

"nie wiem", niz dae uzasadnienie, ktore niczego nie wyjasnialo. 

Zdecydowanie przeciwstawilabym si~ tworzeniu "getta mlodosci" 

w ramach duszpasterstwa. Ze swojego doswiadczenia pami~tam 

, ze najbardziej interesujqce byly te grupy, ktorym udalo 

si~ zatrzymae pewnq ilose osob z ukonczonymi juz studiami. Wyraznie 

wzmagajqca si~ izolacja studentow podczas trwania studiow 

od srodowiska ludzi pracujqcych - nie jest pozytywnym zjawiskiem. 

M. H.: Jeszcze 0 swiadectwie, moze zewn~trznym, jedn ~kze dzialajqcym 

silnie i utwierdzajqcym slowa. Spotkalem kaplana, z ktorym 

zresztq poza tym, 0 czym pisz~, nie mielismy sobie nigdy wiele 

do powiedzenia, nauczajqcego 0 prostocie, ubostwie i milosci blizniego. 

Nie byl on "zawodowym" duszpasterzem akademickim, 

a mimo to garn~lo si~ don mnostwo mlodziezy. Otoz ten kaplan 

zaprosil mnie pozniej na chwil~ do siebie, mieszkal w malenkim 

pokoiku na dodatek sci~tym gorq przez dach. Wowczas z trudem 

moglem pojqe, jak mozna w ogole tak mieszkae, poza tym nazajutrz 

zobaczylem go w otoczeniu ludzi, z ktorymi pozostaje stale 

w kontakcie, a byli to najnieszcz~sliwsi, chorzy i kaleki. 

Wiem, ze wydawanie sqdu 0 czlowieku na podstawie jego mieszkania 

i sposobu zycia jest bardzo powierzchowne i moze bye 

krzywdzqce: jasne jest, ze proboszcz wielkiej parafii moze miee 

samoch6d i wygodne lozko, jezeli nie chce si~ wykonczye w pierwszych 

paru latach, jednak na studenta mniej dzialajq argumenty 

natury filozoficznej i to, co trafi do przekonania doroslemu, jemu 

nie trafi do przekonania. 

Chodzi 0 adekwatnose zycia i slowa, ktore jest wystarczajqco 

mocno zbudowane na Bogu. Wydaje mi si~, ze wowczas wszystkie 

omawiane metody b~dq skuteczne. 

Jeszcze jedno, na temat owej "hazy". Nie wiem, czy duszpasterze 

nie zapominajq praktycznie w gorqczce dzialania (choe Sq na pewno 

tego w pelni swiadomi, gdy si~ ich zapyta) 0 tym, ze nie rna ludzkiej 

sHy na to, aby dotrzee i samemu przemienie czlowieka. Na 

dusz~ moze dzialae tylko Bog, ktory dal jej zycie, On jest wlasciwie 

jedynym autentycznym "Duszpasterzem". Ale choe brzmi to 

paradoksalnie, do skutecznosci swego dzialania wlqcza naSZq ofiar~ 

i modlitw~. Pewien kaplan zapytany 0 skutecznose swego dzialania 

w konfesjonale powiedzial, "no tak, jak si~ modl~, to idq, jak nie, 

to nie idq". 

To, 0 czym pisz~, nie jest bynajmniej z mojej strony napasciq 

na ksi~zy, chodzi mi 0 uwypuklenie bazy, kt6ra czasem z przyczyn 

cz-'sto zewn~trznych bywa zaniedbywana. Przypusemy, ze dusz

· 44 MLODZIEZ 0 DUSZPASTERSTWIE AKADEMICKIM 

"" 

pasterz akademicki jest zakonnikiem (jest takich wielu), w takiej 

sytuacji jakiejz ogromnej sily wymaga pogodzenie obowiqzk6w 

zakonnika (brewiarz, modlitwa, czas w pelni spalony dla Boga) 

i obowiqzk6w duszpasterza, gdy wiadomo, ze cz~sto jeszcze p6znym 

wieczorem po Komplecie dobijajq sit:: ostatni interesanci zapominajqc, 

ze Pater musi wstac 0 p61 do piqtej rano. 

Moze tu zaistniec pokusa zaniedbania modlitwy i umartwienia 

na rzecz dzialania, kt6re jako blizsze i bardziej aktualne wydaje 

si~ wazniejsze. A przeciez "Beze mnie nic uczynic nie mozecie", 

chocbys z.dolal przyjqc i zalatwic sto ponadplanowych os6b, nie 

dotrzesz do ich dusz bez pomocy Boga. 

Moze wypisuj~ truizmy, 0 kt6rych wszyscy wiedzq i kt6rych 

swiadomie w dyskusji nie poruszono, wydaje mi si~ jednak, ze kazda 

autentyczna metoda, za kt6rq stoi autentyzm postaci gloszqcego 

Ewangeli~, oparty na modlitwie, wyrzeczeniu i ofierze, b~dzie skuteczna, 

nawet wtedy, gdy slowa kaznodziei nie Sq doskonale. 

R. M.: Praca duszpasterska jest zawsze w kOIlcu praCq indywidualnq. 

Wsp61nie wymawiane slowa Credo w kazdym z nas opierajq 

si~ na innych doswiadczeniach, znaCZqC to sarno otrzymujq tyle 

zabarwien, ilu ludzi je wypowiada. Kazdy z nas tworzy sobie 

szczeg610wy obraz "swego" Boga: nie mozna inaczej. Sens pracy 

zbiorowej widz~ w wyr6wnywaniu indywidualnych brak6w, uzupelnianiu 

ich az do osiqgni~cia koniecznego minimum wiedzy; 

tu duszpasterzami Sq wszyscy dla wszystkich. Dzielenie si~ t ym, 

co si~ posiada. Duszpasterz oficjalny jest tu sternikiem dyskusji 

i autorytatywnym "szafarzem" Objawienia. Na t~ drugq pozycj~ 

wyniesc go musi uznanie grupy dla jego walor6w osobowych 

i zaufanie, zrodzone z wzajemnego zaufania. 

Srodowisko akademickie jest szczeg61nie wyczulone na szczeroM:, 

"problemowosc", otwartosc na zagadnienia codziennego zycia. 

Zobaczenie duszpasterza jako czlowieka z problemami i wiar'l, 

kt6ra rna im sprostac, ksztaUuje mocniej, szczeg6lnie na przyszle 

chwile wlasnych trudnosci. 

Po okresie studi6w przechodzi si~ zwykle do innych srodowisk. 

Dotychczasowe znajomosci "towarzyskie" konczq si~, przyjazn 

rzadko bywa uczuciem zbiorowym. To, co zostaje, to pami~c ludzi 

na sw6j spos6b wielkich, walczqcych z sobq 0 swi~tosc Zycia 

lub ludzi przeci~tnych. 

M. K. : Nie rna chyba specjalnych powod6w, aby duszpasterstwo 

akademickie wyodrt::bniac sposr6d innych duszpasterstw tego typu. 

A niestety cz~sto zapomina si~ np. 0 akcji duszpasterskiej wsr6d

MLODZIEZ 0 DUSZPASTERSTWIE AKADEMICKIM 45 • 

mlodziezy robotniczej, chlopskiej, czy wsrod ludzi, ktorzy ukonczyli 

studia i juz pracujq. Wszystkie te duszpasterstwa powinny 

bye organicznie zespolone z zyciem parafii w duzym miescie, malym 

miasteczku, czy na wsi. Nie byloby wtedy niebezpieczenstwa 

elitarnosci, 0 ktorym tyle mowiono podczas dyskusji. Wydaje mi 

si~, ze we wszystkich tych wypadkach chodziloby przeciez 0 jeden 

cel ostateczny, ktory usprawiedliwia wszystkie masowe czy bardziej 

elitarne akcje duszpasterskie: 0 przeiycie religijne. Jesli tego 

nie rna, wtedy wszelkie dzialania Sq niepotrzebne. Wtedy taka grupa 

mlodziezowa przeradza si~ w jeszcze jeden dose ekskluzywny sposob 

sp~dzania czasu. Wtedy wytwarza si~ niezdrowy snobizm i hermetycznose. 

Staje si~ to modne i jako moda dose szybko si~ konczy. 

Jak slyszalem od znajomych, wielu grupkom grozi to w dose powazny 

sposob. Stanowczo jestem przeciw tego typu grupom. Przede 

wszystkim trzeba liczye na kontakty indywidualne duszpasterza 

ze studentem czy studentow mi~dzy sobq. Jesli spontanicznie oddolnie 

uformuje si~ jakas grupa, to dobrze. Nie nalezaloby raczej 

odgornie, w sposob sztuczny stwarzae takiej grupy. Trzeba chyba 

bardziej wyjse mi~dzy ludzi, do mieszkan, kawiarni, klubow. 

W takim zakresie, w jakim to jest u nas obecnie mozliwe. I tutaj 

jest duza rola dla ludzi zaangazowanych juz w katolicyzm. Przyklad 

i wspolnota rowiesnikow 0 wiele wi~cej moze, niz to si~ na 

pozor wydaje. 

Prosz~ jeszcze 0 jednym pami~tae. Nie jest to tylko moje zdanie, 

ale i wielu innych ludzi. Nie trzeba nam duszpasterzy, ktorzy doskonale 

potrafiq mowie 0 wspolczesnej literaturze, filozofii, czy 

filmie. To potrafimy sami. Nam trzeba duszpasterzy, ktorzy 

n a s z y m j ~ z Y k i e m potrafiq mowie 0 Bogu, 0 Ewangelii, 0 relacji 

Bog - czlowiek. Bo tylko po to tam si~ przychodzi. Wszystkie 

inne sprawy mozemy poznae w innych srodowiskach. Jesli ktos 

przychodzi do duszpasterstwa akademickiego w innym celu, to 

znaczy, ze nie potrafil znaleze sobie innego srodowiska. Wtedy 

wlasnie tworzq si~ takie towarzystwa wzajemnej adoracji, w ktorych 

nie wiadomo co robie. I to jest wlasnie slabose takich grup. 

I jeszcze jedna sprawa. Trzeba liczye si~ z tym, ze istnieje 

ogromna potrzeba elementarnej prawie katechizacji i wiedzy religijnej. 

0 takich wypadkach, ktore ilosciowo przewazajq, nalezaloby 

pomyslee przede wszystkim, a nie tylko 0 ludziach juz w jakis 

sposob zaawansowanych. Wiem 0 tym z pierwszej r ~ld, to jest z codziennych 

rozmow i dyskusji. Ale tam trzeba juz od razu ukazae 

autentyczny, to jest ewa ngeliczny katolicyzm, bez wszelkich zaslon, 

otoczek, modyfikacji. Pokazae jego zwiqzek z codziennym zyciem 

kazdego czlowieka. To byloby n ajtrudniejsze zadanie duszpasterstwa 

akademickiego. Ale chyba jedynie potrzebne.

46 MLODZIEZ 0 DUSZPASTERSTWIE AKADEMICKIM 

II 

DORQTA: Musz~ si~ przyznac, ze choc od pi~ciu lat jestem studentkq, 

nie spotkalam idealnego duszpasterza. Mimo ze spotykalam 

wspanialych ludzi, bardzo mqdrych, ale jako duszpasterzom brakowalo 

im zawsze jednego, mianowicie jakiejs bezposredniosci, kontaktu 

na codzieil. ze studentem, wszystko odbywalo si~ na zasadzie 

"powiedziano - wysluchano", w przedsionku juz rozmawialo si~ 

o zaj~ciach, a dyskusja przekladana na srody i piqtki, to juz nie 

bylo to, co dyskusja na gorqco, dyskusja nawet w trakcie, to 

utrudnialo rozwiqzywanie aktualnych problemow i problem6w poruszanych 

w czasie konferencji. Jakie wymagania stawia si~ duszpasterzom? 

Trudno mi tak zaraz zebrac wszystko, ale przede 

wszystkim - nie stwarzanie dystansu: "ja jako przedstawiciel 

Magisterium Ecclesiae, a wy spod ambony", tylko jakas forma 

. dialogu, forma dyskusji, w tym sensie, ze duszpasterz cos podaje 

ale zawsze z nastawieniem na zainteresowanie, na aktualne potrzeby 

srodowiska studenckiego. I tutaj nie trzeba si~ bac nowoczesnosci, 

mimo glosow w dyskusji, ze to sztuczne, naciqgane. 

Kazdy eksperyment wydaje si~ z poczqtku dziwactwem, ale gdy 

potem daje efekty, to okazuje si~ czyms godnym nasladowania. 

Postulowalabym tu jak najdalej idqce eksperymenty, nowe formy 

dzialalnosci, a nie zamykanie si~ w klasycznych srodkach jak np. 

Msza sw., kazanie, ale dyskusja, rozmowy, wycieczki, spotkanili 

towarzyskie. Zeby duszpasterstwo akademickie i te fOl'my zycia, 

jakie one postuluje, nie byly jakqs enklawq w naszym zyciu, tylko 

zeby bylo to organicznie zwiqzane ze wszystkim, co robimy na 

codzieil.. 

Przede wszystkim Ewangelia, ale pokazywana przez epidiaskop 

wspolczesnosci. Nie mowic tylko 0 milosiernym Samarytaninie 

z Ewangelii, ale w relacji do "teraz" np. 0 czlowieku, ktory wypadl 

z tramwaju. Nie tylko Ewangelia, ale r6wniez sprawy etyczne jak 

najszerzej poj~te, a poza tym sprawy wsp6lczesnej filozofii katolickiej. 

My tak malo wiemy, nie mamy okazji z tym si~ zetknqc, 

przedstawienie tego, co w innych gal~ziach nauk nazywa si~ 

"aktualny stan badan", nowych poglq'dow, nowych myslicieli, co 

.jest wnoszone nowego do nauki Kosciola. To by prowokowalo do 

dyskusji i dawalo wiele nowego. Czy duszpasterz powinien siac 

burz~? Wydaje mi si~, ze ta burza juz jest, jak si~ zdqzylam zorientowac, 

w srodowisku studenckim, i nie wiem, na czym by polegalo 

jej sianie. Uwazam, ze duszpasterz powinien aktualnie do potrzeb, 

ktore wYsonduje, poruszac te problemy, ktore Sq wqtpliwe, a nie, 

jak m6wil ks. Tischner - m6wic to, co si~ da bardzo precyzyjnie 

udowodnic. Wlasnie uczulac, wyeksponowac te rzeczy, ktore nie Sq

MLODZIEZ 0 DUSZPASTERSTWIE AKADEMICKIM 

47 

naukowo udowodnione, zeby potem nie bylo rozczarowaii i walki 

z wiatrakami, ale zeby bylo wiadomo: tu jest miejsce na wiar~, 

tu Tajemnice, to naukowo udowodnione. "Siae burz~" to pobudzae 

do myslEmia, pobudzae inicjatyw~. 

Te formy dotarlyby do tych, 0 ktorych mowil TeiL.~ard de Chardin, 

ze chodzq skrajem Kosciola, ze si~ mijajq z Kosciolem. Bo 

Msza sw. i Eucharystia - nie powinny bye jedynym kryterium 

przynaleznosci do srodowiska, na ktore oddzialywuje duszpasterz. 

Powinno bye miejsce dla ludzi, ktorzy wqtpiq, buntujq si~, odchodZq 

- wlasnie w tych nowych formach. Czy tworzye gminy duszpasterskie, 

dla ktorych warunkiem przynaleznosci bylby udzial 

w Eucharystii? Wydaje mi si~ to niesluszr.i e krzywdzqce dla tej 

wi~kszosci studentow, ktorzy si~ mijajq z Kosciolem. 

MARIA: Co i jak powinni mowie duszpasterze? Konieczne jest 

uswiadomienie sobie tego, ze duszpasterze nigdy nie podadzq nam 

tego wszystkiego, co chcemy i co b~dziemy chcieli. Mnie si~ wydaje, 

ze ich rola powinna si~ sprowadzae do tego, zeby u nas 

pobudzie zapotrzebowanie. Zainteresowanie si~ tymi sprawami 

i przekonanie 0 potrzebie zagl~biania si~ samemu w te rzeczy. Bo 

wiem z doswiadczenia osobistego, ze przez pi~e lat kontaktu z duszpasterstwem, 

90% musialam robie sarna pod wplywem duszpasterza. 

Po drugie, "sprawy, ktore bysmy chcieli" - tu bardzo istotne 

jest nauczenie nas zycia z Ewangeliq na codzieii, bo z tego plynie 

wszystko, a wi~c potrzeba intelektualnego pogl~bienia si~ i potrzeba 

pracy nad sobq, pogl~biania zycia wewn~trznego, to wszystko 

plynie z tego. 

HELENA: Nawiqzujqc do poprzedniej wypowiedzi - jakie zadania 

stojq przed duszpasterzem - czy rna on uczye czy wychowywae, 

jak to rna wyglqdae. Ja si~ opowiadam za duszpasterzem, ktory 

"sieje burz~" w tym znaczeniu, ze burzy umeblowanie glowy po to, 

ieby na nowo meblowae. W srodowisku akademickim Sq ludzie, 

ktorzy chcq si~ dowiedziec czegos 0 sprawach wiary, 0 kt6rych wiedZq 

bardzo malo, a to, co wiedzq, bywa cz~sto wypaczone. I wlasnie 

to stare umeblowanie nalezy przemeblowac. I dlatego ten, kt6ry 

sieje burz~ i wprowadza zam~t zmusza do myslenia. 

Student, kt6ry z tym si~ zetknie, wyrabia sobie wlasny sqd 

o roznych sprawach. Do tego niezb~dne Sq dyskusje: dyskusje 

krytyczne, nawet bardzo krytyczne. 

Ale kiedy nastqpie moze dyskusja? To zalei:y oczywiscie od 

duszpasterza i wykladu. Wyklad P1usi bye jasny i prowokujqCY do 

dyskusji.

48 MLODZIEZ 0 DUSZPASTERSTWIE AKADEMICKIM 

MONIKA: Chcialabym powiedziee cos kompromisowo 0 sianiu burzy. 

Nie wiem, czy sluszne byloby "siae burz~" wsr6d studentow, 

ktorzy i tak Sq w tym wieku, w ktorym do burzenia starego, tradycjonalnego 

porzqdku w dziedzinie religii dochodzi si~ zwykle samemu. 

Tu r6wniez chodziloby 0 ludzi, kt6rzy "mijajq" si~ z wiarq, 

a nawet i 0 tych, ktorzy nie tyle mijajq si~, co szukajq, majq wqtpliW0sci, 

problemy. Czy rzeczywiscie mozna wtedy burzye do 

reszty wszystko, co lqczy ich jeszcze z religiq i czy mozna w ogole 

tylko burzye, nie dajqc na to miejsce nic nowego? 

PIOTR: Przypomina mi si~ przypowiese 0 kwasie chlebowym. I tak 

j1\ chyba t r z e b a interpretowae jako obraz postaw chrzescijanina: 

ci1\gle przebudowywanie. Wydaje mi si~, ze to w pocz1\tkowym 

okresie przybiera form~ burzy, wywracania, si~ wszystkiego, ale 

niewqtpliwie z czasem, gdy czlowiek szereg takich pr6b przejdzie, 

speglqda na rzecz bardziej calosciowo i wtedy chyba wyglqda to 

juz inaczej. Wtedy, wydaje mi si~, jest to juz swiadoma postawa 

chrzescijanska, juz konstruktywna. 

MARIA: Istnieje jeszcze problem, kt6ry przydaloby si~ rozwiqzae, 

problem zaj~cia si~ mlodziez1\ vi momencie przeskoku na I rok 

studi6w. Jest 80-90% mlodzieZy, ktora separuje si~ od rodziny 

i wchodzi w nowy swiat; ten swiat zaczyna im imponowac 

i teraz problem, zeby jakos tej mlodziezy pom6c znalezc siebie 

i t~ prawdziwq nowoczesnose, ten jakis styl bycia. Bo jest si~ 

jakby wytrqconym z posad i rzeczy male zaczynaj1\ imponowae. 

Zeby przynajmniej mlodziez I roku dowiedziala si~, ze istnieje 

duszpasterstwo. Wielu w ogole si~ w tym nie orientuje. 

DOROTA: Chcialabym poruszyc jeszcze inny problem - dotycz1\cy 

metody dzialania. Jestem zwolenniczkq elity w znaczeniu grupy 

ludzi zaangazowanych, odpowiedzialnych za siebie i za to, w co 

si~ angazujq. Wydaje si~, ze to b~dzie najbardziej owocna forma 

pracy posredniej, pracy duszpasterskiej. I tutaj w "elitach" (juz 

mowi~ w cudzyslowie) widzialabym czynnik, ktory pozwalalby nawia,zae 

kontakt ze srodowiskami areligijnymi. To byliby ludzie, 

ktorzy przygotowani do tego intelektualnie i emocjonalnie potrafiliby 

nawiqzae kontakt z innymi. Nie mowi~ tu 0 jakims nawracaniu, 

ale w forItlie dyskusji i to takiej, zeby bylo wiadomo, jakq 

si~ reprezentuje wartosc w srodowisku tak roznym, jak studenckie. 

Tu podkreslam jeden aspekt, mianowicie ogromnq odpowiedzialnose, 

jakies zobowiqzanie, zeby bye konsekwentnym w kazdej 

dziedzinie zycia, pojmowae to jak najszerzej. Obserwujqc wszystkie 

ruchy spoleczne, mowiqc najbardziej ogolnie mozna bylo


49 

stwierdzie owocnose jakiegos ruchu dzi~ki temu, ze istniala grupa 

ludzi zaangazowanych, ktorzy powodowali, ze ideologia stawala 

si~ coraz powszechniejsza. Elity Sq zawsze, moze nie zawsze nazwane 

i uswiadomione, ale potrzebne. Ksiqdz nie powinien si~ ograniczac 

do garstki, kasty... raczej powinien spoglqdae na srodowisko studenckie, 

z kt6rym ma do czynienia. Okaze si~ wtedy, ze "elita" 

niepomiernie wzrosnie, wzroSnie ilose "ludzi, kt6rymi warto si~ 

zajlie". Zresztq srodowisko studenckie jest srodowisldem plynnym, 

a wi~c trudno mowie 0 jakiejs zamkni~tej elicie. 

MONIKA: Zwiedzajqc koscioly w miasteczku uniwersyteckim na 

Zachodzie, zobaczylam afisz - czlowiek wsparty ·na r~kach, taki 

"dekadencki" - pytam, co to jest. Okazuje si~, ze jest to rzecz 

prowadzona przez ksi~zy i przez swieckich katolikow: podany jest 

numer telefonu: "Masz klopot - zadzwoil., zabraklo Ci pieni~dzy, 

nie masz gdzie spac, nie masz co jese, zakochales si~, jestes chory, 

straciles wiar~... ". I taki ktos przychodzi, przedstawia swojq spraw~ 

i ten ksiqdz nie powie mu zadnego kazania, nawet nie b~dzie nawiqzywal 

do spraw religii ... 

DOROTA: W iyciu trzeba odr6znie postaw~ katolika od· postawy 

czlowieka bardzo etycznie wyrobionego. Cz~sto nas tu przewyzszaj'l 

at~isci - w tej postawie wlasnie czysto ludzkiej, w kulturze zycia 

z ludzmi. Cz~sto trudno odroznic tego, ktory dziala wedlug zasad 

Ewangelii, od tego, kt6ry realizuje w mysl etyki swieckiej poszanowanie 

ludzkiej godnosci i ludzkiej wolnosci decyzji. 

MONIKA: Jezeli dzialamy dla "dobrego przykladu" z apriorycznym 

zalozeniem "ja jestem lepszy" - wykluczamy mozliwosc oddzialywania. 

Na "imponowanie postawq" odpowiada si~ wzruszeniem 

ramion i stwierdzeniem: "wariat albo swi~toszek". 


PAWEt ClEClOT 

KARTKI Z DZIENNIKA 

1958 

Czlowiek jest jakos dziwnie ustawiony w stosunku do otoczenia, 

wszystko jedno czy innych ludzi, czy tez przyrody. Jest niewqtpliwie 

jej cz~sciq przez swojq natur~ fizYCZllq, a przez swojq naturE: 

duchowq jest w jakis spos6b zaskoczeniem. 

Wszystko wydawaloby siE: proste, gdyby nie ta natura duchowa, 

gdyby nie brakujqce ogniwo w ciqgu ewolucyjnym, kt6re stanowi 

jakqs podniecajqcq zagadkE:. Jezeli staniemy na stanowisku istnienia 

pozamaterialnej natury czlowieka, to wtedy staje siE: on jakims 

dziwnym m0l1strum pozbawionym racjonalnego sensu. Wymyka 

siE: wszelkim precyzyjnym okresleniom, wylqcza z ciqgu ewolucyjnego. 

Jego natura fizyczna jest mu wprawdzie posluszna, ale tamta 

druga polowa staje d~ba. Zaczynamy sobie zdawac spraWE: z paradoksu 

naszego istnienia, wszystko zaczyna si~ powoli komplikowae. 

Przyjmujqc istnienie jakiejs duchowosci stajemy przed problemem 

odpowiedzialnosci za zycie, przestaje ono bye pchaniem prowadzqcym 

ku smierci. Wiara staje si~ koniecznosciq. 

Po dokonaniu zasadniczego wyboru stajemy w sytuacji, z kt6rej 

nie ma unik6w, musimy na nowo i stale wybierac. 

Zaczynamy powoli zdawac sobie spraw~ ze swojej niedoskonalosci 

a jednoczesnie ogromnej zaleznosci od Boga. Budzi siE: w nas UCZllcie, 

kt6re mozna okreslic jako wstr~t do siebie samego, i to jest 

poczqtek, kt6ry moze doprowadzie do zalamania, a moze stne s i ~ 

odskoczniq do ustawienia siE: w prawdzie i do autentycznej pokory. 

Trzeba zaczqe od zrozumienia siebie, od rozebrania siE: na c z~sc i, 

przeanaJizowania kazdej z nich, zrozumienia, zlozenia razem i zastanowienia 

siE:, co z tym wszystkim dalej robie. To jest dobry 

poczqtek, bo jest ustawieniem si~ w prawdzie w stosllnku do Boga 

i swiata. Wydaje mi siE:, ze prawdziwa pokuta jest jednoznaczna


51 

z prawdziwq pokorq, wyplywa z niej i bez meJ nie istnieje. Jest 

ona ehyba zdaniem sobie sprawy z niedotrzymania warunk6w 

umowy z Bogiem, ze swej pozycji w stosunku do Niego. Polega na 

bardzo pokornym i wlasciwym ustawieniu si~ w hierarehii byt6w 

stworzonyeh. 

* 

Skoilezylem dzis osiemnascie lat. 

Powiedz mi, ezy ezlowiek zyje w prawdzie, ezy praeujqc na rzeez 

drugieh nie klamie, nie stwarza sobie fikeji milosci blizniego, ezy 

nie jest po prostu pozerem w stosunku do innyeh ludzi. Nie wiem, 

ezy ezynienie dobra jest peIne, ezy w ogole ezynienie ezegokolwiek 

nie jest narkotykiem, ktory zaspokaja nasze dqznosei, ezy 

wlasciwie nie powinnismy odstawic na bok wszystkieh fikeji zyciowych, 

wydaje mi si~ nawet, ze wi~kszosc otaezajqeyeh i pozqdanyeh 

przez nas spraw jest fikejq, jest 0 tyle realna, 0 ile wywiera 

na nas wplyw. 

Czlowiek, kt6ry osiqgnql pelni~, nie pozqda juz niczego proez Boga 

a wlaseiwie pozqda 0 tyle, 0 ile moze go to do Boga doprowadzic. 

ezy sensowne jest zajmowanie si~ sprawami, ktore bezposrednio 

do Boga nie prowadzq, ezy nie nalezaloby tego wszystkiego odrzueic. 

A z drugiej strony ezy posiadam Boga na tyle, by zapelnie powstalq 

luk~, wprowadzenie religijnosei na sil~ nie rna najmniejszego sensu, 

uwazam, ze na wszystko przyjdzie ezas i ezlowiek w pewnym momencie 

poezuje potrzeb~ ofiary, b~dzie to moment dojrzenia owoeu, 

a wtedy ofiara staje si~ konieezna, co weale nie umniejsza jej wartosei. 

Wydaje mi si~ jednak, ze angazowanie to nie powinno bye 

za intensywne, trzeba uwazae, by te sprawy nie poehlon~ly nas 

calkowieie, we wszystkim trzeba szukae Boga. 

Na razie moze jeszeze robi~ to bardzo niedoskonale, ale niewqtpliwie 

chcialbym Go znalezc, choc moze slowo znaleic nie jest tu 

najwlasciwsze, Boga wlaseiwie si~ nie szuka, od momentu postawienia 

pytania, od momentu wyrzeezenia slowa Bog, ezlowiek 

Go odnajduje. 

Dalszy proees polega na wgl~bianiu si~ w t~ studni~ bez dna, rozszerzaniu 

swojego 0 Nim poj~cia, a poznanie to nie ma granie i zaw~zone 

jest jedynie przez naszq ludzkq natur~ . 

Tak zwane sprawy swiatowe niewqtpliwie odwodzq od tego, ale 

w jakis spos6b pogl~biajq nasze 0 Bogu poj~eie, dajq zrozumienie 

swiata, ktory ostateeznie przeciez takze jest bozy. 

Nie mozna starae si~ zostac swi~tym na gwalt. Okolieznosci, ktore 

wydajq nam si~ niezb~dne juz teraz, nadejdq we wlaseiwym ezasie,

52 PAWEL CZECZOT 

trzeba tylko postarac si~ zrozumiec sens tzw. woli bozej i spokojnie 

czekac wypadk6w, kt6re z pewnosciq wyjdq nam na korzysc. 

Poczekajmy na "znak", ktory nas wysadzi z siodla obecnego zycia 

i uczyni jednym z tych powaznych wariat6w, wariat6w, kt6rzy 

zycie bio];q na serio. 

* 

Cz~sto odczuwam wyraznie jakqs obecnosc Boga, nie jest to uzaleznione 

od nastroju, moze dziala sytuacja, w jakiej czlowiek si~ 

znajduje.. Chcialbym zye alba na zapadlej wsi, albo w pustelni, 

albo w jakims brudnym mieszkanku na Kazimierzu. Upatrzylem 

juz sobie podworko z trzema drzewkami i studniq, ludzie, kt6rzy 

tam zyjq, nie zdajq sobie sprawy z tego, co jest w ich posiadaniu, 

nie umiejq wykorzystac Boga, kt6ry wypelnia ich pomp~, podw6rko, 

trzy drzewka i korytko. A to ma jakis nieprawdopodobny urok. 

Boze, czasem wydaje mi si~, ze jakos bardziej tam jestes niz gdzie 

indziej, choe wiem, ze jestes wsz~dzie, to jednak zdaje mi si~, ze 

jest inaczej. Pisz~ 0 tym jakos bez wyrazu, chcialbym umiee takie 

sprawy przedstawiac niejako automatycznie, tak aby r~ka byla prowadzona 

od srodka bez kontroli rozumu. 

Czasem czuj~ w sobie niesamowicie mocny ladunek uczuciowy, czuj~ 

Boga skorq i chcialbym to w jakis spos6b wyrazic, alezdaj~ sobie 

spraw~ z niedoskonalosci slowa, nie jest to pustym pokorniackim 

frazesem, mog~ z czystym sumieniem powiedziec, ze sprawy te Sq 

nie do wyrazenia. Chcialbym napisac cos, co mogloby trafic do 

drugich, ukazae pewne pytania, kt6re gn~biq nie tylko mnie, ale 

i innych. No, ale trudno! nie jestem literatem i nie potrafi~ tego 

tak latwo sprokurowae. 

Moze lepiej wyraza to, czego chc~, niebieski balkon, zielone skrzynki 

i biale petunie w czarnej ziemi. Doprawdy wszystko jakos mowi 

za siebie, ale my nie umiemy tego czytac, zqdamy znaku z nieba 

a nie potrafimy odczytywac znakow, ktore Sq nam dane choc tyle 

ich naokolo, chocby proste milosierdzie. 

'" 

J ak to jest z t q milosciq Boga? Nigdy nie zdarzylo mi si~ odczuc 

tego wyraznie, nigdy nie zdalem sobie sprawy z tego, ze Go kocham, 

o ile Go kocham, wydaje mi si~, ze moment stwierdzenia w sobie 

istnienia tej milosci moze bye momentem przelomowym, moze 

mocno szarpnqe czlowiekiem i zmienie cale jego zycie. 

Czekam na moment przyjscia milosci bozej. Bez milosci blizniego 

nie ma milosci Boga, ale mimo to, ze Bog utozsamil si~ z potrzebujqcym, 

mimo to chcialbym odczue czasem jakqs wdzi~cznosc, takq,

KARTKI Z DZIENNIKA 53 

jakll si~ rna do drugiego czlowieka za dobre slowo, przyjazny 

usmiech czy bukiecik fiolk6w. 

Nie wiem, czy nam zwyklym ludziom dost~pna jest wielka milose 

swi~tych, owo plomienne umilowanie sw. Franciszka, Zywe umi 

lowanie. 

Sqdz~ ze na razie nie, ale mysl~, ze mozemy pr6bowac, bez wzbi 

jania si~ w pych~, tej malej wdzi~cznosci i milosci, kt6ra z wdzi~cz 

noBci wyplywa. Cala jednak trudnosc polega na zrozumieniu bli 

skoSci Boga, jest on dla nas tak bardzo odlegly wlasnie przez swojq 

bliskoBC, to tak jak szukamy klucza po calym mieszkaniu, nie przy 

puszczajqc, ze moze on tkwic w zamku lub w kieszeni; nie spo 

dziewamy si~, ze najprostsze rozwiqzanie moze si~ okazac prawdziwe. 

. 

Sam nie wiem, jakie ono jest, jest n!ewqtpliwie dla kazdego inne, 

osobiste. Poszukajmy tej milosci po kieszeniach a s q dz~, ze uda sip, 

jq tam znalezc. 

Trudno mi jest zrozumiec problem naszej wielkosci, ale niewqt 

pliwie zdaj~ sobie spraw~, ze takie cos istnieje. Nie chc~ tu pisac 

o tym, co tysiqc razy powtarzano, 0 wcieleniu, 0 smierci, 0 zblizeniu 

si~ Boga do nas, 0 milosci, nie 0 to mi chodzi. Wielkosc polega na 

zrozumieniu swej maloBci i sqdz~, ze Sokrates byl wielki wlasnie 

przez to, ze zrozumial swojq malosc, sw6j stosunek do swiata, swoje 

w nim miejsce. lstota, kt6ra jest naprawd~ mala, nie zdob~dzie si~ 

nigdy na pokut~, nigdy nie potraff zdac sobie sprawy ze swej znikomosci 

nie tyle wobec natury, Be wobec Boga. 

I chyba naprawd~ szczyt jest w tej sokratejskiej wiedzy niewiedzy, 

w owym szczycie pokory, kt6ry czyni nas naprawd~ 

wielkimi ustawiajqc w prawdzie, kt6ra sarna jest wielka i tam 

gdzie ona jest, przeb6stwia to, czego dotknie. 

Slyszalem kiedys legend~ 0 Sw. Graalu, kielichu glinianym, do kt6 

rego Aniolowiezbierali krew Chrystusa w czasie J ego M~ki i kt6ry 

pod wplywem milosnej kontemplacji przemienil si~ w krysztal. 

I tak jest z czlowiekiem, chodzi 0 to, aby ta prawda, kt6rq przyjmie, 

wobec kt6rej si~ ustawi, zacz~la promieniowac przez tEl glin~, 

z kt6rej przeciez jestesmy stworzeni, a zamieni siE1 w krysztal 

niewqtpliwie. 

* 

o przYJazm nie jestesmy w stanie nic powiedziec, poniewaz nie 

jest nam dostE1pna. Wlasciwie osmielam siE1 twierdzic, ze przyjazn 

nie istnieje (chodzi mi tu w tym wypadku 0 przyjazn miE1dzy ludzmi; . 

przyjazn z Bogiem istnieje niewqtpliwie). 

Powiedzial mi ktos "jest to tak jak w stosunkach mi~dzy pojE1ciami 

w graficznym przedstawieniu: nigdy k6lka oznaczajqce poj~cia nie

54 PAWEL CZECZO-T 

przenikajq siE; calkowicie, bo gdyby tak bylo, pojE;cia bylyby tozsame, 

zawsze cZE;SC pozostaje na zewnqtrz". 

Nigdy nie bE;dzie mozliwe przenikanie siE; tych dw6ch k61ek i analogicznie, 

w najtajniejszych swoich glE;biach czlowiek pozostanie 

zawsze sam. Nie natknqlem siE; dotqd na jakqs przyjazn, w ktorej 

te dwa kola wymienne bylyby przynajmniej w polowie, szukam 

i nie mogE; znalezc. Na razie zastE;puje mi to duza ilosc przyjaciol, 

z kt6rymi lqczq mnie stosunki opierajqce si~ raczej na wsp6lnych 

zainteresowaniach niz na jakims wewnE;trznym kontakcie. 

Szukam, lecz wydaje mi siE;, ze nigdy nie znajdE;, ze przyjazn nie 

istnieje, ze najglE;bsza jest mozliwa tylko pomiE;dzy Bogiem a czlowiekiem. 

A ziemska przyjazn jest tylko jej namiastkq, jest drogq 

do odnalezienia Boga. Szukanie przyjazni jest podswiadomym szukaniem 

Boga w ludziach. I po wielu rozczarowaniach na samym 

dnie odnajdujemy Boga, bo on jest na poczqtku i na koncu wszystkiego 

i gdzie by siE; nie siE;gnE;lo, tam chcqcy czy nie chcqcy natrafimy 

na Niego. 

A moim zdaniem najiatwiej mozna na Niego trafic badajqc czlowieka 

i pozostajqc z nim w jak najblizszych stosunkach, wydaje 

mi siE; r6wniez, ze Boga jednak prE;dzej mozna odnaleZc badajqc 

stworzenie, kt6rym jest czlowiek, niz stworzenie, ktorym jest swiat. 

Co mamy wybrac? jest to problem fascynujqcy. Czy B6g, czy swiat? 

Ot6z zdaje n-ii siE;, ze jedno i drugie. 

Chodzi tu tylko 0 umiejE;tnosc odkrywania pewnych rzeczy na 

nowo. -Poczqtkowo olsni'eni swiatem, nie przygotowani na jego 

dzialanie, gotowi jestesmy pasc mu w objE;cia bez zastanowienia, 

ale to moze okazac siE; zle, bo sprawy, na kt6re nie jestesmy przygotowani, 

mogq nas wciqgnqc, zemlec i wypluc jako juz bezuzytecznych. 

To tak jak banda zb6j6w lapie ciebie, abys im pom6g1, 

a potem gdy przestaniesz bye uzyteczny, zabija, bys nie wydal 

tego, co wiesz. 

Trzeba siE; strzec tego, co nieznane i zarazem grozne, ale trzeba 

zastosowac tu spos6b, kt6ry zastosowal chestertonowski ,,:iywy 

czIowiek" obchodzqc swiat dookola, by na nowo odkrye sw6j Dom. 

Musimy spr6bowae obejse swiat dookola, to nam moze duzo dae. 

Wtedy b~dziemy w stanie zrozumiec tE; prawdE;, ze nie swiat ma 

nas wchIonqc, ale my swiat, ze swiat zawsze p6jdzie za tym, kto 

mu ukaze drogE;, chocby mial go zabic z nienawisci. Podchlebianie 

zas prowadzi do tego, ze zostaniemy zmieleni i wypluci, wyjaIowieni 

i stworzy tylko pustkE; w srodku. Do tego da siE; zastosowac 

tzw. teoria balonik6w, kt6re wydmuchujemy sobie, jeden po drugim 

az do kOllca. 

Czasem idqc ulicq wieczorem widzialem tanczqce gromady ludzi, 

lub caIujqce siE; pary. Zdawalo mi siE;, ze oni posiedli szczE;scie.


55 

Pozazdroscilem im tego i postanowilem sam sprobowae. Puscilem 

si~ na szerokie wody snobizmu i pozerstwa, pr6bowalem stae si~ 

wielkim za wszelkq cen~, chcia1em zdobye rozg1os, aby przez to 

moc zaimponowae innym, zw1aszcza kobietom, ale zosta1em upokorzony 

nie po raz pierwszy, nie mia1em na to danych, by zostae 

"swiatowcem", czyms w rodzaju zlotego m1odzienca, a poza tym 

nie nadszed1 jeszcze czas na to, nie moglem bye swiatowcem, poniewaz 

nie obszed1em jeszcze swiata dooko1a i nie umialem nan 

spojrzee od drugiej strony. Dlatego tez zrazilem si~ do tego wszystkiego, 

co nie byto winq otoczenia tylko mojq, nie umia1em wlasciwie 

spojrzee. 

Pomysla1em nad pytaniem, dlaczego rzeczy, ktore Sq same w sobie 

dobre, wywierajq na mnie zly wp1yw, chyba bylo to mojq winq 

wynikaj,!cq znowu z nieumiej ~tnosci spojrzenia. W kazdym razie 

przekonalem si~, ze szcz~scie nie iezy w zaspokajaniu swoich zachcianek, 

poniewaz w momencie, gdy ustawal bodziec, pozqdanie 

wzrasta10 w dwojnasob. 

Trzeba go zatem szukae gdzie indziej. P6zniej zrozumia1em, ze kazda 

rzecz moze dae szcz~scie pod warunkiem, ze si~ na niq w1asciwie spojrzy, 

to znaczy kazdq rzecz mozna zle lub dobrze wykorzystac. 

Na drzewie mozna si~ powiesic, ale mozna z niego zrobie wiele 

pozytecznych rzeczy. Chodzi 0 to, zeby si~ nie dac powodowac 

okolicznosciom i przez to nabrae wlasnej godnosci, wewn~trznego 

postawienia si~ w stosunku do otoczenia. Trzeba zobaczye swiat 

od tej drugiej strony, niejako od podszewki, w pewnym sensie 

trzeba go przenicowac i ujrzec go takim, jakim jest naprawd~, co 

nie jest 1atwe i wymaga wielkiego wyrobienia wewn~trznego. 

Nie myslcie, ze mnie si~ to udalo, ale zdaje mi si~, ze takie podejscie 

jest wlasciwe i ze wtedy b~dziemy mogli wybrac i swiat 

i Boga, jedno i drugie nie b~dzie wtedy sobie wzaJem przeszkadzae, 

bo konflikt jest tylko pozorny, wynika z niedoskonalosci naszej 

natury i z tego, ze nie umiemy z gl~bie swiata: Konflikt pomi~dzy Bogiem 

a prawdziwym swiatem nie istnieje, istnieje jedynie pomi~dzy 

Bogiem i zlem, kt6re jest wytworem swiata, ale swiatem niewqtpliwie 

nie jest. Gdy doszed1em do wniosku, ze pewne sprawy, chociaz 

dobre, nie dajq mi zadowolenia, spr6bowa1em poszukae dalej, 

wydawalo mi si~, ze moze to dac nauka, wiedza filozoficzna, ale 

zn6w nie umialem poszukac kolo siebie, zdawalo mi si~, ze wiedza 

lezy daleko w lndiach za oceanem. Marzylem, zeby tam wyjechac, 

zeby znalezc swojego mistrza, ktorego wyobrazalem sobie koniecznie 

jako Hindusa, czlowieka, ktory wiedzialby wszystko 0 wszystkim, 

znal rozwiqzanie wszystkich trudnosci. Na razie szukalem 

wsr6d swoich, ale ci wiedzieli a bo malo, alba nic. Pozniej odrzucHern 

lndie, i zn6w popclnilem blqd.

56 PAWEt. CZECZOT 

Trzeba bylo zastosowae metod~ obchodzenia swiata dookola i zaakceptowae 

z czystej nie transponowanej przez teozof6w filozofii 

indyjskiej to, co zaakceptowae si~ dalo. 

Teraz stoj~ przed problemem, kt6ry bye moze jest namiastkq problemu, 

przed jakim stan~lo chrzescijanstwo po odkryciu pism 

Arystotelesa: alba odrzucie albo przyjqe. Wszak dotychczasowa 

infiltracja ~ystotelesa byla przyczynq wylqcznie herezji. Jednak 

Tomasz wykazal, ze i Arystoteles moze bye chrzescijanski. 

Teraz my stoimy przed ogromnq niezbadanq skarbnicq wiedzy 

Wschodu, kt6rq przyjdzie nam zaakceptowac alba odrzucic. I znow 

dotychczasowa infiltracja Wschodu byla szkodliwa, Koscial nie 

mogl si~ przeciez podpisae pod pokr~tnq teozoficznq interpretacjq. 

Lecz przeciez trzeba cos z tym zrobic, musi znalezc si~ filozof, 

kt6ry podjqlby si~przyswojenia calej mysli Wschodu dla chrzescijanstwa. 

Bo przeciez wszystko, co dobre, naleZy do niego w jakis 

spos6b. 

Ostatnio zaczqlem uczye si~ czekae, trudna to sztuka, ale nie chodzi 

mi w tej chwili 0 spraw~ czekania w ogonku po mi~so czy po bilet 

do kina, choe i to w pewnym sensie wchodzi w zakres problemu. 

Czekac na co? Na to, co si~ rna stac. 

Cz~sto rozmawiam z przyjaci6lmi na temat doskonalosci, swi~tosci, 

wi~kszosc denerwuje si~, ze post~p, 0 ile jest, idzie tak powoli, 

chcieliby poznac metody przyspieszania tego rozwoju, tymczasem 

nie wiedzq 0 tym, ze post~pu nie mozna uczyc, czlowiek uczy si~ 

sam przez zycie, uswi~ca si~ niejako przy okazji. Uczenie na sil~ 

moze naprowadzic na falszywq drog~, 0 ile nie zwichnqe charakter. 

Gdy kwiat rosnie i rozwija si~, troskliwy ogrodnik nie pcha paluch6w 

do pqczka, aby przyspieszye jego rozkwitni~cie, podlewa go 

jedynie i chroni, aby nie zaszkodzily mu przymrozki. Tak sarno 

jest z czlowiekiem, trzeba nauczye si~ sztuki podlewania a nie 

kierowania czy raczej popychania, tak aby kazdy magi wyrosnqc 

na takiego, jakim jest a nie bye jezuitq, karmelitq czy benedyktynem, 

bo to go w jakis spos6b zaw~za. Dlatego wydaje mi si~, ze 

w dobrych klasztorach przelozeni pomagajq rozwijac si~ zakonnikowi 

w ramach reguly a nie wtlaczajq go bezmyslnie w jej 

. kanony. 

Staram si~ zrozumiec, ze wydarzenia w zyciu Sq przez Boga tak 

obmyslane, ze przychodzq w najkorzystniejszym momencie. Nam 

si~ moze wydawac, ze wyrzqdzajq szkod~, podczas gdy one nam 

tylko pomagajq, zwracajq uwag~ we wlasciwym kierunku, choeby 

byly nawet bolesne. Wszystko rna swoj czas, dia kazdego wydarzenia 

mUSZq wypelnie si~ dni. I wydarzenia te nas wychowujq. 

Bog sprawia, ze we wlasciwym czasie napotykamy wlasciwych 

Iudzi, choc moze nie spodziewalismy si~ tego. Mistrza odnajduje


57 

si~ w momencie, kiedy przygotowani jestesmy na przyj~cie jego 

nauki. 

Czasem, gdy zobaczymy lub dowiemy si~ czegos za wczesnie, 

jestesmy wytrqceni z r6wnowagi i nie wiemy, jak si~ do ·tego 

ustosunkowac. Czasem spowiednicy usilujq aplikowae pewne me 

tody doskonalenia si~, kt6re Sq w danym momencie szkodliwe, 

podczas gdy p6Zniej moglyby okazac si~ zbawienne w skutkach. 

Tym tlumacz~ sobie r6wniez to, ze gdy czasem usiluj~ cos prze 

prowadzie i nie udaje mi si~, znaczy nie nadszedl jeszcze czas 

na to. 

* 

Jeszcze troch~ 0 obchodzeniu ziemi dookola, tym razem chodzi 

o miejsca, w kt6rych si~ dobrze czujemy, gdzie odpoczywamy, 

o ludzi dzialajqcych na nas dodatnio. 

Zauwazylem mianowicie, ze srodowiska takie po pewnym czasie 

powszedniejq, stajq si~ nudne i wr~cz denerwujqce, od czego to 

moze zalezec? 

Znam par~ takich miejsc, ale poczqtkowo dzialanie ich na mnie bylo 

bardzo powierzchowne, ograniczalo si~ tylko do impresji, przelotnego 

wrazenia, wywolanego sytuacjq i nastrojem chwili. Powodowalem 

si~ cz~sto takimi nastrojami, zadalem wi~c sobie pytanie, 

czy moje przyjaznie nie Sq zbyt powierzchowne, zar6wno w stosunku 

do miejsc jak i do ludzi z tymi miejscami zwiqzanych. 

I co gorsza doszedlem do takiego wniosku. Co robie? I zn6w pojqlem, 

ze trzeba ziemi~ obchodzie dookola, musz~ spr6bowac opuscic te 

miejsca i powr6cic do nich zn6w, przyjqe je inaczej, na nowo 

odczytae, popr6bowac ustawie w prawdzie. Bo rozczarowanie nie 

bylo winq danego srodowiska, byto winq wylqcznie mojq, poniewaz 

ja nie potrafilem dojrzee brak6w danej rzeczy i ustawilem 

jq za wysoko, nie tam, gdzie bylo nalezne jej miejsce, i tu byl 

blqd. Zqdalem boskosci od rzeczy ludzkich, kt6re z natury swej 

boskie nie Sq, majq cZqstk~ boskosci przez lask~, ale nie Sq boskie 

w stu procentach. Blqd byl m6j, poniewaz rzecz ukazywala mi si~ 

takq, jakq byla, nie podsuwajqc zadnych lepszych ani gorszych 

stron. Ja nie umialem wnikliwie spojrzec na spraw~, nie umialem 

jej przeanalizowac i stqd rozczarowanie. Zdaje mi si~, ze od wielu 

rozczarowan uwolnilibysmy si~, nie wymagajqc od rzeczy i ludzi 

ponad ich miar~ i nie grzeszqc w ten spos6b wobec swych bliznich. 

Podczas gdy jestesmy pelni wyrozumienia dla swych slabosci, nie 

mozemy si~ zdobyc na to sarno w stosunku do innych. Zqdamy 

od ludzi, aby byli bogami, kt6rymi nie Sq i nie b~dq w tym zyciu. 

W tym miejscu mozna zastanowic si~ nad problemem rozpadania 

si ~ przyja£ni. Najcz~sciej polega to na wzajemnym rozczarowaniu


si~ do siebie. Jedna osoba oSqdzi, ze druga jest idealem i na 

odwrot, a po blizszym poznaniu wychodzq na jaw wszystkie braki 

danego czlowieka, druga strona nie umie spojrzec prawdzie w oczy 

i tak jak dotychczas byla swym przyjacielem zafascynowana, tak 

teraz pot~pia go twierdzqc, ze si~ zawiodla. W jednym i drugim 

wypadku zostal popelniony blqd, w pierwszym ustawilismy czlowieka 

zbyt wysoko, w drugim zbyt nisko, ani jedno ani drugie 

ustawienie nie bylo prawdziwe, rozczarowanie wynikalo zatem 

z klamstwa, z klamliwej postawy wobec drugiego czlowieka. 

I tu znowu trzeba obejsc ziemi~ i powrocic do tej samej osoby, 

obejrzec jq z innej strony i przekonac sif~ 0 jej wadach, ale jednoczesnie 

i 0 zaletach, ustawic jq w prawdziwym swietle i nie 

krzywdzic ani zbytnim poniianiem ani zbytnim wywyiszaniem. 

Czyli wlasciwie wszystkie rozczarowania w stosunku do rzeczy 

i ludzi wynikajq z klamliwego ich ustawienia, dostrzegania nie 

istotnej ich wartosci ale tego, czego my oczekiwalismy od nich. 

Mamy swoj wyimaginowariy ideal i pod niego podstawiamy ludzi, 

nie umiemy ich przyjqc takimi, jakimi Sq, poniewaz i my nie 

jestesmy doskonali. 

Coi to jest klamstwo, czy to jest pospolite oklamywanie ludzi 

przez falszowanie i czynienie falszu. Owszem, i to tei, ale zdaje 

mi si~, ' ie pod termin klamstwo moina podciqgnqc wszystko to, 

co niezgodne z prawdq. Zegarek klamie pokazujqc falszywq godzin~, 

m~iczyzna klamie calujqc kobiet~, ktorej nie kocha, nie 

musimy uciekac si~ do grubego falszu, aby natrafic w iyciu na 

klamstwo, ktore jest w s z~dzie . 

Klamstwo jest falszywym ustawieniem si~ w stosunku do siebie 

Boga i ludzi, w momencie gdy zaczynamy wykonywac cos, co 

odwodzi nas od Boga, zaczynamy klamac iyciem i dlatego napisalem 

0 tym, ze kaidy grzech jest w jakis spos6b ldamstvvem, 

poniewai jest wycofywaniem si~, nieczynieniem pravvdy. "Mow 

zawsze prawd~" m6wHa mi matka, ale zapomniala dodac - czyn 

zawsze prawd~; coi z tego, ie ani jednym slowem nie sklamales, 

gdy klamiesz stale swoim iyciem. 

Gdy ludzie uwaiajq ci~ za dobrego i szlachetnego a ty w rzeczywistosci 

jestes inny, ukrywasz swoje zwierz~ pod koldrq i nie 

ukazujesz go ludziom, nie wypuszczasz go i przed sobq, a to jest 

w pewnym sensie takie klamstwem. 

Zastanawialem si~ nad swoim miejscem na ziemi, jaka jest tu 

moja pozycja i co wynika z ustawicznego niepokoju, ktory nie 

ustaje bez wzgl~du na napi~cie religijne. Zauwaiylem je takie 

u innych ludzi, u kt6rych stosunek do Boga jest nijaki lub 

przychylnie obserwujqcy. Niepokoj jednak istnieje i wzmaga si~ 

w miar~ rozwoju myslenia kategoriami roiniqcymi si~ nieco od


59 

przeci~tnych problemow interesujqcych ludzi na codzien. Ale 

wlasciwie jeieli istnieje we mnie niepokoj b~dqcy rodzajem po 

. iqdania, to musi to bye poiqdanie stanu innego nii taki, w ktorym 

si~ obecnie znajduj~, jeieli oczywiscie stan ten moiemy nazwae 

poiqdaniem. Lapi~ si~ na tym, ie pragnqlbym nie miee lecz miee 

wi~cej, czyli wlasciwie liczy si~ stan przechodzenia, moment, 

w ktorym dana wartose wyisza od poprzedniej przechodzi w naszc 

posiadanie. Od chwili otrzymania i nacieszenia si~ danq rzeCZq 

czy odkryciem natychmiast zaczynam poiqdae miee wi~cej. Tak 

dzieje si~ gdy chodzi 0 wartosci materialnego posiadania, natomiast 

gdy idzie 0 nauk~, religi~, sztuk~, wtedy miee wi~cej przeksztalca 

si~ w miee pelniej, gl~biej posiadae danq spraw~, bardziej doskonale 

a wlasciwie przywlaszczye jq sobie zupelnie na wlasnose. 

Ale przedmiot pozqdania, ktory poczqtkowo wydal si~ maly, 

w miar~ zagl~biania si~ w niego zaczyna rosnqe w nieskonczonose 

w doslownym znaczeniu tego slowa, czyli wlasciwie nie jestesmy 

w stanie dotrzee do "konca". Tak jest z pozqdaniem szczegolnie 

Boga, bo wszystko inne w jakis sposob do Niego prowadzi. 

I w tym miejscu stop, .... Zastanowilem si~, czy ten Bog istnieje, 

wprawdzie nigdy Go nie utracilem, ale takie zastanowienie musi 

pr~dzej czy pozniej przyjsc i zle by bylo, gdyby nie przyszlo. 

Lecz zanim przyst1lpi~ do zastanowienia si~ nad tym, musz~ 

cofnqe si~ nieco wstecz. Poczqtkowo poiqdanie bylo chceniem 

czegos nieokreslonego i chcenie to usilowalem zaspokoic przez 

stwarzanie sobie wartosci, ktorych dzialanie trwalo do momentu 

osiqgni~cia, potem pozostawala dziura, kt6rq trzeba bylo jakos 

zapclnie. I wszystko zaczynalo si~ od nowa. Wreszcie jednak 

rozbiwszy sobie par~ razy nos zrozumialem, ze w ten sposob 

do niczego nie dojd~. Trzeba bylo sobie stworzye cos, co starczyloby 

na dluzej. Pr6bowalem znaleie wartosc, ktora mialaby 

cechy trwania przynajmniej cale zycie. 

Zaczqlem malowac, ale malowae wiecznie nie moina, w mi~dzyczasie 

trzeba bylo cos robie i zn6w zaczqlem gonic za rzeczami, 

kt6re jednak pozostawily po sobie nieprzyjemny osad. Ba, latwo 

jest to napisac, ale trudniej jest przeprowadzie, trudno mi bylo 

odstawie tamto wszystko i wlaSciwie nie mog~ powiedziee, aby 

mi si~ to dotychczas udalo. Zapytalem, czy istnieje wi~c wartose 

tego rodzaju, ktora bylaby w stanie wypelnie cale zycie bez 

reszty. 

Inne wartosci nie byly mni~ w stanie zaspokoie, bo posiadalem 

swiadomosc ich niepelnosci; nie eliminowaly one niepokoju, wypelnialy. 

zycie jedynie wartosciami mocniejszymi od wartosci przelotnych 

a zatem byly niewystarczaJqce. Jakie wi~c cechy musi posiadae 

wartose, ktora mialaby wypelnie mi cale zycie? Przede wszyst

60 PAWEt. CZECZOT 

kim musi bye niezmienna, musi zapewniae stan, w kt6rym niepok6j 

bylby wyeliminowany i musi istniee pozaczasowo, bo, jak napisalem, 

wartosci czasowe nie Sq w sfanie wyeliminowae niepokoju, 

i musi to bye stan, w kt6rym nie pozqdalbym nic wiE;cej, bylbym 

szcz~sliwy az po krance mojej istoty. Ale tu mozemy si~ zapytae, 

czy takie cos jest w og61e moZliwe. I tu przyszedl mi z pomocq sw. 

Anzelm Kantuaryjski, spr6bowalem przeprowadzie wersj~ jego 

dowodu ontologicznego w oparciu 0 istnienie pozqdania w czlowieku, 

0 kt6rym wyzej pisalem. 

Chyba pozqdanie nie jest zupelnie pozbawione podstaw, przeclez 

gdyby czlowiek byl tylko materiq wyzej zorganizowanq, wtedy 

nie pozqdalby nic ponad siebie samego, bowiem to, co jest ukoronowaniem 

procesu ewolucyjnego, nie jest w stanie pozqdae niczego, 

co byloby wyzej i inaczej, poniewai: takie cos po prostu by nie 

istnialo. 

o He nie istnialaby sfera ducha i rozum bylby jedynie wysoko 

zorganizowanq materiq, nie bylby po prostu w stanie pozqdae 

czegos wi~cej. Nie pozqda on przeciez wyzszego zorganizowania 

siebie, tylko stanu zaspokojenia, kt6rego nie jestesmy w stanie 

zapewnie soble sami; musi bye 6w stan realny gdzies w g6rze. 

* 

Trudno jest przeprowadzie w zyciu cos, co si~ zrozumialo a nawet 

przezylo; wnioski wysnute z Zycia mieszajq si~ z przeczytanymi 

nie wiem juz, co moje wlasne a co nabyte, pr6buj~ to wszystko 

jakos przyswoic przez odkrycie tego po raz drugi samemu. Lecz 

nawet to, co posiadlem juz na wlasnose, nie da si~ tak latwo przeprowadzie 

w zyciu, lada co zamajaczy przed nosem a juz daj~ siE: 

skusie i wszystko to, co zostalo osiqgni~te, odplywa gdzies na bok, 

a upadek staje si~ jeszcze bardziej upokarzajqcy niz poprzedni, 

nie mog~ si~ zdobye na to, by raz na zawsze z tym skonczye, to 

co robi~ i jak si~ zachowuj~ zalezy od srodowiska, w jakim si~ 

obracam, jakie na mnie dziala w danym momencie. Ale zn6w 

z drugiej strony zdaj~ sobie spraw~ ze "wplywalnose" ta nie idzie 

do samego dna i zawsze po rozluznieniu nastE:puje kontrreakcja, 

kt6ra jest tym silniejsza, im rozluznienie bylo dalej idqce. I tak 

m6j zywot przebiega falami, a to nie jest dobrze i duzo bym dal 

za to, zeby si~ wyr6wnac, zdobye spok6j m~drca i uwolnie si~ od 

tej falowosci, kt6ra jest cechq swiat.a. Faluje on przez swoj~ niedoskonalose 

od skrajnosci do skrajnosci. Spok6j i stalosc jest 

zn6w w jakis spos6b uczestnictwem w Pokoju Bozym, zblizeniem 

si~ do niego Samego, do oglqdania jego doskonalej samotnosci.


61 

Chcialbym zyc jakos beznami~tnie na zewnqtrz a cale zycie zepchnqc 

do srodka i skoncentrowac je na Bogu, ale to rowniez nie jest latwe. 

* 

Chcialbym zrozumiec, w jaki sposob mozna osiqgnqc samotnos(\ 

kt6ra nie bylaby odci~ciem si~ od innych ludzi, od swiata, byla 

jednoczesnie samotnosciq i milosciq, pociqgalaby swiat za sobq 

bronillc jednoczesnie przed pochloni~ciem przez niego. Samotnosc 

stojllCq z boku a jednoczesnie b~dqcq milosciq do swiata. Nie 

wyobrazam sobie szukania Boga i kontemplacji bez udzielania 

tego w jakis sposob ludziom, bez emanacji na zewnqtrz w jakis 

inny, pozamodlitewny spos6b. Nie wiem, moze nie doroslem do 

tego, aby pojqC zupelne odci~cie si~ i utrzymywanie jedynie kontaktu 

polegajqcego wylqcznie na modleniu si~ za swiat. Ale tego 

jestem pewien, ze umilowanie swiata przez mnicha kontemplatyka 

jest daleko gl~bsze i szerzej obejmujqce niz dzialacza, ktory kocha 

swiat wprost, nie ujmujqc go w calosci poprzez czy raczej wraz 

z milosciq bozq (nie mam na mysli pot~piania dzialaczy, ktorzy 

pracujq dla innych, choc wydaje mi si~, ze forma kontemplacji 

jest jednak wyzsza, bo obejmuje swojq milosciq caly swiat i wszystkich 

ludzi w Bogu, podczas'gdy pracowac mozna tylko dla nielicznej 

grupy. Oczywiscie pod warunkiem, ze b~dzie to prawdziwa 

kontemplacja). Czasem usiluj~ usunqc ze swego zycia pewne fakty, 

kt6re wymagalyby usuni~cia od dawna, ale zupelnie nie mog~ 

sobie z nimi dac rady, walka wzmaga jedynie stan napi~~ia i prowadzi 

do wr~cz odwrotnych efektow. Ostatnio powoli zaczqlem 

rozumiec, ze sztuka polega na wielkim zaufaniu Bogu, powierzeniu 

si~ jego woli, przekazaniu mu siebie takim, jakim si~ jest naprawd~. 

Rozumowo zdaj'i sobie spraw~, ie jedyne rozwiqzanie znajduje 

si~ w Bogu, ale praktycznie jestem w zupelnie ciemnym kqcie i nie 

wiem, co robic dalej. 

* 

• 

Podczas zeszlych wakacji zdalem sobie spraw~ 

z jakiegos choIernego 

podzialu, ktory we mnie istnieje i wylazi przy lada okazji. 

Poznalem przedziwnq dziewczyn~, byla dIa mnie bezosobowa, uosabiala 

plec w polqczeniu z piekielnq wprost inteligencjq, nie rozumialem 

jej, lecz podobala mi si~ i fizycznie, i intelektualnie, 

podczas trwania tej znajomosci poczynilem na sobie ciekawe obserwacje. 

Stwierdzilem niezwykle silny napor zmyslow, paraliiujqcy 

wprost wol~.


Nie moglem zdobyc si~ na stan zupelnego oddania si~, zawsze cos 

stalo obok i nie chcialo pogodzic si~ z takim stanem rzeczy mimo 

moich usilowan. Bylem wsciekly, ale to nic nie pomagalo, ' ta druga 

polowa nie chciala ustqpic i zresztq na koncu okazalo si~, ze 

mlala racj~. W wielu wypadkach to cos kierowalo mnq i gdy si~ 

temu sprzeciwialem, zawsze na tym zle wychodzilem . 

.. 

Pisalem juz nieco 0 przyjami, teraz chcialbym napisac cos 0 przyjaciolach, 

Sq oni moimi prawdziwymi przyjafiolmi, mimo ze calkowita 

przyjazn jest niemozliw8. Jak to si~ dzieje, mam przyjaciela 

starszego ode mnie 0 co najmniej czterdziesci lat, wlasciwie nie 

. rna pomi~dzy nami stosunku intelektualnego, bardzo rzadko ze sobq 

rozmawiamy, a jezeli - to na zupelnie blahe tematy, ale mimo to 

istnieje pomi~dzy nami bardzo bliski kontakt, nie wiem wlasciwie 

na czym polegajqcy. Wydaje mi si~, ze przyjazn nie pol ega koniecznie 

na tym, ze rna si ~ sobie z kims wiele do powiedzenia, 

czasem wystarczy jakis nieuchwytny kontakt polegajqcy na wza 

:jemnym zrozumieniu i dopomaganiu sobie w potrzebie. Uniwersalnego 

przyjaciela jest trudno znalezc i w q tpi~, czy odnajdE; go kiedykolwiek, 

bo jest nim chyba tylko Bog. 

* 

Zawsze imponowala mi niezaleznosc wewnE;trzna, pozytywna oboj~tnosc 

na to, co dzieje si~ naokolo, umiejE;tnosc niesprzeciwiania 

si~ zlu i niereagowania na to, co nas w danym momencie spotyka, 

nie mam na mysli odseparowania si~ od reszty ludzi, ale pomagania 

im przez to wlasnie, ze si~ jest odpornym na ich obelgi. 

1960 

Na,ibardziej podniecaj'lca, ale moze i najtrudniejsza ze wszystkich 

wojen jest wojna ze sobq samym i t6 nie wtedy, gdy wrog nie 

atakuje i moiemy spokojnie spar, a wtedy, kiedy trzeba wytoczyc 

na pozycje wszystkie dzi.ala, si~g nqc po

KAIlTKI Z DZIENNIKA 63 

Najgorszy okres tej wojny przypadl wlasnie teraz. kiedy mam lat 

dwadziescia, nie wiem, jak si~ zakonczy i gdzie mnie jej koleje 

doprowadzq. Czy znajd~ si~ w klasztorze czy b~d~ kochajqcym 

malionkiem, czy nudnym starym kawalerem, czy b~d~ malarzem 

czy pisarzem, czy wreszcie zaokr~tuj~ si~ na jakims plywajqcym 

pudle i rozpoczn~ sluzb~ marynarzu. Nigdy nic nie wiadomo, bo 

front nie jest staly i lubi si~ przesuwac, lub cz ~ s t o wracae tam, 

gdzie wydaje nam si~, ie wszystko jest juz opan owane. Gdy czujnose 

zamiera i rezerwy zostaly przerzucone na inne linie, Nieprzyjadel 

atakowal z flanki i bez wi~kszego trudu zdobywal niestrzezony 

teren. 

Czasem jednak nie jestem w stanie wytrzymac ustawicznego napi~cia 

woli na wszystkich frontach i kosztem jednego obsadzam 

drugie. 

Jednak konieczna jest czujnose na wszystkich frontach. Wsz~dzie 

tam, gdzie moiemy bye zagrozeni przez Nieprzyjaciela, przed ktorym 

broniq skutecznq jest jedynie modlitwa i zycie w Kosciele. 

1963 

Drogi prowadzqce do celu. Czy pami~tacie, jak pod waszymi oknami 

w dziecinstwie przetaczaly si~ zaprz~gi ci~zkie i dudniqce po bruku. 

Przypominam sobie, ze kiedy bylem maly, wpadalem w zachwyt 

na widok takich wozow wypelnionych piaskiem, w~ glem czy 

koksem. Droga prowadzqca z miasta do domu, w ktorym mieszkalem, 

biegla pod zelaznym mostem kolejowym, po ktorym przewalaly 

si~ z hukiem pociqgi. Zawsze wracajqc ze szkoly zatrzymywalem 

si~ tam czekajqc na przejazd choe jednego; ogromnie lubilem 

sluchac ich huku ponad glowq, majqc jednoczesnie pewnosc, 

ie most si~ nie zawali i wyjd~ z tego calo. Byl on przerzucony nad 

SZOSq. 

Droga przebiegajqca w wykopie zanim dostala si~ pod most, opadala 

niezbyt stromo, wystarczajqco jednak, aby konie ciqguqce wyladowane 

koksem lub w~glem furgony nie mogly dokonae tej sztuki 

bez pomocy batao StojqC pod mostem i czekajqc na przejezdiajqce 

pod qgi obserwowalem zmagania z ciqzarem pot~znych perszero 

now, ktore okladane batem przez ' nielitosciwego furmana usila 

waly wywlec woz na gor~. Putrzqc na te konie ciqgnqce wozy 

odnosilem zawsze wrazenie bijqcej z nich sHy, kt6r e,j w moim po 

j~ciu nie mialy samochody pokonujqce pag6rek z jakqz latwosciq. 

Niekt6re furgony byly na kolach gumowych, starsze jednak nie 

posiadajqc ich wydzwanialy 0 bruk ci~zkq melodi~, w kt6rq wslu 

chiwalem si~ zawsze z rozkoszq. 

Gdy pisz~ 0 wozach i koniach, przypomina mi sip, od razu \Vies, 

gdzie niejednokrotnie sp~dzalem wakacje, chcialbym por6wnac wazy

64 PAWEE. CZECZOT 

i konie, ktore je , ciqgn~ly, a ktore mialem moznosc widziec na wsi, 

do tych samych, a jednak jakZe innych w swojej istocie, widzianych 

przeze mnie w miescie. 

Drogi na wsi nie Sq brukowane a przynajmniej wtedy, jak ja tam 

jezdzilem, byly piaszczyste i podczas deszczu zamienialy si~ w bloto 

nie do przebycia. Jezdzily po nich furmanki lekkie i na ogol nie 

zbyt przeladowane, niemniej jednak od czasu do czasu zdarzalo 

mi si~ widziec ci~isze wozy wypelnione bqdz sianem, bqdz zebra 

nym z pola zbozem. 

Wysilek ciqgnqcych koni byl wielki, zapewne nie mniejszy od tego, 

ktory towarzyszyl ci~i:kim perszeronom przy wywlekaniu furgo 

now z koksem i w~glem, wozy te jednak nie dudnily, wysilek 

koni nie powodowal owego gluchego dzwonienia 0 bruk miasta, 

ktory sprawial na mnie zawsze wrazenie swiadomosci celu, do 

kt6rego zmierzajq. Wozy na wsi posuwaly si~ naprz6d wsr6d upalu 

i otoczone oblokami kurzu, ale nigdy nie moglem sobie wyobrazic, 

skqd i doke}d jadq. Ieh wysilek wydawal mi si~ w6wczas bezowocny, 

sqdzilem, ze posuwajq si~ po peryferiach. 

Pisz~ te slowa, poniewaz niedawno myslalem nad tym, co moze 

bye wewn~trznym sprawdzianem slusznosci obranej drogi, i wtedy 

przypomniala mi si~ cala ta historia z wozami mega dzieciilstwa. 

Jezeli slysz~ w sobie dudnienie ci~zkich furgonow ciqgnionych, 

jak mi si~ wowczas wydawalo, swiadomym wysilkiem przez spo 

cone perszerony, jestem pewien, ze droga, kt6rq id~, jest dobra, 

kiedy jednak glos ieh cichnie, zapala si~ swiatlo ostrzegawcze, 

znak, ze trzeba przeprowadzic kontrol ~ , a moze posluzye si~ mape}. 

Pawel Czeczot

ROMANO GUARDINI 

E T A p y y c A 

Rozw6j ludzki przebiega odcinkami a nie jednym cillgiem. Dusza 

dziecka nie ZIDlenia sic: stopniowo w duszc: mlodzienca ani wiara 

mlodzienca w wiarc: dojrzalej osoby.l Kazdy okres charakteryzuje sic: 

swojll wlasnll, wyr6miajllcll go formll. Formy te nle przeslizgujll 

sie latwo jedna w drugll - nowa wypiera wczesniejszll. Aby wyrazie 

sic: jasniej, rzecz ma sic: chyba tak: pierwsza forma rozwija 

sie, znajduje sw6j wyraz w pewnych sposobach myslenia, prze 

Zywania oraz postepowania w stosunku do rzeczy I ludzi. W mic: 

dzyczasie, niejako pod nill, przybiera ksztalt nowa forma, aZ 

w kOllCU mniej lub wiecej nagle przebija sic: na zewnlltrz, przenikajllc 

calli naturc: danej osoby. W kazdym wypadku rna miejsce 

budowanie na nowo - czc:sto polllczone z gwaltownym roztrzaskaniem 

formy starej. Z drugiej strony mamy tu do czynienia z tym 

samym dokonujllcym sic: zyciem. Wszystko, czego ktos doswiadczyl, 

nauczyl sic: i co sobie przyswoil, pozostaje i nosi na sobie znamic: 

poprzedniego okresu. W ten spos6b powstajll napic:cia, powiklania, 

dwuznacZDoSci i sprzecznosci - kryzysy rozwojowe. Poniewaz ten, 

kt6ry wierzy, nie jest jaklls abstrakcjll, lecz rzeczywistll, zyjllcll 

osobll, zmiany te dotykajll takze samej wiary przenrleniajllc sic: 

w kryzys religijny. 

Spr6buje tu naszkicowae owe kryzysy, mogc: jednak dae tylko 

bardzo og6lny obraz, kt6rego nigdy nie bedzie mozna zastosowae 

do jednostkowego konkretu. Kazda bowlem osoba stanowi specjalny 

wypadek i nie pasuje w spos6b dokladny do zadnego schematu. 

Zar6wno og6lny tok rozwoju jak i r6zne jego okresy oraz zalamania 

dokonujll sie odmiennie w kazdej osobie. Z tego powodu 

uog6lnione tutaj obserwacje mogll bye sruszne jedynie w przyblizeniu. 

I Drukowany priez nss tekst stanowl fragment srtykulu zamleszczonego 

w zblorze Faith, Reason and the Goapets, wydanym przez John J. Heaney's SJ 

(The Newman Press 1963, Westminster, Maryland). 


66 ROMANO GUARDINI 

Cechq dzieciIistwa jest wzrost w kazdym kierunku. Dziecko jest 

wrazliwe na krzywd~, nie jest jednak zdolne odpowiednio si~ 

bronic i dochodzic swoich praw. Dlatego zycie tworzy naokolo 

niego oslon~. Najpierw jest to troskliwosc rodzicow w obr~bie 

domu oraz postawa, jakq spontanicznie przyjmujq dorosli w sto 

, sunku do dziecka. W ten sposob oddala si~ od niego walk~, niebezpieczenstwo 

i powag~ w znaczeniu uzywanym przez doroslych. 

Ale najskuteczniej strzezone Sq dzieci~ce mysli oraz przezycia: 

dziecko odmiennie dostrzega rzeczywistosc. Praca i zabawa, symbol 

i przedmiot, fakt i marzenie mieszajq si~ ze sobq tworzqc swiat 

inny od swiata doroslych. Podobny charakter posiada i religia 

dziecka. Boska i ziemska rzeczywistosc, religijne postacie i ludzkie 

otoczenie, ,sakralne nauczanie, legendy i basnie .,- -wszystko to 

skladasi~ na, jednosc, w ktorej kazda z cz~sci wplywa na po ~ 

zostale. Dziecko dalekie jest jeszcze od krytycyzmu i buntu. Walki 

w sferze mysU i w sferze zycia, w prawdziwym tego slowa znaczeniu, 

jeszcze !li~ nie zacz~ly . 

Nie znaczy to jednak, ze dziecko zyje w atmosferze doskonalego 

pokoju i harmonii. Ma one swoje bole i swoje rozczarowania, swoje 

potrzeby t poczucie braku bezpieczenstwa. Ponad wszystko uciska 

je strach. Dziecko jednak wszystko widzi w malym, ograniczonym 

zasi~gu, gdzie subiektywne .i obiektywne, marzenie i rzeczywistosc 

Sq pomieszane. Jego wiara nosi na sobie to samo znami~ . 

Kryzys przychodzi z obudzeniem si~ seksu; drzemiqcy dotqd 

seks ter(1.z si~ uzewn~trznia. Z tq chwilq dziecko opuszcza krqg 

o~hronny. audzq , si~ w nim: swiadomosc nieskonczonego, nieogra-. 

niczone t~sknoty" nadzieje nieokreslone, niezmierzone marzenia. 

Tego rodzaju przE;!zycia odciqgajq dojrzewajqce dziecko od rodzicow 

i nauczycieli. Rownoczesnie dochodzi swoich praw jego wlasna wola 

oraz osobowosc, tym bardziej, ze jego sily Sq jeszcze niewystarczajqce 

a jego wewn~trzna struktura jeszcze niepewna. Instynkt pcha 

je w kierunku rozerwania dzieci~cego swiata i osiqgni~cia pelni 

zycia. Chcqc znaleic uznanie dla swoich osobowych praw, dziecko 

przeciwstawia si~ ' swoim dotychczasowym aut0rytetom; szuka wolnosci, 

szacunku i sHy. Podobnie maosi~ i z jego religiq. Mlody czIowiek 

t~skriiqcy za nieskonczonym rna uczucie, ze jego wiara, az 

dotqd dziecinnaw formie, staia si~ zbyt ciasna. Czuje si~ on 

ograniczony przez religijny' autorytet w swoim dqzeniu do uzyskania 

szacunku dla siebie, do niezaleznosci~ do d~ialania . Tym bardziej, 

ze w gr~ wchodzi jego naturalne przeciwstawienie si~ poprzedniemu 

pokoleniu oraz wyobrazeniom religijnym otrzymanym 

od starszych. Tak powstajq charakterystyczne trudnosci religijne. 

Cz~sto przybierajq one form~ refleksji filozoficznej albo spolecznej. 

ale ich prawdziwe irodlo to mlodziencza wola, zeby zrobic

ETAPY ZYCIA 

67 

miejsce dla swojej nowej formy egzystencji - tak odmiennej od 

dzieci~cej, kt6ra wycisn~la sw6j znak na poprzednich jego wierzeniach. 

