Co to jest prawosławie? Luty, 1993 rok - Znak

ZNAKLUTYMIESIF,;CZNIKKRAKOWROKXLVNR 453 (1)1993- TRESe ZESZYTU:Od~~kqi ______________________________________ 3Mikolaj BierdiajewPRAWDA PRAWOStAWIAtlum. Roman Mazurkiewicz 4Waclaw Hryniewicz OMIPRAWOSlAWIE POSZUKUJi\CYCHRefleksje nieprawoslawnego teologa 12Olivier C/imrentBUNT DUCHA 1TRAGEDIA PODZIAWKryzys chrzeScijanstwa zachodniegotlum. Elibieta \volicka 25Roman MazurkiewiczWPOSZUKIWANIU DROGI, PRAWDY I ZYCIAO. Aleksander Mien (1935-1990) _______________________ 39o. Aleksander MienMOJE CREDOtlum. Roman Mazurkiewicz 45Andrzej LazariClY ROSJA B~DZlE TRZECIM RlYMEM? 49KOSCIOt lYJE WDWOCH WYMIARACHZ archimandryt~ Josifem Pustoutowemrozmawia J ulij Szrejdertlum. J uli usz Zychowicz _____________________________ 57

Bye OTWA RTYMI WOBEC BRACI WWIERZE Z arcybiskupem Tadeuszem Kondrusiewiczem Administratorem ApostoIskim katoIikow obrz:tdku lacinskiego dIa europejskiej czysci Rosji rozmawia Julij Szrejder d um. JuIiusz ZychowiczBJ\DZMY BARDZIEJ EWANGELICZNI Z ks. biskupem Szymonem Romanczukiem prawoslawnym ordynariuszem lodzkim i poznanskim rozmawia Stefan WiIkanowiczTatiana GoriczewaKOBIETA WKOSCIELE PRAWOStAWNYM Hum. Katarzyna Cywinska-KonopczynaKs. Henryk PaprockiEUCHARYSTIA W ZYCIU KOSClOtABarhara Dqb-KaJinowl'kaPOJ~CIE IKONY I OBRAZU SAKRALNEGOKl'. Tomasz W(!clawskiTRZY SPOTKANIA NmnEJATEMATY I REFLEKSJEAndrzej Kempjio ZYROWICKIEJ SWI~TEJ IKONIE MATKI BOZEJMalgorzata Borkowl'ka aSBNOWEATENYKrystyna ChojnickaSEMIOTYKA WKR ~G U WtADZYArkadiusz Baglajewl'kiPRZYPADKI PROZY WSPOtCZESNEJZDARZENIA - KSIt\ZKI - LUDZIEloze! SmagaPIERWSZA POLSKA MONOGRAFIA 0 SOLOWJOWIE ______lzahela RqczkaSTRUKTURA I OBRAZNOTA 0 KSlt\ZCE WIECZNIE zYwY DUCH HlSTORIl? ___________Z KSlJ\ZEK NmEStANYCHLlSTY DO REDAKOISUMMARYSOMMAIRE63 72 76 88 94 1 ~ 115 122 127 132 136 141 144 145 146 1St152

OD REDAKCJI W ubieglym roku przyg%waWmy zeszyt poswi~cony pro/es/an/yzmowi(nr 446), dziS refleksje ekumenicznq kierujemy ku Wschodowi, przeds/a""iajqcnaszym Czy/elnikom prawoslawie.Zadanie pozornie la/wiejsze, bo prawoslawie nie jest /ak zrMnicowane jakszeroki wachlarz wsp61no/ pro/es/anckich. Ale /ylko pozornie, bo w tymwypadku na rMnice /eologiczne - nie tak wielkie pomi~dzy ka/olicyzmema prawoslawiem - nakladajq si~ /rudne problemy narodowo-polityczne czynawe/ cywilizacyjne. W Europie zachodniej napi~ cia pomi~dzy wsp61no/amika/olickimi i pro/es/anckimi raczej zanikajq, wspolnym problemem i wyzwaniemjest laicyzacja. R6Znice bywajq nadal duie, ale podzialy przebiegajqinaczej i mne sq tei zag1'oienia. Fanatyczna walka jui dose dawno us/qpilamiejsca uprzejmej oboktnosci.W Europie srodkowo-wschodniej na/omias/ istniejq wprawdzie wspolneproblemy - laicyzacja wyraiajqca si~ w ignorancji religijnej i moralnejdestrukcji - ale nie prowadzq one jeszcze do szerokiej wsp61pracy, cz~sciejsplot polityczno-narodowo-religijny jest istotnq przeszkodq nawe/ dla przyzwoitegowspolistnienia. Tragicznie przeds/awia s~ to w bylej Jugoslawii, alei w innych krajach zagroienia mogq okazac si~ powaine.Naszym Czytelnikom proponujemy wi~c wielostronne spojrzenie naprawoslawie, ktore rna wiele twarzy. Dla pokazaniajego is/o/y,jego podstaw,posluiyliSmy si~ leks/em Mikolaja Bierdiajewa. Dalej zaS przedstawiamyka/olickq rejleksj~ nad prawoslawiem (ks. Waclaw Hryniewicz OMI) orazprawoslawia nad katolicyzmem (Olivier Clement).Wsrod rOinych twarzy prawoslawia IIll dwie chcemy zwrocic szczeg61nquwag~: na /~, reprezen/owanq przez ojca Aleksandra Mienia, ktora moie byeclzlubq prawoslawia i radosciq fIGS wszystkich, i na t~, ktora moie si~ slatnajwi~kszym zagroieniem dla prawoslawia i dla fIGS wszystkich. Pisze 0 niejAndrzej Lazari w artykule ezy Rosja b~dzie Trzecim Rzymem?Trudnosci i zagroiellia, jak /ei wysilki zmier7.ajqce do ich przezwyci~ia­Ilia, rysujq si~ rowniei w rozmowach przeprowadzonych z archimalldry/qJosifem Pustoutowem, arcybiskupem Tadeuszem KOlldrusiewiczem i biskupemSzymonem Romaizczukiem.W os/a/niej cz~sci /ego zes/awu rejleksji lIa tema/ prawoslawia przechodzimydo zagadnien religijllo-kulturalllych, ornawiajqc rol~ Eucharysliiw liturgii prawoslawllej (ks. Henryk Paprocki), oraz ikony i obrazusakralnego (Barbara Dqh-Kalinowska). I wreszcie 0 kobietach w Koscieleprawoslawnym doby komunizmu pisze Tatiana Goriczewa.Do zagadnien sztuki zwiqzanej z kul/urowym kr~giem wschodniegochrzeScijanstwa wrocimy w jedllym z najblii:szych lIumerow.

MIKOLAJ BIERDIAJEW PRAWDAPRAWOSLAWIA Swiat ch rzeScijanski wie 0 prawos!awiu niewiele. 1 Dostrzega si ~ jedyniezewn~trzne i to gl6wnie ujemne cechy KoScio!a prawos!awnego, nie zaswe wn~ t rzne, duchowe jego skarby. Prawoslawie bylo rel igi~ zamkni~t ~,p o zbawi on~ ducha prozelityzmu i ni ech~tn ie od s! ani aj~q przed swiatemswe duchowe oblicze. Przez d! ugi czas prawos!awie nie bylo reli gi~o znaczeniu swi atowym, nie odgrywa!o tei: w historii roli tak aktualnej, jakkatolicyzm czy protestantyzm. Nie bylo zaangazowane w dlugotrwa!ewalki re1igijne n~ k aj~ce chrzescijanstwo zachodnie, a pozostaj ~c przezstulecia pod opiek~pot~in ych imperi 6w (Bizancjum, Rosja), zd olalo ocali6prawd~ wieczn'l przed destrukcyjnym odd zi alywaniem proces6w swiatowejhistorii. 0 specyfi ce prawoslawia zadecydowal fakt, ze nie podlegalo ononieustannej aktualizacji, nie otwieralo si~ na zewn~t rz, nie bylo re ligi~woj uj ~q; d zi~ki temu niebianska prawda chrzeScijanskiego objawi enia1'.1.: .\ '. W nim najmniejszemu skazeniu. W ten spos6b prawoslawie pozostaloform~ chrzeScijanstwa najmniej zni ek sz ta lco n~ w swej istocie przezludzk'l his tori~. W dziejach Cerkwii prawoslawne} zd arzaly si~ wprawdziegrzechy "historycyzmu" , przede wszystkim na tIe jej zewn~trzn ej zaleinosciod panstwa, tym niemniej depozyt ch rzdcijanskiego kerygrnatu, jegowewn~trzn a orientacja duchowa nie ulcg!y deformacji.Kosci6! prawos!awny jest nade wszystko KOSciolem tradycji, w odr6znieniuod Kosciola katolickiego, kt6ry jest kosciolem autorytetu, jakr6wniez od K OSciol6w protestanckich, kt6re Sq kosciolami osobistej wiary:Kosci61 prawoslawny nie wyksztalcil jednolitej, zewn~trzno-autorytamejorganizacji, trwaj'lc niewzruszenie mocq wewn~trznej tradycji, nie zaszewn~trznego autorytetu. Ze wszystkich fo rm chrzdcijanstwa prawos!awiepozostalo najmocniej zwiqzane z pierwotnq tradycj'l ch rzescijansk'l. Mocduchowej tradycji w KOSciele to moc duchowego doswiadczenia i dziedziczeniaduchowej drogi, moc ponadjednostkowego zycia duchowego, kt6rasprawia, i:e kai:de pokolenie przezwy ci ~i:a swiadomosc swej samowystarczalnoScii pelni, wlqczaj'lc si~ w zycie duchowe wszystkich poprzednichI Przeklad za: N. Bierdiajew, Islina prawoslawija, ..Messager de l'E~ archat du PatriarcheRusse en Europe Occidentale" or I I (19 52), s. 4-10.