W tym momencie wiele zalezy od intuicji i taktu nauczyciela, 

kierownika duchownego, starszego przyjaciela (rodzke najcz~sciej 

Sq bezsilni, jako ze mi~dzy innymi wlasnie przeciwko nim mlody 

czlowiek si~ buntuje w spos6b tak gl~boki i powoduj


czy tez nie chce podjqc si~ odpowiedniej rekonstrukcji swojego 

zycia, nawet w dziedzinie religijnej. Jego wiara musi si~ uwolnic 

od mlodzieilczego idealizmu, a caly spos6b myslenia - zmienic si~ 

w odpowiedni dla jego nowego rozwojowego okresu, w kt6rym 

dominuje rea~izm. Jezeli mu si~ powiedzie, nowa wiara b~dzie 

wiarq dojrzalej osoby; b~dzie wiarq zywotnll, opartll nie na 

entuzjazmie i nieograniczonym oczekiwaniu, ale na silnej postawie 

w obliczu rzeczywistosci; wiarll swiadomll trudnosci oraz odpowiedzialnosci, 

zlqcZOnll z lojalnoscill Plynllcll nie z emocji, ale z przekonania 

i sily umyslu. 

Ale nawet ta forma nie jest ostatnill, Zycie bowiem toczy si~ 

dalej. Jezeli si~ nie mylimy, znamieniem nast~pujllcego okresu 

b~dzie codzienny trud i nieprzerwana walka z twardym zyciem, 

tym obecnie ostrzejsza, ze ubywa juz sil Zyciowych. Wewn~trzne 

spr~Zyny przestajll spontanicznie dzialac, zmniejsza si~ zdolnosc · 

do odnowy. 

Zdarzenia ~i~ powtarzajll. Pami~ notuje niepowodzenie jedno za 

drugim. Coraz cz~ciej determinacja i wytrwalosc muszll zajmowac 

miejsce wiary w siebie i tw6rczej sily. Jest ·to czas, w kt6rym 

coraz wi~ej jest pracy i odpowiedzialnoSci, w kt6rym zwi~ksza 

si~ poczucie ustawicznego napi~cia. Rosnie swiadomoSc, Ze nie rna 

wyjscia a trzeba iSc naprz6d znosZllc to wszystko wytrwale. ScieSnia 

si~ szeroki horyzont rozpostarty nad Zyciem. Kurczll si~ wlasne 

zasoby. Czlowiek dostrzega swoje ograniczenia. Z tych zr6del plynie 

poczucie znuzenia, frustracji, niezadowolenia. 

Teraz wlasnie przychodzi niebezpieczeilstwo ograniczenia si~ do 

tego, co bezposrednio konieczne, niebezpieczeitstwo widzenia codziennej 

rutyny jako czegos bardziej waznego aniZeli mysl 0 wiecznoscL 

Wlasne dzieci, a p6zniej wlasne wnuki, wlasny doch6d i potrzeba 

jego pomnozenia, codzienne prace i zmartwienia - jedynie 

ten zakres spraw wydaje si~ miec znaczenie. Wywiera to wplyw 

na wiar~ i m6willc og6lnie powoduje niebezpieczenstwo sceptycyzmu. 

W zyciu chrzescijanskim dostrzega si~ jaskrawo uwarunkowania 

historyczno-spoleczne, ludzki, cz~sto az nazbyt ludzki 

pierwiastek w Kosciele, niedostatki instytucji i niedocillgni~cia 

ludzi. Rozczarowanie idzie za rozczarowaniem. Opornosc ludzkiej 

natury, kt6rej czlowiek doSwiadcza zar6wno we wlasnych, indywidualnych, 

1ak i we wsp6lnych dla wszystkich ludzi warunkach, 

rodzi poczucie fatalizmu: rzeczy tq takie, jakie Sll, a religia jest 

bezsilna, aby je zmienic. Swiat jest mocniejszy, ani:ieli laska 

jesli w rzeczy samej laska jako taka istnieje a nie stanowi czysto 

subiektywnego przeZycia. Kalkulacja, sila, chytrosc dokonujq 

o wiele wi~cej niz poswi~cenie. B6g jakby odszedl, stal si~ nierzeczywisty 

i bezsilny. Wierze grozi utrata sensu i upadek. Jeszcze

ETA~Y ZYCIA 

69 

raz czlowiek staje w obliczu decyzji i rekonstrukcji - tym razem 

majqc w perspektywie starose. 

M6wilismy juz, ze Zycie tworzy jednose zwiqzk6w, w kt6rej 

ka?de poszczeg6lne zjawisko posiada przyczyn~ w zjawisku poprzednim 

i z kolei sarno staje si~ przyczynq nast~pnego; z tego 

punktu widzenia poszczeg6lne okresy nie posiadajq wyodr~bnionego 

sensu. W kazdym z nich jedna rzecz zalezy od drugiej. Kazdy 

z nich znajduje w drugim swojq kontynuacj~. Dzieciilstwo jest 

poczqtkiem; mlodose - czasem wybuchu. W okresie dojrzalosci 

zycie staje si~ opanowane; w starosci wyciqga si~ ostatnie wnioski 

przed metq. Ale istnieje jeszcze inny aspekt zycia, calkowicie prawdziwy. 

W jego perspektywie poszczeg6lne okresy tworzq same dla 

siebie formy, z kt6rych kazdy stanowi jakby male zycie. Jako 

takie, nie rodzq si~ one z tego, co je poprzedzilo: kazdy poczqtek 

jest rodzajem narodzin, kt6re suponujq smiere. Dzieciilstwo naprawd~ 

umiera, aby mlodose mogia zaistniee, a jak prawdziwq jest 

smiere mlodosci, wie kazdy dorosly. W kazdej formie, odznaczajqcej 

si~ niepowtarzalnym charakterem zyje caly czIowiek. Sila 

poszczeg6lnej formy jest tak duza, ze usiluje ona zawrzee w sobie 

cale ludzkie zycie. Czasem jej si~ to udaje. Skutek jest ten, ze 

dana osoba nie dorasta, jest "infantylna", wiecznie mloda, romantyczna 

alba zatrzymuje gorqczkowq aktywnose srodkowego okresu 

zycia i nigdy si~ nie uspokaja. Na pytanie, kt6ry z tych dw6ch 

aspekt6w egzystencji posiada wi~kszq wag~, odpowiedz moze bye 

jedynie ta: obydwa Sq zasadnicze. Pelnia i;ycia zalezy od pelnej 

realizacji kazdego okresu. Z drugiej strony kazdy z tych poszczeg6lnych 

okres6w jest autentyczny 0 tyle, 0 ile odnajduje swoje 

wlasne miejsce w calosci, 0 ile odchodzi we wlasciwym czasie 

i ust~puje 

miejsca nast~pnemu. 

Jaki jest w tym swietle sens starosci? Najlepiej mozna go okreslie 

wychodzqc od najwazniejszego elementu poprzedniego okresu 

od doswiadczenia rzeczywistosci. Jej twardose ulega teraz zmi~kczeniu 

na skutek doswiadczenia przemijalnosci. Umierajq osoby, 

kt6re kiedys wydawaly si~ niezastqpione. Jedni po drugich znikajq 

- rodzice, nauczyciele, najpierw starsi, nast~pnie r6wiesnicy. 

Ma si~ wrazenie, ze poprzednie prikolenie dobieglo koilca a nast~pne, 

to nasze, zaczyna si~ kruszye. Widzi si~ zalamanie wielu przedsi~wzi~, 

rozpad wielu organizacji. CzIowiek dozyl chwili, w kt6rej 

oglqda kres aspiracji, form, modeli wartosci. Nienaruszone mi poz6r 

i stanowiqce cz~se egzystencji wyobrazenia 0 tym, co sluszne 

i stosowne, utracily moc. Wrazenia te stajq si~ szczeg6lnie silne 

w okresie historycznych przewrot6w, zwIaszcza gdy ksztaltujqce 

lata naleZaIy do okresu poprzedzajqcego rewolucyjnq zmian~. 

Rzeczywistose w6wczas ulega zakwestionowaniu - nie tak jak


w okresie mlodosci, kiedy to czas wydaje si~ nie miec konca: kwestionuje 

si~ j/l raczej dlatego, ze obecnie rzeczywistosc nie jest 

tak rzeczywista, jak si~ wydawala w realistycznym okresie zycia dojrzalego. 

Rozszerza si~ widzenie rzeczy. Dot/ld presja rzeczywistosci 

ograniczala czlowieka do aktualnej chwili. Przy koncu natomiast, . 

znowu widzi on calosc. Podobnie jak w jesieni kiedy liscie odpadajq 

od drzew, rozszerzaj/lc widok, czlowiek dostrzega szerszy kr/lg rzeczy. 

Rzeczywistosc angazuje wol~ w to, czego nalezy szukac, co 

nalezy robic i co nalezy opanowac w danym momencie. Z uplywem 

jednak lat czlowiek uczy si~ rozluzniac sw6j zacisk dloni na rzeczach. 

SUa woH zaczyna slabn/lc. Najblizszy okres polega na oderwaniu 

si~ od swiata, natura czlowieka otwiera si~ ku calosci, ku 

generalnemu spojrzeniu na istnienie. 

I znowu stan~lismy w miejscu, ktore domaga si~ decyzji (bo 

ustawicznie domaga si~ jej Zycie). Byt w swojej istocie jest dwuznaczny. 

Moze zawsze skierowac si~ w prawo alba w lewo. To sarno 

przezycie moze si~ okazac dobre albo zle. Ta sarna cnota moze 

oddzialac owocnie alba niszcz/lco. Tak i tu. Oderwanie si~ od swiata, 

rozluznienie mocnego uchwytu rzeczy, poczucie niewaznosci tego, 

czy jakas rzecz zostala zrobiona tak lub inaczej, nagromadzenie 

si~ rozczarowan, wiele wyrzeczen w dlugim zyciu - wszystko to 

moze wskazywac na koniec. Starosc jest tym okresem egzystencji, 

kt6rego trwanie jest przez caly czas zagrozone - smierc rozposciera 

si~ nad latami. To poczucie calosci, ktore bardziej ci/lzy na 

nas, staje si~ swiadomosciq n~dz wspolzycia - oboj~tnosci natury, 

tak sarno bezlitosnie zabijajqcej jak i daj/lcej zycie "znieczulicy" 

ludzi otaczaj/lcych, ktorym starsi zawadzaj/l; okrucienstwa mlodych, 

ktorzy pchajq si~ naprzod w zycie domagajqc si~ dla siebie 

przestrzeni. 

Ale nie taki jest prawdziwy sens starosci. Fakt, ze wola winna 

rozluznic uchwyt, kt6rym trzyma rzeczy i W ogole zadania, i ze r~ce 

si~ uwolniq, powinien otworzyc szerSZq perspektyw~, w ktorej 

ostateczna rzecz, ta prawdziwa rzecz, stan~laby w blasku. Z tej 

nowej sytuacji wyrasta nowa forma egzystencji a takze nowa 

forma wiary. Niebezpieczenstwo, jakie zagraza starzejqcej si~ 

osobie, polega na kapitulacji wobec przemijania, na braku przyszlosci, 

na Zyciu wspomnieniami, na poddaniu si~ egzystencji coraz 

bardziej opustoszalej, na 19ni~ciu do tego, co przypadkowe, na 

corai wi~kszej slabosci - zarazem tyranizujqcej, bezsilnej i bezradnej. 

To sarno niebezpieczenstwo zagraza w starosci zyciu religijnemu. 

Istnieje pewien rodzaj sceptycyzmu mozliwego tylko 

u starych - cynizm bezradnosci wplywajqcy takze i na ich wiar~. 

Jest to postawa, W kt6rej wygrala zmiennosc, postawa, w kt6rej 

rzqdzi nicosc. Smierc. ciala i serca przybrala tu form~ duchow/l.

ETAPY ZYCIA 

71 

Postawie tej biegunowo przeciwstawia si~ prawdziwa wiara 

starosci. Odrzucila ona rojenia dzieciilstwa, wyrzekla si~ zqdail 

mlodosci nie rnajqcych koilca, doswiadczyla przernijania i widziala, 

jak chyzo ucieka zycie, jak wqtpliwe jego dziela i drogi. Stale 

zmieniajqce si~ zycie przybiera nowy obrot. Zaszlo cos ostatecznego, 

cos prawdziwego. Na pierwsze wejrzenie wyglqda to na 

"samo zycie" albo, jakbysrny powiedzieli polzartern, p6lkwasno, 

na "zycie takie, jakirn one naprawd~ jest". Ale spoza tego wszystkiego 

wynurza si~ cos innego - wiecznose. Za zwyklyrn plyni~ciern 

do koilca lezy nicose, .ciernnose, pusty strach. Aby si~ ocalie przed 

nimi, stary czlowiek chwyta si~ kurczowo najbliZszej rzeczy: tej 

specjalnej potrawy, tego wlasnie a nie innego fotela, swojego rachunku 

bankowego, tego, zeby miee ostatnie slowo w domu. Lecz 

nicose nie jest wiecznosciq. Przed wiecznosciq stoi wprawdzie 

srniere, sarna jednak wiecznoSe stanowi czystq rzeczywistose, bezkresne 

wypelnienie. OczywiScie, trzeba jq ustawicznie zdobywae 

na nowo odwagq i walkq. Dopiero po zwyci~stwie pojawia si~ 

nowy rodzaj szerokosci, spokoju oraz jasnosci. 

Walka ta zrnierza do mqdrosci polegajqcej na wglqdzie w "rzeczy, 

jakirni one Sq", a osiqga si~ jq jedynie wtedy, kiedy czlowiek 

znajduje si~ blisko koilca. Nie mozna si~ nauczye jej od drugiego; 

kazdy musi si~ jej uczye sam dla siebie poprzez wlasne szaleilstwa, 

oraz przez gorzkq lekcj~ zwiqzanq z wlasnym koilcem. Mqdrose 

stanowi zrozumienie stosunku cz~sci do calosci, a zrozumienie to 

rodzi si~ z widzenia calosci, to znaczy - przy koilcu. Jest to poczucie 

tego, co wazne, oraz tego, co niewazne; poczucie proporcji i tego, 

co ostatecznie poplaca. Zdobyc je mozna wylqcznie wtedy, kiedy 

jest juz "zbyt pozno", aby cokolwiek zmienie, ale kiedy jest jeszcze 

czas na przebaczenie, na skruch~ i na pozostawienie wszystkiego 

w r~kach Boga. Takq natur~ rna prawdziwa wiara ludzi starych. 

Ich postawa staje si~ bardzo prosta, ktos m6glby powiedziee, ze 

prawie dziecinna. Dziecinnose stanowi brzydkq form~ czegos, co 

moze bye bardzo pi~kne. Drugie dzieciilstwo, podobnie jak pierwsze, 

czuje, ze wszystko stanowi jednosc, ze kazda rzecz znajduje 

si~ pod ochronq, ze wszystko b~dzie dobrze. Taka wiara jest szeroka, 

rozumiejqca, tolerancyjna. Jest przezyciem pelnym - kiedy 

zawiera w sobie humor. Wspaniala to rzecz humor czlowieka religIjnego, 

ktory wszystko wprowadza w bezgranicznq milose Boga, 

nawet to, co nieadekwatne, obce, cudaczne; ktory spodziewa si~ 

rozwiqzania, kiedy rozum i wysilek nic wi~cej nie mogq zdzialac, 

i ktory rozpoznaje cel tam, gdzie gorliwose oraz zapal dawno juz 

zrezygnowaly z nadziei, 'ze jakis znajdq. 

Romano Guardini 

Hum. Stanislaw Grygiel

PAUL HENRY CHOMBART DE LAUWE 

NAUKI 0 CZlOWIEKU 

UWARUNKOWANIA WIARY 

Nauki 0 czlowieku rozmontowujq dzis psychologiczne mechanizmy 

wierzen, analizujq proces powstawania mit6w, uwidaczniajqc przy 

tym "determinizmy spoleezne", tak ze czlowiek wydaje si~ ich 

wi~zniem. Czy wi~c tym samym nie odbierajq wszelkiego sensu 

wierze? Czy idqc za ich tokiem myslenia, czlowiek wierzqcy nie 

pozostaje w koncu w prozni? Czy przeciwnie, pozbywajqc si~ 

iluzji, moze tym lepiej uchwycic to co istotne? Lecz co jest istotne? 

Co pozostaje gdy nauki 0 czlowieku dokonajq juz wszystkich swych 

analiz? Nic? Czy tez wszystko? W swej krytyce wiary, nauki 

te stawiajq problem jej natury i jej wolnosci. Zastanowmy si~ 

wi~c blizej nad tymi trzema zagadnieniami, nad krytykq wiary, 

nad jej wolnosciq i nad jej naturq. 

KRYTYKA WIARY 

Na czym polega krytyka wiary ze strony nauk 0 czlowieku? 

Rola tych nauk jest najpierw destruktywna. Przyjmujqc siebie 

samego za przedmiot badan, czlowiek zrywa tez jakqs zaslon~ 

tajemniczosci. Pami~tajmy, ze bardzo diugo byl najmniej znanym 

ze zwierzqt. Nie cofal si~ przed refleksjq 0 Bogu, l~ cz bal si~ az 

do niedawna refleksji nad samym sobq. Si~gni~cie myslq badawczq 

w dziedziny takie jak sumienie, jak uczucia, jak podstawy moralnosci, 

jak przemiany spoleczenstw, zmierzchy i upadki cywilizacji, 

poczqtki i ewolucja rodzaju ludzkiego, moglo wywolac w ludziach 

pewien sceptycyzm w stosunku do ich wiasnych czynow. Czyz 

Paul-Henry C h:O mba r t deL a u w e, z zawodu socjolog, zajmuje siE: gl6wnie 

mikrosocjologl

UWARP:N~OWANIE WIARY 73 

bowiem wszelkie zaangazowanie, sam wyb6r ideowej drogi, to nie 

Sq r6wniez wyniki gry zmiennych socjologicznych i psychologicznych 

proces6w sublimacji, wplyw6w kulturowych modeli okreslonych 

srodowisk i spoleczenstw? Zakwestionowane jest wszystko, 

od poczqtku. I czy dlatego wlasnie nie-angazowanie si~ nie jest 

ascezq pozqdanq, koniecznq w tej sytuacji? Czyz wiara w Boga, 

nawet \v1ara w czlowieka to nie iluzje, nie przeszkody w wolnosci? 

Tylko rozum, tylko obiektywna analiza fakt6w nie stracily waznosci, 

Sq nadal uprawnione. I jezeli majq doprowadzie nas do zwqtpienia 

w Czlowieka, w jego przeznaczenie, to nawet wtedy trzeba 

miec odwag~ spojrzee w twarz tej tragicznej sytuacji. 

Taka jest pierwsza refleksja, kt6rq nasuwajq nauki 0 czlowieku. 

Czy jednak, w gl~bszej perspektywie, ich rola nie okazuje si~ 

o c z y s z c z a j q c a raczej niz destruktywna? To prawda, ze na 

podstawie obrazu spoleczenstw ludzkich w plaszczyznie Ziemi 

i w pl:aszczyznie historii, kt6ry nam si~ dzis rysuje, wydaje si~ 

latwq rzeCZq wykazae spol:ecznq funkcj~ religii, zmiennosc mit6w 

w r6znych kulturach, a wi~c ich wzgl~dnose, oraz obserwowalnosc 

i opisywalnosc calkiem okreslonych warunk6w, w kt6rych powstajq 

i w kt6rych ginq. Jednoczesnie jednak te same nauki 0 czlowieku 

uwidaczniajq przeciez fakt istnienia pewnej zasadniczej 

postawy wiary, jako stalej, niezmiennej w najr6znorodniejszych 

wierzeniach. I ten fakt stawia pytanie nowe. W jego swietle bowiem 

wiara nie moze si~ juz sprowadzac ani do psychologicznej 

funkcji samoobrony przed rozpaczq, ani do spolecznej funkcji integracyjn.ej. 

Jej wyrazy, jej trese, jej manifestacje Sq zmienne, ale 

dwie zasadnicze aspiracje pozostajq, naszym zdaniem, stale: wsp61 

nota mi~dzyludzka i odniesienie do absolutu. 

Juz w spoleczenstwach starozytnych funkcjq mitu bylo lqczenie 

ludzi we wsp61noty i stawianie ich w obliczu swiata nieprzeniknionego, 

kt6ry ich przerastal. W spoleczenstwach wsp6lczesnych 

jednak nauki 0 czlowieku spowodowaly pewne novum bardzo zasadnicze. 

Wiedzqc wszystko, co dzisiaj wiedzq, ludzie mogq oto 

odkrye wiar~, przyjqe jq i swiadczye jej nawet za cen~ i:ycia, 

nie otrzymujqc jej jui: jako czegos narzuconego przez okreslony 

uklad spoleczny. Wiara wyr6znia si~ stopniowo spomi~dzy wierzen, 

przekazywanych socjologicznie. Wiqze si~ natomiast coraz 

scislej z samq egzystencjq. Jak dokonuje si~ ten proces? 

WOLNOSC WIARY 

Por6wnujqc ludzi w rozmaitych sytuacjach (przy pomocy metod 

sondazu lub obserwacji) analiza socjologiczna wykazuje, ze zachowania 

religijne Sq zwiqzane z pewnymi warunkami srodowiska

74 P. H. CHOM;BART DE L,AUWE 

spolecznego. Badania proces6w przemian w postawach dowodi~, 

ze swej strony, ze przemiany te mozna w jakiejs mierze prowokowac 

lub modyfikowac za pomocq reklam,y i propagandy. Reklama 

czyni ludzi wi~zniami swiata konkurencji, w kt6rym potrzeby 

stwarzane s~ sztucznie, nie dla dobra ludnosci, tylko dla zysku 

przedsi~biors;tw. Ankiety zaehowan konsument6w pozwolily tez 

jednak stwierdzie, ze ponizej pewnych progow stopy zyciowej, 

szereg aspiracji nie moze juz wcale dojse do glosu. Mozna by zacytowae 

jeszcze wiele przykladow w tym rodzaju. Swiadcz~ one 

o tym, ze coraz precy~jniejsze badania ujawniajq najpierw rozliczne 

ograniczenia wolnosci wszelkich ludzkich aktow zaangazowania. 

' 

Jednoczesnie jednak pojawiaj~ si~ nowe formy wyzwolen, dajqcych 

pole nowym aspiracjom. ezy jest wsr6d nich miejsce na aspiracj~ 

religijn~? Zastan6wmy si~ gl~biej nad tym pytaniem. 

Odkrycia naukowe, automatyzacja, szybkose nowych srodk6w 

transportu, loty kosmiczne, wszystko to umacnia mit post~pu. 

Mozliwose oderwania si~ od Ziemi, sytuuj~c wyrazniej nasz swiat 

w stosunku do innych swiat6w, pogl~bia swiadomose jednosci 

czlowieczenstwa. ezy wi~c szanse opanowania przyrody przez 

nauk~ oznaczajq istotnie ostateczny triumf racjonalizmu? ezy 

czlowiek rzeczywiscie znalazl w sobie samym wlasn~ transcendencj~? 

Obserwacja spoleeznosci miejskich dowodzi, ze w gruncie 

rzeczy jestesmy dalecy od takiej humanistycznej wiary. 

W wielu dziedzinach zycia wyst~puje cos w rodzaju "rewanzu 

irracjonalnosci". Zainteresowania parapsychologi~, paramedycyn~, 

wrozbiarstwem, swiadcz~ ze zaufanie przeci~tnych obywateli do 

sprawnosci nauki jest jeszcze niewielkie, i ze szukajq oni wciqz 

innych dr6g, na kt6rych tajemnica zachowuje jeszcze swe prawa. 

Obserwuje si~ szereg przemieszczen zmyslu sakralnego. Prawdziwe 

"kulty jednostki", fascynacja "gwiazdami" artystycznymi ezy politycznymi 

to wyrazy przywiqzania, wiernosci, nawet czci, stawiajqce 

wszystkie te ,,idole" w naprawd~ osobnym swietle. Jednoczesnie 

calkiem nowe rodzaje l~k6w, zrodzone przez sam post~p 

naukowy, rodz~ w ludziach stan niepokoju, ktorego nie mog~ sobie 

l'acjonalnie wyperswadowae. W miejsce trwogi przed mocami 

przyrody, trwogi, ktorej przypisywae chciano powstanie pierwotnych 

religii, pojawiaj~ si~ koszmary dzialan ubocznych energii 

atomowej, grozy wojny totalnej czy nawet "rozrywkowych" science 

fictions. 

ezy jednak tam przynajmniej, gdzie bierze g6r~ wiara w czlowieka 

i w jego przyszlosc, w gr~ wchodzi rzeczywiscie trzezwe 

rozumowanie? Aspiracje do "zbudowania lepszego swiata" mog~ 

urzeczywistnie si~ tylko drog~ gl~bokich przemian spoleczenstw.

UWARU:NKOWANIE WIARY 75 

Na ten zas temat pouczye nas mogq kompetentnie nauki 0 czlowieku. 

Coz nam mowi,! te nauki? Ze zderzenia spolecznych mechanizm6w 

opartych 0 pewne struktury i modele mUSZq nieuchronnie powodowae 

spory, nieporozumienia i mniej lub bardziej gwahowne 

walki. Trzeba by wi~c zmienie calkiem zasadnicze struktury spoleczne. 

Czy jednak mozna to uczynie bez oparcia 0 jakies wielkie 

ruchy ideowe? Badania historyczne i socjologiczne wykazujq coraz 

jasniej rol~ ideologii i zaangazowan w przemianach ekonomicznych 

i strukturalnych. Wiara w czlowieka, jesli rna si~ urzeczywistniae, 

nie moze bye samq logikq, musi bye "wiarq". Czy jednakze wiara 

naszych dni staje si~ wiarq naukowq, politycznq, humanistycznq? 

ezy miejsce immanencji Boga zajmowae w niej zaczyna transcendencja 

czlowieka? Moze si~ czasem tak zdawae. 

A jednak, w najrozmaitszych ankietach, pokazna liczba respondentOw 

deklaruje wiar~ w "coS poza", w cos co "przerasta czlowieka", 

w tak czy inaczej okreslane Niepoznawalne. Nierzadko 

u tych samych os6b wyst~puje, obok gwaltownej niech~ci do religii, 

gwaHownej krytyki jej przejawow zewn~trznych, wyrazna i tym 

wi~ksza t~sknota za jakqs wyZsZq rzeczywistosciq. 

Wydaje si~, ze ludzie potrzebujq wciqz odniesienia do jakiejs 

sily, kt6rej moc jest dla nich niezmierzona. W czasie rewolucji 

francuskiej sam rozum stal si~ przedmiotem kultu, pozytywizm 

Comte'a przeksztalcil si~ w religi~, tworcza ewolucja, u Bergsona, 

jest silq tajemnq, sarna Ludzkose, w walce 0 wyzwolenie, nabiera 

cech ofiarnego daru · z siebie. Francis Jeanson m6wH, ze gdyby 

musial odwolywae si~ do jakichs wierzen, wybralby wiar~ w sil~ 

"cudownq", "nadnaturalnq", ktora pozwala ludziom "przerastac 

stopniowo, dzi~ki wsp6lnocie, ich mozliwosci indywidualne". Dodawal 

tez, ze ,prawdziwa wiara polega na zakladzie, w ktorym stawia 

si~ na ludzkq mozliwose wcielenia Boga", aby juz wtedy "z Nim 

skonczye". Rodzaj ludzki w mie]sce Boga, czyzby tu lezalo rozwi,!zanie? 

I czy wiara bylaby w takim wypadku przekreslona? 

Moze trzeba zastanowie si~ w tym punkcie nad naturq wiary. 

I moze nauki 0 czlowieku potrafiq cos wi~cej tu wyjasnie. 

NATURA WIARY 

Ludzie przywiqzujq si~ do znak6w, do symboli, w koncu do 

mituw, ktore pozwalajq docierac, w spos6b posredni, do jakiejs 

rzeczywistosci, odgadywanej, lecz nieosiqgalnej zadnymi innymi 

drogami. Odwolujq si~ takze do pewnych wartosci, wedlug kt6 

rych kierujq swym zyciem. W samym centrum tych wartosci musi 

jednak bye jakas wartose pierwotna, kt6ra je przerasta. Ks. Ganne 

mial racj~ piszqc w jednym ze swych ostatnich artyku16w, ze

76 

P. H. CHOMBART DE LAUWE 

wiara religijna, bez zaangazowania w swiat i poprzez wartosci 

swiata, moze bardzo latwo bye iluzjq. Bo istotnie wiara jest zaangazowaniem, 

jest wiernosciq, tylez co przystaniem na cos i do 

czegos. I w tym sensie nie da si~ sprowadzie do jakichS wierzen. 

Blondel wykazal tez, ze nie jest sprzeczna ani z wiedzq ani 

z rozumem. Jean Lacroix dodaje, ze "wiara w rozum" jest warunkiem 

wszelkiego poznania. Trzeba wi~c odr6znic trese wiary 

od ruchu, ktory popycha ludzi do nieustannego stawania si~ . 

W miar~ jak ewoluujq spoleczenstwa, powi~kszajq si~ aspiracje 

ludzkie. Czlowiek chce coraz lepszej ludzkosci, coraz wi~kszej 

wolnosci, ale - dlaczego? Pragnienie, pobudzane przez najblahszy 

przedmiot. z codziennego zycia, przerasta ten przedmiot nieskonczenie. 

Hegel zrozumial gl~bokie znaczenie tego faktu: pragnienie 

jest bez konca. Innymi stowy, daje nam poczucie nieskonczonosci. 

Wlasnie by dae jakqs przedwczesnq odpowiedz temu pragnieniu, 

ludzie wynajdujq mity: uklady symboli, skonstruowane w monument, 

sygnalizujqcy jakies wejscie w swiat inny, gdzie kr6luje 

ludzkose przemieniona. W takiej perspektywie, ateizm autentyczny 

to nie ten, kt6ry odmq.wia nazwania Boga. Nauki 0 czlowieku uwypuklajq, 

jako prawdziwe przeszkody wiary, ograniczenie pragnien; 

ich redukcj~ do przedmiot6w materialnych. W cywiIizacji nastawionej 

na przyjemnosci i wygody istnieje rzeczywiscie niebezpieczenstwo, 

ze eschatologiczna wizja reIigijna i humanistyczna wizja 

ewolucji zostanq zastqpione prognostykq dla pragnien na kr6tkq 

met~. Zalezy to od tego, czy wsp6lczesni obywatele Ziemi potrafiq 

istotnie zadowolie si~ horyzontem roku 1985 czy 2000, roku kt6ry 

przyniesie im lepszy woz lub nieslychanie ulepszony telewizor, 

czy tez pozostanq mimo wszystko przy przeswiadczeniu, ze "nie 

samym chlebem czlowiek zyje". 

• Lecz czy droga naprzod, wybiegajqca poza ciasne granice pragnien 

z kr~gu wygod i usprawnien, prowadzi nas poza czas, az w wiecznose, 

czy tez zlewa si~ po prostu z ewolucjq? Dochodzimy tu do 

ulubionej debaty nauk 0 czlowieku, badajqcych jego pochodzenie. 

Teilhard de Chardin widzial odpowiedz w podwojnym ruchu ewolucji, 

rozbiegajqcej si~ w zr6znicowania i zbiegajqcej si~ znowu 

w kierunku punktu odniesienia, lezqcego zawsze gdzies przed niq. 

I gdy si~ raz takq wizj~ przyjmie, nie jest nawet chwilowo wazne, 

czy wiemy, co jest z tym puri.ktem, nieznanym nam na razie. Pojawia 

si~ natomiast inna przeszkoda dla wiary, chyba ze wszystkich 

najwazniejsza. To nie 0 "przedmiot" wiary gl6wnie chodzi, 

lecz jak pisal Blondel 0 "podmiot" wiary. By zaspokoic swe pragnienie, 

czlowiek nie moze si~ zadowolic przedmiotem. Wiara 

w przyszlose jest bowiem nadziejq, i ta nadziej~ wymaga odpowiedzi. 

Wiara-nadzieja musi wi~c pozostac niezaspokojona, jesli

UWARVNKOWANIE WIARY 

77 

nie jest jednoczesnie wymianl:l i dialogiem, jesli podmiot wiary nie 

jest osobl:l zYWl:l. 

Wiara w tym sensie, to jest tylko spotkanie czlowieka i jakiegos 

Boga Zywego, wymyka si~ analizom nauk Soclologicznych i psychologicznych. 

Mozna jednak za pomocl:l tych nauk zbadae, jakie Sl:l 

prawdziwe aspiracje ludzi dzisiejszych. W oparciu 0 obserwacj~ 

zachowan i przedstawien, mozna wyodr~bnie niekt6re z nich jako 

dominuj~ce. Przedstawienia osobiste i zbiorowe przeplatajll si~ 

ze sobl:l bardzo scisle, i oddzialujl:l na siebie nawzajem. Pewne 

obrazy, pewne wyobrazenia nabierajl:l w pewnych okresach aktywnej 

mocy, tak ze kieruj~ zachowaniami. Tego rodzaju obrazy 

wiod~ce, powi~zane z wartosciami charakterystycznymi dla jakiejs 

kultury czy srodowiska, Sl:l jednak plynne: ksztaltujl:l si~, potem 

si~ przeksztalcaj~ l wreszcie zanikaJ~. Pewne obrazy Boga Sl:l tego 

wlasnie rz~du. . 

Obrazy takie oczywiScie s~ uZyteczne spolecznie i psychologicmie. 

I tu rowniez nauki 0 czlowieku wykazujl:l uZytecznose religii, wykazujq, 

ze religia ma jakqs funkcj~. Ale wlasnie to niepokoi wierZl:lCYch. 

Dla nich B6g jest bowiem zasadniczo nieuZyteczny, lub 

mowil:lC scislej, nie moze bye wyrazany w kategoriach uZytecznoSci. 

Spotkanie z Nim nie moze bye "interesowne". Dlatego, chcl:lC dotrzee 

do aspiracji podstawowych ludzi dzisiejszych, uczynimy 

lepiej nie koncentrujl:lc uwagi na przedstawieniach religijnych sensu 

stricto, lecz raczej na obrazach i wartosciach z codziennego iycia, 

w ktorych znajdziemy prawdziwe racje istnienia i prawdziwe religijne 

aspiracje czlowieka wsp61czesnego. 

Rysujq si~ tutaj, jak si~ wydaje, pewne rozbieznoSci, lecz nie 

pokrywaj~ si~ one z podzialem na wierzl:lcych i niewierzl:lcych. 

Niekt6rzy ludzie, nalezl:lcy do Kosciol6w lub nienalez~cy do nich, 

kierujl:l si~ w swym Zyciu i czynach wartosciami takimi jak zysk, 

jak prestiz, jak wladza. Inni, 0 najrozmaitszych pogll:ldach i takze 

wierzl:lcy lub niewierz~cy, kladl:l w Zyciu najwi~kszy nacisk na 

solidarnoSe, sprawiedliwose, godnosc ludzkl:l, wolnoSe, czyli na 

wartosci naprawd~ ewangeliczne. Kazde z tych sl6w oceniae trzeba 

oczywiScie wedlug tego, co praktycznie oznacza w danej, konkretnej 

sytuacji. Nie trzeba zapominae jednak, ze poza nimi stojll 

zawsze aspiracje gl~bsze, osobiste i zbiorowe, ktorymi powodujl:l 

si~ ludzie, nie majl:lc nawet jasnej swiadomosci, ze tak czyniq. 

Wielu dyskutant6w, ktorzy w czasie obecnego "Tygodnia Intelektualistow" 

przemawiali jako niewierz~cy, dawalo wyraz tej fundamentalnej 

trosce, tej postawie bezinteresownie poszukujl:lcej. 

Encyklika Pacem in terns wlasnie dlatego znalazla tak szeroki 

oddZwi~k, ze Jan XXIII intuicyjnie wyczul to, co nauki 0 czlowieku 

wykazujq na podstawie obserwacji, i ze odpowiedzial na 

aspiracje zywe w ludziach dzisiejszych.

78 P. H. CHOMBART DE LAUWE 

W jakims sensie Freud mial racj~ twierdzqc, ze dogmaty religii 

Sq pochodnymi pragnien ludzkich. 'MyHl sic;: tylko sqdzqc, ze chodzi 

wobec tego 0 czystq iluzj~. Obraz Boga, 0 kt6rym pisal, jest jednym 

z "obraz6w wiodqcych", 0 kt6rych m6wiliSmy wyzej, i kt6re istnialy 

wczoraj, istniejq dzis i bc;:dq istnialy jutro, zmieniajqc sic;: zaleznie 

od typ6w cywilizacji i srodowisk. Lecz zasadnicza, stala aspiracja, 

kt6rq te r6znorodne formy wyrazajq, zbiega sic;: dzic;:ki swym kolejl1ym 

mutacjom z aspiracjami egzystencjalnymi, kt6rymi ludzie 

kolejnych epok. zyjq na codzien. I gdy tylko zwiqzek jest wykazany 

jasno, jak to mialo miejsce w Pacem in terris, falszywe obrazy 

religii kruszq sic;: i wiara odzyskuje caly sw6j sens. 

Jesli za przedmiot refleksji przyjmiemy pewnq postae cywilizacji 

chrzescijanskiej, takq na przyklad jakli nam sic;: przedstawia 

w analizie prac katoVckich teoretyk6w z okresu Restauracji, sklonni 

bc;:dziemy przyznae racjc;: Marksowi, ze "czlowiek robi religic;:", 

a nie "religia czlowieka". Istotnie bowiem, ' w kazdym z wynalezionych 

przez teoretyk6w szczeg616w, przedstawi nam sic;: ona jako 

"opium dla IUdu". Lecz w swej z y w e j r z e c z y w i s t 0 sci nie 

jest wcale jak m6wil Marks, "wzdychaniem stworzenia przytloczonego 

nieszczc;:sciem". Jest aspiracjq do wsp6lnoty os6b w wolnosci 

i odniesieniem do a,bsolutu. I aspiracja taka nie rodzi sic;: z lc;:ku, 

analizowanego przez psycholog6w. Jest krokiem tw6rczym. Krokiem, 

kt6ry czyni czlowiek, aby WYJse poza siebie, pozostajqc sobq. 

platego milose ludzka i B6g-Milose Sq jednq i tq samq rzeczywistosciq. 

Ewangelia uczy nas, Ze ten, kto udaje, ze kocha Boga, 

a nie kocha brata, jest klamcq. Prawdziwy dramat cywilizacji 

zysku i konkurencji jest w tym, ze az nazbyt czc;:sto czyni z nas 

klamc6w. 

W tym wic;:c sensie samo-transcendencja czlowieka nie przeciwstawia 

sic;: wierze w Boga. Chrzescijanstwo jest religiq braterstwa, 

a Ewangelia wychodzi od codziennej egzystencji. To sarno spotkanie 

pozwala odkrye czlowieka i odkrye Boga w banalnym gescie, 

kt6ry nabiera wtedy wymiaru nieskonczonosci. Lecz spotkanie tego 

rodzaju nie jest uchwytne dla analiz uczonych. Wiara, kt6ra staje 

sic;: dla czlowieka czyms naprawdc;: wewnc;:trznym i osobistym, pozostaje 

dIan zarazem tajemnicq. 

Wiara odarta z wszystkich f a 1 s z Y w Y c h k 0 n c e p c j i, do 

kt6rych obalenia przyczyniajq sic;: bardzo nauki 9 czlowieku, nabiera 

wlasciwej perspektywy, przyjmuje prawdziwq postae. Religia 

odzyskuje swe miejsce w dzialaniu, w egzystencji, w historii. Staje 

sic;: na powr6twic;:ziq mic;:dzyludzkq i zjednoczeniem z Bogiem. 

Wiara jest ostatecznym punktem docelowym pragnienia,jest racjq 

bytu rozumu. Nie oferuje jakiejs wygodnej pozycji w wiecznosci, 

kt6ra pozwalalaby na uchylanie ilic;: od "teraz". Jest jednoczesnie

UWARUNKOWANIE WIARY 

79 

walkq i pokojem, troskq i pogodq. Zawiera w sobie i sprzecznosc 

czlowieka i jego jednosc. I jezeli karykatura religii jest istotnie 

"n~dzq ludu", to prawdziwa wiara jest pelniq czlowieczenstwa. 

Transcendencja czlowieka i immanencja Boga zbiegajq si~ w egzystencji. 

Jezeli wiara jest n adz i e j q, to po to, by ozywiac nieustajqcq 

walk~ ludzkosci, kt6ra co dzien przerasta sarna siebie. J esli jest 

milosciq, to by urzeczywistniac jednosc ludzi u mety tej nadziei. 

Oto co czyni w imieniu :i:yjqcych. I tej jej wiel.kosci nie powaz

B. M. CHEVIGNARD OP 

CZEMUS ZWATPll 

CZlOWIEKU MAlEJ WIARY? 

Wszystkie wymagania Ewangelii stajll si~ zrozumiale tylko przez 

wiar~, wiar~ Zywll, Zyjllcll w Osobie Chrystusa. 1 W gruncie rzeczy 

Chrystus zadaje nam tylko jedno pytanie: "Wierzysz we Mnie?" 

A wiara Zywa w Jego Osob~ pocillga za sobll calli reszt~. 

Ot6z, wydaje si~ nam, ze mozna widziec t~ wiar~, wyrazonll 

w Ewangelii, w dwojaki spos6b. Z jednej strony wierzyc to nie 

wlltpic w Boga i polegac nieustraszenie na Nim po§r6d najgorszych 

pr6b: I tak apostolowie nie powinni byli I~kac si~ w lodzi na wzburzonym 

morzu (Mk 4, 35). Z drugiej strony wierzyc - to uznac 

wewn~trznie Chrystusa. W ten spos6b Piotr uznal Go za Mesjasza" 

i za Syna Bozego w Cezarei Filipowej (Mt 16, 16). W pierwszym 

wYPadku bardziej jest podkresiony aspekt zupelnego zaufania, 

w drugim zas aspekt poznania. Zaufanie i poznanie, kt6re bynajmniej 

nie przeciw'stawiajllc si~ sobie domagajll si~ siebie nawzajem 

dia formowarua wiary pelnej i Zywej. JakZe bowiem moma 

powierzyc si~ temu, kt6rego si~ nie uznalo? A czyz mozna by Go 

naprawd~ uznac nie ufaJllc Mu calkowicie? DIa wi~kszej jasnosci 

przedstawimy koIejno obydwa aspekty. 

POLEGANIE NA BOGU, KTORY NIE ZAWODZI 

Ot6i najwi~cej swiatla rzuca tu analiza slowa, kt6re w j~zyku 

hebrajskim wyraza postaw~ wiary. Nie rna bowiern vi tym j~zyku 

slowa, ktore by odpowiadalo dokladnie francuskiernu rzeczownikowi 

foi (wiara). Jest za to czasownik wyrazajllcy nie tylko pewne 

poj~cie, Iecz calli postaw~ zyciowll. To hebrajskie aman, kt6rego 

uzywa si~ dia wyrazenia postawy czlowieka posiadajllcego wiar~, 

1 Tekst niniejszy stanowi fragment z ksillZki pt. La doctrine spirituelle de 

l'£vangtle (Paris 1965, Les :editions du Cerf).

CZEMUS ZW1\TPIL 

81 

moina z powodzeniem przetlumaczye jako: wspieranie si~ na kims, 

kto si~ nie ugnie. 2 

Mozna ten czasownik takze prze10zye inaczej, mianowlcle: pozwolie 

komus niese si~, pozwolie si~ komus Zywic. I to taki:e bardzo 

riam rozjasnia spraw~! Miee wiar~ w Boga znaczy tyle, co 

pozwolie Mu si~ niese, pozwolie si~ zywie .przez Niego. 3 Cale objawienie 

Dobrego Pasterza i Ojca Niebieskiego tkwi juz w rdzeniu 

tego slowa. 

Ten, na ktorym moina tak polegae, przez ktorego moina bye 

niesionym, zwie si~ Wierny. To wspania1e slowo jest jak gdyby 

zarezerwowane Bogu. Nazywa si~ Go "Bogiem wiernym w swoich 

obietnicach", a Chrystusa - "Swiadkiem wiernym". Co przez to 

chce si~ powiedziec? Posrod tego swiata, gdzie wszystko siE: kruszy, 

moiecie polegae na Bogu; On nie zawodzi; w swiecie, w ktorym 

tyle klamstwa, moiecie zawierzyc Bogu: On nie oszukuje, 

posrod tego swiata, gdzie nawet najlepsi Sq tak zmienni; moiecie 

si~ oprzec na Bogu; On jest wierny. To wszystko oznacza miec 

wiar~ wedlug Pisma sw. 

Mowiqc: Amen, amen, dieo vobis, Pan nasz uzywa tego samego 

wyraienia. Slowo amen jest w rzeczy samej przyslowkowq formq 

slowa aman, wyraiajClcego wiar~. Zatem gdy Pan nasz m6wi amen, 

tym samymodwoluje siG do naszej wiary i poniekqd zobowiqzuje 

si~: "Zaprawd~, zaprawd~, powiadam wam, moiecie mi wierzyc". 

Dobrze byloby jeszcze raz przeczytac niektore z wielkich obietnic 

Chrystusa, zaczynajqcych si~ od tych slow: wowczas odczulibyscie 

ich wag~ (tak u Mk 10, 29; 11, 23; Mt 1B, 3). 

Zadziwia nas, a nawet zbija z tropu, jak absolutne sCI wymagania 

Boga - jui od czasow Starego Przymierza - gdy chodzi 

o wiar~ . Mojiesz przez chwil~ zawaha si~ w swoim serc'u przed 

uderzeniem w skal~, z ktorej ma wyplynqc zywa woda posrod wypalonej 

pustyni: poniewaz zwqtpil w swoim sercu, nie zobaczy 

Ziemi Obiecanej. Ktoz z nas zresztq nie zawahalby si~? Chrystus 

podejmuje nawet to wyraienie: "Nie nalezy wqtpic w swoim sercu" 

(Mk 11, 23). Jest ai nazbyt jasne, ze ten przymiot wiary absolutnej 

nosi na sobie Boskie znami~. :laden czlowiek, chociazby nie wiadomo 

jak byl kochany, nie moze tego wymagac od drugiego: on 

jest tylko ulomnym czlowiekiem. Ale Bog, On, moie tego iqdae 

od czlowieka. 

2 St'ld tak CZE:sto uzywane wyrazenie: "Bog jest moj,! ' opokll". Por. taki:e 

wyrazenie " kamien wp,gie1ny" wy s t~puJ'lce w Ewangelii oraz imiG Piotr (Opoka) . 

dane Szymonowi. 

3 Por. np. Ksi~g~ Liczb 11, 12, skarg~ Mojzesza do Boga: "To nie ja pocz'Iiem 

ten Iud. Czemus w!ozyl ciE:zar ludu wszy&tl,iego na mnIe". Tu wlasnle uzyie 

zosta!o slowo aman. 

Zn Clk - 6

82 B. M. CHEVIGNARD 

Wielkq postaciq, kt6ra dominuje w ca1ym Starym Testamencie 

w tej dziedzinie, jest oczywiscie Abraham. Odczytajmy jego histori~. 

Oto m~zczyzna majqcy sto lat i jego zona zblizona wiekiem 

do niego. Nie majq dzieci. Wszystko si~ dla nich juz skonczy1o. 

A przeciez Bog mo\vi do niego: "Podnies twoj wzrok ku niebu 

i policz gwiazdy, jesli potrafisz, tak liczne b~dzie twoje potomstwo". 

A sw. Pawe1 dodaje: "I nie oslabnq1 w wierze, ani si~ oglqdal 

na obumar1e cialo swoje, gdy mial juz okolo stu lat i na 

obumarly zywot Sary" (Rz 4, 19). Takiej to bezwzgl~dnej wiary 

Bog si~ domaga. I ona Mu oddaje najwi~kszq chwal~. 

Tej samej natury wiary Chrystus domaga si~ w Ewangelii. Domaga 

si~ jej dla Boga, lecz, rzecz nieslychana, domaga si~ jej takze 

dla Siebie, ukazujqc w ten sposob swoje pochodzenie i Boskq 

natur~: "Wierzycie w Boga, wierzcie tez i we mnie" (In 14, 1), tq 

samq wiarq absolutnq i calkowitq. 

KROCZENIE PO WODZIE 

Trzeba przyznac, ze Ewangelia nas zaskakuje, bo Jezus od nas 

ze spokojem zqda rzeczy zadziwiajqcych, jak chodzenie po wodzie 

i przenoszenie g6r. 

Znamy sceny ewangeliczne. Przychodzi na spotkanie ze SWOlml 

kroczCjc po wodzie (Mt 14, 25). Na Jego slowo Piotr nie wCjtpi. 

Opuszcza bark~ i z kolei sam kroczy po wodzie. "Ale widzCjc wiatr 

gwaltowny zlCjkl si~" i zaczq1 tonCjc. Jego strach jest zrozumialy. 

Chodzic po wodzie, Panie, to nie jest przeciez cos naturalnego dla 

czlowieka. A jednak co mowi Pan? WyciCjgnCj1 r~k~, chwycil go 

i rzekl mu: "Cz1owieku malej wiary, czemus zwqtpil?" Proste 

slowa, a jednak przenikajq nas tak gl~boko! Tak wi~c i od nas zCjdasz 

tego, Panie, abysmy nie zwqtpili w Ciebie, kroczqc po wodzie. 

Ta sarna nauka w uspokojeniu burzy (Mk 4, 35), w uzdrowieniu 

dziecka chorego na epilepsj~ (Mk 9, 14), corki Chananejki (Mt 15, 

21), slugi setnika (Mt 8, 5). Czytajcie i jeszcze raz czytajcie te 

sceny. Prz~z nie Pan mowi do nas bezposrednio i ustawicznie. Zadaje 

to sarno pytanie: "Czy w ten sposob wierzysz; we Mnie?" 

Mozna powiedziec: wiara absolutna, bezwarunkowa swiadczy, ze 

traktuje si~ Chrystusa jako Boga. Jest ona znakiem, ze si~ Go 

znalazlo. Mamy wi~c wtedy Boga, Boga prawdziwego i jedynego. 

Zatem gdybysmy mieli takq wiar ~ , chocby wielkosci ziarna gorczycznego 

(Mt 17, 19), powiedzielibysmy do tej gory: usun si~ stqd, 

a ona us1ucha1aby nas. 

Tego rodzaju wiara wzrasta wsrod prob zyciowych. Ewangelia 

nie hoduje dusz w cieplarni. Osmielimy si~ powied:tiec, ze to ksi~ ga 

dla pelnego wiatru, dla pelnego wiatru Boga, oraz dla stawiania

CZEMUS ZW 1\TPU.. 

83 

oporu pe}nemu wiatrowi swiata i Zlego. Otoz, w tym pelnym wietrze 

zycia doswiadcza si~ nasza wiara. Czasem Bog jest milczllCY. 

Jak gdyby spa!. Dlaczego triumf niegodziwych? Bardzo cz~sto 

w zyciu trzeba nam chodzie po wodzie, przenosie gory, te ogromne 

gory przesqdow, zwyczaju i ludzkiej pospolitosci. I w tym momencie 

Pan pozwala nam uslyszee po prostu te same slowa: "Czemus 

zWqtpil, czlowieku malej wiary?" 

TWOJE GRZECHY ZOSTALY CI ODPUSZCZONE 

Tego samego przymiotu wiary zqda si~ od nas, kiedy chodzi 

o odpuszczenie grzechow. Wiadomo, ze wi~kszym cudem jest wzbudzenie 

do ponownego rozkwitu pustynnego serca anizeli uzdrowienie 

paralityka (Mk 2, 1). A przeciez Chrystus w Ewangelii mowi 

nam, ze On cud ten przypisuje wierze. "Wierzysz we Mnie?" pyta 

grzesznika. Co to znaczy? Czy ty masz na tyle wiary, zeby rzucie 

si~ i zagubie si~ we Mnie? Nie w tobie bowiem jest sprawiedliwose 

i swi~tose, ale we Mnie. Trzeba, abys siebie opuscil, swoje 

male i tak ciasne sprawiedliwosci, a zatopil si~ we Mnie. Wiara 

ta zawiera oczywiscie dobrowolne i radykalne oderwanie si~ od 

grzechu, dusza przestaje chciee znaleze w sobie samej zbawienie. 

Rozumie bowiem, ze jej oczyszczenie jest 0 wiele gl~bsze. Trzeba, 

aby Ktos Inny do tego si~ wmieszal, KtoS Inny, w ktorego b~dzie 

si~ mogla rzucie, nawet jeszcze podzielona, z calq swojq ubogq 

wiarq i ubogq milosciq. Chwilami nie b~dzie mogla uczynie nic 

innego jak tylko uciekae do Niego i krzyczee w Jego stron~. I to 

Jego Osoba oczysci wlasnie dusz~ z grzechu. Wiadomo, ze z wiary 

Chrystusa sw. Pawel uczynil klucz sklepienia swojej doktryny. 

Oto zbliza si~ grzesznica do Je'go stop i placze. Znalazla swego 

Zbawiciela. Jej serce na nowo rozkwita i staje si~ naprawd~ nowe. 

Dokonal si~ jakis cud, 0 wiele wi~kszy niz ten z wodq, ktora 

wytrysn~la ze skaly. Dlaczego? Poniewaz ona uwierzyla. Uwierzyla 

Chrystusowi, ktory zresztq jq uprzedzil. Pan mowil jej po prostu: 

"Twoja wiara ci~ uzdrowila" (Lk 8, 48). 

Kaplani Chrystusa poswiadczajq, ze historia ewangeliczna powtarza 

si~ . Zwyci~zcq nad grzechem jest wiara w Chrystusa. 

POJDZ ZA MN1\ 

Pan moze wi~c zqdae wszystkiego. Przeczytajcie jeszcze raz te 

miejsca w Ewangelii, w ktorych stawia On tak duze wymagania. 4 

Wsz~dzie widae to sarno prawo: wiara w Tego, kt6ry wszystko 

4 Np. t.k 9, 23-26; 12, 51-53; 14, 25-29 itd.

84 

B. M. CHEVIGNARD 

czyni mozliwym. Wiara w Jego Osob~ porywa wszystko w SWO) 

zywy prqd. Czlowiek opuszcza sw6j dom, swoje pola, swojq rodzin~, 

a przede wszystkim porzuca samego siebie, poniewaz rna wiar~ 

w Niego. Ale kiedy jego "viara wysusza si~, wszystko si~ zatrzymuje, 

wszystko umiera, a Ewangelia staje si~ jedynie g6rq zobowiqzan 

niemozliwych do zrozumienia, a tym mniej do wykonania. 

Czeg6z trzeba, aby otrzymae ten bezcenny skarb wiary? Sam 

Chrystus m6wi, ze nalezy stae si~ pokornym na podobienstwo 

dziecka:r:Rtokolwiek nie przyjmie Kr6lestwa Bozego jako dzieci~ , 

nie wejdzie do niego" (Mk 10, 15). Bo wiara jest darem. Musi siG 

o niq zebrae, musi sip, jej pozqdac, poszukiwae i dlugo na niCl czekac. 

A otrzymawszy pierwszy zarodek, ruszyc przed siebie. Wiara wymaga 

wi~c wspanialomyslnosci dziecka, kt6re nie kalkuluje. Domaga 

si~ ona dusz, ·kt6re umieja, si~ oddac. Dlatego to B6g zqda 

od nas wiary z tak wielkim naleganiem. Trzeba nam odwazyc si 

na stracenie siebie, oddajqc si~ calkowicie Bogu. 

To tylko na pocza,tku jest ziarno gorczyczne, ale pMniej ono zagarnia 

calq ziemi~ . 

A WY ZA KOGO MNIE UWAZACIE? 

(Mt 16, 15) 

Wierzyc w Chrystusa znaczy polegac nieustraszenie na Nim, nie 

wqtpic w Niego nawet jesli kroczy si ~ po wodzie czy przenosi gory. 

Lecz co umozliwia ten zryw z gl~bi bytu ku Niemu? Bog sam 

nam to tajemniczo ukazal: Jego swiatlo. Wierzyc to znaczy uznae 

wewn~trznie Chrystusa. 

UZNANIE CHRYSTUSA 

Juz w Starym Testamencie dostrzegamy to uznawanie Baga. 

Niewqtpliwie wierzyc w Jahwe znaczy tyle, co w gl~bi samego siebie 

polegae na Nim, nawet w czasie najgorszych prob zyciowych. 

Ale czy aby nie jest to slepy instynkt? Nie, poniewaz Bog go oswietlil. 

On umozliwil poznanie tego, ze On tam jest, iyjqcy. W tym 

sensie, podlug tajemniczego i wzruszajqcego wynurzenia 1zajasza, 

wierzye to "rozumiee, ze to jest On": rozumiee i to z tajemnicza, 

i calkowitq pewnosci'l. "Wyscie swiadkowie moi... abyscie wiedzieli 

i wierzyli mi i zrozumieli, ze to ja sam jestem" (1z 43, 10). 

Aspekt ten jeszcze mocniej podkresla Ewangelia. Wszelka historia 

ewangeliczna sprowadza si~ do historii uznania Chrystusa. 

I mozna powiedziec, ze nawet dzis misterium Ewangelii i Kosciola l 

w swiecie jest tym samym misterium wewn~trzne go uznania Chry-' 

stusa przez wiar~. Pytania zadanego Piotrowi P an nie przestaje

CZEMUS ZWl\TPIL 85 

i nam zadawae w gl~bi duszy: "A ty kogo Mnie uwazasz?" Nie rna 

w tym zadnego illuminizmu: jestesmy w samym sercu wiary chrzescijanskiej. 

Wiara stanowi cos wi~cej niz intelektualne przylgni~cie 

do prawd objawionych. Jqdrem jej jest Objawienie Chrystusa. 

Jest czyms wi~cej jeszcze anizeli prawdami objawionymi, jest ona 

Bogiem, kt6ry si~ objawia. Otw6rzcie Bibli~; od poczqtku do konca 

jest ona Ksi~gq Boga, kt6ry si~ objawia. Mozemy slusznie powiedziec, 

ze swiatlo wiary skupia si~ przede wszystkim na samej 

Osobie Syna Bozego, a w konsekwencji na prawdach przez Niego 

objawionych. Wiara jest zyjqca dlatego, ze znaleZlismy Osob~ zyjqC'l 

w samym sercu naszego zycia. Nigdy dosyc adoracji tej tajernnicy 

i pokornego wyczekiwania na ni'l w modlitwie. 

Kilka wielkich scen ewangelicznych przekona nas, ze tu w1asnie 

lezy samo sedno naszej wiary. Pan usiad1 na skraju drogi jak 

zwyczajny obcy cz1owiek. Przechodzi jakas kobieta. Dotychczas 

Sq jedno dla drugiego dwojgiem obcych ludzi, przynajmniej pozornie. 

Kobieta ta ma swoje zycie. Jest beztroska, daleka od mysli, 

ze za par~ minut wszystko dla niej si~ zmieni. Pan pierwszy si~ 

odzywa, prosz'lc jq 0 przyslug~: "Daj mi pic". Nawi'lzuje si~ dialog, 

w kt6rym Chrystus z miejsca uderza prosto w dusz~: "Gdybys 

znala dar BoZy i kto jest ten, co ci m6wi: »daj mi pie«, prosilabys 

Go zapewne, a On da1by ci wody zywej" (In 4, 10). C6Z to jest 

zatem ta zywa woda, zyjqca, kt6ra ozywia gl~bi~ duszy? To wiara. 

Lecz czymze jest wiara? Wiara to Chrystus, Chrystus zyjqcy, zlqczony 

naprawd~ z duszq: "Ja jestem, kt6ry mowi z tobq" (In 4, 

26). Kobieta zostawila sw6j dzban. Zapomnia1a, po co przyszla. 

Miala zupelnie co innego w glowie. Znalaz!a Chrystusa w samym 

sercu swojego zycia. 

Slepy od urodzenia zosta1 wyp~dzony z synagogi (In 9, 35). Jego 

uzdrowienie wprawia w zak1opotanie tych, kt6rzy nie chcq widziec. 

Odnajduje on Chrystusa, kt6ry m6wi mu po prostu: "Wierzysz 

w Syna Czlowieczego?" Z calej mocy swej duszy p10nqcej 

i prawej uzdrowiony odpowia

3G 

B. M. CHEVIGNARD 

skupi si~ w pierwszym rz~dzie na Osobie samego Jezusa, dopoty nie 

posiadamy jeszcze wiary w pelni jej tajemnicy. B~dziemy mogli 

posiadac zespol scisle powi'lzanych prawd (i to jest niezb~dne), 

alba tradycj~ (jest takze konieczna), ale jeszcze nie b~dziemy 

mieli wiary, jakiej si~ domaga od nas Chrystus. Oczywiscie, powiedzmy 

to jeszcze raz, dia kazdego chrzescijanina, chocby to 

byl czlowiek doczesnych interesow, zmagaj'lcy si~ ze strasznym, 

nieublaganym zyciem, wiara jest mozliwa tylko pod warunkiem, 

ze Osoba Chrystusa znajdzie si~ w centrum jego zycia. Nie ma 

w tym zadnej czulostkowosci, lecz jedynie nadprzyrod;wna wiara. 

Z tq chwilq dopiero wszystko si~ wyjasnia; praktyka religijna 

nabiera zycia, a Ewangelia przemawia. Wszystko staje siE: proste. 

Jezeli natomiast Osoba Jezusa jest nieobecna, wszystko staje siE: 

martwe, skomplikowane. Jakie bardzo chcialoby si~ tutaj powiedziec 

duszom, ze wiara to posiadanie zywej Osoby Jezusa w swoim 

zyciu. 

B. M. Chevia'nard OP 

Hum. Edward Grygiel

Ks. JOZEF TISCHNER 

FILOZOFIA CZEKA NA WCIELENIE 

ESEJ Z POGRANICZA HISTORII I FILOZOFII 

MOT T 0: 

Nie mysl, ze \VZY\V3 1n, 

Aniele, a gdybym nawet ci

88 KS. JOZEF TISCHNER 

jego b6stwo. Koncepcja neoheglist6w i koncepcja Renana stanowiq 

zatem ostrl\ opozycj~ do pogll\du tradycyjnego. 

Zwil\zek przedstawionych przez neoheglist6w i Renana teorii 

Chrystusa z niekt6rymi kierunkami filozofii, 0 jakim mimochodem 

wspomnialem, jest szczeg61nie znamienny. Decyduje on wlasnie 

o tym, ze zagadnienie historycznosci postaci Jezusa (rsp. Chrystusa 

- nie uwzgl~dniamy tutaj ulubionego przez mitolog6w 

przeciwstawienia Chrystusa Ewangelii Jezusowi historii) mialo 

i rna nadal sens przede wszystkim filozoficzny, a nie historyczny, 

jakby si~ pozornie wydawalo. Gdyby zresztq cala sprawa byla domenq 

historii, nie byloby ani powodu, ani tytulu do niej wracac: 

powodu, bo · historycy jednoznacznie jl\ juz rozstrzygn~li, tytulu, 

poniewaz nie uwazam si~ za kompetentnego w tej dziedzinie badacza 

przekaz6w historii. Rzecz w tym, ze poza pozornie historycznie 

brzmi~cym pytaniem 0 istnienie Chrystusa, kryjq si~ stanowiska 

typowo filozoficzne, kt6re powodujl\ p 0 jaw i e n i e si~ pytania 

a nawet wyznaczajl\ zakres m 0 z 1 i w Y c h odpowiedzi na nie, 

zas si~gajqc jeszcze gl~biej w tlo zagadnienia, kryjl\ si~ tam bardzo 

pie r w 0 t n e i nigdy nie b~dqce przedmiotem odr~bnych badan 

naukowych ludzkie p r z e z y wan i a i ludzkie 0 d c z u wan i a 

Chrystusa jako szczeg6lnej postaci historii. Te wszystkie czynniki 

nadajq sporowi 0 historycznosc gl~boki, filozoficzny wymiar. 

Niniejsza praca jest szkicem z pogranicza filozofii i historii. 

Za punkt wyjscia bierze zjawiska historyczne stosunkowo swiezej 

daty: pojawienie si~ pytania 0 historycznose, szczegolne warunki 

dziejowe, w ktorych wystqpilo, itp. Niemniej jej glownym celem 

jest ujawnienie czytelnikowi zasadniczego, filozoficznego i "przezyciowego" 

tla sporu 0 Jezusa. Chodzi 0 pokazanie, bez wqtpienia 

nie wyczerpujqce, tego, co mozna by nazwae "paradoksem Jezusa" 

i paradoksem odczuwania Jezusa, a co najwyrazniej przejawia si~ 

poprzez liczne pr6by tego wieku, by wizj~ Chrystusa, ktora si~ 

przezyla, zastqpie nOWq wizjq, 'lepiej dostosowanq do 6wczesnej 

umyslowosci. Dqznose, z ktorej ow zamiar si~ wylania, nazywam, 

stosujqC przenosni~, na jakq zezwala literacka forma eseju, 0 c z e 

k i wan i emf i 10 z 0 f i ina now e w c i e len i e. 

FORMALIZACJA DOGMATU 0 CHRYSTUSIE 

Podstawowq tezq katolickiej nauki 0 Chrystusie bylo od \Vielu 

wiek6w stwierdzenie: w Chrystusie istnieje tylko jedna osoba Syna 

Bozego, w dwu integralnych naturach - boskiej i ludzkiej. 

Trese tej tezy tak mocno wkorzenila si~ w umyslowosc 6wczesnych 

ludzi, ze glowne kierunki sporu 0 Chrystusa obracajq si~ 

wlasnie wokol niej. Niemniej sarna okolicznose, ze temat wyplynql,

FILOZOFIA CZEKA NA WtIELENIE 89 

i rozw6j dyskusji nad tematem, swiadczy 0 powolnym rozkladzie 

tradycyjnego rozumienia formuly. Plaszczyzny, na ~t6rych ten 

rozklad si~ dokonuje, majq charakter, mowiqc najog6lniej, z n a 

c zen i 0 w yip r z e zy c i 0 w y. Po stronie znaczeniowej obserwujemy 

przede wszystkim gruntownq zmian~ sensu termin6w 

wyst~pujqcych w tezie 0 Chrystusie, po stronie przezyciowej widzimy 

zmiany .utartego sposobu odczuwania dawnej zawartosci 

znaczeniowej. 

Spr6bujmy uprzytomnic sobie zmiany pierwszego typu, stojqce 

w scislej korelacji z rozwojem pewnych kierunk6w filozoficznych. 

Zwrocmy uwag~ na wyst~pujqcy w formule termin "natura" i termin 

"Bog". 

W tradycyjnej filozofii katolickiej termin "natura" mial wiele 

znaczeil., ale w przypadku zastosowania go do opisu osoby Chrystusa 

wymieniano to, kt6re wywodzi si~ etymologicznie od greckiego 

physis i oznacza wszystkie wlasciwosci konieczne i konkretne 

bytu, istot~ i cechy przypadlosciowe w ich wzajemnej korelacji 

w zasi~gu bytowym jednego i tego samego przedmiotu. 

W ostatecznej instancji termin wskazywal na i s t n i e j q c Y t u 

i teraz konkret. 1 

Tymczasem w filozofii nowozytnej rozw6j znaczenipwy poj~cia 

kieruje si~ bqdz w stron~ znaczenia, ktore w efekcie wyklucza 

wszelkq mozliwosc zastosowania go do opisu postaci Chrystusa 

(B. Pascal, J. J. Rousseau, E. Kant 2), bqdz w kierunku znaczenia, 

kt6re wprawdzie moze znalezc zastosowanie w powyzszym opisie, 

ale wywoluje jednoczesnie gl~bokie przeksztalcenie sensu formuly 

pierwotnej. Swym drugim odgal~zieniem zmierza bowiem wprost 

do uwypuklenia jego ogolnosci i abstrakcyjnosci i zbliza si~ tym 

samym do rozumienia natury jako swoiscie potraktowanej "istoty" 

przedmiotu, a zatem do rozumienia, kt6re wystqpilo m. in. na gruncie 

scholastyki, ale nie bylo stosowane przy opisie osoby Chrystusa. 

Powszechne staje si~ pojmowanie natury jako zespolu niezmiennych 

i koniecznych wlasciwosci przedmiotu, TSp. czlowieka, 

zespolu, kt6ry jest wsz~dzie taki sam, gdzie tylko mamy do czynienia 

z przedmiotami tego samego typu. Gdy poj~cie 0 zmienionym 

w ten spos6b sensie stanie si~ jednym z termin6w w tradycyjnej 

formule chrystologicznej, formula nie wskaze juz na ist 

1 Por.: M. J. S c he e ben, Handbucl1 der kathoUschen Dogmatik, Frelburg 

1954, Bd. V /1, s. 152-153. 

2 Dla pasca1a naturq byl m . in. zesp61 praw i wlasclwosci wrodzonych czlowiekowi, 

chociaz skqdinqd podleglych zmianie, dla Rousseau pierwotny, nieska 

~ony cywlllzacjq okres historli ludzkosci, dla Kanta po prostu przyroda ("Zwlqzek 

zjawisk w ich istnieniu okreslony przez konieczne prawidla, tzn. prawa". Kryt. 

czystego rozml1.tI, PWN 1957, t. I , s. 385).

90 

KS. JOZEF TISCHNER 

• 

niejqcy konkret, lecz na mniej Iub bardziej ogoInq "ide~" czlowieka 

ucielesnionq ewentualnie w jaki8 sposob w konkrecie. 

Rozklad poj~eia Boga, a zwlaszcza Boga Wcielonego, byl jeszcze 

pardziej wyrazny i dramatyczny. Poczqtki si~gajq, jak slusznie 

zauwaza E. Gil son 3, Kartezjusza. Bog Kartezjusza, stajqcy ponad 

wszelkim prawem Iogiki, metafizyki i etyki, Bog, ktory tak 

stworzyl czlowieka, ie czlowiek bez wiary w Niego nie b~dzie 

mogl przyjqc istnienia stworzonego swiata, stanowi nasze nieustanne 

zagrozenie: zagroienie naszej pewnosei, stalosci praw, na 

ktorych oparIismy iycie w spoleczenstwie. Jeszcze bardziej jaskrawe 

stanie si~ to u nast~pcow Kartezjusza. Rozwoj poj~cia Boga 

II okazjonalistow i Spinozy jest rownolegly do rozwoju zagroienia 

czlowieka od strony Boga. Samoistn08c Boga i wolnosc Boga Sq wedlug 

okazjonalistow tak bezwzgI~dne, ze degradujq do minimum 

samoistnosc i woln08c czlowieka. Pot~zny i zazdrosny 0 siebie Bog 

przyzna czlowiekowi tyle miejsca w swiecie, ile w tym swiecie jest 

zla, podczas gdy cale dobro zachowuje dla siebie. Spinoza pozbawi 

czlowieka nie tylko wolnosci i zdolnosei do dzialan przyczynowych, 

ale takie substancjalnosci, wszystko przekazujqc Bogu, jedynej 

Substancji. Na tym tle zjawisko ateizmu w XVIII w. pozwala si~ 

pojqC i zrozumiec jako prawidlowa w pewnym sensie reakcja czlowieka 

na narastajqcq agresj~. Nieco poiniej Proudhon napisze: 

"czlowiek... czuje si~ Iepszym od swego Boga". Marksistowslde 

poj~cie alienacji czlowieka przez Boga rna tutaj swoje historyczno-filozoficzne 

podstawy. Do tego wszystkiego dojdzie jeszcze 

pozytywizm A. Com t e'a, ktory w poczqtkach wieku oszolomi 

Francj~ i wywrze wplyw na Renana. Poj~eie Boga i wszelka mysl 

o Bogu wcielonym zostajq naturalnq koIejq rzeczy potraktowane 

jako zenujqcy spadek po teologicznej i metafizycznej fazie dziej6w 

ludzkosci. 

Do przemian 0 charakterze znaczeniowym dolqcza si~ czynnik 

seisle historyczny. Jest nim nieobecnosc powaznej filozofii katolickiej 

w lonie owczesnej awangardy kulturaInej Europy. Nie 

8miale proby ozywienia tego aspektu zycia religijnego konczq si~ 

zazwyczaj katastrofalnie (Hermes, Lamennais i in.). 

Istniejq pewne przejawy zycia filozoficznego, kt6rych powstanie 

i rozw6j daje si~ tlumaczyc dqznosciq do teoretycznego samookreslenia 

si~ swiadomosci istniejqcych w spoleczenstwie grup spolecznych. 

Tak rna si~ rzecz np. z filozofiq francuskq okresu Oswiecenia, 

gdy inspirowana przez mlodq buriuazj~ mysl filozofow 

lderowala si~ w stron~ "mobilizowania calej ludzkosci myslqcej 

przeciwko nieszcz~sciom, kt6re n~kajq przede wszystkim Fran 

3 B6g i flt~OfiCt, "pax" 1961, s. 70 nn.

FILOZOFIA CZEKA NA WCIELENIE 91 

cuz6w", 4 tak bylo w filozofii niemieckiej w okresie wystqpienia 

RegIa i na tej drodze rodzil si~ i rozwijal marksizm. Podobnie 

wreszcie religijne przezywanie postaci Chrystusa jako przedmiotu 

kuItu, czci, modlitwy, rozmyslania, jako Eucharystii, rozpowszechnione 

wsr6d wierzqcych mas, stanowilo niezwykle wazny czynnik 

w nasycaniu konkretnq tresciq abstrakcyjnych formul dogmatyki. · 

Niestety jego oddzialywanie juz daleko wczesniej uleglo zasadniczym 

zahamowaniom, ale dopiero teraz daje si~ to dotkliwie 

odczuc. Trzeba lojalnie przyznac, ze pewne "zaslugi" w tym kierunku 

majq sami katolicy. Zanik znajomosci tekstu Ewangelii 

i zanik praktyki cz~stej komunii sw., w pierwszym przypadku 

zwiqzany z l~kiem przed wplywami protestantyzmu, w drugim ze 

swoiscie poj~tq czciq dla Eucharystii, Sq tutaj znamienne. Wiqze 

si~ to z og6lnym zanikiem religijnosci. Jean L eft 0 n, autor 

olbrzymiej historii Kosciola, pisze na temat 6wczesnych Niemiec: 

"U artyst6w i handlowc6w, u literat6w i uczonych, dominowal 

indyferentyzm; jedynie wsr6d kobiet sytuacja wydawala si~ nieco 

lepsza". Ale i Francja nie jest inna. Ten sam autor cytuje wspomnienia 

Montalemberta: "obecnosc m~zczyzny w kosciele wywolywala 

wi~ksze wrazenie niz obecnosc chrzescijanina w meczecie 

muzulmanskim". 5 

W wyniku przemian znaczeniowych, kt6re dosi~gly g16wnie poj~cia 

natury i poj~eia Boga, oraz czynnik6w 0 chal'akterze spoleczno-psychologicznym 

nast

92 KS. J OZEF TISCHNER 

Tak wi~c chrzescijanin wierzqcy w bostwo Chrystusa a majCjcy 

na tyle otwarte oczy, by widziee, co si~ dzieje, przezywa nieoczekiwany 

wstrzqs. Po raz pierwszy w historii wywolujq go teorie 

tego typu, wyst~pujqce w takich konstelacjach i na tle takich, 

jak tamte, prqdow filozoficznych. 

NEGACJA KWANTYF1KATORA EGZYSTENCJALNEGO 

Wymienione wyzej czynniki, takie jak przemiany znaczeniowe 

terminow skladowych wyst~pujqcych w katolickiej formule chrystologicznej, 

zanik spolecznego doswiadczenia postaci Chrystusa 

itp., stanowiq z pewnosciq zespol "obiektywnych warunk6w" sprzyjajCjcych 

powstaniu 6wczesnego sporu 0 Chrystusa, ale sam spor 

o Jezusa a zwlaszcza centralna sprawa jego his tor y c z nos c i 

z pewnosciq by nie wyplyn~la, gdyby nie filozofia. Chodzi 0 idealistycznq 

filozofi~ G. W. F. He g I a. Dla tych, kt6rzy nie Sq dostatecznie 

przekonani 0 uwarunkowaniu sporu przez heglowskq koncepcj~ 

historii, proponuj~ krotkie zestawienie tekstow. Przedtem 

jednak pewna uwaga: za czolowego przedstawiciela neoheglowskiej 

interpretacji postaci Chrystusa uwazam, zgodnie z przyj~tq opiniq, 

Dawida S t r a u s s a, kt6rego ksiqzka pt. : Das Leben Jesu, kritisch 

bearbeitet ukazala si~ w 1835 r. 2 okazji ktoregos z nast~pnych 

wydan ksiqzka w sposob charakterystyczny zmienia tytul: Das 

Leben Jesu filr das deutsche Yolk bearbeitet. Ktos, bye moze sam 

autor, doszedl do przekonania, ze ogloszone tam rewelacje maj~ 

nader elitarny charakter. Jakos wcale tego nie zalujemy. 

Istotq historiografii Hegla byla pr6ba wykrywania w dzialalnosci 

jednostek czy narod6w przejawu ewolucji absolutnego ducha. Oto 

Absolut traci gdzies w mrokach przeszlosci pierwotnq jednose 

i personifikuje si~ w ludzkie jednostki. Odtqd usHuje jq odzyskae 

poprzez ewolucyjny, rozciqgajqcy si~, m. in. na dzieje Iudzkosci, 

powr6t do samego siebie. Fenomenologia ducha Hegia ukazala si~ 

w 1807 r. Prezentuje nam ona zarysy odysei absolutu od pierwotnego 

wyzwolenia si~ z nieswiadomosci, poprzez dialektycznie uj~te 

etapy dziej6w ludzkosci, az po ostatnie czasy oraz w przyszlosc, 

kt6rej ksztalt przepowiada. Odkrywamy jej zawile sciezki w niszczqcym 

innych Iudzi gniewie wojownika, w "panskiej" swiadomosci 

wlasciciela niewolnikow, w swiadomosci bl~dnego rycerza, slynnego 

Fausta, wielkich reformatorow itd. Z tej perspektywy stajq 

si~ zrozumiale poszczeg61ne fenomeny historii jako elementy pewnej 

calosci i przejawy gh;bszego niz one same czynnika. W Wykladach 

z filozofii dziej6w Hegel dotyka postaci Jezusa. Nie ma 

oczywiscie mowy 0 zaprzeczeniu jego istnienia, niemniej... cytuj~: 

"Nieslusznie post~pujemy r6wniez, gdy m6wimy 0 Chrystusie tylko

F ILOZOFIA CZEKA NA WCIELENIE 

93 

jako 0 historycznej postaci, ktora kiedys istniala. Pytamy wowczas: 

jak:ze byto z jego urodzeniem, z jego ojcem i matkq, z jego wychowaniem 

domowym, cudami itd.? To znaczy pytamy, kim on 

byl poza sferq ducha... Egzegetycznie, krytycznie, historycznie 

mozecie robie z Chrystusa, co chcecie; mozecie rowniez dowoli 

wykazywae, ze nauki Kosciola tworzyly si~ na soborach pod naciskiem 

takich czy innych interesow lub nami~tnosci biskup6w, 

alba tez ze takie czy inne jest zr6dlo tych nauk. Jest rzeczq oboj~tnq, 

jakie byly konkretne okolicznosci tych spraw, chodzi tylko 0 jedno: 

czym jest idea albo prawda sarna w sobie i dla siebie". 6 

Strauss jednak postawi pytanie 0 ojca i matk~. Mysl~, ze najlepsze 

om6wienie nie zastqpi w tym przypadku cytatu: "Jezeli 

B6g przejawia si~ jako duch, to znaczy, ze czlowiek b~dqc takze 

duchem nie r6z11i si~ od Boga... J ezeli Bog i czlowiek stanowii\ 

jednosc, to musi to za posrednictwem religii dotrzec do swiadomosci 

czlowieka i musi stae si~ rzeczywistosciq. Skoro ludzkose 

juz raz dorosla do tego, by prawd~, ze B6g jest rodzaju ludzkiego 

a czlowiek rodzaju boskiego, posiadae jako sWq religi~, to, poniewaz 

religia jest formq, w ktorej prawda pojawia si~ w powszechnie 

zrozumialy spos6b jako pewnose zmyslowa, m u s i a I a powstac 

jednostka majqca swiadomose swego b6stwa. 0 ile ten Bog-Czlowiek 

polqczyl w jednose boskq istot~ i ludzkosc, mozna bylo 0 nim 

powiedziee, ze Ducha Bozego rna za ojca a czlowieka za matk~". 7 

Idqc po tej drodze Strauss wysuwa koncepcj~, kt6ra realnemu 

Jezusowi przeciwstawila mitologicznego Chrystusa - personifikacj€; 

idei jednosci mi~dzy Bogiem a czlowiekiem. 