PRAWDA PRA WOSLAWIA5pokolen, ai: po czasy apostolskie. W ramach tradycji dzi el~ d uchowedoswiadczen ie z apostolem Pawlem, z m~zen nikami, ze swi~ tymi i z calymchrzeScijanskim swiatem. W IllcznoSci z tradycjll moja wiedza jest nie tylkowiedzll osobistll, ale rowniei: wiedzll ponadjednostkowll, Zyj~ bowi em niew odosobnieniu, a w Ciele Chrystusowym, w jednym duchowym organizmieze wszystkimi moimi bracmi w Chrystusie.Prawoslawie to przede wszystki m "ortodoksja Zycia", nie zas "ortodoksjadoktryny". Na miano "heretykow" zaslugujll w jego oczach nie tylewyznawcy falszywych doktryn, ile ci, ktorzy prowadzll falszywe Zycieduchowe i kroczll falsZYWll drogll duchoWll. Prawoslawie to przedewszystkim nie doktryna, nie organizacja zewn ~trzna czy tei: zewn ~ trzn anorma moralna, lecz i:yci e d u ch 0 w e, duchowe doswiadczenia i duchowadroga. istot~ chrzescijanstwa dostrzega one zatem w wewn~trznymdzialaniu duchowym. Prawoslawie jest najmniej normatywnll formll chrzeScijanstwa(w znaczeniu normatywno-racjonalistycznej logiki oraz moralnegojurydyzmu), ajednoczesnie fo nnll najbardziej u.duchowionll. Owo uduchowieniei misteryjnosc prawoslawia nierzadko stawaly si ~ zrodlem jegozewn~trzn ej slaboSci. S1abosc ta, jak rowniei: niedostateczne otwarcie nahistori~, brak ukierunkowanej na zewnlltrz aktywnoSci zauwai:ane bylyprzez wszystkich, natomiast wewn~trzne Zycie prawoslawia, jego duchoweskarby pozostawaly w utajeniu, ukryciu. Jest to ,charakterystyczna cechawschodniego typu duchowosci, odrozniajllca go od duchowosci zachodniej,zawsze "aktualnej" i ekstrawertycznej, niejednokrotnie jednak wyczerpujllcejsi ~ duehowo w owym aktywizmie. SposrOd pozach rzeScijanskichteligii Wschodu rowniez duchowe Zycie Indii pozostaje utajone przedwgllldem z zewn

PRA WDA PRA WOSLAWIA7na tajemnicy dogmatu trynitamego i dogmatu chrystologicznego, p odczasgdy Zach6d uczy gl6wnie 0 lasee i wolnosci oraz 0 ustroju Kosciola.Naleiy przy tym pami~tac, ie teologiczna mysl chrzeScijanstwa zachodniegojest 0 wiele bogatsza i bardziej zr6in~cowana aniieli refleksjateologiczna prawoslawia.Idl!c dalej, prawoslawie jest nurtem chrzeScijanstwa, w:( torym najpebUejobjawia si~ misterium Ducha Swiytego. KoSciol prawoslawny nie zaakceptowaljilioque, dostrzegajl!c w nim element subordynacjonizmu w teologiiDucha Swi~tego. Natura Trzeciej H i')ostazy w najmnie;szym stopniupoddaje si~ wyraianiu poprzez dogmaty i doktryny, jednoczesnie zas D uchSwi ~ty jest nam najbliiszy w swym dzialaniu, najbardziej immanentny wobecswiata. Paraklet dziala w swiecie w spos6b bezposredni, przeobraiajl!c calestworzenie. Prawd~ t~ zaswiadczyl w calej pelni rosyjski swi ~ t y , Serafinz Sarowa. Prawoslawie jest zatem nie tylko re1igil! w swej istocie trynitarystYCZfll!,ktora g16wny eel istnienia upatruje w przeobraianiu swiata na ob razTrojcy Swi~tej, ale jest rowniei reiigil! z gruntu pneumatologicznl!.Przez caly czas mam tu na mysli duchowl! gl¥bi~ prawoslawia, nie zasjego powierzchowne orientacje. Teoiogia pneumatologiczna, oczekiwaniena ponowne zstl!pienie Ducha Swi~tego znajdowaly w prawoslawiuniezwykle podatnl! g1ebv. Jest to godna uwagi specyfika tej religii: z jednejbowiem strony jest ona niewl!tpliwie bardziej konserwatywna i tradycyjnanii katoiicyzm czy protestantyzm, z drugiej jednakie, w gl~bi prawoslawnejduchowosci iyje nieustanne oczekiwanie na reiigijnl! "nowosc", na prZ)jscieDucha Swic;tego i nastanie Nowego Jeruzalem. Przez cale niemal tysil!clecieprawoslawie nie podiegalo historycznym przemianom, obcy byl muewoiucjonizm; jednoczesnie jednak zawsze istniala w jego lonie reiigijnapotencja tw6rcza, gromadzl!ca kapita! z mysil! 0 nowej, majl!cej dopieronastl!pic epoce historycznej. Prawoslawie 0 wiele wyrazniej aniieli chrzeScijanstwozachodnie roinicuje swiat boski i swiat doczesny, KrolestwoBoie i krolestwo eesarza, nie dopuszczajl!c tu stosowania anaiogii, dojakich ucieka siy niejednokrotnie teoiogia katoiicka. Boskie energie dzialajl!w swiecie i w czlowieku w sposob utajony. 0 swiecie stworzonym niemoina orzekac ani tego, ie jest on toisamy z Bostwem czy z boskl!rzeczywistoscil!, ani tei tego, ie jest on bytem pozaboskim. PomiydzyBogiem a swiatem, miydzy iyciem Boga a iyciem przyrody nie zachodziprosty stosunek podobien~twa, nie rna tu wiyc mowy 0 zastosowaniumechanizmu analogii. B6g jest bytem nieskonczonym, swiat przyrodyistnieje natomiast w sposob ograniczony i skonczony. Jednakie boskieenergie przenikajl! ow swiat, oddzialujl! nan i rozswietiajll jego istnienie.Oto prawoslawna wizja Ducha Swi~tego . Dia swiadomoSci prawoslawnejtomistyczna koneepcja swiata przyrody, ugruntowujl!ca jego przeciwstawnoscwobec swiata nadprzyrodzonego - jest jui [orml! sekularyzacji.Spccyfikaprawoslawia tkwi w jego gruntownym "pneumatyzrnie". Pm~umatyzmow jest w istocie konsekwentnym i doprowadzonym do koncatrynitaryzmem. Laska nie jest posrednikiem pomi¢zy swiatem nad­

10MIKOLAJ BIERDlAJEWi kosmiczna interpretacja zbawczego misterium, jako kreacji nowegokosmosu i nowego czlowieka. Kluczo w~ i oryginaln~ ide~pa tryst ykiwschodniej byla idea theosis - przebostwienia czlowieka i calego stworzenia.Zbawienie to wlasnie przebostwienie, ktoremu podlega caly swiatstworzony, caly kosmos. Zbawienie to rozSwietlenie i przebostwieniestworzenia, nie zas jego s~dowe uniewinnienie. Dlatego prawoslawiezwraca si~ ku tajemnicy Zmartwychwsta ni a, jako ukoronowaniui ostatecznemu celowi chrzescijanstwa. Dlatego tez centralnym swi~temw ZyciL.- liturgicznym Ko&ciola wschodniego jest swi~to Paschy, radosnapami~tka Zmartwychwstania Chrystusa. Swietliste promienie Zmartwychwstaniaprzenikaj~ caly swiat duchowosci chrze&cijanskiego Wschodu.W liturgice prawoslawnej swi~to Paschy posiada nieporownanie wi~kszeznaczenie niz w katolicyzmie, w ktorym miejsce naczelne zajmuje swi~toBozego Narodzenia. W duchowosci katolickiej spotykamy przede wszystkimChrystusa Ukrzyi:owanego, w prawoslawiu natomiast ChrystusaZmartwychwstalego. Krzyz jest wprawdzie drog~ czlowieka, ale zmierzaon ostatecznie - podobnie jak caly swiat - ku Zmartwychwstaniu. Bywa, Zetajemnica Krzyi:a przeslania taki:e tajemnic~ Zmartwychwstania. Dlaprawoslawia jednak ostateczn~ prawd~ chrzescijanstwa jest bez w'!tpieniamisterium Zmartwychwstania, rozumiane nie tylko jako tajemnica czlowieka,ale rowniez calego kosmosu. WschOd byl zreszt~ zawsze bardziej"kosmiczny" niz Zachod. Ten z kolei byl zawsze bardziej "Iudzki" , costanowilo zarowno irodlo jego sily, jak i ograniczonosci. Na duchowejglebie prawoslawia zrodzila si~ idea zbawienia powszechnego, ujmowanegonie tylko jednostkowo, ale rowniez "soborowo", w skali calego swiata.Z ducha prawoslawia nie moglaby si~ zrodzic wizj a sw. Tomasza z Akwinu,ukazuj~ca zbawionych w niebie, ktorzy rozk oszuj~ si~ m~kamipot~pionych w piekle. Na gruncie prawoslawia nie moglaby rowniezpowstac nauka 0 predestynacji, nie tylko w wersji skrajnego kalwin izmu,ale rowniez w formie prezentowanej przez sw. Augustyna. Wielu wschodnichOjc6w Kosciola, od Klemensa Aleksand ryjskiego po MaksymaWyznaw~, sklanialo si ~ ku apo kat astazie - idei powszechnegozbawienia i zmartwychwstania. Tendencja ta uwidocznila si~ rowniei:w rosyjskiej retleksji religijnej ostatnich stuleci. Mysl prawoslawna nie bylanigdy zdominowana przei id~ boskiej Sprawiedliwosci, nigdy tez niezapomniala 0 idei boskiego Milosierdzia. Rowniez istoty czlowieka niedefiniowala nigdy z punktu widzenia boskiej Sprawiedliwosci, lecz w swiet­Ie idei przeobrazenia i przebostwienia czlowieka i kosmosu.Charakterystyczn~ cech~ prawoslawia jest niew~ t pli wie taue jegoswiadomosc eschatologiczna. W duchowosci KOScioia wschodniego 0 wielewyrainiej niz na Zachodzie przetrwal starochrzeScijanski eschatologizm,oczekiwanie na powtorne przyjscie Chrystusa i na maj~ce po nim nast~ piczmartwychwstanie. Eschatologizm prawoslawia oznacza mniejsze przywi ~­zanie do swiata i zycia doczesnego, a mocniejsze ukierunkowanie na nieboi wiecznosc, a wi ~c na Krolestwo Boze. Charakterystyczna dla Zachodu