Potem stanowiska si~ radykalizujq i Jezus, niczym kantowska 

rzecz sarna w sobie, przestaje bye potrzebny. B run 0 B a u e r 

(Kritik der evange~ischen Geschichte und deT Synoptyker, 1841 

1842) dowodzi, ze Chrystus jest swobodnym wymyslem przedewangelicznego 

Marka 8 skonstruowanym w wyniku dzialania filozofii 

aleksandryjskiej, stoickiej i Seneki. Z kolei J 0 h n M. R 0 

be r t son (Christianity and Mytho~ogy 1900, Pagan Christs, 1903, 

11 ShOTt history of Christianity, 1902) sqdzi, ze jest on wynikiem 

zmieszania si~ ze sobq poglqd6w zydowskich i poganskich. W tym 

samym okresie K a 1 tho f f uzasadnia, ze Chrystus jest tworem 

ucisnionych klas spolecznych (Das Christus-prob~em, 1903). Najbardziej 

jednak znamienny \:vydaje si~ A. D r e W s, HCZen Edmunda 

von Hartmanna i wielbiciel Hegla. 

G G. W. F. H e gel, Wyk!ady z filo20fii dziejotv, tl. J. Grabowski i A. Landmann, 

PWN 1958, t. 2, s. 167-168. 

7 Das Leben JesH, B. II, Ttibingen 183~, s. 762 n. 

S Przedewangeliczny Marek - wedlug jednej z hipolez - stanowi dia Marka 

Ewan~elisty (" k anoniczl1 ego") oraz dla Mateu.sza wspolne :

94 

KS. JOZEF TISCHNER 

Wyznania Drewsa Sq jednoznaczne: "Pytanie 0 historycznosc 

Jezusa nie jest pytaniem typu wylqcznie historycznego, lecz jest 

pytaniem wybitnie filozoficznym. Odbija si~ w nim walka dw6ch 

przeciwstawnych poglqd6w na swiat... : z jednej strony wiara w ide~ 

jako ostatecznie okreslajqcq zasad~ zdarzen, w stosunku do kt6re,i 

wielkie osobistosci Sq jak sludzy, narz~dzia i wykonawcy, z drugiej 

poglqd, ze osobowosc jako taka jest okreslajqcym czynnikiem 

zdarzen w swiecie. Tu idealistyczna filozofia historii w sensie 

Platona i Hegla, tam leibnizowska monadologia pod postaciq wsp61 

czesnego psychologizmu i empiryzmu".9 Ostatecznie autor stwierdza, 

ze Chrystus jest symbolem og6lnej idei cierpiqcego, umiera- . 

jqcego i zmartwychwstajqcego Boga-Odkupiciela przedstawionej 

w spos6b obrazowy, wlasciwy dla religii. 

Mitologiczne koncepcje zycia Jezusa byly bez wqtpienia wymierzone 

przeciw katolicyzmowi. Krylo si~ w nich, jak si~ latwo 

przekonac, wi~cej prowokacyjnej zuchwalosci niz naukowej rzetelnosci, 

ale ten spos6b pisania byl takze zaslugq Hegla. Wszak to 

on nazwal w Fenomenologii ducha slynnq niemieckq pedanteri~ 

naukowq "intelektualnym bydl~ctwem" i obral jq za przyklad 

sytuacji bez wyjscia, w jakCj niebacznie zaplqtal si~ absolut. 

W odpowiedzi na t~ prowokacj~ katolicy zazwyczaj twierdzili: 

teoria jest z gruntu nienaukowa. Ale prosz~ dobrze zrozumiec 

sens obrony. Slowa "naukowy", "nienaukowy" Sq wieloznaczne, 

to prawda, ale w swym szczeg6lnym, pierwotnym znaczeniu dotyczCj 

jedynie sposobow uzyskiwania i uzasadniania wiadomosci, 

nie przesqdzajqc w spos6b bezapelacyjny 0 prawdziwosci lub bl~dzie 

samych wiadomosci. Zgoda, ze teoria jest nienaukowa, ale czy 

przez to sarno falszywa? W calej polemice strona katolicka wykazywala 

niekiedy wysoki stopien dezorientacji a takze zaciesnionego 

spoojrzenia na spraw~. 

Ale zapytajmy, czy w swiadqmosci ludzi, kt6rzy wysuwali mitologiczne 

teorie zycia Jezusa, oraz tych, kt6rzy je uznawali za 

wtasne, ich sens byl r6wnie destrukcyjny, co w swiadomosci katolik6w? 

Przypomnijmy sobie okres z historii literatury pi~knej , 

w ktorym i po kt6rym to si~ zacz~lo . Zwrocmy uwag~ na przedheglowskq 

filozofi~ niemieckq. PoczCjtki si~gajq romantyzmu i filozofii 

F. W. Schellinga. W latach 1803-1804 W. Schlegel 

wyglasza w Berlinie slynne wyklady 0 starej poezji niemieckiej, 

• w kt6rych m. in. por6wnuje piesn 0 Nibelungach z dzielami Homera. 

A przedtem Schelling w swej Filozofii mitu i objawienin 

uczy doszukiwac si~ pod pokrywkq sag i legend prawd gl~bszych 

a nawet samej istoty objawiajqcego si~ Boga. To wlasnie przez 

• D ie Chryst llsmythe, Jena 191~191l, Bd. II, S. 409-411.

FILOZOFIA CZEKA NA WCIELENIE 95 

ludowe podania, mity, sagi i legendy przejawia si~ tajemniczy 

"Duch swiata", "Duch narodu" i w nich daje si~ on rozumiee. 

W atmosferze kulturalnej utworzonej przez wielkq filozofi~ idealistycznq 

i romantycznq literaturE: mit traci swe pejoratywne znaczenie, 

zaczyna za to odslaniae nowe wartosci nie tylko seisle 

estetyczne, ale i poznawcze. Dla tych ludzi zaszeregowanie Ewangelii 

do mitow bylo rownoznaczne z odkryciem w niej nowych, 

zapoznanych dotqd walor6w. 

Na podstawie powyzszych analiz nasuwa si~ prosty wniosek: 

stwierdzenie mitologicznego charakteru postaci Jezusa przez neoheglist6w 

nie oznaczalo zerwania z chrzescijanstwem, lecz stanowilo 

paradoksalnq pr6b~ stworzenia c h r z esc i jan s twa b e z 

C h r y stu sa. Na przek6r wszystkiemu, nawet bez realnie istniejqcego 

Chrystusa, mogla siE: krzewie chrystologia, w kt6rej naczelnym 

aksjomatem miala bye nadal stara teza chrystologii katolickiej 

poddana jednak uprzednio swoistym zabiegom interpretacyjnym 

i oderwana od poprzedzajqcego jq kwantyfikatora egzystencjalnego. 

0 co ostatecznie chodzi mitologom? Jakie Sq ich 

podstawowe intencje? Chodzi 0 to, by zachowac Chrystusa dla 

ludzi, ktorzy innego Chrystusa niz Chrystusa zamienionego w Ide~ 

pojqe nie mogli. Tendencj~ t~ widae na kazdym kroku, ale szczegolnie 

wyraznie przejawia si~ tam, gdzie Strauss i Drews m6wiq 

o mozliwosci pojawienia si~ na swiecie nowych Chrystus6w. 

Strauss pisze doslownie: "Dlaczego, jezeli juz nie mozemy oczekiwae 

nikogo wi~ks zego od Chrystusa, nie mozna by pomyslec, 

ie jakas jednostka, lub wiele jednostek, powstanie po nim i przez 

niego, kt6re osiqgnq ten sam, co on, stopien zycia religijnego?" 10 

Znamienne jest to "nikogo wi~kszego od Chrystusa". A Drews podobnie. 

Pod koniec swej dwutomowej rozprawy przepowiada niewystarczalnose 

zbawienia czlowieka przez innych ludzi, w tej 

liczbie Chrystusa, i oglasza, ie kaidy czlowiek stanie si~ swym 

wlasnym zbawicielem. Chrystus zatem moie i powinien sip, powtorzye. 

Chrystus zniknql z dziejow jako postac realna, ale dzieje 

oczekujq na jego przyjscie. Koncowym akcentem mitologicznych 

teorii iycia J ezusa staje si~ 0 c z e k i wan i e nap 0 now i e n i e 

s i ~ w c i e 1 e n i a. 11 

NEGACJA BOSTWA CHRYSTUSA 

Przeniesmy teraz spojrzenie na drugie stanowisko sporu, na 

E. Renana i srodowisko francuskie. Zywot Jezusa wywoluje we 

Francji istnq burz~. Ksi q ik~ t p, przyjmujemy dzisiaj wr ~ cz prze 

10 Dz. cy t., s. 777. 

11 N a marginesie warlo zauwuzyc, ze zywo interesujqca siq z

96 KS. J6ZEF TISCHNER 

ciwnie nii: przyjmowano jui: w6wczas 12: nie jako wynik i:mudnych 

badan uczonego lecz jako dzielo niezwyklego kunsztu literackiego. 

Ale i ona, podobnie jak prace mitolog6w, jest wkorzeniona w panujqcq 

atmosfer~ filozoficznq. 

Racjonalizm przeoral Francj~ gl~biej niz Niemcy. Wprawdzie 

mi~dzy okresem klasycznego racjonalizmu a Renanem jest Wielka 

Rewolucja a po niej pojawiajq si~ w filozofii i literaturze pogranicznej 

nazwiska spirytualist6w a taki:e katolik6w, ie wymienif; 

M a i ned e B ira n a, d e M a i s t r e'a, deB 0 n a I d a czy 

C hat e a u b ria n d a, ale ich wplyw na umyslowosc Renana jest 

neutralizowany przez postac A. Com t e'a. W. Tatarkiewicz zauwaia, 

ie Renan przynaleiy do okresu pozytywizmu, ale jest to 

juz pozytywizm zaraiony sceptycyzmem. "Jedynq wiarq pozytywist6w, 

pisze, byla nauka, w razie jej utraty pozostawal im tylko 

sceptycyzm. I stal si~ on losem niektorych z nich, a w szczeg6lnosci 

Renana, jednego z czolowych humanist6w tej epoki". 13 Zywot 

Jezusa jest jednak bardziej przejawem jego wiary w nauk~ niz 

jego p6zniejszego sceptycyzmu. Ale' w takim razie Renan zasluguje 

co najmniej na nasze wsp6lczucie a to z powodu zawod6w, 

jakich zycie mu dostarczylo. Dwie rzeczy byly przedmiotem jego 

wiary i obydwie musial porzucic: religia, kt6rq porzucil z powodu 

nauki, i nauka, kt6rq porzucal z powodu niej samej. 

Praca Renana odznacza si~ jeszcze jednym charakterystycznym 

rysem. 0 ile poza koncepcjami neoheglist6w jedynie z trudnosciq 

moglibysmy si~ dopatrzyc osobistego tIa w postaci indywidualnego 

dramatu ich autor6w, 0 tyle dzielo Renana wprost nam je narzuca. 

Sp6jrzmy w takim razie nieco gl~biej. 

Jeszcze jako mlody kleryk seminarium duchownego pisze Renan 

szkic 0 psychologii Jezusa. W pewnym momencie przerywa swe 

wywody i pisze: "Jeieli jednak, 0 Jezu, prawdq jest hipoteza . teologiczna, 

byIbym najnieszcz~sliwszy , najbardziej oddalony od prawdy. 

o Jezu, oswiec mnie, oswiec swojq prawdq, swoim iyciem. Jakze 

cierpi~, ie w og61e podjqlem ten problem. To jest zbyt ci~zkie 

na mnie, jestem przeciez tylko czlowiekiem, a Ty? Ty jestes kims 

wi~cej. Powiedz mi zatem, kim jestes? M6j Boie, a czy ja jestem 

w dobrej wierze? Oczysc mnie, powiedz tak lub nie". A potcm 

dodaje: 

l'eligH my';l marksistowsk a w lyeh ezasach na ogol nle sympatyzowala z radykalnyml 

rnitologami. Stala raczej pod wplywami L. Feu e r b a c h a, cz


97 

"Tutaj udalem si~ do kaplicy prosic Jezusa. Ale on nic mi nie 

odpowiedzial". 14 

Renan mial wtedy ok. 22 lat. Gdy ukazala si~ ksiqzka Straussa, 

mial 1at 12. Ksiqzka ta nie wywiera na niego wi ~k szego wplywu. 

Z seminarium wyst~puje w 1845 r. pozostajqc bez srodkow do 

zycia. Z tego roku pochodzi list do jednego z przyjaciol: "Moj 

przyjacie1u, pisze Renan, jak malo rna czlowiek swobody w wyborze 

swego przeznaczenia... Sila wyzsza rzuca go w niemozliwe 

do rozwiqzania wi~zy; kontynuuje swojq prac~ w ciszy i zanim 

si ~ spostrzeze, juz jest sp~tany... 0 m oj Boze, moj Boze, d1aczego 

mnie opusciles? Jak to pogodzic z dobrociq ojca? Sq tu tajemnice, 

moj przyjacie1u. Szcz~sliwy, kto je moze zgl~biac wylqcznie przez 

speku1acj~". 15 

Zywot Jezusa ukazuje si~ w 1863 r. Ukazuje on swiatu Jezusa 

juz nie jako fikcyjnq postac z mitu, ani jako abstrakcyjnq formul~ 

tradycyjnego kato1icyzmu, ale jako genia1nego czlowieka, niemniej 

t y 1 k 0 czlowieka. Czlowiek ten zyje w konkretnym miejscu, 

w konkretnym czasie i otoczeniu, jest determinowany w swym 

1udzkim physis wszystkimi czynnikami, ktore determinujq los 

kazdego czlowieka, a wi~c raSq, srodowiskiem, czasem (II. Taine) itp. 

Renan pisze: "Wyprawa naukowa w celu zbadania starozytnej 

Fenicji, ktorej przewodniczylem w roku 1860 i 1861, byla powodem 

mego osiedlenia si~ na granicy Gall1ei i dala mi moznosc odb,ywania 

cz~stych po niej podrozy. Zwiedzilem ziemie ewangeliczne 

we wszystkich kierunkach; zwiedzilem Jerozolim~, Hebron, Samari~; 

nie opuscilem zadnej miejscowosci, majqcej zwiqzek z historiq 

Jezusa. Owoz ta historia, ktora z biegiem czasu zamienia si~ 

d1a nas w cos nieuchwytnego, w cos, co wisi w oblokach (np. 

abstrakcyjne formuly dogmatyki, przyp. moj, J. T.), przybrala 

potem d1a mnie ksztalty tak konkretne, ze mnie to napelnilo 

zdumieniem. Uderzajqca zgodnosc tekstow z charakterem krainy, 

cudowna harmonia pomi~dzy idealem ewangelicznym a ziemiq, 

ktora stanovllila jego Ho, wszystko to podzialalo na mnie jak objawienie. 

Mialem przed oczami jakqs piqtq Ewange1i~, podartq 

wprawdzie, ale czytelnq, i wtedy z opowiadaii. Milteusza i Marka 

wylonila si~ ku mnie nie jakas istota abstrakcyjna, 0 kt6rej mozna 

by powiedziec, ze nigdy nie istniala, ale olbrzymia postac ludzka, 

ktora zyla, kt6ra dzialala". 16 

Na temat Renana napisano juz tomy. Nam tutaj nie chodzi 

oczywiscie 0 krytyk~ jego koncepcji a jedynie 0 jej rozumienie 

w og61nym kontekscie czas6w, w kt6rych si~ pojawila i oddzialy 

14 Souvenirs d'enfance, paris, s. 223. 

15 Essal psychologlque stir JesUS-Chrtst, Paris MCMXXlI, s. 90. 

11 2ywot Jezusa, tI. A. Nlemojewskl, W-wa. 1907. s. 47-48. 


98 KS. JOZEF 1'ISCHNER 

wala. "Za zycia Renana - piszq autorzy eytowanej Historii Literatury 

Francuskiej - odczuwano przede wszystkim, ze zagrazal 

Kosciolowi; z czasem coraz wyrazniej zacz~la si~ uwydatniac jego 

rola or~downika instynktu religijrrego, tolerancji i pokoju" (s. 577). 

Na podstawie tego, co wiemy 0 6wczesnej atmosferze filozoficznej 

we Francji, mozna pokusic si~ 0 blizsze sprecyzowanie tej opinii. 

Renan sam jest rezultatem oddzialywania racjonalizmu, ale jest 

takze rzecznikiem pewnego, byc moze niesmialego, protestu przeeiwko 

niemu. To on przede wszystkim przezywa rozklad poj~eia 

Boga a zwlaszeza Boga Wcielonego oraz rozkladu tego religijnofilozofiezne 

skutki. To jego ogarnia wiara we wszechmoc pozytywnych 

metod naukowych, zwlaszeza historyezno-filologicznyeh. 

To on wreszcie staje si~ entuzjastq pozytywizmu jako kierunku 

filozoficznego. Dla pozytywizmu liczyly si~ tylko fakty. Pozytywizm 

doprowadza u Renana do dalszego wyostrzenia si~, danego mu 

i tak przez samq natur~, zmyslu historycznego. To wszystko nakazuje 

mu przyjqc, ze istnieje realnie w przeszlosci fakt Chrystusa, 

ze bez tego faktu nic nie jest wytlumaczalne, ze fakt rozegral si~ 

w okreslonyeh lataeh historii Palestyny, wsrod okreslonego krajobrazu. 

Renan podejmuje si~ badan tego faktu, wnOSZqC do nich 

ze swej strony wszystko, czego nauczyl si~ u pozytywistow. 

Jakie Sq tego skutki? 

Powiedzmy wprost: Renan nie potrafi zrozumiec innego Chrystusa, 

jak tylko teg6, ktorego pokaza~ nam w swej ksiqzee. Ale 

idzmy daIej: takZe ezasy, w ktorych zyje, srodowisko, w ktorym 

si~ obraca, nie Sq do tego zdolne. Tak wi~e ostateeznie koneepcja 

Renana, podobnie jak koncepeja neoheglistow stanowi nOWq prob~ 

z a c how ani a C h r y stu sad 1 a c z a sow i Iudzi, ktorzy 

inn ego C h r y stu sap 0 j q c n i e pot r a f i 1 i. Autor 

jej zmierza wprost do z a c how ani a c h r y s t 0 log i ire z y g 

nujqc z teologii. 

A jak przedstawia si~ w tym przypadku sprawa wcielenia? 

Idea wcielenia pojawia si~ u niego w nieco zmienionej formie. 

Uwaza on swego Chrystusa za wyjqtkowy wzorzee moralny i osobowosciowy 

dla czlowieka, przedmiot podziwu i prawdziwego 

nasladownictwa. Wezmy np. pod uwag~ jego refleksje nad scen,! 

ukrzyzowania: "Spoczywaj w ehwale szlachetny ofiarniku. Dzielo 

twe zostalo dokonane; rozpocz~la si~ juz twoja boskosc. Nie I~kaj 

si~, ze wskutek jakiegos bl~du moze jeszcze runqc wznoszona 

przez eiebie budowla. Stanqles juz poza granicami Iudzkiej slabosci, 

juz zaezynasz patrzyc z wyzyn niebianskiego spokoju na nieobliezaine 

skutki twej dziaiainosci... Bardziej iywy, niz za zycia, od 

ehwili skonu bardziej koehany, niz w ezasie ziemskiej pielgrzymki, 

staniesz si~ do pewnego stopnia kamieniem w~gieinym Iudzkosei,

98 KS. J0ZEF TISCHNER 

wala. "Za zycia Renana - piszq autorzy cytowanej Historii Literatury 

Francuskiej - odczuwano przede wszystkim, ze zagrazal 

Kosciolowi; z czasem coraz wyrazniej zacz~la si~ uwydatniae jego 

rola or~downika instynktu religijrrego, tolerancji i pokoju" (s. 577). 

Na podstawie tego, co wiemy 0 owczesnej atmosferze filozoficznej 

we Francji, mozna pokusie si~ 0 blizsze sprecyzowanie tej opinii. 

Renan sam jest rezultatem oddzialywania racjonalizmu, ale jest 

takze rzecznikiem pewnego, bye moze niesmialego, protestu przeciwko 

niemu. To on przede wszystkim przezywa rozklad poj~cia 

Boga a zwlaszcza Boga Wcielonego oraz rozkladu tego religijnofilozoficzne 

skutki. To jego ogarnia wiara we wszechmoc pozy 

tywnych metod naukowych, zwlaszcza historyczno-filologicznych. 

To on wreszcie staje si~ entuzjastq pozytywizmu jako kierunku 

filozoficznego. Dla pozytywizmu liczyly si~ tylko fakty. Pozytywizm 

doprowadza u Renana do dalszego wyostrzenia si~, danego mu 

i tak przez samq natur~, zmyslu historycznego. To wszystko nakazuje 

mu przyjqe, ze istnieje realnie w przeszlosci fakt Chrystusa, 

ze bez tego faktu nic nie jest wytlumaczalne, ze fakt rozegral si~ 

w okreslonych latach historii Palestyny, wsrod okreslonego krajobrazu. 

Renan podejmuje si~ badan tego faktu, wnoszqc do nich 

ze swej strony wszystko, czego nauczyl si~ u pozytywistow. 

Jakie Sq tego skutki? 

Powiedzmy wprost: Renan nie potrafi zrozumiec innego Chrystusa, 

jak tylko teg6, ktorego pokaza~ nam w swej ksiqzce. Ale 

idzmy dalej: takze czasy, w ktorych zyje, srodowisko, w ktorym 

si~ obraca, nie Sq do tego zdolne. Tak wi~c ostatecznie koncepcja 

Renana, podobnie jak koncepcja neoheglistow stanowi nOWq prob~ 

z a c how ani a C h r y stu sad 1 a c z a sow i ludzi, ktorzy 

inn ego C h r y stu sap 0 j q c n i e pot r a f iIi. Autor 

jej zmierza wprost do z a c how ani a c h r y s t 0 log i ire z y g 

nujqc z teologii. 

A jak przedstawia si~ w tym przypadku sprawa wcielenia? 

Idea wcielenia pojawia si~ u niego w nieco zmienionej formie. 

Uwaza on swego Chrystusa za wyjqtkowy wzorzec moralny i osobowosciowy 

dla czlowieka, przedmiot podziwu i prawdziwego 

nasladownictwa. Wezmy np. pod uwag~ jego refleksje nad scenq 

ukrzyzowania: "Spoczywaj w chwale szlachetny ofiarniku. Dzielo 

twe zostalo dokonane; rozpocz~la si~ juz twoja boskosc. Nie l~kaj 

si~, ze wskutek jakiegos bl~du moze jeszcze runqc wznoszona 

przez ciebie budowla. Stanqles juz poza granicami ludzkiej slabosci, 

juz zaczynasz patrzyc z wyzyn niebianskiego spokoju na nieobliczalne 

skutki twej dzialalnosci... Bardziej Zywy, niz za zycia, od 

chwili skonu bardziej kochany, niz w czasie ziemskiej pielgrzymki, 

staniesz si~ do pewnego stopnia kamieniem w~gielnym ludzkosci,

, F'ILOZOFIA CZE~A NA WCIELENIE 

99 

ze targnqC si~ na twoje imi~, b~dzie znaczylo to sarno, co targnqc 

si~ na fundamenty swiata. Zniknie granica mi~dzy tobq a Bogiem. 

Odni6slszy swietny triumf nad smierciq, obejmujesz wladanie swego 

kr6lestwa, a za tobq p6jdq po drodze, kt6rq sam sobie wytknqles, 

wielowieczni twoi czciciele". A oto ostatnie zdania ksiqzki: "My, 

skazani na wieczne dzieci~ctwo, na wiecznq niemoc, nie zbierajqcy 

nigdy plonu naszego trudu, schylmy czola przed podobnymi p61 

bogami. Oni zdolali to czynic, czegosmy nigdy nie umieli: stwarzac, 

krzepic, dzialac. Czy zjawi si~ jeszcze kiedy r6wnie tw6rczy duch, 

czy tez swiat rna kroczyc drogami, kt6re mu kiedys wytkn~ly smiale 

natury tw6rc6w czas6w starozytnych? Tego nie wiemy. Ale cokolwiek 

kryje w swym lonie tajemnicza przyszlosc, nic nie przewyzszy 

Jezusa. Kult jego b~dzie si~ wciqz odmladzal; legenda 

jego b~dzie zawsze budzila lzy w oczach; cierpienia jego porUSZq 

najszlachetniejsze serca; wszystkie wieki b~dq swiadczyly, ze w calym 

plemieniu ludzkim czlowiekiem najwi~kszym byl Jezus". 17 

To sarno, co W. J a e g e r napisal na temat wplywu ducha greckiego 

na czlowieka, mozna odniesc teraz do renanowskiego Jezusa: 

( "Moze on wywierac ten wplyw, poniewaz stawia przed naszymi 

oczyma z nieodpartq jasnosciq ten idealny wz6r czlowieczenstwa, 

kt6ry wprawia nas w podziw i porusza jeden z naszych najsilniejszych 

instynkt6w, lezqcy u podstaw kazdego wychowania i post~pu, 

instynkt nasladownictwa".18 Proponowane przez Renana 

"wcielenie", jako oddzialywanie wzorca moralnego na osobowosc 

czlowieka, rna bez wqtpienia bardziej realny charakter, niz idealistyczne 

pomysly neoheglist6w. Niemniej ostateczny wydzwi~k jest 

taki sam. T u ita m c hod zi 0 pow r 6 t J e z usa. 

Jakie daleko odeszlismy od Voltaire'a i encyklopedyst6w! 

FILOZOFIA I WCIELENIE 

Historia jest wlasciwym miejscem paradoks6w. Katolicyzm, kt6ry 

stale w przeszlosci czul si~ powolany do obrony zywej pami~ci 

Mistrza z Nazaretu przed zapomnieniem, okazal' si~ w poczqtkach 

XIX-ego w. zbyt slaby, by przeciwstawic si~ neoheglowskiej i pozytywistycznej 

wersji chrystologii. Zr6dla tej slabosci byly bardzo 

odlegle i, jak widzielismy, wielorakie. Ale Kosci61 zdawal sobie 

w znacznej mierze spraw~ z tego, ze cz~sc winy leZy po jego 

stronie, gdy nieco p6zniej wydawal dekrety 0 potrzebie badan 

had Pismem sw., zach~ty do czytania Ewangelii, gdy zadecydowal 

codziennq komuni~ sw. i czynil wysilki zmierzajqce do oZywienia 

17 Dz. cyt., s. 365 1 378. 

18 Humanizm i teotogia, Pax 1957, S. 27.

100 KS. JOZEF TI8.CHNER 

filozofii tomistycznej. To wszystko mialo przymesc owoce 0 rozleglym 

zasi~gu. Natomiast w dziedzinie nas bezposrednio obchodzqcej 

mialo znow przywr6cic wlasciwy sens podstawowej tel3ie 

chrystologii katolickiej, przepoie jq zywymi tresciami 0 charakterze 

empirycznym, odslonie ukrytq w niej gl~bi~. I, rzecz paradoksalna, 

sojusznika w tych dqzeniach znajdowal Kosci61 dziwnym trafem 

w niekt6rych koncepcjach skl6conych z nim neoheglist6w a takze 

samego Renana. Wszyscy oni, choc kazdy na swoj spos6b, sugerowaH 

potrzeb~ sprowadzenia Chrystusa z powrotem w his t o r i ~ 

czlowieka. Robili zatem to sarno, co usilowal ze swej strony robie 

Kosci61. W tym punkcie jednoczq si~ ze sobq wszystkie trzy koncepcje 

chrystologii. 

Lecz oto nowy paradoks dziej6w. Punktem wyjscia sporu byto 

stwierdzenie mitologicznego charakteru postaci Jezusa. Jezus nigdy 

zatem nie istnial. Lecz oto ·teraz mial zaistniee. Czyzby najpierw 

trzeba bylo usunqe Chrystusa ze sfery historycznego istnienia 

i religijnej swiadomosci czlowieka, by potem znow na podstawie 

szczeg6lnych przeslanek postulowae jego powrot? Bumerang wraca 

do punktu wyjscia. 

Czego przejawem Sq te paradoksy? 

Odpowiedz zdaje si~ narzucae sarna. 0 Chrystusie dysputowano 

w6wczas na dwoch plaszczyznach: jednej, nazwijmy jq egzystencjalnq, 

i drugiej, nazwijmy jq teologicznq. Pierwszq z nich wyznaczylo 

pytanie: czy Jezus istnial? Widzielismy, jakie bylo tlo 

filozoficzne i historyczne tego sporu i jakie byly odpowiedzi. 

Drugq wyznaczylo pytanie: czy Jezus byl Bogiem? Widzielismy 

r6wniez, jak i dlaczego neoheglisci godzili si~ z jego b6stwem 

a dlaczego Renan si~ z tym nie zgodzil. Ale poza tymi dwoma 

p!aszczyznami istniala takze trzecia, nigdy wyraznie nie sprecyzowana, 

kt6ra byla cz~sciowo wsp6lnq pozycjq neoheglist6w, Renana 

i katolicyzmu. Stanowilo jq jakies pierwotne, raczej przezy- " 

wane niz refleksyjnie artykulowane, niezwykle mocno wkorzenione 

w ludzkq swiadomose, odczucie 0 sob 0 w e j war t 0 sci 

Chrystusa. Zdaniem wszystkich Chrystus stanowit t~ wartose, 

ktorq nalezy za kazdq cen~ zachowac dla swiata. U pods taw r6znych 

chrystologii lezalo a k s j 010 g i c z n e podejscie do zagadnienia 

Chrystusa. 

Aksjologia ·chrystologiczna, tj. teoria wartosci osoby Chrystusa 

oraz teoria wartosci uznawanych przez Chrystusa za naczelne, 

nie byla ani wtedy, ani nigdy wyraznie precyzowana, zas w stopniu, 

w jakim pozwala si~ sprecyzowac, zwlaszcza w cz~sci dotyczqcej 

zagadnienia wartosci osoby Chrystusa, na podstawie omawianych 

prac neoheglist6w, Renana czy og61nej chrystologii kato

F'ILQZ9FIA CZE .~A NA WQIELENIE 101 

lickiej, wcale nie stanowi jednolitego pod wzgl~dem swej tresci 

systemu. Krzyzuje si~ zresztq w sposob charakterystyczny i w wielu 

punktach z ogolnq aksjologiq XIX-go i XX-ego wieku. 

Neoheglisci mniemali, ze "wartosciowose obiektywnej zawartosci 

tresciowej" idei Chrystusa nie zmienia si~, niezaleznie od tego, 

czy w rzeczywistosci istnieje czy nie istnieje jej desygnat - zywy 

Chrystus. Sarno istnienie wartosci nie jest wartosciq. Pod tym 

wzgl~dem znajdowali sojusznikow w osobach niektorych XIX-stowiecznych 

teoretykow wartosci. Tak np. R. H. Lot z e twierdzil, 

ze pytanie 0 istnienie lub nieistnienie wartosci jest pozbawione 

sensu, a jedynie sensowne pytanie w tej kwestii winno brzmiec: 

czy wartose jest czy nie jest "wartosciowa"? H. Ric k e r t wykazuje, 

ze moment istnienia przedmiotu' jest pochodny od subiektywnej 

operacji stwierdzania, dokonywanej przez czysty podmiot 

swiadomosci, ktory ze swej strony jest determinowany przez nieegzystencjalnq 

"Sollen". Z tego punktu widzenia mozna traktowae 

neoheglowskq koncepcj~ Chrystusa jako jednq z odmian "idealizmu 

aksjologicznego" swoiscie poj~tego . Inaczej Renan. Dla niego "osobowa 

wartosciowose" Chrystusa lezy w f a k c i e istnienia i dzialania. 

Bye moze, dodajmy, ze wartose jest w jakims znaczeniu 

"wartosciowa", nawet gdy jej "podmiot" nie istnieje in concreto, 

ale po to, by dotrzee do drugiego czlowieka, musi mu si~ przedstawie 

jako wartose wcielona. Pod tym wzgl~dem znalazlby Renan 

sOjusznika w pozniejszym M. Schelerze. Katolicy z kolei wiqzali 

z osobowymi wartosciami i:yjqcego Chrystusa rowniez realnie istniejqce 

w nim i przez niego wartosci 0 charakterze transcenden- · 

talnym: Chrystus byl Wcielonym Bogiem. 

Aksjologie, jak widzimy, Sq istotnie rozbiezne. 

Niemniej wspolne wszystkim jest wzmiankowane 0 d c z u c i e 

i d 0 s wi a d c zen i e osoby Chrystusa jako szczegolnej Wa r 

t 0 sci. Rozbiezne aksjologie plynq z jednego i tego samego 

osrodka przezyciowego: ludzkiego czucia wartosci, i zmierzajCl 

w tym samym kierunku: osobowej War t 0 sci Chrystusa. Mniejsza 

0 to, jakie konkretne wartosci skladaly si~, zdaniem poszczegolnych 

autorow, na wartose osoby Chrystusa: tutaj zdania byly 

rozbiezne, chociaz dalby si~ z pewnosciCl wykrye wsp61ny rdzen 

lClCZClCY je w pewnCl jednoSe. Najbardziej istotne wydaje si~ to 

pierwsze: subiektywne odczuwanie Wartosci Chrystusa. Jest to 

niezwykle bolesne miejsce XIX wieku. Ile prCld6w filozoficznych 

sprzysi~glo si~ przeciwko niemu! A jednak wciqz daje 0 sobie 

znae. Raz zjawia si~ pod postaciCl t~sknoty za tym, co pozytywizm 

przekresIil, kiedy indziej w formie nadziei na powtorne wCie,lenie, 

to znow He maskowanego buntu przeciwko bezdusznemu swiatu 

i przeciw drewnianym faktografiom nauk pozytywnych, slepych

102 KS. JOZEF 'J'I~CHNER 

na wszelkq wznioslosc. Jezeli, jak to sugerujq niektorzy komentatorzy 

R. M. R ilk ego, w jego poezji aniol jest symbolem 

wcielajqcej si~ boskQsci 19, nic lepiej nie obrazuje chrystologicznych 

dramatow wieku, niz zakonczenie siodmej Elegii duinejskiej: 

"Nie mysl, ze wzywam, 

Aniele, a gdybym nawet ci~ przyzywal. - Ty bys nie przyszedl, 

gdyz zew moj zawsze odrzuca; przeciw 

tak silnemu prqdowi nie mozesz kroczyc. Jak wyciqgni~te 

rami~ jest krzyk mojo I jego do chwytu 

w gorze otwarta dion zostanie przed tobq 

jak odpor i ostrzezenie, 

0, Nieobj~ty, rozwarta". 20 

Daleki jestem od podsuwania Rilkemu poglqdow Renana, czy 

neoheglistow. Jego gest, gest wyciqgni~tej dioni, ktora jednoczesnie 

odrzuca i przyzywa, jest jednak pelen gl~bokiej i tragicznej 

prawdy. Przepojony kategoriami neoheglizmu i pozytywizmu 

umysl czIowieka z samej swej natury przykrawa do wlasnych 

mozliwosci percepcyjnych bogactwa religii. Ale tajemnicze i podstawowe 

odczucie Chrystusa jako Wartosci ciqgle powraca. CzIowiek 

wieku jest jednosciq dwu walczqcych ze sobq przeciwienstw. 

Jego "do chwytu w gorze otwarta dion" swiadczy, ze jakby upadl 

na jakies dno. 

Zacz~lismy od historii filozofii, sprobujmy zakonczyc historiq 

filozofii. 

Caly sens zarysowanej dialektyki rozwojowej mnieman 0 Chrystusie 

zrozumial wtedy wlasciwie tylko jeden czIowiek. I on jeden 

uderza na swoj sposob w sarno sedno sporu. Byl nim F. N i e t z 

s c h e. Krytyka chrzescijanstwa, ktorq przeprowadza, jest wkorzeniona 

we wspolne calemu wiekowi aksjologiczne traktowanie 

zagadnienia. Zarzuca Chrystusowi jedno: k I a m s two. I tym 

jednym zarzutem podwaza nawet t~ wqskq pIaszczyzn~ aksjologicznq, 

ktora zespalala ze sobq koncepcje neoheglistow, Renana 

i katolikow. Pisze 0 Ewangelii tak: "Wzniesione tu wprost do 

geniuszu samoudawanie swi~tosci, nigdy poza tym wsrod ksiqzek 

i ludzi nie osiqgni~te, to falszerstwo monet w siowach i gestach, 

jako s z t u k a... W chrzescijanstwie, jako w sztuce swi~tego klamstwa... 

czytano Ewangelie jako ksi~g~ niewinnosci... niemala wskaz6wka, 

z jakim mistrzostwem tu grano... Czytajcie Ewangelie 

11 Q. Mar c e 1, Homo viator, Pax 1959, s. 356 nn. 

2(l ~yb 6 r poezji, n. Mieczyslaw Jastrun, WydawnictwQ Literackie Krak6w, 

1964, s. 157.


103 

jako ksi~gi uwodzicielstwa mocq moralnosci: ci mali ludzie wzi~li 

w arend~ moralnose - wiedzq oni, jak si~ rna rzecz z tq moralnosciq. 

Ludzkose najlepiej wodzi si~ za nos moralnosciq". I dalej: 

"Zw~ chrzescijanstwo jednym wielkim przeklenstwem, jednym 

wielkim najwewn~trzniejszym zepsuciem, jednym wielkim instynktern 

zemsty, dla ktorego zaden srodek nie jest dose jadowity, 

tajny, podziemny, maly - zw~ je jednq niesmiertelnq, hanbiqCq 

plamq na ludzkoSci". 21 

I oto jest odpowiedz Renanowi, neoheglistom i katolikom. 

U Nietzschego znajdujemy ostatni w tym wieku akcent sporu 

o Jezusa: atak na to, co bylo wsp6lne wszystkim trzem kierunkom. 

Ale czy ostatni w og6le? 

Jedno jest znamienne: Nietzsche nie kwestionuje istnienia Chrystusa. 

Aby klamac, trzeba wpierw istniee - wiedzial 0 tym lUZ Kartezjusz. 

I tak w tej filozofii, przepelnionej bolem, szamotaniem 

i bluznierstwem, Chrystus zn6w j est p 0 s t a c i q Z Y j q c q, 

nOSZqCq w sobie paradoks swiadomosci swego wlasnego b6stwa. 

C z y Z b y w c i e len i e s i ~ pow tor z y I o? 

* 

Wiek XIX-sty pozostawil w spadku wiekowi XX-emu problem 

Chrystusa jako zagadnienie lezqce na trzech plaszczyznach: egzystencjalnej 

(czy istnial?), teologicznej (kim byl, czy byl Bogiem?) 

i aksjologicznej (jakie wartosci ucielesnia, jakie wartosci przezywa?). 

Gdy idzie 0 pierwszq plaszczyzn~, to w zasadzie mysliciele 

XX-ego wieku podj~li jq i doprowadzili do wzgl~dnie jednoznacznych 

wynikow. Gdy idzie 0 drugq plaszczyzn~, to zagadnienie 

nadal dla wielu stoi otworem. Natomiast gdy idzie 0 plaszczyzn~ 

trzeciq, aksjologicznq, to ona nadal jest tylko i po prostu przezywana, 

a nie teoretycznie opracowywana. Zagadnienie jako takie 

nie zostalo nawet postawione. 

Ks. Jozef Tischner 

21 Antychryst, przel. L. staff, W-wa 1917, s. 64-15 passim 11M.

Ks. J6ZEF KOZI:.OWSKI 

ZAGADNIENIE FORMALNEJ ETYKI 

EGZYST ENCJALNEJ W RAMACH 

TEOLOGII MORALNEJ 

1. WSTE;P 

Wydaje si~, ze tak filozofia jak i teologia moralna dzis CZ~SC1eJ 

niz kiedykolwiek dawniej nie Sq w stanie dac praktycznej i wyczerpujqcej 

odpowiedzi na wiele pytan, jakie pod ich adresem 

kieruje wsp6lczesny czlowiek. Bywa, ze na pytanie: "Co mam 

czynic", albo "Jak mam w danym wypadku postqpic", postawione 

w konkretnych, a cz~sto w bardzo skomplikowanych warunkach 

i okolicznosciach, nie potrafi dac odpowiedzi etyk czy teolog moralista, 

a c6z dopiero zwykly, przeci~tny, szary czlowiek. Czlowiek, 

o kt6rym dzisiaj zwyklo si~ mawiac, ze jest postawiony w niepowtarzalnej 

i jemu wlasciwej tylko "sytuacji"; czlowiek, kt6ry 

raczej stroni od wszelkiego spekulatywnego myslenia, a do kt6 

rego przemawia raczej rzecz konkretna, uchwytna. 

Nic wi~c dziwnego, ze ten dzisiejszy czlowiek, czlowiek-osoba 

i jego "sytuacja" stal si~ w ostatnich czasach przedmiotem spor6w 

i dyskusji. 

Zacz~lo si~ od tzw. "etyki sytuacyjnej", zrodzonej na gruncie 

filozofii egzystencjalizmu a zarazem z protestanckiego wstr~tu do 

wszelkich form legalizmu w zakresie chrzescijanskiej egzystencji. 1 

Choc istnieje wiele odcieni tej etyki, to jednak pod naZWq "etyki 

sytuacyjnej" rozumie si~ kierunek, kt6ry odmawia obowiqzujqcej 

wartosci i waznosci wszelkim og6lnym normom moralnym, stawiajqc 

nad nie wymogi konkretnej sytuacji. Takie postawienie 

sprawy musi w konsekwencji doprowadzic do anarchizmu moralnego. 

Nic wi~c dziwnego, ze wobec takiego relatywizmu moralnego 

Kosci61 zajl\l stanowisko negatywne.:1 

1 Karl Rahner: Ueber die Frage elner formaten Exlstenzlatetntk, Senrl/ten 

zur Tneotog!e, tom II, Elnsledeln 1962, s. ZZ7-246, tutaj s. 228. 

2 przem6wlenla pap. Plusa XII z dnla 23. 3. 1952 (AAS 44, 152, s. 270-278) 

1 z dnla 18. 4. 195:1 (AAS 44, 195:1, s. 41~19). Takze: Decretum de ,,Etntea sltuation!s" 

S. C. S. Offlcll z dnla 2. 2. 1956 (AAS 48, 1956, s. 144-145). Par. takze O. Feliks 

Bednarski O.P. : Etyka sytuaeyjna w gwlette przem6wlen Ojea gw. Ptusa XII oraz 

Instrukcjl Iw. Officium, "Duszpasterz Polski zagranlcq", nr 3 (31) , 1957, s. 209-:111.

FO_RMALNA ETYKA EGZYSTENCJALNA 

105 

Zdarza si ~ , ie nawet twierdzenie falszywe zawiera w sobie jakis 

element prawdy. Stqd stwierdzenie, ie etyka sytuaeyjna, w takiej 

ezy innej postaci jest bl~dna i falszywa nie przeezy weale wazkosci 

probiemu sytuaeji. Przeciwnie, kazdy przyzna, ze problem 

ten rna ogromne znaezenie w dziedzinie moralnosci, dlatego jest 

problemem godnym uwagi i rozpraeowania. Stqd rodzi si~ zadanie 

dla moralistow: problem ten dostrzec, wyluskac go z falszywej 

oprawy, poprawnie ustawic i zgodnie z zasadami filozofii i teologii 

moralnej dqzyc do jego rozwiqzania. 

II. WPROWADZENIE W ISTOTE; ZAGADNIENIA 

Przy swojej wielkiej donioslosei moralnej, problem ten nie jest 

weale latwy. Choc wielu moralistow staralo si~ go podjqc, to 

jeszeze daleko do jego rozwiqzania. 3 W zwiqzku z tq problematykq, 

wielu moralistow stawia zarzut teologii moralnej, ie dotyehezas 

zbyt wielki nacisk kladla na sti'on~ esenejalnq moralnosei oraz na 

raejonalizujqeq systematyk~, a nie dostrzegala, a przynajmniej malo 

uwagi poswi~eala temu, eo moina by nazwac niepowtarzalnosciq 

3 Wyroinic nalezy prace: 

F. Backle: Bestrebun gen in der Mora!theo!ogi e, Fragen der Theologle heute, 

Einsiedeln 1957, s. 425-446; tenie; Exlstenzla!et hlk, Lexikon fur Theo!ogle 

und Klrche. Frelburg2 1957, t. III, s. 1301 nn. 

W. Dirks: Wie erkenne !ch, was Gott von mir will? "Frank. Hette", nr 6, 1951, 

s. 229-244. 

R. Egenter: Von der Freiheit der Kinder des Gottes, Frelburgl 1949; tenze: 

Kasuistik a!. chr!stti che Sltuatlon.ethik, " Miinchen. Theolog. Zeitschri!t", nl' 1. 

1950, s. 5_5. 

;r. Fuchs: Situation und Ent.cheldung, FrankfurtjM 195Z; ten:i:e: Theologla moralis 

prlnctpaUs, t. I, Roma 1960, s. 3&-58. 

H. E. Hengstenberg: Die glittllche Ver.~hnung, MUnster~ 1947; tente: Ole Fruge 

der Individuation al. aktue!!e. Problem, "Kircile In der Welt", nr 48. 1951. 

s. 349-352. 

D. von HIldebrand: Christllche Ethtk, DUsseldorf 1959. S. 452 nn.; tenze: Wahre 

Slttllchkeit und Sttuationsetlttk, DUsseldorf 1957. 

H. Hirschmann: "Herr, was wtllst Du, dass Ich tun so!!?". Situationsethik und 

ErjU!!ung des Willens Gottes, "Geist und Leben", nr 24, 1951, s. 300-304. 

R. Hofmann: Moraltheologlsche Erkenntnls- und Methodenlehre, MUnchen 1963, 

s. 209-214. 

M. MUller: Exkurs tiber das Verhliltnl s der "exlstenzleUen Entscheldung" zur 

Idee elner Wesens-, Ordnung.- und Zielethlk, Exlstenzphtlosophle 1m gelstlgen 

Leben der Gegenwart, HeIdelberg 1949, s. 100-106. 

K. Rahner: Ueber die Frage einer formalen Extstent!alethlk, dz. cyt. ; ten:l:e: Der 

Anspruch Gottes und der Elnzelne, Der Christ und die We!twlrkUchkelt, 

Wlen 1960, s. 5~4; ten:i:e: Sttuatlonsethlk und Stlndenmystlk, "Stlmmen der 

Zeit", nr 145, 1949-1950, S. 333-342. 

M. Reding: Situatlon.ethlk, Kasul.tlk und Ethos der Nachjo!ge, "Gloria Del", 

nr 5, 1951, s. 296-292; tenze: Ole pht!osophtsche Grundlegung der kathoU8chen

106 KS. JOZEF KOZLOWSKI 

i niezamiennosciCl indywiduum i sytuacji 4 i temu, CO zwykle okresla 

si~ jako "osobowe znami~ czynu moralnego". 5 

Zarzut cz~sciow'o tylko sluszny. Twierdzenie, ze teologia moralna 

nie dostrzegala w ogole moralnej wagi sytuacji, bylo by 

bardzo dla niej krzywdzClce. Teologia moralna dostrzegala nie 

tylko trwalCl istot~ czlowieka wraz z przynalei:nymi jej prawami, 

dobrami i wartosciami, ale takze podkreslala roznorodnosc moralnie 

waznych okoIicznosci. Dowodem tego ta cz~sc teologii moralnej, 

ktorq zwyklismy nazywac kazuistykq, a ktora wlasnie 

zajmuje si~ znaczeniem poszczegolnych okolicznosci i ich wagCl 

dla oceny moralnego czynu poszczeg6lnego czlowieka. Owszem, 

przyznac nalezy, iz jej slabCl stronCl jest i pozostanie fakt, ze usiluje 

ona zastosowac i przykladac powszechne normy moraIne czy 

przYkazania do czynu j u z popelnionego. A takie nowe "casusy" 

rozpatruje wylClcznie w swietle precedensow. W przyszlosci kazuista 

nie widzi nic "nowego", wszystko w niej oSCldza z pomocq juz 

utworzonych, schematycznych norm. Dlatego choc rozwaza bogactwo 

r6znych ogolnie powtarzajClcych si~ stosunkow, nie moze 

wniesc do tej roznorodnosci przypadkow nic innego, jak tylko 

pewnego rodzaju t y polo g i~ . A w kazdej poszczeg6lnej, jednorazowej 

czyli niepowtarzalnej sytuacji jest jeszcze "cos", czego 

nie mozna od niczego, a wi~c takze od zadnej normy og6lnej wyprowadzic, 

a tym samym w pelni i wyczerpujClco ocenic. I to 

z tej prostej przyczyny, ze w takiej konkr~tnej sytuacji nast~puje 

pewnego rodzaju spotkanie mi~dzy indywidualnym czlowiekiem 

-osobCl a danymi, szczeg6lnie i jednorazowo ustosunkowanymi okolicznosciami. 

6 

Dalej, teologia moralna jako nauka, nie tylko zdawala sobie 

spraw~ z bogactwa sytuacji ale takze i z niemozliwosci ich wyczerpujClcego 

i naukowego poznania. W "sytuacji" chodzi glownie 

Morattheotogie, Munchen 1953; tenze: Sundenmystik und Sttuattonsethtk, "Die 

Klrche In der \Velt". nr 49, 1953, s. 279-284. 

A. van Rljen' Sttuatte Moraat, "Nedelandse Katholicke Stemmen", nr 49, 1953, 

s. 265-276. 

W. Schi:illgen: Konkrete Ethik, Dusseldorf 1961. 

Th. Stelnbuchel: Die ph!!osophische Grundtegung der katho!!schen Sittentehre, 

t. I, DUsseldorf4 1951; tenze: Christ!iche Lebenshattung !n der Kr!sis der Zeit 

u nd des Menschen, Frankfurt/M. 1949. 

4 B. HAring: Das G esetz Christ!, Frelburg 1961, s. 331 ( .. So 1st die moderne 

Situationsethik zu elnem Tell die Wendung gegen elne allzu s tar r e rationa 

listische Wesensethlk, die uber dem Glelchblelbenden und Verblndenden die 

Unverwechselbarkelt und Unvertauschbarkelt des Indlvlduums und der Situation 

tibersah "). 

5 R. Hofmann: Morattheotogische Erkenntnts- und Methodentehre, dz. cyt., 

s. 212. 

6 B. HAring, dz. cyt., s. 331.

FORMALNA ETYKA EGZYSTENCJALNA 107 

o momenty na wskros indywidualne, osobiste, niepowtarzalne choe 

konkretne, i dlatego tak trudne i wprost niemozliwe do uchwycenia 

i wyrazenia w formie og6lnych i powszechnie waznych wypowiedzi. 

Nic wi~c dziwnego, ze teologia moralna nie mogla wyjse poza og6lne 

ale uzasadnione stwierdzenie, ze poszczeg6lne sytuacje mogq bye 

nalezycie uj~te i ocenione z pomocq cnoty roztropnosci, delikatnego 

i wyrobionego sumienia, a ostatecznie i wyczerpujqco poznane 

dzi~ki darom Ducha sw. 

I tu rodzi si~ zasadnicze pytanie: Czy rzeczywiscie teologia moralna 

nie jest w stanie wyjse poza to og6lne stwierdzenie? Przy 

okazji nalezy si~ zastanowie, czy rezygnacja z dalszych badan odnosnie 

poszczeg6lnej i indywidualnej sytuacji bylaby metodycznie 

uzasadniona! 

III. PROBA USTA WIENIA PROBLEMU 

Teologia moralna jako nauka normatywna i praktyczna, ktorej 

celem jest doskonalosc czlowieka i jego czyn6w, przez kt6rq rna 

on osiqgnqc sw6j cel nadprzyrodzony 7, nie moze pominqe niczego, 

co by poszczeg6lnemu czlowiekowi ulatwilo osiqgni~cie tegoz celu. 

Sarno podawanie i wyjasnianie ogolnych norm i przykazan wystarcza 

teoretycznie, by czlowiek zyjqc i post~pujqC zgodnie z nimi 

ten cel ostateczny osiqgnql. W praktyce jednak r6znie to bywa: 

Wprawdzie kazdy chrzescijanin powinien posiadae dojrzalosc chrzescijanskiego 

sumienia, polegajqcq na umiej~tnosci samodzielnego 

stosowania og6lnych i powszechnych norm moralnosci chrzescijanskiej 

w swej konkretnej sytuacji zyciowej, ale - powiedzmy 

szczerze - czy rzeczywiscie kaidy chrzescijanin t~ umiej~tnose 

posiada? A nie zapominajmy, ie dojrzalose ta polega takie na 

dostrzeganiu zadan i obowiqzk6w chrzescijanskich nawet tam, 

gdzie objawione ogolne normy (a nawet ich stroz urz~dowy - 

KoSciol sw.) ze wzgl~du na ich abstrakcyjny i og6lny charakter 

dajq slabq mozliwose (lub wcale jej nie dajq) ich konkretnego, 

hic et nunc, urzeezywistnienia. 8 W konkretnej i osobistej sytuacji 

do jej wyczerpujqeego .uj~eia nie pomoze ani og6lnie stosowana 

metoda sylogistyezno-dedukcyjna, ani kazuistyka. Kazuistyka bowiem 

nie wniesie nie poza pewnego rodzaju typologill, a sylogistyezno-dedukeyjne 

zastosowanie og6lnych norm moralnyeh pozostawi 

cz~sto szeroki waehlarz tego, co w ramaeh tych norm 

og6lnych b~dzie "jeszeze dozwolone" lub przynajmniej "oboj~tne" 

7 "Theologla moralis est sclentlae theologlae Ilia pars, quae dlludlcat atque 

dirlgi t actus humanos in ordlne ad tinem supernaturalem luxta prtnclpla revelata" 

(D. M. PrUmer O. P., Manuale theologlae moralls, Herder 196115, t. I, s. 2). 

BK. Rahner: Sltllatlonseth!k lLnd Stlndenmyst!k, dz. cyt., S. 336.

108 KS. JOZEF KOZLQWS.!~I 

w tym znaczeniu, ze w takiej a takiej sytuacji b~dzie dla norm 

ogolnych rzeczq oboj~tnq, czy ktos b~dzie si~ modlil czy pojdzie 

na spacer. Jedna i druga mozliwosc nie b~dzie przeciwna tym 

normom, jedna i druga b~dzie moralnie dobra. 

W zwiqzku z tym rodzi si~ dalsze pytanie: Czy wobec tego, ze 

teologia moralna nastawiona na esencjalnq stron~ moralnosci nie 

jest w stanie objqc, z pomocq dost~pnych sobie srodk6w i metod, 

tego, co okreslono wyzej jako "osobowo-moralne znami~ czynu" 

i sytuacji, powinna zrezygnowac z dalszych wysilkow badawczych 

zostawiajqc reszt~ cnocie roztropnosci i dzialaniu dar6w Ducha sw.? 

Wydaje si~, ze roztropniej b~dzie podjqc wysilki tych teologow, 

kt6rzy, jak np. Karl Rahner 9 dqzq do opracowania formalnej 

etyki egzystencjalnej. Etyka ta, w ramach teologii moralnej i zgodnie 

z niq, z jej zasadami i zalozeniami, mialaby dqzyc do blizszego 

poznania i wyjasnienia tego momentu czyn6w ludzkich, ktorego 

wlasnie teologia moralna, jako momentu indywidualnego a tym 

samym jako przedmiotu indywidualnego i jednostkowego poznania, 

dotychczas nie potrafila, bo nie mogla wyrazic w formie og6lnych 

i powszechnie waznych wypowiedzi. 

Przy okazji nalezy nadmienic, ze odnosnie poznania i metod 

teologii moralnej, panuje wsr6d teolog6w duza r6znica zdan 10. 

Nalezy takZe podkreslic i ten fakt, ze zadna wiedza nie tworzy 

praw czy norm, lecz je tylko odkrywa, naswietla i wyjasnia. 

Problem formalnej etyki egzystencjalnej, to problem dyskusyjny 

choc posiadajqcy oparcie w rzeczywistosci. Potwierdzeniem tego 

twierdzenia wydaje si~ byc godnosc, jednorazowosc, wielkosc i niezamiennosc 

czlowieka-osoby, kt6rego indywidualnosc jest czyms 

pozytywnym w stosunku do og6lnej natury ludzkiej. 

Jesli normy, og6lne normy moraIne tak cZGsto dopuszczajq 

w konkretnej, cz~sto skomplikowanej sytuacji, kilka moralnie 

dobrych czyn6w czy uzasadnionych mozliwosci lub dozwolonosci, 

rodzi si~ wtedy pytanie - i tu leZy istota problemu - czy istnieje 

mozliwosc poznania, jaki z tych "oboj~tnych" czy "dozwolonych" 

czynow czlowieka b~dzie tym, kt6ry, zgodnie z indywidualnie na 

ten wlasnie czyn nastawionq wolq Bozq, b~dzie wlasnie tym, kt6 

rego dokonac nalezalo? Jesli poszczegolny czlowiek nie jest tylko 

jakqs wypadkowq og6lnej natury ludzkiej lecz takze czyms i n d y 

wid u a I n i e p 0 z Y t Y w n Y m, czyms jednorazowym i 0 sob q, 

kt6rq B6g, gdy powolywal do istnienia nazwal po imieniu, a tym 

samym nawiqzal jakis kontakt os obi sty, to musi czlowiek-osoba 

posiadac od Boga jakies blize} okreslone zadanie, powolanie. A jesli 

9 Tamte. Por. takze tego:i: autora: Ueber dle Frage... dz. cyt.• 

10 R. Hofmann: MoraltheoLogische.... dz. cyt.• s. 3-5.

FORMALNA ETYKA EGZYSTENCJALNA 

109 

tak jest, to wtedy takiego powolania nie jest w stanie objawic 

czlowiekowi zadna ogolna norma moralna. Wydaje si~ jednak, 

ze moze dokonac jakas, dotqd wprawdzie jeszcze nieznana, specjalna 

funkcja sumienia, 0 ktorej sqdzic nalezy, ze istnieje 11. Jest 

rzeczq wqtpliwq, aby Bog odnosnie czynow ludzkJch mial si~ ograniczac 

do norm ogolnych. Jesli bowiem zastosowanie tych ogolnych 

norm nie naswietla w pelni egzystencjalnej sytuacji czlowieka 

i pozostawia cz~sto wiele niedom6wien, to czy rzeczywiscie 

nie nalezaloby przyjqc takiej mozliwosci, iZ obok og6lnych, powszechnie 

i zawsze waznych i zachowujqcych SWq wartosc moralnq 

norm moralnych, istniejq takze jakies indywidualne, egzystencjalne 

normy, kt6re ulatwiajq poszczeg6lnemu czlowiekowi spelnienie 

czynu nie tylko zgodnego z og6lnymi normami, lecz takZe spelnienie 

czynu, ktorego od czlowieka hie et nunc wymaga wola Boza? 

Jesli istniejq jednostki, to musi takze istniec, tak by si~ przynajmniej 

wydawalo, jakas etyka indywidualna, egzystencjalna, kt6rej 

w kazdym sumieniu ludzkim odpowiadalaby jakas funkcja sumienia. 

Cala trudnosc problemu sprowadza si~ do sposobu poznania 

takie1 egzystencjalnej normy czy egzystencjalnego dobra, indywidualnie 

obowiqztijqcego, kt6rego nie da si~ ujqc i wyrazic w postaci 

og6lnych zdan. Sam fakt, ze dotqd taka norma byla nieznana, 

nie oznacza jeszcze, ze ona w ogale nie istnieje czy nie obowiqzuje 

12. Podobnie jak nie rna nauki 0 jednostce jako jednostce, choc 

istnieje og6lna ontologia tego co indywidualne, tak tez, i w tym 

wlasnie sensie, moze istniec formalna nauka 0 egzystencjalnej konk 

retnosci, czyli formalna etyka egzystencjalna 13. 

IV. FORMALNA ETYKA EGZYSTENCJALNA I JEJ 

EWENTUALNE ZADANIA 

Zarysy i zadania formalnej etyki egzystencjalnej usilowal omawic 

w jednym ze swych artykulaw K. Rahner 14. Glawne jego 

mysli staly si~ podstawq rozwazan w niniejszej cz~sci. 

Zdaniem K. Rahnera, formalna etyka eg4)'stencjalna powinna 

si~ zajqc nast~pujqCq grupq zagadnlen i w miar~ mozliwosci dqZyc 

do ich rozwiqzania. 

11 K. Rahner: Ueber dte Frage.•. , dz. cyt., s. 240. 

12 Tamze, s. 238-239. 

13 Tamze, s. 240. 

14 Tamie, s. 227-246. Nadm!en!1: trzeba, ze an! j~zyk an! styl K. Rahnera n!e 

nalezlj do latwych. stljd rodzlj s!~ trudnosci w 2rozum!en!u wlasc!wej mysll 

llutora. Charakterystycznlj jest wypowiedz brata autora, kt6ry m!a! kledys oswiadczyl:, 

ze prze!ozy plsma swego brata na "j~zyk n!em!eckl"!

110 

KS. JOZEF KOZLOWSKI 

1. Przede wszystkim nalezy wykazae istnienie jakiegos indywidualnego, 

indywidualnie waznego i w jednorazowej odr~bnosci sytuacji 

uzasadnionego dobra i jego wymog6w, czyli odkrye indywidualnq, 

egzystencjalnq norm~ moralnq. Przy tym nalezaloby 

- stwierdzie, wyjasnie i uwzgl~dnie granice i zasi~g og6lnych norm 

moralnych. 

Dla unikni~cia nieporozumien nalezy wyjasnie, jak nalezy rozumiee 

takie poj~cia, jak "dobro indywidualne", "norma egzystencfalna" 

czy "norma indywidualna". Poj~cie "indywidualny", zastqpione 

tutaj raczej przez poj~cie "egzystencjalny" (etyka egzystencjalna) 

nie jest r6wnoznaczne z poj~ciem "indywidualny" w indywidualizmie 

etycznym, w kt6rym uzywa si~ go jako przeciwstawienia 

do poj~cia "socjalny" (etyka spoleczna) 15. Gdy w indywidualizmie 

etycznym chodzi 0 przedmiot, w naszym wypadku 

chodzi gl6wnie 0 podmiot czynu moralnego. Poj~cie "etyka egzystencjalna" 

(w przeciwienstwie do etyki egzystencjalistycznej, 

czyli etyki egzystencjalizmu jako kierunku filozoficznego) rna 

wykluczye dalsze nieporozumienie. Mianowicie poj~cie to oznacza, 

ze etyka egzystencjalna jest wprawdzie czyms r6znym ale zarazem 

czyms uzupelniajqcym w stosunku do etyki esencjalnej. 

Zagadnienie mozliwosci i realnosci konkretnego dobra indywidualnego 

si~ga gl~boko w dziedzin~ ontologii i antropologii czyli 

w zasadnicze zrozumienie czlowieka jako "indywiduum" i jako 

"osoby". Gdyz tylko wtedy, gdy czlowiek b~dzie poj~ty jako peIne 

urzeczywistnienie osoby ludzkiej, a nie tylko Jako ujednostkowienie 

natury ludzkiej, da si~ wyobrazie indywidualnie wazne dobro, 

kt6re dotyczy t e j osoby i tylko na jej wlasciwy ·spos6b. 

Jesli w czIowieku "bye osobq" nie b~dzie oznaczalo tylko jakiegos 

organicznego wzrostu i rozwoju danych mu potencjalnie zadatk6w 

lecz b~dzie pojmowane takze jako zadanie, kt6re polega na urzeczywistniania 

indywidualnego istnienia przez wolne i tw6rcze decyzje, 

to wtedy tez w peIniejszym swietle wystqpi decydujqca moralna 

wartose konkretnej, jednorazowej, czyli w ten sam spos6b 

juz nigdy si~ nie powtarzajqcej sytuacji i jej autentycznosci. Wtedy 

tez bardziej zrozumialy b~dzie fakt, ze: a - w osobowo-ludzkim 

chceniu nie tylko istnieje "cos", co w swej moralnej jakosci jest 

czyms jednorazowym, ale ito, ze: b - to "cos" jako casus nie 

moze bye nigdy w pelni uchwycone i uj~te w ramy og6lne hierarchii 

wartosci i prawidlowosci. 

2. Dalszym zadaniem formalnej etyki egzystencjalnej byloby 

wyjasnienie, jaka jest istota tego indywidualnego, egzystencjalnego 

dobra czy normy. Zagadnienie to odnosi si~ do warunk6w, wza 

15 Tarnze, s. 239.

, FORMALNA ETYKA EGZYSTENCJALNA 111 

jemnych powiqzan, sposob6w ujawniania si~ , skutk6w, slowem 

wszystkiego, co mozna by okreslic jako formalnq struktur~ tego 

dobra czy normy egzystencjalnej. 

3. Nalezaloby takze przemyslec i w miar~ mozliwosci wyjasnic, 

jakim sposobem b~dzie mozna dojsc do poznania takiego · indywidualnego 

i indywidualnie waznego dobra, czy w okreslonej 

i konkretnej sytuacji rodzqcych si~ powinnosci. Chodzi w tym 

wypadku 0 poznanie konkretnego i narzucajqcego si~ w konkretnym 

wypadku szczeg6lnego "indywidualnego imperatywu moralnego". 

Oczywiscie takie poznanie nie b~dzie skutkiem zastosowania 

og6lnych regul post~powani a moralnego do poszczeg61 

nego czynu. W tym wypadku b~dzie malo pomocna metoda dedukcyjno-sylogistyczna, 

choc pomoc jej nie jest wykluczona, 

podobnie jak nie jest wykluczone poznanie og6lne. Przeciwnie, 

jest suponowane i niejako wciqgni~te do akcji poznawczej zmierzajqcej 

do odkrycia tej indywidualnej normy. K. Rahner jest 

przekonany, ze musi istniec jakas zasadnicza funkcja sumienia 

ludzkiego, przez kt6rq dochodzi do skutku nie tylko stosowanie 

og6lnych norm (10 konkretnego przypadku, ale takze i dzi~ki tej 

funkcji b~dzie mozna uchwycic wlasnie to, co jako indywidualnie 

obowiqzujqce domaga si~ od czlowieka, by to a nie tamto zostalo 

wykonane 16. Nie jest jednak w stanie swego twierdzenia uzasadnic 

ani wyjasnic tego, w jaki spos6b ta indywidualna czy egzystencjalna 

funkcja sumienia dochodzi do skutku, choc slusznie wskazuje 

na innq mozliwose. Mianowicie t~, ze odnosnie poznania tej funkcji 

sumienia b ~dzie trzeba uwzgl~dnic "nie-przedmiotowe" poznanie, 

kt6re nie jest refleksjq jakiegos stanu rzeczy lecz konstytutywnym 

wyrazem podmiotu swiadomego 17. 

Pewnq pomOCq, kt6rq nalezaloby wykorzystac, mogly by bye 

ustalone i pewne wyniki innych nauk jak np. psychologii eksperymentalnej, 

psychologii gl~bi czy psychologii religii. Nalezaloby 

przy tym uwzgl~dnic i taki fakt np., ze gdy czlowiek staje si~ 

przedmiotem rEifleksji nad samym sobq, juz znajduje siebie jako 

cos danego, jako cos pozytywnie jednorazowego. 

Nalezaloby takze nawiqzac do tej tradycji teologicznej, kt6ra 

(nie tyle w ramach samej teologii moralnej, co raczej w ascetycznej) 

zajmowala si~ problemami szczeg6lnej i indywidualnej laski powolania 

oraz jej szczeg6lnego, indywidualnego i okreslonego zqdania, 

a takze jej poznania, a przynajmniej mozliwosciq jej poznania 

prowadzqcymi do niego srodkami lB. 

16 Tamze. s. 240. 

17 Ta mze, s. 241. 

18 K. Rahner: Die Logik der existenztellen Erkenntnls be! Ignatius v. Loyola, 

Das Dynamische In der K!rche, Freiburg 195B, s. 74-14B.

112 KS. JOZEF KOZLOWSKI 

V. UWAGI I WNIOSKI KONCOWE 

1. Choe zagadnienie formalnej etyki egzystencjalnej jest zagadnieniem 

dyskusyjnym i trudno od teorii in stGtu nascendi wymagae 

scislej systematycznosci czy cstatecznych rozwi'lzan, to 

jednak sam fakt zaj~cia si~ blizej momentem tak cardzo indywidualnym 

i osobowym czynow ludzkich jest· czyms pozytywnym 

i zasluguj'lcym na uznanie. 

2. Wprawdzie teologia moralna w jej dzisiejszej postaci nie rna 

ani obowi'lzku ani tez mozliwosci wypracowania jakiegos jednostkowego 

s'ldu sumienia odnosnie konkretnego dzialania, bo tym 

wlasnie si~ r6zni od praktycznego rozumu, ze zajmuje si~ og61nie 

poznawalnymi i obiektywnymi stosunkarp.i pomi~dzy wartosciami, 

kt6re lez'l lub lezee mog'l u podstaw konkretnego s'ldu sumienia, 

to jednak z tego stwierdzenia nie wynika, ze mialaby zrezygnowae 

z dalszych wysilk6w i poszukiwan na tym polu. Nie moze jednak 

ograniczae si~ do zagadnien esencjalnych i do poznawania danych 

ogolnie walentnych. Tym wi~cej, ze gdy si~ na teologi~ moralnq 

spojrzy (jak to czyni wielu wspolczesnych teologow), jako na 

teologicznq nauk~ 0 nasladowaniu Chrystusa 19, nalezy od niej 

wymagae dokladniejszego zgl~bienia tak bardzo moralnie waznego 

problemu sytuacji (konkretnej i jednorazowej!), w ktorej dochodz'l 

do skutku decyzje, wybory i czyny czlowieka-osoby, zachowujqce 

SW'l wartose na calq wiecznose. A wlasnie do tego czlowieka-osoby 

mowi Chrystus: "P6jdz za mn'l" (Lk 18, 22). 

3. Etyka egzystencjalna jest i rna bye rozszerzeniem etyki esen-· 

cjalnej. A wi~c nie jej zastqpieniem czy namiastkq, jak to rna 

miejsce w etyce sytuacyjnej. Uznaj'lc teologi~ moralnq ale widz'lc 

jej nieadekwatnose odnosnie indywidualnej sytuacji, pragnie pojse 

dalej: zbadae t~ dziedzin~ w zyciu czlowieka-osoby, 0 ktorej dzisiaj 

tak malo mozemy powiedziee. Praca badawcza i odkrywcza etyki 

egzystencjalnej nie jest latwa i nie jest pozbawiona okazji do 

popadni~cia w bl~dy subiektywizmu i indywidualizmu, ale z dru 

19 Idea poJmowanla teologl! moralnej jako teologicznej nauklo nasladowaniu 

Chrystusa (Nachfolge Christt) , szerzy slE: gl6wnle wsr6d niemlecklch moralist6w. 

Posiada ona glE:bokl sens. Chrystus jako B6g-Cz!owlek jak najdokladnlej stosowal 

w zyciu zasady moraine I jako Czlowlek byl wzorem doskonaloscl. St1jd dla 

wszystklch chrzesc!jan pozostanle najdoskonalszym wzorem. Sens slowa "nasladowanle" 

wyprowadza siE: w tym wypadku nle od slowa lacil'lsklego imitari, 

lecz od sequt. St1jd po nlemlecku Nachfo!ge Christi, co odpowiada .francusklemu 

suite du Christ, hiszpansklemu seguimiento' de Cristo. Idea plE:kna I teologlcznle 

bardzo glE:boka. Jednak nle ze wszystkimi zalozenlaml nlemlecklch teolog6w 

mozna slE: zgodzlc. Jako przyklad moze posluzyc dzielo teologa nlemleck!ego 

W. A. Tillmanna: Die Idee der Nachfo!ge Christi, Handbuch der kathoHschen 

sttten!ehre, t. III, Dtlsseldorf4 1953.

FORMALNA ETYKA EGZYSTENCJALNA 

113 

giej strony praca naukowa bez ryzyka bl~du nie przyczyni si~ 

do dalszego rozwoju i post~pu nauki. 

4. Wiele cech i objaw6w sklania do uznania faktu istnienia 

norm egzystencjalnych. Moze wielu stosuje si~ do tych norm, choc 

refleksyjnie nie zdajq sobie z tego sprawy. Podobnie bylo z zasadami 

logiczl1ego myslenia. Od poczqtku ludzie jaxo ludzie mysleli logicznie, 

choe same zasady logicznego myslenia odkryto 0 w.iele pOiniej. 

Odkryto, usystematyzowano, sformulowano - i tak powstala logika 

formalna. Mozna wi~c analogicznie sqdzic, ze podobnie powstanie 

forma Ina etyka egzystencjalna. 

5. Nie wiele jednak na jej temat mozna dzisiaj powiedziec. Mozna 

tylko sqdzic i przypuszczac, ze jesli formaIna etyka egzystencjalna 

b~zie wlasciwie rozwijana (pod warunkiem, ze w og6le b~dzie 

rozwijana) moze wniesc bardzo duzo do dziedziny moralnosci, do 

poznania czlowieka jako indywiduum i osoby, do calej teologii 

zycia wewn~trznego. W tym tez lezy jej wartosc i znaczenie, a zanrzem 

bodziec do podj~cia wysHk6w w tej dziedzinie. 

Ks. J6zef Kozlowski 

ZlIak - 

a

HALINA BORTNOWSKA 

c H E v E T o G N E 

Louvain, 

w listopadzie 1965 T. 

Uczcstnicy ekumeniczllej wyprawy zbierajq si~ na placu przed 

Bibliotekq: kilkoro miejscowych, francuski ksilldz z mojego roku, 

amerykanscy klerycy. Autobus przypomina zdemobilizowany PKS, 

ale jakos jedzie. 50 km do Namur mija szybko mimo weekendowego 

tloku. W Namur szeroka jui tutaj Moza, potem pierwsze 

wzgorza i przyczepione do nich domki z szarego kamienia. Zjezdzamy 

na boczne drogi, zaczynajq si~ lasy - czerwone kiscie glogu 

pl'zy drodze, zwarzone przymrozkiem paprocie. Wreszcie plachty 

sniegu, swierki i mi~dzy nimi kopula kosciola, bialy drogowskaz 

"C h eve tog neE g 1 is e 0 r i e n tal e". Z bliska mniej romantycznie: 

zwalisty budynek w stylu jezuickim, obok kosciolek swieci 

roiowq nowoscill tutejszej cegly. Tylko ta krllgla kopulka pozostaje 

znakiem swojskiej dla mnie obcosci. Wysypujemy si~ z autobusu 

witajq nas dwaj mnisi, pi~knie brodaci i obaj niewielczutcy jak dwa 

wesole krasnoludki. Wsrod powodzi francuskich wykrzyknikow 

wprowadzajll nas w swiat bardzo od klasycznej romanskosci daleki. 

Zresztq dla scislosci: benedyktynska wspolnota c:.hevetogne 

nie jest bynajmniej francuska - 13 narodowosci ma tu przedstawicieli. 

Sq nawet amerykanie - podkresla Dom Nicolas Egencier, 

obecny przeor, ktory sam jest Alzatczykiem - niedlugo b~ dq 

moze i Belgowie! 

Sluchamy jego objasnien w klasztornym "salonie" - ze sClan 

wydluzonymi oczami patrzq na nas ikony. Kazda kreska i kaidy 

ornament., ktory si~ na nich zriajduje - to znak przemawiajqcy do 

wtajemniczonych bardziej zrozumiale od slowa. . 

Sp~ra cz~sc uczestllikow wycieczki zna jui Dom Egendera z konferencji, 

ktorll niedawno wyglosil w Louvain 1. Niektorzy byli juz 

w Chevetogne nawet kilka razy. Wszyscy interesujq si~ sprawami 

1 Staraniem Kola Ekumenicznego talde lwnferencje odbywajij siE: . co miesi'lc 

w opactwie st. Gertrude w Louvain. ''VyklodowcClmi s 'l wyl)itni dzialacze eltu 

Ineniczni roznych WYZl1flll.

CHEVETOGNE 

115 

ekumenicznego dialogu. Wkrotce wi~c rozmowa przeksztalca si~ 

w rodzaj seminarium. Jak by okreslic jego temat? Eklezjologia 

stosowana? Chrzescijanski WschOd i chrzescijanski ZachOd? 

Raz po raz wstrzqsa budynkiem pot!iine uderzenie wiatru. Gasnie 

swiatlo, za oknem gwiazdy i swierki przygi~te jak gdyby to 

wial nasz halny. Brodaty mnich w ko!paku wnosi trojramienny 

swiecznik. Tak kontynuujemy rozmow~ w niespiesznym, chcialoby 

si~ powiedziec - wschodnim rytmie, przerywanq chwilami namyslu. 

Zeby zrozumiec, ile w niej znaczy takie milczenie, trzeba 

wiedziec, czym jest Chevetogne. 

Io'undacja powsta!a w roku 1926 w innej belgijskiej miejscowosci 

- Amay(- nie bez zwiqzku z ekumenicznq inicjatywCl kardyna!a 

Mercier. Tworca jej Dom Lambert Beauduin by! bliskim 

wspo!pracownikiem i przyjacielem kardyna!a. 2 

Dom Lambert to postac doprawdy niezwylda, warto si~ przy 

niej zatrzymac: jego iycie nie tylko streszcza w sobie ide!i i program 

- Chevetogne, lecz jest tei przekonywujqcq lekcjq historii Kosciola. 

Z pewnosciCl jest on jedynym z najbardziej bezposrednich prekursorow 

Soboru (obok kardynala Suharcia) i jednoczesnie jednym 

ze skazanych na milczenie przez wiele lat (obok Teilharda de 

Chardin). Kio wie, czy to nie jemu wlasnie najwi~cej przysz!o wycierpiec 

od swoich. 

Ks. Octave Beauduin, wyswi~cony 25 kwietnia 1897, by! jednym 

z pierwszych "duszpasterzy pracy" - ksi~iy swieckich, ktorzy 

mieszkajqc w koszarach fabrycznych, mieli wspoldzialac w tworzeniu 

robotniczych zrzeszen zawodowych. Postawa tych ksi~iy 

wkrotce przestala harmonizowac z obowiqzujqcym wowczas chrzescijanskim 

paternalizmem. rch przemyslenia i praktyka przerastala 

wytyczne Rerum Novarum. A przeciei nawet ta umiarko\"ana 

Encyklika wzbudzila niezadowolenie w swiecie przemys!owcow. 

Po smierci biskupa Doutreloux, ktory os!ania! grup~ zapalencow 

swoim autorytetem, dzialalnosc "duszpasterzy pracy" bardzo ograniczono 

i wreszcie podporzqdkowano komitetowi zloionemu z przedstawicieli 

pracodawcow. Tym samym traci ona swoj pierwotny 

sens i charakter. Ks. Beauduin odchodzi, kieruje si~ 1m pracy naukowej. 

Po pewnym czasie (r. 1906) wste,puje do klasztoru benedyktynow 

Mont-Cesar w Louvain. Jest to 9kres, w ktorym benedyktyni 

inicjujq powrot do liturgicznych hode! poboznosci: ale 

jest to jeszcze ciqgle poboznosc nieco romantyczna, wyraznie estetyzujqca 

i w samym zaloieniu przeznaczona dla elity. Dom Lambert 

2 Informacje biograficzne 0 zalo:iycielu Chevelogne czerpiq z k si'lzki znB 

ncgo ekumenisty ks. Louis Bouyera, orntorillilina: Dom Lambert BeaucZu in 

u n ilomme d'Eglise, Casterman 1064.

116 HALINA BORTNOWSKA 

jeden z pierwszych dostrzega w tym sLanie rzeczy wielkie niebezpieczenstwo: 

byly duszpasterz pracy ostro sprzeciwia si~ idei klasztoru-muzeum. 

Opactwo nie moze bye wygodnym klubem wyrafinowanych 

estet6w. Zadaniem l,Jenedyktyn6w jest a p 0 s t 0 I 

s two lit u r g i c z n e, kt6re stopniowo powinno si~gnqc parafii. 

W tym okresie Dom Lambert wyklada w zakonnym studium 

traktat 0 Kosciele. Swoim zwyczajem zabiera si~ do tego gruntownie 

i samodzielnie - nie ogranicza si~ do podr~cznika, si~ga do 

h6del, przede wszystkim patrystycznych. W toku tej pracy przychodzi 

olSnienie: we mszy Kos~i6l staje si~ cialem. A wi~c liturgia 

nie jest tylko cz~sciq - choeby i najwainiejszq - osobistego iycia 

duchowego jednostek. Tylko si~gajqca gl~bi teologia Kosciola moze 

ukazac pelny sens mszy. Wyklad liturgii musi przestac bye trakLatern 

0 koscielnych ceremoniach. Potrzebna jest autentyczna refleksja 

teologiczna si~gajqca sedna rzeczy. 3 

Ta prosta i dzis oczywista idea byla wtedy prawdziwym odkryciem 

i gorszyla nowosciq! Zrodzila si~ z niej publikacja "La 

vie liturgique" (Bezposrednio sluzqca duszpasterstwu), miesi~cznik 

"Questions litlJrgiques et paroissiales" a takie akcja propagandowa 

na forum zorganizowanego przez kardynala Mercier kongresu 

(Malines 1909). Mnisi z Mont-Cesar zabierajq sif; energicznic 

do pracy redaktorskiej. 

Podczas pierwszej wojny swiatowej Dom Lambert dziala w 6wczesnej 

belgijskiej resistence, poszukiwany i skazany na smierc 

przez Niemc6w musi ukrywac sif; nie zaprzestajqc dzialalnosci. 

Schwytany, brawurowo ucieka z posterunku iandarmerii. Opis 

jego przyg6d przypomina scenariusz filmowy: np. zadekowany 

w mieszkaniu przyjaci6l w Brukseli, aby uniknqc rozpoznania 

udaje wariata, kt6ry na widok obcych wpada w groiny szat Wreszcie 

rodzina organizuje mu przejscie przez, w tym wypadku' "niebieskq" 

zielonq granic~ (pod pokladem statku w skrzyni rzekomo 

zawierajqcej cukier z fabryki jego brata). Po wojnie wraca do 

klasztoru, w kt6rym trudno mu si~ jednak pomiescic. Dojrzewa 

mysl 0 nowej specjalnej fundacji. Ale tymczasem czeka go profesura 

w Rzymie, w mi~dzynarodowym kolegium benedyktynskim sw. 

Anzelma. Tam vi wirze koscielnych (i politycznych takie) konfliktow 

i problem6w, poprzez liczne mi~dzynarodowe kontakty, konkretyzuje 

si~ ekumeniczne powolanie duszpasterza robotnik6w 

i liturgisty. Studia patrystyczne budzq coraz wi~ksze zainteresowanie 

i zachwyt dla teologii wschodniej, metropolita unicki Andrzej 

Szeptycki kieruje je w stron~ praktyki: zbliienie mi~dzy chrzesci.. 

janskim Wschodem . a Zachodem moie si~ dokonac poprzez dowar 

~ Par. Me Donald - Diekmann, Dyskusja a titllrgii, "Znak" n1' 102, s. 1!1J2.

CHEVETOGNE 

117 

tosciowanie obrzCjdk6w wschodnich. Trzeba przeciwdzialac latynizacji 

kosciol6w wschodnich utrzymujqcych lqcznosc ze stolicq 

Apostolskq, odnowic monachizm wschodni. Dom Lambert nawiqzuje 

do mysli-zyczenia Leona XIII, aby benedyktyni podj~li tego rodzaju 

prac~. Nowa wsp6lnota, zalozona najpierw w Amay (niedaleko 

Liege) a potem (w 1939 r.) przeniesiona do Chevetogne przyjmuje 

cz~sciowo obrzqdek wschodni 4 i oddaje si~ specjalnie studium 

teologii wschodniej, historii chrzescijanskiego Wschodu itp. Po 

pierwszej wojnie swiatowej w Rzymie ozywajq tendencje i nadzieje 

unijne, bynajmniej nie wolne od specyficznego duchowego 

imperializmu. One to przyczyniajq si~ do tego, ze poczqtkowo 

dzielo Dom Beauduina znajduje zywe poparcie niektorych wysokich 

czynnik6w koscielnych (kt6re potem zwracajq si~ przeciw niemu, 

gdy praktyka ujawni zasadnicze r6znice postawy i perspektywy). 

Z punktu widzenia ekumenii program Dom Lamberta musi budzie 

uznanie i podziw - oczywiscie na tIe epoki, odleglej od nas 

o 30 lat, co znaczy wiele, zwlaszcza ze Sq w tym i ostatnie lata 

soborowe. Ale w swoich fundamentalnych zalozeniach jest on nadal 

aktualny. 

Jako benedyktyn - a wi~c czlowiek, kt6ry wie z doswiadczenia 

.iak oiywiajqcy jest kontakt z tradycjq prawdziwie najstarszq - Dom 

Beauduin docenial wartoSe i fundacj~ chrzescijaI1Skiego Wschodu dia 

calosci chrzescijanstwa. Odci~ty od tej tradycji czy zaniedbujqcy jq 

Kosci61 rzymski nie moze rozwijac si~ normalnie. Najistotniejszym 

celem nowej fundacji benedyktynskiej ma bye rozwijanie duchowych 

kontakt6w mi~dzy prawoslawiem a katolicyzmem. Drogq prowadzqcq 

do odbudowy jednosci nie Sq indywidualne konwersje (nie 

mozna ich wykluczyc, ale trzeba zdawac sobie spraw~, ze na og6l 

utrudniajq one zblizenie mi~dzy Kosciolami). Podobny problem 

stanowiq unie mi~dzy Kosciolem katolickim a poszczeg6lnymi Kosciolami 

wschodnimi. 

Prawdziwq praCq dla przyszlosci jest to, co Dom Beauduin nazwal 

metodq psychologicznq: "...trzeba... obalae przesqdy... niwelowac 

przeszkody, uprzqtac gruzy, rzucae mosty, tworzye dziela 

sztuki, wytyczae sciezki ulatwiajqce dost~p, umacniac drogi kontaktu 

i wymiany mysli...". 5 

Powolanie do ekumenizmu zawsze bylo trudne, nie przestalo bye 

nim i teraz. Ale wr~cz trudno nam dzis odtworzyc, zdac sobie 

spraw~ z tego, czym byl w tym zakresie klimat przelomu lat dwudziestych 

i trzydziestych. Encyklika Mortalium animos (1928), 

4 Obecnle blzantyjski, W dw6ch. jl:zykach: staroslowlallsklm I grecklm. 

G Le Monastere de Cl!evetogne. Notice I!istodqlle et informations, 2 ed. 

p. 24-25.


zwrocona przeciw tzw. "Panchrystianizmowi" tj. dqzeniu do zjednoczenia 

poprzez lekcewazenie i zatarcie roznic doktrynalnych, dla 

wielu niech~tnych stala si~ okazjq do ostrych atakow przeciw 

Amay (zwlaszcza ze strony hierarchii angielskiej, urazonej referatem 

Dom Beauduina przedstawionym konferencji w Malines 

przez Kardynala Mercier). 6 Chcqc ocalic dzielo fundator rezygnuje 

z godnosci przelo:ionego, usuwa si~ do pustelni Tancremont, potem 

blisko na rok wyjezdza na Wschod: Egipt, Palestyna, Konstantynopol, 

Grecja, Sofia, Bukareszt, Praga. Ale to nie wystarcza. Skoro 

tylko wraca do Belgii, zn6w zrywa si~ burza: Dom Beauduin osmielil 

si~ podpisac list (prywatny) skierowany do Benedyktynow Anglikanskich: 

"wasz brat wsw. Benedykcie". Czyzby chcial wznowic 

rozmowy w Malines? Po smierci kardynala Mercier jego wsp61 

pracownik pozbawiony jest obroncy i oslony. Rozpoczyna si~ proces 

przed ' specjalnym trybunalem, ktorego przewodniczqcy, Msgr 

d'Herbigny, jest jednoczesnie - jak pisze' Z. Bouyer 7 - glownym 

oskarzycielem. Akta tego procesu znajdujq si~ zapewne w zamkni~tych 

dotqd archiwach. Aby to opisac - dorzuca Bouyer - trzeba 

by miec do niech dost~p a ponadto pioro Kafki... Przesluchania 

ciqgnq si~ miesiqcami, a obok nich jeszcze i tzw. "przyjacielskie" 

rozmowy, w ktorych ukryte grozby (skierowane przeciw umilowanemu 

Amay) przeplatajq si~ z obietnicami i zakl~ciami. Dom Lambert 

nie godzi si~ na zaden kompromis, nie traci tez rownowagi 

clucha, 0 ktorej swiadczy korespondencja z tych lat. 8 Ale wsrod 

tego zamieszania i oskarzen niektorzy z jego uczniow i przyjaciol 

opuszczajq Kosciol katolicki. Po chwilowym powrocie do Belgii 

i nowym, powtornym procesie rzymskim Dom Lambert zostaje 

skazany na kilkuletnie odosobnienie w klasztorze benedyktynskim 

najsurowszej reguly w En-Calcat. Przez nast~pne 20 lat b ~ dzie 

• por. Rozmowy w Matines. "Znak" nr 87, s. 1288. 

7 Op. cit., p. 155-156. 

8 Nlektorzy dobrzy mnisl - pisze Bouyer - stall przed pokus'l: skoro wladza 

nakazuje, czy tei: zdaje sie: nakazywac calkowltq zmian~ perspektywy I zasad 

pracy, czyz nle nalezy si~ temu poddal!? Gdy mu 0 tym m6wiono, Dom Lambert 

orlpowiadal po prostu, ze posluszenstwo polega na tym, by kazclej wlaclzy oka-' 

zywac nalezny sz~cunek, bez oporu, lecz ze zadna wladza nie moze sprawl!':, 

"by biale stalo si~ czarne... (s. 162-163). 

Ta jest pr6ba, kt6rq znaszq odwaznie I z nlepokonalnym aptymizmem. Z" 

dwaclziescia lub trzydzlesci lat Idee, ktorych dzis brani "Irenikan", b~dq uznane 

za tak aczywlste i. naturalne, ze nawet pralacl wszelklch adcienl b

CHEVETOGNE 119 

mogl sledzic rozwoj swojej placowki tylko z daleka, nie zaprzeslajqc 

jednak pracy na rzecz ruchu liturgicznego i ekumenii - 

w5z~dzie gdzie go losy rzucq. Najpierw - urzeczeni jego osobowosciq 

- mnisi z En-Calcat powierzajq mu wykiady liturgii i dogmatyki, 

pozniej jest kapelanem benedyktynek pod Paryiem, p6Zniej 

wspolpracuje z Arcybiskupem Bourges i z centrum duszpasterstwa 

liturgicznego w Neuilly, wydajqc znane i w Polsce znakomite 

czasopismo "Maison Dieu". 

"Ojciec Oddzielony" powraca wreszcie do swoich syn6w w roku 

1951. 

Tymczasem wsp61nota z Amay prowadzi zycie od poczqtku 

owocne, choc raczej "ukryte": studium, kontakty osobiste, podr6ie 

na Wsch6d slu2:qce formacji. Rezultatem tych prac jest mi~dzy innymi 

kwartalnik "Irenikon" (wychodzqcy od 1926), dzi§ posiadajqcy 

mi~dzynarodowq renom~ nie tylko wsr6d katolik6w. Od 

samego poczqtku redakcja kladla wielki nacisk na informacj~ mi~dzywyznaniowq, 

kwestie eklezjologiczne i oc:zywi§cie problemy 

liturgii. Tej tematyki dotyczq takze inne wydawnictwa Che 

\'etogne. 9 

Po wojnie Chevetogne wlqcza si~ coraz bardziej czynnie w ruch 

ekumeniczny, teraz juz rozumiany w sensie scislym. Trudno§ci nie 

znikajq, ale przychodzi pomoc "z wysoi5a" i nadzieje rosnq. Encyklika 

Mediator Dei sankcjonuje ruch liturgiczny. 

Koleje historii sprowadzajq talde do ParY2:a jednego z dawnych 

przyjaciol z okresu profesury w Rzymie. Kiedy Msgr Roncalli 

zostaje nuncjuszem w Paryill, Dom Lambert zastanawia si


Wschodzie, m6j stary przyjaciel belgijski, Dom Lambert Beauduin 

m6wil »trzeba stworzye na Zachodzie ruch zmierzajqcy ku zjednoczeniu 

rozdzielonych kosciol6w, ruch analogiczny do dziela rozkrzewiania 

wiary... «, mytl~, ze trzeba wr6cie do idei Dom Lamberta". 

"Bylem w Chevetogne - pisze Ks. Bouyer - gdy doszla nas wiadomose 

0 smierci Piusa XU. Tego wieczoru, w celi do kt6rej Dom 

Lambert powrocil pod koniec swojej ziemskiej w~dr6wki, odbylismy 

z nim jednq i tych ostatnich rozmow, przerywanych milczeniem... 

" "Jesli wybior!l Roncallego - m6wil nam - wszystko 

b~dzie ocalone: on b~dzie zdolny zwolae sob6r i uczyni ekumenizm 

swi~tq sprawq... " Zapadla cisza. A potem nagle powrocila dawna 

ironia i blysk w oku: ,,0 tak, ufam, ze mamy szanse! Wi~kszosc 

kardynal6w nie wie, z kim majq do czynienia. Mogq za nim glosowae...".10 

Dom Beauduin umiera 11 stycznia 1960 r. Doczekal wi~c pierwszych 

przygotowan soborowych. 

W okresie powojennym rozwijajq si~ kontakty Chevetogne z innymi 

osrodkami ekumenicznymi. Mnisi wchodzq w sklad zorganizowanej 

przez grup~ ksi~zy holenderskich "Mi~dzynarodowej 

Konferencji Katolickiej dla Spraw Ekumenicznych". Jednym z tych 

ksi~zy byl dobrze dzis znany Msgr Willebrands. Jedno z posiedzen 

(w 1957 roku) odbywa si~ w Chevetognc. Przedstawiciele Chevetogne 

uczestniczq w pracach soborowych komisji przygotowawczych 

i Sekretariatu dia spraw jednosci Chrzescijan. "Irenikon" 

tledzi dyskusje soborowe, publikuje komentarze ksztaltujqce opini~ . 

Tu, wsr6d przygi~tych wiatrem ardenskich swierk6w, nie jestesmy 

daleko od Rzymu, gdzie w palacu na Piazza Navona, obradujll 

obserwatorzy. Zresztq niemal rownie stqd blisko do Konstantynopola, 

na wysp~ Rodos, czy do Moskwy. Klopoty i nadzieje Patriarchy 

Atenagorasa, wyniki konferencji w Addis-Abebie (pierwszy 

"sobor" wszystkich kosciolow monofizyckich w czasach nowozytnych) 

- to dla Chevetogne sprawy najblizszych sqsiad6w, spniwy 

ogl!ldane z wcale nie r7.ymskiej perspektywy. 

* 

"Bo widzicie - mowi Dan Egender - Sobor rzymski jako rzeczy 

»nowe« - a w kazdym razie domagajqce si~ wyjasnienia, podkreslenia 

- glosi dzis prawdy, ktore dIa nas, zyjqcych teoIogiq 

wschodniq, Sq i muszq bye oczywiste, bo lezq U samych podstaw 

tego, jak widzimy Kosciol i swiat. »Collegialite« - kolegialnosc 

to Op. ctt., s. 180-181.

CHEVETOGNE 121 

a wiecie skqd si~ to slowo w z i~lo? Pierwszy uiyl go O. CongaI' 

w "Irenikon" - tak przetlumaczyl naSZq »Sobornost«. Niedlugo 

potem prosilismy pewnego teologa, zeby dia nas napisal artykul 

o kolegialnosci w Nowym Testamencie i w Kosciele pierwotnym. 

Odpisal, ze po dluzszym namysle zgadza si~, ale w pierwszej chwili 

chcial odmowic - nie rozumiejqc 0 co chodzi: »slowo po raz pierws70Y 

widz~, wi~c jak mam rzecz odnaIezc w Kosciele pierwotnym?«"ll 

Teologia wschodnia przypomina dzis Rzymowi rzeczy najprostsze 

tak elementarne, ze muszq wywolywac ozywiajqcy wstrzqs: "Papiei 

nie jest »szefem Kosciola« - powiedzial na soborze Maximos 

Saigh - "jest nim Pan nasz Jezus Chrystus. Jeden jest tez tylko 

Najwyzszy Kaplan - Chrystus - i w jego kaplanstwie uczestniczq 

wszyscy bracia w biskupstwie"... 

Powrot do Pisma Swi~tego: i znow to biskup Kosciola lezqcego 

w sercu chrzescijanskiego Wschodu, znajduje dla tej idei ksztalt, 

wyraz nieporownany: "...wejsc w pelni~, w calosc tajemnicy Kosciola, 

Serca tego Soboru, nie oddzielajqc poslannictwa Ducha 

Swi~tego od misji Wcielonego Slowa. To jest pierwsza zasada 

wszeIkiej teologicznej interprctacji Pisma Swi~tego . Trzeba przypommec, 

ze egzegeza nie ma si~ zamykac w granicach sluZqcych 

jej nauk pomocniczych, archeologii czy historii. Celem chrzescijanskiej 

egzegezy jest duchowe zrozumienie Pisma Swi~tego 

w swietle Zmartwychwstalego Chrystusa - tak jak On sam wtajemniczyl 

w nie apostol6w (Lk 24). .. Pismo Swi~te jest rzeczywistosciq 

liturgic70nq i prorOCZq - zanim stalo si~ ksi~gq bylo gloszeniem 

dobrej Nowiny - najwlasciwszym miejscem i oprawq dia 

tego swiadectwa Ducha Swi~tego 0 fakcie Chrystusa jest liturgia 

eucharystyczna... Koscioly Wschodnie widzq w .Pismie Swi~tym 

konsekracj~ Historii Zbawienia pod postaciq ludzkiego slowa 

nieoddzielnq od konsekracji Eucharystycznej, kiedy cala historia 

zbawienia zostaje zrekapitulowana w Ciele Chrystusa... 

Ta konsekracja potrzebuje epiklezy - jest niq swi~ta Tradycja. 

Tradycja jest epiklezq historii Zbawienia, teofaniq Ducha Swi~tego, 

bez ktorej historia jest niezrozumiala, a Pismo Swi~te pozostaje 

martwq literq". 12 Tak przemawial na soborze melchita Msgr Edelby, 

a nie Sq to jakies jego wlasne, osobiste idee, czy pomysly, lecz 

11 Por. ks. A. ZUberbier, ks. St. Nagy, Dlaczego koleglalizm? , "Znak" 1984, 

nr 0 (123). E. H. Schillebeeckx: III Sesja II Soboru watykansklego, "Znnk", 1965, 

nr 2-3 (128-129). 

12 E P 1 k 1 e z a - liturgie·zna modlltwa blagalna - wezwanie Dueha Swi~tego, 

selsle zWlljZan8 z konsekracj Ej, w IIturgii wsehodniej stanowi j ej integraln'l 

cz


swiadectwo starodawnej i czystej nauki Ojc6w Wschodnich . .:.Ko 

scioly wschodnie zyjq niq poprzez swojq liturgh;, kt6ra stanowi 

dziedzictwo katolickie, powszechne. Zach6d przeprowadza dzis 

I'eform~ swojej liturgii. Czy Wsch6d takZe potrzebuje reform~? Zasada 

Ecclesia semper reformanda stala si~ jednym z hasel obecnego 

SoboI'u, i slusznie. Koscioly Wschodnie takze mUSZq przeprowadzie 

swojq revision de vie. Stojq one - lub w najblizszej przyszlosci 

stanq wobec tych samych pytan co Koscioly wyrosle z reformacji 

i katolicyzm wsp6lczesny. Nikt nie moze przejse mimo pytal1 swiata, 

kt6ry staje si~ dorosly i podaje swiadomej refleksji swoje mity, 

czcigodne obrazy - archetypy - w ktore czlowiek zamknql swoje 

najgl~bsze doSwiadczenia. Tymi samymi obrazami posluzyl sip, 

Bog m6wiqc nam 0 Sobie - poprzez zalozenia Historii Swi~tej 

i swiadectwo patriarch6w, prorok6w i samego Jezusa. Nie ma 

sprzecznosci mi~dzy historiq a mitem - historia, jak najbardziej 

rzeczywista, moze pelnie funkcj~ mitu, moze wskazywae drog~ 

poza sw6j wlasny wymiar, moze m6wie 0 Niewyslowionym. Czy 

mozemy si~ bez mit6w obejse, skoro zyjemy Niewyslowionym? 

Co czynie, aby czlowiek wsp6lczesny zyl nie tylko mitem czlowiE!ka? 

Jak przekazae swiadectwo 0 istnieniu Gl~bi? Swi~ta lit1,lrgia musi 

zostac przemyslana i przezyta na nowo. Bye moze trzeba b~dzie 

dokonae wyboru w jej obr~bie, odnowie jq, rozjasnic jej symbole... 

Ale Sq rzeczy, wartosci, kt6re w tym procesie nie powinny si~ zagubie. 

Wielkq ideq, niejako oddechem liturgii wschodniej jest nac1zieja, 

pew nos e uswi~cenia kosmosu... To co si~ wznosi zmie 

I'za ku Jednosci... Plan stworzenia i plan odkupienia, p r z e b 6 s t 

w i e n i a - miGdzy tymi dwoma plaszczyznami nie rna opozycji, 

nie rna przeciwienstwa. Wszystko przenikniGte jest Duchem... Li 

1.urgia pozwala nam wyjse poza czas, przezywac juz teraz wielleose 

naszego prawdziwego Domu. Dlatego nasz Kosci6l jest jakby 

syntezq kosmosu, w ktorym natura godzi si~ z laskq, jest przeb6stwiona, 

otwarta ku nieskonczonosci... 

* 

Schodzimy do krypty kosciola na nieszpory. Przed Swi~tymi 

Wrotami ciemna sylwetka mnicha raz po raz schylajqcego si~ do 

ziemi w starodawnym poklonie. 

Pelgajqce swiatlo wydobywa z mroku zarysy fresk6w na 

scianach: prorocy, ewangelisci, aniolowie, Chrystus-Pantokrator, 

Dziewica-Matka, modlqca si~ za Kosci61 i oznaczaj!lca Kosci61 wsr6d 

nas, wyprzedzajqcy nas w tryumfie wsrad cherubin6w. 

W bocznych nawach ch6r: gromadka mnich6w skupionych przy 

ksi~gach rozlozonych na dziwnym szesciobocznym pUlpicie.

CHEVETOGNE 

123 

Recytacja przechodzi w spiew i milknie· przeci~ta blagalnym 

"Amin". Zn6w rozpoczYlla si~, odpowiadajq jej glosy z zamkniGtego 

przybytku. Diak w powl6czystym stroju pl'zechadza si~ wsr6d 

nas z rozjarzonq kadzielnicq. Slucham, nie rozumiem sl6w, ale raz 

po raz natrafiam na korzenie naszej wlasnej mowy. Jest w ich 

dzwi~ku, w melodii i w kadencji zdan bliska nam mi~kkosc i sila, 

slodycz. Nie rozumiejqc wiem, ze to Sq wyznania i blagania, ze dusza 

odpoczywa w nich i ze biegnie na spotkanie, kiedy otwiera si~ 

blyszczqca zlotem i kamieniami brama Swi~tego Swi~tych. Samotny 

glos, nami~tny i czysty powtarza teraz niekonczqce siG wezwanie. 

Hospody, pomiluj, pomiluj... 

* 

Co przywoz~ z Chevetogne? 

R ado s c: ze to pi~kne. 

I refleksj~: n a din nos c i q . 

...Wydobyc si~ z wi~z6w czasu... Ale przeciez czlowiek zwany 

dzisiejszym nie chce porzucic swego czasu. 

Za oknami autobusu juz neony Namur, gladki luk mostu w swietIe 

reflektor6w. 

Jesli rozumiemy wiecznosc, to jako TERAZ Boga, przecinajqce 

siQ z naszym ludzkim teraz, jako spotkanie przy codziennym stole, 

kt6ry staje si~ stolem ofiarnym w bialym swietle dnia, i w jego 

nagosci, bez zadnej oslony. Nie mamy Swi~tego Swi~tych. Rezygnujemy 

nawet ze sztuki. Na scianach bielonych wapnem nie ma nic 

pr6cz krzyza z dw6ch kawalk6w drewna. Wypelniamy pustkE; 

naszq wlasnq obecnosciq, w ktorej obecnosc Boga znajduje swoje 

miejsce i widzialny ksztalt. Przyjmujemy tajemnic~, odprawiajqc 

znak, kt6ry Bog czyni rzeczywistosciq. Nie posiadamy sztuki czytnnia 

bogatych symboli, a wi~c uczynilismy ten znak bnrdzo prostym, 

aby byl dla nas przejrzysty. 

To jest bardzo inne niz Chevetogne - bogaty, ozdobny hymn 

przeb6stwionego kosmosu. Mozna by w tym widziec przeciwienstwo 

- ale kontrast nie \vykluczn wspolbrzemienia. 

* 

Widzialna z daleka reforma moze wydawac siE; czyms jednolitym, 

z a s t 0 sow ani e m r e c e p t y. Przezywana okazuje siti czyms 

wrE;cz przeciwnym: Wydobywa na jaw i zaostrza fundamentalne 

opozycje i kontrasty. Przedsoborowa lacinska liturgia byla w praktyce 

wyrazem kompromis6w: - mi~dzy przeszlosciq a terai niejszosciq 

(niezrozumialy j~zyk i nieczytelna symbolika objasnienia


w mszaliku i z ambony); - mi~dzy wiernosciq tradycji a potrzebami 

duszpasterstwa i katechezy; - mi~dzy ceremonia1em a prostotq 

(rubryki wywodzqce si~ z okresu "swietnosci" chorow i asysty, 

jako tako zaadaptowane do sytuacji proboszcza dysponujqcego 

w najlepszym razie wikarym i grupq ch1opcow nie znajqcych ani 

laciny ani historii). Ta przedsoborowa liturgia by1a odpowiedni 

Idem przedsobotowej koncepcji jednosci Koscio1a - jednosci dopuszczajqcej 

roznice w zakresie "stylu", czysto zewn~trzne, w1asciwie 

pozaliturgiczne. Sqdzono, ze post~p teologii da wierze oparcie 

w postaci zupe1nego systemu dogmatycznych formu1: wszystko, 

albo niemal wszystko b~dzie zdefiniowane, cala tajemnica "oswojona", 

obudowana filozofiq, niegrozna. Podobnie i czese Boza zostanie 

uj~ta w system doskonalych rubryk i znajdzie wyraz w niezmiennym 

kanonie. 

Chyba najwazniejszym osiqgni~ciem naszego Soborn (pojp,tego 

jako calose, wraz z korzeniami si~gajqcymi Vaticanum I) jest 

zerwanie z takq koncepcjq jednosci i post~pu. 

Reforma nie posiada i nle szuka jednolitego i ostateeznego programu. 

Jest wewn~trznie zroznicowana, zyje dyskusjq, w ktorej 

eelem nie jest wyeliminow'anie roznic i likwidaeja napi~cia. Raczej 

chodzi 0 to, aby napi~cie ocalie, aby strzec wolnosci i obiektywizrriu. 

W takiej atmosferze napi~eia i kontrasty sq czynnikiem konstruktywnym 

- wielkq szansq pelnego zycia. 

Stqd pluralizm - takze liturgiczny. 

Jak w okresie pierwszych soborow tak i dzis liturgia bezposrednio 

nawiqzuje do poszukiwan teolog6w. Swiadczy nie tylko 0 wierz(', 

ale i 0 orientacji teologieznej, ktorq mozna w niej odczytac. W dwoch 

tutejszyeh parafiaeh studenckich liturgia jest rozna - i to nie 

tylko ze wzgl~dow j~zykowych. 13 Dwa wcielenia w zasadzie zbieznych 

reformatorskich tendeneji odbiegajq od siebie ca1ym wewn~trznym 

klimat~m, atmosferq, stylem duchowego zycia, ktore 

si~ w nich wyraza. 

Czy nie rna tu niebezpieezenstwa rozbicia, wzajemnego wyobcowania? 

Niewqtpliwie trzeba si~ z nim liezye. Reforma jest przeciwienstwem 

sekciarstwa - ale: les extr~mes se touchent. Wydaje 

si~ jednak, ze dziS to niebezpieczeilstwo jest mniejsze, ezy bardziej 

odlegle niz dawniej. Zawsze istnia1y napi~eia w obr~bie reformatorskich 

tendencji, i niejednokrotnie prowadzily do rozlamu. Ale 

dzis zasadnieza linia podzialu, tego podzialu, ktory psychologicznie 

i egzystencjalnie si~ liezy, nie jest bezposrednio funkcjq teologicz 

J3 Parnfie do niedawna byly dwie: flamandzka i wallonska (z jE:zykiem 

francusklm). W tych dniach powstaje trzecia : student6w zagranlcznych (kt6 

rych jest w Louvaln 2 tysillce). .Taki bE:dzie j

CHEVETOGNE 

125 

nych stanowisk, lecz raczej kwestiq p 0 s taw y wobec samego 

zjawiska rozmaitosci poglqdow, wizji swiata i stylow zycia. Nowa 

postawa akceptujqca rozmaitosc j a k 0 fa k t po z Y t Y w n y jest 

owocem refleksji nad charakterem i granicami ludzkiego poznania. 

nad rolq swiadomosci sumienia i wolnosci w zyciu chrzescijanina. 

Ostrzejsza swiadomosc metodologiczna pozwala przyjqc - nie popadajqc 

w relatywizm - ze tak w filozofii jak i w teologii wybor 

stanowisk, choe nieunikniony, w pewnym sensie nie jest absoJ.utny.14 

Kazdy czlowiek widzi swiat w swojej wlasnej niepowtarzalnej 

perspektywie - wybor stanowiska jest konsekwencjq tej perspektywy. 

P raw da jest obiektywna - ale drogi do niej i sposob jej widzenia 

zwiqzany jest Z osobistq perspektywq. Stqd pluralizm: 

odmowa uznania jakiegokolwiek monopolu prawdy, szacunek dla 

jej transcendencji. 1m wi~cej kontaktow mi~dzy r6i:nymi probami 

uchwycenia i wyrazenia paradoksu chrzescijanstwa - tym wi~cej 

napi~c, i tym szersze otwarcie ludzkich perspektyw wobec Prawdy, 

tym prawdziwsza jednosc. 

Halina Bortuowska 

j( Por. E . Schilleb".ckx : Approches tlleotoyiques I: ReveLation c t theoLofi le. 

lC d. C EP, B r uxelles (l91i~), zwlaszcza cz·o:sc Ill, r. 1 " Le concept de verite".

MAREK SKWARNICKI 

S Z K 0 l A';: 

Wlasciwie szk6t, do kt6rych' chodzilem przed otrzymaniem swiadectwa 

dojrza1osci, by10 dziewj~c. Dlatego tytul, kt6rym opatrzylem 

pie1'wszq cz ~ sc swoich 1'ozmyslan - "Szkola" - wydaje si~ 

moze mylqcy. W rzeczywistosci jedn8k mylqcy nie jest, co si~ 

powinno p6zniej okazac, 0 ile mi si~ szko1Y nie poplqczq. 

o MOJ ROZMARYNIE 

Pie1'wszej z nich nie pami ~tam dobrze, poniewaz by10 to jeszcze 

przed wojnq, kt6ra wywarla na mnie tak wielkie wrazenie, ze 

p1'awie 0 wszystkim, co by10 przedtem, zapomnia1em. Moja Mama 

ma do mnie 0 to pretensje. Dla niej lata do roku 1939 by1y najswietniejszymi 

w zyeiu. Dla mnie pewnie tez. Niestety nie mog~ 

sobie tego uprzytomnic. Ale cos nie cos z dw6ch lat poprzedzajqcych 

wojn~ sobie przypominam. Mieszkalismy w ma1ym miasteczku 

przy linii kolejowej. Mniejsza 0 jego nazw~. P1'zeciez nie 

o niq chodzi. Trudno mi powiedziec, czy bylo ono ladne czy 

b1'zydkie. Te1'az bardzo si~ zmienilo. Lezy jak i przedtem na r6wninie 

i tak sarno jak wtedy szczyci si~ w~zlem kolejowym rozdzialajqcym 

pasma tor6w biegnqcych w paru kierunkach do wielkich 

miast. Kosci61, gimnazjum, kosza1'Y, park i kino. Szkola 

powszechna, do kt6rej tam ucz ~ s z c zalem by1a nowoczesna. ZbudowanG 

jq, poswi~cono i oddano do uzytku aku1'at wtedy, gdy zaczqlem 

s wojq e dukac.i ~ . W pami~ci pozostal mi zapach malowanych olejno 

sClan i portrety panstwowyeh przyw6de6w. Smiglego-Rydza 

i Moscickiego. W czasie lekcji na tema t prezydenta prowadzonej 

lJ rzez wychowawezyniq z czarnym kokiem dowiedzia1em si~, ze 

wynalaz1 on syntetyczno-g6rskie powietrze. Utkwi10 mi ono w pami~ci 

razem z nieszcz~snikami lezqeymi wewnqtrz sztucznych plue. 

Olbrzymie eyste1'ny nienaturalnyeh ksztalt6w z ma1ym ez10wieldem 

w srodku budzily dreszez niepokoju. Ksiqdz katecheta r6wnie:i: 

• Fragment wi

~ZKOLA 127 

pos{uzyl si~ pewnego razu planszq ze sztucznymi plucami, zeby 

uprzytomnic nam rozmiary mqdrosci Stw6rcy, ktory zamiast zelaznej 

beczki umiescil w naszych piersiach 0 wiele sprawniej dzialaj,!ce, 

a przede wszystkim por~czniejsze w uzyciu plucka. 

ad lekarskiej machiny wialo grozq. ad ksi~dza nie. Moze dlatego, 

ze do tej pory swietnie pamiE:;tam go w samochodzie firmy 

"Tatra", czarnym, "bez chlodnicy", jak fachowo komentowalismy 

eklezjastyczny pojazd. W miescie byly trzy tylko prywatne samochody. 

Jeden nalezal do pewnego pulkownika piechoty, drugi do 

adwokata, trzeci do ksi~dza. Kiedy wyruszal nim w podr6z, zabieral 

ze sobq zawsze dwoch ministrantow, ktorzy pomagali r02 

p~dzac maszyn~, 0 ile nie chciala zapalic nawet na korb~. ani r6wniez 

biegali po wod~, gdy wehikul si~ zagrza!. Potem opovviadali 

swoje przygody w starszej klasie, do czego zostalem par~ 1'azy 

dopuszczony. Gdyby nie ow samoch6d, ksiqdz na pewno pozostalby 

w mojej pami~ci jako postac grozna. Kiedy mianowicie opowiadal 

0 Panu Bogu jako 0 najwyzszym trybunale widzqcym wszystko 

i karz£lcym za najmniejsze uchybienia w odrabianiu lekcji, alba 

za podpowiadanie, wtedy mimo przekory wlasciwej wiekowi, 

t1'uchlelismy w srodku nie oglqdajqc si~ nawet za siebie, jak gdybysmy 

wszyscy byli strasznie winni, a slonecznq klas~ mialy ZCl 

chwil~ pokryc popioly Sodomy i Gomory. Ale jak juz wspomnialem, 

widok naszego katechety w maszynie, kt6ra nie cbce l'uszy(; 

i muszq jq pchat uczniowie, odbieral jego autol'ytetowi blask 

wszechpot~gi Trybunalu, kt6ry reprezentowal. 

Przypominam sobie rowniez naszq szkol~ w czasie jakiejs defilady. 

Odbywala si~ ona z okazji podarowania zolnierzom przez 

spoleczenstwo miasteczka maszynowego karabinu. 

Na kocich Ibach placu im. J6zefa Pilsudskiego uformowaly si~ 

szpalery publicznosci. My, dzieci, trzymalismy chorqgiewki i kwiaty. 

Naprzeciwko miejsca, gdzie stala nasza klasa, wznosila si~ trybun3 

obita bialo-czerwonym pl6tnem. Wystawaly z niej dwie rogatywki 

i dwa meloniki. Maszynowy karabin stal prz,ed trybunq pomi~dzy 

wartownikami z broniq. Z ulicy zwanej Krolewskq, od strony kosciola, 

nadci,!gn~la orkiestra poprzedzana przez doboszow. Za nic! 

ukazal sip' oficer na koniu. Zasalutowal trybunie szablq. Rozlegl siQ 

huk marsza. Bijqc okutymi nogami w kamienie szli czw6rkami nasi 

zolnierze. Rzucalismy im kwiaty. Pachnialo szuwaksem i onllcami. 

Za pieszymi, z entuzjastycznego gardla ulicy Kr6lewskiej wygalopowaly 

przeciwpancerne armatki zaprz~gni~te w konie. Potem 

kuchnie polowe, a na koncu tabory. Turkot drewnianych wozow 

po kamienistym podlozu zgluszyl okrzyki obywateli i iylko b~ben 

przebijal si~ przez wrzaw~ lomocqc kamienicami rynku. Przez 

wiele nast~pnych dni bawilismy si~ w defilad~.

128 MAREK SKWARNICKI 

W naszym domu mniej bylo juz wtedy entuzjazmu, a wiGcej niepokoju. 

Ojca wei'lz wzywano do koszar i mial min~ niewyrazn 'l . 

Mama twierdzi, ze tata przeczuwal, co siE: swi ~ci. Zresztq w calym 

otoczeniu, w miescie i nawet szkole wyczuwalo si~ nastroj oczekiwania 

na wazne wydarzenia. I ja czulem, ze szykuje si~ cos 

rownie wznioslego jak i groznego. Co - tego nie potrafilem sobie 

nawet wyobrazic. 

Ow nastroj niespokojnego oczekiwania kojarzy mi si~ nieodmiennie 

z nauk'l spiewu w pierwszej mojej .szkole. Wlasciwie to chyba 

wtedy nauczylem si~ tych wszystkich piosenek, ktore przypominaj'l 

si~ obecnie na czyichs imieninach, lub weselu, kiedy juz b~d'lc 

zupelnie kim innym, podniecony alkoholem, razem ze wszystkimi 

spiewam "Rozkwitaly p'lki bialych roz", ,,0 moj rozmarynie" i "Rej, 

strzelcy wraz". Nauczyciel spiewu, ktorego fiajdokladniej pami~tam 

(jego jedynego wlasciwie potrafiG sobie unaocznic), przygotowal nas 

w roku 1939 do trzeciomajowej akademii. Poza "Witaj majowa 

jutrzenko" nauczyl nas picsenki "Marszalek Smigly-Rydz, nasz 

drogi, dzielny wodz". Koniec zwrotki rymowal si~ wyrnzem "Huc". 

Cwiczylismy j'l wielokrotnie, poniewaz char zbyt mocno i z przesadq 

zakonczenie akcentowal. Pan od spiewu mial wielk'l, szpakowatq 

czuprynE:. Mama, ktora siedziala w pierwszych rz~dach na akademii 

i sluchala jak spiewalismy, mowila potem, ze wygl'ldal jak Paganini. 

Pami~tam rowniez jego oczy wyszukujqce w chorze falszerzy. 

Jasno niebieskie, jak gdyby rozmyte, i r~ce wzniesione 

do gory z paleczk'l wybijajqc'l takty. Ton poddawal nam ze skrzypiec, 

na ktorych grywal w swoim domku w ogroclzie. W czasie 

akademii jego solowy wyst~p nalezal do najswietniejszych punktow 

programu. 

Pan od spiewu zgin'll pierwszego dnia wojny. W tym dniu, ktory 

zlewa si~ z nast~pnymi w chmurE: rozswietian'l co chwila rozblyskami 

pami~ci. Jeclen z nich jest lunq nad miastem. Tq zwlaszcza 

jego cz~sciq, gdzie znajdowala si ~ r ektyIikacja spirytusu. Cz~sc 

plynu zdqzono wylac do przydroznych rowow, dookola ktorych 

kh:bili si~ ludzie z wiadrami, albo tez pijani. od chleptania prosto 

z ziemi. Samoloty niemieckie znizaly si~ nicomal do wysokosci 

dachow i ostrzeliwaly rowy. Niejeclen umarl tam w przyjemnym 

oszolomicniu. Druga cystcrna, nieoprozniona do konca, pocz ~ la 

pod wieczor plonqc fioletowym ogniem, ktorego blask pokolorowal 

wszystkie twarze w miasteczku. Tego wlasnie dnia zabito i nauczyciela 

spiewu, ktorego najlepiej pamiE:tam z pierwszej swojej szkoly. 

Jest koniec roku 1965. J ednego z kolejnych w zyciu. Jest ono 

pudobno tylko jedno. A mnie przesJaduje wciqz mysJ, ze jest ich 

par~. W jednym z nich nauczono mnie spiewac piosenk~ 0 rozma

SZKOLA 129 

rynie, bez ktorej bylbym jak czlowiek gluchy. Wlasciwie wi~c, 

mimo ze tak niewiele przypominam sobie z pobytu w pierwszej 

szkole, nie mog~ nie doceniac jej wychowawczego sukcesu. Moja 

mala historyjka posiada odtqd swoj wi~kszy refren. 

Do drugiej szkoly w zyciu ucz~szczalem juz w innym miasteczku 

i to dopiero nast~pnej jesieni. W mi~dzyczasie nie tylko wypalil 

si~ "przedwojenny" - jakby si~ dzisiaj powiedzialo - spirytus 

i pochowano "przedwojennych" zolnierzy, konie, jaszczyki, oficerow 

strzelajqcych sobie z rozpaczy w glow~, ale rowniez i cos 

o wiele wi~cej, 0 czym jeszcze nie potrafi~ powiedziec, jaki mialo 

sens. Moja mama potrafi. Ona tez usilowala przez pewien czas, 

zanim dotarlem do nast~pnej szkoly, nauczyc mnie ulamkow dziesi~tnych 

wedlug programu nast~pnej klasy. Zebym nie stracil 

roku. Robila to razem z bonq z dworu, w ktorym nas przygarn~li 

nieznani do tej pory ludzie, gdyz pozbawieni zostalismy przez 

Niemcow domu. Obie kobiety mialy rowniez dla nas, to znaczy dla 

mnie i dzieci wlascicieli majqtku, historyczne pogadanki. Znow 

pamic;c si~ rwie. Ale przypominam sobie swietnie, ze jeden z dworskich 

chlopcow zaprowadzil mnie pewnego wieczoru, w tajemnicy, 

do pieca w nieuzywanej drewutni, w ktorego wn~trzu schowal par~ 

naboi od dubeltowki. W miejsce srutu mialy wprawione kule 

z olowiu. Na Niemca. Ubrany w kozuszek i futrzanq czapk~ szedl 

przodem przez park dzwoniqcy od mrozu. We wsi gdzies szczekaly 

psy i ksi~zyc wzeszedl za borem. 

Zachowany tak wyraznie w pami~ci moment rna zwiqzek z rycinami 

Grottgera studiowanymi w czasie przedpoludniowych godzin. 

Dla dokladnosci dodam, ze z historycznych lekcji najlepiej 

zapami~talem obraz przedstawiajqcy kobiet~ z obnazonq piersiq, 

rozrzuconymi r~kami i przerazeniem w oczach. Kobieta byla pi~kna, 

mloda, i mimo ze tlumaczono nam 0 co chodzi w tej scenie, nas 

chlopcow bardziej interesowalo (pewnie za wczesnie), co dzialo 

si~ w pokoju przedtem niz potem. W sumie obraz napawal nas 

jednakowym przerazeniem. 

Przerwa w oficjaln~j edukacji przyniosla jeszcze, jezeli chodzi 

o mnie, wzbogacenie wiedzy 0 swiecie maszyn. Parowa lokomcbila, 

bijqca na glow~ wielkosciq i pot~gq przedwojenny samcch6d 

katechety, mlocila sterty stukocqc i sapiqc i pachnqc 

olej ami. Zdarzalo si~, ze przeciqgaly nad niq lecqce gdzies samoloty. 

Gluszyly mlaskanie transmisyjnego pasa i huk mlockarni. 

Wszyscy patrzyli wtedy w gorf;. by sprawdzic, czy nie Sq to 

angielskie lub francuskie maszyny, ktore wedlug najswiezszych 

wiadomosci przywiezionych przez osoby tajemne koiiczyly wlasnie 

zrownywanie Berlina z ziemiq. Messerschmitty odlatywaly, a 10 

komobila, ktorej profil ozdabial katalogi wystawy przemyslowej 



w Paryzu z poczqtk6w stulecia, stukala i sapala i pachniala jak 

przed chwilq. Wtedy jeszcze para, dokonywajqca w niej psykajqcych 

cud6w, imponowala mi bardziej niz benzyna. Dzisiaj przypuszczam, 

ze w umilowaniu pary pewn

SZKOLA 131 

Wreszcie znaleziono TO u kolezanki siedzqcej w rz~dzie pod 

oknem. L~k znikl. Plakala ze wstydu. Bylo nam jej niezmiernie 

zal. Nie czulismy do niej ani nienawisci, ani obrzydzenia. Nie 

jestem pewien, czy przypadkiem 6w anonimowy pan, kt6rego nie 

zapami~ta lem nawet z przezwiska, nie powiedzial nam cos takiego, 

co sprawilo, ze od tej pory, skoro tylko spotkam ludzi wmawiajqcych 

publicznosci istnienie wrodzonej · wszawosci w innych ludziach, 

natychmiast nie dowierzam wszystkiemu, cokolwiek mowiq. 

Nie dam si~ nabrac - mysl~ zaraz sobie - i widz~ znow t~ 

dziewczynk~, ktora stoi na oczach klasy i placze. 

Rozpocz~ty rok ukonczylem w trzeciej z kolei szkole. Miescila 

si ~ na owczesnej ulicy Szucha w Warszawie, zaraz przy placu 

Unii Lubelskiej. Niemcy t~ okolic~ oczyscili niebawem z Polakow 

i przenioslem si~ do czwartej szkoly z rz~du na dalekim Mokotowie. 

o trzeciej i czwartej szkole wspominam jedynie ze wzgl~du 

na z gory zamierzonq skrupulatnosc w przypominaniu sObie 

wszystkiego, co pomaga W odnajdowywaniu si~ w terazniejszosci. 

Bo i z nich wspomnienia mam skqpe. W pierwszej wybilem szyb~, 

w drugiej wybilem si~ jako najlepszy bramkarz w druzynie pilki 

noznej. Mialem refleks. Na przerwach mokotowskich gralismy 

w "bqczka", lub "klisze". Bqczek byl grq hazardowq. Drewniany 

szesciokqt na nozce zawirowawszy upadal pokazujqc znak wygranej 

lub przegranej. Srodkiem platniczym byly "klisze", czyli 

r6wnomiernie poci~te filmowe tasmy. Z nich z kolei robilo si~ 

alba znane po dzis dzien "smierdziele", czyli zwitki blon w papierze 

dymiqce po podpaleniu z jednego kOllCa, albo tez gralo si~ nimi 

winny sposob. Istnial mianowicie system rzucania "kliszami" 

wcdlug regul decydujqcych 0 tym, do kogo one b~dq nalezaly. 

Mniejsza zresztq 0 zasady gry, aczkolwiek temat wydaje mi si~ 

pasjonujqcy. Dla mnie cierpliwie gromadzone konto kliszowe posiadalo 

inny jef!zcze walor. Byly one fragmentami prawdziwych 

film6w. Pod swiatlo mozna bylo oglqdac na nich sceny z niemieckich 

obrazow wyswietlanych w kinach, do ktorych nikt nie chodzil 

na znak narodowej zaloby i protestu. Pierwszym filmem, ktory 

oglqdalem za zycia pana od spiewu, byla "Krolewna Sniezka" 

Disneya. Na st~pnym "Bitwa 0 Stalingrad" w roku 1945. Wszystkie 

najlepsze nawet obrazy, stworzone po wojnie na temat czasu, kiedy 

nie chodzilem do kina, nie odpowiadajq juz seisle rzeczywistosci. 

R6wniez moje obecne poszukiwanie siebie dawnego i terazniejszego 

zarazem, odtwarzanie malej historyjki z wi~kszym refrenem 

jest zabiegiem rozpaczliwym. Kliszowy bank juz nie istnieje. 

Wyswietlalem w domu z poci~tych filmaw na scianie przez soczewk~ 

twarze amant6w, jakies baie, rejsy jacht6w, eienie prze


st~pc6w i pocalunki doroslych. Pochodzily jednak z r6znych film6w. 

Brakowalo memu kinematografowi logiki i poczucia ciqglosci. 

Zanim doszlo do uog6Inieii., nie wiedzqc, co robi~, zalozylem 

wlasne kino absurdu. 

NUTY 

Domyslam si~ dzis, dlaczego moja szkolna pami~c z pierwszych 

lat edukacji podstawowej jest az tak zastraszajqco uboga. Rzeczy, 

kt6re si~ dzialy w miescie i w domu, przerastaly intensywnosciq 

przezyc anonimowe klasy z nauczycielami zmieniajqcymi si~ jeszcze 

szybciej niz budynki, do kt6rych spieszylem si~ rano. W domu 

panowal gl6d. Nigdy nie wozilem ze sobq drugich sniadan. Przez 

pewien czas jedlismy z mamq i siostrq moczonq pszenic~, pilismy 

herbat~ z marchwi zagryzajqc kartkowym chlebem. Od ojca z niewoli 

przychodzily listy na liniowanym papierze z nadrukiem 

"Kriegsgefangenenpost". Nic w nich nie bylo poza pozdrowieniami. 

Wzmagal si~ terror. 

N~dznq monotoniQ oczekiwania i szerzqcego si~ l~ku rozswietla 

jedynie wspomnienie nauki gry na fortepianie. 

Zupelnie nie wiem, z jakiego powodu mama postanowila mnie 

wtedy umuzykalnic. Lekcje, w ramach czynu patriotycznego, dawala 

mi profesorka konserwatorium. Mieszkala niedaleko naszej 

ulicy i chodzilem do niej dwa razy w tygodniu. Przy pierwszej 

wizycie kazala mi parokrotnie zaklaskac w n~ce, by sprawdzic, 

jaki mam sluch. Okazal si~ sredni. Dobra pani byla suchq, starq 

pannq rezydujqcq w salonie wymoszczonym dywanami. Pod wielkim 

oknem stala palma czy fikus, a obok lSniqca skrzynia instrumentu 

podnoszqca skrzydlo do lotu. Cwiczylem godzinami gamy, 

kt6re po pewnym czasie zacz~ly mnie nudzic niepospolicie. Patriotyczne 

motywy szlachetnosci tej kobiety okazaly si~ r6wniez za 

skqpe, by zniesc lenistwo i brak starannosci w gdczytywaniu bemoli 

darmowego ucznia. Krzyczala uderzajqc dloniq w m6j palec, 

zmuszajqc go do wystukania odpowiedniego dzwi~ku. P6lnuty 

obijaly si~ placzliwie 0 sciany. 

AtmosferQ lekcji muzyki, kt6re nic, niestety, mi nie daly ze 

wzgl~du na kr6tkotrwalosc nauki, zapami~talem doskonale. Niepowtarzalna 

melancholia opadajqcych i wznoszqcych si~ dzwi~k6w 

wyzwalala w grajqcym uczucia zgniecione i ukryte: t~sknot~ za 

czyms zaledwie znajomym, mozliwym a nie istniejqcym aktualnie, 

nie artykulowanym a pelnym tresci, potrzebnym a nieosiqgalnym, 

wynikajqcym z obecnosci ludzi a nie strasznym. Niewqtpliwie 

siedzqc tam i cwiczqc uczylem si~ jak bye samotnym, sztuki nieopanowanej 

do tej pory na tyle, by sprostae rzeczywistosci.

SZKOLA 133 

o He dobrze pami~tam, rok nauki, ktory zakonczylem gamami 

u Dobrej Pani, nie byl uwienczony najlepszq cenzurq. Poza "bqczkiem" 

i grq w "klisze" nauczy!em si~ jezdzqc na daleki .Mokotow 

z Srodmiescia uZywae tzw. "dzyndzla", czyli buforow tramwajowych, 

oraz opanowalem "skok do tylu" ze stopni, ktory pozwalal na 

maksymalne zaoszcz~dzenie kinetycznej energii przy ulatnianiu s i~ 

z wagonu w czasie jazdy na gap~. W tym samym okresie, z jednym 

ze swoich wujkow dorabialem na zycie handlujqc zapalkami na 

Kercelaku, podczas gdy mama uzyskala z jednq pulkownikowq 

koncesj~ na stragan pod Zelaznq Bramq. Wszyscy starsi zaczynali 

juz obficie konspirowae, lqcznie z ciotkami dzielqcymi czas pomi 

~ dzy handel kocami z niemieckich transportow i noszenie bibUly. 

W tych warunkach swiadectwo nie musialo bye swietne, ale 

do !1ast~pnej klasy przeszedlem. Oczywiscie znajdowala si~ ona 

\V przeciwnym koncu miasta i znowu byla nowa. 

DEO GRATIAS 

Zanim jednak otworz~ drzwi nast~pnej szkoly, ktora zywiej juz 

staje w pami~ci od poprzednich (dzi~ki chyba scislejszemu zwarciu 

si~ lqcZ w mozgu nie dzialajqcych do tej pory zbyt sprawnie), 

umiescie mus z~ w swoim fotoplastikonie wakacje, ktore w!asnie 

si~ zaczynajq. Przeciez wakacje Sq rowniez cz~sciq niepisanego 

programu nauczania. 

Widocznie organizacja zycia spolecznego lqcznie z pokqtnym 

handlem zaczynala wtedy juz lepiej funkcjonowac na swoich 

zwariowanych zasadach, skoro wyjechalem z k ilkudziesi~cioosobowq 

grupq "sierot i polsierot" wojny za posrednictwem Rady 

Glownej Opiekunczej na wies. Bylo w atmosferze owej podrozy 

cos z gam wyzwalajqcych t~sknot~ za obecnosciq na swiecie nie 

strasznych ludzi. Pewnego dnia wagon z pol i calymi sierotami 

zatrzymal si~ W· podkrakowskim miasteczku. Zgromadzono nas 

w salach przedszkola. Par~ dobrych pan rozdawalo w nich bulki 

z maslem i mleko. Wsrod tlumu dzieci krqzyli okoliczni chlopi 

i wlasciciele ziemscy wybierajqc sobie wedlug upodobania wakacyjnych 

pensj~nariuszy. Matka powiedziala mi na odjezdnym, 

zebym usilowal trafie do mlynarza, bo takim najlepiej si~ teraz 

dzieje. Skoro wi~c zauwazylem starszego pana z wqsami i w bialej 

czapce, podszedlem do niego zapytujqc, czy nie posiada przypadkiem 

mlyna. Okazalo si~ jednak, ze mlynarze z rycin podr~cznikowych 

Sq falszowani. Ow pan by! dziedzicem. Zaskoczony zabral 

mnie ze sobq. 

Pobyt w dworze by! jak gdyby cofni~ciem si~ w czasie. Pocz~to 

mnie uczye francuskiego, pojawily si~ z powrotem albumy


Grottgera. Gdybym nie pojechal na owe wakacje, nigdy bym si~ 

tez nie nauczyl przyrody. Jej zwyci~skiej ciszy i niezawislej oboj~tnosci 

wobec przemijajllcych szalenstw ludzi. Oczywiscie poznawalem 

jq bezrefleksyjnie dotykajqc mi~kkiego nosa konia, hodujqc 

kroliki i lapiqc raki za mlynem. Jezeli jednak az do dzis slysz~ 

chropowaty poszum pszenicy i widz~ wst~pujqce w las przedwieczorny 

slonce, musial bye to pocz'ltek milosci, bez ktorej wiedza 

o sobie samym nie jest kompletna. A na kolacje podawano we 

dworze powidla. G~ste, cierpkie, na porcelanowych talerzykach 

z filuternym obrzezeniem pomalowanym w fiolki. I chleb z chrupi'lCq, 

zupelnie przedwojennq skorkq. Zajadalem si~ nim na zapas 

pami~tajqc pouczenia matki. 

Wakacje tego roku byly rowniez pierwszym spotkaniem z lacinq. 

Moi opiekunowie polecili mi wykue na pami~e ministrantur~ i oddali 

w termin do miejscowego proboszcza. Robilem wszystko, co 

mi kazali, poniewaz byli dobrzy. Nigdy juz potem nie sluzylem 

do Mszy sw. Bez zadnych specjalnych przyczyn. Po prostu tak 

si~ zlozylo, jak wszystko "po prostu si~ sklada" i jest, jakim jest. 

Kl~czqc obok dzwonka i bijqc si~ w piersi mialem poczucie, ze 

jestem postaciq uroczystq. Nie jakims tam nygusem spod choru, 

ale obleczonym w bialq szat~ uczestnikiem obrz~du. W niedziel~ 

jechalo si~ na sum~ karetq w deszcz, a powozem w slonce. Nast~pnie 

moi opiekunowie kl~kali w pierwszej lawce, Iud za nimi, 

a ja podawalem wod~ i wino. Nikt i nic nie zagrazalo mi tego 

lata i bylo pi~knie. Jezdzilem na kucyku, spiewalem sobie idqc 

samotnie przez pola. 

We dworze zostalbym do konca wojny. Pewnego dnia jednak bawiqc 

si~ na lqkach przy strumieniu odkrylem przyczajonych w krzakach 

ludzi. Kobiet~ z trojgiem malych dzieci. Zobaczywszy mnie wszyscy 

zacz~li uciekae. Pobieglem za nimt wolajqc, zeby si~ zatrzym:tl:. 

Ogarnql ich jeszcze wi~kszy poploch. Stanqlem zdumiony. Zapadli 

w pobliski zagajnik, potem ukazali si~ z drugiej jego strony, znow 

do niego si~ schowali, ' jak gdyby nie wiedzqc, co poczqe na rozleglej 

plaszczyznie sciernisk. Wrocilem do dworu i opowiedzialem 

o niezrozumialym wydarzeniu. Nie otrzymalem odpowiedzi. Po 

. cz~to przy stole szybko wymieniae uwagi w j~zyku francuskim, ktorego 

tyle tylko zdqzylem si~ nauczye co i ministrantury. Nast~pnego 

dnia oswiadczono mi, ze wracam do Warszawy. Dowiedzialem 

si~ potem, ze byli to 2ydzi uciekajqcy z pobliskiego miasteczka przed 

smierciq. Na noc ukryto ich gdzies w poblizu, ale obawiano sip, 

represji. T~ kobiet~ zlapano w innej wsi, 0 czym dowiedzialem 

si~ z list6w.

SZKOLA 135 

KULAWY 

Jesieniq przywitalem piqtq szkol~ w moim zyciu. Doprawdy, 

nie wiem, dlaczego jq plastyczniej pami~tam od poprzedniej. Czy 

dlatego, ze lepiej zapami~tuje si~ rzeczy dobre od zlych. A zwlaszcza 

dobrych ludzi? R6zne zresztq mozna miee na ten temat zdanie. 

MyslQ jednak, ze gdy wi~cej si~ mysli 0 krzywdach i krzywdzicielach, 

niz 0 sporadycznych co prawda, ale istniejqcych wszak 

w kazdym zyciorysie jasnych momentach dobra, ulatwiamy zadanie 

zlu. Temu anonimowemu zlu, kt6re nieraz przybiera postacie 

fobii i nocnych strach6w gn ~biqcych swoje ofiary prz~z cale zycie. 

Ale i na jawie fascynacja doznanq krzywdq oslabia nawet te 

~krom n e mozliwosci czynienia dobra, kt6re kazdy z nas posiada. 

Jest prawdq, ze nawet na widok eudzej krzywdy i upodlenia, 

jeW nie nie mozemy ofiarom pom6c, wpadamy w pewien stan 

oslupienia, kt6ry potrafi pozostawie trwale w nas slady. Nie, to 

jest niemozliwe - m6wimy - chociaz trudno niedowierzae wlasnym 

oczom. Przezycia nie mogq siQ nam wprost pomiescie w glo 

\Vic. Psychika okazuje si~ niezbyt pojemna, a wytrzymalose nerwowa 

rna swoje gran ice. A przeciez musi siQ w nas wszystko 

przezyte pomiescie, jezeli nie mamy pozostae na miejscu zakl~ci 

w kamienie 0 zredukowanej wrazliwosci. Czarodziejskim zielem 

na urok zbrodni i podlosci innych ludzi jest wiara. Jaka wiara? 

Moze bye prawie kazda. Ale bez jakiejkolwiek wiary, w jakiekolwiek 

dobro, ku kt6remu zdqzamy przywolywani przez nie po 

nocach, nie podobna ruszye si~ z miejsca, skoro zostaniemy zaklQci. 

Rzecz nie lezy w tym, czy zdolamy dojse, ale w tym, ze nie pozwoli 

nam one znieruchomiee, obumrzee przed czasem. 

W nowej szkole, na Zoliborzu, w kt6rej paru naraz przedmiot6w 

uezyl kulawy pan w srednim wieku, ukonczylem kurs dawnej 

szkoly powszechnej. Poprzednich nauczycieli nie rozpoznalbym 

po latach. Byli anonimowymi istotami, kt6re obezwladnil l~k. To 

nie ich wina. Ale nowy pan od polskiego, rachunk6w i przyrody 

llsilowal nam przekazae cos wi~cej niz mqdrosci "Steru" i coraz 

bardziej pi~trowych ulamk6w. W dniu ll-go listopada opowiedzial 

historiQ konca pierwszej wojny swiatowej. I zaraz potem stala si~ 

ta podlose. W par ~ dni p6zniej, pod pozorem, ze chce miee zdjQcie 

swojego nauczyciela', jeden ze starszych, repetujqcych uczni6w, 

wstal w srodku lekcji i wycelowal w naszego pana fotograficzny 

aparat (Lubilismy go r6wniez i dlatego, ze byl stirmvy, ale sprawiedliwy. 

A jak ktos nie odrobil lekcji, pytal jakie ma si~ warunki 

w domu. I w og6le byl dobrym czlowiekiem). Ze zdumieniem


tez i nie wiedzqc, co si~ dzieje, zobaczylismy, ze na widok aparatu 

nauczyciel zerwal si~ i poczql biegac kulejqc wzdluz sciany z tablicq 

i zakrywac twarz i krzyczec stanowczym glosem, ze nie pozwala 

robic sobie zdj~cia. Vczen nie ust ~pow a l. Vsmiechal si~ tak glupio, 

ze niepodobna tego opisac. Juz nast~pnego dnia okazalo si~, ze 

byl konfidentem. A dlaczego potrzebne mu bylo do identyfikacji 

ukrywajqcego si~ oficera z dj~ci e - nie wiem. Zniknql ze szkoly 

razem z naszym panem i jednakowo 0 nich obydwu sluch na 

zawsze zaginql. 

Dopiero tez z piqtej szkoly zapami ~ talem twarze kolegow. Poprzedni 

byli przygodnymi goscmi najrozmaitszych pokoi. Do tej 

rowniez pory bawilem siG przewaznie sam wsrod starszych. Odtqd 

mialo bye inaczej. Szkola miescila si~ w willi przerobionej na ten 

cel. Ciasno bylo w niej nieslychanie. Siedzielismy po trzech w jednej 

lawce. Do mojej nalezeli jeszcze Jasio Zielone Vcho i Jurek 

Og6rek. Zbieralismy pocztowe znaczki, a Jasio zajmowal si~ rowniez 

modelarstwem. Wszyscy zresztq trzej bylismy posiadaczami 

ksiqzeczek pt. "Kriegsflugzeuge", w ktorych znajdowaly si~ repr 

odukcje bojowych samolotow uzywanych na frontach. Znalismy 

na pami~c ich wymiary i bojowe zalety. Wracajqc ze szkoly i obijajqc 

torbami od lapci slupy, oraz siebie nawzajem, dyskutowalismy 

areonautyczne tematy. Niekiedy sprawdzalismy swojq wiedz~ 

na przelatujqcych wysoko samolotach. Z Jasiem Zielone Vcho 

i Jurkiem Ogorkiem odbylem tei pierwsze wagary w zyciu. Wybralismy 

si~ az na Ok~cie, by zobaczye wreszcie z bliska samoloty. 

S"taly rz~dem strzeione przez zolnierzy. Dreszcz wtajemniczenia 

wstrzqsnql nami, gdysmy si~ znaleili blisko czegos, co wzbudzalo 

i trwog~ i pozqdanie uczestniczenia w niezwyklej zabawie. Dla 

mnie po "Tatrze" katechety i lokomobili we dworze samolot byl 

trzecim mechanizmem, ktorego wyglqd wyzwalal w swiadomosci 

romantyczne rozkosze. Samolotyczynily to w stopniu najwi~kszym. 

WIELKANOCNE FERIE 

Nast~pnego roku rozstaj~ si~ jednak i z Jasiem i z Jurkiem. 

Dokonala si~ wtedy w moim iyciu pewnego rodzaju kulminacja 

edukacyjna, poniewai zaczqlem ucz~szczac do dw6ch szk61 jednoczesnie. 

Nie mieszkalem jui wtedy w domu. Nie mogqc syna utrzymac 

i dopatrzye mama oddala mnie do internatu RGO. Byl to 

w pewnym sensie kryptonim bursy czy domu wychowawczego ala 

chlopcow z rozbitych rodzin. Ze wzgl~du na oficjalnose instytucji, 

jej mali mieszkancy musieli ucz~szczac do oficjalnych szk61. Poniewai 

og6lnoksztalcqce gimnazja byly zlikwidowane przez Niemc6w, 

chodzilismy do zawodowych. Cz~se obywateli Generalnej

SZKOLA 137 

Gubernii postanowiono na okres przeJSClOWY, zanim w ogole Polacy 

zniknq z etnograficznych atlasow ziemi, wyksztalcic na poiytecznych 

majstrow i sklepikarzy. Ja w systemie wychowawczym 

Trzeciej Rzeszy mialem zostac sklepikarzem. Zapisano mnie do 

gimnazjum handlowego. Ale w internacie prosperowaly nielegalne 

komplety gimnazjum ogolnoksztalcqcego. Robilem wi~c dwie klasy 

gimnazjalne rownoczesnie. Jednq przed, drugq po poludniu. 

Jakie to naprawd~ wydaje si~ dzisiaj czlowiekowi dziwne. Juz 

niedlugo cale miasto przestanie istniec, a ja ucz~ si~ nie wiadomo 

po co, jak urzqdzac sklep z guzik·ami, rysowac wywieszki "swieze 

jaja", rozpoznawae wartose tkanin, wiqzae szybko i sprawnie 

pakunki, stenografowae i pisae na maszynie. Ze wszystkich przedmiot6w 

jedynie dwa ostatnie wzbudzaly zainteresowanie. W stosunku 

do innych zajqlem pozycj~ obronnq. Prawdopodobnie w zywej 

niech~ci do handlowego gimnazjum odgrywala rol~ podswiadomose. 

Jak mog~ bowiem wywnioskowac obecnie, z przypomnianego 

przed chwilq faktu poslania mnie przez matk~ na nauk~ 

fortepianowej gry w czasach zupelnie nieodpowiednich, juz wtedy 

bylem obciqzony srodowiskowo. Jak obciqzony? Trudno sobie 

uzmyslowic. Sqdz~ jednak, a mam na to wiele jeszcze innych dowod6w, 

ze po prostu bylo to obciqzenie typo"\vo inteligenckie. 

Moja mama pod Zelaznq Bramq razem z paniq pulkownikowq dokonywaly 

co prawda duzych obrotow ponczochami, ale mowily 

przy tym wciqz 0 czasach wyjqtkowych i patetycznych. Mozna 

powiedziec, ze kupczyly z patosem. W handlowce trudno bylo 

si~ dopatrzye czegokolwiek wznioslego, poza samym sobq oczywiscie. 

Chociaz z drugiej strony nie bylo w niej wcale smutno. W tym 

wieku podchodzi si~ do zycia prostolinijnie i bierze si~ wszystko 

takim, jakim jest. Slodka Dziurka na przyklad byla bardzo ladna 

i kochalismy si~ w niej skrycie. Siedziala w hali maszyn za wysokq 

katedrq wykladajqc zasady pi~ciopalcowej metody pisania 

na maszynie. Nowy mechanizm, kuferkowaty "Underwood" wydawal 

ze siebie grzechot, jakby jez 8piewal ari~ ze "Strasznego 

Dworu". Albo ow biedny starzec Plumbum od towaroznawstwa 

i chemii. Niewielkiej chemii potrzebnej tylko do prowadzenia 

drogerii. Nie potrafil utrzymac dyscypliny w klasie, wi~c byl 11arazony 

na jej okrucienstwo. Z roznych stron sali dzwi~cznie 

i szybko, nasladujqc glos dzwonka u drzwi wolalismy "pluuum 

buuum". Jego proby opanowania wyrazu twarzy wprawialy nas 

w zachwyt pelen sadystycznej satysfakcji. Doskonale radzil sobie 

z nami Niemiec. Polak, ktory uczyl niemieckiego. Byl to juz trzeci 

obcy j~zyk po ministranturze i francuskim ze dworu. Uczylem si~ 

zresztq niemieckiego dubeltowo, i w handlowce i w internacie,


z roznych pdr~cznikow, oraz odmiennymi metodami. Ale Globus 

od geografii gospodarczej swiata tego imponowal nam najbardziej. 

Byl przed wojnq w Afryce i polow~ kazdej lekcji poswi~cal opowiadaniom 

0 lwach i dzikich Murzynach. Zdawal sobie spraw~, 

ze wyklada przedmiot najbardziej abstrakcyjny, poniewaz wszyscy 

wowczas ludzie zajmowali si~ wlasnie polowaniem na lwa, byli 

dzicy i ani im przychodzilo do glowy importowac olejki do wy 

Tobu kremow na opalenizn ~ . Chociaz ... ? 

. Ale w programie szostej mojej szkoly nastqpila niebawem nieprzewidziana 

przerwa, nic nie majqca wspolnego z cwiczeniami 

na jakikolwiek tem at zwiqzany z handlem. Gimnazjum miescilo 

si~ przy placu Krasinskich na Miodowej, dojezdzalem do niego 

od strony 2:oliborza, a wlasnie wybuchlo powstanie w Gettcie 

ciqgnqcym si~ wzdluz ulicy Bonifraterskiej. Akurat tam, gdzie 

obecnie znajduje si~ Ambasada Chinska. Pierwszego dnia jezdzily 

jeszcze wzdluz surowego muru tramwaje. Nast~pnego jednak juz 

r uch byl zamkni~ty. Na balkonie jednej z kamienic lezal zabity 

:Zyd wyciqgajqc r~c e poza galeryjk~. Ferie wielkanocne tego roku 

byly dluzsze niz zazwyczaj. 

Do tej pory nie rozumiem, co spowodowalo, ze b~dqc wtedy 

u mamy w domu, wypuszczalem si~ sam na miasto, by przypatrywac 

si~ z bliska pozarowi Getta. Mogla to bye zwykla glupota 

i gapiostwo. Pami~tam jednak swoje przezycia. Nie byly one glupie 

lecz straszne. Ciqgn~lo mnie do ognia jak na miejsce zakazanych 

zabaw i cos z podziwu bylo w przypatrywaniu si~, jak wyzwolony 

plomien ogarnia coraz wyzsze pi~tra kam~enic, pojawia si~ w oknach, 

wymachuje z nich lapami jakby oszalal, wyskakuje wreszcie 

na dach wyrzucajqc z wewnqtrz dym, stogi iskier, dmucha w nie 

wichrem. 

Na miasto opadaly platy sadzy. Niedopalone listy i gazety wymiecione 

z domow w czasie wielkanocnych porzqdkow. Niby ulotki 

rzucane z nieba przez nieistniejqce istoty, kolowaly nad polem 

Mokotowskim, a potem nad wislanq plazq, na ktorej zazywalismy 

pierwszych kqpieli. Nie komentowalismy pomi~dzy sobq niczego. 

Dzialo si~ cos, co koniecznie trzeba zrozumiec, pomiescic w sobie 

i poniesc dalej nie zatrzymujqc s i ~ jednak zbyt dIugo, by si~ 

"nie zapatrzyc", jak mawiajq stare kobiety na wsi. 

Nast~pnego roku wzdluz zoliborskiej plazy kursowala juz wqskotorowa 

kolejka niemieckiego prze dsi ~biorstwa handlowego, ktore 

otrzymalo koncesj~ na eksploata cj ~ gruzow Getta. Z walow przeciwpowodziowych 

sciekaly przesiane piaski hitlerowskiego zagl~bia.

SZKOLA 139 

REDUTA ORDONA 

Moja mama twierdzi, ze pobyt w siodmej szkole, czyli w internacie 

z gimnazjalnymi kompletami, uratowal mnie od zepsucia. 

Nie jestem tego pewien. W pewnym sensie byl to jednak z pewnosciq 

(jak na dzisiejszy moj rozum) dyszqcy moralnym zdrowiem 

kombinat wychowawczy, skladajqcy si~ z kilkunastu przewodnikow 

dusz, przewaznie harcmistrz6w i harcerzy, ukrywajqcych si~ Zydow, 

partyzantow na urlopie z lasu, okolo setki ch1opcow w wieku 

od 12 do 18 lat i roznych dobrych panow, oraz pan, p1acqcych 

na miescie pieniqdze na utrzymanie kazdego z nas. W ubikacjach 

na gwozdziu wisialy "Biuletyny Informacyjne", a starsi koledzy 

znikali cz~sto na par~ dni w celach pirotechnicznych. My z klasy 

pierwszej, a potem drugiej, obdarzalismy ich podziwem, czemu 

nie byli przeciwni. Ze nic si~ z tego wszystkiego nie wydalo, 

s\\>iadczy 0 naszej solidarnosci. Flukta wychowawcze internatu 

(jezeli ktos woli slowo ideowe, to flukta ideowe) stanowily mieszanin~ 

wszystkiego, co juz zdolalem do tej pory wywlec z opornej 

pamip'ci. Grottger i Reduta Ordona Sqsiadowaly w owym programie 

z Baden Powellem, a przemycony z Anglii Dywizjon 303 

Fiedlera z udzialem w chorze pobliskiej parafii. Wszystkie przedwojenne 

swi~ta panstwowe byly obchodzone akademiami, na ktorych 

recytowalo si~ wiersze. Najg1~bszy gIos mial starszy Szprotka. 

Deklamowal "Nam strzelac nie kazano". Poniewaz pisalem wtedy 

poezje, zach~cano rowniez i mnie do udzialu w patriotycznych 

obiatach. Zalosnymi rymami staralem sip, opisac wszystko, czego 

ode mnie oczekiwano. W nagrod~ otrzymalem Starym szlakiem 

Jozefa Mqczki z dedykacjq "aby szukal nowych drog - Dan 

w Obozie Czarniecczykow przed switem". 

W sali gimnastycznej wystawilismy sztuk~ Szelburg-Zarembiny 

Kopciuszek. Mnie przypadly dwie role: krakowiaka i pazia. Z tej 

okazji otrzymalem od mamy pierwsze w zyciu dlugie kalesony 

uzyte podczas gry w charakterze paziowych pluderkow. 

Wewnqtrz siodmej szkoly pobieralem jeszcze inne nauki. Zastalem 

juz w niej opracowany w szczegolach system "urywania 

si~" z handlowki. Mial on dwie wersje. Pierwsza polegala na tym, 

ze dochodzilo si~ do przystanku tramwajowego i wracalo stamtqd 

p ~ dem wolajqc "lapanka, lapanka". Usprawiedliwialo to pozostanie 

w internacie i poswi ~c e nie si ~ rozkosznym zabawom olowianym 

wojskiem, ktorego kazdy z nas mial coraz wi~cej, w miar~ uzyskiwanych 

funduszy ze sprzedazy domowych paczek. Obiegowq monetq 

byly r6wniez drugie sniadania, alba kostki cukru. Potentatem 

w tym zakresie sta1 si~ starszy Dziemba, ktorego rodzina miala

140 MAREK SKWARNICKI 

cos wspolnego z handlem cukierniczym. "Klisze" rowniez byly 

w cenie, ale juz nie takiej, jak w piqtej szkole. Druga wersja 

OiJuszczania lekcji w handlowce byla bardziej ponadczasowa. Wagary 

spE;dzalismy alba nad Wislq, albo szwendajqc si~ po miescie 

bez blizej okreslonego celu. ParE; razy obiektem pozqdania stahl 

siE; wystawa higieniczno-oswiatowa ze slynnym wowczas w szkolach 

"Szklanym Czlowiekiem". Zapalaly siE; w nim po kolei Wqtroba, 

serce, pE;cherz i naczynia krwionosne Uustrujqc skompliko 

\vanq potEigE; naszego wnE;trza. Do wielkiej makiety ucha mozna 

bylo wchodzic bez bUetow. 

Zabawy z owych lat zachowaly ten sam urok, jaki majq wszystkie 

igraszki dzieciilstwa. Przedstawianie ich obecnie samemu sobie 

inaczej niz wyglqdaly, dopisywanie do nich odmiennego sensu, 

tworzenie legendy, bylo by falszowaniem prawdy. Dzieci~ca umiej 

~tnosc bawienia si~ w kazdych nieomal warunkach nie uczy wlasciwie 

niczego ciekawego. Poza tym tylko moze, ze szczeniE; ludzkie 

juz od pierwszych lat zachowuje siE; dziwnie. Nie nasladuje we 

wszystkim starszych. Nie wszystko co robi przysposabia je do 

zycia i walki. CZE;SC zabaw polega na czystej grze wyobrazni. 