PRAWDA PRAwaSLAWIA11aktualizacja ch rzeScijanstwa w trakcie procesu historycznego, zeSrodkowanieuwagi na budowaniu i organizacji rzeczywistosci doczesnej,w znacznym stopniu przeslonilo tajemnic~ chrzescijanskiej eschatologii,taje rnn i~ Drugiego PrzyjScia Chrystusa. W prawoslawiu natomiast, dzi~kijego rnniejszemu zaangazowaniu si~ w histori~, przetrwalo do dzisiaj usilneoczekiwanie eschatyczne. Apokaliptyczny aspekt chrzeScijanstwa zostal naZachodzie wyrazony stosunkowo slabo; przeciwnie niz na Wschodzie,zwlaszcza w prawoslawi u rosyjskim, gdzie z latwoscill rodzily si~ rozmaitenurty eschatologiczne i nastroje oczekiwania na ponowne przyjscie DuchaSwi~tego . Prawoslawie, najbardziej tradycyjna i konserwatywna formachrzescijanstwa, kryje w sobie jednoczeSnie potencjy najwi~kszej religijnejnowosci; nie nowatorstwa ludzkiej mysli i kuitury, swi~llcego triumfy naZachodzie, ide nowoSci polegajllcej na religijnym przeobrazeniu Zycia.Prymat caloSciowo potraktowanego zycia nad "wyspecyfikowanll" kulturllbyl zawsze szczegolnie charakterystyczny dla prawoslawia. Nie powstalana jego giebie tak znakomita kultura, jakll stworzono na gruncie katolicyzmuczy protestantyzmu: Jednll z przyczyn tego stanu rzeczy jest z pewnoscillsilne ukierunkowanie prawoslawia na Krolestwo Boze, ktore rna si~urzeczywistnic nie na drodze historycznej ewolucji, ale w rezultaciesakramentalnego przeobrazenia swiata. Nie ewolucja lecz przebrazenie jestidell charakterystycznll dla duchowoSci wschodniej. Prawoslawia nie moznapoznac w oparci u 0 zachowane traktaty teologiczne, gdyz jego istotazawiera si~ przede wszystkim w zyciu Kosciola i ludu Bozego, nie zasw teologicznym dyskursie.Dzis jednak prawoslawie winno wydobyc si~ ze stanu izolacji i zamkni¢a,winno zaktualizowac swe ukryte bogactwa duchowe. Jedynie wowczasmoze stac si~ religill "swiatowll". Swiadomosc ogrornnego znaczeniaduchowosci prawoslawnej dla calego chrzeScijanstwa nie moZe prowadzicdo pychy i lekcewazenia dorobku Kosciola zachodniego. Wr~z przeciwnie- winnismy zgl~biac chrzeScijanstwo zachodnie i w wielu kwestiach uczycsi~ od niego. Duchowosc prawoslawna sprzyja takiemu otwarciu. Prawoslawie,ktore sposrod wszystkich wyznan chrzeScijanskich w najmniejszymstopniu uleglo procesowi sekularyzacji, moze wniesc znacz:'!cy wkladw dzielo chrystianizacji swiata. Chrystianizacja nie moze jednak oznaczaczeswiecczenia chrzeScijanstwa, one sarno natomiast nie moze pozostawacw izolacji od swiat a, w ktorym wszak rna cillgie wzrastac. Winno zatem- nie ignorujllc swiata i nie wtapiaj:,!c si~ wen calkowicie - zwyci~zac go,aby nie zostac przezen zwyci~zonym.Mikolaj Bierdiajewttum.Roman MazurkiewiczMIKOLAJ BIERDlAJEW (1874-1948), jeden z najwybilniejszych rosyjskich flJozorowi myslicieli reJigijnych. Au tor licznych dziel, llumaczonych na wiele jtrzyk6w,w tym i na polski.

14 WACLAW HRYNIEWICZ OMI• Milczenie Boga w swiecie ludziOdbior tajemnicy Boga dokonuje si~ w samej gl~bi osobowegojestestwa czlowieka. 0 tym, czy w odbiorze Boga jest serdeczne cieplo czychlOd, decydujq nasze poj~ia, wyobrazenia i doswiadczenia. Choc tradycjawschodniego chrzekijanstwa sklonna byla przede wszystkim do "poznaniaserdecznego" (kardiognosis), poznania sercem inteligentnym, nie brakowa­10 i w niej wyobrazen 0 Bogu jako surowym Wladcy wszechswiata i strowmoralnosci, napeiniajqcym ludzi strachem i poczuciem winy. Zwlaszcza odpolowy XIX wieku zaczql zarysowywac si~ wsrod myslicieli rosyjskichnowy obraz Boga, inspirowany najbardziej wznioslymi intuicjami tradycjiwschodniej - obraz pelen ciepla i serdecznego przyblizenia. Ukazuje onnade wszystko Boga milujqcego ludzi (philanlhropos, celovekoljubec),respektujqcego ich wolnosc w sposob ikie boski.Stwarzajqc istoty obdarzone wolnosciq, Bog przyjql na siebie ryzykostworzonej wolnosci, zdolnej wr~cz do negacji Jego samego. Jego miloscsprawia, ze wystawia sit;: On na odmow~ i na "zranienie". Wizja wszechmocyBoga zostaje w ten sposob dopelniona obrazem Jego dyskrecjii slabosci w obliczu ludzkiej wolnoki. Pod tym wzg1 ~em, jak mawialNikolaj Bierdiajew, Bog rna mniej wladzy niz policjant i zolnierz. Nieprzymusza, lecz przyzywa i puka (por. Ap 3,20), prosi i zach~a, szanujqcludzkq wolnosc.Jednym z przewodnich motywow rosyjskiej mysli religijnej XIX i XXwieku jest wolanie cierpiqcego Hioba. Dlaczego czlowiek tworzy tyle zlaw dziejach? Na to pytanie mysliciele rosyjscy znaleZii tylko jednq odpowiedz:Bog ukrywa swojq przemoznq obecnosc i uniza samego siebie,aby pozostawic czlowiekowi przestrzen wolnosci, moiJiwosc wyborumi~zy bogoczlowieczenstwem i odczlowieczajqc;ym samoub6stwieniem.Unizenie krzyza jest dopelnieniem ryzyka Boga podj ~ tego j uz w samymakcie stworzenia czlowieka i obdarzenia go wolnosciq. B6g odpowiadaHiobowi, sam stajqc si~ Hiobem, "Cierpiqcym Slugq". Niedostt;:pnyprzelamuje SWq transcendencjt;: i zst~puje do piekiel swiata. Przez swojqm~k~, smierc i zmartwychwstanie wprowadza swiatlo w m'rocznq sfert;:cierpienia i zla. Sam wydaje sit;: w r~ce ludzi, aby ich przekonac, Kim jestnaprawd~, przemienic i pociqgnqc ku sobie ich wolnosc. Czlowiek moZeopuscic Boga, ale Bog nigdy nie opusci czlowieka.Jest to niezmiernie charakterystyczny rys prawoslawnej mysli rosyjskiejdwoch ostatnich wiekow. Jedynq odpowiedziq na bunt Hioba, w dlugimprocesie wytoczonym Bogu przez ateizm, jest sarno oblicze Boga Niepoj t;:­tego i Niedostt;:pnego, a zarazem Ukrzyzowanego. Wstrzqsajqca wizjaBozej rt;:ki, kt6ra kladzie sit;: na twarz Hioba, zamyka mu peine skargi ustai oczy szukajqce Obroncy w niebie. Zbuntowany czlowiek odkrywa zezdumieniem, iz rt;:ka ta nosi slady ukrzyzowania. Jest przebita i zraniona.Przebija przez ni q swiatlo wychodzqce z samej tajemnicy Boga, kt6ry ,jestmilosciq" (I J 4,8 .16), i to "milosciq szalenczq" (Nikolaj Kabazilas). Oto

PRAWOSlAWI E POSZUKUJfttCYCH15Bog iywy zrywa wi~zy logiki i wyraza SW4 tajemnic~ w niewyrazalnejantynomii transcendencji i bliskosci, niedost~nosci i wydania siebie w r~eludzi. Jest inny niz p rawa czystej logiki, f,loSZ4cej Jego doskonalosci niepodatnosc na cierpienie.W ten sposob mozemy pochylic si~ ze czci 4 nad tajemniq milczeniaBoga w ludzkich dziejach cierpienia. Jest to milczenie wynikaj4ce z samejistoty Boga jako milooci ostatecznej, jako milosierdzia i m4droSci. lntuicjareligijna zdolna jest wyczuc, ii: to sarn o milczenie oslania nieprzeniknion4bezdd. wewn~trznego i:ycia Boskiej Trojcy i to sarno milczenie daje znaco sobie poprzez Chrystusa milcz4cego w czasie m~ki. Ten sam milcz4cyChrystus pojawia si~ takze w Legendzie Dostojewskiego 0 Wielkimlnkwizytorze (Bracia Karamazow). Milosc i milczenie zostawiaj'l miejscewolnoSci czlciwieka. Bog wycofuje si~, aby czlowiek by! wolny. Stworzenieczlowieka jako istoty wolnej poci'lga za sobl! z koniecznosci ryzyko Boga,Jego dobrowolnll slabosc, ktora sprawia, ze wszechmoc przekracza niejakosamll siebie, a milosc wystawia si~ na odmow~ i "zranienie".Gdyb:, Bog usuwal rio i cierpienie swojl! wszechmoq, niweczylby tymsamym ludzkl! wolnosc. Jego droga do pozyskania wolnosci jest inna:przez keno~, unizenie i wlasne cierpienie. Jedynym zwiastunem Bogawobec zb untowanego lub oboj~tnego czlowieka jest Chrystus dobrowolniezst~pujl!cy do piekiel swiata. Motyw zstllPienia do piekiel nabiera w tensposob zbawczej i egzystencjalnej donioslosci, jakiej nie mial nigdy w myslichrzescijanstwa zach od niego.Zwyci~stwo Chryst usa rna moc przeobrazania swiata. Sprawia, i:e nawet z!o staje si~ swiadectwem istnienia Boga.,,Jestem wolny" oznacza wi~c w gruncie rzeczy: "Bog istnieje". Jest obecnyw cierpieniu wszystkich niewinnych. To nie On kaze cierpiec i umieracdziecku, ktorego lzy przd ladujl! wszystkich Iwanow Karamazowow. Bogjest zdolny dzielic z ludZmi cierpienie, a przez to okazac si~ w koncuprzemozny i zwyci~ski . Nie na darmo jest Bogiem miluj4cym czlowieka.Milosc potrafi wspolcierpiee i czekac nieskonczenie d!ugo na przeobrazenieludzkiego serca.W kruchym jestestwie cz!owieka, w tajemnicy osoby ludzkiej dostrzeg!aIcligijna mysl rosyjska swoiste argumenty przemawiajllce za istnieniemtioga. Jeden z nich mom a by nazwac argumentem i k 0 no z 0 fi c z n y m :Bog istnieje, bo istniejl! swi~ci, bo istnieje radosc i ml!drosc na obliczuludzi, ktorzy stali si ~ Jego ikonl! w swiecie. Radosc, pokoj i milczenie stajl!si~ swiadectwem obecllooci Boga. Oblicze cz!owieka dotkni~tego !askl!przeobrazenia - przez ofi arnl! mi!osc - wnosi niezastllpione swiatlow ludzkie infernum. U Dostojewskiego postaci'l takll jest starzec Zosima.Paul Evdokin .ov nazywal lean-Paula Sartre'a czlowiekiem, ktory nigdynie spotkal si~ ze spojrzeniem swi~tego. lest w tym bye moze swoistydramat czasow nowoi:ytnych, holdujl!cych kultowi racjonalnosci, sceptycznychi nieufnych, pozbawionych wrai:liwoSci na wszelkie przejawy boskiegop i~k n a w czlowieku. Czyiby nasz swiat, tak sklonny do oglaszaniasmierci Boga, chcial wejse ponownie w milczenie Wielkiej Soboty?