A do czegoz jest ona przydatna? 

Czytalem w6wczas bajki Andersena. I . mimo, ze wiedzialem, 

czym Sq naprawdE; podchody doroslych co noc zaczynajqce siE; 

od nowa, nie potrafilem sobie \\ryobrazic, ze grozq mi one smierciq. 

Jeszcze wtedy nie potrafilem. Okrucieilstwo przesluchania na 

Gestapo, to co innego. Balem si~ go i nieraz stawialem si~ w sy 

.tuacji kogos, kto nic nie chce powiedziec, bijq go, wystukujq mu 

z ust zE;by. Ale smierc jak gdyby mnie samego nie dotyczyla. 

Wlasciwie 0 jej mozliwosci w og6le nie myslalem. Moze jej poznanie, 

zanim nadejdzie, zaczyna siE; pozniej. Widocznie nie jest 

prawdq, ze od samego dzieciilstwa zagniezdza siE; w czlowieku 

ziarno rozkladu. Bylby to wniosek pocieszajqcy. Nie jestem jedynie 

pewien, czy moi starsi koledzy, ktorzy w rok pMniej krzyczqc 

"mamo, mamo" biegli prosto w ogieil karabin6w maszynowych, 

na bunkry, sami bez broni, posiadali bardziej od mojej rozwini~tq 

wyobrazniE;. Przeciez nie kto inny tylko podchorqzy Julek, nasz 

grupowy, chlopak starszy od nas 0 parE; lat, opracowal system 

ostrzegawczy przed wejsciem wychowawcy po ogloszeniu nocnej 

ciszy. Uczyl siE; w gimnazjum mechanicznym, a praktykowal 

w warsztatach niemieckich. Przynosil z nich rzeczy cudowne. 

Wytoczone na obrabiarkach armatki, kt6re strzelaly jak prawdziwe 

kladqc pokotem olowiane wojsko. On r6wniez skonstruowal benzynowy 

motorek, kt6ry poruszal napE;dowe kolo maszynki do tluczenia 

laskowych orzech6w. Do 16zka dolqczyl sobie malutkq zar6wk~ 

z tajemniczo buczqcym transformatorem. Na glos czytal

SZKOLA 

141 

przy me] ksiqzki wieczorami. Zarowka miaia osobne druty prowadzqce 

do drzwi. Gdy je ktos otwieral - gasla. Ksiqzki Julka 

byly wspaniaIe: przygody bohaterow Karola Maya, zeszytowe 

kryminaly, groszowe powiescidia 0 w,ampirach i kobietach lekkich 

obyczaj6w. Raz na wniosek Piegusa z kqta sali poszlismy oglqdac 

owe kobiety w okolice ulicy Chmielnej. Przep~dzono nas stamtqd. 

W niedziel~ 6w Julek razem z innym kolegq, Dziwozonem, wychodzili 

0 swicie przez okno za cichym przyzwoleniem kierownictwa. 

Nocami zacz~ly juz wtedy przylatywac radzieckie samoloty. 

Ustalony od dwu lat (nareszcie ustalony) rytm zycia zakl6cac 

zacz~la atmosfera napi~tego oczekiwania na cos r6wnie nieuniknionego 

jak groznego. Podczas alarm6w p~dzilismy do pobliskiego 

fovtu carskiej jeszcze cytadeli, gdzie znajdowaly si~ nasze magazyny 

zywnosciowe. Sluchalismy w jej piwnicach st~kania ziemi 

skurczeni na w~glu i kwitnqcych ziemniakach. 

Moja si6dma szkoia daia mi r6wniez i prawdziwq, programowq 

wiedz~ . Nie tylko t~ rozspiewanq i nie tylko szeptanq. Uczylismy 

si~ w niej z przedwojennych podr~cznik6w. Byly one dla mnie 

ponownym i ostatnim odkryciem rodzinnego domu z czas6w, gdy 

jeszcze zyl pan od spiewu. Uczyia si~ z nich kiedys starsza ode 

mnie 0 par~ lat siostra. Oto jej M6wiq wieki, podr~cznik do polskiego, 

gruby, ozdobiony romantycznq poezjq, budzqcy zaufanie 

jak stary belfer. Elementa Latina opromienione twarzq nauczycielki, 

kt6rq przezywalismy Pulchra (A miala, pami~tam, biedaczka 

na twarzy peino wqgr6w i wlosy takie jakies ryzawe, przypalone 

zelazkiem). Jeszcze podr~cznik historii ozdobiony podobiznami dyktator6w 

i wodz6w, torsami posqg6w, nadziany bohaterami po brzegi. 

Disce, puer, latine, ego te jaciam mocium panie, pierwsza wOjna 

punicka, druga wojna punicka, trzecia wojna, a w Suzie na dworze 

kr61 Dariusz ucztuje, stu niewolnik6w jemu usIuguje, stu niewolnik6w 

na kl~czkach si~ wije... a co robili, Marcinie, Spartanie 

z dziecmi, kt6re byly slabe? Zrzucali je ze skaly, pani profesorko. 

Ostatni dzien w si6dmej szkole zapami~talem wyjqtkowo wyrainie. 

Byia nim czerwcowa niedziela 1944 roku. Zostalem zaproszony 

na obiad do mojej protektorki, "wojennej mamy". Kiedys 

juz odwiedzilem "wojennego tat~". Byl nim dyrektor fabryki zelaznych 

16zek. Pogiadzil mnie po glowie i dal w6r cukierk6w. 

Tym razem kazano mi si~ dokladnie umyc i odswi~tnie ubrac, 

a przede wszystkim nie zrobic wstydu. 

Drzwi do ukrytej w ogrodzie willi otworzyia usmiechnif:;ta pokoj6wka. 

Kazaia mi wytrzec nogi, chociaz bylo sucho i sionecznie. 

Wprowadzony z ostalem do salonu. Wszystko w nim bylo pulchne. 

Dywan zascieIajqcy pociemnialy parkiet koloru wypolerowanego 

orzecha, mi~siste kwiaty w oknach, obrazy w obwarzankacb ze


zlota naladowane pieczeniq i winogronami. A jeszcze stol na toczonych 

nogach, fotele wyj~te z pokrowcow i "wojenna mama" 

usm i echn~la si~ w sposob rownie pulchny jak wszystko. 

Wchodzqc tam skoncentrowalem calq wol~ i inteligencj~ na 

jednym bojowym zadaniu - nie zrobic wstydu! I wszystko by si~ 

odbylo dobrze, gdyby nie straszna proba noza, ktorej zostalem 

poddany w czasie milosiernego obiadu. Lezal srebrny, ci~zki, nie 

do udzwigni~cia na oczach siedzqcych dookola osob. W dodatku 

pies, tak kudlaty, ze bralem go do tej pory za poduszk ~ na kanapie, 

siadl przy moim krzesle i zaczql si~ przypatrywac r

SZKOLA 143' 

na glow~. Pchany przerazeniem Hum w spodnicach porwal nmie 

ze sobq. Nast~pnego dnia baby z przemyconymi chlopcami ugnieciono 

w towarowych wagonach, zadrutowano drzwi i wszyscy 

zacz~li spiewac ;,Pod Twojq Obron~". 

Po trzech dobach jazdy obudzilem si~ w nocy, w wagonie, pomi~dzy 

nogami stojqcych. Drzwi staly otworem i slychac bylo 

wrzaski Niemcow. Wysiedlismy. Zobaczylem skromnq stacyjk~ 

z napisem Mauthausen. Wlasnie swit zarozowil kontury krajobrazu, 

gdy po godzinnej w~drowce podprowadzono nas pod mury obozu. 

ReIlektory na wiezach palily si~ juz przycmionym blaskiem. Przez 

kamiennq bram~, liczqc, wpuszczano nas do srodka. Transport 

skladal si~ z okolo 2000 kobiet. Paru doroslych m~zczyzn, ktorzy 

dotarli az do tego miejsca, wylowiono z tlumu i postawiono pod 

strazq. Ich kobiety odplyn~ly szamoczqc si~ w strudze 'iudzkiej 

pop~dzanej komendami do przodu. Byl wlasnie poranny ape!. 

WzdIuz barakow stali wi~zniowie w pasiakach. Raz po raz odzywaly 

si ~ z szeregow polskie okrzyki: a co z ulicq Karo'lkowq, alba: 

czy jest ktos z Marszalkowskiej 80. Nic nie- rna, wszystko spalone 

odkrzykiwaly oglupiale kobiety. 

Przemarsz wzdluz apelowych kolumn sprawil na moment wrazenie, 

ze u, kranca wakacyjnej podrozy czekal ktos bliski. Zludzenie 

pryslo, gdy przez nast~pnq bram~ wprowadzono nas na otoczony 

zews3qd murem zwirowy majdan, po srodku ktorego staly puste 

baraki. Poiozylem si~ na ziemi i natychmiast zasnqIem. W poludnie 

obudzila mnie mama podajqc zup~. Przed wieczorem znow kazano 

nam zabrac rzeczy i wyprowadzono innym wyjsciem poza mur 

zwienczony drutami. Nieopodal na murawie stalo rozpi~te miasteczko 

namiot6w, w ktorych mielismy przez czas pewien mieszkac. 

Dookola rozstawiono posterunki. Jeden z SS-owcow z psem zapowiedzial 

wszystkim, ze za kradziez gruszek dojrzewajqcych na 

pobliskim drzewie i za proby umizgania si~ kobiet do Niemcow 

lub do wi~zniow, grozi kara smierci. PMnq godzinq heftlindzy 

przynieSli kotly z jedzeniem i rozdano kolacj~. 

Od tej pory, przez szereg dni, sp~dzalo si~ czas na niczym, 

patrzqc tylko, jak pracuje oboz, i zgadujqc, kiedy nas poch!onie. 

Post~powanie Niemcow bylo rownie niespodziewane jak i niepokojqce. 

Instynktownie wietrzylismy podst~p, czujqC jednoczesnie 

ze rozstrzygajq siG decyzje, co zrobic z tyloma kobietami w m ~skim 

obozie. Myslenie 0 rzeczach ostatecznych ogolocone juz bylo wtedy 

ze 'zwiewnych szatek, w ktore zle przeczucia obleka wyobraznia. 

Zmaterfalizowaly si~. Odzyskaly prawdziwy ksztalt, zapach, ruchy 

i glos. Ksztalt niewiarygodnej niezgodnosci pomiQdzy horyzontalnie 

rozciqgni~tymi pod bl~kitnym niebem wzgorzami, u kranca 

ktorych dostrzec mozna bylo zarysy Alp, a t~pym chlodem murow.

144 

MAREK SKWARNICKI 

Ruchy wH~zmow, ktorzy calymi dniami szli tam i z powrotem sto 

najwyzej metrow od nas, rz~dem, co kilkanascie krokow. Niesli na 

ramionach glazy i skalne odlamy na jakqs budow~ , a moze bez 

potrzeby. Po dwoch dniach rozpoznawalem juz twarze niektorych 

z nich, ale zaden nawet nie smial spojrzec w naSZq stron~. Potykali 

si~, przekladali ci~zar z jednej strony na drugq, zawijali go w jakies 

szmaty. Pod wieczor ustawiali si~ w kolumn~ pod obozow,! 

bramq. Gdy kapo uderzyl kogos z nich przy rownaniu, najbardziej 

zdumiewajqcq rzeCZq okazywal si~ brak odglosu . uderzen. Jakby 

ldos kijem walil w szmaciany klqb. Bywalo jednak, ze niebiesko 

-kamienna sceneria zmieniala si~ nagle. Zapowiadaly to miauczenia 

syren. Wartownicy z wiez znosili karabiny maszynowe na ziemi~, 

zamieral ruch transportera kamieni. Po paru minutach poczynal 

draznic ziemi~ gluchy i jednostajny poglos. Powyzej jedwabistych 

oblokow slonecznej jesieni ukazywaly si~ eskadry alianckich 

samolotow podqzajqce w kierunku Wiednia. Wlokly za sobq 

jasne smuzki rozplywajqce si~ za chwil~ w bl~kicie . Lecialy dlugo 

w ilosciach nie pozostawiajqcych zludzenia, ze przeciw obozowi 

uruchomiono niezwyklq pot~g~. Modlilismy si~ do nich jak do 

swi~tych . 

, Pewnego ranka w czasie owych wakacji zacz~to nas dzielic na 

grupy i wprowadzac z powrotem do obozu. Pozegnalem si~ z mamq, 

bo chlopcow oddzielono od kobiet. Kiedy przyszla kolej na grup~ 

w krotkich spodenkach, nie mialem wlasciwie zludzen co do dalszych 

swoich losow. Zaczailem si~ w sobie, jak gdyby szykujqc 

cialo do nieslychanego skoku w chwil~,ktora juz zacisn~la gardlo. 

Prowadzony pomi~dzy barakami wynajdywalem w pami~ci najmniejsze 

przewinienia okresu od ostatniej spowiedzi. Gdy podprowadzono 

nas do pawilonu z malymi okienkami, rozebralismy si~ 

do naga. Jeden chlopak wstydzil si~ zdjqc koszul~ przy Niemce 

w mundurze. Chichoczqc sciqgn~la jq sarna. W niskim wn~trzu 

ostrzyzono nas do zera i zabrano, tym co mieli, medaliki. Po 

chwili oczekiwania wskazano drzwi prowadzqce do nast~pnego 

pomieszc~enia. To byla laznia. Po drugiej stronie sali z prysznicami 

tloczyly si~ u wyjscia mokre kobiety z poprzedniej grupy. 

Jakis starzec w pasiaku wolal po polsku, zeby szybciej si~ myc. 

Kiedy wyszedlem po kilkunastu minutach na chlodne powietrze 

ubrany w wi~ziennq koszul~, mialem juz za sobq najgorszq chwil~ 

w zyciu. Jeszcze zrobiono nam fotografi~ Zi numerami i dopiero 

wtedy kazano isc z powl"otem do namiotow. Szlo nas tylko dwoch. 

Sloneczna ospalosc poludnia nasycona byla zapachem ostrego powietrza 

i srodkow dezynfekcyjnych. Z prawej strony znajdowal 

si~ podwojny rzqd drutow na izolatorach, z lewej sciana. W pewnym 

momencie ktos zapsykal na nas cicho. Za drutami siedzial czlo

SZKOLA 145 

wlek z wyciqgniE)tq ku nam rE)kq, w ktorej trzymRI tabliczk~ czekolady. 

Drugq r~kq pokazywal na druty, zeby ich, bron Boze, nie 

dotknqc. Schnell, schnell, szeptal. WziqIem. Kim mogi bye czIowiek, 

ktory mial w obozie czekolad~? Uniform mial wi~zienny. 

Wakacje w Mauthausen nie Sq efektownym wspomnieniem. Inni 

mieli gorsze. Wyniosiem z nich jednak wiedz~, ktorej przedtem 

nie posiadalem. Od tej pory wiem juz, co oznacza smierc. Potrafi~ 

sobie jq wyobrazie. Jej sceneria jest nieslychanie uboga. Moze 

dlatego trudno 0 oddanie tak skqpego obrazu. LE)k przed niq roznil 

si ~ od dawnych strach6w. Byl wyIqcznie mojq, niepodzielnq 

wlasnosciq jak oko, alba rE)ka. Zniknql wszelki dystans pomi~dzy 

rzeczywistosciq a czlowiekiem. Najgl~biej ukryte w podswiadomosci 

aktorstwo stalo siE) wowczas niemozliwe. W l~ku obozowym, 

ktory towarzyszyl nam przez caly czas wakacji, odkrylem jeszcze 

ponizajqcq samotnose. Mnie samego ponizajqcq. W takich warunkaeh 

zamiera wspolnota. Kazdy jest autonomicznym swiatem straehu 

odizolowanym od pozostalych, jest wiE)zieniem dla samego 

siebie, ktorego pilnuje niewidoczny straznik: IE)k. Wiem, ze 

kto mu ulegnie na trwale, traci wolnosc. Przypuszczam, ze do 

tej pory iyje posrod nas wielu ocalonych, zarowno przesladowcow 

jak i przcSladowanych, kt6rzy jej nie odzyskali. Jak gdyby 6wczesny 

paraliz eofnql si~ tylko, ale niektore partie duszy pozostaly 

u adal martwe. Sq ludzie, kt6rym trzeba robie odtqd sztuczne oddyehanie 

przez cale zycie. 

I jeszcze jedno. Od tej pory uwazam, ze jestesmy zdolni do 

wszystkiego i ze wszystko jest mozliwe 0 kazdej porze dnia i nocy. 

Niekiedy pewnosc zmienia si~ jedynie w przypuszczenie. Wtedy 

ezuj E1 siE1 bardziej wolny. 

W namiocie obozowym spala kolo mnie jakas pani smarujqca 

na noc zmarszczki ocalonym jakims cudem kremem i poprawiajqca 

brwi kopiowym ol6wkiem. W k6lko opowiadala 0 dywanach, kt6re 

spalily si~ razem z mieszkaniem na Rakowieckiej. Pami~tam, ze 

sluehalem jej jak dziecka, chociaz sam przeciez bylem dzieckiem. 

Widoeznie stalem siE) juz wtedy kim innym. A dzi~ki pani od dywanow 

nie dziwi~ si~ dzis ani sobie, ani nikomu, gdy w obliczu 

powaznych spraw myslimy 0 jakichS grupich zabawkach. Nie lekcewaimy 

wzajemnie swoich zabawek i nie sqdzmy, ze nie jestesmy 

wszyscy z pewnego punktu widzenia dziecmi. 

Tajemnica naszego transportu rozswietlila si~ wkr6tce. Pewnego 

dnia przyjechala do nas ekipa dziennikarzy, filmowc6w i cywilnyeh 

dostojnikow niemieckich. Jeden z nich wyglosil przem6wienie 

o dobrotliwosci armii, kt6ra ocalila nas z rqk polskich bandyt6w. 

Wojskowa orkiestra grala wiedenskie walce i rozdawano nam 

Zna k - 10


porcje kielbasy. Bylaby bez smaku, gdyby nie Izy bezsilnej wscieklosci. 

Rozeslano nas po tyrolskich wsiach na roboty. Przez reszt~ wakacji 

uczylern si~ pase krowy. 

DRUGI BRZEG 

Byl juz marzec nast~pnego roku, gdy raz jeszcze wrocilem na 

miejsce, z ktorego wyjechalem, by sp~dzie wakacje. Budynek 

szkoly: nowoczesny, wzniesiony w stylu publicznych obiektow 

mi~dzywojennego dwudziestolecia, stal nie ' spalony na starym 

miejscu. W ogrodzie, pod oknami, przybyl tylko lej po bombie. 

Na jego dnie znajdowalo si~ nieco wody, w ktorej plywaly pajqczki 

i robaki. 8ciany porysowane, tynk spryskany odlamkami, 

rdzewiej,!ce spr~zyny wywIeczonych na zewn'!trz materacow, 

chwasty wyrastlljqce ze srodka pogi~tych lozek, szklo pod nogarni. 

Przelazlem przez parapet sypialni. Naszej sypialni. Nad miejscem, 

gdzie stalo rnoje lozko, odkrylem wlasnor~cznie wbity gwozdzik, 

na kt6rym kiedys wisial poczt6wkowy obrazek Kossaka wyobrazajqcy 

aIej~ wysadzanq drzewarni, ktorq galopuje ulan z jak,!s 

wiadornosciq do sztabu. Lubilem go dlatego, poniewaz wyobrazalem 

sobie zawsze, ze to ja sam p~dz~ sIiczny i dzieIny wioz,!c dobr'! 

wiadomose z pola bitwy. Obecnie patrzylem w gwozdzik po obrazku 

i nie widzialem nic poza nim. Pusty gmach. Za plecarni ruina 

domku chirurga, ktory opatrywal mi lokiee, gdy Jasio Zielone 

Ucho zbyt mocno waIn'!l w niego piornikiem. 

Kiedy wspominarn siedem dotychczasowych szkol, przychodzi 

mi na rnysl porownanie z rzek'! i mostern Iqczqcym dwa jej brzegi. 

Pierwsza ze szkol znajdowala si~ z tarntej strony wody. Pozostale 

byly mostem budowanyrn ku drugiej stronit:! nadchodzqcych czasow. 

Most wysadzony zostal w powietrze. Niektorzy koledzy i nauczyciele 

nie uratowali si~ z rwqcego nurtu. Nie przeplyn~li. Inni 

zostali ocaleni przez przypadek, tak jak i ja. Prawie nikogo z nich 

nigdy juz nie spotkalem. A nawet jesli si~ to zdarzylo, okazywalisrny 

si~ innyrni ludzrni odrniennego czasu. Tak odmiennego, jakby to 

bylo zupelnie nowe zycie. 

Trudno wi~c powiedziee, ze do miasteczka, w ktorym ukonczylem 

szkol~ pana od spiewu, rnozna bylo jeszcze kiedykolwiek wrocic. 

Wraca si~ do czegos, co bylo przedtem. Tymczasern odtqd wszystko 

bylo juz inne, nie to sarno, polozone na drugim, nowyrn dla przybysza 

brzegu. Przywiozl nas tam wojskowy transport pod,!zajqcy 

z czolgami na Zach6d. Byl maj. Wagony toczyly si~ po poszerzonych 

torach ciqgni~te przez lokornotyw~ z korninern podobnym do

SZKOLA 147 

lejka. Ona nie swistala przed stac;jami, ale grala jak na organach. 

Miala silne pluca przywiezione z odleglych r6wnin Rosji. Po ulicy 

za dworcem w miasteczku maszerowal oddzial wojska spiewaj,,!c 

piesni ze step6w. Front juz si~ oddalil i wiadomo bylo, ze nigdy 

nie wr6ci. Do przedwojennego mieszkania nawet nie zajrzalem. 

iyli w nim inni ludzie. Zn~jdowalo si~ ono nawet po drugiej stronie 

ulicy, na kt6rej stala 6sma z kolei moja szkola. Ale ona byla 

na nowym brzegu, adorn na starym. 

W 6smej szkole nie bylo mebli. Kazdy uczen musial przyniesc dla 

siebie z domu krzeslo. Ale i w sublokatorskim naszyin pokoju 

r6wniez bylo ich brak. Dostalem wreszcie jedno od nowej dobrej 

pani. Wyrylem na krzesle scyzorykiem nazwisko z obawy przed 

kradziez,,!. Niebawem jednak uleglo ono rozbiciu w czasie jednej 

z wielu szalenczych zabaw, kt6rych widowni,,! byla trzecia klasa. 

Najbardziej popularn"! igraszk,,! w6wczas byl tzw. "czolg". Dw6ch 

najsilniejszych chlopcow przy wt6rze krzyk6w i piskow koedukacyjnej 

widowni nacieralo na siebie stolami. Kto kogo przeparl, 

ten zwyci~zal. Cos z atmosfery zabawy w "czolg" mialy rowniez 

lekcje historii. Uczyl jej staruszek, znany w miescie z pro-Iegionowych 

sympatii przed wojn,,!. Z Dziadkiem igralismy w spos6b podobnie 

okrutny, jak niegdys z nauczycielem towaroznawstwa 

w handlowce. Zamiast kl,,!skania "plum - bum'" wznoszono w r6znych 

k"!tach klasy okrzyk: "Niech zyje Pilsudski!" Starzec rzucal 

si~ ku podejrzanemu 0 wszcz~cie rozruchu, chwytal go za uszy 

i targal po lawce. Reszta uczni6w i uczennic wolala "to nie on, 

to nie on, panie profesorze!" Wrzawa byla nieslychana. Dziadka 

niezadlugo zwolniono na emerytur~, poniewaz nie potrafil radzic 

sobie z mlodziez,,!. Wkrotce umarl. Pogrzeb byl uroczysty. Przewodnicz,,!cy 

samorz"!du szkolnego ni6sl na czele korowodu chor,,! 

giew z wyhaftowan,,! nicmi srebrnymi smierci,,!. 

Za to na lekcjach Flory ~kt6rej przypadlem do gustu po opanowaniu 

pami~ciowym cyklu rozmnazania si~ komarow), uwaga powojennej 

mlodziezy skupiona byla przede wszystkim na postaci 

Maciusia. Ow koSciotrup mieszkal w dyrektor8kim gabinecie. Macius 

byl przedwojenny. Przez cal,,! okupacj~ przechowywala go we 

wlasnym mieszkaniu Flora. Sadzalismy go obecnie w pierwszej 

lawce z obsadk,,! w z~bach i szalikiem na. szyjnych kr~gach. Profesorka 

nie mogla poj"!c, jak mozemy obchodzic si~ w podobny 

spos6b z koscmi prawdziwego czlowieka. A przeciez tylko dlatego 

dopuscilismy je do swoich zabaw. 

Profesor od geometrii mieszkal w domu, w kt6rym wynajmowalismy 

z mam,,! sublokatorski pok6j. Nalezal on z kolei do mieszkania 

panstwa, ktorych maj"!tek zostal rozparcelowany. W lazience 

hodowali pami"!tkow,,! kur~ zabran,,! z d6br. Sypiala nad zepsutq


wannq. Trzeba bylo uwazac idqc do ubikacji, zeby jej nie obudzic. 

W ogrodku przed domem profesora od geometrii pojawiala si~ 

niekiedy jego krewna, ktorej wlosy nie zdolaly jeszcze odrosnqc 

po powrocie z Oswi~cimia. Te, ktore juz si~ pojawily, byly rzadkie 

i robily wrazenie niemytych. Unikala ludzi. Pella ogrodek, albq 

podlewala kwiaty nie odzywajqc si~ do nikogo. Dzieci z pobliskich 

domkow nazywaly jq "strzygq". Pami~tajqc minione wakacje usilowalem 

nawet nie patrzec w jej stron~, zeby azyl ciszy, ktorym 

otoczyla si~ przed wrogami, otulal jq tak szczelnie, jak sobie 

zyczyla. Ona tez przynalezala do minionego czasu na zawsze. Zresztl;! 

nie wiem, co p6Zniej si~ z niq stalo. Sam profesor byl czlowiekiem 

zamkni~tym i surowym. Rysowal na tablicy trojkqty, a w ich 

rogach ksztaltne strzalld. Balem si~ i jego siostry i przedmiotu, 

ktory wykladal. Poznym wieczorem slychac bylo co dzien w ogr6dku 

radiowy sygnal BBC "bum-bum-bum-bum". 

W 6smej szkole wlozylem juz na stale dlugie spodnie, przeszedlem 

mutacj~ i po raz pierwszy ogolilem baczki. Niby nie majq tego typu 

wiadomosci wielkiego wplywu na tresc obecnych poszukiwan wlasnej 

tozsamosci w odbiciach minionego czasu, ale moze nie nalezy 

z drugiej strony znaczenia dlugich portek lekcewaZyc. Otrzymalismy 

je razem z innymi ciuchami od UNRR-y. Troch~ odstawaly 

z tylu, co mnie peszylo, zwlaszcza w czasie nauki tanga, kt6rq pobieralem 

od kolezanki, c6rki gospodarzy mieszkania. W tym czasie 

juz urzqdzano zabawy. Nigdy jeszcze z czy_ms podobnym si~ nie 

spotkalem. W modzie byly przedwojenne tanga, ale niezadlugo 

mial wejsc w mod~ swing przywieziony przezpowracajqcych z Zachodu. 

Tanczylo si~ r6wniez w czasie. imienin, przy dzwi~ku patefon6w 

na korbk~, obracajqcych z wielkq szybkosciq zdarte plyty. 

Dziewcz~ ta stroily si~, ale nie malowaly, przewaznie mialy przerobione 

ze starszych suknie, co usprawiedliwialo ostatecznie nieco 

przesadny kr6j galowych moich spodni. Pod koniec zabaw orkiestry 

graly zawsze "Czerwone maki na Monte Cassino". Stawalismy 

na bacznosc, podobnie jak w czasie spiewania "Boze, cos Polsk~" 

na zakonczenie szkolnych mszy. 

Ale szperajqc w pami~ci i wydobywajqc z niej kolejne obrazy 

nie potrafi~ juz si~ otrzqsnqc z nuty goryczy, kt6ra utrudniala mi, 

podobnie jak i obecnie utrudnia, udzial we wsp6lnych nastrojach 

obudzonych przez obydwie piesni. Byly one nasladowaniem czegoS, 

co w nieuchwytny spos6b, nie wiadomo kiedy i jak, przestawalo 

istniec. 

Rowniez sarna szkola nie byla jeszcze nowq, ale juz nie. byla 

i starq. Taki tw6r przejsciowy korzystajqcy ze starych podr~cznik6w 

historii, ale tylko dlatego, ze nie opracowano jeszcze nowych. 

Nie zapisalem si~ tez w niej do harcerstwa. Internat, mimo dro

SZKOLA 149 

gich sercu wspomnieiJ., juz nie byl imprezq do powtorzenia. "Plonie 

ognisko i szumiq knieje" spiewalem na lekcjach inaczej niz dawniej. 

Nie tylko z powodu mutacji, ale i owej goryczy, ktora zasiana 

zostala w sercu. Na skutek ironicznego stosunku do nauki 

religii otrzymalem nawet od katechety ostrq nagan~. Odbywaly 

si~ wlasnie rekolekcje, kt6rymi zresztq bardzo si~ przejmowalem. 

Jednak na lekcji "dogmatyki" zauwazylem zgryzliwie, ze wi~kszos c 

czystych duszyczek z czytanek ukazywanych klasie za przyklad 

mlodzienczej poboznosci ucz~szczalaby na filmy od lat 18-tu, gdyby 

w ich czasach istnialo kino. Mozna powiedziec, ze diabel przekomarzajqcy 

si~ z wszystkimi katechetami swiata wstqpil wtedy 

akurat we mnie i jeszcze sprowadzil paru innych kolegow. "Kazdy 

z was moze zostac swi~tym i powinien do tego dqzyc ze wszystkich 

sil i calego serca", grzmial ksiqdz z katedry. A ja przypomnialem 

sobie ostatnie wakacje i "strzyg~" podlewajqcq kwiaty w gorzkim 

jej ogrodzie. "Ksiqdz chrzani, bo tam nie byl" szeptal Kusy. I kto 

wie, czy nie mial racji? . 

"Bitw~ 0 Stalingrad" oglqdalismy w kinie z calq szkolq. Nigdy 

jeszcze i tej przyjemnosci nie doswiadczylem. Na ekranie zacz~ly 

si~ ukazywac kulisy dramatu. Po mapach sztabowych rozlewaly 

si~ grubiejqce strzalki ataku radzieckich ugrupowan, pelzly na 

tyly swastyk, zakleszczaly je, a potem gniotly. W gl6wnej kwaterze 

stal Stalin otoczony generalami i wodzil palcem po planach. 

W zasniezonych ruinach przebiegali przygi~ci do ziemi ogniem 

zolnierze wolajqcy "urrra!" Nast~pnie z brzozowych zagajnik6w 

wytaczaly si~ roje czolg6w, a nocne niebo swietliscie rozdzieral 

ogieiJ. katiuszy. 

Wr6cila rowniez na ekran "Kr6lewna Sniezka", ale na niq nie 

poszedlem. Natomiast korzystajqc ze swiezego zarostu poczqlem 

si~ przemykac na filmy 0 milosci. Byly to zazwyczaj ocalale z wojny 

melodramaty. Ocalale doslownie. Ich tresc jest ponadczasowa. Dla 

nas, uczni6w i uczennic trzeciej klasy, nic nad niq nie bylo ciekawszego. 

Umawialismy si~ w owym kinie na randki odkrywajqc 

z dreszczem elektryzujqce wlasciwosci spoconych rqk i kurczowo 

zacisni~tych kolan w pocerowanych ponczochach w prqzki. 

PLUSZOWY NIEDZWIADEK 

Na miesiqc przed ukonczeniem szkolnego roku raptem ucieklem 

z miasteczka, wsiadlem do pociqgu Warszawa-Szczecin i nast~pnego 

dnia, po nieprzespanej nocy znalazlem si~ na Dzikim Zachodzie. 

Do tej pory nie potrafi~ dociec, co wlasciwie bylo gl6wnq 

przyczynq zaskakujqcej decyzji. Mqdry po latach mniemam, ze 

obydwoje z mamq nie potrafilismy si~ odnalezc na starych smieciach,


w miasteczku pana od spiewu. Chcielismy zye od nowa po zburzeniu 

wszystkiego co bylo, jak gdyby nic si~ nie wydarzylo. 

Powrot nasz byl jedynie odruchem podyktowanym przez pami~e 

i przyzwyczajenie do tej wizji zakonczenia wojny, ktora 

si~ nie spe!nila. Widz~ jeszcze inne przyczyny ucieczki: zakonczona 

akurat nieszcz~sliwie pierwsza milose z corkq wlasciciela 

warsztatu naprawy rowerow; niezbyt dobre stopnie; wiadomose:, 

ze ojciec juz nigdy do nas nie wroci; wiek, w ktorym chlopcy 

lubiq wyruszae na poszukiwanie przygod. 

Za racjonalnosciq ostatniego z argumentow przemawia swiadectwo 

smierci mojej maskotki: niedzwiadka Miodusia. Otrzymalem go 

w podarunku w dniu pierwszej wigilii wojennej. Wtedy, gdy studiowalem 

ilustracje Grottgera w ramach dworskiej edukacji. 

Miodus przetrwal ze mnq wszystkie szkolne lata. By! widzem w kinematografie 

wyswietlajqcym wygrane w "bqczka" klisze i ministrantem 

w okresie religijnych uniesien. Ja gralem "Boze, cos 

Polsk~" na organkach "Honera" a on dzwonil na "Sanctus". W internacie 

wisia! obok ulana galopujqcego z radosnq wiadomosciq 

wsrod drzew. Nie wyjechal natomiast na wakacje do Mauthausen. 

Ocalal z powstania w pokoju ciotki, gdzie go zapomnialem w czasie 

ostatniej bytnosci. Odlamek wyprul mu trociny z brzucha. Miodus 

byl wi~c postaciq wybitnq. Nie zabawkq, ale kims zupelnie na serio. 

W dwa dni po ucieczce wal~salismy si~ obydwaj po Szczecinie. Noc 

sp~dzi1ismy na dworcu. Nast~pnego dnia wyruszylem razem z nim 

w kierunku pobliskiej granicy z zamiarem przedostania si~ dalej 

na Zachod. To byl jak gdyby powrot do wojny, od ktorej nie 

sposob bylo si~ widocznie tak latwo oderwae. A przeciez juz si~ 

skonczyla. 

Po paru kilometrach zatrzymal nas posterunek MO. Nie bardzo 

potrafilem wytlumaczye, kim jestem, gdzie id~ i po co. Zabrano 

nas do okratowanego budynku. Wyproznilem kieszenie. Nic w nich 

nie bylo zdroznego. Przesluchujqcy mnie sierzant wziql z biurka 

Miodusia i poczql podejrzliwie mi~tosie. Piskliwym ze strachu 

i emocji glosem zaczqlem prosie, by nie robil mu krzywdy. Ale 

ow odruch jeszcze wi~ksze wzbudzil podejrzenie. Dryblas pod 

pierwszym Wqsem, z koguciq grdykq, wyst~pujqcy w obronie pluszowego 

niedzwiadka, musial bye dla surowych m~zow na granicy 

panstwa gosciem co najmniej osobliwym. SierZant wyjql bagnet 

i wypatroszyl Miodusia na moich oczach. Potem popatrzyl na 

denata, wlochate zwloki wyrzucil do kosza i zaczql b~bnie palcami 

po biurku. Wreszcie wstal i wyglosil dluzsze przemowienie 0 gowniarzach, 

ktorzy zamiast siedziee w szkole wal~sajq si~ nie wiadomo 

po co i gdzie. Zamlm i~to mnie do aresztu na noc, a ranD po 

paru jeszcze grzmotach wypuszczono na drog~ ku miastu.

SZKOLA 151 

Dzis wiem, ze to Miodus zawracajqc mnie z drogi pokierowal 

dalszym zyciem. Podejrzewam go nawet 0 pewnq przewrotnosc, co 

wi~cej, nawet chytrose zamaskowanq spokojem na twarzy. Kto 

wie, czy to nie on sam tajemnym sposobem, znanym jedynie wojennym 

maskotkom, naprowadzil mnie na patrol MO. ezy domyslal 

si~, ze sam przeplaci t~ decyzj~ smierciq? Wszystko mozliwe. 

Nie wiadomo, do jak wielkich poswi~cen zdolne Sq pluszowe 

niedzwiedzie. Wiedzial 0 mnie wi~cej niz ktokolwiek inny. Kiedy 

siedzial w opuszczonym przez wszystkich miescie, z ranq bro 

CZqCq trocinami, musial niejednq rzecz waznq przemyslee. Stqd 

mysl tak jasna i swiadomose, ze powrotu na tamten brzeg wojny 

juz nie rna. Musial zresztq sam bye przywiqzany do lezqcego w gruzach 

czasu. Ale zdolal si~ zdobye na rzecz nieslychanie w ludzkim 

swiecie rzadkq. N i e m i a I z Iud zen, ami mot 0 n i est r a 

c i I n adz i e i. Dlatego zawr6cil mnie z powrotem do miasta. 

Zrazu poczulem si~ bez niego bardziej niz zazwyczaj samotny. 

Musialem juz jednak pozostae. Zatelegrafowalem po matk~. Przyjechala 

i dopiero wtedy zycie naprawd~ zacz~lo si~ toczye od nowego 

poczqtku. 

TEO RIA WZGL~DNOSCI 

Dziewiqta moja szkola, do kt6rej chodzilem najdluzej ze wszystkich, 

bo az trzy lata, miescila si~ w budynku poniemieckiego 

gimnazjum w Szczecinie, nieopodal portu. Poczqtkowo jej parter 

za jmowal Panstwowy Urzqd Repatriacyjny. Od rana wystawali na 

jego korytarzach przybysze ze wszystkich stron kraju, zwlaszcza 

z wilenszczyzny. Baby okutane w chusty kiwaly si~ monotonnie 

w oczekiwaniu na przydzial gospodarstw. Jacys egzotyczni faceci 

w baranich czapach palili zawijanq w gazety machor~. Niekt6rzy 

z nich spali na lawach, inni przewijali onuce, studiowali z namaszczeniem 

urz~dowe papiery, lub z wlasciwq ludziom wschodu 

cierpliwosciq przyglqdali si~ klamkom u drzwi. Gdy min~lo si~ 

ich wszystkich po kolei, wejse mozna bylo z konca korytarza do 

wielkiej auli. Jej najwi~kszq atrakcj~ stanowily organy na ch6rze. 

Swiecily szczerbami po wyrwanych piszczalkach. Gdy si~ takq 

znalazlo, buczala jak zywa. Z najwyzszego natomiast pi~tra gmachu 

wydobywal si~ od6r gnijqcych eksponatow szkolnego muzeum 

przyrodniczego. Spirytus ze slojow wyciekl, alba zuzyto go do wyrobu 

wodek. Zeschni~te gady i plazy siedzialy przyczajone na 

dnach akwariow przyglqdajqc si~ znieruchomialymi oczyma intruzowi. 

Reszt~ budynku doprowadzono juz zupelnie do porzqdku. 

W klasach czekaly na nas masywne, pruskie lawki, oszklone okna 

i podlogi pachnqce terpentynq.


Po lekcjach sp~dzalem czas na dziwnym i zupelnie nieznanym 

mi do tej pory zaj~ciu. Budowalismy dom. Napriod, po rozejrzeniu 

si~ w miescie, wybralismy sobie ulic~ kwitnqcych ogrod6w, wysadzanq 

brzozami, opadajqcq lagodnym wirazem ze wzg6rza. Na 

tej ulicy wyszukalismy mieszkanie. Byly to jak gdyby cztery wille 

razem zlepione scianami. Jedna z nich miala bye nasza. Dwa pokoje 

na gorze, dwa na dole, wlasny strych, piwnica, a od tylu ogr6d 

z drzewami obsypanymi zawiqzkami owocow. Po otrzymaniu od 

wladz miejskich 2.ozwolenia na zamieszkanie w tak nieprawdopodobnie 

ogromnym kr61estwie, .acz~lismy szukae do niego drzwi. 

Brakowalo rowniez niektorych okien i innych urzqdzeii, przede 

wszystkim mebli. Drzwi znalezlismy w niezaj~tym jeszcze mieszkaniu 

obok. Zamontowalem w nich olbrzymiq zasuw~ chroniqcq 

od wszelkich strachow prawdziwych i urojonych. Od tylu rowniez 

wprawic trzeba bylo drzwi przywleczone z daleka, bo w poblizu 

wszystkie juz zostaly zaj~te . Por~cz do schod6w prowadzqcych 

na pi~tro znalazlem w mieszkaniu jeszcze pustym, ale opatrzonym 

stemplem kwaterunku. Odpilowalismy jq nocq. Ksi~Zycowymi ogrodami 

uciekalismy dzwigajqc jq z siostrq. W podobny sposob zdobylo 

si~ (0 nieba darujcie!) par~ "lewych" i "prawych" skrzydel 

do okien. Dopiero gdy dom zamykal si~ i otwieral na wszystkie 

strony zgodnie z naSZq wolq, a schody nie grozily katastrofq, pomyslelismy 

0 sprz~tach. Zacz~ly si~ wtedy owe bajeczne podr6ze 

z wypoZyczop.ym wozkiem do osiedla wielkich blok6w na peryferiach. 

Cale klatki schodowe staly otworem, aczkolwiek co najlepsze 

znajdowalo si~ juz w mieszkaniach tych, kt6rzy przyjechali 

wczesniej. Powoli jednak i nam udalo si~ meble skompletowac. 

Spotkania z opuszczonymi blokami specjalnie silnie wryly mi 

si~ w pami~c. W pokojach staly wyschni~te kwiaty. Gdzieniegdzie, 

na dnie klatek, lezaly martwe kanarki. Po podlogach przebiegaly 

to tu to tam klaki pierza wyprute z wystyglych poslaii. Wsr6d 

zwal6w ksiqzek i gazet lezaly pozlepiane ptasimi ekskrementami 

egzemplarze Mein -Kampf i Mitu XX wieku Rosenberga. R6wniez 

i ksiqzki kucharskie, wodolecznictwo doktora Kneippa z rysunkami 

przedstawiajqcymi wqsatych m~zczyzn robiqcych sobie nasiadowki 

w blaszanych wanienkach, dziela Heinego, encyklopedie Brockhausa, 

jakies familienblatty, soldatenzeitungi i ksiqzki dla dzieci. Wsz~dzie 

pachnialo kwasnq w{lgociq. Turkot meblarskiego wozka rozbrzmiewal 

echem po zachwaszczonych podworzach. J a ciqgnqlem, 

siostra pchala, w drzwiach domu oczekiwala podniecona matka. 

Lekcje odrabialem we wlasnym pokoju! Za oknem szumiala 

brzoza. Coraz wi~cej swiatel zapalalo si~ w okolicznych domach. 

Rano kolega wolal z chodnika, zebym si~ pospieszyl do szkoly. 

A ta dziewiqta szkola nie byla juz niczym innym jak tylko

SZKOLA 153 

wlasnie szkolq. Znikn~la dwuznacznosc istnienia rozdartego 

pomi~dzy niemoiliwymi do spelnienia pragnieniami, a p~taj'lcym 

mysli strachem i niepewnosciq. Byl to rzadki okres w dotychcza,:;owym 

iyciu, kfedy wierzylem w spelnianie si~ oczekiwail. 

Przyszly zielone lata niespodziewanie, jak wszystko, co 

przychodzi i jest po prostu takie, jakie jest, realne, prawdziwe, 

nieuniknione. 

Doszlo nawet po roku do tego, ie polubilem lacin~. Wykladala 

jq Lacinnica. Brak innego przezwiska wskazuje, ie kochala sw6j 

przedmiot. Przedarlszy si~ z niq przez ciemne labirynty podstaw 

gramatyki wyszlismy razem na wergiliailskie wzg6rza, pod czyste 

niebo cyceroilskiej prozy. Rzymskie podboje opisywane w pami~tnikach 

Cezara podobne byly zn6w do pochod6w olowianych iolnierzy, 

a nie roztrzaskujqcych sobie nawzajem lby iywych okrutnik6w. 

Ale tylko bylo tak do czasu. Bo Lacinnica lubowala si~ 

w por6wnaniach antycznej historii z najnowszq. A interpretacja 

wqtk6w mitycznych w poezji nabierala w jej ustach ironicznego 

zabarwienia, kt6re nie bylo mi obce. Moze wiedziala, ie stawianie 

chlopcom za wz6r heroicznych m~i6w, kt6rzy ginq za ojczyzn~ 

w pozach wystudiowanych przed lustrem, nie rna jui sensu. Podejrzewam 

nawet, ie sarna patrzyla na swoich ukochanych Rzymian 

inaczej nii jeszcze par~ lat wstecz. M6wila nam bowie~ nie 

tylko 0 ich wielkosci, ale i licznych podlosciach. Do ich porzqdkujqcego 

zmyslu odnosila si~ z podejrzliwosciq czlowieka, wiedzqcego 

dobrze, czym pachnie dobra organizacja polqczona z podbojem. 

UCZqC nas mit6w greckich Lacinnica doszukiwala si~ w nich cech 

humorystycznie absurdalnych. Bawila jq dzieci~ca wyobraznia 

umarlych. Starajqc si~ wydobyc z szkolnych tekst6w urok strofy 

horacjailskiej zmuszala si~ jak gdyby do wiary, ze wyrabianie 

w mlodych ludziach poetyckiej wrailiwosci sluiy ich dobru. 

Historii uczyl Baleron, ex-ziemianin z poznails~iego. Dyktowal 

nam z pracowicie zapisanych maczkiem kartek przebieg wydarzen 

z okresu pierwszej wojny swiatowej i pierwszych lat dwudziestolecia. 

Notowalismy wszystko w brulionach. Stare podr~czniki, 

w miar~ przybliiania si~ do lat obecnych, coraz bardziej wykazywaly 

SWq nieporadnosc w rozumieniu tego wszystkiego, co si~ 

stalo i co b~zie. W nast~pnej klasie, licealnej, Baleron juz nie 

uczyl historii lecz Nauki 0 Polsce Wsp6lczesnej. Zapoznalismy si~ 

z tresciq Manifestu PKWN, strukturq Krajowej Rady Narodowej 

i Kartq Narod6w Zjednoczonych. Na scianach wisialy nowe portrety. 

Wychowawczyniq klasy poczqtkowo byla polonistka. Musiala 

jednak niebawem, na skutek pewnych wydarzeil w klasie, zrzec 

si~ swojej funkcji. Mialy one miejsce na ilus tam kolejnych

154 MAREK SKWARmCKI 

przerwach pierwszego roku nauki. Po prostu po wyjsciu profesor6w 

z klasy dzialy si~ w niej rzeczy straszne. Zabawa w "czolgi", 

juz nie przy ui;yciu kruchych stolik6w, ale masywnych, niemieckich 

lawek, przybrala w dziewiqtej szkole wymiary zgola apokaliptyczne. 

Nadodrzanskq jej mutacjq stala si~ z biegiem czasu gra 

w "garba". Do walki stawaly dwie druzyny, kazda w sile czterech 

uczni6w. Pierwsza z nich wiqzala si~ r~kami w garbaty lancuch, 

druga wskakiwala na jego plecy. "Garb" ruszal walczqc ze sobq 

zaciekle. Drui;yna spod spodu starala si~ zrzucic g6rnq podskakujqc, 

trz~slic i kluczqc, g6rna natomiast, r6wniez skokami usilowala 

rozerwac pod sobli zywy lancuch. Reszta klasy kibicowala. "Garb" 

chodzil od okna do drzwi i z powrotem niszczqc kazdego i wszystko, 

cokolwiek napotkal po drodze. Pewnego razu jego ofiarq padla 

wchodzqca z klas6wkowymi zeszytami Polonistka. Oficjalnie roz- . 

wiqzano klas~ posiadajqcq juz na sumieniu 0 wiele wi~cej przekroczen. 

Wezwano rodzic6w, skladalismy nawet podania 0 powtorne 

przyj~cie do budy. ~nedy owe zabiegi administracyjno-wychowawcze 

dobiegly wreszcie konca, opiekunem nowej menazerii byl juz 

sam Dyrektor. 

Uczyl biologii. Co pewien czas usilowal nam wytlumaczyc, ze 

uczniowie polskiej szkoly w Szczecinie mUSZq byc bardziej odpowiedzialni 

niz gdziekolwiek indziej. Rozumial, ze nadmiar niewyladowanych 

w zabawach sil wylewa si~ obecnie z nas w postaci 

"garb6w", nie mniej nawolywal do solidarnos

SZKOLA 155 

Kamienie nadbrzeza rozsadzala zielen. Wielki elewator zamykajqcy 

perspektyw~ basenu lezal niby kamien u wrot unieruchomionego 

krolestwa marzen 0 podrozy. Powoli jednak i ono zacz~lo ozywae. 

Tu i 6wdzie ukazaly si~ pioropusze pary z lokomotyw, bocianie 

spacery rozpocz~ly dzwigi, kacze w~drowki holownikow pozostawialy 

slady na nietkni~tej do tej pory tafli basenu. Wreszcie, 

kt6regos dnia, ukazaly si~ okr~ty. Ich rozmiar wskazywal, ze 

moma juz nimi oplynqe caly swiat dookola. Oglqdane z bliska 

odkrywaly tajemne znaczenie obcych napisow, wn~trza kabin 

oprawne w mosi~zne ramy iluminatorow, twarze zal6g i dzwi~ki 

nieznanych slow. Pachnialy olejnq farbq i workami. Z wielkich 

przerw powracalismy wolnym krokiem sprzeczajqc si~ 0 techniczne 

detale nieosiqgalnych podr6Zy. 

Troch~ to dziwne, ale wtedy jeszcze zupelnie nie myslalo si~ 

o swiezo zakonczonej wojnie. Raczej opanowala nas pasja m~tnego 

filozofowania 0 sensie Zycia, co mi juz, niestety, pozostalo na 

zawsze. Z jedynej w6wczas w miescie prywatnej wypoZyczalni 

zabieralem co tydzien do domu nieprawdopodobnie trudne ksiqzki. 

Rozumialem je piqte przez dziesiqte, niemniej, samo obcowanie 

z nimi napawalo rozkoszq "rozmowy z tytanami mysli", jak okreslala 

ich mama. Zwlaszcza ktorys z traktat6w Schopenhauera wywarl 

na mnie ogromne wrazenie ponurq wizjq swiata rozpieranego 

slepymi silami woli ukrytej w gwiazdach i dloni czlowieka. Nie 

wiedzialem dokladnie, 0 co chodzi, ale podzielalem z filozofem 

mniemanie, ze zycie jest czyms r6wnie pot~znym co i smutnym. 

Wsr6d przyjaci6l poczqlem wi~c uchodzie za tego, kt6ry mysli. 

Jeden z nich zwlaszcza stal si~ partnerem dyskusji na tematy najwyzszej 

rangi. Byl nim Japa. Cz~sto odwiedzalismy si~ nawzajem 

w domu. Przed wojnq jego ojciec byl bezrobotnym. Dziecinstwo 

J apy nie przypominalo w niczym mojego. 0 tyle tylko, ze i on 

chodzil juz do kt6rejs z rz~du szkoly. Nikt go jednak nigdy nie 

usilowal nauczye gry na fortepianie. Japa, prawie jedyny w klasie, 

nalezal do Zwiqzku Walki Mlodych. Wtedy wymagalo to pewnej 

odwagi czy zdecydowania i wiem, ze mialliczne wqtpliwosci natury 

bardziej filozoficznej niz spolecznej. Wygrzewajqc si~ nad jeziorem, 

odpoczywajqc po plywaniu pod nawisami oslonecznionych gal~zi 

dyskutowalismy 0 tym, czy istnieje milose pomi~dzy kobietq i m~zczyznq 

(czy tez wylqcznie slepe pozqdanie!) oraz czy swiatem rZqdzi 

Bog. 

Drugim partnerem dyskusji byl P~drek. W willi jego rodzicow 

wisialy na scianach fotografie koni z przedwoJennego majqtku. 

Wm;trze domu upodabnialo si~ w miar~ zagospodarowywania do 

widokow przechowanych jeszcze zywo w pami~ci dworow, w kto


rych mieszkalem. Z tamtego brzegu przywolywano duchy nie 

istniej'lcych juz sprz~taw i zwierz'lt. Wlasciwie z P~drkiem latwiej 

bylo znaleze wspalny j~zyk niz z Jap'l. Ale Japa bardziej si~ 

przejmowal mysleniem. P~drek mial do :i:ycia i wszystkich niezwykle 

waznych spraw dyskutuj'lcej mlodosci stosunek nonszalancki 

i gl~boko niefrasobliwy. Nie potrafilem si~ na cos podobnego zdobye, 

chociaz bardzo tego pragnqlem. Wlasna powaga i zasadniczose 

niezwykle mi ci'lzyly. Ale J apa mi byl przez to blizszy. Podswiadomie 

zazdroscilem P~drkowi jego dobrego samopoczucia, owej 

nieswiadomosci, czym jest ziarno zycia sciskane w minucie l~ku, 

lub w godzinach glodu, w wewn~trznym odosobnieniu, w ukryciu 

przed wszystkimi. Rozumialem, dlaczego Japa przestaje wierzye 

w Boga. P~drek nie rozumial. 

Mimo dobrych wynik6w w plywaniu, nieco gorszych w mysleniu, 

dopuszczenie do matury w pewnym momencie nauki w dziewiqtej 

szkole przestalo bye pewne. Wtedy mianowicie, gdy Ficus, jak 

sarna nazwa wskazuje trudniqcy si~ nauczaniem fizy, oswiadczyl 

dnia pewnego, ze Marcin zapewne b~dzie repetowal rok, 0 ile nie 

nadrobi zaleglosci i strasznych zaniedban jego przedmiotu. Uczylem 

si~ jak moglem przez dni siedem, az Fic wyrwal mnie do odpowiedzi. 

Zupelna fizykoodpornose, kt6ra znamionowala zawsze 

m6zg, kt6ry akurat mnie przydzielono w dniu stworzenia, tym 

razem grozila prawdziwq kl~skq. . Uratowal mnie Einstein. Nie 

chodzi 0 niczyje przezwisko, ale 0 prawdziwego Einsteina. W numerze 

wychodzqcych juz wtedy "Problemaw" przestudiowalem 

akurat artykul 0 teorii wzgl~dnosci, ktory nast~pnie dyskutowalismy 

z Japq jednakowo dziwiqc si~ przewrotnosci przyrody. 

- No, Marcin, Einstein to z ciebie chyba nie b~dzie - stwierdzil 

obecnie, w czasie mylnych zeznan pod tablic'l Fic. - A wiesz 

w og6le, kim jest Einstein? 

Po wyrecytowaniu przeze mnie calej teorii wzgl~dnosci z "Problem6w" 

zapadla w klasie cisza, a profesor (wyobrazam ja sobie), 

otworzyl ze zdumienia usta. 

I tak, dzi~ki teorii wzgl~dnosci, ukonczylem dziewi'ltq w swoim 

zyciu szkol~. 

Marek Skwarnicki

MIKOt.AJ BIESZCZADOWSKI 

NA TEMATY z CAMUSA 

I. ZAMIAST WSTE;PU 

I}ami~tam kiedy Tomasz Mann 

znuzony jazgotem ptaszarni opuszczal nas 

na poduszkach komicznej landary 

przedpotopowy samoch6d mial latarnie zasnute krepll 

za kierownicll sluzbiscie w sztywnej liberii smierc 

i jeszcze swiecH przez szyby cylinder krzywo jak tiara 

nad s~pirp profilem 

(Tak spadac nieruchomo w otchlan fotografii 

nad hipnotycznym lustrem lekko si~ pochylac 

potrafi dla przekory tylko wielki pan) 

Towarzyszyl mu usmiech doskonalej ironii 

albo grozy co wychodzi na jedno 

pod maskll z gipsu czy z brqzu - 

Na pozegnanie tykaly z uporem mieszczanskie zegary 

w zbombardowanych salonach: chwala zlotego wieku 

pary i elektrycznosci. 

To hylo mniej wi~cej wszystko 

a wszystko wypozyczono na chwilft 

jakiejs wiecznosci 

z rekwizytorni prorok6w. 

Sluchalismy hez zapalu jak dudni pod mostem Styks 

juz wiekowy i nudny, ze szkolnych wypis6w. 

Przechodzily czw6rkami zdania, kt6re jak nikt 

umialy dotrzymac kroku tak zwanej rzeczywistosci 

ale juz nie potrafill. 

Ci co zostali na brzegu powiewali chusteczkami 

albo tlumili ziewanie 

niby turysci gdy krllZll po historycznym kosoiele 

choc odiwierny 0 pyszczku zlowieszczego lisa 

podzwania kluczami i wycillga rftkft po napiwek.

158 MIKOl..AJ BIESZCZADOWSKI 

Pamic;tam byla wtedy noc ze szkla 

z sierpniowego jak tylko u nas i brz'!czal strumien 

tkliwie ·po szubertowsku, die Forelle 

to znaezy pstrqg. 

I ktos 0 ciasnyeh raczej horyzontach ehociaz oblatany 

w zawilosciaeh nowoezesnosci i az pstry 

od roznyeh izmow 

jakby go ustroili na niedziel,! 

powiedzial ze to koniee 

z ementarzyskiem wielkieh literatur 

z nekromancjq akademizmem i tyraniq gramatyk; 

- b,!dziemy mieli slowa bez slow jak ptaki 

albo jak lekki instrument ukulele albo dlonie 

kiedy klaszezq albo trqbka 

na ktorej tanezy po omacku magik 

z aniolem w duszy ehoc 0 rysaeh gbura: 

Louis Armstrong 

I przypominam sobie ze nas ktos zawolal 

(moze to bylo wczesniej 0 dobrych par,! lat 

mnie si~ jednak zdawalo jakby .w tym samym czasie) 

glos ktory silt podniosl nagle z nagiej ziemi 

kwiat nieul~kly 

albo ze snu jak zolnierz 

czy z pragnienia ktorego nie ugasisz 

czy nie bardzo wiadomo skqd 

na polu bitwy gdy nikt nie sluclla komendy kapitana 

choc huczq ei,!zkie dziala i czujemy swqd 

okrutnyeh piecow w ktoryeh dotqd pala 

raehunek pokolen - niewykryty blqd 

glos obey jednak poezl!l drgac znajomq strzalq 

w mojej wlasnej gardzieli 

jak haslo kiedy porywa przeciez przykuwa do miejsca 

kaze walezyc a jakby powsciqgal nas w boju 

i willze z naszym ezasem i dzieli 

taki ktory wzywa na sqd 

II. SMIERC 

W blyszezqeym fartuehu poloznej, obroeona do widzow pleeami 

przywarowala u wejseia; robotniea 

albo robot 

bo widac jak pulsujq miarowo pierseienie odwloku

NA TEMATY Z CAMUSA 

159 

tajemny mechanizm warczy zlowrogo i wiese 

o jej przybyciu dociera glttboko 

do najtajniejszych galerii zadzumionego ula. 

Nad pasiekll wazll sitt losy; wrzask zatracellCOW 

zagrzewa zastt)py - ona jednak znuzona cittzko dyszy 

na krotko zapada w sen i znow poczyna dygotae 

przeszywana zlldlami naglych bolow 

rttce w oslizglych rttkawicach rozczapierza 

jakby sparzone - a moze to Sll kleszcze kraba 

bo otwierajl} sitt i zamykajll nozycami 

czemu towarzyszy przenikliwy syk 

albo raczej pisk schwytanej w potrzask myszy 

Wszyscy czekajll z zapartym tchem co teraz nastllpi 

bo to jest chwila najwyzszego napittcia starannie obmyslana 

przez najslawniejszego w swiecie metteur "en scene - 

Bohater zjawia sitt nagle niby rzucony na zer 

- widzialem jak umierajll psy - powiada 

i jeszcze 

to jest kukla 

nkrttcona z gliny i slomy - A om JUz czujll w dloniach 

jak im sitt niecierpliwill brawa - 

Przeciez wystarczy ill wywolae po imieniu 

fatalnll karttt w najciemniej~zej z gier 

zeby przestala przerazae 

On tymczasem jednym gwaltownym gestem jakby dobywal miecza 

albo zdzieral masktt 

sklada jej uklon: ja wiem ze smiere 

to cos co zawsze jest plugawe 

Wtedy ona odwraca si~ niby zwierztt ktore uslucha 

rozkazu swego pana i widae wyrainie usmiech 

szeroki po macierzynsku od ucha do ucha 

kiedy powoli obnaZa calq prawdtt - 

Teraz juz wszyscy wiedzq ze to jest krolowa 

Regina in coelis 

jej macki swiecq nad czolem aureola 

splecione w ruchliwy wieniec. 

Potem ujmujc go w dlonie tak wlasnie 

jak sit) tego uczyla u samego Boga, 

bardzo ostroznie zeby uniese wysoko 

na oczach wszystkich - 

Na oczach wszystkich kruszy go z cichym chrzttstem 

jakby chciala powiedziee przez to: jestem

160 MIKOLAJ BIESZCZADOWSKI 

I nic lUZ wiltcej nie rna tylko droga 

po ktorej wszyscy jeden za drugim wychodzll 

w wielkim porzlldku 

III. WYMIAR SPRA WIEDLIWOSCI 

W godzinie ktora uszla 

wtadzy piekielnych zegarow 

skrzydlata rnysz 

nieruchoma jui na wieki wiekow 

wysoko na scianie urz"du 

bialej jak czas 

w sarno p oludnie 

w blasku tak przeraZliwym ie oko 

staje kolern 

pod powiekll ze szkla 

kiedy plonie nade rnnll 

wielka lampa chirurgow 

rozplatany 

na calll szerokosc ciala 

oczyszczony z wn"trznosci 

odcedzony z dymillcej posoki 

na pustym kuchennym stole 

nagi - tak bardzo ie tylko nagosc 

widac - wydanll na widok wszystkiego 

co patrzy 

lei" i swieci mi noi 

naczelnego kucharza 

i obraca silt w lewo w prawo 

cienka igla busoli 

wszystk o co we rnnie iywe bez kresu i drga 

i jeszcze raz rnnie boli - od poczlltku 

ktory spoglljdasz na rnnie z wysokosoi 

Wysoki Slldzie 

ktorego nie rna bo nie rna Slldu 

ani po lewej ni po prawej stronie 

dnia 

nim rnnie przegryziesz i wyplujesz 

jak slin" ktora jest letnia i slona 

w polowie przemieszana z krwill 

zbaw 

od powrotow godziny 

na tarczach

NA TEMATY Z CAMUSA 161 

zywyeh zegarow 

tanezllea mysz 

pod lamp ll na niskim hiurku oezy s~dziow 

bezlitosnie . 

kazdq nienarodzonll mysl 

i wywlekajll zdanie po zdaniu 

mierzl! moj slueh i dreszez 

i zbuntowany dotyk 

mierzll swoj slueh i dreszez 

i zhuutowany dotyk 

i nakluwajll seree skalpelem jak wlos 

wed Ie prawidel nieczulyeh gramatyk - 

Ktory nie hylem z swiadkow ani glos 

sumienia 

szept - gorzki pokarm wieku 

kOrZeIl traw 

Ilieeh pod ohron~ weimie jasna eiemnosc 

niewyrazania 

sledezyeh 

• 

IV. ABSURD 

To zllaezy sehylic si~ nad wllskim stolem 

w centrum eiemnosCl, na kraw~dzi snu 

rozwinllc mapy zehy dlugo sledzic 

pozyeje nieprzyjaciol i lini~ obrony 

u szaneow niezdohytej ehoeiaz padla twierdzy 

Tymezasem smierc przez rami ~ wydaje rozkazy 

krzyzuje plany kre§ll!e wszerz i wzdluz 

dyktatorskim olowkiem kart~ r~kopisu 

a w gl~bi pustej seeny wywraea koziolki 

doweiplle pieklo Hieronima Boseha 

Do zaJanego krwill przystllpic stolu 

bez rangi wskrzesiciela - elektryezny noz 

zanurzyc w dawno martwe i skurezone seree 

jakby jeszeze swieeila tam iskra nadziei 

Nadziei nie mal seplellill umarli 

stloczeni rojnll zgrajll na szkielku zegarka. 

Powodi wehodzi 11a schody juz si~ga do ust 

zostaje pusty poklad we wladzy demonow 

a przeciez walezyc dalej - dalej jak 0 wszystko 


162 MIKOLAJ BIESZCZADOWS::


163 

Nieodpomniana pami~e wyleczonych chorob 

(kto wspomina udr~ki wyrwanego zt;ba) 

dawne bitwy wewn ~ trz n e i groza wyborn 

na nic. - Jak dusicielka codzien malodusznose 

zaklada nam o bro z~: nasz laurowy wieniec 

Sam ze sobll to znaczy klamca przed szalbierzem 

sluchajll siebie wzajem (a ktos skomli z bolu) 

zbudzeni rWl!cll prozll obcego autora 

przewracamy stronnice. Zeby mierzye los 

jllZ za poino. Niech spi dolina zlych konsulow 

Kiedys spotkalem kamien kiedy wstawal ze snu 

pocz~ty z greekiej mysli ehoe bez glowy 

Victoria - okrzyk wiary ze przeminl! 

szyki zbrojnych topora 0 szafoty stuk 

Pewnie jll slyszal zw iastunk~ budujl!c zdania Camus 

ehoe mowa 0 lekkich puchach gorzkiego migdalowca 

kiedy stawiajq czolo furii zimowych bezprawi 

To szez

164 

MIKOLAJ BIESZCZADOWSKI 

maszyno sprawiedliwosci wzniosla i namaszczona 

bracie ktory piastujesz najciemniejszy urzlld 

w czerwonych rttkawicach 

siostro niemilosierdzia jednym zwinnym chwytem 

jak w cyrkowym numerze gdy wywlekasz mnie 

z cieplego gniazda p ulsow oddechow i krwi 

ktora dochodzisz i iemio - zenska ziemio 

slodkie piersi pagorkow lona zarosle hiacyntem 

swittty duchu powietrza sniezna golttbieo 

dogasasz u pijllcych ciebie chciwie nozdrzy 

maszyno sprawiedliwosci oko za oko 

zllb za zllb 

wysokie szafoty eiasnym krttgiem 

schylone nade mnll dusicielskie nianki 

kiedy twarzll do muru fifry i bttbny 

maszyno ktora ziarna od kllkolu 

bracie moj ostateczny stopnie szafotu 

o czarnej czwartej 

krolowo matko ktora ktora 

wy straznicy wittzienni 

czarne gardla wittzien 

o potttpionej pilltej 

maszyno twoj krzywy usmiech 

gwizd olowiu 

gwizd 

przeciw karze za zycie 

przeciw karom za grzechy 

przeciw mocom wyrokow 

• 

przeciw przemocy praw 

przeciw ostatniej godzinie 

przeciw ostatnim sekundom 

przeciw przeciw 

zawsze przeciw 

ruoj krzyk zdlawiony w polowie 

Sliskim od §liny strykiem 

UPADEK 

Nie padnll na kolana katedry w rzezbionych pancerzach 

ksienie zamarlej krucjaty 

nie bttdll wybijac poklonow matematycznym niebiosom 

w takt mechanicznej hosanny


165 

Upadek wielkiego mocarstwa odbywa si~ ukradkiem 

z dnia na dzien z minuty na minut~ 

bez ceremonii 

placz i zgrzytanie z()bow to figura stylistyczna 

ornament skostnialej trageclii 

kolejne cywilizacje schodzq do muzeow 

z poczuciem wypelnionej misji 

nfne w swoj eternel retour 

pocci sq od tego aby im wypominac 

ie od samego poczqtku zostaly skazane na smlerc 

i ie imiona bogow hitwy morskie tahlice praw 

tak jak kopuly kaplic jak partytury mozarta 

z tej samej suhstancji co cien 

(manekin Nike Samotrackiej woskowa glowa Nefretete 

drewniane kukielki ksiqillt z dynastii Tahuantin i Atahuallpa) 

litosc nie lezy w zasiftgu pojftc historycznych 

kto jeszcze oplakuje zburzenie Mediolanu 

przez Barbarossft? 

mnich Merton odmawia wersety 0 zagladzie New Yorku 

drozdy uwijq gniazda w ruinach pilltej ulicy 

przyszlosc trwa tylko w snach 

Obalonq kolumnft moina dzwignllc to nic trudnego 

zeby stanql kamien na kamieniu wystarczy dziesil(c lat 

nawet piftc 

obrocona w popiol stolica znowu lopoce skrzydlami 

plocha kokosz feniksow 

(skowyt ekskawatorow zwinna mqka cementow segmenty rusztowan 

pryzmy szkla) 

Prawdziwy upadek wygll!da nie tak 

wielkiej rozpaczy nie widac przez soczewkft lez 

nie trzeba konc·a swiata aby zgaslo niebo nad nami 

wystarczy znieczulic sluch 

unieruchomic serce 

ws:!:ystko dobywa sil( w smiertelnej ciezy 

wlasnie to: w smiertelnei 

.Talowe krainy Eliota atakujq z chrzftstem 

az po horyzonty 

zanosi sil( na to ze bftdzie gorl! 

ich nieokielzana plodnosc 

(cmentarzyska martwych automatow prochnica zalana hetonem 

usychajqce powietrze) 

Obozy upadlych aniol6w 

u fundamentow 

lotne pogotowie zarazy

166 lVIIKOLAJ BIESZCZADOWSKI 

ieh szloeh to nasza muzyka konk retna 

SSqea ezkawka retort prozniowyeh 

llatttZOne soprany oporniezyeh lamp 

pieszo przez Sahartt zamknittei w ireniey eyklonu 

u padamy w noey i we dnie co krok 

bez wytehnienia 

taka jest dialektyka podrozy 

jeszeze daleko do jlldra ciemnosci 

eel lezy juz za kresem sil 

Monstrualny ezlowiek nowoezesny z infantylnll teorill informacji 

jego sto pit;cdzicsillt szczepow schizofrenii 

i niczyja swiadomosc kolektywnych zbrodni 

(bariera kolczastych palcow strzelnice miradorow noe mgla 

fauna podskornyeh marzen psy polieyjne 0 szkarlatnyeh 

p aszezt;kaeh zar ojonych klami) 

Nadzieja laboratori6w 

ze zr ealizujlj 

w stopniu prawie doskonalym 

trwogt; Paseala 

lodowate przestrzenie k osmiczne mit;dzy dlonill a dlonill 

od ust do Ilst 

augustyriska nieobeenosc swiatla nie tylko nieobeenosc 

jak okiem s i ~ g n llc 

wchodzll poslusznie na o r bit~ 

z d okladnoscill bolow p orodowych 

wirujemy wprawieni w rueh planetarnll fobill 

nasz upadek nie rna kierunk u 

nawet dna 

zehy na nim spoczllc 

(nicwidzialna br on plazmatyczna laser otwiera zawrotne 

perspektywy 

likwidacja oddechu na dowoln!! odleglosc rozklad tkanki na 

zawolanie) 

miasta cielesne w poludnie rozkwitu 

oit;ciwy scittgien gotyk ossatury 

gorej,!ey krzak nerwow w anreolach tlenu 

n Sflodu rzt;zlj kllwerny wylt;gi szezura sarkomy 

haniebny upadek cial 

placzcie mn szekspiry pobojowisk 

pustoszejllce gnillzda w konarach dobrego czy zlego 

demony i jakuby iikladajll arehaiczny ort;z 

nowe mity nie znajll godnosei 

niby llbogi smietaik


167 

zal iast luny archanielskich lmIOn 

techuiczna rejestracja archetypow 

(w poszukiwaniu straconego znaku w podr ozy d o zasypanych irodel 

lowieckie wyprawy do mglawic niepo ohienstwa podsluchiwanie 

przepasci) 

bez zmruzenia powiek 

ogl~damy upadek wiar 

my zlepek wrazen ze starej facecji Joyee'a 

nasz llll;tny stream of conscience 

urqz,!c studnie Babel 

,.' bezdusznym powietrzu Kafki 

Ariadny uchodz,!ce w ciemnosc labiryntow 

Moze Simona Weil? Jej okulary zamglone od natllzenia 

dwa ogniska promieni 

wychylona z balkonu w dole dymi" fabryczne Niniwy 

bez korzeni Simono wszystko nazbyt ci~z k ie 

jak topor jak zw,!tpienie 

spada ze swistem zapada 

kaptur em gasidla 

Odehodz,! od stolow Panskich 

ku wygodnym spokojom sumienia 

glusi na szczekanie pie iel 

Mcwy chmur'l gradow,! nad Marken nad D amr akiem 

p taki harpie z filmow Hitchkock a 

ieh rozwscieczony wrzask nad n asz" kazni" 

Hr l!gliwe naloty az po nadir 

wstaje z bagnistych kanalow 

z czerwonych jam wnf(trznosci 

glos 

to nas tak wola to my 

wz ywamy na pomoc 

(£lorn Anny Frank p rzy Rozengracht dwa bezludne pokoje 

skamieniala kuchnia pielgrzym ki z Nowej Zelandii 

ekipy telewizyjne) 

Matka oel Rezurekcji pada od znuzenia 

w trzcinowym leprozorium 

pod tropikami 

dzwonnice switu od morz przymglone ave 

qui laetificat iuventutem meam 

katedry galopujll ze wzgorz sploszone litado 

unoszll rosochate Iby 

koronowane orientem 

Wllsz'! mleko u swietlistych rzek 

glos w kazdll IItronQ 8wiata

168 MIKOLAJ BIESZCZADOWSKI 

czterolistna roza nadziei 

gwiazda czwororamienna 

po jednej i po drugiej stronie swiata 

w gorlt i w dol _ 

jej promieniste centrum 

kluczem wloczni otwarte na wiecznose 

jakby czlowiek rozpiltty na pustce 

spadal w otchlan 

po zenit 

Eli! Eli! az do krancow nocy 

Ten glos to ma bye wszystko? 

Tak to wszystko 

2jYCIORYS NA ZAKONCZENIE 

Ojciec byl robotllikiem rolnym i zgin/ll w bitwie nad Marn1j 

matka jest i pozostala prost1j chlopk1j 

na fotografii ktor1j zamiescil popularny magazyn ilustrowany 

z racji tragicznego zdarzenia 

widae jej iberyjsk/l twarz 

o ustach mocno zasznurowanych 

ktora spogll:\da twardo i milczy 

bo czymze maj1j silt z nami dzielie 

dotkniltci palcem losu? 

Tlem dziecinstwa byla dzielnica nltdzy 

w dalekim miescie 

zapach smazonych kartofli kamienne uliczki 

pod rozzarzonym niebem 

a dla ozdoby szumialo morze 

to samo ktore wiodlo niegdys dialog z Augustynem 

Nieodzowna gruilica - zle stopnie z francuskiego 

filantropijny ksil:\dz prefekt odkrywa w mlodziencu talenty 

i to juz chyba wszystko 

jeSli nie liczye pilki noznej tej jak wiemy typowej odskoczni 

dla stlumionego libido potltgi 

w zyciu proletariackich dzied 

Ale bylo jeszcze cos co umyka uwadze obserwatorow: 

Wielki Strach 

Kiedys nad ranem w pol8nie 

zobaczyl nad sobll drabinlt bez szczebli 

jakby dwa drewniane ramiona sciskajllce w gorze 

krzywo wyostrzony noz 

MIKOt.AJ BIESZCZADOWSKI

WIEStAW PAWEt SZYMANSKI 

"Z AGARY" I ZAGARYSCI 

Ostatni numer "Kwadrygi" ukazal si~ w czerwcu 1931 roku, 

w kwietniu tegoz roku wyszedl pierwszy numer "Miesi~cznika 

idqcego Wilna poswh:conego sztuce" - "Zagary". 1 W kr6tkim 

slowie od redakcji pisano: "Idqce Wilno, a wi~c pokolenie, kt6re 

dopiero startuje. Startuje na juz przez siebie wybranej biezni. 

Nie tworzymy grupy, szkoly, kierunku. l.,qczy nas wsp6lny wysilek 

raczej, niz jego charakter. (...) "Idq,c" mijamy, napotykamy 

caly szereg zagadnien, do kt6rych musimy si~ ustosunkowac. Stqd 

tez i nasz sqd 0 "starszych". (...)" 

"Starsi", to byli przede wszystkim bezposredni poprzednicy, 

kwadryganci, r6znica wieku wynosila przeci~tnie szesc lat. W czwartym 

numerze "Zagar6w" zaatakowal ich Teodor Bujnicki. "Nie 

chcemy "Kosciola bez Boga" - pisal - kladziemy nacisk na posiadanie 

przez poet~ mocnego p ion u ide 0 w ego, ale nie mozemy 

si~ zgodzic na liche stiuki i zlocenia swiqtyni, imitujqce 

marmur i kruszce: to jest swi~tokradztwo. (oo.)" 2 Cios byl 0 tyle 

bo]esny, ze przeciez grupa "Kwadrygi" wystartowala w roku 1927 

1 Histol'ia wychodzenia "Zagar6w" rna trzy fazy. W pierwszej od kwietnia 

1931 do marca 1932, ukazywaly si

170 

-. WIESLAW PAWEI.. SZYMANSKI 

z programem poezji spolecznej. "Dosyc pozazyciowego estetyzowania! 

Wracamy do zycia!" - pisal w6wczas Mieczyslaw Bibrowski 

w e ws t~ p nym artykule pierwszego numeru "Kwadrygi". 3 Bylo to 

jednak u derzenie zasluzone. P o · kiIku latach nastqpil natur ainy 

rozpad grupy i w ostatniej fazie kazdy z jej czlonk6w byl wlasciwie 

wyznawcq odmiennego poglqdu. Rac j ~ mial Stefan Napierski, krytyk, 

kt6ry przeciez w pierwszym okresie "Kwadrygi" bardzo pozytywnie 

ocenial tomiki poet6w przy niej skupionych (Sebyly, 

Galczynskiego), gdy pisal w roku 1932: "Wszyscy kwadrygisci, 

z wyjqtkiem Flukowskiego, Czechowicza (kt6ry jest, zresztq, swiezej 

daty nabytkiem), ostatnio Dobrowolskiego, ulegajq zludzeniu, 

. ze jest si~ poetq, kiedy pisze si~ wiersze. Niepodobna natomiast 

\vrzeszczec i spiewac, ze jest s i~ ustami epoki, b~dqc tylko jej 

wt.6rnym lub splagiatowanym echem, si6dmq wodq po kisielu 

Eu ropy, powrotnq i m~tnq falq". 4 Z tego sqdu tylk o tr.zeba wylqczyc 

takze Galczynskiego i Sebylt;'. 