16 WACLAW HRYNIEWICZ OMIKame istnienie rna charakter daru. Istnienie przeobrazone pot~gujew nieskOllczonosc ten wymiar czlowiecz_nstwa. Podobnie jak sam Bog,czlowiek przeobrazony nie sluZy dorainej uzytecznosci; jest przede wszystkimdannowym darem Boga dla ludzi i swiata. Podobnie jak sam BogrozjaSnia wszystko, nadaje sens, wnosi nadziejtr, przezwycitrza rozpacz.Takie znaczenie majq chyba znane slowa sw. Serafina z Sarowa: "Zdobqdiwewntrtrzny pokoj, a tysiqce wokol ciebie odnajdq zbawienie."Istnieje jeszcze inny specyficzny dla mysli prawoslawnej argument,przemawiajqcy za istnieniem Boga. Moina go nazwae argumentem a g a­pic z n y m. Opiera si~ on na potrzebie ludzkiego serca - serca inteligentnego,w ktorym skupia sitr cale pragnienie wiecznosci. Czlowiek j es tpotrzebq mitowania, ktore nie przemija. Bog jawi sitr tu jako jedyny Byt,ktory gwarantuje takq milosc. Amo, ergo Deus est. Milujtr, witrC Bogistnieje. Inspiracjq do tego rodzaju myslenia byl nie kto inny, leczDostojewski:Bog jest mi pl>trzebny ehoeiaiby dlatego, ze jest to jedyna istota, ktor~koehae mozna wiecznie ( ... ) Moj zywot zagrobo\\'Y dlalego jest ezymsnieuniknionym i nieodwraealnym, ze Pan Bog nie zeehce popelnie niesprawiedliwoScii zgasie plomienia miloSci do Niego, kl6ry w moim sereurozgorzal. A eM jest drozsze od miloSci? Milose jest wyzsza od bylu, milosejest ukoronowaniem bylu, wi~ byt musi sit< przed ni~ ukorzye. Jezeliukoehalem Boga i rozradowalem sit< milosci~ ku Niemu, czyz to mozliwe, abyzgasil On i mnie, i moj~ radose? Aby obr6cil nas w proch? Jesli jest Bog, toj ja jestem nieSmiertelny!1Sq to wqtki bardzo drogie slowianskiej wrazliwosci. Wynikajq onez przeSwiadczenia, ze jedynie czlowiek milujqcy zdolny jest wniknqe w glqbtajemnicy istnienia .• Bogoczlowieczeiistwo lub odczlowieczenieSiowianskie dziedzictwo prawoslawia cechuje szczegolna wrazliwosc natajemnictr "bogoczlowieczenstwa" (bogoce[ovecestvo), najpeiI1iej objawionqw Chrystusie. Tajemnica ta odslania bosko-ludzkie powolanie czlowieka.Mowi 0 wzajemnej otwartosci swiata Bozego i swiata ludzkiego. Ideabogoczlowieczenstwa mowi taue 0 tym, ze natura i laska wzajemnie si~przenikajq. Czlowiek moze bye "nosicielem Boga", istolq teoforycznq. Towolnosc osoby zdolna jest do tragicznego oddzielania laski od natury.Czlowiek porzuca wtedy przestrzen zycia, a zaczyna tworzyc przestrzen zla,winy i smierci.Refleksja nad tajellUlicq zla w dziejach ludzkich przenika tworczoscnajwi~kszych myslicieli rosyjskiego prawoslawia. Proba odpowiedzi dalekajest od ducha teodycei i usprawiedliwiania Boga w imiy calosciowej lubprzyszlej hannonii swiata, choc sJady tego podejscia rOwniez widoczne SqIF. Dostojewski, BieS)', tIum. T. Zagorski, Warszawa 1958, s. 635.