Utarczki z jeszcze dzialajqcymi (do roku 1933) kwadrygantami 

n a tym s i~ skonczyly. Znamienne jest jes?cze jedno. 0 ile kwadryganci 

zaatakowali z miejsca, ostro, "Skamander " i "Wiadomosci 

Literackie" 5, 0 t yle zagarysci bardzo lagodnie i jak gdyby mimochodem 

wyrazali swoje sqdy 0 starszych, uznanych tw6rcach. Czy 

1a lagodnosc byla spow odowana opanowaniem - wynikiem kult 

ur y osobistej? Chyba takze i taktykq - swiadomosciq, ze spalenie 

m ost6w im samym utrudni dotarcie do zamierzonych pozycji. 

Skamandrytom oberwalo si~ w e w spomnianym ar tykule Bujnick 

iego, ale tylko pier wszy okres ich tw6rczosci n azywal uutor 

"przerazliwie slabym, pensjonarskim". W tym samym numerze 

"Zagar6w " ostrzej natomiast oceniono krakowskq a w a ngar d~ : 

" ...wyczucie w sp6lczesnosci w grupie "Zwrotnicy" i "Linii" sprow 

adza si~ do jej n ask6rka - pisal Stefan J ~d rych owsk i - PuIs 

stara si~ uchwycic przez lechtanie". J ~dr y chowsk i odmawial awangardzie 

" gl~bszego usprawiedliwieniu t worczego", upominal si ~ 

o "i d e ~ k s z tal t u j q c q". Pisal w koncowej cz~sci artykulu: 

"Ostatecznie gdzies si~ trzeba zatrzymac, przyjqc jakqs wartosc 

absolutnq. W absolutnq wartosc strukturalnq nie wierzymy. No 

• watorzy zatrzymali si~ za nisko, za plytko. I dlatego juz w praktyce 

ich sztuka nie ma sHy przekonania. Nie stoi za niq gl~bokie 

usprawiedliwienie. Po co panowie piszq? Dia zaspokojenia wlasnej 

potrzeby? A wi~c grafomania? W. miejsce kataryniarzy i strofkarzy 

3 Mieczyslaw Bib row s 1< I, Sztuka Wojujqca t trlumfujqca, "Kwadryga" 

1927, nr 1. 

4 Stefa n Nap I e r 5 k I, Jeszcze 0 mlodych titeratach, "Robotnlk" 1932, 

nr 375. 

5 Zob. Wles!a.", S z y m a fl 5 k I, BaUady przed burzq, 1961, S. 21-23.

ZAGARY I ZAGARYSCI 

171 

skamandrycznych popoludniowi g ram 0 f 0 n i a r z epat e 

f 0 n i a r z e?" 6 To ton na jostrzejszy, widocznie byl on jednak do 

przyj~ ci a , moze przyczynila s i ~ do tego forma pytajqca, skoro rok 

pozniej drukujq wiersze w "P ionach", m ie si ~czn iku zespolu Zagarow, 

i najostrzej atakowany przez J~dry chows k iego redaktor 

"Linii", Jalu Kurek i Br zc;kowski i P rzybos... "Zagary" nie mialy 

nic juz wspolnego z futurystycznq bezwzgl~dnosciq w niszczeniu 

tradycji. Charakterystyczne jest bardzo, ze picrwszy numer tego 

pisma zapowiadal rewizj~ tradycji, nazywajqc zastany kontekst 

literacki grzecznie i zgodnie z prawdq: ,,starsi". Nic poza tym . 

Pierwszy numer pisma jest oparty na niejako "formalistycznym " 

artykule Stefana J~drychowskiego pt. Zbrodnie przymiotnika. 

I jesliby si~ chcialo juz w tym pierwszym numerze szukac zapowiedzi 

drapieznosci, nie znajdziemy jej takze w wierszach Milosza, 

ezy Zagorskiego z charakter.ystycznym pytaniem w jednym z nich: 

"Kto nam ujql kolorow, a modlitwy dodal?,' 7 

* 

Rzeczywistosc poetycka, w ktorej panowie w sportowych r agIanach 

siadajq Ieniwie na lawki i sluchajq arii z Kr6la Rogera 

Szymanowskiego (libretto Jaroslawa Iwaszkiewicza) mowa 

o wierszu Teodora Bu jnickiego z pier wszego numeru "Zagarow" 

zostala bardzo adekwatnie przetlumaczona na j ~zyk pUblicystyczny 

\V artykule Jana (Czeslawa Milosza) pt. Bulian z gw azdzi: ,,(.. .) Biedni 

spece w sztuce pisania, krqzq od jednej kapliczki literackiej do 

drugiej i szukajq, szuka jq za wszelkq e en~ jakiejs racji, kt6raby 

usprawiedliwila ich prac ~ . Dala sankc j ~. Rozgrzeszyla z b l~ d6w. 

Naokolo huczy olbrzymi swiat, kola maszyn miotajq si~ gorqczkowo, 

Sq pochody, bezrobocie, gl6d, okrwawione asfaity w Berlinie, boj6wki 

wielkiego kapitalu, a tymczasem poeta siedzi przy biureczku 

i pisze wierszyk 0 ukochanej. (...)" 8 Z tego juz obrazu 

wynika jasno, jaki byl stosunek zagaryst6w do poezji, sztuki 

6 Stefan J ~ dry c how ski, Bezposr ednio przed nami , "Zagary" 1931, 

n r 4. 

7 Charakterystyke: czasu i srodowiska, w kt6rym zyli zagarysc!, duzo ciekawych 

danych 0 tej grupie znalezc mozna w dwu k Si qzkach Jerzego Zag 6 r 

s k i e go: Szk!ce, 1958 , s. 381--405, Szldce z podr6zy w p r zestrzen! t cza ste, 1962, 

s. 159-178. W osta tniej daje Zag6rski mie:dzy in. wytluma czenie d ziwnej na zwy 

pisma: "Zagar w gwarze wilenskiej oznacza patyk zwe:g1ony i zarzqcy si.::, kt6 

rym mo"na rozpalic ognisk o IUb przeniesc ogien, powledzmy pod sa m ow a r". 

Sporo interesuj'lcego i obiektywnie p odan ego m a terialu, zwlaszcza 0 zyciu unlwersyteckim 

tamtego czasu, znajduje si

172 WIESLAW PAWEL SZYMANSKI 

w og61e. Dopowiedziany on zostal w nocie odredakcyjnej do artykulu 

Henryka Dembinskiego pt. "Defilada umarlych bog6w". 

"Dalecy od hasel "sztuka dla sztuki" i "sztuka dla idei", widzimy, 

ze niespos6b podchodzic do zjawisk artystycznych bez powainego 

przedyskutowania podsta,wowych naszych postulatow etyczno-spolecznych 

(w n a jgl~bszym znaczeniu tego wyrazu) i dlatego inicjujemy 

na terenie "Zagar6w" sui generis ankiet~, ktoraby w szeregu 

wypowiedzen zebrala i podsumowala sqd nasz 0 wspolczesnosci 

i 0 nas samych. (...)".9 Projektowane wypowiedzi, to przede 

wszystkim artykuly Henryka Dembinskiego, takie J~drychowskiego, 

Milosza, Zag6rskiego. Nie spos6b przejsc obok nich, jesli 

chce si~ zrozumiee skqd wyrosla i czym jest poezja iagaryst6w. 

Henryk Dembinski byl nie tylko mlodym trybunem i organizatorem 

iycia spolecznego, byl takie swietnym publicystq,-swietnym 

dlatego, ie nie stronil od emocji, literackiego obrazu. Oto poczqtek 

pierwszego artykulu, otwierajqcego cykl jego wypowiedzi, kt6re 

najwiE;kszy szum zr0bily z calej tw6rczosci zamkni~tej w "Zagarach" 

(byly bezposredniq przyczynq wypowiedzenia przez redaktora 

"Slowa", Mackiewicza, wsp6lpracy): "Sqd.. . na wokanclzie 

pow6dztwo mlodych 0 dziedzictwo - 0 spadek duchowy. Chcq 

czemus sluiye z takim hartem i mocq duchowq, jak Spartanie, 

z takq ekstazq i ascetyzmem, jak sredniowiecze (...). Nie nakarmiq 

jui ich wnikliwe powiesci 0 tragediach i zdradach sytego mieszczanstwa, 

ani metafizyczne dreszcze narkotyzujqcej si~, nagiej 

duszy pi~knoducha. Bo i c6i ich obchodzi, gdy dwadziescia milion6w 

bezrobotnych czeka na prac~ i chleb, a szese miliard6w buszli 

pszenicy, siedem milion6w ton cukru, pi~Cdziesiqt milion6w workow 

kawy i dlugie szeregi milion6w ton innych towar6w rozsadzajq 

magazyny i topiq, duszq zglodnialy swiat". Dopiero po tym wst~pie 

przyszla rzeczowa jui, innym nieco j~zykiem pisana, choe nie 

pozbawiona tonu emocjonalnego krytyka kapitalizmu, ustroju demoliberalnego 

("cynizmem i uwiqdem starczym trqci ta swiadoma 

apoteoza kompromisu dla tycia"), nacjonalizmu nierozerwalnie 

zwiqzanego w niekt6rych krajach z kapitalizmem... Ten pierwszy 

artykul konczyl Dembinski wezwaniem: "Za trzy dwunasta... czasu 

malo. Chcemy bye na dwunastq gotowi. Przekreslamy etyczny typ 

czlowieka, ktorego wychowuje demokracja kapitalistyczna. Marzymy 

0 nowej, twardej m 0 r a 1 nos c i w Y t w 6 r c 6 w". 10 

Po Defiladzie umarlych bog6w oglosil Dembinski jeszcze wazniejszy, 

dwucz~sciowy artykul pt. Podnosimy kurtyn


173 

i Polski (,,1145 milion6w zlotych za1eglych dlugow zamraza wszelkq 

ini c ja tyw~ gospodarczq rolnikow") i zaproponowal szereg x:adyka1nych 

wnioskow, przede wszystkim "uspolecznienie srodkow produkcji, 

oraz w~zlowych punktow kontroli i regu10wania zycia gospodarczego". 

Orientujqc si~, ze postu1at ten nie jest w zgodzie 

z owczesnym rozumieniem katolickiego prawa wlasnosci, staral si~ 

wykazac, ze prawo to oparte jest 0 przestarzale rzymskie prawo 

wlasnosci, a z drugiej strony - ze "kapitalistyczne, niczym nieograniczone 

prawo wlasnosci i eksploatacji" jest sprzeczne z katolickim 

poj~ciem prawa natura1nego, poj~tego jako obowiqzek 

socjalny. Nie tu miejsce, aby referowac propozycje Dembinskiego 

dotyczCjce zabiegow w naszym organizmie gospodarczym, gdyby 

zrealizowana zostala nacjonalizacja srodkow produkcji i bankowosci, 

rozbudowa przemyslu, mechanizacja ro1nictwa, masowa 

elektryfikacja. Wazne jest, ze przemiany ekonomiczno-socja1ne 

ICj czyl scisle z przemianami mora1nymi spoleczenstwa - stCjd jego 

mocno akcentowany postu1at: "Twarzq do szko1nictwa, by wychowywac 

nowych ludzi". Kilka 1at pozniej postu1at ten podejmie 

szereg innych osrodkow tworczych, mi~dzy innymi kwartalnik 

"Marcholt" redagowany przez Stefana Kolaczkowskiego. 

Dembinski wybiegal da1eko w przyszlosc, byl wizjonerem, nie 

mozna tu pominqc obrazu szcz~sliwego spoleczenstwa, ktorym 

zamyka swojq publicystk~ na lamach "Zagarow". "W da1ekiej 

przyszlosci widzimy nowy swiat: swiat wo1nych wytworcow, pracujqcych 

kolektywnie przy bezpanskich warsztatach - pisal 

W obliczu jednolitych zespolow pracy, padajCj bariery klasowe, 

a z nimi razem wszelkiego rodzaju eksploatacja i wyzysk. Na 

miejsce walczqcych klas przyszly armie pracy wychowane w nowej 

ascetycznej moralnosci, zdyscyplinowane dynamikq olbrzymich 

warsztatow wytworczych i zolnierskim poczuciem odpowiedzialnosci 

za zaj~ty posterunek (...)" 11. D1a humanistow z kr~gu kultury 

sr6dziemnomorskiej za duzo w wizji Dembinskiego dyscypliny, 

mechanicznego rygoru. Mogq si~ obawiac tego spoleczenstwa prawie 

ze termitow, b~dCj wi~c bronic indywidualizmu i anarchii. 

Stqd nast~pny problem, ktory trzeba omowic, to szeroko poruszany 

w "Zagarach" problem stosunku jednostki, zwlaszcza jednostki 

tworczej, do spoleczenstwa. 

* 

WychodzCjc od niektorych spostrzezen teorii prawa Petrazyckiego 

(socjalistyczna interpretacja norm spolecznych, sqdy praktyczne 

normatywne) usilowal Stefan J~drychowski na ich podkladzie 

11 Henryk D em bin ski, Podnosimy kUTtyn~, .. Zagary" 1932, nr 7.


skonstruowac ontologi~ sztuki. "Sztuka jest skomplikowanym procesem 

socjologicznym, zlozonym z licznych pojedynczych zjawisk 

estetycznych - pisal - (...) Funkcja wychowawcza sztuki polega 

nie na zdawkowym moralizatorstwie i dydaktyzmie, ale na systematycznym 

i swiadomym r ozwijaniu pewnych dyspozycji i karczowaniu 

innych. Dzielo sztuki jest srodkiem kolektywnego ksztaltowania 

psychiki indywidualnej, po t~znym narz~dziem przeksztalcen 

religijnych, politycznych, socjalnych i gospodarczych. (...) Sztuka 

przyszlosci musi iSe 0 krok przed przeci~tnym, albo nawet przed 

pierwszym odbiorcCj, musi ciqgnqe za sobq publicznose na smyczy. 

(... )" 12 Podobne sformulowania mozemy znaleze we wczesniejszym 

0 p61 roku artykule Jana (Czeslawa Milosza), kL6ry m. inn. 

pisal: ,,(...) Sztuka jest narz~dziem. Powiedzmy to sobie jasno, bez 

oglupiania siC; wiarq w jej nadprzyrodzone pochodzenie. Sztuka 

jest n arz~dziem w w alee spoleczenstw 0 wygodniejsze formy bytu. 

J ej rola polega na or ganizowaniu psychiki. Ale organizowanie 

psychiki dokonuje si~ nie tylko przez to, ze pisze si~ na pewien 

temat (.. .) tw6rca urabia konsumenta w ten spos6b, iz zmusza go 

do gimnastykowania tych, lub innych cz~sci psychiki. (... ) Producent 

d6br artystycznych musi miee jasny i wyrazny cel. Tym 

celem powinno bye u rob i e n i eta k i e g o t y puc z low i e 

ka, jaki ze wzgl~d6w spolecznych jest w najb 

liz s z e j p r z y s z los c i pot r z e b n y. A wiE;>c artysta kieruje 

hodowlq ludzi. (...)" 13 Zupelnie analogiczne stanowisko znajdujemy 

jeszcze w artykule Jerzego Zagorskiego, dla kt6rego 

"sztuka = pewien kompleks srodk6w prowadzqcych do przeksztalcenia 

rzeczywistosci ·zastanej w rzeczywistose nast~pnCj". 14 

Coz si~ tutaj wyraznie powtarza u trzech autor6w? Ze jednostka 

tworcza jest wartosciq nadrz~dnq w stosunku do spoleczenstwa, 

ale rownoczesnie pelni wobec niego rol~ sluzebnq. NadrzE;>dnose 

jest wynikiem wi~kszej swiadomosci tworcow, ich u m i e j ~ t 

nos c i wid zen i a I e p s z ego s w i a t a, Sq wi~c niejako kierownikami 

wielkich domow mody, ktorzy projekty swe narzucajq 

spoleczenstwu. Oczywiscie nie trudno wskazac na zrodla takiej 

koncepcji sztuki. Autor Legendy Mlodej Polski to bezposredni ofiarodawca 

spadku dla zagaryst6w. Poglqdy zagarystow na funkcj~ 

sztuki byly jednak nie tyle odwolaniem si~ do tradycji, He konstrukcjCj, 

dla ktorej zam6wienie wJroslo z aktuaInych potrzeb 

zycia spolecznego. W latach trzydziestych bardzo cz~sto powtarzajq 

si~ dyskusje 0 roli i potrzebie inteligencji, a przez inteligencj~ 

12 Stefan J

ZAGARY I ZAGARYSCI 175 

rozumie s i~ e lit ~ spolecznq, k tora by kierowala aparatem panstwowym 

w roinych jego przekrojach. 15 Jesli i agarysci byli sklonni 

oddae "rzqd dusz" poetom, to dlatego, :ie zaliczali ich (a \Vi~c 

i siebie) do elity. Trzeba jedna p odkreslie,:ie ambicjom tym 

narzucali wyrazny zakres - zakres spo!ecznego wychowywania. 

J Eidrychowski, Milosz, Zagorski byli prawnikami, stCld nie ty lko 

podol iensiwo ich publicystycznego j~zyka, a takze podobienstwo 

myslenia. Prymat prawniczego myslcnia, naleZy przez to rozumiee 

myslenia przeslankami socjalno-ekonomiczno-ustrojowymi, m oie bye 

do przyj

176 WIESt.AW PAWEt. SZYMANSKI 

1 i t Y k i. (...)" 16 To bardzo wazne, jak zobaczymy pozniej, wzbogacenie 

poezji zagarystow 0 wielkq dziedzin~ nowej i wspolczesnej 

wiedzy zdecydowanie wyodr~bnilo t~ poezj~ z calego, dotychczasowego 

kontekstu literackiego, nad ktorym jakze wyraznie 

unosil si~ jeszcze duch Mlodej Polski. A ze "rewizjonistyczna", 

jesli nie rewolucyjna, akcja Dembinskiego i prawnikow - literatow 

znalazla swoj zywy oddzwi~k, niech zaswiadczy choeby 

tylko glos Stefana Napierskiego, ktory stwierdzal w "Drodze": 

"Pismem najzywotniejszym w obr~bie generacji nadcbodzqcej 

z ducha, przez dobor indywidualnosci, dzi~ki istotnemu podejsciu 

do zagadnien rzeczywiscie wazkich, na skutek zaczepnego temperamentu 

wreszcie, ktory uelastycznia a zarazem sklania do krancowej 

bezkompromisowosci - Sq bez wqtpienia wilenskie ,,2agary". 

(...)" 17 

* 

W liscie do Wladyslawa Sebyly z dnia 30 III 1932 roku Czeslaw 

Milosz pisal m. inn.: "Stercz~ w Suwalkach, ktore majq wiele 

pon~tnych stron. Swi~ta, pijanstwa i pogrzeby ze strazackq pompq 

(pogrzeb jest tu ewenementem, ktory skupia calq socjet~, jest to 

rozrywka kulturalna mniej wi~cej zast~pujqca teatr)". 18 2artobliwa 

informacja tego fragmentu listu rna duze jednak znaczenie. Przy 

pewnej uwadze, odczytujqC jq, jak odczytuje si~ szczqtki zniszczonych 

freskow, moze bye odskoczniq do ciekawych spostrzezen. Po 

pierwsze daje si~ tu zauwazye sklonnose autora listu do 0 b s e r 

wac j i, po drugie, sklonnose do s y n t e z y zaobserwowanych 

faktow i do podawania jej w perspektywie ironicznego dystansu. 

W estetycznych sformulowaniach zagarystow te dwa procesy Sq 

slupami milowymi, wokol ktorych skupiajq si~ ich poglqdy. 

Obserwacja - zjawisko z natury maksymalistyczne, bo tym jest 

ona bogatsza, im szerzej rna si~ otwarte oczy, im wi~kszq umiej~tnose 

patrzenia. Negatywna ocena rzeczywistosci ekonomicznoustrojowej 

zmusila zagarystow do narzucenia sztuce funkcji bardzo 

odpowiedzialnej - wychowawczyni narodu. "Artysta kieruje hodowlq 

ludzi" - powiedzial przeciez dose brutalnie jeden z nich. 

Spadkobiercy w pierwszej linii zagarystow - poeci okupacyjnej 

"szkoly warszawskiej" postawili tu kropk~ nad "i", umieszczajqc 

na pierwszej stronie swojego pisma - "Sztuki i Narodu" haslo: 

16 Stefan J t: dry c how ski, Jednostka a kolektyw w sztuce, ..Plony" 

1932, nr 4. 

17 Stefan Nap 1 e r ski, Prowincjonalne pisma ttterackie, "Droga" 1934, 

nr 9. 

18 List niedrukowany, z archiwum Sablny SebyloweJ.

ZAGARY 1 ZAGAR YSCI 177 

"Artysta jest organizatorem wyobrazni narodowej" (z Norwida). 

Wynika z tego doM! wyraznie, ze polem obserwacji poety powinna 

bye rzeczywistose jak najszersza, wlasciwie wszystko. 19 

Schodzqc jednak z tego stopnia uogolnienia, gdzie mozna rownoczesnie 

rozpatrywac wartosci mimo wszystko rozne, w tym wypadku 

ekonomi~ i poezj~, przyjrzyjmy si~ jak si~ ksztaltowala 

swiadomose estetyczna zagarystow w odniesieniu do samej liryki. 

Miejsce dotychczasowych uogolnien zajmie wi~c teraz obserwacja 

materialow 0 wiele bardziej analitycznych. Jesli wynik (znowu 

pewien stopien syntezy - uogolnienia) pokrYle si~ z juz powstalymi 

spostrzezeniami, stanie si~ oczywiste, ze to, co pisano w ,,2agarach", 

musialo bye owocem wspolnych dyskusji, prowadzqcych 

do mniej wi~cej jednoznacznego stanowiska. Ale, bye moze, ze 

zbieznosci tej nie uzyskamy. 

"Pokolenie obecne, a wlasciwie jego przedstawiciele najbardziej 

zaawansowani, jest wybitnie wizualistyczne". - Podkreslajqc t~ 

cechp, poezji zagarystow, bo przeciez 0 nich przede wszystkim m n 

sial myslec, wskazywal rownoczesnie Z..-,gorski na pewne elementy 

jak architektura, -ktore w liryce tej znajdujq miejsce prymarne. 20 

Po chwilowym zaw~zeniu nie znajdziemy jednak w tym duzym 

artykule i w pozostalych umieszczonych w ,,2agarach" innych 

wypadkow ograniczania elementow rzeczywistosci, z ktorych moze 

czerpac poezja. Przeciwnie, juz w pierwszym numerze "Zagarow", 

w pozornie marginesowym artykule J ~ drychowskiego, starajqcym 

s i~ przywrocie wartose epitetowi, zarysowywuje si~ tendencja, ze 

wszystkie "chwyty" poetyckie i wszystkie elementy rzeczywistosci 

mogq wchodzie w zakres budowy swiata liryki. 21 Liberalizm ten 

zostal posuni~ty tak daleko, ze zagarysci uswiadomili sobie, ii nie 

da si~ juz utrzymae "walqcego si~ muru rozroznien mi~d zy prOZq 

a poezjq". Poza J~drychowskim swiadomose tego wyrazil Zag6rski 

we wspomnianym przed chwilq artykule. W ostatniej fazie "Zagarow" 

Maslinski napisze: ,,(...) wszystko - i muzyczna i wizu Cl.lna 

kompozycja wiersza i budowa oparta na tresci i konstrukcja formalna 

- wszystko to Sq tylko elementy, kt6re mogq siG w poetyc- 

I" Nie nalezy t y ch sl 6w czytac doslo Wll ie j akohy poeta m ia l hye czyms 

w r odzaju " sza lej


kim zamysle kombinowae w najrozmaitsze moiliwosci, ukazywac 

si ~ i znikae w najrozmaitszych zestawieniach." 22 Mylilibysmy siE: 

jednak sqdzqc, ie wobec tego w poezji zagarystow musi panowac 

straszliwa anarchia. Zachodzi tu proces podobny do wolnosci jednostki 

w ustroju demokratycznym. Wolnosc zmusza jq dopiero do 

w y b 0 r u, d 0 s w i ado me g 0 w y b 0 r u tych, a nie innych 

wartosci, ktore wchodzq w caloksztalt zycia spolecznego. Podobnie 

poeta, nie majqc zadnego ograniczenia wyboru, moze jednak z bogactwa 

wartosci wybierae tylko te, ktore mu stworzq utwor organiczny, 

integralnie zbudowany. Przechodzimy do drugiego etapu: 

s w i ado m e j s y n t e z y. Zagarysci poslugiwali si~ tu terminem: 

k 0 n s t r u k t y w i z m. 

W krotkiej notatce na ostatniej stronie 5 numeru "Zagarow" 

Czeslaw Milosz sformulowal cztery zasady konstruktywistow rosyjskich, 

za najwybitniejszego z nich uznajqc Ili~ Selwinskiego. 

Oto one: ,,1 - Szacunek dla przedmiotu; 2 - zasada miejsca, tj. 

zespolenie wewnqtrz dziela wszystkich elementovv, z ktorych ono 

si~ sklada, jak: slownika, rymow, obrazow, w zgcdnosci z istot ~l 

przedmiotu; 3 - zwartosc i koncentracja sensu; 4 - wprowadzenie 

do poezji sposobow uzywanych w prozie, "naplyw metod prozaicznych" 

(...)". Bardzo podobne sformulowania mozna znalezc trzy 

numery daIej w artykule Leona Szredera pt. NIetafora przed sqdem: 

"Wychodzqc z naczelnej zasady - pisal - ze w dobrze skonstruowanym 

wierszu kazdy element, obok "napi~cia czysto formalnego" 

(termin zapozyczony ad Witkiewicza), musi pelnic funkcjq 

organicznq, tzn. ze napi~cie czysto formalne nie sankcjonuje uzycia 

elementow zbytecznych, podamy definicj~ najwazniejszych funkcji 

wiersza: 1 - Mowa wiersza musi bye tresciwa: mobilizujemy 

wszystkie wartosci kompozycyjne, syntaktyczne i stylistyczne. 

2 - Mowa wiersza ma bye sugestywna. 3 - Wiersz musi uczye. 

4 - Uznajemy wyzszose deformacji swiadomej i celowej nad deformacjq 

automatycznq, wynikajqcq z uganiania si ~ za realizmem. (... )" 2~ 

Najwyzszy stopien uogolnienia tym tendencjom idqcym w kierunku 

swiadomego konstruktywizmu nadal Milosz, gdy przeciwstawiajqc 

si~ sztuce XIX wieku i Skamandrowi powiedzial: "Zamiast em 0 

c jon a 1no s c i - dyktatura in tel e k t u (podkr. moje - W. S.)". 

22 Jozef 1\1 a s I i II 5 k i, Punowie spokojnie !, " Zaga ry" 1!1:l:J, nr 2 (23). Na 

zacieranie s i~ granic mi

2AGARY I ZAGARYSCI 

179 

Udzial woli w procesie tworczym zdecydowanie odr6znial zagaryst6w 

od nadrealizmu. W przeciwienstwie do niego opierali przeciez 

swojq poezj~ na "wyobrazni zorganizowanej", jak najdalszej 

mechanicznym poczynaniom. Mimo zbieznosci natomiast w samej 

metodzie, r6Znili si~ takze zagarysci od krakowskiej awangardy. 

Wyznawali wsp61nie zasad~ poetyckiego konstruktywizmu, ale dla 

awangardy konstruktywizrn zaw~zal si~ jedynie do plaszczyzny 

poszukiwan formalnych. Pod koniec dwudziestolecia przyznal si~ 

nawet do tego jeden z jej teoretyk6w - Jan Brz~kowski, krytykujqc 

za wqskie uj~cie swoj glosny szkic z 1933 roku pt. Poezja 

integralna. 24 Zagarysci patrzyli szerzej. "Aby stworzyc dzielo 

o wartosci nieprzemijajqcej - pisal Jerzy Zagorski - nie wystarczq 

jednak wszystkie te trudy, prace, wycinanki' i rachunki. Trzeba 

po prostu i nic wi~cej: d 0 r 0 s n q cum y s low 0 d 0 j a k i ego s 

pOW a z neg 0 tern a t u" (podkr. moje - W. S.). 25 

A wi~c doszlismy do naczelnej zasady konstruujqcej poezj~ zagaryst6w 

- jest ona wartosciq pozaestetycznq. Zasadq tq: 0 s 0 

bow 0 s c tw6rcza, tak tylko mozna odczytac postulat "dorosni~cia 

umyslowego". Wartosc ta dlatego nie miesci si~ w estetyce, ze 

niejako poprzedza proces tw6rczy, stanowi (albo i nie stanowi) 

niez~dny etap przygotowawczy i miesci si~ w zakresie ideologii, 

poglqdu na swiat. Zagarysci byli na pewno pierwszym pokoleniem 

W naszej literaturze, kt6re tak mocno zaakcentowalo koniecznosc 

zaj~cia w stosunku do rzeczywistosci wlasnego, bardzo okreslonego 

stanowiska. Wlasciwie cala ich wartosc na tym polega i dzi~ki 

niej ocalala do dnia dzisiejszego ich poezja. W ten spos6b, przyglqdajqc 

si~ zalozeniom estetycznym zagarystow od cZqstek najbardziej 

.elementarnych az do tego stopnia uog6lnienia, kt6re dalo 

si~ zamknqc w jednym poj~ciu "konstruktywizm", doszlismy do 

analogicznych wniosk6w z tymi, ktore wyplyn~ly w rozdziale poprzednim 

przy obserwacji skladnikow swiatopoglqdowych. Grup~ 

t ~ cechowala, jak by si~ dzisiaj powiedzialo, p 0 s taw a 0 twa r t a. 

Wi~cej: mieli oni swiadomosc, ze dam tego nie otrzymuje si~ za 

darmo a przeciwnie, jest on wynikiem wielkiego trudu: dlugiego 

trudu k 0 n s t r u 0 wan i a 0 sob 0 w 0 sci. Pozostajc pytanie: 

dlaczego to wlasnie zagarysci posiedli t~ swiadomosc, co si~ przyczynilo 

do jej powstania, jaki zesp61 warunk6w? 

* 

U Jan B r z ~ k 0 w s ki, Wyobrainia touztoo!ona, "Kolumlla Literacka", dodntek 

tygodniowy do "Kurlera Wilenskiego" 1938, nr 125. 

25 Jerzy Zag 6 r ski, Radion sam pierze, "Zagary" 1932, nr 6.

180 

WIESLAW P AWEL SZYMANSKI 

P od k oniec dwudziestolecia mi~d zywojennego dalo siti wyrazme 

zaobserwow ac artykuly syntetyzujqce, ktore probowaly juz czas 

ten wartosciowac. W artykule 0 Wladyslawie Sebyle taki uogolniajqcy 

sqd 0 "Kwadrydze" skonstruowal Stefan Lichanski. Porownajmy 

socjologiczne dane w nim zawarte z tymi, ktore odnoszq 

s i~ do grupy Zagarow. Zestawienie to ukaze interesujqce roznice. 

"Sytuacja spoleczna i literacka grupy Kwadrygi, z ktorej wyszedl 

Sebyla, miala w sobie duzo tragizmu - pisal Lichanski. - Wyrosli 

oni przewaznie z dolow spolecznych, przyszli w momencie 

jak najgorszym dla siebie. Skamander wst~pnym bojem zdobyl 

sobie publicznosc czytajqcq: rzadko ktora grupa byla w tym stopniu 

"glosem pokolenia". (...) Trafili na swojq epok~ i rzucili na niq cien. 

Kto przyszedl po nich, musial: sl~ alba dostosowac, albo zgodzic 

si ~ na niepopularnosc. (.. .) Kwadrygowcy zrosli si~ z tym samym 

swiatem poj~c i wartosci, ktore uksztaltowaly" postawEi duchowq 

i formy artystycznej wypowiecJ zi Skamandrytow, ale na arcnEi 

weszli w tym momen cie, kiedy wzbur zonc "wybuchem" niepodleglosci 

fale zyci a juz si ~ uspokoHy, kiedy nowi ludzie zasiedli 

juz mocno na zdobytych stanowiskach i nowe formy ustrojowe jui 

Qkrzeply. (.. .) Jako ludzie i jako artysci nie mieli przed sobel 

mozliwosci wybierania, w arunk i zcw n ~ t r z n c okreslily ich i wepchn~l:y 

w gotowy szablon. (...)" 23 Ocen a Lichanskiego byla obiektywna, 

co nie znaczy, ze przy mniej uogolnionym spojrzeniu nie 

trzeba by podkreslic kilku wyjqtkow. 0 obiektywizmie jej swiadczy 

to, ze jeden z kwadrygantow, Stanislaw Ryszard Dobrowolski, 

podobne w tym samym czasie zajql stanowisko, gdy pisal: "Najwazniejszym 

niedociqgni ~ciem »Kwadrygi« - jako grupy poetyc 

Jdej - bylo niewypracowanie vvlasnego, scisle poetyckiego programu 

i z tym poniekqd zwiqza na zbytnia zaleznosc artystyczna 

od poetow Skamandra". 27 

Start zagarystaw byl zupelnie inny. Najmniej interesuj[)ca jest 

tu "innosc" socjalnego pochodzenia. Vvprawdzie k wadryganci w yszli 

przewaznie z "dolow spolecznych", a podsta-.vowa trajca poetaw 

zagarowych - Bujnicki, Milosz, Zagorski z "inteligencji pracujqcej", 

lecz w konsekwencji roznica ta dawala niewiele. Pierwsi 

patrzyli w mlodosci na ck liwe obrazy swiEitych, \V dworkach zicmianskich 

takze n ie w isial P icasso, w najlepszym wypadku - 

Malczewski. 0 wiele wazniejszc, ZC zetkniEicie si Ei zagarystow ze 

skamandrytami mialo przebieg duzo lagodnicjszy, z dwu powodow. 

Po pierwsze debiut ich przypadal w miescie jcdnak bal' dzo oddalo 

26 Stefan Lie 11 a xi. s ki, P OC ~ (I. tll clz k. iej !) (L7Ho t. noscl , "Piuny" l U:JU , 111' 40. 

27 Stan isla w R yszartl D o IJ l' 0 W 0 1 ski, Vu '(/ uziescia lot p oczj i tV P o ls ce 

O d1'odzonej, "Epol

ZAGARY I ZAGARYSCI 181 

nym od Warszawy, stqd odpadla skamandrytom obawa bezposredniej 

konkurencji; po drugie: nastqpil on po dziesi~ciu latach od 

narodzin Skamandra, a wi~c jednostka czasowa byla wystarczajqco 

duza, zeby uznae wystqpienie zagarystow za naturalny proces debiutu 

nowego pokolenia. Kwadryganci weszli wtedy w zycie, gdy 

"formy ustrojowe juz okrzeply", zagarysci, gdy znowu ujawnilo 

s i:~ sporo komplikacji starych i nowych. Przypomnijmy sobie tylko, 

ze rok 1930 to uwi~zienie poslow w Brzesciu, lata 1932-33 to doc1:wdzenie 

Hitlera do wladzy, a u nas strajki robotnicze i rolne 

i sprawa nume1'US clausus na uniwersytetach, bolesna zwlaszcza 

bardzo w Wilnie. Warto tu rzucie dygresj~, ze grupa Zagarow 

7.aj~la wobec tego ostatniego problemu stanowisko bardzo zdecydowane. 

W numerze 5 "Pionow", w artykule wst~pnym Milosz 

zestawial dW'a fakty: antysemickie "''Ystqpienia grupy studentow 

j wystawienie w teatrze na Pohulance sztuki Wyspiailskiego 

Zygmunt August. Oto jego niewymagajqcy komentarza wniosek 

koncowy: "Bez 19arstwa niewygodnie zye. Lepiej miee swoje swi~tosci. 

Z bicia szyb w 'sklepach zydowskich robi si~ wojn~ krzyiowq 

przeciwko wrogom narodu. Z dumnej kurtyzany Barbary niewinnq 

d zieweczk~, golqbka boiego. (...)" 28 Dodajmy, ie w ostatniej fazie 

"Zagary" byly jedynym pismem literackim, kt6re poswiE;calo szpalt~ 

"Kronice iydowsldej". Wyrainym bardzo plusem dla wyst'lpienia 

zagarystow bylo takze to, ze mialo one miejsce w Wilnie, a nie 

w stolicy. Znowu z Idlku wzglE;dow. Napierski gdzies podkreslil, 

zc iycie literackie Warsza""Y nie moze bye tw6rcze dlatego, ze 

wyiywa siE; one w zlosliwych, malostkowych utarczkach grupowych 

czy nawet indywidualnych. W Wilnie :i:agarysci byli w pewnym 

sensie niezaleini. Miasto to dawalo dystans do spraw ogoInopolskich 

i europejskich, moina by ten dystans przyrownac de 

widoku z lotu ptaka. No i wcale nie bylo tak bardzo oddalone od 

owczesnego zycia politycznego. "J est pod bokiem na jciekawszy 

kraj swiata ZSRR" - pisal Milosz w jednym z artykul6w. 29 Istnieje 

jes7cze iedna r6znica, bardzo powaina, inne funkcje uniwersytetu 

\V obu wypadkach. W okresie studiow kwadrygantow uniwersytety 

stosowaly w pewnym sensie "taryfE; ulgowq". Du za cz ~sc inteligencji 

w yg in ~la w czasie wojny i w okresie ksztaltujqce j sif: panstwowosci 

polskiej powstalo ogromne zapotrzebowanie na elitq. 

asycenie n astqpilo dopiero w latach trzydziestych. Uniwersytety 

unormowaly swoje zycie, wprowadzono wi E;kszy rygor . Dodae tu 

trzeba, ze uniwersytet im. Stefana Batorego by! oczkiem \ '1 glowie 

wladz pcll1stwowych. Moze to wplyn~!o na oiywione zycie mif:dzy 

28 Czeslaw Milo s z, Dane d o poemat6w, "Piony" 1932, nr 5. 

29 Czesla w M! lo s Z, Sens r eglonalizmll, "Plony" 1932, nr 2.


wydzialowe, nie mowH~c JUz 0 tym, ze starano siQ angazowac najpowazniejsze 

sUy naukowe. Zwlaszcza prawo slynQlo z wysokiego 

poziomu wspolczesnej wiedzy europejskiej. Wymienic tu trzeba 

przede wszystkim Mariana Zdziechowsklego i teoretyk6w prawa: 

Sukiennickiego i Wilamowskiego. Przypomnijmy sobie, ze glowna 

trojca poet6w grupy Zagary to prawnicy, a usprawiedliwione siQ 

stanie, jesli siQ 0 wydziale tym powie rzecz jeszcze jednq, dose 

wazkq. Studia prawnicze dawaly mianowicie w por6wnaniu z innymi 

najwiQkszy luz czasowy. Zdawalo siQ raz do roku egzaminy 

i na tym koniec. Studentom pozostawalo duzo czasu, kt6ry oczywiscie 

mozna bylo roznie wykorzystywae. Stqd zapewne ozywiona 

dzialalnose r6znych organizacji studenckich, uniwersyteckich i towarzyskich, 

stqd rozpoIitykowanie mlodziezy, rewizje modelu 

ustrojowego, szukanie modelu lepszego. Kiedys w ferworze jednej 

z dyskusji Arcimowicz zarzucil MUoszowi, ze wierzy on w Marksa. 

Na to MUosz, ze jesli ma wierzye w Marksa tak jak siQ wierzy 

w Boga, to oczywiscie w Marksa nie wierzy, ale wier zy, ze Marks 

byl swietnym ekonomistq. 30 

* 

Pierwszy wyrazny s~d 0 poezji dwudziestolecia wydalo pokolenie 

okupacyjne. Jest to zrozumiale, nowa wojna ustaIila cezurQ zamykajqcq 

ten okres w obrQbie dwu kataklizin6w. Lirycy okupacyjnej 

"Szkoly warszawskiej" przyznawali siQ jedynie do lqcznosci 

z tym nurtem poezji dwudziestolecia, ktory przywyklo siE; 

nazywac nurtem katastroficznym. Pisze 0 tym Leslaw M. BarteIski 

w ksiqzce pt. Genealogia ocalonych (na pokrewienstwa te zresztc! 

zwr6cono uwagQ wczesniej). BarteIski przytacza m. inn. wypowiedz 

Gajcego 0 katastrofistach. "Tragizm czasu czy tragizm czas6w 

pisal Gajcy - uchwycila drobna w stosunku do calosci Iiczba poet6w. 

W odrQbnym dwutorowym bloku naszej poezji lat miQdzywojennych 

te nieIiczne pozycje tw6rcze majq wyglos aktualnosci 

i teraz, poezja ich jest genetycznie najblizsza tw6rczosci wojennej. 

W pozornie pogodnej, nie grozqcej nowym potopem atmosferze 

czasu dostrzegli oni zblizaj


183 

takze przede wszystkim rozumiec wizyjnosc tych poetow. Oczywiscie, 

pewne jednostki 0 szczegolnej wrazliwosci jak Sebyla czy 

Czechowicz z odczucia drgnien coraz bardziej niespokojnego swiata 

przepowiadaly ostatecznq ich logik~. Wsrod rzuconych przez Gajcego 

nazwisk spotykamy Zagorskiego i Milosza, katastrofizm zas 

tych mial bardziej skomplikowane podloze. Z jednej strony byl 

wyrazem przeczuc do czego prowadzi totalizujqca si~ Europa, mozna 

go nazwac katastrofizmem pesymistycznym, wizyjnym czy tragicz 

• nym i pod tym kqtem odczytal przede wszystkim debiutancki tomik 

Milosza Jerzy Kwiatkowski, 32 z drugiej ~ katastrofizm ten wynikal 

z gotowosci do walld., z maksymalnego protestu wobec zastanej 

I'zeczywistosci. Zrodlem tego drugiego katastrofizmu byly na pewno 

poglqdy i artykuly (oczywiscie mi~dzy innymi) polityka i ekonomisty 

Henryka Dembinskiego. W pierwszym artykule umieszczonym 

w "Zagarach" pisal on ,,(...) Wolimy juz rzqdy, zmieniajqce si~ 

przy trzasku karabinow maszynowych i huku armat. Ortodoksi ' 

i fanatycy wszystkich wieko'w! podajcie r~ce, my z wami. Niech 

si~ leje krew, niech si~ w czerwieni lun rodzi heroizm nowego 

zycia, niech b~dzie jedna mysl, jedna wola, jeden pion ideowy." 33 

Jesli razi nas w tych sformulow~niach zbyt mocne akcentowanie 

sily, pewna demagogia, nie zapominajmy, ze Dembinski byl urodzonym 

przywodcq pokolenia, a z funkcjq t q nierozerwalnie zawsze 

siG lqczy jakis procent demagogii (u Dembinskiego jest on zresztq 

niewielki). Poezja zagarystow byla oczywiScie 0 wiele mniej demagogiczna, 

a 0 wiele bardziej... dialektyczna. I na jeszcze jedno 

zrodlo katastrofizmv mozna wskazac - w ocenie owczesnej cywilizacji. 

"Chaos wspolczesny i niemoc wyjscia z impasu dziejowego 

Sq naturalnym skutkiem utraty samorzutnosci tworczej przez . 

ludzkosc - pisano w "Zecie". - Odbywa siG ponury proces automatyzacji 

i mechanizacji zycia zbiorowego, proces, w kt6rego tryby 

wciqgniGta zostala' jednostka, tracqc przede wszystkim poczucie 

jednosci Osobowosci, dalej zdolnosc myslenia syntetycznego, wreszcie 

imperatyw etyczny". 34 Jak gdybysmy slyszeli Witkacego, sformulowania 

te zresztq na pewno powstaly pod wplywem jego poglqdow, 

cZGsto drukowal artykuly w "Zecie". Katastrofizm cywilizacyjny 

mial sw6j szeroki zasiGg, spotkac go mozna bylo i w Ameryce. 

W historiozofii zostal podchwycony juz pod koniec pierwszej 

wojny - z chwilq ukazania si~ glosnego dziela Spenglera. 

Nie bardzo sobie jednak u8wiadamiamy, ze spoglqdanie na poezjG 

ostatnich lat dwudziestolecia, t~, kt6rq siG przywyklo nazywac 

32 .Jerzy K w i a t k 0 W ski, 0 pOQzj1 Czeslawa MHosza, "Tw6rc7.o~c" 1937, 

nr 12. 

33 Henryk D e m b ! iI s k i, DefHudu umarych bog6w, "ZlIiary" 1931, nr 3. 

34 "Zet" 1933, n r 22.


drugq awangardq, wylqcznie przez doswiadczenia ostatniej \Vojny, 

krzywdzi jq i zaciera inne wartosci, moze nawet wazniejsze. Bo 

to przeciez wlasciwie tylko przypadek, "szczE:sliwa" wygrana na 

postawiony kolor. A gdyby "wygrana" nie padla, czy w6wczas nie 

dostrzegalibysmy w og6le tej poezji, kt6rq nazywamy "katastroficznq"? 

Chcemy powiedziec jedynie tyle, ze pojE:cia "katastrofizm", 

"poezja katastroficzna" nie mogCj bye kluczami do badania liryki 

"Zagar6w". Jesli siE: wszyscy nimi poslugujemy, to dlatego, ze 

uleglismy naporowi rzeczywistosci zewnE:trznej, pozaestetycznej, • 

w jakims sensie emoCji, ktorej sila zreszta. miala prawo przezwyciE:zye 

naSZq wrazliwosc krytycznq. Czy nie dobrze by jednak 

bylo, gdyby z czasem probowac zastosowac do oglqdu lil'yki tego 

okresu wlasciwe kryteria? 

Jest to tylko przestroga, aby nie patrzec na zagadnienie katastrofizmu 

zbyt wqsko. Liryka zagarystow, jej eschatologia, byla 

takze wynikiem dostrzezonych w swiecie przemian etycznych. 

(Tw6rczosc zagarystow lqczy siE: tu z tw6rczosciGj Witkacego). Mlodym 

poetom dopom6g! zobaczyc te przemiany staruszek Marian 

Zdziechowski, zawsze rozpatrujqcy zagadnienia literacJde pod kqtern 

idealu etycznegr, byli oni pod jego wplywem. 

Konstanty Troczynski byl zdania, ze okres "idealizmu mlodzieflczego", 

kierunek jego ujscia, rna wplyw na calq p6zniejszq osobowot,vorczq 

dzialalnosc ludzkq: ,,(...) Sq dwa typy ujscia, dwa procesy . 

wyjscia ze stanu idealizmu mlodzienczego - pisal on. - Pierwszy 

typ okresla si~ mianem dojrzewania, drugi heroizacji. 0 ile pierwszy 

polega na poddaniu wlasnych dqinosci osobowotworczych 

sprawdzianom wlasnego optimum biologicznego, w czym skutecznie 

uczestniczq normy i sankcje srodowiska, 0 tyle drugi polega na 

dqinosci do przedluzania idealizmu heroicznego poza okres mlodzienczy 

i na dqznosci do zbudowania wlasnej jazni moralnej 

w oparciu 0 ten idealizm. 0 He w typie pierwszym czlowiek zostaje 

pozbawiony wszelkiej wlasnej osobowosci moralnej, podporzqdkowujqC 

si~ pod sprawdziany moraIne grupy, 0 tyle w typie drugim 

wyznacza siE: indywidualnose ludzka jako osobowose moraIna. Wracajqc 

teraz na teren sztuki i literatury pragnE: zaznaczyc, ze rozumiem 

prawa sztuki wlasnie jako prawa tego heroizmu osobowotw6rczego. 

Artysta jako osobowos~ jest to przede wszystkim taki 

osobnik, ktory w okresie idealizmu mlodzienczego nie poddal swych 

dqinosci osobowotw6rczych pod sprawdziany wlasnego optimum 

iyciowego, ale wytrzymujqc w calej pelni napiGcie heroiczne tego 

okresu zdecydowal siE: budowac swojq jazn moralnq na "uratowanym" 

odcinku mlodosci. Sztuka, a wlasciwie jej formy, sluiq mu 

jako material do tej budowy. Zostaly one wyt\vorzone wlasnie


oeena i hie 

jako kategorie moraIne. Jest w nieh i poszukiwanie 

rarehia wlasnie ezysto moraIna. (...)" 35 

185 

Przyszli krytyey "finainego eelu" - jak m6wi Kazimierz Wyka- 

odezytajq kiedys jeszeze raz poezj~ Milosza ezy Bujniekiego jako 

"glos pokolcnia". U pierwszego z nieh dostrzegq pesymistyezny 

determinizm ("Ale przeciez ziemia zaspokoic naszego nie potrafi 

glodu. Z przekI~tego jestesmy bowiem pokolenia"), u drugiego 

optymizm wiary w zwyci~stwo ("Przekuwamy oblieze Iegendy na 

prawdziwe oblieze ojezyzny"). Przyszli strukturalisei zbadajq obrazowanie 

i wykazq na podstawie otrzymanyeh wynik6w powiCjzania 

z symboIizmem, powiedzq 0 sklonnosci do patoslJ, retoryki, stylizaeji 

biblijnej (uniwersalizaeja), epizaeji i klasyeyzmu. Tutaj eheialo 

si~ tylko ukazac jedno. Zagarysci byIi en masse pierwszym pokoleniem 

w naszej literaturze, kt6re dzi~ki praey nad swojq osobowosciCj 

rozszerzylo tak bardzo zakres naszej Iiryki, ze wlasciwie 

odtCjd moglo si~ w niej znaleic wszystko - stworzyli poezj~ nowoczesnCj 

i europejskCj. "Sehody, po ktorych wleezono Cromwella Sq 

tak sarno historiCj, jak Iegenda Gieldy Londynskiej" - powie Jerzy 

Zag6rski w Odzie na spadek funta. A na powstanie tej swiadomosci, 

ie osobowosc ludzka nie moze ulee spetryfikowaniu, jesli ma wytwarzac 

prawdziwe wartosci artystyczne zlozyl si~ ealy szercg 

warunk6w i przyezyn, kt6re staralismy si~ w tym szkicu ukazac. 

1963 

Wieslaw Pawel Szymanski 

35 Konsta nty T roc Z y nski, Od !ormizmu do morattzmu, Poznan 1935, 

s. 83.

LITURG/A DZISIAJ 

LITURGIA S l 0 W- A 

Dotychczas stosowano podzial Mszy sw. na "Msz~ Katechumenow" 

i "Msz~ Wiernych". Missio catechumenorum pochodzi z IV w. 

i oznaczalo odprawianie katechumenow i niektorych grup pokutnikow 

(na niektorych terenach) po kazaniu. Dopiero od XI w. 

wyraz "msza katechumenow" oznacza modlitewno-dydaktycznCj 

cz~sc Mszy sw. 

Do liturgii slowa naleiy dzisiaj lekcja, spiew mi~dzylekcyjny 

(Gradual, Tractus, Alleluja, Sekwencja), Ewangelia, homilia, kazanie 

i Credo. Modlitwa wiernych stoi na pograniczu liturgii slowa 

i liturgii Eucharystycznej: jesli si ~ odprawia tylko liturgi~ slowa, 

wtedy stanowi jej zakOl1czenie; jesli nast~puje Eucharystia, wtedy 

jest poczCjtkiem liturgii eucharystycznej. 

1. KROTKI ZARYS DZIEJOW LITURGII SLOWA 

u c z taP a s c hal n a - Ojciec rodziny opowiadal 0 tzw. haggadah 

znaczenie swi~ta Paschy. Mowil 0 wyjsciu Izraelitow z Egiptu 

do Ziemi Obiecanej. Sensem tego opowiadania bylo przypomnienie 

wszystkim obecnym tresci tej uczty, tej pami&tki. Dlatego stawiano 

na wst~pie pytanie: czym r6ini si~ dzisiejsza noc od innych 

nocy? 

C z as yap 0 S to 1ski e - Chrzescijanie w Jerozolimie brali 

udzial w nabozenstwach w swiCjtyni, a poza Jerozolim!! w liturgii 

slowa odprawianej w synagogach. Eucharysti~ natomiast odprawi 

ano osobno, po domach prywatnych bez liturgii slowa. W Dziejach 

Apostolskich czytamy, ze sw. Pawel w Trojadzie najpierw 

dlugo mowil, a potem odprawil Eucharysti~. Eucharysti~ odprawiano 

zasadniczo w ramach uczty braterskiej - agape. Naduzycia, 

kt6re gani sw. Pawel w liscie do Koryntian, doprowadzily do 

odlqczenia uczt braterskich od Eucharystii. Byla wtedy za kr6tka, 

dlatego nastqpilo pol q c zen i e E u c h a r y s t i i z s y n a g 0 

gal n q 1 i t u r g i.q s Iowa (pod koniec I w. a na pewno w II w.).

LITURGIA SLOWA 

187 

Synagogalna liturgia slowa w sobot~ rano miala nast~pujqcy 

przebieg; Na wst~pie odmawiano rodzaj wyznania wiary zlozonego 

z cytat6w biblijnych, potem nast~powaly dwa czytania z Ksiqg 

Mojzeszowych i Prorok6w. Z Ksiqg Mojzeszowych w formie Lectio 

continua - czytania ciqglego. Dopiero pMniej (II-III w.) ustalono 

perykopy, tzn. fragmenty Pisma sw. powtarzajqce si~ co kilka lat. 

Czytalo zasadniczo kilku lektor6w, przynajmniej siedffiiu, kazdy 

czytal kilka wierszy. Z prorok6w natomiast czytano wybrane fragmenty. 

Po czytaniu przelozony gmlny albo kt6rys z uczestnik6w 

przemawial. Z tej praktyki korzystal sam Pan Jezus i sw. Pawel. 

Po przem6wieniu byla modlitwa i blogoslawienstwo koncowe. Tak 

wygl'ldala synagogalna liturgia slowa. Z tego przej~to czytania, 

spiew mi~dzylekcyjny, homili~ i modlitwy. Pierwszy wyrazny 

swiadek, to sw. Justyn M~czennik, kt6ry pisze okolo roku 150: 

"W dniu zwanym dniem slonca ... czyta si~ pami~tniki Apostol6w 

(Ewangelie), albo pisma Prorok6w, jak czas pozwala. Gdy czytajqcy 

SkOl1.CZY, przelozony przemawia i usilnie zach~ca do wcielenia 

w zycie pi~knych tych nauk tylko co slyszanych, nast~pnie wszyscy 

powstajemy i modlimy si~". 

Co c z Y tan o? - Czytano Stary i Nowy Testament w r6znym 

wyborze i w r6znej liczbie, nie bylo jednolitosci. Ze Starego Testamentu 

czytano cz~sto dwa czytania - z Prawa i Prorok6w, a z Nowego 

Testamentu - z Dziej6w Apostolskich, List6w Apostolskich 

i z Ewangelii, np. ormianska liturgia rna 3 czytania: 1 ze Starego, 

2 z Nowego Testamentu; liturgia koptyjska i etiopska maj'l 4 lekcje 

i to wszystkie z Nowego Tastamentu: Listy sw. Pawla, Listy Katolickie, 

Dzieje Apostolskie, Ewangelie. Poza Pismem Sw. czytano 

czasem r6wniez inne pisma np. listy biskup6w (zwlaszcza biskupa 

rzymskiego) oraz opis~ m~czenstwa - zwlaszcza w rocznic ~ smierci 

(w liturgii mediolanskiej do dziS dnia). 

C z y tan 0 cal e k s i ~ g i w jed n y m d n i u (Lectio continua) 

z wyjqtkiem wielkich swiqt posiadajqcych wlasne perykopy. Dobierano 

jednak ksi~gi wg charakteru danego okresu, np. Izajasza 

w Adwencie, Jeremiasza w Wielkim Poscie, Dzieje Apostolslde po 

Wielkanocy . 

.J ~ z y k i e m c z y tan byl zasadniczo j~zyk ludowy i dlatego 

wlasnie w liturgii slowa przyjmowano najwczesniej nowy j~zyk, 

choc reszta byla odprawiana w starym j~zyku, np. Iiturgia po 

syryjsku, ale czytania po arabsku; albo czytano podw6jnie w starym 

i nowym .i~zyku, np. w liturgii rzymskiej odprawianej przez 

papieza czyta si~ po grecku i po lacinie, podobnie w liturgii koptyjskiej: 

najpierw po koptyjsku, a potem po arabsku. Czytano tez 

w r6znych zywych j~zyk a ch, gdy parafia zlozona byla z r6znych 

narodowosci (juz okolo 400 r. w Jerozolimie po grecku i syryjsku).

188 KS. WACL.') W SCHENK 

U nas czytano W ostatnich Iatach po lacinie i po polsku, a dzisiaj 

tylko po polsku we Mszy sw. z udzialem Iudu. 

K t 0 c z Y t a I? - Czytal Iektor. Jest to najstarszy stopien nizszych 

swi~cen. Moze czytajqcy wymieniony u sw. Justyna byl 

urz!';dowym Iektorem. U sw. Cypriana spotykamy jui oficjalnych 

lektor6w - mlodych ludzi, a w Rzymie od IV w. czytali chlopcy. 

Od VII/VIII w. czyta subdiakon we Mszy sw. z asystq. 

We Mszy bez asysty do XIII w. czyta ministrant. Do tej 

formy dzisiaj wracamy. W czasie Mszy sw. dia Iudu Iekcj!'; 

czyta Iektor, lub odpowiednio przygotowany ministrant. Ewangeli~ 

czytal pierwotnie r6wniei Iektor, ale jui od IV w. diakon Iub 

kaplan dia podkresienia godnosci Ewangelii, a w swi~ta czytal 

sam biskup. 

Lit u r g i!'; s Iowa 0 pus z c zan 0, gdy przed Eucharystiq 

udzielano chrztu, konsekrowano biskupa, wtedy liturgia ta zast!'; 

powala Jiturgi!,; slowa. 

Od wczesnego sredniowiecza Iiturgia slowa 

z a c z y nap 0 w 0 1 i t r a c i e z n a c zen i e i sen sow nos e. 

J~zyk liturgiczny nie byl j~zykiem Iudu. Czytania, przeznaczone 

dia Iudu, byly dla niego niezrozumiale. Slowo przeznaczone dia 

Iudu liturg czytal odwr6cony od ludu. Liturgia slowa stala si!,; 

obrz!,;dem, a przestala bye pouczeniem, dlatego wypelniano jq spiewem 

Iub glosnq grq na organach. Dzisiaj powracamy do pierwotnej 

formy i do pierwotnego znaczenia Jiturgii slowa. 

2. ZNACZENIE LITURGII SLOWA 

Liturgia jest dialogiem mi!';dzy zywymi osobami: iywym Bogiem 

i zywym czlowiekiem, dlatego musi miee charakter personalistyczny. 

W przeciwnym wypadku powstaje wrazenie magii, tzn. 

dzialania sil bezosobowych. Obecni stajq si!'; obcymi, niemymi 

widzami. DJatego konieczna jest dyspozycja, nastawienie czlowieka 

prowadzqcego dialog z Bogiem, oraz swiadomosc tego. Na t!'; 

dyspozycj~ wplywa jq r6zne elementy, jak np. czytelnosc ceremonii, 

zr ozumienie modlitw (j!,;zykowe, tresciowe i akustyczne), postawa 

k aplana, jego spos6b odprawiania, a przede wszystkim uswiadamia 

jqce slowo. 

Jezeli cala Msza sw. jest pam i q t k q, to tym samym liturgia 

slowa winna przypominae Chrystusa, Jego slowa, czyny, charakter, 

po to, by czlowiek pokochal Jego postac, charakter, spos6b mysIenia, 

spos6b post!,;powania i by Chrystusa nasladowa1 w mysleniu 

i chceniu i by w ten spos6b powsta1 czlowiek, w kt6rym Chrystus 

zyje przez wiar!,; i podobienstwo w post!,;powaniu. 0 tym musi 

m6wie liturgia slowa.

LlTURGJA ~OWA 

189 

Msza sw. jest 0 £ i a r q po to, ieby czlowiek uczyl si~ z siebie 

samego zloiye ofiarEi. Przyjmujqc bowiem kategorie myslenia 

Chrystusa, czlowiek nlllsi bye gotowy na trudnosci, walki, ofial'Y, 

na rezygnacjq ze swego wlasnego punktu widzenia, sposobu pl~nowania, 

ktory w niejednym wypadku wydaje siE; bye sluszniejszym. 

I 0 tym powinna bye mowa w liturgii slowa. 

Msza sw. jest d z i ~ k c z y n i e n i e m. Liturgia slowa winna 

wychowac czlowieka wdzi~cznego, ktory "zawsze i wsz~dzie" Bogu 

dzi~kuje, jak zach~ca prefacja. 

Msza sw. jest u c zt q, ktora prowadzi do zjednoczenia z Bogiem 

i z braemi, dlatego istnieje scisla lqcznose miE;dzy Ewangeliq a Ko-. 

muniq sw. W Ewangelii spoiywamy Chrystusa pod postaciq slowa, 

prawdy, swiatlosci, a w Komunii sw. pod postaciq chleba.U Ezechiela 

(3, 1) i w Apokalipsie sw. J ana (10, 9) prorok spozywa 

Ksh;gq, jest to Komunia Ewangelii. Spozywanie Ciala Panskiego 

zaklada duchowe spozywanie tresci Ewangelii. Spozywanie sakramentalne 

zaklada spozywanie ducha i prawdy, dlatego tekst Communio 

cZGsto powtarza Ewangeliq, co swiadczy 0 tym, ze miE;dzy 

jednym i drugim pokarmem istnieje scisla 1qcznosc. ·Stqd uczniom 

idqcym do Emmaus musialo najpierw serce palae w czasie komentarza 

Pisma Sw. udzielanego przez Pana Jezusa, a potem dopiero 

mogli Go poznae przy lamaniu chleba. 

Liturgia jest spotkaniem grzesznego czlowieka ze swi~tym Bogiem, 

co zaklada koniecznose przygotowanie duszy przez oczyszczenie 

z grzechow - "Niech slowa Ewangelii zgladzq nasze grzechy". 

Ewangelia nie oczyszcza duszy magicznie, ale przez przyj~cie ewangelicznego 

sposobu myslenia, przez to, ze czlowiek odchodzi ad 

siebie. Wtedy nast~puje metanoia - zmiana myslenia i przez to 

odpuszczenie grzechow przez Boga. 

Celem liturgii jest zjednoczenie z Bogiem. Zjednoczenie to nast~puje 

w roznych stopniach: najpierw przez milose do braci - 

w liturgii milosci, nast~pnie przez wspolofiarowanie. Jest to bardzo 

trudne i daleko id::;ce nasladowanie Chrystusa Pana, wreszcie 

przez Bozq uczt~, ktora nas lqczy z Chrystusem, a przez Chrystusa 

z Ojcem i z braemi. To wszystko musi bye przygotowane przez 

Communio vcrbi Divini, tzn. przez Komuniq Slowa Boiego. Najpierw 

musi nastqpie pocz~cie Chrystusa w Duchu, a potem Iizyczne. 

Matka Eoza posiada1a Chrystusa przed pocz~ciem w ca1ym 

swoim nClstawieniu, charakterze i poboznosci, a potem stala si ~ 

fizycznie Matkq J ego (Leon Wielki). Dlatego najpierw zjednoczenie 

przez wia;" G, a potem przez sakrament, stqd 

Msza sw. posiada dwa punkty szczytowe: 

EuangeIion i Eucharystia (Eu = dobro) 

Slowo i Sakrament

190 KS. WACLAW SCHENK 

Ewangelia i Przeistoczenie (S10wo, kt6re sie. stalo Cialem) 

St61 Slowa i St6l Eucharystii 

swiatlo (ios) i zycie (zoe) 

3. LITURGIA SLOWA STAWIA PEWNE WYMAGANIA . 

POD ADRESEM CZYTAJl\CEGO I SLUCHAJl\CYCH 

by wszyscy obecni slyszeli. Czytae z odpowiednim akcentem, by 

wszyscy zrozumieli, bo spos6b czytania jest komentarzem. Czytae 

. wicie ze wierni nie wiedzq, dlaczego dzisiaj jest takie czytanie, 

mysli liturgicznej dnia, programu piesni z uzasadnieniem wyboru 

Lekcji sluchajq wierni siedzqc, Ewangelii na znak poszanowania 

damiamy sobie, ze Prorok, Apostol, Chrystus m6wi do nas osobiscie. 

kramentalnej ale tez realnej i dlatego powitanie Chrystusa "Chwala 

Tobie Panie", dlatego aklamacja, radosne wolanie po Ewangelii 

kramentu), r6wniez calowanie ewangeliarza, intronizacja Ewangelii 

na Soborze, procesja z Ewangeliq po polach i blogoslawienstwo 

udzielane ksi~gq Ewangelii. Konstytucja soborowa 0 liturgii podajc 

"Chrystus jest zawsze tak obecny w swoim Kosciele... jest obecny 

w6w czas On sam m6wi" (art. 7). Czytanie Ewangelii nie jest tylko 

przypomnieniem tego, co Chrystus kiedys m6wil, ale jest slowe~ 

chlebem na caly tydzien, dlatego dobrze byloby, przynajmniej 

Lektor po\vinien tekst naJplerw przeczytae, przestudiowae, z1'ozumiee, 

zapoznae si~ z komentarzem. Powinien m6wie tak glosno, 

z powagq i w takim tempie, jakie odpowiada wielkosci swiqtyni. 

Przy obecnej praktyce zauwaza sie. jeszcze pewien brak, mianoa 

nie inne. Brak bowiem wprowadzajqcego slowa przed Mszq sw. 

z podaniem niedzieli, uroczystosci, swi~tego tego dnia, zasadniczej 

piesni. 

stojqc. Postawa siedzqca jest postawq czlowieka skupionego. Sluchamy, 

a nie czytamy r6wnoczesnie, chyba, ze nie slyszymy. Uswia 

M6wi do mojej konkretnej sytuacji. Czytanie Ewangelii jest form,! 

prawdziwej obecnosci Chrystusa, innego rodzaju od obecnosci sa 

"Chwala Tobie Chryste" dwie swiece, okadzanie (jak Najsw. Sa 

w swoim slowie... albowiem, gdy w kosciele czyta si~ Pismo sw., 

zywym, w tej chwili wypowiedzianym. Zaklada uwag~ skierowan ~ 

na Chrystusa, postaw~ otwartc! i gotowose przyj~cia Chrystusa! 

"Wszystkim, kt6rzy Go przyje.li, dal moc, aby staH si~ Synam' 

Bozymi", Pismo sw. uslyszane podczas niedzielnej liturgii rna by 

jedno zdanie zapami~tae , to zdanie powtarzae i przyswoie sobi, 

jego ducha. Wtedy nast~puje asymilacja, bo nie ilose pokarmu 

decyduje, ale milose. O. Karol Antoniewicz, 'TJ pisal: - ,,1 ta 

o slowie Bozym mozna by rzec co 0 cielesnym pokarmie. Ciala ni

LITLJRGIA SLOWA 191 

posila wielka ilose pokarmu, lecz pokarm naleiycie stl'awiony, 

tak duszy nie zasila znakomita ilose prawd, jesli slowo Boie nie 

bE:dzie zachowane w sercu i niejako strawione w duszy, tak ii 

stanie si~ iyciem duszy". Owocem takiego sluchania b~dzie realizacja 

slow ~w. Pawla "Listem naszym wy jestescie" (2 Kor 3). 

Bog mowi do nas, aby nast~pnie cale nasze iycie przemawialo do 

otoczenia. Jedynq bibliq, kt6rq dzisiaj niejeden czlowiek jedynie 

czyta, jest iycie chrzescijan. 

Ks. W aclaw Schenk 

Redakcja miesillcznika "Znak" zwraca sill do wszystkicb 

czytelnikow numeru 137-138 ("Zarys rozwoju organizacji 

Koiiciola katolickiego w Polsce") z prosbll 0 nadsylanie 

uwag, spostrze:i:eli ezy ewentualnycb sprostowan dotyczlleycb 

artykulow tam zamieszezonycb. 

Uzupelnieuia te wykorzystajll autorzy w swojej praey 

nad poszerzonll wersjll tych samycb zagadnien - eelniejllze 

zostanll wydrukowane na lamaeb naszego miesillcznika lub 

przez Towarzystwo Naukowe KUL-u. 

RF:DAKCJA

ZDARZENIA KSIAZKI LUDZIE 

MIGUEL DE UNAMUNO 

Setna rocznica urodzenia Unamuna (29 IX 1864 r.), tak obchodzona 

przez francuskq pras~ Iiterackq wszystkich odcieni i swiatopoglqd6w, 

w Polsce przeszia prawie niezauwazona. Francja uiszczala s i~ z dlugu 

wdzi~cznosci wobec kultury narodu, kt6ry wydal Cyda i don Juana. 

Ale dlug taki zaciqgn~la i Polska i to nie tylko przez Ksi~cia Niezlomnego, 

r.ie tylko nawet przez calderonowskq form~ Snu srebrnego Salorp.ei 

i legendfi 0 ostatnim kr6lu Grenady w Zawiszy Czarnym. Razem z. calq 

Europq podleglismy wpl:ywowi Hiszpanii w epoce barokuj razem z EuroPfl 

katolickq wpl:ywowi hiszpanskiej mysli religijnej za kontrreformacji. 

A pozostaje pytaniem, 0 ile wplyw hiszpanski oddzialal na 6w skrajny 

odlam polskiej reformacji jakim by! arianizm. Przeciez to po spaleniu 

Hiszpana Serveta zaczfili uciekac z Genewy podobnie jak on myslqcy 

wloscy protestanci, przez kt6rych przeszedl do Polski impuls do nieskr~pow 

a nych dociekan teologicznych. Ale najwi~cej prawa do zainteresowania 

Polak6w ma Hiszpania przez podobienstwo jej historii z naSZq 

wielka ilose drobnej szlachty jak nigdzie w Zachodniej Europie i szlachecki 

obyczaj narodu, wreszcie r6wl1oczesny z Polskq rozkwit, a od 

XVII w. upadek. Podobienstwo losu dalo ~odobny kierunek historycznych 

poszukiwan - i tu i tam jest ch~e schwycenia momentu rozstrzygajqcego 

o wykolejeniu si~ narodu i szukanie przyczyn upadku. Sq to zagadnienia, 

ktore dla pozostal:ej Europy aktualnymi stajq s i~ dopiero dzisiaj. Stqd 

ze wszystkich literatur Zachodu jedynie w hiszpanskiej Polak moze 

znaleic siebie. A ze wszystkich pisarzy hiszpanskich na jblizszym dla 

Polaka jest j]namuno, gdyz mysl jego krqzyl:a nieustannic kol:o tych 

zagadnien, kt6re decydujq 0 analogii mi ~ d zy Hiszpaniq a Polskq. 

Hiszpania w czasach mlodosci Unamuna przezywal:a stan bezgranicznego 

upadku podobny do stanu Polski w czasach saskich: W przeciwienstwie 

jednak do saskiej biernosci i apatii, z ktorej narod szlachecki 

nie dawal s i~ wyrwac przez najsilniejsze bodice, Hiszpaniq wstrzqsaly 

konwulsje wojen domowych pozostawiajqcych po sobie "gorszq niz 

krew, wszystko zierajqcq nienawisc", jak powiedzial Unamuno pod 

koniec swego iycia' a w przededniu najgorszej godziny Hiszpanii. 

Podobnie jak kaidy narod upadajqcy, tak i narod hiszpanski prawdy 

o swoim stanie nie znal a przynajmniej nie znal jej w calej jej prze

ZDARZENIA - KSli\ZKI - LUDZIE 

193 

ra:i:ajqcej rozeiqglosci. Wspomnienie wojen domowyeh wzbudzalo straeh 

przed wszelkq dyskusjq a zamilowana w gadulstwie prasa i wymowa 

obierala sobie wszystkie mo:i:liwe tematy z wyjqtkiem tego, 0 ktorym 

mowic bylo trzeba. Bezrozumna chelpliwosc szezyeila si~ SWq wy:i: 

szo:iciq nad innymi narodami, a nie ezyniqc nic nie przekonywala si~ 

o swoim klamstwie. Dopiero w roku 1898, gdy flota hiszpanska zostala 

w zatoce manilskiej zniszczona przez Amerykanow, sarna nie zadajqc 

jm :i:adnyeh strat, poznaIi Hiszpanie na jakim dnie si~ znalezli, a jeszcze 

wtedy niektorzy z nich wolali, :i:e zostali zwyci~zeni nie przez m~stwo 

a przez bogactwo i technik~. 

Wszystkich chwalim. ze dobrzy, i swieccy 

a giniemy bez rzqdu, skarbu i or~:i:a. 

pisal niegdys nasz Naruszewiez. 

ksi~za, 

Chorobq, ktora jak Pol s k~ tak i Hiszpani~ do. ruiny i kl~ski zaprowadzila, 

byla utrata wszelkiego dqzenia. Nie bylo w owczesnej Hiszpanii 

nikogo, kto wkladajqc w SWq prac~ calq SWq wol~ chcialby jakis cel 

osi

194 ZDARZENIA - KSli\ZKI - LUDZIE 

licach Salamanki prze dsi~biorstwo i zdobywa wielki jak na hiszpanskie 

stosunki majqtek. Zaraz rozchocizi si~ wiese, ze majqtek 6w zdobyl 

przez zabicie i ograbienie pierwszej swej zony. Plotkarstwo jest czynnosciq 

intelektualnq podobnq do konstruowania teorii naukowej - za 

pomocq niewielkiej liczby poj~e tlumaczy si~ roznorodnose zjawisk. 

Pol biedy, gdy Sq to poj~cia banalne, sluzqce do tlumaczel1ia ziawisk 

zwyklych, takich jak "ona z nim", gorzej gdy poj~ci e zbrodni jest naturalne 

a poj~cie powodzenia zdobytego przez prac~ niedost~pne dla 

umyslu. Tak jak w losie Kolumba, kt6ry szukajqc Indii odkryl Ameryk~ , 

zawiera s i~ los tysi~cy odkrywcow, t ak w niedoli tego ni eszcz~snego 

Hiszpana zawiera si~ cala niedola 6wczesnego hiszpal'lskiego zycia. 

W takim swiecie jedynym sposobem, aby nie bye powalanym blotem 

i kalem, bylo nie dqzye do niczego i nic nie osiqgae. A Unamuno 

twierdzi, ze Hiszpan pozbawiony jest odwagi przeciwstawiania s i ~ otoczeniu 

i raczej wybierze bezpieczenstwo, choeby od smiesznosci, nizby 

mial wbrew stadu pojse- drogq, kt6rq uwaza za slusznq. 

Gdzie nie rna w spolnego celu, tam jedynq sp6jniq, jaka moze lqczye 

Judzi, jest wsp6lnie odczuwany strach. Wtedy tych, z kt6rymi m ozna 

m owie szczerze, uwaza si~ za przyjaci61 i przyjazn iest w cenie, ale gdy 

n adchodzi choe odrobina swobody, przyjaznie takie rozsypujq si~ i ludzie 

z przer azeniem za uwaza i

ZDARZENIA - KSIA2:KI - LUDZIE 

195 

przestal byc jakim jest, a stal si~ jakim nie jest, a wi~c chcesz zguby 

takiego jakim jest. Sofista w kazdym problemie podaje dwa niedorzeczne 

w swej krancowosci rozwiqzariia jako jedynie mozliwe, po czym odchodzi 

pozostawiajqc sluchaczy w oszolomieniu. Filozof szuka trzeciego rozwiqzania, 

kt6re jest znacznie bardziej odlegle od zwyklych dr6g mySli 

ludzkich i jak gdyby zakryte przez te rozwiqzania proste, kt6re narzucajq 

si~ same i Sq jedynymi, jakie sofista pojqC jest zdolny. 

Idealny charakter Hiszpanii przedstawH Unamuno w 2:yciu Don Kichota 

i Sancho Pansy, k,t6re ukazalo si~ w 1902 roku, w ksiqzce romantycznej, 

aJe tak jak romantyczny byl Wyspianski, z takq samq jak u niego 

powagq w ukazywaniu tego, co patologiczne w psychice narodu. 

Unamu!1o czerpie idealy z przeszlosci, ale i jemu trudno jest niekiedy 

na przeszlosc t~ nie patrzec jak na koszmar. Przed koniecznosciq takiego 

patrzenia chce on si~ bronic, m6wi wi~c, ze inkwizytor mniej nieludzki 

byl od kapitalisty, bo ofiarom swym przyznawal dusz~ i nie traktowal 

ich jak narz~dzi. Z szacunkiem, w p6zniejszych dzielach z uwielbieniem 

pisze 0 konkwistadorach. Kogo to razi, ten niech pomysli jakim falszem 

byloby stawiac wyzej Hiszpani~ mlodosci Unamuna nad Hiszpani~ 

Pizarra i Cor,teza, dlatego tylko, ze ta nie popelnila tak wielkich zbrodnI 

jak tamta. Zalotna kobieta zn~ca si~ nad rojem swoich wielbicieli, 

wykorzystuje ich i poniewiera, ale gdy lata minq i pozostanie z nich 

tylko jeden, to jej post ~powanie b~dzie juz inne. Obudzi si~ w niej 

zdo)nosc do traktowania zakochanego m~zczyzny po ludzku. A jednak 

tylko jedna rzecz b~dzie tu pewna - utrata mlodosci i sHy, post~p 

moralny, 0 kt6rym prawic b~dzie mister, pozostanie wqt pJiwy. Dlatego 

nieraz naj!agodniejszy i najbardziej nie szkodzqcy nikomu arystokrata 

b ~dzie myslal z uwielbieniem 0 wielkich drapieznik~ch, kt6rych jest 

potomkiem, a z gl~bokq przykrosciq 0 sobie. 

P iszqc zywot don Kichota i Sancho Pansy uderza Unamuno w tony 

dziwne. Te desnuestran, pueblo mio - czyniq ciebie obcym samemu 

sobie, ludu m6j, pisze on i wzywa do powrotu do heroicznego barbarzynstwa 

i do podeptania kazdego, kto stanie na drodze. Przypomina 

wtedy - raz jeden w zyciu i w ksiqzce 0 don Kichocie przemawiaJqcego 

do narodu dyktatora - rodzaj czlowieka, do k.t6rego tylez jest podobny, 

co sam don K iS;hot do zdobywcy burzqcego panstwa i . rozdajqcego korony, 

lub Cervantes zdobywajqcy w marzeniach Algier i oddajqcy go 

koronie hiszpanskiej - do konkwistadora. Jednq tylko daje rad~ dobrq 

prawdziwie donkichotowskq - swoim przyszlym barbarzyncom - jezeli 

spotkasz glupca otoczonego dla slawy rozumu powszechnym szacunkiem, 

zatrzymaj si~ i zawolaj: glupiec. 

Ale podobienstwo mi~dzy Cervantesem a Unamunq si~ga gl~bi e j. 

Cervantes byl najbardziej malarskim z pisarzi - trudno byloby rozpoznac 

ilustracje do Szekspira, ale nie mozna nie poznac kim jest wysaki 

chudy rycerz, za ktorym podqza kr~py parobek na os Ie. Literatura

196 ZDARZENIA - KSL,\ZKI - LUDZIE 

hiszpanska jest chyba najbardziej malarska v.: Europie, dlatego i teatr 

jest najbardziej teatralny. Gdy s i~ czyta Unamun~, wraza si~ w pami~ c 

ponury dom markiza de Lumbria zarosni~ty bluszczem i ukrywaj'lcy 

swoje wn~trze przed sloncem i posp6lstwem, a w domu stary markiz 

i jego dwie nienawidz'lce si~ corki. Od dom6w zamykaj'lcych si~ przed 

swiatem, a naladowanych obl~dE'm i nienawisci'l roi s i~ w literaturze 

. hiszpanskiej. Walki toczone w takich zamkni~tych domach musz'l bye 

straszne, a miejsca tych walk wydaj'l si~ miniaturami Hiszpanii. 

Dawna Polska nie znala takich obraz6w. SZlachta polska r6wniez najbardziej 

zyla zyciem rodzinnym, bardziej niz jakakolwiek inna szlachta 

w Europie, bardziej nawet niz b~d'lc warstw'l rZ'ldz'lc'l miala do tego 

prawo. Jedyny okres w zyciu szlachcica, w kt6rym z rodzinnego domu 

byl on wyobcowany, przypadal na dziecinstwo. Ale ten dom rodzinny, 

przy innym niz w Hiszpanii polozeniu kobiety, byl domem szeroko 

otwartym dla s'lsiad6w i gOSci i nie m6gl bye tak latwo zamieniony 

w pole dzikiej walki. 

W zamkni~tych domach ludzie zyj'l przeszlosci'l, kt6ra ich zabija. 

Unamuno nalezy do tej samej epoki co Nietzsche i Peguy i tak jak oni 

czuje obezwladniaj'lc'l sil~ tej przeszlosci, ktora nie jest terazniejszosci'l. 

W dramacie Sombras del Sueno do Juan Manuel Solorzano zyje wraz 

z c6rk'l na niewielkiej wyspie na oceanie i strzeze grobu swego przodka 

don Diega, odkrywcy i zdobywcy kraju, do kt6rego nalezy wyspa. 

Uczepiony malenkiego skrawka ziemi, 0 kt6rego opuszczeniu nie chce 

myslee, zyje wspominaj'lc wci'lz chwal~ zeglarza, kt6ry przeplywal 

oceany. C6rka jego Elvira zakochana jest w morzu. Unamuno ponad 

wszystko kocha to, w czym przeszlose l'lczy si~ z terazniejszosci'l, dlatego 

kocha tradycj~ zYW'l, zachowan'l w podaniach ludu i tradycj~ 

epiczn'l sredniowiecza i kocha to, co zawsze takie samo - morze 

i gwiazdy. Ale Elvira jest c6rk'l swojego ojca, ideal m~zczyzny, 0 ktorym 

marzy, wzi~ty jest z tradycji historycznej, zreszt'l bardzo niedawnej. 

Jest nim bohater walk 0 wolnose, kt6rego zycie wzorowane jest na 

biografii Boliwara. Zwyci~zyl s'lsiedn'l republik~ uciskaj'lc'l jego kraj 

i zgin'll w okolicznosciach - jak to z naciskiem stwierdza ojciec 

Elviry - niezbadanych przez nauk~ historyczn'l. Ot6z bohater 6w 

zyje - rozpuscil wiese, ze zgin'll i kr'lzy po swiecie nieznany i samotny. 

Gdy spotyka Elvir~ i budzi si~ w nim milose do niej, chce jednego 

tylko: aby przyj~la go takim jakim jest nie pytaj'lc kim byl. Tymczasem 

znajduje entuzjastk~ historii nie rozstaj'lc'l si~ z ksi'lzk'l, w kt6rej 

opisane s'l jego dawne czyny. Na pytanie, czy znal bohatera ksiqzki i co 

wie 0 jego smierci, odpowiada dziko, brutalnie - to ja zabilem Tuliusza 

Montalbana. 

Unamuno nie mial tego daru, kt6ry mieli starozytni - nie umial 

podnosz'lc jedn'l form~ do doskonalosci caly si~ w niej wypowiedziee. 

Dlatego pisal powiesci, nowele, poezje liryczne, a pr6cz dramat6w

ZDARZENIA - KSIl\:lKI - LUDZIE 197 

i szkice filozoficzne. Filozofowae zaczql jako pozytywista. W tym 

pierwszym okresie interesuje si~ ekonomiq, chemiq, rozczytuje si~ 

w Iiteraturze angielskiej, ale jak w kazdym wielkim pozytywiscie 

tak i w nim kryje si~ ktos inny, kto juz nie jest kandydatem na scislego 

uczonego, a artystq, a takze czyms wi~cej niz artysta. Tak wi~c za 

niski poziom nauk przyrodniczych w Hiszpanii wini kastylijski brak 

milosci do przyrody (sam b~dqc Baskiem moze 0 Kastylijczykach niekiedy 

m6wie jak czlowiek z zewnqtrz). Tradycjonalistom gloszqcym narodowq 

hiszpanskq nauk~ odpowiada, ze narodowe moze bye tylko to, 

co da si~ w narodowym j~zyku wyrazie, taka zas chemia dobrze wyraza 

si~ jedynie w symbolach i liczbach, ale Uumaczona na j~zyk nazw 

brzmi barbarzynsko. W takich rozwazaniach przedmiot tylko nalezy 

do uczonego - spos6b patrzenia jest artysty. P6zniej choe artysta 

wziql g6r~, tkwiqcy w Unamunie uczony zywy w nim pozostal do 

konca. W znacznie juz p6Zniejszym okresie swego zycia, piszqc, ze teatr 

powinien bardziej zwracae si~ do uszu niz .do oczu dodawal, ze w zdobywaniu 

poj~c wi~kszq jest przeszkodq brak sluchu niz wzroku. Materialu 

do filozofowania dostarczala mu mowa ludzka, nie tyle, jak 

mozna by si~ spodziewac od humanisty, taki czy inny j~zyk, ale sama 

mowa jako tw6r gatunku homo sapiens i prawa niq rZqdzqce. 

Filozof, zwlaszcza gdy jest nim Unamuno, jest nie tylko czlowiekiem 

myslqcym, ale i czlowiekiem, kt6ry ustanawia hierarchi~ wartosci, 

a wi~c postanawiajqcym. A ten, kto postanawia, zyje w swiecie wew 

n ~trznie sprzecznym. Dow6dca statku, gdy ratuje rozbitk6w, a wie, 

ze na poklad nie moze wziqc wszystkich, bo statek zatonqlby wraz 

z nimi, jeieli jest obdarzony wyobrazniq, b~dzie rozdarty w sobie, bo 

b ~dzi e wiedzial, ze m6gI ocalie choe jednego wi~cej. Jego decyzja zatrzymania 

akcji w takim a nie innym m omencie musi w pewnej mierze 

bye dowolna, a przez t~ wymuszonq dowolnose jest gl~boko tragiczna. 

Unamuno pisze, ze istnieje dramat dwumianu Newtona, ale 

w taki sam spos6b istnieje i tragedia poj~e nieostrych. Jedynie przyroda 

nie jest tragiczna, a wi~c nie Sq tragiczne istoty calkowicie jej wladzy 

poddane i, jezeli mySlimy tak jak Grecy, istoty. ktore jej silam i rZqdzq. 

Nowonarodzone dzieci i Bogowie, jak w Hiperionie. w piesni 0 losie 

pisal Holderlin. 

Czlowiek, aby uwolnie si~ od tragizmu, mu~ialby zerwae z pierworodnym 

grzechem s>'{ego intelektu i zaczqe patrzee na siebie tak samo 

jak na drugiego czlowieka i jak na kazdq innq cZqstk~ swiata. Ale 

wtedy musialby myslqc 0 swoich przyszlych czynach przewidywae a nie 

postanawiae. A to znaczyloby poddac si~ pod wladz~ impulsow i wyrzec 

si~ wlasnej woli. Tego on uczynic nie moze i musi przezywac tragedi~, 

kt6ra jest tym ci~zsza im sztywniejsze Sq jego poj~cia, to jest im mniej 

. dowolnosci jest w jego czynach, a im w~~cej jest jej >'{ normach, kt6 

rymi si~ kieruje. :laden z narod6w Europy nie stworzyl poj~c bardziej


sztywnych niz Hiszpanie. I pod tyro wzgl~dem Unamuno byl najbardziej 

klasycznym Hiszpanem. Raz pisze, ze jako rektor He razy 

znalazl przepis tak calkowicie niedorzeczny, ze za cich!l zgod!l wszystkich 

nie wykonywany przez nikogo, zawsze usilowal wprowadzae go 

w zycie tak rygorystycznie, aby wyszla z niego chemicznie czysta niedorzecznose. 

Jak poj~cia Hiszpan6w byly najsztywniejsze, tak i protest przeciw 

sztywnosci poj~e najsilniejszy i najgl~bszy byl zawsze, gdy wychodzil 

z ust Hiszpana. Byl to protest praktyczny - poeci dawnej Hiszpanii 

jak Calderon wstrzqsali si~ wobec okropnosci kodeksu honorowego 

swego czasu, choe i przez mys1 im nie przechodzilo, aby si~ spod niego 

wylamae. Ale byl tez protest teoretyczny. Unamuno lubi cytowae dwa 

poetyckie aforyzmy - Campoamora En este mundo traidor Nada es 

verdad ni mentira, na tym swiecie zdradzieckim nic nie jest prawd!l 

ani klamstwem, i drugi, silniejszy i prawdziwszy, Calderona; En esta 

vida Todo es verdad y todo es mentira (w tym zyciu wszystko jest 

prawdq i wszystko klamstwem). 

Jezeli wszystko jest prawdq i wszystko jest klamstwem (na tym 

swiecie, 0 tym zastrzezeniu nie wo1no zapominae), to i czlowiek i nar6d 

musi sam obrae swojq prawd~. Nie jest to wyb6r dowolny; Hiszpania 

a Unamuno w nic tak mocno nie wierzyl jak w prawd~ Hiszpanii 

nie mogla, jak z naciskiem on stwierdzal, przyjqC za swojq prawdy 

Reformacji. Jestem wi~c do dokonania takiego czy innego wyboru predestynowany; 

Unamuno pisal raz 0 swojej nienawiSci do pedagogii i do 

socjologii, a wi~c do nauk badajqcych jak czlowiek zdeterminowany jest 

od zewnqtrz, co wazniejsze tworzqcych w nim przyzwyczajenie do wylqczania 

ze swego pola uwagi wszelkiej sHy, kt6ra nie jest zewn~trznq. 

Jest pewien rodzaj tragizmu, kt6ry kazdy kto wierzy w swojq prawd~ 

musi bye gotowy przyjqe. Jego prawda moze bye sprzeczna z prawdq 

jego epoki i jego narodu, a w takim razie, jakikolwiek b~dzie osobisty jego 

los, dzielo jego zycia b~dzie zaprzepaszczone. Gorszy jeszcze tragizm 

gdy prawda narodu jest sprzeczna z prawdq epoki. Wtedy nar6d okaze 

si~ niezdolny do podqzania za swoim czasem - udzialem jego b~dzie 

wpierw zast6j a potem cofanie si~ . 

Sq ludzie, kt6rych losy Sq symboliczne dla 10s6w ich narod6w. Napoleon 

urodzil si~, gdy Korsyka zostala przylqczona do Francji 

doszedl lat m~skich, gdy Francja niczego nie potrzebowala bardziej 

niz wodza takiego jak on. Zegar jego zycia nakr~cony byl dobrze. Prqdzynski 

okazal talent wodza w chwili, gdy nic dokonae nie bylo mozna, 

gdy ludzie, kt6rzy stali na czele, sparaIizowani byIi czy przez wlasny 

niedowlad woli, czy tez przez mysl 0 grozqcej interwencji pruskiej. 

Podczas powstania w~gierskiego, gdy mozna bylo walczyc i zwyci~zac, 

on, zlozony przez chorob~, nie m6g1 przybye na wezwanie W~gr6w. 

Zegar jego zycia nakr~cony byl zle, jak i zegar Polski - narodu, w kt6

ZDATIZENIA - KSI.i\ZKI - LlJDZIE 199 

rym wszystko dzialo si~ w innym czasie mz w reszcie Europy, tak, :i.e 

naw nietolerancja religijna zapanowala w nim w wieku XVIII. Podobnie 

zle nakr~cony byl zegar Hiszpanii, kt6ra tak jak i Polska przespala 

czas, kiedy zakladane byly fundamenty nowo:i.ytnej nauki. Polska 

z powrotem narodem europejskim stala si~ przez pozytywizm, jakkolwiek 

ta prawda, kt6rq wtedy zdobyl, byla ograniczona i wzgl~dna. 

Hiszpania pozytywizmu nie przezywala - bye moze, ze nar6d, kt6ry 

w ciqgu wiek6w motywy swego dzialania z tak wielkq sUq czerpal 

z prawd, kt6re uwa:i.al za bezwzgl~dne, przezywae go nie mogl. 

Na pytanie takie, jak "dlaczego tak si~ stalo" z reguly odpowiedziee nie 

mozna. Mozna tez dae odpowledz poetyckq. Groty Altamiry, gdzie 

widniejq liczqce chyba kilkanascie tysi~cy lat rysunki zwierzqt, natchne:ly 

Unamune: do jednego z najdziwaczniejszych utworow europejskiej 

poezjl. 

Ay, bisonte de Altamira, 

Te trag6 el le6n d'Espalia, 

fue por hambre, no por sana, 

y el le6n ahora delira, 

porque en su sangre te lleva, 

trogloditico bisonte, 

botin salvajo en el monte, 

sueno magico en la cueva! 

EI le6n suena contigo, 

con ,tu melena y tus cuernos, 

suena el leon tus eternos 

hechizos como un castigo. 

Que tu Ie abrasas la entrana, 

ay, bisonte de Altamira! 

y el pobre leon delira 

y con el delira Espana. 

Biada byku z Altamiry, ciebie po:i.arl lew hiszpanski, to stalo si~ 

z glodu nie z gniewu i teraz lew szaleje. 

Bo w krwi jego jestes ty, byku jaskiniowy, lupie dziki z g6r, magiczny 

!inie jaskini! 

Lew sni z tobq, z twojq siersciq i z twoimi rogami, sni lew twoje 

wieczne czary 

ze ty mu palisz wn~trznosci, biada byku z Altamiry! i biedny lew · 

szaleje i z nim szaleje Hiszpania. 

Zenon Szpota6!kl

200 ZDARZENIA - KSIi\ZKI - LUDZIE 

ZNARI CZASU? 

SPOTKANIA 

M. D. ChEmU, pr6bujqc niedawno zarysowac teologi~ "znak6w 

czasu",l ktorym tak odwaznie zaufal Jan XXIII jako znakom Boga, 

pisal, ze Sq nimi zawsze fakty i zdarzenia 0 wymowie symbolicznej, 

ogniskujqce przemiany swiadomosci w taki mniej wi~cej spos6b, 

jak ogniskuje je sztuka, i zanim jeszcze refleksja teoretyczna sklasyfikuje 

je i niejako uprawomocni. Znak czasu ma wi~c wedlug 

niego sens i charakter profetyczny, a nie systematyczny i jurydyczny, 

i tak tez trzeba rozumiec go oceniac. 

Wydaje siG, ze idqc za myslq francuskiego teologa obecny okres 

chrzescijanstwa widziec trzeba jako profetyczny par excellence. 

Systemy, teologie, instytucje, caly mozna powiedziec "Zakon" jest 

wsz~dzie postawiony w stan zakwestionowania, nowe uj~cia teoretyczne 

wyIaniajq si~ dopiero powoli, konstruowane z trudem, peIne 

nieraz luk i zawilosci. A mnozq si~ bardzo czytelne i poetyckie raczej 

"znaki", 0 ogromnej sile inspiracji religijnej. 

Czasem Sq dzielami sztuki w doslownym sensie, jak Kosci61 Pojednania 

w Taize, czy slynny krucyfiks w kosciele w Munster 

(Westfalia), na ktorym postac Chrystusa zaznacza si~ pustym negatywem: 

nie wolno, zdaniem tworc6w, aby jakikolwiek wizerunek 

przyslanial twarz konkretnego, cierpiqcego czlowieka, innq w kazdym 

czasie i dla kazdego z nas, a b~dqcq przeciez zawsze - Tq 

twarzq. 

Nieraz znakiem bywa tez gest ludzki, lub cale zycie, jednoznaczne 

jak heroiczny poemat: grupy pojednania, braterstwa, protestu 

przeciw krzywdzie i wojnie, rosnqce wsz~dzie spontanicznie kola 

prywatnych przyjaznf w poprzek wyznan, w poprzek granic, ktorych 

intensywna powaga religijna przywodzi na mysl nastroje 

"katakumbowe", mit Charles de Foucaulda, mit Schweitzera, ksi~zy 

robotnik6w, "Zakonow budowniczych", marsze pokoju, zywe pochodnie... 

E. Schillebeeckx, w swej ksiqzce "Osobiste spotkanie z Bogiem",2 

podkreslal, ze przei:ywanie chrzescijanstwa "w wymiarze wszerz", 

w idei solidarnosci mi~dzyludzkiej i "kosmicznej", intensyfikuje 

si~ dzis ze zbyt zywiolowq, nieodpartq spontanicznosciq, by jq 

mozna bylo zignorowac, i ze stoimy tu wobec procesu bez precedensu 

w naszych dziejach: wobec tendencji do sekularyzacji 

1 M. D. Chlmu OP, Les Signes du temps, DOC No 187. 

2 E. Schillebeeckx, Personate Begegmmg mit Gatt, Matthias Gruenewalrl 

Verlag, 1964.

• 

ZDARZENIA - KSI1\:lKI - LUDZIE 201 

religii, wyst~puj1lcych wewn1ltrz chrzescijanstwa, a nie od zewn1ltrz 

i przeciw niemu. 

J eden z najsmielszych myslicieli odnowy nie cofa si~ jednak 

przed uznaniem pozytywnego aspektu tego zjawiska, tak zdumiewaj1lcego. 

"Wierzymy, pisze, ze najgl~bsza prawda rzeczywistosci 

nie tylko »powinna« znajdowae si~ w naszych stosunkach mi~dzyludzkich, 

to jeszcze nie bylaby wiara, lecz ze j est w nich £aktycznie 

i wbrew wszystkiemu, co zdaje siE; swiadczye przeciw takiej 

tezie ... Ta tendencja, tak dzis uparta, tak styczna z najzywotniejszq 

problematyk1l ludzi wsp61czesnych, tak silna, ze zdaje si~ nawet 

potwierdzae orientacj~ Johna A. T. Robinsona (z jego ksi1lzki 

Honest to God), zbiega si~ niew1ltpliwie z jak1ls prawd1l, CZ~SClOWq 

i do niedawna przyemion1l... choe ]ej fragmentaryczny charakter 

moze sprawie klopot chrzescijanstwu." 

' 

Przezywanie chrzescijanstwa gl6wnie w humanistycznym, swieckim 

"wymiarze wszerz", jako religii braterstwa, swiata, ludzkosci, 

przycmiewa jednak niew1ltpliwie jego wymiar "pionowy", transcendentny. 

Niepokoi to dzis bardzo wielu teolog6w i jest Hem 

najrozmaitszych opor6w przeciw pewnym kierunkom odnowy. 

Schillebeeckx widzi to r6wniez, lecz liczy, ze przyemienie nie jest 

definitywne, ze "wymiar pionowy" moze bye odkryty zn6w, na 

nowe j drodze, niejako od pocz1ltku. Pisze: 

"Oczywistose nowa i mocno przezywana moze latwo oslepie na 

oczywistosci stare. l\!Iog1l one w tej sytuacji bye rozpoznawalne 

tylko pod warunkiem, ze zostanq radykalnie reaktywizowane, 

w samym najpierwotniejszym doswiadczeniu, ze zostan1l, by 'tak 

rzec, odkryte na nowo. Choe moze si~ to wyclawae paradoksalne, rozpoznanie 

prawd starych \',rymaga nieraz gl~bszego nawr6cenia niz 

rozpoznanie tych, kt6re odkrywamy wlasnie samorzutnie, w calym 

blasku swiezosci i niespodzianki, przyemiewajqcym, obalaj1lcym 

w nas dawne obrazy".3 

Fascynacja chrzescijanstwem bezwarunkowej solidarnosci z b6 

lem i ciemnosciq losu drugiego czlowieka, na jego r6znych "drogach 

do Emaus" (chrzescijanstwem "cierpienia Boga", jak si~ to czasem 

okresla, przyjmujqc terminologi~ D. Bonhoeffera), oraz jasny drugi 

biegun tych postaw: uniesienie wiarq w sluszn1l, zwyci~sk1l mimo 

wszystko kierunkow1l swiata "zbiegajqcego si~" zewsz1ld w jednose, 

to niew1ltpliwie dwie inspiracje, dorninujqce we wsp6lczesnej, 

spontanicznej religijnosci. Mysl 0 pewnej "sekularyzacji" religii 

nie jest chyba pozbawiona uzasadnien i nie sarno zlo z pewnosciq 

trzeba w niej widziee. 

Wydaje si~ jednak, ze jest dzis jeszcze trzeci, znarnienny typ 

• 

3 ibid.

202 ZDARZENIA - KSI1\ZKI - LUDZIE 

"znakow czasu", i ze rysuje si~ w nIm wlasnie dqzenie do "odkrywania 

na nowo prawd starych", nie w ich dawnych obrazach 

wprawdzie, Iecz od poczqtku, po swojemu. Tym typem Sq okolicznosciowe 

i calkiem "nieortodoksyjne" nieraz modlitwy i medytacje 

reIigijne, kt6rych powstaje w ostatqich czasach bardzo duzo. 

Czasem Sq dzielem poet6w wsp6kzesnych, przej~tym potem na 

wlasnose przez pewne grupy czy srodowiska. Cz~sciej powstajq 

z inspiracji okreslonych, dzisiejszych powolan takich grup, Iub Sq 

po prostu rodzajem zwierzenia osobistego, "dIa przyjaci61". Pojawiajq 

si~ w rozmaitych (zwykIe mniej znanych) pismach czy 

biuIetynach, czasem krqzq z rqk do rqk w obszarpanych maszyncpisach. 

Sq z reguly dosye nieporadne literacko i dose niezr~czne 

(w oczach surowego teologa moze nawet "ryzykowne") doktrynalnie. 

I pr6bujq, czasem z jakqs desperackq gwaltownosciq, a czasem 

z pi~knq, troch~ naiwnq powagq "uczciwosci absolutnej", 

przedrzee si~, dobie wreszcie do jakiejs osobistej juz prawdy. 

Przedstawione dzis naszym czytelnikom fragmenty modlitw 

i medytacji pochodzq ze srodowisk protestanckich. Tylko ostatni 

tekst, 0 Mszy swi~tej, w kt6rym dominuje niemal niepodzielnie 

optymistyczny, teilhardowski akcent wiary w swiat, jest katolicki. 

• Uldad tekst6w jest chronolog\czny. Ilustruje narastanie i przeksztakanie 

si~ pewnych intuicji religijnych od chwili szoku, kt6rym 

byla druga wojna swiatowa. 

To jest twarz przeraZliwa. 

Zropialy, drgajqcy strz~p ciala, 

ECCE HOMO 

zerowisko much w spiekocie slonca. 

Twarz 0 zapadlych oczach, obwiedzionych sino, 

skron przygwozdzona cierniem, cios zelaza w boku. 

Patrz. Poznaj. Ecce Homo. Oto Syn Czlowieczy . 

... 

Zapomnij mdlq legend~. Niech spadnq zaslony 

przyzwoitosci: 

- zabieg interes6w, 

- zabieg tch6rzy, 

bo to byl wr6g smiertelny, wi~c go chcieli 

przerobic na przyjaciela. Bo te rany 

krzyczaly prawd~ strasznq, wi~c ukradkiem 

spowijano je metaforq, zeby nie obnazyl si~ skandal: 

ze ta agonia trwa. 

Ze on kona, przy nas, do konca swiata. 

* 

•

ZDARZENIA - KSIl\ZKI - LUDZIE 203 

Wi ~ c przez caly ten czas nie wolno nam zasnqc. 

Teraz oto wisi na drzewie krzyza, i jestesmy swiadkami zbrodni: 

z oboj~tniali wsp6lczesni 

powolnej tortury Boga. 

Oto tu jest to wzg6rze. 

Upiorne, spryskane krwiq. 

Oto trwa m~ka . 

* 

Patrz, centurioni w butach do konnej jazdy, 

czarne koszule, czapki z oznakq, 

szybki gest podniesienia r~ki. 

~Ia j q 

zimne oczy. Majq wargi oduczone usmiechu 

- ci jego bracia przeciez. 

I nie wiedzq, co czyniq. 

Patrz, przy jego boku wiszq na krzyzach umarli: 

n ~d zarz ze wsi i bezrobotny. 

A moze zlinczowany zyd 

i murzyn. 

Albo czerwony. 

Albo Abisynczyk, Irlandczyk, Hiszpan. 

Albo demokrata niemiecki. 

Bezsilnie opadla glowa. 

A ;!a niq niebo splywa czerwonq lawq 

dwu tysi~cy lat morderstw w jego imieniu. 

Morderstw krzyzowc6w. 

Morderstw bojownik6w chrzescijanstwa. 

W obronie wiary. 

W obronie wlasnosci. 

Plakal nad Jeruzalem... 

ale oto olbrzymieje proroctwo: 

zagarnia najwi~ksze miasta swiata. 

Oto zrywa si~ oszalala panika winnych 

- c6z rozum, nie poradzi pod prC!d 

by je zetrzec, jak przepowiedzial. 

Patrzy teraz. Nie ma ucieczki oczom 

skazanym na caly dramat. Do konca. 

* 

* 

* 

* 

I


Nazywany wciqz, pozostaje Nieznajomym w ciemnych krolestwach 

co rozpady mu si~ u stop, 

ale wszystkie urqgajq slowu, ktore jest jego. 

Ale kazdy czlowiek sam 

dzwiga win~, co jak krew - wspolna, 

i na slepo zdaje si~ ciemnym losom. 

Ale wladz~ najwyzszq dzierzy strach chciwosc. 

* 

Nie z kutej w srebrze, pozlacanej monstrancji. 

Z drzewa bolu. Z drzewa czlowieczej m~ki 

zbaw naSZq n~dz~ jalowq, 

Chrystusie Rewolucji, 

Ch rystusie Poezji. 

Daj wierzyc, 

ze ta droga bez konca, droga czlowieka przez ciemnosc 

moze nie byla daremna. 

David Gascoyne 4 

MODLITWA PIELGRZYMOW NIEMIECKICH 

Odczytajmy tekst Ewangelii wedlug Marka. ,,1 przyszli do folwarku, 

ktory zwano Getsemani. I rzekl uczniom swoim: siedzcie 

t u az si~ pomodl~ . I wziql z sobq Piotra i Jakuba i Jana i zaczql 

si~ trwozyc i czuc odraz~. I rzekl im: smutna jest dusza moja az 

do smierci, zostancie tu, a czuwajcie. A poszedlszy nieco dalej 

padl na ziemi~ i modlil si~, zeby jesli to bye moglo, omin~la go ta 

godzina. I mowil, Abba, Ojcze! Wszystko jest tobie mozliwe, oddal 

ode mnie ten kielich, lecz nie co ja chc~ ale co ty. I przyszedl, 

i znalazl ich spiqcych i rzekl do Piotra: Szymonie, spisz? Nie mogles 

jednej godziny czuwac ze mnq?" 

Panie Jezu Chryste, i nasz duch jest ochoczy, lecz i nasze cialo 

jest mdie. Stajemy dziS, pod twoim wzrokiem, jako pielgrzymi, 

i. prosiniy ci~, Panie: daj nam przenikliwose, daj nam sHy, abysmy 

chociaz dzis, choe przez jeden dzien zdolali czuwac z tobq. 

Panie nasz, Ukrzyzowany, 

zmiluj si~ nad nami. 

Po stokroe i przez cale lata, Panie, ludzie naszego narodu wydawali 

ci~ siepaczom. Ciebie wydawali sqdom, denuncjowali wladzom, 

gdy wiedzeni szalenstwem i slepotq, nieprzyjazniq i nienawisciq, 

wydawali i denuncjowali swe nieprzeliczone ofiary. Zbawicielu 

4 David Gascoyne, Ecce Homo, The Mid century: English Poetry 194~O, 

Penguin Books, 1965.

ZDARZENIA - KSI1\ZKI - LUDZIE 205 

swiata na krzyiu zadoseuczynienia, ty, ktory gladzisz wszystkie 

grzechy, zmiluj si~ nad naszymi winnymi braemi. 

Panie nasz, Ukrzyiowany, 


I nieprzeliczona, Panie, jest liczba tych w naszym narodzie, 

ktorzy spali, lub kt6rych zmogl strach, ktorzy z tch6rzostwa lub 

z zaslepienia patrzyli bezczynnie, jak bezprawie w ich ojczyznie 

narastalo ai do ludobojstwa. Zbawicielu swiata, na krzyzu zadoscuczynienia, 

zmiluj :oi~ nad naszymi winnymi braemi. 

ZmHuj si~, Panie. 

I tak tylko stac si~ moglo, ze bezmiar nieludzkosci zagarnql 

i poprzerastal caly kraj niemiecki, ze cale narody, cale rasy zostaly 

w koncu rzucone na lup katow i mordercow. Zadna jui wyobraznia 

ogarnqc nie jest w stanie ogromu krzywd, i m~czarni i zbrodni, 

ktorych zaznal narod zydowski. Zbawicielu swiata, na krzyzu zadoscuczynienia, 

zmHuj si~ nad naszym narodem. 

Zmiluj si~, Panie. 

Obl~dny mit 0 rasie panow wpajal naszemu narodowi przekonanie, 

ie wolno mu powazye si~ na traktowanie Polakow jako ludzi 

niiszego gatunku i na ich wyniszczanie biologiczne. Miliony zawinionych 

przez nas konsekwencji tego grzechu nie dadzq si~ juz 

ujqe ani przeliczyc. I jedno tylko wyczuwamy dzis: ze w narodzie 

polskim, zaszczutym, udr~czonym, mordowanym przez Niemcow, 

w imieniu Niemcow, to ty sam, Panie, szedles przez m~k~, to 

ciebie krzyzowano tysiqce i tysiqce razy. Zbawicielu swiata, na 

krzyzu zadoseuczynienia, jestesmy bracmi winnych i blagamy ci~ 

o zmilowanie. 



Ile milionow, Panie, ty jeden wiesz, nikt wi~cej, wynosi liczba 

ofiar zamordowanych na rozkaz lub samowolnie, tylko dlatego, 

ze byli to chorzy umyslowo, alba osoby niepozqdane z przyczyn 

religijnych lub politycznych, alba Zydzi, albo jency rosyjscy, albo 

wi~zniowie, niezdatni juz do pracy. I ty jeden, Panie, znasz liczb~ 

i znasz imiona tych, co ci muszq zdae rachunek za te zbrodnie. My 

wiemy tylko 0 ludziach, ktorzy w ciqgu ostatnich lat dwudziestu 

stawali przed sqdami tego swiata. I mowili, ·ie Sq niewinni. Zbawicielu 

swiata, na krzyiu zadoscuczynienia, ty, ktory oddales siebie 

na ofiar~ za wszystkie grzechy ludzkie, blagamy, zeslij im opami~tanie, 

zeslij im swiadomosc win, zeslij im skruch~. Jestesmy ich 

bracmi, Panie. Zmiluj si~ nad nimi. Zmiluj si~ nad nami. 



Nasza pielgrzymka, Panie, ma bye znakiem pokuty. Nieskon

206 ZDARZENIA - KSIi\ZKI - LUDZIE 

czenie niklym, bladym znakiem w stosunku do ogromu win naszego 

narodu. Prosimy ci~ w niej, Panie Jezu Chryste, wzbudz we 

wszystkich narodach prawdziwego ducha braterstwa, a nas naucz, 

jak iSe m~znie drogami pokoju we wlasnym kraju, jak wyst~powac 

ze stanowczosciq przeciw wszystkiemu, co mogloby pokojowi grozie. 

Daj, bysmy umieli, my, chrzescijanie niemieccy, czuwae z tobq 

zawsze, modlqc si~, pracujqc, zabiegajqc ofiarnie 0 pok6j swiata. 

Daj, bysmy byli gotowi w kazdej chwili za ten pok6j cierpiee. 

Pokaz num drogi, duj nam sHy, duj si~ rozpoznae. 



WIERZ~ TUTAJ I TERAZ 

Dla przyjaci6l 

Aktion Suehnezeihen 5 

Wierz~ w swiat, kt6ry ma sens. Wierz~, ze jego tajemnicq ostatecznq, 

prazr6dlem praw nim rzqdzqcych jest miloM:. Do milosci 

mozna m6wie. Jest osobowa. Wierz~, ze modlitwa to jest rozmowa 

z najgl~bszym gruntem wszechistnienia, otwieranie swiadomosci 

na strumien sil, kt6re zen plynq. 

. Milose osobowa - dno wszechistnieniu - objawia si~ w wielu 

ludziach. W spos6b najprzemozniejszy objawila si~ wJezusie 

z Nazaretu. To wi~c jest dla mnie kIucz kosmcsu, grunt bytu osobowego, 

grunt historii: Jezus. 

* 

Wierz~ w Jezusa zywego. \Vyobrazam sQbie, ze energia, kt6rCl 

jest swiadofllose, pozostaje, podobnie jak energie fizyczne, nie ginClc 

a tylko przyjmujClc innq postac. Wierz~ wi~c, ze Osoba Jezusa jest 

rzeczywista dia nas i osiqgalna jako duchowe jqdro milosci osobowej. 

I wierz~ w zycie wieczne. Widz~ je jako rozkwitanie osobowosci 

'w wyzszych formach bytu. 

* 

Wierz~ w powszechny organizm duchowy, jednoczqcy w sobie 

Iudy, rasy, i r6zne odcienie religii, we wsp6Inot~, kt6ra zyje magnetycznym 

przyciqganiem Jezusa. Nazywam jq Ecclesia. J est 

wiosnq ludzkosci, zaczynem nowej ery, kwasem w ciescie, solq 

ziemi. Jest znakiem pelni, kt6ra stale nadchodzi. 

5 Grupa plelgrzym6w z AIGUon Suehnezeichen odwiedzila w ubiegiym rok 

Pol s k~. Informowal 0 tym "Tygodnik Powszechny" Nr nr 33 i 34/1965.

ZDARZENIA - KSli\ZKI - LUDZIE 207 

Eeclesia jest wspolnotq wi~kszq niz widzialne koscioly, JeJ 

historia zbiega si~ nawet nieraz w jedno z historiq herezji: biegnie 

poprzez dzieje czerwonq niciq Sprawy Jezusa. Eeclesia jest na 

ziemi nie dla siebie Ieez dla calego rodzaju Iudzkiego. Jest miastem 

zbudowanym na gorze, ziarnem rzucanym w gieby rozmaite, jagni~ciem 

posrod wilkow. ' 

* 

Wierz~ w Chrystusa Nierozpoznanego. To Christus incognitus 

rzuca swe oskarzenie, swoje "nie" kosciolom samozaehowawczym, 

zamkni~tym w sobie, a ma twarz ateistow. To On zyje w choralach 

Bacha. To On jest krwawiqcym cialem murzyna na brukach Alabarny, 

kona z glodu na nocnych ulicach Delhi, drZY i plonie w wychudzonych 

dloniach Gandhiego. To Jego operuje Schweitzer. To 

On kuli si~ na pryczach Dachau i wszystkich obozow grozy i lka 

nocq w ruinach Hiroszimy i spopielalych wsi wietnamskich. To 

Christus incognitus ni6!sie przez swiat trosk~ piesn przesladowanych. 

Za wiar~ . I za niewiar~. 

* 

A nie rna Go w walkach religijnych. A porzucil dawno juz 

chelpliwe katedry i misjonarzy "opium dla Iudu", i wysuszone na 

wior koscioly pieniqdza, i "przybytek boZy", rezerwowany tylko 

dla bialych, i domki jednorodzinne, gdzie robotnik z obcego kraju 

jest "problemem" obserwowanym zza sztachet ogr6dka. I porzucil, 

dawl10 juz, doktorow swiqtyni, zaabsorbowanych walkq 0 wplyw 

~ wladz~, i tanczqcych, jak im zagrajq. 

* 

Zyje oto w malych i pokornych, w przegranych, w oszukanych. 

w tych, co Sq odpisani na "mi~so" rzezni swiata. W niewierzqcych 

z rozgoryczenia, a przeciez wspolniosqcych trosk~, ktora jest Jego. 

W nich zyje. Ich ozywia. 

* 

Wierz~ w mozliwose przemian. Osoba Jezusa i Jego wiese: 

Ewangelia, to niezmierzona pot~ga duchowa. Nie rna czlowieka, 

rodziny, narodu, ktorych by nie mogla uzdrowie z choroby, z grzechu. 

Wierzt; mocq' radosnych doswiadczen i wyczekujqcej nadziei: 

tam gdzie Jego Osoba przyj~ta jest rzeczywiscie, chocby bez Imienia, 

mozliwe jest wszystko. Tylko przeciw Niemu, bez Niego nie 

mozna postawie ani kroku. 

*


Nalez~ do narodu w~gierskiego. Wierz~ tedy, ze i m6j nar6d, 

jak wszystkie inne, wielkie i male, jest jakqs jednq, niepowtarzalnq 

barwq w t~ezy historii. Nie stawiam W~gier ani powyzej, ani te:i: 

ponizej innyeh narod6w. Widz~ grzeehy mojej ojezyzny: niestalose, 

buta, swary bratob6jeze, bezbozna nialodusznose... Leez koeham 

jq, i dziel~ oddanym sereem b61 jej diaspory na ealym swieeie, 

kruehose jej sil. Mysl~ 0 niej jak 0 dzieeku, z ezuloseiq ojea. Wyznaj~ 

SWq do niej przynaleznose i ehe~ na zawsze z niq pozostae. 

Mysl~, ze grzeszylby przeciw niej ten, kto by odjqe jej eheial 

swojq sil~ zywotnq, by niq zasilae inne ognisko. Wierz~ jednak, 

ze i on takze odnajdzie sw6j nar6d - juz w Bogu. 

* 

Zyj~ w ustroju soejalistyeznym, leez Eedesia jest wsp61 

notq oddzielonq od polityeznyeh struktur spoleezenstw, zyje 

tylko swym Panem, tylko Jemu winna jest posluszenstwo. 

Nie jestem wi~e tu ani troeh~ bardziej obey niz bylbym w jakiejkolwiek 

innej ei~sci swiata. Panstwa Chrystusowego nie rna nigdzie. 

Sq tylko ehrzeseijanie, i Sq wsz~dzie. Jestem tedy tylko wyznawcq: 

m6wi~ "tak" ezlowiekowi i temu co niesie mu dobro. IvI6wi~ 

"nie" grzeehowi. Wolnose nie jest kwestiq paragraf6w: w kazdych 

warunkaeh mozemy i powinnismy koehae i sluzye Prawdzie. 

Bo nie jest nigdy rzeeZq chrzescijan szkodzie, leez pomagae. Nie 

jest ieh rzeCZq wyslugiwae si~. ezemukolwiek lub komukolwiek 

leez - sluzye. Kosci6l grzeszyl nieraz. Grzeehy starych ustroj6w 

rosly z nim razem. A dzis nie cheemy juz ise w slady przodk6w. 

Chcemy Zye jak chrzescijanie: tutaj i teraz, w tej wolnosci dueha, 

kt6ra jest mi~dzy tak i nie w sluzbie swiata, wedlug najlepszej, 

dzisiejszej wiedzy i woli. 

* 

Wierz~ w prac~, w wszelkie dzielo ludzkie spelniane wolnym 

i ochotnym sereem. Bo Sq demony pracy: ludzie-roboty, wyzysk, 

wszelki czyn wrogi czlowiekowi. Ale praca jest tw6rczosciq. Jest 

udzialem w stwarzaniu swiata. Wierz~, ze radose tw6rezego ezynu 

nalezy si~ wszystkim ludziom bez r6zniey. 

* 

Wierz~, ze mozna 1 ze trzeba m6wie prawd~, takze gdy jest to 

niebezpieczne, takze gdy moze to bye komus ezy ezemus niedogodne. 

Klamstwo zawsze zabija, a kto milczy, gdy m6wie trzeba, 

kto zamqca to, co winno bye jasne - jest klameq. Wierz~, ze moralnose 

wykonywania rozkaz6w i trzymania si~ poleeen nie jest

ZDARZENIA - KSI1\ZKI - LUDZIE 

209 

moralnosciq. Odpowiadamy osobisde za kazdy ze swych czyn6w. 

Wi~cej jeszcze, jestesmy odpowiedzialni za wspolnCl ludzkosc: kazda 

krzywda, gdziekolwiek by si~ dziala, jest naszym b6lem osobistym, 

kazdy brak zaufania do czlowieka godzi w nas, alba czlowieczenstwo 

nasze nie jest peIne. 

* 

Wierz~ w milosc!, wierz~ w pi~kno jasnej mlodosci, jasnej rodziny. 

Milosc: nie jest motylem stu kwiat6w. Jest upojeniem jednej wiern 

~s ci, plomieniem stapiajqcym cialo i dusz~ w jeden dar, jest 

oddaniem bezwarunkowym, na calq codziennosc zycia. Jest naprawd 

~ silna jak smierc, gdy Eros oddycha tchnieniem Agape. 

... 

Wie rz~, ze synteza wiary i nauki, sztuki, techniki jest mozliwa. 

Wierz~, ze Ecclesia zbiega si~ ze spolecznq sprawiedliwosciq. Wierz 

~ , ze wszystko zdqza do jednego domu, jak synowie jednego 

ojca. Wierz~ w powrotnq drog~ ku sobie swiatow, ktore si~ rozbiegly, 

w pojednanie bialych i kolorowych kontynentow, Wschodu 

i Zachodu, wierz~ w nOWq, WYZSZq harmoni~ rozdartego chrzescijanstwa. 

Jestem wyznawcq"radosci i nadziei, uscisku dloni wpoprzek 

r6znie, wpoprzek granic. 

* 

Wierz ~ w przyszlosc. Ciemnosc, przemoc, grzech mogq hamowac, 

lecz nie Sq zdolne stlumic ostatecznie powolania czlowieka do powszechnego 

braterstwa. P ok6j prawdy i wolnosci w ziemskiej historii 

jest mozliwy, 0 ten pokoj walcz~, jemu chc~ zostac na zawsze 

wierny. 

Lecz nadzieja moja spoglqda takze w stref~ ponadhistorycznq, 

ku nowemu odnalezieniu si~ wszystkich, nie tylko rodzaju ludzkiego 

w ogole, lecz kazdego pojedynczego czlowieka, ktory zyl 

kiedykolwiek lub b~dzie zyl jeszcze. Niemozliwe, aby byt jako 

calosc byl bezkierunkowy, jesli kazda z jego cZqstek, od atomu do 

ukladow gwiezdnych, od jednokomorkowcow do czlowieka, jest 

kierunkowa tak nieodparcie, tak zwyci~sko. 

Wierz~ w przyszlosc. Wierz~, ze tok przeznaczen ludzi i swiata, 

historii i przyrody, wspolnoty Ecclesia i wspolnoty lud6w ziemi rna 

w swej mocy ten sam Duch, kt6ry mieszkal w Ukrzyzowanym 

Jezusie z Nazaretu. 

Geza Nemeth 6 

6 Geza Nemeth jest mlodym pastorem wE;gierskim. W ubleglym roku byl 

W Polsce, kt6r'l bardzo polubil. Jego w!elk!m pragnleniem bylo, aby tekst "dla 

przyj a ci61" ukazal si~ W naszej katolickiej prasie. 


---n o ZDARZENIA . KSli\ZKI - LUDZIE 

MYSLI PO MSZY SWI~TEJ 

Wieloznacznose wszystkiego, co ma zwiqzek z religiq... Brak celnosci, 

brak ostrosci tego j~zyka... 

To si~ powtarza na kazdej mszy, ilekroe jest komentowana konsekracja. 

Zawsze to samo: Pan nasz poswi~ca siebie na ofiar~, 

Bog posuwa SWq laskawose az do zejscia pomi~dzy nas, do poniesienia 

ludzkiej smierci... . 

A coz chleb? Trudno si~ oprzee wrazeniu, ze chleb jest na oltarzu 

tylko dlatego, iz Jezus, ktory byl wielkim oryginalem, wzbogacil 

tradycyjnq pasch~ zydowskq 0 bardzo hermetyczny wyklad (mist 

e1"ium fidei), w ktorym powiedzial mniej wi~cej, ze mamy pic 

wino "na jego pamiqtk~", a takze lamac przedtem chleb, co nam 

przypomni dramat Mesjasza i wzbudzi naszq wdzi~cznosc... 

Czemuz nie mowi si~ nam jakos tak: oto chleb, ktory, od pradawnych 

czasow, jest dzielem trudu i rqk ludzkich i sluzy czlowiekowi, 

aby zyl. 0 tym chlebie Pan nasz rzekl - to jest cialo 

moje, cialo Syna Czlowieczego, ktory osmiela si~ nazywac siebie 

Synem Boga i podejmuje pelni~ powagi tych slow. Ten chleb to ja, 

gdyz we mnie zbiega si~ i spelnia wszystko, co w ludzkosci wykracza 

poza jalowosc chwH, wszystko, co ludzie czyniq dla ludzi, 

co czyniq po bratersku dla braci, wszystkie akty tworcze, zasilajqce, 

w nich samych i w innych, przedzieranie si~ wzwyz, w kierunku 

szczytu, gdzie czeka Bog, wszelkie "ku niebu wst~powanie". 

ktore dokonuje si~ w kazdym z nas, ilekroc tylko, przez najubozszy 

nawet gest oddania siebie innym, stajemy si~ jego wspoluczestnikami 

i wspolautorami... Chleb to produkt inteligentnej pracowitosci 

ludzkiej, produli:t pracy, ktorej celem jest wyzywienie mieszkailcow 

ziemi. To dlatego jestem chlebem. To ja, Jezus, jestem tq 

pracq. Wspoluczestniczycie w mojej naturze c z y n i q c a nie tylko 

b ~ d q c, i gdy to, co czynicie, zmierza do wi~kszej wolnosci, wi~kszej 

swobody, wi~kszej tworczosci. Kazdy jest ku wszystkim i dla 

wszystkich, oto co symbolizuje gest chleba: jego powstawanie 

wspolnym trudem, dzielenie, spozywanie w posilku braterskim... 

Ale prawda jest tez taka, ze nie jestesmy aniolami. Mieszka 

w nas sprzecznosc, rozdarcie. To, co ludzie tworzq po bratersku, 

jest dla nich przyczynq cierpieil. I dlat~go wino, rowniez owoc 

pracy ludzkiej, przeznaczony dla calej ziemi, przedstawia krew, 

ktora musi bye przelana, tak czy inaczej, ilekroc kocha si~ braci 

do ostatecznosci, ilekroc chce si~ dac naprawd~ wszystkie sHy 

czemus co tw6rcze, wyzwalajqce. To tw6rcza krew ludzkosci, jej 

nieuchronne cierpienie ogniskuje si ~ w Jezusie. I w Nim jako 

w Synu Boga ta krew jest przelana "na odpuszczenie win". To 

znaczy dla odnowienia, przemienienia czlowieka, by mimo calej


swej n~dzy zdolal przedzierac si~ ku wolnosci, ku ofiarnej obecnosci 

braciom i wspolnemu Ojcu. By wydobywal si~ w boskosc. 

Wychodz~ z kosciola i mysl~: gdy lamiemy chleb, gdy rozlewamy 

wino, pami~tajmy, ze zbiega si~ .w nich caly tworczy trud ludzkosci, 

czy ten w nim nurt, w kazdym razie, ktory w kl~sce czy 

w powodzeniu, w bolu czy w radosci, zorientowany jest przecie 

na tworzenie si~ swiata. Na dzielo, ktorego B6g oczekuje od naszej 

wolnosci. 

Marc Querrien 

Przypisek - Zestawmy ten tekst, ktorego skojarzenia i porownania 

wydadzq si~ zapewne wielu czytelnikom zbyt "nowoczesne", 

z krotkim fr agmentem najstarszych tekst6w chrzescijaiistwa, 

w ktorych, juz w pierwszym wieku, rzeczywistq obecnosc probowano 

wyrazic za pomocq rozlicznych symbolizmow uczty eucharystycznej. 

Oto slowa z niewielkiej ksiqzeczki, znanej pod naZWq 

Didache: 

"Jako ten chleb, lamany oto, a ktory, rozsiany ongis po gorach 

i pagorkach zebrany zostal, aby si~ stac jednq calosciq, niech tw6j 

Kosciol zgromadzi si~ z kraiicow ziemi w twoje krolestwo". 

A oto kilka wierszy modlitwy inspirowanej przez ten dokument 

i podj~tej potem przez nast~pne stulecia, a dzis znow uzywanej 

nieraz, szczeg6lnie w parafiach uniwersyteckich: 

"Panie, zbierz w swym kosciele 

wszystkich braci, ktorzy zaludniajq ziemi~, 

jak ziarna w hostii 

stopily si~ w jedno dajqc chleb zycia, 

jak winne grona, 

scisni~te, splywajq jednym winem." 

M. D. Chenu 7 

Oprac. Anna Morawska 

7 Tekst t en ukazal siE: we fra ncuskirn biuletynle "Lettre".

212 ZDARZENIA - KSIi\ZKI - LUDZIl 

"DLA POTRZEB CZASU I MIEJSCA" 

(W 150 ROCZNICFi URODZIN S~ . JANA BOSKO) 

Zyl w la,tach 1815-1888, czyli na przestrzeni prawie calego xn 

wieku. 1 A byl to okres, w kt6rym w calej Europie dokonywaly si 

gl~bokie przemiany w dziedzinie gospodarczej i spolecznej. Jako zjawisk, 

historyczne byly to bardzo zlozone procesy. Spowodowal je caly szer e , 

czynnik6w, a wit';c postt';p techniczny, pomyslowe wykorzystanie wy 

na lazk6w, nowe formy produkcji, nagly wzrost liczby ludnosci i je 

nowe przegrupowania, zjawisko urbanizacji, przeobrazenia w strukturz , 

spo!ecznej, nowe idee i nowe sposoby ich rozszerzania. By! to okre 

liberalizmu spoleczno-gospodarczego i politycznego, z wszystkimi jeg l 

nast~pstwami, oraz jego infiltracji w dziedzin~ religii i moralnosc : 

Te przeobrazenia og6lnoeuropejskie nie omin~ly r6wniez Wloch, gdzi 

zyl ks. Bosko, z t q jednak modyfikacjq, ze na plan pierwszy wysun t';l: 

si~ tutaj zagadnienia poHtyczne i religijne zwiqzane z risorgi ment l 

i tzw. "kwestiq rzymskq". W calej Europie powstawaly w6wczas now 

niespotykane dawniej problemy, uderzajqce bolesnie w klasy pracujqce 

a we Wloszeh dodatkowo specjalne problemy religijno-moralne. 

Dzialalnosc ks. Jana Bosko wyrosla wlasnie na podlozu palqcych kwesti 

spo!ecznych i religijno-moralnych. Sz.tandarowym jego haslem bylo prag 

nienie dzialalnosci "dla potrzeb czasu i miejsca". Bylo to wyraienie 

kt6re jak refren powtarzalo si~ w ciqgu jego iycla. Ks. Bosko z natur ; 

swojej byl doskonalym obserwatorem, a jego iywy temperament i wro 

dzona' ciekawosc, oraz apostolska gorliwosc, prowadt ily go na obrad; 

parlamentu, na wyklady uniwersyteckie, do winiarni, do warsztat6\\ 

w zaulki miasta, do siedzib n~dzy . Poznawal swoje czasy. 

* 

Jednq z g16wnych komponent XIX-wiecznej "kwestii spolecznej" t , 

problem mlodzieiy klas pracujqcych. Spauperyzowane najniisze warstw: 

spoleczne byly bardzo mlode pod wzgl~dem struktury demograficzne: 

a ich wzrost dzi~ki wielkiej liczbie dzieci zdecydowal nawet 0 ic: 

nazwie - proletariat. Stqd charakterystycznq cechq ubogich dzielni 

miejskich byla wielka liczba dzieci i mlodzieiy. Rozwijajqcy si~ kapi 

talizm wykorzystywal prac~ dzieci i mlodzieiy, przywiqzywano je d 

fabryk, warsztat6w rzemieslniczych i chalupniczych, tzw. "terminem' 

cz~sto ai do pelnoletnoscl. "Termin" najcz~sciej tylko nazwq przypo 

llografia zebrana przez Ricaldone Pietro, Don Bosco Educator( 

Asti 1953. II, 651-705, oraz przez Braido Pietro, n sistema preventivo d! do 

Bosco, Torino 1955, 17-23. Blezqce dane blbllograficzne zarnleszcza kwartalnl 

"Salesianurn" w specjalnyrn dz1ale Analecta Salesiana.

ZDARZEN1A - K811\2K1 - LUDZIE 213 

mina! dawne terminatorstwo prowadzone przez cechy rzemieslnicze, 

a w rzeczywistosci by! parawanem dla wyzysku. Ponadto "Yszystkie 

wi~ksze miasta znaly zjawisko dzieci zwanych "sierotami, kt6rych rodzice 

zyjq", tj. zupelnie pozostawionych samym sobie przez pracujqcych 

rodzic6w. Tak jak nie istnialo zadne ustawodawstwo socjalne regulujqce 

te nowe zagadnienia, tak tez za nowymi problemami nie nadqza!a w spos6b 

skuteczny tradycyjna praca duszpasterska Koscio!a. Praktycznie mlodziez 

warstw pracuj1\cych byla opuszczona przez wszystkie czynniki 

spolecznej kontroli i wychowania. 

Taka wlasnie sytuacja byla punktem wyjsciowym dla mlodziezowej 

dzialalnosci ks. Bosko, kt6r1\ rozpocz1\l w latach czterdziestych ubieglego 

stulecia w · Turynie. Zauwazyl on w6wczas, ze mlodymi przest~pcami 

interesowala si~ policja i sqdy - wielki dom poprawczy i wi~zienia 

byly przepelnione, dzieci kalekie i nieszcz~sliwe przygarnialo do licznych 

przytulk6w chrzescijanskie milosierdzie, mlodziezq zas zwyczajnq 

i normaln1\ nikt si~ nie interesowal, prak,tycznie byla ona zupelnie 

opuszczona, a jej stan materialny i duchowy stawial jq stale na granicy 

przest~pstwa. Tej wlasnie normalnej mlodziezy klas pracuj1\cych poswi~cil 

ks. Bosko swoj1\ . osobistq dzialalnosc wychowawcz1\ i oswiatoW1\. 

Kom6rkq macierzyst1\ -tej pracy bylo tzw. "Oratorium", czyli zar6wno 

zebranie, jak i osrodek zebran mlodziezy, kt6rego celem bylo wprowadzenie 

jej w normalne chrzescijanskie zycie religijne, wyrabianie szlachetnych 

postaw moralnych, oraz organizowanie wolnego czasu zgodnie 

z upodobaniami i potrzebami mlodego wieku. Oratorium bylo srodowiskiem 

mlodziezowym bardzo zywotnym, pelnym entuzjazmu, a r6wnoczesnie 

niezmiernie prostym w swojej organizacji i skutecznym narz~dziem 

oddzialywania na szerokie kr~gi spoleczne - ks. Bosko umial 

dotrzec do rodzin, do warsztat6w pracy mlodziezy, wywrzec wplyw na 

cale jej zycie. 

Na jego zqdanie i pod wplywem jego autorytetu majstrzy i przedsi~biorcy 

musieli zawierac szczeg6lowe umowy 0 prac~ i nauk~ zawodu, 

gwarantujqce jego mlodzi~zy okreslony czas pracy, zaplat~, odpoczynek 

niedzielny, wakacje w ciqgu roku, czas na dodatkowq nauk~, oraz 

ludzkie traktowanie. Dla zwalczania analfabetyzmu mlodziezy pracujqcej 

zalozyl szkoly wieczorowe i swiqteczne, kt6re zdawszy doskonale egzamin 

staly si~ oficjalnym narz~dziem walki z analfabetyzmem wsr6d og6lu 

spoleczenstwa wloskiego. Dla lepszej nauki zawodu zalozyl specjalne 

warsztaty rzemieslnicze i kursy przysposobienia zawodowego, a wreszcie 

prawdziwe szkoly zawodowe. Dla mlodziezy zdolniejszej zorganizowa! 

gimnazjum, a dla bezdomnej internaty. Kierowal si~ zasadq, ze pozycj~ 

spolecznq kazdego czlowieka winno wyznaczac nie jego pochodzenie, 

ale jego zdolnosci i wartosc moralna. Stqd staral si~ stworzyc swojej 

mlodziezy jak najszersze moz!iwosci rozwoju.. Dla tych potrzeb przelamal 

r6wniez uprzedzenia konserwatywnych k6l spoleczenstwa wlo

214 ZD,ARZENIA - KSIA,ZKI - LUDZIE 

skiego, kt6re bojkotowaly 6wczesne studia uniwersyteckie ze wLgI~du 

na ich charakter liberalny, i mimo gwaltownych protest6w wysylal 

swojq mlodziez na uniwersy:tet i to na kierunki czysto swiecki~ tradycyjnie 

omijane przez duchownych. 

* 

8rodkiem szerokiego oddzialywania spolecznego w XIX wieku stawalo 

si~ coraz bardziej slowo drukowane, zwlaszcza z chwilq zniesienia 

cenzury. Szczeg6lnie prasa zyskala tak wielkie znaczenie, ze stwierdzano, 

iz "postanowienia rzqd6w Sq cz~sto zastosowaniem do zycia artyku16w 

wst~pnych". Szybko tez stala si~ ona narz~dziem rzqd6w, grup politycznych 

i religijnych, oraz zr6dlem naduzyc, walk i niezawsze odpowiedzialnego 

oddzialywania na spoleczenstwo. W samym Rzymie powstalo 

w6wczas okolo 50 nowych liberalnych czasopism. Ta ekspansja 

slowa drukowanego wywolala przerazenie wsr6d katolik6w, a w wielu 

kolach bezsilnie jq pot~piano . 

Tymczasem ks. Bosko uwazal, ze rz!\dy znoszqc cenzur~ nie mialy 

zamiaru wyrzqdzac szkody katolicyznlowi, ale tylko udzielic wolnosci 

druku. Nalezalo wi~c skorzystac z r6wnych praw. Poniewaz zas oficjalna 

akcja katolicka w tym kierunku byla bardzo ospala i nieudolna, sam 

rozwinql plodnq dzialalnosc pisarskq i wydawniczq. Pi6ro stalo si~ 

dla niego narz~dziem szerokiego wplywu spolecznego i nie wypuscil go 

z r~ki az do konca zycia. Kazda jego pozycja pisarska czy wydawnicza 

wyrastala z konkretnej potrzeby. Pisal na tematy historyczne, religijne, 

apologetyczne, moraine a nawet spoleczno-gospodarcze. Spod jego 

pi6ra wyszlo okolo 170 rMnych prac, a ich wydania szly w dziesiqtki. 

Ulotka, broszura, ksiqzka, podr~cznik, opowiadanie, odezwa byly dla 

niego formq r6wnie dobrq byIe skutecznq i docierajqcq wprost do czytelnika. 

Pisal stylem jasnym, prostym, z przewagq elementu fabularnego. 

Swoje pisma adresowal do katolik6w, do lib~ra16w, do innowierc6w, ale 

przede wszystkim do ludu i do mlodziezy. Pisal zawsze. gdy s!\dzH, ze 

przyniesie to pozytek religii i spoleczefJstwu. A z jakim skutkiem, 

swiadczyly gwaltowne polemiki, dyskusje, usilowania przekupstwa i zamachy 

na jego zycie, oraz (anonimowa) cenzura koscielna wielu jego 

pismo W tak bujnej dzialalnosci pisarskiej trudnosci spotykaly go ze 

stron niech~tnYch czy wrogich Kosciolowi, ale r6wniez nie uniknql 

otarcia si~ 0 indeks koscielny. 

Jeszcze bardziej niz pisarzem byl wydawcq pomyslowym, rzutkim 

i z wielk!\ inicjatywq. Po niezbyt udanej pr6bie wydawania wlasnego 

dziennika polityczno-religijnego w burzliwym okresie Wiosny Lud6w, 

przerzuci! si~ na wydawnictwa seryjne oraz miesi~czne. Byly to wydawnictwa 

popularne i naukowe, dla mlodziezy szkolnei, dla nauczycieli, 

dla rodzin i duchownych. a ich przenikanie w spoleczefJstwo bylo 

bar ::zo sprawne dzi~ki stukilkudziesi~ciu osrodkom kolportazowym zor


ganizowanym przez ks. Bosko w calych Wloszech. Og61em wswoim 

zyciu wydal 2500 ,tytul6w ksiqzek i broszur, a w niespelna 30 lat rozprowadzil 

okolo 20.000.000 ksillzek. W chwili z·as jego smierci dzialalo 

18 osrodk6w wydawniczych zalozonych z jego inicjatywy w Europie 

i Ameryce. 

W tej dzialalnosci nie pod"dawal si~ zadnym trudnosc::iom. Odcinany 

od zr6del papieru, organizowal wlasnll papierni~, bojkotowany w drukarniach 

i ksi~garniach, zakladal wlasnll drukarni~ i ksi~garnie. Posiadal 

wielkie zufanie do slowa drukowanego, a idealem jego bylo przewidziec 

i uprzedzie potrzeb~, rzucie na rynek ksiIlZk~, lub broszur~ wtedy, gdy 

byla najbardziej potrzebna. 

• 

W okresie nasilenia risorgimento wloskiego, od lat pi~Mziesilltych az 

do lat siedemdziesilltych wlllcznie, kolejne gabinety oscylowaly mi~dzy 

stanem walki z Kosciolem a pr6bami dojscia do porozumienia. Stan 

walki prowadzil do konfliktu -sumien, niszczyl zycie reiigijne, nie posuwal 

naprz6d tak koniecznej integracji spolecznej panst",!,a, oraz doprowadzal 

do amoralnosci w polityce. Ka,tolicy odsun~li si~ zupelnie 

od zycia publicznego. Ten stan byl wi~c prawdziwll kl~skll w kraju 

w bezwzgl~dnej wi~kszosci katolickim. 

Ks. Bosko w tych warunkach by!, jak stwierdzajll historycy, prawdopodobnie 

jedynym ksi~dzem utrzymujllcym stosunki z liberalnymi przyw6dcami 

Wloch, a r6wnoczesnie pozostajllcym w zgodzie i w jednosci 

z Kosciolem. Jego przyjazn z dUSZIl ruchu narodowo-wyzwolenczego, 

Kamilem Cavourem, byla bardzo serdeczna. By! nawet czas, gdy Cavour 

bra! zywy udzial w zyciu religijnym mlodziezy oratoryjnej, jego trzezwy 

umys! obliczal korzysci jakie odnosi spoleczenstwo z tego rodzaju dzialalnosci. 

Ta przyjazn nie zmniejszyla si~ nigdy, a ks. Bosko w nawet 

najbardziej napi~tych sytuacjach mial wst~p do Cavoura czy to jako 

ministra, czy jako premiera rZlldu, zachowujllc przy tym zupelnll niezaleznose. 

Crispi, p6iniejszy minister spraw wewn~trznych, jako posel 

do parlamentu wloskiego wysuni~ty przez rewolucj~ w Palermo korzy.sta! 

z goscinnosci i jedynych but6w ks. Bosko. Powillzania z wielu innymi 

dzialaczami byly bardzo ciekawe i owocne. R6wnoczesnie jednak nazywano 

ks. Bosko "Garibaldim Watykanu i klerykaI6w", a jegQ. przywill,zanie 

do papieza Piusa IX bylo powszechnie znane. Jako czlowiek 

Kosciola by! powyzej wszelkich podejrzen. 

Ta szczeg6lna pozycja pozwolila mu odegrac wydatnll, clioe sekretnll 

r o l~ szarej eminencji w stosunkach mi~dzy rZlldem wloskim a Watykanem 

tak przed, jak i po zaj~ciu Rzymu. Odnosilo si~ to zwlaszcza 

do mianowania biskup6w dla diecezji wloskich, swobody spelniania 

jurysdykcji przez kuri~ rzymskll poza granicami Wloch, oraz swobody 

conclave po smierci Piusa IX. Zasadll ks. Bosko w trudnej roli po

216 , ZbARZENIA - KSli\ZKI - LUDZIE 

srednika byIa mysl, ze Kosci61 musi swoje sprawy traktowac nie z punktu 

widzenia politycznego, ale religijnego, oraz ze duchowe dobro ~osciola 

i wiernych stanowi .kryterium slusznosci dzialania. 

* 

Za czas6w ks. Bosko warunki polityczne we Wloszech nie sprzyjaly 

rozwojowi zycia religijnego. Caly szereg akt6w ustawodawczych likwidujqcych 

tradycyjny stan posiadania Kosciola, oraz propaganda antyklerykalna 

uderzyly zwlaszcza w szeregi duchowienstwa, odcinajqc 

doplyw nowych kadr. Kompromitowano samq ide~ powolania duchownego, 

wykazujqc spolecznq szkodliwosc obrania takiej drogi zyciowej. 

Argumenty te trafialy i przyjmowaly si~ r6wniez w rodzinach 

najbardziej katolickich. Wreszcie administracyjne i usankcjonowane prawem 

rozwiqzanie zakon6w i likwid0v.:anie seminari6w duchownych 

studzilo zapal niejednego mlodego czlowieka. Na tym odcinku zycia 

religijnego we Wloszech skupil ks. Bosko wiele swoich wysilk6w. 

Otaczal opiekq kazde budzqce si~ powolanie, poszukiwal nowych, niespozytkowanych 

dotqd rezerw. Znalazl je wsr6d mlodziezy pracujqcej 

zawodowo, oraz wsr6d ludzi dojrzalych, rekrutujqc tzw. powolania 

sp6znione. Wymagalo to duzej elastycznosci dzialania, bylo jednak 

blogoslawione w skutkach. Wysilki w tym kierunku pozwolily mu 

nawet ustalic proporcje, z kt6rymi nalezalo si~ liczyc. Wg jego obliczen 

wsr6d chlopc6w, kt6rzy okazywali oznaki powolania, oraz rozpoczynali 

nauk~ w tym kierunku, do celu docieralo dwu na dziesi~ciu, pod 

czas gdy wsr6d ludzi dojrzalych proporcja ta wynosila osmiu na dziesi~ciu. 

Interesujllce sll osiqgni~cia ks. Bosko w tej dziedzinie jego dzialalnosci. 

Skrupulatne obliczenia dokonane w r. 1905 wy~azaly, ze spod 

r~ki i bezposredniego wplywu ks. Bosko wyszlo okolo 6.000 kaplan6w. 

Nic stqd dziwnego, ze nazywano go "upartym fabrykantem ksi~zy", 

W okresie, gdy zycie zakonne we Wloszech skazano na wymarcie, zalozyl 

on dwie nowe rodziny zakonne, a do pomocy V{ tym dziele wciqgnql 

najbardziej antyklerykalnego ministra Urbana Ratazzi. 

* 

Ks. Bosko bardzo zywo reagowal na problemy spoleczne swoich czas6w. 

Swiadkowie jego zycia stwierdzajq, ze nalezal do tych nielicznych 

ludzi tamtego okresu we Wloszech, kt6rzy zrozumieli sytuacj~ klas 

pracujqcych, oraz istot~ ruchu robotniczego. Niejednokrotnie twierdzil, 

ze pojawiajqce si~ coraz cz~sciej ruchy rewolucyjne w r6znych krajach 

europejskich wcale nie Sq burzq przejsciowq, ale nast~pstwem zywotnycti 

potrzeb proletariatu. Akcentowal przy r6znych okazjach slusznosc 

hasel domagajqcych si~ r6wnosci wszystkich Iudzi, oraz dqzen do uzyskania 

sprawiedliwosci i zmiany ci~zkiego Iosu klas pracujqcych. Tej · 

sv,riadomosci probIem6w spolecznych dal wyraz w czasie swoich podr6zy

216 . ZDARZENIA - KSli\ZKI - LUDZIE 

srednika byia mysl, ze Kosci61 musi swoje sprawy traktowac nie z punktu 

widzenia politycznego, ale religijnego, oraz ze duchowe dobro :Kosciola 

i wiernych stanowi .kryterium slusznosci dzialania. 

... 

Za czasow ks. Bosko warunki polityczne we Wloszech nie sprzyjaly 

rozwojowi zycia r eligijnego. Caly szereg aktow ustawodawczych likwidujqcych 

tradycyjny stan posiadania Kosciola, oraz propaganda antyklerykalna 

uderzyly zwlaszcza w szeregi duchowienstwa. odcinajqc 

doplyw nowych kadr. Kompromitowano samq ide~ powolania duchownego, 

wykazujqc spolecznq szkodliwosc obrania takiej drogi zyciowej. 

Argumenty te trafialy i przyjmowaly si~ r6wniez w rodzinach 

najbardziej katolickich. Wreszcie administracyjne i usankcjonowane prawem 

rozwiqzanie zakon6w i likwido"'{anie seminariow duchownych 

studzilo zapal niejednego mlodego czlowieka. Na tym odcinku zycia 

religijnego we Wloszech skupil ks. Bosko wiele swoich wysilk6w. 

Otaczal opiekq kazde budzqce si ~ powolanie, poszukiWal nowych, niespozytkowanych 

dotqd rezerw. Znalazl je wsrod mlodziezy pracujqcej 

zawodowo, oraz wsrod ludzi dojrzalych, rekrutujqc tzw. powolania 

sp6znione. Wymagalo to duzej elastycznosci dzialania, bylo jednak 

blogoslawione w skutkach. Wysilki w tym kierunku pozwolily mu 

nawet ustalic proporcje, z kt6rymi nalezalo si~ liczyc. Wg jego obliczen 

wsr6d chlopc6w, kt6rzy okazywali oznaki powolania, oraz rozpoczynali 

nauk~ w tym kierunku, do celu docieralo dv,ru na dziesi~ciu, podczas 

gdy wsrod ludzi dojrzalych proporcja ta wynosila osmiu na dziesi~ciu. 

Interesujqce sll osiqgni~cia ks. Bosko w tej dziedzinie jego dzialalnoSci. 

Skrupulatne obliczenia dokonane w r. 1905 wy~azaly, ze spod 

r~ki i bezposredniego wplywu ks. Bosko wyszlo okolo 6.000 kaplan6w. 

Nic stqd dziwnego. ze nazywano go "upartym fabrykantem ksi~zy". 

W okresie, gdy zycie zakonne we Wloszech skazano na wymarcie, zalozyl 

on dwie nowe rodziny zakonne, a do pomocy v,r tym dziele wciqgnql 

najbardziej antyklerykalnego ministra Urbana Ratazzi. 

... 

Ks. Bosko bardzo zywo reagowal na problemy spoleczne swoich czas6w. 

Swiadkowie jego zycia stwierdzajq, ze nalezal do tych nielicznych 

ludzi tamtego okresu we Wloszech, kt6rzy zrozumieli sytuacj~ klas 

pracujqcych, oraz istot~ ruchu robotniczego. Niejednokrotnie twierdzil, 

ze pojawiajqce si~ coraz cz~sciej ruchy rewolucyjne w r6znych krajach 

europejskich wcale nie Sq burzq przejsciowq, ale nast~pstwem zywotnycti 

potrzeb proletariatu. Akcentowal przy r6znych okazjach slusznosc 

hasel domagajqcych si~ r6wnosci wszystkich ludzi, oraz dqzen do uzyskania 

sprawiedliwosci i zmiany ci~zkiego losu klas pracujqcych. Tej · 

sv,riadomosci problem6w spolecznych dal wyraz w czasie swoich podrozy

ZDARZENIA - KSIl\ZKI - LUDZIE 217 

po Francji, Wloszech i Hiszpanii. W przem6wieniu do ludzi ze swiata 

wielkich finans6w i arystokracji we Francji oswiadczal wyraznie, ze 

jest ostateczny czas, zeby skapitalizowane pieniqdze oddac robotnikom, 

bo inaczej zbuntowani przyjdq zabrac nie tylko pieniqdze, ale i zycie 

ich posiadaczy. W Barcelonie zas wobec obludnego post~powania niekt6rych 

wyzszych k6l spolecznych, !la zakonczenie swojej wizyty pozostawil 

znamienne slowa: "Bogaci majq pieniqdze, ale ich diamenty, 

zloto, srebro, klejnoty, wszystko przejdzie w r~ce biednych. Bogaci zas 

zostanq pozbawieni wladzy i wyzuci ze wszystkiego". Na skutek takiego 

rozumienia problemaw spolecznych, bolesnie odczuwal odpowiedzialnosc 

za los klas pracujqcych. Sta,d rozliczne jego inicjatywy zmierzaly 

wlasnie do zaradzenia najpilniejszym potrzebom spolecznym w spos6b 

dorazny oraz do zmiany losu ludzi pracy na dalszq met~. Realizowal 

ten cel gl6wnie przez budzenie wsr6d warstw najnizszych swiadomosci 

wartosci ich pracy, a wi~c ich stanowiska w spoleczenstwie, -oraz przez 

podnoszenie za pomocq wyksztalcenia og6lnego i zawodowego mozliwie 

jak najwi~kszej liczby mlodziezy w skali rang spolecznych. 

* 

Wiek XIX byl okresem, w kt6rym w Europie zacz~ly si~ wyrazme 

uj2.wniac odr~bne od tradycyjnych, opartych na gruncie chrzescijanstwa, 

kierunki myslowe i dqzenia do zmiany w dziedzinie przekonan i do 

wyrobienia postaw ludzkich obcych chrzescijanstwu. Ks. Bosko posiadal 

duze wyczucie tego zjawiska, stqd budzil katolik6w do dzialania. Jasno 

i zdecydowanie oswiadczyl katolikom Europy i Ameryki, ze "Dzisiaj 

nie wystarczy si~ tylko modlic, trzeba dzialac i to dzialac intensywnie". 

Dzfalac w interesie religijno-spol:ecznym nalezalo jego zdaniem, wszystkimi 

dost~pnymi legalnymi i godziwymi srodkami, zar6wno moralnymi 

i duchowymi, jak i materialnymi. Byl jednak wrogiem dzialania nieprzemyslanego 

i improwizowanego. Kazda inicjatywa winna wynikae 

z konkretnej potrzeby, bye celowa i dobrze zaplanowana. Byl r6wniez 

wrogiem dzialalnosci odosobnionej. Stale jednoczyl, organizowal, zrzeszal, 

pozostawal w kontaktach z rozmaitymi organizacjami i zwiqzkami. 

Calq jego dzialalnosciq kierowala zasada: malo sl6w i niepotrzebnej 

reklamy, a wiele czyn6w. Do dzialania potrafil wciqgac wszystkich 

ludzi, a zwlaszcza swieckich, niezaleinie od ,tego, z jakiej pochodzili 

klasy spolecznej, narodowosci, grupy poUtycznej, czy wyznaniowej. 

Stqd zaloione przez niego osrodki oddzialywania spol:eczno-religijnego 

nazywano "prawdziwq szkolq demokracji". 

* 

Naszkicowane kr6tko r6me kierunki angazowania si~ ks. Bosko nie 

wyczerpujq oczywiscie calej jego aktywnosci, Sq tylko przykladami 

r6znorakich form jego dzialania, jego powiqzania z rzeczywistosciq 

spolecznq, uczulenia na rodzqce si~ potrzeby, oraz zywego i natychmia

218 ZDARZENIA - KSI.I\ZKI - LUDZIE 

stowego reagowania na nie. Przedstawiajq interesujqce zagadnienie 

styku ducha apostolskiego z potrzebami czasu i miejsca. Majq stqd niezniszczalnq 

wartosc wychowawczq, jako przyklad skutecznego i autentycznie 

katolickiego zaangazowania w sprawy spoleczne i religijne mirp.o 

bardzo trudnego okresu historii. A warte Sq uwagi tym bardziej, ze 

jego dzielo nie rna charakteru wylqcznie przedmiotu badaii historycznych, 

ale jest stale zywe i rozwijajqce si~. Wiadomo, ze ks. Bosko byl 

zalozycielem dwu rodzin zakonnych - Towarzystwa Sw. Franciszka 

Salezego i Instytutu C6rek Maryi Wspomozycielki Wiernych (przy 

udziale kanonizowanej p6zniej Marii Dominiki Mazzarello), oraz Zwiqzku 

Wsp61pracownik6w Salezjaiiskich, jako tonga manus dziela, a wreszcie 

inspiratorem Swiatowej Federacji Bylych Wychowank6w ~si~dza Bosko. 

Ks. Bosko dal r6wniez impuls dla dziela ks. Alojzego Orione na terenie 

Wloch oraz ks. Bronislawa Markiewicza na terenie Polski. 

Warto moze zwr6cil: uwag~ na rozw6j dziela ks. Bosko, kt6ry nadal 

swiadczy 0 slusznosci jego postawy. 

ToW Sw. Franciszka Salezego Instytut C6rek Maryi Wspom. Wier. 

Rok Liczba czlonk6w Rok Liczba czlonkin 

1859 18 1872 27 

1869 105 1881 189 

1879 700 1888 393 

1888 774 1900 1600 

1900 2723 1920 3763 

1920 4417 1930 5595 

1940 12055 1940 8429 

1960 20545 1960 16795 

1964 22042 1964 17929 

Zwiqzek Wsp61pr. Salezj. Swiatowa Feder. Bylych Wycl!. Ks. B. 

Rok Liczba czlonk6w Rok Liczba czlonk6w czlonkin 

1880 30000 1955 137398 

1955 322690 1964 178147 312835 

1964 305660 

Tak rozwini~te liczebnie dzielo ks. Bosko oddzialywuje poprzez Tow. 

Salezjaiiskie w 67 krajach swiata (20 Europy, 23 Ameryki, 15 Azji. 

8 Afryki i 1 Oceanii), obejmujqc za s i~gi em swojej pracy 640489 wychowank6w, 

prowadzqc 523 parafie 0 lqcznej liczbie 5582516 parafian. 

Salezjanie prowadzq r6wniez misje samodzielne na obszarze 1789080 km 2 

zamieszkalym przez 22 243 696 ludzi, oraz wsp6lpracujq z misjonarzami 

z poza Towarzystwa w 120 osrodkach. 

Instytut C6rek Maryi Wspomozycielki Wiernych prowadzi dzialalnosc

ZDARZENIA - KSIi\ZKI - LUDZIE 219 

w 57 krajach swiata, obejmujqc pracq wychowawczq 566082 mlodziezy, 

opiekq lekarskq i piel~gniarskq 98328 chorych w szpitalach i 914943 

chorych w ambulatoriach. Zar6wno salezjanie jak i siostry otaczajq 

opiekq 5 700 tr~dowatych. 

Towarzystwo i Instytut prowadzq lqcznie 104 osrodki wydawnicze, 

wydajq 800 czasopism, z kt6rych miesi~czny organ informacyjny dziela 

ukazuje si~ w 12 j~zykach, 29 r6znych wydaniach 0 lqcznym nakladzie 

1 mil. egzemplarzy. 

Dzielo ks. Bosko wydalo juz troje swi~tych kanonizowanych, a na 

bea tyfikacj~ oczekuje 112 os6b sposr6d mlodziezy, duchownych i swi~ckich. 

Ponadto jesli na I Soborze Watykanskim ks. Bosko spelnial r6zne 

misje w kuluarach, to w czasie II Soboru Watykanskiego 50 jego duchowych 

syn6w jest ojcami soboru. I 

Rozp~ nadany dzielu salezjanskiem!:l przez ks. Bosko wymaga ustawicznego 

kontynuowania stosownie do potrzeb czasu i miejsca, a przede 

wszystkim niezagubienia ducha, kt6ry go ozywial. s 

Stanislaw Styrna SDB 

! Dane wg Stat!st!che Salesi ane 1964, oraz wg Elenco Generale della Societd 

di S . Francesco dl Sales, 1965. 

3 Materialy dotyczllce osoby ks. Bosko dostE:pne SII dzlE:kl Istnlenlu specJalneg 

o zbioru blograflcznego. 

M emor!e B iograjiche d! Don Giovanni Bosco, cura Lemoyne G. B., ediz. 

e x tra commerciaIe, 

vol. 1. 1841, S. Genlgno Canavese 1900, 

2. 1841-1846, 1901, 

3. 1847-1849, 1903, 

4. 1850-1853, 1904, 

5. 1854-1858, 1905, 

Memorte Blograj !che d l Venerablle Don B03CO, cura Lemoyne G. B. 

vol. 6. 1858-1860, S. Benigno Canavese 1907, 

7. 1861-1864, 1909, 

8. 1865-1867, 1912, 

9. 186a:-1870, 1917, 

Memorie B i ograjlche d! San G!ovannl Bosco, CUra Lemoyne G. B. Amadel A ., 

vol. 10. 1871-1874, Torlno' 1939, 

Memor i e Blograjlche del Beato Giovanni Bosco, cura Ceria E ., 

vol. 11. 1875, Torino 1930, 

H 12. 1876, 1931, 

H 13. 1877-1878, 1932, 

H 14. 1879-1880, 19:13, 

H 15. 1881-1882, 1934, 

Memorie B iograji che d i San G iovanni Bosco, cura Ceria E., 

v ol. 16. 1883, Torino 1935, 

H 17. 1884-1885, 1936, 

H 18. 1886-1888, 1937, 

II 19. 1883-1938, 1939. 

I ndi ce analiti co delle Memorie Biogra1iche dl S. Giovanni Bosco nei 19 vo 

!tl'mlni, T o r in o 1948.


»JAIUS, JAKAS, JAKIES« 

PYTANIA 

Wciqz zadaj~ sobie pytanie skqd biorq si~ w j~zyku uzywanym przez 

pisma kulturalne rozmaite poj~cia i zwroty, kt6rych znaczenia trudno 

dociec, tak Sq dziwaczne. R6wniez i dyskusje prowadzone przez r6znych 

pan6w przyciszonym glosem w audycjach radiowych i telewizyjnych 

obfitujq w wyrazenia, kt6re sluchacz przyjmuje z calosciq inwentarza, 

nie zastanawiajqc si~ gl ~ bi ej , co tez one wyrazajq. Zlapalem si~ na tym, 

ze r6wnie.z wchlaniam je bezkrytycznie, witam niby starych znajomych, 

kt6rych kiedys ktos mi przedstawil i potem juz nie przyszlo czlowiekowi 

do glowy, by przyjrzec im si~ z bliska, zajrzec w oczy. Ton irytacji 

z jakim pozwalam sobie poinformowac 0 tym prywatnym odkryciu 

Czytelnika, plynie z przekonania, ze jestem nabierany, ze dawalem si~ 

nabierac i ze postanowilem na wlasnq r~k~ polozyc wreszcie temu kres. 

Zlosc nie jest skierowana przeciw komukolwiek. Skierowana jest do 

siebie. Bo tez trudno byloby dociec autorstwa wielu nowotwor6w j~zykowych 

uzywanych przez osoby majqce jeszcze do tej pory ochot~ i sil~ 

by zajmowac si~ artystami i ich tw6rczosciq. Owe neologizmy wzi~ly si~ 

jak gdyby znikqd. Ani ich nie wymyslil jakis dzisiejszy Dmochowski, 

Mochnacki czy Irzykowski, ani nie powolali do zycia pisarze, koneserzy 

sztuk plastycznych, czy tez melomani. Nie posluguje si~ nimi Iud. Najcz~sciej 

pojawiajq si~ one w ustach zabierajqcych glos na tematy artystyczne 

inteligent6w i jak juz zos,talo wspomniane w enuncjacjach pism 

kulturalnych, lub dyskusjach przy okrqglym stole. 

By doprowadzic wlasny m6zg do jakiego takiego porzqdku, postanowilem 

wi~c skorzystac z dobrodziejstwa "Pytan" i ulozyc chociazby poczqtek 

slownika zwrot6w, kt6re wpadlszy do ust nie pozostawiajq w nich 

zadnego okreslonego 'smaku. Pierwsze z hasel tego wokabularza brzmi: 

[Czy] ARTYSTA MA PRAWO DO EKSPERYMENTU [?] 

Z pozoru ta klisza slowna brzmi rewolucyjnie. Gdy jednak popatrzyc 

na niq pod swiatlo, c6z zobaczymy? Zobaczymy pewnq liczb~ retor6w, 

kt6rzy w k6lko zastanawiajq si~ czy rna, czy tez nie rna artysta prawa 

do pisania, malowania, filmowania i komponowania w spos6b sobie 

wlasciwy. Chodzi tu przede wszystkim 0 sprawy formalne, co zresztq 

juz z g6ry przesqdza 0 bezuzytecznosci tego hasla, gdyz oddzielanie 

tresci od ksztaltu, czy sposobu wyrazania od tresci jest syzyfowym 

trudem, kt6ry jeszcze nikomu s1 ~ nie udal. Ale pominmy juz t~ specjalistycznq 

kwesti~. Pies pogrzebany jest gdzie indziej. Jest on w og61e 

i po prostu pogrzebany, poniewaz "eksperyment" jest czyms tak nier'ozlqcznie 

zwiqzanym z kazdym aktem tw6rczym, ze zastanav.:ianie si~

ZDARZENIA - KSI1\ZKI - LUDZIE 

221 

nad jego dopuszczalnoscilj, czy tez niedopuszczalnoscilj zaliczyc trzeba do 

krytyki typu science fiction. Naukowa krytyka w og61e takimi problemami 

nie moze si~ zajmowae, skoro one nie stniejlj. I nie zajmuje si~ nimi. 

Przedmiotem jej zainteresowan jest samo dzielo, czyli wlasnie 6w 

"eksperyment" w formie dokonanej i bezapelacyjnej. Sprawdzamy 

wtedy, czy si~ on udal, czy tez nie, na czym polega i co ~yraza. I tylko 

taki stosunek do tworczego dokonania artysty jest w ogole mozliwy. 

Inny, aprioryczny i jurysdykcyjny ("ma prawo", "nie ma prawa"), 

o ile komus uda sie, go w nas wmowie, prowadzi czlowieka prostlj droglj 

do stanu okreslanego ogolnie frustracjlj. Musi bowiem do me] 

dojse skoro dyskutujemy 0 czyms co nie istnieje, uzywajljc sl6w nie 

majljcych desygnatu, czyli odpowiednika w rzeczywistosci. 

Synonimiczne do poprzedniego haslo brzmi [Czy] ARTYSTA MA 

PRAWO DO RYZYXA. [?] 

W odroznieniu od poprzedniego, bardziej odnosi si~ ono do tresci niz 

do formy dziela, co (raz jeszcze powtorzye trzeba) z gory przesljdza 

umownose tego splotu wyrazow jeszcze dziwniejszego, niz 6w eksperymentalny. 

Czy mozna sobie bowiem w og61e wyobrazie tw6rczose, 

z ktorlj by nie bylo zwiqzane ryzyko. Nalezy ono do istoty tego procesu, 

kt6ry nazywamy tworczym. Przestaje on nim bye, gdy nie ma ryzyka. 

Staje si~ wtedy wyIljcznie powtarzaniem czeg'os co byIo, zostalo uznane 

i przyj~te juz do wiadomosci. Nie jest wi~c zadnlj tw6rczoscilj, najwyzej 

lepiej lub gorzej wykonanlj praclj. Nie moze bye ktos artystlj nie podejmujqc 

ryzyka, czyli nie tworzljc. Moze bye "rzemieslnikiem" w nowym 

rozumieniu tego poj ~ cia, kt6re definiuje wywieszka "punkt uslugowy 

dla ludnosci". Najlepiej gdy spelnia jeden postulat i drugi. 

I przy tym wi ~ c hasle mamy do czynienia z identycznym gatunkiem 

krytyki, kt6ry nazwac m ozna smialo science fiction. Dla rzetelnie 

naukowej krytyki nie moie bowiem w og61e bye to problem, czy artysta 

ma czy tez nie ma prawa do ryzyka. Mozna jedynie si~ zastanawiae 

czy je podjljl, oraz co z tego wyniklo. Czyli inaczej m6wiljc: Czy w og61e 

cos stwofzyl czy tez nie. 

Wreszcie trzecie has hi', 0 k,torym musz~ wspomniee; brzmi: JA~IS 

JAKA5 - JAKOS - 

Poczljtkowo, gdy par~ lat wstecz nieomal w kazdej publicznej dyskusji 

na tematy artystyczne pojawialy si~ owe "jakisiania", braID si~ 

je za dow6d chwalebnej ostroznosci w podchodzeniu do tematu, niech~ci 

do wydawania sljd6w arbitralnych. zwlaszcza 0 posmaku ideologicznym, 

umilowania prawdy, ktora jest nieuchwytna, czyli m6wiljc szczerze, 

za dow6d mljdrosci i tolerancji. Byc moze zresztlj takie bylo 

rzeczywiste zr6dlo delikatnych niedom6wien. W chwili obecnej przerodzHy 

si~ one w nieznosnlj manier~. Posluchajmy: "Andrzejewski 

w nowej swojej powiesci przekazuje nam jakljs swojlj prawd~"; "Jest to 

jakas nowa forma wyrazu"; "Ten jakis sens ukryty w wierszu Iksa";

222 ZDARZENIA - KSII\ZKI - LUDZIE 

"Mamy przed sob& jak gdyby obraz rzeczywistosci"; "kompozytor pod 

wplywem pewnej swojej wizji" itd. itd. Wolac si~ chce, slysz&c te niedookreslonosci 

w dziesi&tkach tzw. kulturalnych dyskusji, prosic rezonuj&cych 

0 wyluszczenie 0 co chodzi, zwlaszcza gdy S& oni prezentowani 

publicznosci w radiu, czy telewizji jako znawcy przedmiotu. Mozna 

pozostawic pewien margines wizjoncrstwa, jesli chodzi 0 utwory nietematyczne, 

niefabularne, czy tez muzyk~. Ale nawet i w tych wypadkach 

spi~trzenie niewiadomych bywa tak wielkie, Ze w koticu nic nie mozna 

si~ dokladnego dowiedziec ani 0 utworach, ani 0 autorach, a prz~de 

wszystkim 0 tresci wypowiadanych opinii. 

Podalem trzy hasla slownika poj~c pozornych 0 sztuce. Mozna by go 

wzbogacic innymi przykladami, zaczerpni~tymi z okreslonych tekstow, 

ale wtedy wygl&dalo by na to, ze krytykuje si~ wyl&cznie ich autorow. 

Tymczasem chodzi 0 wytworzony styl, ktory przyjmuje si~ coraz szerzej, 

takze wsr6d os6b nie trudni&cych si~ zawodowo dyskutowaniem na 

publicznych lamach, lub ekranach, inteligencji przejmuj&cej ~anier~ 

wypowiadania s&dow 0 niczym. W tej sytuacji czlowiek t~skni za kims 

kto ma wlasne, odwazne pogl&dy na okreslon& spraw~ i wypowiada je 

bez krygowania si~ i oslonek. Dopiero wtedy bowiem mozna samemu 

sobie wyrobic zdanie (chcialem napisa(: - jakies zdanie - ale w por~ 

ugryzlem si~ w pioro) czy to zgadzaj&c si~ z cudzym, czy przeciwstawiaj&c 

mu wlasne racje, czy tez wreszcie przestaj&c si~ danym zagadnieniem 

interesowac. 

Magma pseudoproblem6w, braku zdecydowanych poglqdow w sprawach 

szczegolowych i og6lnych, powtarzanie klisz j~zykowych wyjalowionych 

z tresci, ferowanie niejasnych s&d6w bez motywacji, wszystko 

to dlawi zycie sztuki, bezszelestnie a nader skutecznie je topi. 

Istniej& zreszt& i zbiorowe formy, za pomoc& kt6rych wylewa si~ je 

przed forum publiczne. Juz sama "dyskusja" stwarza warunki do najrozmaitszych 

unik6w przed odpowiedzialnosci& za slowo. "Otwarta 

dyskusja", czyli taka, kt6ra z gory zaklada, ze nie zakoticz& jej mozliwie 

jasne wnioski, lecz "otwarte problemy postawione przez uczestnikow 

naszego spotkania", to wlasnie okazja dla manifestowania niejasnosci 

i braku kompetencji. Jej drukowanym odpowiednikiem jest "esej", czyli 

tw6r, kt6ry z tym pi~knym i niezwykle trudnym gatunkiem piSmienniczym 

niewiele ma cz~sto wspolnego. Najzwyklejszy artykul z g6ry 

pisany z zalozeniem, ze nie wypowie si~ w nim odautorskiego s&du, 

nie jest esejem. Nawet gdy pisany jest ladnq polszczyzn& pod powazn& 

nut~. To lizanie ciastka, zamiast spozywania go z wdzi~kiem, gustem 

i znajomosci& literackiej sztuki kulinarnej, nie moze zaspokoic milosnikow 

eseistyki. Zreszt& naduzywanie poj~cia "eseju" w opisany przeze 

mnie spos6b rowniez jest bardzo znamienne. Artykul zmusza do wyraznej 

artykulacji. Do wyrazenia okreslonego s&du w ukazanej sytuacji, 

na kt6r& skladaj& si~ wiadome okolicznosci. "Eseista" czuje si~ roz


grzeszony z tych wszystkich koniecznosci. Mysli - v.:dzi~cznie zamiatajqc 

ogonem. "Nadgryza problem". St6l z naSZq kulturalnq strawq przedstawia 

wi~c cz~sto widok i.alosny. Liczba napocz~tych wiktual6w, pozostawionych 

nast~pnie na talerzach i p6lmiskach, robi wraienie niechlujnego 

marnotrawstwa, braku zdecydowanego smaku u biesiadnik6w 

i zagadkowej ich niefrasobliwosci w dziubaniu gdzie kto chce, czym 

popadto. 

Postawione pytania pozostawiam zgodnie z zaloieniami tego felietonu 

bez odpowiedzi. Nasuwa mi to smutnq autorefleksj~. Felieton r6wniei. 

jest jednq z form wyr~czajqcq solidne mySlenie. Podobnie jak "esej", 

lub "otwarta dyskusja". Istotnie nie wymaga on dokladnego tlumaczenia 

przez autora wlasnych sqd6w na temat "nadgt yzionych problem6w". 

Jedno mam tylko na wlasnq obron~. Nie napisatem, i.e Sq one "jakies" 

i nie poslui.ylem si~ z pozoru tylko buntowniczymi okrzykami w s-ty1ll 

"felietonista ma prawo do neglii.owania" itp. Co do tego nie trzeba miec 

wqtpliwosci, i.e ma si~ takie prawa jak inni. Czy jednak zawsze potrafimy 

z nich korzy'stac? 

Marek Skwarnicki 

EWOLUCJA ZARZ1\DZANIA 

Druga polowa XX wieku obfituje w nader istotne zmiany w zarZqdzaniu 

przemyslem. Zdawae by si~ moglo, i.e tego rodzaju praca par 

excellence umyslowa jak kierowanie zyciem gospodarczym nie ulegnie 

w zadnym stopniu przemoznym wplywom wynalazk6w .technicznych, 

mechanizacji czy automatyzacji, a jednak maszyny cyfrowe zrobily tu 

powazny wylom, a zastosowanie ich wywolalo i wywola szereg r6:i:norodnych 

skutk6w. 

Maszyny cyfrowe wdarly si~ nie tylko w sfer~ planowania, ale przede 

wszystkim w sfer~ samej decyzji R:ierowniczej. Tzw. mechaniczne 

przetwarzanie danych polega w uproszczonym skr6cie na dostarczeniu 

maszynie cyfrowej zespolu danych 0 aktualnym stanie przedsi~biorstwa, 

dotyczqcych np. sytuacji na rynku, ukladu cen, koszt6w wlasnych, rozmiaru 

produkcji itp. Maszyna cyfrowa przetwarza te dane dostarczajqc 

wynikow b ~dqcych juz pewnym suroga·tem decyzji kierowniczej, gdyz 

okreslajqcych np. celowose zwi~kszenia produkcji, a wi~c cz~sto dodatkowych 

inwestycji (rozbudowa fabryki), bqdz tez zaniechania .produkcji 

nierentownej, zmiany profilu produkcyjnego, koniecznej zmiany 

struktury koszt6w itp. W danych uzyskanych z maszyny cyfrowej 

czytelne jest wi~c zawsze por6wnanie stanu aktualnego z tym, jak bye 

powinno. W tych zmechanizowanych warunkach podj~cie decyzji optymalnej 

dla rozwoju przed s i~biorstwa przestaje bye wylqcznie efektem


zdolnosci i umiej~tnosci zespolu "kierowniczego, wiqze si~ bowiem r6wniez 

z kwestiq poslugiwania si~ maszynami cyfrowymi we wlasciwym momencie 

i rozsqdnej oceny ich wyliczeii koncowych. 

Zastosowallie maszyn cyfrowych w przemysle przojujqcych kraj6w 

swiata znajduje si~ nadal jeszcze w fazie eksperymentowania. Na podstawie 

dotychczasowej praktyki mozna juz jednak pr6bowae prz€widziec, 

jakie przyniesie to skutki, a w kazdym razie uchwycie zarysowujqce si~ 

tendencje. 

W organizacji zarzqdzania wielkich przedsi~biorstw dominuje 

w chwili obecnej decentralizacja. Zbyt wielka jest bowiem ilose materialu 

informacyjnego w duzych jednostkach zycia gospodarczego, by 

mQina bylo w wqskim, scentralizowanym kolektywie kierowniczym 

ogarnqc calosc zagadnieii - bez udzielania odpowiednich prerogatyw 

personelowi kierowniczemu szczebla niiszego. Wszystko wskazuje jednak 

na to, ze decentralizacja zarzqdzania ustqpi jui w niedlugim czasie 

centralizacji, do czego przyczyniq si~ w g16wnej mierze elektroniczne 

maSZYllY cyfrowe. Skoro maszyny te potrafiq w ~iezwykle kr6tIdm 

czasie przyjqc odpowiednie dane, sklasyfikowac je i przekazac w formie 

materialu wyjsciowego do decyzji kierownictwa, rola podrz~dnych kom6rek 

przedsi~biorstw zostanie w ogromnym stopniu ograniczona, 

a ludzie zajmujqcy si~ przetwarzariiem informacji nie b~dq naw~t 

musieli posiadae pelnej znajomosci fakt6w, kt6re b~dq rejestrowac. 

Wedlug szacunkowych danych Stany Zjednoczone dysponujq obecnie 

okolo 18 tysiqcami elek,tronicznych maszyn cyfrowych. Przypuszcza si~, 

ze w ciqgu lat dwudziestu liczba ta zostanie podwojona, a zastosowanie 

maszyn cyfrowych stanie '5i~ w dzialalnosci przedsi~biorstw powszechne. 

Problem wyniklej stqd centralizacji kierowania musi si~ odbie w sferze 

stosunk6w spolecznych. Jest rzeCZq oczywistq, ze w kazdym czlowieku 

pracujqcym w zbiorowosci drzemiq ambicje i ch~c kierowania. W' dotychczasowej 

strukturze organizacYJneJ przedsi~biors'tw, mozli,wosci 

awansu w hierarchii Sq dla kazdego otwarte, tym bardziej, ze stanowiska 

kierownicze pOCZqWszy od podrz~dnych a skoiiczywszy na szczeblu 

dyrekcyjnym stanowiq pokazny odsetek w stosunku do og61u zalogi, 

r6znie si~ zresztq ksztaltujqcy w zaleinosci od profilu dzialalnosci przedsi~biorstwa. 

W oczekujqcej swiat ewolucji zarzqdzania Hose stanowisk 

kierowniczych zostanie powainie ograniczona, wlasnie poprzez wyzej 

wspomnianq centralizacj~. Ludzie pracujqcy na stanowiskach podrz~dnych 

zostanq w znacznym stopniu pozbawieni inicjatywy, praca ich 

zejdzie do roli przewaznie tylko wykonawczej. Mi~dzy scentralizowanym 

kierownictwem a calq resztq za16g powstae moze w ten spos6b rodzaj 

gl~bokiej przepasci 0 duiym psychologicznym znaczeniu, bowiem w zaistn1alej 

sytuacji tylko jednostki wybitnie zdolne b~dq mialy szans~ 

"przeskoczenia" do administracji centralnej. Innym pozostanie swiadomose 

"braku perspektyw" mimo najlepszego wypelniania swych obo

ZDARZENIA - KSIAZKI - LUDZIE 

wiqzk6w. ezy skutki takiego stanu rzeczy mogq byc namacalne - trudno 

dzis przesqdzac, wydaje si~ jednak, ze brak bodzc6w ambicjonalnych 

pociqgnqc moze za sobq zar6wno oslabienie spoistosci zal6g, jak i obnizenie 

tego dobrego samopoczucia, jakie daje praca z tak zwanq przyszlosciq. 

Stara prawda, m6wiqca, ze "entuzjazmu i energii nie mozna 

kupic za pieniqdze", moze tu znalezc praktyczne odzwierciedlenie. Zagadnienia 

te Sq juz dzisiaj dyskutowane przez psycholog6w pracy, 

zastanawiajqcych si~ nad skutecznym antidotum na przyszle niedomogi 

zmechanizowanego zycia. 

W chwili obecnej uwaza si~, ze dodatniq stronq decentralizacji jest 

to, ze ulatwia ona ujawnianie si~ zdolnosci i inicjatywy ludzkiej, przez 

co nowa kadra kierownicza ksztalci si~ jakby samorzutnie, docierajqc 

si~ w problemach poszczeg61nych odcink6w. W przyszlosci ksztalceniem 

kadr kierowniczych zajmq si~ niewqtpliwie wylqcznie wyzsze uczelnie. 

Wzrosnq bowiem - niezaleznie od indywidualnych zdolnosci - wymagania 

stawiane kandydatom na kierownicze stanowiska. 

Problematyki rozwoju przedsi~biorstwa, nadqzania za post~pem i tempem 

zycia, nie rozwiqzq do koiIca maszyny cyfrowe. Dostarczq one 

jedynie danych, kt6re nalezy umiej~tnie czyta·c. Inicjatywa tw6rcza 

kierowhictwa b~zie coraz cenniejsza, szybkosc i trafnosc decyzji b~dzie 

coraz bardziej pozqdana i oplacalna. Pr6cz wi~c zdolnosci potrzebna 

b~dzie tez coraz rozleglejsza wiedza i gruntowna znajomosc funk.cjonowania 

mechanizmu gospodarczego. 

W slad za doskonaleniem zarzqdzania przemyslem, w oparciu 0 osillgni~cia 

techniki, podqza r6wniez i dobra organizacja pracy, podstawa 

powodzenia kazdej zlozonej dzialalnosci. Dla wielu naukowa orgnizacja 

pracy jest poj~ciem niestety w pewnej mierze zwulgaryzowanym. Rzecz 

polega w gruncie rzeczy na nieporozumieniu, gdyz zorganizowanie jakiegos 

przedsi~wzi~cia czy trV{ale sprawne funkcjonowanie danego 

organizmu gospodarczego w oparciu 0 zasady naukowej organizacji 

pracy nie jest ani rzeCZq iatwq, ani tez nie pozostaje jedynie w sferze 

teorii. Jedno jest pewne, a mianowicie to, ;i;e w tej dziedzinie droga 

od teorii do praktyki jest odlegia i pracowita, ale kto jq przeb~dzie, 

ten zbiera obfite owoce. 

Przykiadem mozliwosci tkwiqcych w prawidiowym wdrazaniu sprawdzonych 

zasad organizacji pracy moze byc ogromny sukces, jal{i odniosla 

i odnosi na calym niemal swiecie metoda PERT (peine brzmienie 

skr6tu, to: Program of Evaluation and Review Technique). 

Metoda PERT powstala w Stanach Zlednoczonych w latach 1957-1958 

podczas realizowania zam6wienia marynarki amerykaiIskiej znanego pod 

naZWq Polaris. Tresciq zam6wienia byia budowa lodzi podwodnej 0 nap~dzie 

atomowym, wyposazonej w pociski rakietowe z giowicami nuklearnymi. 

Pociski te mogly byc wystrzeliwane podczas przebywania 

iodzi pod wOdq. Bylo to przedsi~wziE;cie zupelnie nowe i bardzo skoropli- 


226 ZDARZENIA - KSIAZKI - LUDZIE 

kowane. Przy jego realizacji wsp61praco~alo ponad 11 tysi~cy r6znych 

firm z terenu calego kraju. 'l'rudnosci w koordynacji pracy tak wielkiej 

ilosci podwykonawc6w oraz w kontroli calego planu dzialania przyczynily 

si~ do opracowania metody PERT. Metoda ta przy pomocy 

uj~cia graficznego (tzw. siatka zaleznosci) pozwala na szybkie ustalenie 

przebiegu i najbardziej prawdopodobnego czasu trwania kazdego, nawet 

bardzo zlozonego przedsi~wzi~cia. Siatka zaleznosci umozliwia zar6wno 

usuwanie wynikajqcych z niej "wqskich gardel", lub czynnik6w wplywajqcych 

na hamowanie dzialania, jak tei na kontrol~ przebiegu calosci 

akcji do jej najdrobniejszych element6w wlqcznie. Zastosowanie metody 

PERT przy przedsi~wzi~ciu Polaris pozwolilo skr6ch'! czas jego trwania 

az 0 dwa lata. Mimo sukcesu, jaki odniosla ta metoda juz podczas 

swego pierwszego praktycznego egzaminu, nie zostala ona od razu 

opublikowana ze wzgl~du na tajemnic~ wojsko,-,:q. Dopiero w par~ lat 

p6zniej ujawniono zasady metody PERT i odtqd datuje si~ jej szybkie 

rozpowszechnienie. Metoda ta dotarla i do Poiski i jest juz z powodzeniem 

stosowana w szeregu duzych przedsi~biorstw. 

OboIt wyzej poruszonych zagadnieiJ. organizacji i kierowania dzialalnosciq 

gospodarczlj, problem stosunk6w mi~dzyludzkich pozostanie 

w przedsiE:biorstwach nadal jednym z wazniejszych. Ewentualnych konflikt6w 

wynikajljcych na tym tIe nie usunlj maszyny cyfrowe. Wlasciwe 

ich rozstrzyganie pozostanie wi~c nadal domenlj ludzi. kt6rzy posiedli 

sztukE: kierowania drugimi. Nie nalezy tu zapominac, ze w swiecie 

wsp61czesnym, w wielkich zbiorowiskach ludzkich, wsze:dzie tam, gdzie 

czlowiek zmuszony jest do zycia i pracy w zbiorowosci. w stanie zlozonych 

zale:inosci od wielu spraw i wielu os6b. w a-tmosferze zgieIku 

i halasu, obserwuje si~ wzrost wystE:powania nerwic. Mogq cos 0 tym 

powiedziec lekarze i psychologowie. Problem to nie nowy, ale coraz 

grozniejszy, tym grozniejszy, im bardziej czlowiek zaczyna siE: przyzwyczajac 

do jego istnienia wok61 siebie. Amerykanie obliczyli, ze 35% 

niezdolnosci do pracy w ciljgu roku wywolane jest w ich kraju schorzeniami 

na tle nerwicowym. 

Jak problem ten wyglljda na przykladzie kadry kierowniczej? Ot6z 

nie lepiej, a nawet gorzej niz wsr6d pracownik6w szeregowych. Nie bez 

przyczyn nazwano w Polsce zawal serca "choroblj dyrektorskq". Stanem 

poprzedzajqcym schorzenia nerwicowe Slj tzw. stany napi~cia . Kadra 

kierownicza pracuje przewaznie wiE:cej godzin od innych pracownik6w. 

Mnogosc problem6w do rozwiljzywania, stala swiadomosc odpowiedzialnosci 

za swe dzialanie, k9niecznosc cz~stego podejmowania decyzji, 

codzienne kontakty z pracownikami w relacji kierownik - podwladny, 

to tylko cz~sc przyczyn wywolujljcych stany napi~cia nerwowego. 

A ze tempo rozwoju gospodarczego wymaga od pracownika na szczeblu 

kierowniczym oraz szybszego myslenia i dzialania, tym trudniej 0 chwi1~ 

odpr~zenia.


Jedno z g16wnych rozwillzaii groznego problemu zm~czenia nerwowego 

widzi si~ w skr6ceniu czasu pracy. Pr6by takie sll juz w wielu 

krajach czynione, a automatyzacja i wynalazki zwi~kszajllce wydajnose 

maszyn stanowill wazki argument przy dyskutowaniu nad dlugoscill 

dnia pracy. Przyszlose przyniesie wi~c czlowiekowi niewlltpliwie wi~cej 

wolnego czasu. W warunkach tych, bye moze, zlagodzeniu ulegnll skutki 

psychologiczne naszkicowanych wyzej przemian. Ludzie, kt6rych automatyzacja 

pracy i zmiany w zarzlldzaniu pozbawill cz~sci inicjatywy 

tw6rczej, b~dll mieli czas skierowae jll i w innym kierunku z korzyscill 

dla rozwoju kulturalnego spoleczeiistw. 

Stanislaw Woyszkiewicz 

MIEDZYNARODOWY KONGRES ARCHEOLOGII 

CHRZESCIJAN"SKIEJ 

W dniach od 5 do 11 wrzesnia ub. r. obradowal w Trewirze VII Mi~dzynarodowy 

Kongres ArcheologiiChrzescijanskiej, zorganizowany staraniem 

Papieskiego Instytutu Archeologicznego w Rzymie, kt6ry tworzy 

tzw. Comitato Promotore wszystkich tego rodzaju kongres6w. Kongres 

ten zgromadzil okolo 450 ludzi nauki z 30 r6znych kraj6w, wsr6d nich 

wielu uczonych 0 glosnych nazwiskach, jak prof. E. Josi z Rzymu 

znany powszechnie ze swoich wykopalisk okolo grobu sw. Piotra, prof. 

K. Weitzmann z Nowego Jorku - obecnie chyba najwybitniejszy znawca 

ikonografii paleochrzescijanskiej oraz malarstwa ksillzkowego. Obok 

nich mozna wymienic jeszcze prof. Ward Perkinsa - uczonego angielskiego, 

pracujllcego obecnie r6wniez w Rzymie, prof. R. Krautheimera ze 

Stan6w Zjednoczonych, prof. M. Avi-Yonach z J.Iniwersytetu Hebrajskiego 

w Jerozolimie oraz wielu innych. 

Obecny kongres odstllPil po raz pierwszy od dotychczasowej siedemdziesi~cioletniej 

juz tradycji kongres6w archeologii chrzescijanskiej, 

obierajllc jako miejsce obrad miejscowose polozonll po naszej, p61nocnej 

~tronie Alp. 0 wyborze zas Trewiru zdecydowala bez wlltpienia 

wspaniala przeszlose historyczna tego pi~knego grodu nad Mozeill. Nie 

bez podstawy szczyci si~ bowiem Trewir mianem "najstarszego z miast 

niemieckich". Wi~cej! Niekt6re z napis6w, nawillzujllc zapewne do 

legendarnych jego poczlltk6w, gloszll dumnie, ze "ante Romam Treviris 

stetit..." Nawet jednak bez odwolywania si~ do legend, prawie dwutysi~czna 

przeszlose historyczna tego grodu stawia go bez wll,tpienia 

w rz~dzie najstarszych miast Europy. - Jako stolica zachodniej cz~sci 

Imperium Rzymskiego oraz siedziba szesciu cesarzy, w tym r6wniez 

Konstantyna Wielkiego (306-314), juz w III oraz w IV wieku przezywa 

Augusta Trevirorum szczyty swojej swietnosci. Liczne oraz w wielu

2213 ZDARZENrA - KSI.t\ZKI - LUDZIE 

wypadkach stosunkowo dobrze zachowane zabytki ery konstantynskiej 

predysponowaly Trewir w sposob szczeg61ny na miejsce kongresu, jako 

ze one wlasnie w znacznej mierze byly przedmiotem obrad oraz zainteresowania 

archeolog6w. 

Stosownie do przyj ~tego powszechnie podwojnego podzia!u pierwotnych 

miejsc kultu chrzescijanskiego, skupiajqcego si~ dookola grobow 

m~czennik6w wzgl~dnie zwiqzanego z obchodem uczty eucharystycznej, 

problematyka kongresu obraca!a si~ wok6! dwoch zagadnien: 1 ° Rozwoj 

miejsc kultu zwiqzanych ze czciq m~czennik6w od nagrobk6w do kosciol6w 

nagrobnych - oraz 2° Wplyw Konstantyna Wielkiego oraz jego 

dworu na sztuk~ paleochrzescijanskq ze szczeg6lnym u\'{zglEldnieniem 

pierwotnych kosciolow biskupich. 

Og6lem wygloszono w czasie trwania kongresu okolo 50 odczytow. 

Wygloszenie tak wielkiej ich ilosci bYlo moZliwe jedynie dlatego, :ie od 

dnia 9 wrzesnia obrady toczyly si~ ju:i w odr~bnych sekcjach: arch i 

tektury, malarstwa i epigrafiki. Ponadto, ze wzgl~du na pokazny rozmiar 

materialu,. wydzielono jeszcze odr~bnq sekcj~ cmen.tarzysk starochrzescijanskich 

oraz katakumb. 

Z okazji odbywajqcego si~ kongresu telegramy nadeslali m. in. Ojciec 

sw. Pawel VI oraz dr Visser't Hooft, prezydent SWiatowej Rady Kosciol6w 

w Genewie. 

Pierwszy z wygloszonych referatow, J. B. Ward Perkinsa, dyrektora 

British School w Rzymie, dotyczyl zagadnienia wzajemnych wplywow 

obu wymienionych wyzej typow budownictwa paleochrzescijaIlskiego. 

Znany z krytycznej oceny wykopalisk zwiqzanych z grobem sw. Piotra, 

prof. Perkins rowniez i w tym wypadku ustosunkowal siEl krytycznie do 

tradycyjnej tezy Andre Grabera, wedlug ktorej wszystkie pierwotne formy 

architektury nagrobnej, nie wylqczajqc wielkich bazylik Grobu Chrystusowego, 

mozna wyprowadzic bez reszty z poganskich form budownictwa 

cmentarnego. Nie negujqc wplywu, jaki poganskie budownictwo cmentame 

wywarlo na pierwotnq archite k.tur~ chrzescijanskq, prof. Perkins 

wskazal jednak na pewne nowe, konstytutywne elementy, kt6re chrzescijanstwo 

wnioslo do budownictwa nagrobnego. Do nich mozna zaliczyc 

m. in. pojawiajqce si~ juz s-iosunkowo wczesnie mauzolea - grobowce 

w formie krzyza, kt6rym juz starozytnosc chrzescijanska nadala znaczenie 

symboliczne. 

Z wielkim zainteresowaniem spotkal siEl rowniez nastElpny referat 

dra Th. Kempfa, pod kt6rego kierownictwem prowadzone Sq wykopaliska 

na terenie Trewiru juz od dwudziestu lat. Odczyt jego mial 

praktycznie charakter sprawozdania z wyniko~ dotychczasowych badaii. 

Az trzy cmentarzyska paleochrzescijanskie: Sancti Eucharii (dzis kosci61 

swiEltego Macieja), Sancti Maximini oraz Sancti Paulini, polozone oczywiScie 

poza murami dawnej metropolii, wskazujq dobitnie, jak bardzo 

zywotnym osrodkiem chrzescijanskim byl Trewir. Przez wiele lat badania

ZDARZENIA - KSI1\2KI - LUDZIE 229 

archeologiczne koncentrowaly si~ glownie dookola tych cmentarzysk. 

Odkryto wiele grobowcow, wsrod nich sarkofagi biskupoW z epoki jeszcze 

przedkonstantyiiskiej (Eucharius, Valerius, Maternus). Nieocenionl'l 

wprost wartose, zwlaszcza dla ustalenia chronologii, posiadajq liczne, 

odnalezione tam napisy nagrobne. Warto nadmienie, ze na terenie samego 

Coemeterium Sancti Paulini odkryto okolo 300 inskrypcyj nagrobnych. 

Ich omowieniem zajl'll si~ w ramach kongresu prof. A. Ferrua z Rzymu. 

Druga cz~se odczytu dra Kempfa poswi~cona byla wykopaliskom prowadzonym 

na terenie dzisiejszej katedry, ktorej najstarsza cz~sc pochodzi 

z czasow Konstantyna Wielkiego (326), oraz przyleglego do niej wczesnogotyckiego 

kosciola Mariackiego. Z odnalezionych tamze fragmentow 

tynku udalo si~ drowi Kempfowi po pi~tnastu latach zmudnej pracy 

zrekonstruowae wspaniale malowidla sufitowe, z kt6rych cz~se pochodzi 

z dawnego palacu cesarzowej Heleny. Wspomniane malowidla, znajdujqce 

si~ dzis w muzeum biskupim w Trewirze, wzbogacily i ,tak juz 

pokaznl'l kolekcj~ cennych malowidel i mozaik, pochodzl'lcych z Trewiru. 

Omowieniem rzymskich zabytk'ow niesakralnych z terenu Trewiru 

oraz najblizszej okolicy zajl'll si~ dr W. Reusch, kierownik miejscowego 

muzeum regionalnego. W centrum uwagi stala oczywiscie wspaniala 

Aula Palatina - rownie:i; dzielo Konstantyna Wielkiego. Odbudowana 

w calosci po wojnie, jeszcze dzisiaj zdumiewa swojq klasycznq formq 

oraz imponujl'lcymi rozmiarami (wew. 67 X 27,5 m; wys. 30 m). Pelniqca 

prawdopodobnie rol~ sali tronowej bazylika stanowBa sarno serce 

ogromnego kompleksu zabudowail cesarskich. Jak wykazaly ostatnie 

wykopaliska, wymieniona Aula Palatina posiadala pierwotnie jes2;cze 

jedno poprzeczne skrzydlo, przylegajqce do niej od strony poludniowej, 

zakoiiczone dodatkowq absydl'l od zachodu, nadajqce calosci ksztalt 

litery T. Zdaniem referenta, jes,t to jedyny przyklad tego rodzaju formy 

w budownictwie antycznym, nie tylko na terenie Niemiec, ale r6wniei 

w pozostalych krajach polo:i;onych na polnoc od Alp. 

Mimo i:i; wszystkie prawie wyklady ilustrowane byly bogato przezroczami, 

organizatorzy kongresu umozliwili wszystkim jego uczestnikom 

zwiedzenie omawianych zabytkow, przynajmniej tych, kt6re lezq na 

terenie Trewiru i okolicy. Pozwolilo to na zdobycie wiclu cennych 

doswiadczeii oraz umozliwilo bezposredniq konfrontacj~ wielu problemow, 

ktorych w archeologii nigdy nie brak. 

Problematyka kongresu wybiegala jednak bardzo daleko poza wykopaliska 

zwiqzane z samym Trewirem. Mozna smialo zaryzykowac twierdzenie, 

ze pod wzgl~d e m "zasi~gu terenowego" obj~a ona caly orbis 

chri stianus antiquus. W ciqgu szesciu dni trwania kongresu, codziennie 

w formie krotkich komunikat6w informowano obecnych 0 aktualnym 

stanie wykopalisk na terenie poszczegolnych krajow. Informacje te dotyczyly 

zar6wno Palestyny jak i Syrii, Libanu, Grecji, Nigerii, !talii, Algierii, 

Niemiec, Austrii, Bulgarii, Jugoslawii i szeregu innych paiistw.


Wielka Hose tych .\romunikat6w pozwala na zasygnalizowanie jedynil 

kilku ciekawszych .,.,iadomosci, podanych w ramacll kongresu. 

o. Coiiasnon OP., jeden z architekt6w odbudowywanej juz od la 

bazyliki Grobu Chrys,tusowego, doni6s1 0 odkryciu w trakcie pra l 

restauracyjnych nowycl}, dotychczas nieznanych element6w konstantyn 

skich, skupiajqcych si~ gl6wnie dookola samej. rotundy Grobu Chrystu 

sowego (Anastasis). W zwil\zku z tym wskazal r6wniez na koniecznosl 

drobnych zmian w dotychczasowych planach wymienionej bazyliki. 

Palestyny dotyczyly r6wniez ciekawe wiadomosci, przekazane prze: 

prof. M. Avi-Yonach z Jerozolimy oraz prof. A. Hirama z Tel Avivu 

W wyniku dokladniejszych badan przez nich przeprowadzonych okazali 

si~, ze niektore ruiny Z okresu bizantytiskiego, uchodzqce dotychcza 

za ruiny synagog (np. w miejscowosciach Hamat oraz Beit JeracI:t kole 

Tyberiady) Sq w rzeczywistosci swil\tyniami judeochrzescijanskimi 

Zachowaly one jeszcze w wielu wypadkach tradycyjnq orientacj~ w kie 

runku Jerozolimy. Jednoczesnie jednak odnaleziono tam nowe motyw ~ 

dekoracyjne oraz symbole chrzeScijanskie. Znamienne przy tym jest to 

ze obok nowych symboli chrzescijanskich wyst~pujq jeszcze dawne 

zydowskie. Swil\tynie te scharakteryzowane zostaly przez jedn~g( 

z mowc6w jako "koscioly synagogalne judeochrzescijan". 

o stanie wykopalisk na terenie Syrii m6wil J . H . Emminghaus. Spra · 

wozdanie jego dotyczylo jeszcze dawnych swiqtyn poganskich, rzymsko · 

syryjskich, na terenie Libanu. Referent wskazal jednak na wplyw, jak 

te swiq,tynie wywarly na p6zniejszq 'form~ architektonicznq zarown( 

syna gog jak i swi!4tYn chrzescijanskich. 

Szczegolnie szerokiego om6wi~nia doczekaly si~ wykopaliska prowa · 

dzone na terenie Istambulu. Az cztery odr~bne referaty dotyczyly tege 

miejsca. Jest to jednak zrozumiale, jesli si~ uwzgl~dni wielkl\ rol~, jakl 

odgrywal Konstantynopol w starozytnosci chrzescijanskiej. - Z nowszycl 

osiqgni~e archeologii na terenie Istambulu wskazano na znany z prze· 

kazow pismiennych oraz zidentyfikowany w roku 1960 kosci61 swi~teg( 

Polyeuk,tosa, odkopany w calosci w latach 1964-65. Ponadto, w zwiqzkt 

z wykopaliskami, prowadzonymi na terenie kosciola swi~tej Eufemii 

stwierdzono, ze dawna swiqtynia wzniesiona na tym miejscu pochodz 

juz z czas6w cesarza Justyniima a nie - jak dotychczas mniemano 

dopiero w wieku X. - Pozostale komunikaty donosily 0 odkryciu dw6cl 

wartosciowych sarkofag6w z V wieku, pokrytych plaskorzezbami przed· 

stawiajqcymi cUda Chrystusa. 

Ciekawy przyczynek do poznania pOlityki kulturalnej Konstantynl 

Wielkiego dal prof. R. Krautheimer z Nowego jorku. - Wielkie podo' 

bienstwo architektoniczne wszystkl.ch wazniejszych fundacyj Kons,tan· 

tyna nasuwa problem ustalenia zasi~gu osobistego wplywu cesarZl 

i jego dworu na okreslenie form architektonicznych tychze fundacyj 

Prof. Krautheimer y.ryrazil opini~, ze .\yszystkie one nOSZq pi~tno bel

ZDARZENIA - KSI1\ZKI - LUDZIE 231 

w~tpienia cesal'skie, ale jedynie 0 tyle, 0 ile "musialy bye wyrazem godnOSci, 

wielkosci oraz wspanialomyslnosci osoby monarchy". Ingerencja 

cesarza nie rozci~gala si~ natomiast na bardziej szczeg610we dyrektywy 

odnosnie do plan6w, sposobu oraz techniki budowy. St~d przy jedno 

Utych zalozeniach wyst~puje jednoczesnie daleko id,\ce zr6znicowanie 

fundacyj, uwarunkowane m. in. lokalnymi mozliwosciami oraz funkcjl4 

budowli. Jezeli chodzi 0 wsp6ln~ wszystkim fundacjom Konstantyna 

form~ bazyliki, przemozny wplyw wyV{arla pod tym wzgl~dem, zdaniem 

prof. Krautheimera, pierwsza z jego fundacyj, Bazylika sw. Jana na 

Lateranie. 

Osobny rozdzial w obradach kongresu stanowila ikonografia oraz 

malarstwo paleodirzescijal'iskie. - Pierwszy referat z tej dziedziny pt. 

"Malarstwo czas6w Konstantyna" wyglosil prof. Kollwitz z Fryburga 

(Br.). Spotkal si~ on z zywym przyj~ciem, ale wywolal tez gor~cl4 dyskusj~ 

. Prof. Kollwitz, ilustrujl4c sw6j wyklad boga,tym materialem 

dokumentacyjnym, usilowal nakreSlic og61ne linie rozwojowe malarstwa 

III i IV wieku, przy czym ograniczyl si~ zasadniczo do malarstwa kataj!:umbowego. 

- Przewidziane w formie koreferat6w wyklady profesor6w 

L. De Bruyne'a Z. Papieskiego Instytutu Archeologicznego w Rzymie 

oraz Stylianosa Pelekanidesa ze Salonik wniosly do dyskusji elementy 

zupelnie nowe, znacznie wykraczaj,\ce poza uj~cie tematyki przez prof. 

Kollwitza. Odczyt prof. Pelekanidesa dotyczyl np. wyl,\cznie nowych, 

po raz pierwszy w czasie kongresu ukazanych malowidel, kt6re odkryto 

na ,terenie Salonik w ostatnich latach. Cz~sc z nich pochodzi z palacu 

Galeriana, inne z odkrytych w ostatnich latach trzech grobowc6w, bogato 

ozdobionych malarstwem dekoracyjnym. Wszystkie wymienione 

malowidla pochodz,\, zdaniem referenta, z kofIca III wzgl~dnie poczl\tku 

IV wieku. 

Rzadko dochodzi si~ w archeologii do odkryc prawdziwie rewelacyjnych. 

Jezeli jednak wypada uzyc tego slowa, to mozna je chyba odniesc 

do ostatnich odkrye prof. K. Weitzmanna. Ten znany uczony amerykafIski 

wyglosil podczas kongresu az dwa odczyty. Pierwszy poswi~cony 

byl analizie malarstwa miniaturowego IV wieku. W drugim natomiast 

prof. WeHzmann doni6s1 0 swoich osi,\gni~ciach zwi,\zanych z badaniami 

przeprowadzonymi na terenie klasztoru sw. Katarzyny na Synaju. Ten 

wlasnie odczyt, wygloszony dnia 8 wrzesnia, uznany zostal przez wi~kszosc 

za punkt szczytowy kongresu. Niezmiernie ciekawa historia samego 

klasztoru zostala wzbogacona 0 jeszcze jedno, cenne odkrycie. Klasztor 

ten, wzniesiony w miejscu, gdzie wedlug podania B6g mial si~ objawic 

Mojzeszowi i nadac mu tablice przykazal'i, nalezy do jednych z tych 

nielicznych miejsc, kt6re mimo swojej wielowiekowej historil, nigdy 

nie zostaly zburzone. Nic wi~c dziwnego, ze z nieslabn,\cym zainteresowaniem 

uczeni zawsze od nowa kierujl\ swojl\ uwag~ ku temu miejscu, 

kt6re prof. Weitzmann slusznie nazwal "cudem Synaju". Pierwsza ze


Wielka ilose tych j{omunikatow pozwala na zasygnalizowanie jedynie 

kilku ciekawszych ~iadomosci, podanych w ramacll kongresu. 

O. Coiiasnon OP., jeden z architekt6w odbudowywanej jui od lat 

bazyliki Grobu Chrystusowego, doni6s1 0 odkryciu w trakcie prac 

restauracyjnych nowycl}, dotychczas nieznanych element6w konstantynskich, 

skupiajqcych si~ g16wnie dookola samej rotundy Grobu Chrystusowego 

(Anastasis). W zwiqzku z tym wskazal r6wniei na koniecznose 

drobnych zmian w dotychczasowych planach wymienionej bazyliki. 

Palestyny dotyczyly r6wniei ciekawe wiadomosci, przekazane przez 

prof. M. Avi-Yonach z Jerozolimy oraz prof. A. Hirama z Tel Avivu. 

W wyniku dokladniejszych badan przez nich przeprowadzonych okazalo 

si~, :i:e niekt6re ruiny z okresu bizantyiiskiego, uchodzqce dotychczas 

za ruiny synagog (np. w miejscowosciach Hamat oraz Beit Jerac~ kolo 

Tyberiady) Sq w rzeczywistosci swiqtyniami judeochrzescijanskimi. 

Zachowaly one jeszcze w wielu wypadkach tradycyjnq orien.tacj~ w kierunku 

Jerozolimy. Jednoczesnie jednak odnaleziono tam nowe motywy 

dekoracyjne oraz symbole chrzescijanskie. Znamienne przy tym jest to, 

ie obok nowych symboli chrzescijanskich wyst~pujq jeszcze dawne, 

iydowskie. Swiqtynie te scharakteryzowane zostaly przez jedn~go 

z mowc6w jako "koscioly synagogalne judeochrzescijan". 

o stanie wykopalisk na terenie Syrii mowil J. H. Emminghaus. Sprawozdanie 

jego dotyczylo jeszcze dawnych swiqtyn poganskich, rzymskosyryjskich, 

na terenie Libanu. Referent wskazal jednak na wplyw, jaki 

te swiqtynie wywarly na p6iniejszq form~ architektonicznq zar6wno 

synagog jak i swiqtyn chrzescijanskich. 

Szczeg6lnie szerokiego om6wienia doczekaly si~ wykopaliska prowadzone 

na terenie Istambulu. Ai ' cztery odr~bne referaty dotyczyly tego 

miejsca. Jest to jednak zrozumiale, jeSli si~ uwzgl~dni wielkq rol~, jakq 

odgrywal Konstantynopol W. staroiytnosci chrzescijanskiej. - Z nowszych 

osiqgni~c archeologii na terenie Istambulu wskazano na znany z przekazow. 

pismiennych oraz zidentyfikowany w roku 1960 kosciPl swi~tego 

Polyeuktosa, odkopany w calosci w latach 1964-65. Ponactto, w zwiqzku 

z wykopaliskami, prowadzonymi na terenie kosciola swi~tej Eufemii, 

stwierdzono, ie dawna swiqtynia wzniesiona na tym miejscu pochodzi 

jui z czasow cesarza Justyniana a nie - jak dotychczas mniemano 

dopiero w wieku X. - Pozostale komunikaty donosily 0 odkryciu dw6ch 

wartosciowych sarkofag6w z V wieku, pokrytych plaskorzeibami przedstawiajqcymi 

cuda Chrystusa. 

Ciekawy przyczynek do poznania polityki kulturalnej Konstantyna 

Wielkiego dal prof. R. Krautheimer z Nowego Jorku. - Wielkie podobienstwo 

architektoniczne wszystkich wainiejszych fundacyj Konstantyna 

nasuwa problem ustalenia zasi~gu osobistego wplywu cesarza 

i jego dworu na okreslenie form architektonicznych tychie fundacyj. 

Prof. Krautheimer Y\'yrazil opini~, ie \yszystkie one nOSZq piE:tno bez

ZDARZENIA - KSI1\2KI - LUDZIE 231 

w[ojtpienia cesal'skie, ale jedynie 0 tyle, 0 ile "musialy bye wyrazem godnoSci, 

wielkoki oraz wspanialomyslnosci osohy monarchy". Ingerencja 

cesarza nie rozci[ojgala si~ natomiast na bardziej szczeg6lowe dyrektywy 

odnosnie do plan6w, sposobu oraz techniki budowy. StC}d przy jedno 

Jitych zalozeniach wyst~puje jednoczesnie daleko id[ojce zr6znicowanie 

fundacyj, uwarunkowane m. in. lokalnymi mozliwosciami oraz funkcjll 

budowli. Jezeli chodzi 0 wsp6lnC} wszystkim fundacjom Konstantyna 

form~ bazyliki, przemozny wplyw: wywar1a pod tym wzgl~dem, zdaniem 

prof. Krautheimera, pierwsza z jego fundacyj, Bazylika sw. Jana na 

Lateranie. 

Osobny rozdzial w obradach kongresu stanowila ikonografia oraz 

malarstwo paleochrzescijanskie. - Pierwszy referat z tej dziedzlny pt. 

"Malarstwo czas6w Konstantyna" wyglosil prof. Kollwitz z Fryburga 

(Br.). Spotkal si~ on z zywym przyj~ciem, ale wywolal tez gor[ojcq dyskusj~. 

Prof. Kollwitz, ilustrujqc sw6j wyklad boga,tym materlalem 

dokumentacyjnym, usilowal nakreSlic og6lne linie rozwojowe malarstwa 

III i IV wieku, przy czym ograniczyl si~ zasadniczo do malarstwa katakumbowego. 

- Przewidziane w formie koreferat6w wyklady profesor6w 

L. De Bruyne'a z, Papieskiego Instytutu Archeologicznego w Rzymie 

oraz Stylianosa Pelekanldesa ze Salonik wniosly do dyskusji elementy 

zupelnie nowe, znacznie wykraczajqce poza uj~cie tematyki przez prof. 

KoJIwitza. Odczyt prof. Pelekanidesa dotyczyl np. wylqcznie nowych, 

po raz pierwszy w czasie kongresu ukazanych malowidel, kt6re odkryto 

na ,terenie Salonik w ostatnich latach. Cz~se z nich pochodzi z palacu 

Galeriana, inne z odkrytych w ostatnich latach trzech grobowc6w, bogato 

ozdobionych malarstwem dekoracyjnym. Wszystkie wymienione 

malowidla pochodzq, zdaniem referenta, z konca III wzgl~dnle poczqtku 

IV wieku. 

Rzadko dochodzi si~ w archeologii do odkryc prawdziwie rewelacyjnych. 

Jezeli jednak wypada uzyc tego slowa, to mozna je chyba odniese 

do ostatnich odkrye prof. K. Weitzmanna. Ten znany uczony amerykanski 

wyglosil podczas kongresu az dwa odczyty. Pierwszy poswi~cony 

byl analizie malarstwa miniaturowego IV wieku. W drugim natomias,t 

prof. Weiizmann doni6s1 0 swoich osiqgni~ciach zwiqzanych z badaniami 

przeprowactzonymi na terenie klasztoru sw. Katarzyny na Synaju. Ten 

wlasnie odczyt, wygloszony dnia 8 wrzesnia, uznany zostal przez wi~kszosc 

za punkt szczytowy kongresu. Niezmiernie ciekawa historia samego 

klasztoru zostala wzbogacona 0 jeszcze jedno, cenne odkrycie. Klasztor 

ten, wzniesiony w miejscu, gdzie wedlug podania B6g mial si~ objawie 

Mojzeszowi i nadac mu tablice przykazan, nalezy do jednych z tych 

nielicznych miejsc, kt6re mimo swojej wielowiekowej historli, nigdy 

nie zostaly zburzone. Nic wi~c dziwnego, ze z nieslabnqcym zainteresowaniem 

uczeni zawsze od nowa kieruj[oj swoj[oj uwag~ ku temu miejscu, 

kt6re prof. Weitzmann slusznie nazwal "cudem Synaju". Pierwsza ze

232 ZDARZENIA - KSI.I\ZKI - LUDZm 

zdobyczy prof. Weitzmanna dotyczy oryginalnej pod wzgl~dem kompozycyjnym 

oraz wartosciowej mozaiki z VI wieku, przedstawiajqcej scen~ 

Przemienienia Panskiego. Najbardziej uderzajqcy jest przy tym brak 

samej g6ry Przemienienia. Ponadto postac Chrystusa utrzymana jest 

w formie bardzo abstrakcyjnej w przeciwienstwie do innych os6b towarzyszqcych 

tej scenie. Dookola centralnych postaci umieszczono medaliony 

dwunastu apostol6w oraz szesnastu prorok6w. Powyzej postaci 

Chrystusa widoczny jest krzyz, utrzymany w pot~gujqcych si~ · coraz 

bardzej odcieniach koloru niebieskiego. U st6p Chrystusa widnieje postac 

kr6la Dawida. Zdaniem prof. Weitzmanna, calosc uwidacznia z naciskiem 

boskosc osoby Chrystusa z jednoczesnym podkresleniem jego 

ludzkiej natury. 

Druga z odkry,tych mozaik znajduje si~ w absydzie kosciola i przedstawia 

dw6ch aniol6w skladajqcych dary barankowi. Chodzi tu prawdopodobnie 

0 pierwszy wyrazony w sztuce motyw wstawiennictwa, z wyraznym 

podkresleniem liturgicznego charakteru tej funkc,ii. Mozaika 

ta - dzielo nieznanego wschodniego artysty - pochodzi r6wniez z czas6w 

Justyniana. W por6wnaniu ze znanymi mozaikami Rawenny, odkryte 

mozaiki odznaczajq si~ bardziej subtelnq oraz abstrakcyjnq formq. 

Opr6cz wymienionych mozaik prof. Weitzmann odkryl takze szereg 

wartosciowych ikon z VI wieku, k,t6re w wi~kszosci byly pokryte nowymi 

malowidlami. Trzy z odnalezionych ikon przedstawiajq postac Chrystusa, 

jedna Matki Bozej; pozos tale natomiast ukazujq sw. Piotra, stosunkowo 

malo znanq scen~ biblijnq Starego Testamentu - Jeftego w momencie 

usmiercania wlasnej c6rki, wreszcie trzech mlodzienc6w w piecu ognistym. 

- Zdaniem prof. Weitzmanna klasztor na Synaju kryje prawdopodobnie 

jeszcze niejedno nieznane dzielo sztuki. 

Podobnie jak w czasie poprzedniego kongresu, r6wniez obecnie ustalono 

miejsce przyszlego spotkania, VIII Mi~dzynarodowego Kongresu 

Archeologii Chrzescijanskiej. Przyj~to zaproszenie Hiszpanskiej Akademii 

Nauk z Barcelony do odbycia wlasnie .tam nast~pnego kongresu, 

najprawdopodobniej w roku 1969. 

Dla nas, Pofak6w, nie bez znaczenie b~dzie zwr6cenie uwagi na fakt, 

ze r6wniez my posiadamy sw6j udzial W omawianym kongresie. Tym 

bowiem, kt6ry z ramienia Comitato Promotore organizowal tegoroczny 

jak i poprzedni kongres, byl Polak - ks. infulat dr Jan Manthey, Sekretarz 

Papieskiego Instytutu Archeologicznego w Rzymie. Jego zaslugi 

wok61 przygotowania i przeprowadzenia omawianego kongresu, uwypuklone 

publicznie juz w czasie przem6wienia inauguracyjnego prezydenta 

ostatniego kongresu, prof. K. Bittela, zostaly przy j ~te wdzi~cznym 

uznaniem przez uczestnik6w. . 

Ks. Henryk Muszynski

NAItLADEM SPOLECZNEGO INSTYTUTU WYDAWNICZEGO "ZNAK" 

KRAKOW, WI8LNA 12 

ukazaly sill w Iatach 1959-1965 nastllPujllce ksillzki: 

Leone Algisi 

JAN xxm 

Biblioteka "Willzi" t. 10, 1964, s. 434, 44 tab!., cena opr. pI. 70. 

wyczerpana 

2 wyd. 1965, s. 434, 44 tab!., cena opr. pI. zl 70. 

Hans Urs von Balthasar 

MODLITWA I KONTEMPLACJA 

Hum. Zofia Wlodkowa 

1965, s. 242, cena opr. pl. zl 40.- wyczerpana 

Gregory Baum OSA 

W STRON~ JEDNOSCI 

Hum. Anna Morawska 

(Seria: Perspektywy Soborowe), 1964, s. 236, cena opr. pI. zl 48.- 

Ks Gaston Courtois 

RADY DLA RODZICOW 

Hum. Maria DembiI'iska 

1964, s. 132, cena zl 28.- wyczerpana 

Jean Danielou 

BOO I MY. W STRO~ CHRYSTUSA 

Hum. Aniela Urbanowicz 

1965, s. 338, cena opr. pI. zl 56.- 

Henri De Lubac T J 

KATOLICYZM 

Spoleczne aspekty dogmatu 

Hum. Maria Stokowska 

1961, s. 352, cena opr. pI. zl 45.- w yczerpana 

Dorothy Dohen 

POWOLANIE DO MILOSCI 

Hum. Anna Turowiczowa 

1963, s. 184, cena zl 35. - wyczerpana 

Henryk Eizenberg 

KLOPOT Z ISTNIENIEM 

Moryzmy w porz~ku czasu 

1963, s. 468, cena opr. pI. zl 50.- 

Juliusz Eska 

KOSCIOL OTWARTY 

Biblioteka "WiElzi" t. 9, 1964, s. 196, cena zl 35.- 

Henri Fesquet 

KATOLICYZM: JUTRA 

tlum. Katarzyna Dembinska 

Biblioteka "WiIlZi" t. 12, 1964, s. 164, cena zl 30.

· Ks. Wojciech Gajdu8 

NR 20998 OPOWIADA 

1962, s. 304, cena zl 35.- wyczerpana 

Antoni Golubiew 

LlSTY DO PRZYJACIELA 

1959, s. 312, cena zl 30.- w yczerpana 

Antoni Golubiew 

POSZUKIWANIA 

1960, s. 358, cena zl 45.- 

Andrzej Grzegorczyk 

SCHEMATY I CZLOWIEK 

Szkice filozoficzne 

Biblioteka "Wi~zi" t. 8, 1963, s. 220, cena zl 35.- 

Jan XXIII 

DZIENNIK DUSZY 

Hum. J6zefa Led6chowska, Urszulanka S. J . K . 

1965, s. 46, cena opr. pI. zl 70.- wyczerpana 

Papiez Jan XXIII 

ENCYKLIKA 0 POKOJU MIF;DZY WSZYSTKIMI NARODAMI 

OPARTYM NA PRAWDZIE. SPRAWIEDLIWOSCI, MILOSCI 

I WOLNOSCI (PACEM IN TERRIS) 

Z przedmowq Ksi~dza Kardynala Stefana Wyszynskiego 

1963, s. 52, cena zl 15.- (Nakladem "Tygodnika Powszechnego") 

wyczerpana 

Stefan Kisielewski 

OPOWIADANIA I PODROZE 

1959, s. 196, cena zl 20.- 

Ks. Stanislaw Kluz 

NIEKONIECZNIE Z AMBONY 

1963, s. 148, cena zl 30.- w yczerpana 

Jerzy Kloczowski 

WSPOLNOTY CHRZESCIJANSKIE 

Grupy zycia wsp61nego w chrzescijaostwie zacbodnim od staroiytnoiei 

do XV wieku 

1964, s. 556, mapy, cena opr. pI. zl 80.- 

Mieczyslaw Albert Kr~piec OP 

DLACZEGO ZLO? 

Rozwaiania filozofiez,ne 

Biblioteka " Wi~zi" t. 5, 1962, s. 190, cena zl 30.- wyczerpana 

Zygmunt Kubiak 

POLMROK LUDZKIEGO SWIATA 


Ks. Hans Kung 

SOBOR I ZJEDNOCZENIE 

Hum. Cecylia Z6ltowska i Maria Urbanowa, 

(Seria : Perspektywy Soborowe), 1964, s. 298, cena opr. pI. z148.

Ks. Jacques Leclercq 

KATOLICY I WOLNOSC MYSLI 

Hum. Jan Prokop 

(Seria: Perspektywy Soborowe), 1963, s. 252, cena opr. pI. zl 48.- 

Jacek Lukasiewicz 

SZMACIARZE I BOHATEROWIE 


Hanna Malewska 

APOKRYF RODZINNY 

1965, s. 289, cena zl 40.- 

Hanna Malewska 

PANOWIE LESZCZYNSCY 

Powiesc 

1981, s. 440, cena zl 40. - wyczerpana 

Ks. Mieczyslaw Malinski 

JEZUS I TY 

Ilustracje i opracowanie graficzne A. Kalczynska 

1961, s. 72, cena apr. pl. zl 50.- wyczerpana 

Raissa Maritain 

WIELKIE PRZYJAZNIE 

Biblioteka "Wi~zi" t. 3, 1962, s. X, 326, cena zl 48.- wyczerpana 

Thomas Merton 

NIKT NIE JEST SAMOTNi\ WYSPi\ 

Bum. Maria Morstin-G6rska 


Thomas Merton 

ZNAK JONASZA 

Hum. Krystyna Poborska 

1962, s. 336, cena opr. pI. zl 45.- 

Andrzej Micewski 

Z GEOGRAFII POLITYCZNEJ II RZECZYPOSPOLITEJ 

Szkice 

Biblioteka "Wi~zi " t. 13, 1964, s. 406, 9 tabl. cena zl 45.- wyczerpana 

Ks. Konstanty Michalski CM 

DOKi\D IDZIEMY 

Pisma wybrane 

Wyb6r i opracowanie Jerzy Kolqtaj 

Konsultacja ks. Aleksander Usowicz eM 


MOl RODZICE 

Opracowal Marek Skwarnicki, paslowie J6zefa Hennel 


Anna Morawska 

PERSPEKTYWY. KATOLICYZM A WSPOLCZESN08C 

Biblioteka "Wi~zi" t. 4, 1962, s. 418, cena zl 50.- wyczerpana 

2 wyd. 1963, s. 378, cena zl 50.

Edgar Morin 

DUCII CZASU 

Biblioteka ..Wi~zi" t. 14, 1965, s. 204, cena zl 30. 

Emmanuel Mounier 

CO TO JEST PERSONALIZM? 

oraz wybor innych prac 

1960, Biblioteka "Wi~zi" t. 1 s. XXVIII, 252, cena zl 35. - wyczerpana 

Emmanuel Moonier 

WPROWADZENIE DO EGZYSTENCJALIZMOW 

oraz wybor innych prac 


Przemyslaw Mroczkowski 

KATEDRY, LYKI, MINSTRELE 

1962, s. 224, ilustr. cena zl 40. 

MSZALIK NA NIEDZIELE I SWI~TA 

Opracowali Benedyktyni Tynieccy 

1964, s. 600, cena opr. pI. zl 70. 

wydanie 2 poprawione, 1965, s. 600, cena opr. pI. zl 70. 

NAS DWOJE 

Konkurs Spodka 

Opracowala Jozefa Hennel. Poslowie Marek Skwarnicki 

1965, s. 302, cena opr. pI. zl 45.- wyczerpana 

Jan G. H. Pawlikowski 

CISONIE 

1963, s. 248, cena opr. pI. zl 40.- 

Ks. Jan P ietraszko 

ROZWAZANIA 

1961, s. 162, cena zl 25. 

2 wyd: rozszerzone 1964, s. 194, cena zl 35.- wyczerpana 

PRZYJDZ KROLESTWO TWOJE 

Modlitewnik 

1960, s. 448, cena opr. pI. zl 30.- wyczerpany 

Karl R ahner 

o MOZLIWOSCI WIARY DZISIAJ 

Hum. Anna Morawska 


F rank J . Sheed 

TEOLOGIA DLA POCZ1\TKUJ1\CYCH 

Przel. Anna Morawska 


7 DNI Z YCIA 

Konkurs Spodka 

Opracow al Marek Skwarnicki (Spodekl 

.1965, s. 298, cena opr. pI. zl 45.- wyczerpana

Marek Skwarnicki 

PAPIEROWY DZWON 

1961, s. 60, cena zl 12. 

SOCJOLOGIA RELIGII. WPROWADZENIE 

Opracowal i wyboru dokonal Fr. Houtart 

Biblioteka "WiE;zi" t. 6, 1962, s. 180, cena zl 30.- 

Zofia Starowieyska-Morstinowa 

CI, KTORYCH SPOTYKALAM 

1962, s. 310, ilustr., cena zl 40 .- wyczerpana 

Zofia Starow ieyska-Morstinowa 

KABAI,A HISTORII 

1962, s. XX, 252, cena zl 40.- 

Zofia Starowieyska -Mors tinowa 

P ATRZF; I WSPOMINAM 


Jean Steinmann 

PAWEI, Z TARSU 

tlum. Anna Turowiczowa 

(Seria: Ludzie i czasy 1), 1965, s. 238, cena zl 35.- 

Goran Stenius 

DZWONY RZYMU 

Przel. Helena Dunin 

1962, s. 384, cena zl 45.- 

Antoni St~pien 

WPROWADZENIE DO METAFIZYKI 

1964, 252, cena zl 38.- 

Stanislaw Stomma 

MYSLI 0 POLITYCE I KULTURZE 

1960, s. 192, cena zl 30. 

Stefan Swiezawski 

ROZUM I TAJEMNICA 

1960, s. 386, cena zl 48. 

Roman Tomczyk 

UCZYNKI NIEMII,OSIERNE 

1964, s. 244, cena zl 4"5.- 

Jerzy Turowicz 

CHRZESCI.JANIN W DZISIEJSZYM SWIECIE 

1963, s. 358, cena apr. pI. zl 45.- 

Witold Urbanowicz 

OGIEN NAD CHINAMI 

1963, s. 288, ilustr., cena zl 40.- wyczerpana

Gerald Vann OP 

ABY RADOSC WASZA BYLA PELNA 

Hum. Hanna Malewska 


Evelyn \Vaugh 

HELENA 

Hum. Wadaw Niepokolczycki 


Simone Weil 

ZAKORZENIENIE I INNE FRAGMENTY 

Wybor pism 

Biblioteka "WiE:zi" t. 2, 1961, s. XXVI, 318, cena zl 48.- wyczerpana 

Ks. Biskup Karol Wojtyla 

MILOSC I ODPOWIEDZIALNOSC 

Studium etyczne 

1962, s. 316, cena opr. pI. zl 50.- w yczerpana 

Jacek Woroniecki OP 

WYCHOWANIE CZLOWIEKA 

Pisma wybrane 

Wyboru dokonal WI. Kamil Szymanski OP 

Opracowal Jerzy Kolqtaj 


Jacek Wozniakowski 

LAIK W RZYMIE I W BOMBAJU 

(Seria : Perspektywy Soborowe), s. 292, 1965, cena opr. pI. zl 48. 

wyczerpana 

WSPOLCZESNA SZTUKA RELIGIJNA W POLSCE 

II Wystawa urzqdzona przez Klub Inteligencji KatoIickiej oraz "Znak" 

w Krakowie w Klasztorze 00. Dominikan6w 

Czerwiec-Wrzesien 19'61 

1961, cena zl 15. 

Stefan Kardynal Wyszynski 

DROGA KRZYZOWA 


Stefan Kardynal Wyszynski 

W SWIATLACH TYSJ..\CLECIA 

1961, s. 188, cena opr. pi. zl 35.- wyczerpana 

~ . ~' . 

Jerzy Zawieyski 

BRZEGIEM CIENIA. KARTKI Z DZIENNIKA 

1960, s. 256. cena zl 28.- wyczerpana 

Tadeusz Zychiewicz 

LUDZIE ZIEMI NIESWIIi/TEJ 

1961 , s. 234, ilustr., cena zl 30.- wyczerpana

fi,"'# 

Perspektywy soborowe 

Gregory Bourn 

W stron~ 

iednosci 

Co to jest powszechnosc Kosciola? Jak pogodzic mocne przekona 

nia wlasne z szacunkiem dIa przekonan cudzych? Jaki sens mialy 

schizmy w dziejach chrzescijanstwa? Co to dzisiaj znaczy ..na 

wracac"? Oto niekt6re sprawy, jakie w glosnej swojej ksil,ice 

rozwaia amerykanski konwertyta, ks. Gregory Baum. 

Str. 235, pl6tno. 

48 zl 

Hans KOng 

Sob6r i ziednoczenie 

Jedna z najwybitniejszych w pismiennictwie swiatowym ksil4zek 

o reformie Kosciola i 0 przemianach wsp6lczesnej religijnosci. 

Autor w swietle "aggiornamento" rysuje dzieje Kosciola, przebieg 

pierwszych sesji Soboru, rozwaia perspektywy przyszlosci. 

str. 297, pl6tno. 

48 zl 

Jacques Leclercq 

Katolicy i wolnosc mysli 

Papieie wobec problemu wolnooci - Kosci61 i panstwo - Kosci61 

i kult wodza - slowo "toIerancja" - wolnosc i prawda - jednosc 

Str. 232, pl6tno. 

ludzi dobrej wolL 

48 zl 

Jacek Wofniakowski 

Laik w Rzymie i w Bombaiu 

Pierwsza w Polsce ksillika, zawierajllca dane niezbEldne dla pelniejszego 

zrozumienia Soboru: rzut oka na dzieje dwudziestu poprzednich 

sobor6w, szczeg610wy kalendarz Vaticanum II, spis wladz 

Soboru oraz om6wienie jego trudnosci i jego osil4gniElc. W perspektywie 

historycznej ukazane zostaly zwlaszcza problem laikatu 

i problem wolnosci religii. Jednoczesnie ksillika jest reportazem 

z auli Soboru i szeroko opisuje Kongres Eucharystyczny i podr6z 

autora po Indiach. 

Sir, 252 pl6lno. zl (8.- 

Ksllltki mo:i:na zamawia~ w kslE:garniach katollcklch oraz w admlnl 

!tracjt Wyd...Znak", Krak6w,Wt§lna 12, konto PKO nr 4-14-997.

SOMMAIRE 

WALTER GODDIJN: Le r61e du pretre dans l'Eglise et la societe 

(Conference au Congres a la formation des pretres, Rothem, 

Hollande, 31. VlIl. - 3. IX. HJ61 

Discussion sur Ie renouveau de la pastorale parmi les etudiants. 

PAWEL CZECZOT: Journal intime . 

HOMANO GUARDINI: Les etapes d e la vie (fragments d'un article 

publie par .John J. Heaney, SJ dans Faith, Rcason 

and the GospeLs, The Newman Press 1963, Westminster, 

Maryland) 

PAUL HENRY CHOMBART DE LAU WE: Les sciences humaines 

et les conditionnements de la foi (Semaine des Intellectuels 

Catholiques, Mars 1965) . 

n. M. CHEVIGNAHD OP: L'Homme de p e u de foi 

(fragment du livre: La doctrine spiritueLLc de L'EvangiLc, 

 

Paris 1965, Ed. du Ccrf) 

80 

MR L'ABB~ JOZEF TISCHNER: La controverse sur Jes us au 

XIX-eme siecle . 

87 

MR L'ABB~ JOZEF KOZLOWSKI: P our une ethique existcn- 

tielle 

104 

H.ALINA BORTNOWSKA: Chevetogne 

114 

MAREK SKWARNICKI: L'Ecole - fragments d 'un roman auto- 

b io~raphiqu e . 126 

MIKOLAJ BIESZCZADOWSKI: Meditation sur Albert Camus 

poeme 

157 

WIESLAW PAWEL SZYMANSKI: Le groupe litteraire "Zagary" 169 

MH L'ABB~ WACLAW SCHENK: La Iiturg ie d'aujourd'hui 

s uite . 

186 

CHRONIQUE 

Z ENON SZPOTANSKI: Miguel de Unamuno 

192 

ANNA MORAW SKA: Rencontres - L es sig n es du temps (Aktion 

Suehnezeichen, Confession de foi d ' un protestant hongrois, 

Querrien, M. D. Chenu: RejLexions sur La messe) . 

200 

STA NISLAW STYRNA, SDB: Saint Jean Bosco et son oeuvre 212 

MAREK SKWARNICKI: Re£lexions . 

220 

STANISLAW WOYSZKIEWICZ: L'evolution dans la direction 

des entreprises 

223 

MIl L 'ABB~ HENRYK M USZYNSKI: Congres International d e 

l'Archeologie Chretienne (Treves, 5-11. IX. 1965) 

227 

15 

50 

65 

72

TREse ZESZYTU 

WALTER GODDIJN: ROLA KAPLANA W K OSCIELE I W SPO 

LECZENSTWIE . 

1 


15 


42 

PAWEL CZECZOT: KARTKI Z DZIENNIKA • 50 

ROMANO GUARDINI: ETAPY ZYCIA . 

65 

PAUL HENRY CHOMBART DE LAUWE: NAUKI 0 CZLCWIEKU 

I UWARUNKOWANIA WIARY 

72 

B. M. CHEVIGNARD OP : CZEMUS ZW i\TPIL CZLOWIEKU MA 

LEJ WIARY? 

80 

KS. JOZEF TISCHNER: FILOZOFIA CZEKA NA WCIELENIE. 

ESEJ Z P OGRANICZA HISTORII I FILOZOFII 

87 

KS. JOZEF KOZLOWSKI: ZAGADNIENIE FORMALNEJ ETYKI 

EGZYSTENCJALNEJ W RAMACH TEOLOGII MORALNEJ 104 

HALINA BORTNOWSKA: CHEVETOGNE . 

114 

MAREK SKWARNICKI: SZKOLA • 126 

MIKOLAJ BIESZCZADOWSKI: NA TEMATY Z CAMUSA 

157 

WIESLAW PAWEL SZYMANSKI: "ZAGARY" I ZAGARYSCI 160 

LITU R GIA DZ I S 

KS. WAC LAW SCHENK: LITURGIA SLOWA . 186 

ZDARZENIA - KSli\ZKI - LUDZIE 

ZENON SZP OTANSKI : MIGUEL DE UNAMUNO . 

192 

SPOTKANIA : ZNAKI CZAS(J? - OPRAC. ANNA MORAWSKA 200 

STANISLAW STYRNA SDB : DL A P OTR ZEB CZASU I MIEJSCA 

W 150 ROCZNICEi URODZIN SW. J ANA BOSKO . 212 

MAREK SKWARNICKI : PYTANIA- "JAKIS. JAKAS, JAKIES" 220 

STANISLAW WOYSZKIEWICZ : EWOL UCJ A ZARZi\DZANIA . 223 

KS. HENRYK MUSZYNSKI: lVIIEiDZYNARODOWY KONGRES 

ARCHEOLOGII CHRZESCIJANSKIEJ 

227 

KATALOG WYDAWNICTW SPOLECZNEGO INSTYTUTU WY 

DAWNICZEGO "ZNAK" ZA LATA 1959- 1965 . 232

Cena zI24. 

Zeszyt podw6jny 

Nr 137/138 "Znaku" z Xl/XII 

1965 zawieral "Zarys rozwoju 

organizacji Kosciola katolickiego 

w Polsce". W nr 102 

ks. Ignacy Tokarczuk: Wies 

polska wczoraj i dzis. W nr 99 

ks. Edward W ojtusiak: 0 reUgijnosci 

wsi. W nr 97-98 ankieta 

0 religijnosci w Polsce 

przed I-szll woinll swiatowll·

Nr 139-140, styczeÅ-luty 1966 - Znak

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?

Nr 139-140, styczeÅ-luty 1966 - Znak