PRAWOSLAWIE POSZUKUJACYCH17w ewolucji mysli niektorych fllozofow religijnych. Wystarczy wspomnieeo pocz'!tkowym optymizrnie Wladimira Solowjowa (tak bliskim pogl,!domPierre Teilharda de Chardin), kiedy to uwazal zlo jedynie za niedoskonalosepOZyteczn,! wr~z dla koncowego zwyci~stwa dobra. D opierou kresu swej dregi doznal przerazenia w obliczu straszliwej mocy zla.Napisal wtedy Kr6tkq opowiesc 0 Antychryscie.Optymizrn chrzeScijanski jest optymizrnem tragiczllym. Pod koniecZycia, zarowno So!owjow jak i Dostojewski doszli do przekonania, izdobro nie zatriumfuje nigdy w widziainy sposob w swiecie iudzkim. Losyswiata powierzone zostaiy ludzkiej wolnosci, to zas oznacza cz~st o : "B,!ditwoja wola, cz!owiecze!" Dzieje ludzkie ustawicznie znaczone s,! obecnosci,!zla i cierpienia. W godzinach ciemnosci wydaje silt ludziom, iz na ziemiBog winien jest raczej posluszenstwo diab!u, a zwyci~ s two naiezy nie doChrystusa, lecz do Antychrysta ... W dziejach prawoslawia, posta6 Antychrystacz~sto nawiedzala i niepokoila umysly wierZ

18 WACLAW HRYNIEWl CZ OMISolowjowie przez wielu innych mysiicieli rosyjskich (Bierdiajew, SiergiejBulgakow, Evdokim ov), nadala teoiogii i fllozofii rosyjskiej wyrainy ryschrystologiczny. Byla prob,! naswietlenia stosunku mi~zy tym, co boskiei tym, co ludzkie, zwlaszcza zas tajemnicy wolnosci i wspoldzialaniaz Bogiem (synergizm).W mysli i duchowosci prawoslawnej cz~sto powraca takZe - jako ape!do ludzkiej wolnoSci - wizja Chryst usa pokomego i unizonego. Chrystologiaunizenia (kenozy) byla w ten sposob niejako dopelnieniem wizjichwalebnego Chrystusa jako Pantokratora i "strasznego S¢ ziego",odziedziczonej z Bizancjum. Myslenie w kategoriach unizenia wyrastaloz doswiadczenia tajemnicy lud zkiej wolnosci. Ukazywalo bliskosc Chrystusa,zwlaszcza wobec wszystkich ludzi cierpi,!cych, biednych, nieszcz~sliwychi pokrzywdzonych . Chrystus jest S¢ zi,! rnilosiemym. To On leczy,podnosi na duchu i wspolcierpi z lurlZmi. Obok chrystologii doktrynalnejistniala wi~ rowniei; chrystologia iywego doswiadczenia wierz,!cych. Bylaona cz~sto inspiracj,! dla teologow i fllozofow.Motyw zst~powani a do piekie! swiata nabral w mysli i duchowoscislowianskiej specyficznych rysow. Jest tojednak zst~powanie wraz z Ch rystusem,Zwyci~zq smierci i piekla. Paschalny patos wschodniej liturgiii ikonografti tu najwyrainiej dochodzi do glosu i wplata si~ w zyw'! t kank~myslcnia teologicznego i fllozofi cznego. Anastasis, czyli ikona zst,!pieniaChrystusa do pieki e!, najlepiej wyrai;ala konsekwencje zmartwychwstania- przejscia ze srnierci do iycia z Chrystusem. Nikolajowi Fiodorowowiwydawalo si~ nawet, ii; moe zmartwychwstania Chrystusa sprzyrnierzonaz ludzkim wspoldzialaniem (nauka, teehnika) moZe stac si~ pocZ'ltkiempowszeehnego wskrzeszenia zmarlych, ozywienia prochow praojc6w, przeobrai:eniai odnowienia oblicza zierni. Bylo to marzenie 0 wielkiej syntezienauk, oddanej na sl ui:b~ zmartwychwstania. Intuicje Fiodorowa maj,!w sobie cos z naturalistycznej utopii, w gruncie rzeczy jednak mobilizuj,!ccjdo tworczoSci, do rozwijania teologii dzialania, tworczej i aktywnej eschatologii.Jedno z hasel Fiodorowa brzmialo: "Trojca Swi~ta jest naszymprogram em spolecznym!" H aslo to powracaC b~zie u Dostojewskiego,Bierdiajewa, Evdokimova i innych. Doswiadczenie zla wzmaga jeszczebardziej t~knot~ za dobrem, prawd'!, pi~kn em i hannoni,!. Swiatlo najbardziejpotrzebne jest w ciemnooci. Wedlug Pawla Florenskiego, jestd my zdaniw rzeezy samej tylko na jed en zasadniczy wybor: alba Trojca, alboinfemalne szaienstwo; alba bogoczlowieezenstwo, alba odczlowieczenie.Istni ~nie ludzkie nosi znarni~ tragizm u, wynikaj '!ccgo z duchowychkorzeni zla w tajnikach stworzonej wolnosci. Bog pr zezwy ci~Za zloprzekraczaj,!c swoj4 wlasn,! transcendencj~ i nie cofaj,!c si~ nawet przedtajemniq krzyza - po to jedynie, by przeobrazi6 stworzon'! wolnosc odwewn'!trz, poci,!gn,!c i wskrzesi6. Stl!rl wlaSnie wynika glowna misjaKoociola: glosi6 P asch ~ Pana, aby czlowiek mogl zmartwychwstae duchowoi odnaleze siebie samego w swietle tajemnicy Chrystusa. Pascha nie jesttylko swi~t em Jego smierci i zmartwychwstania. Jest rownoczesnie swi ~tem

PRAWOSLAWIE POSZUKUJI\CYCH19radoSci z odkupionego i przemienionego czlowieka, w ktorym moze nanowo zajasniec niezniszczalny dar obrazu Bozego. RadoSci tej nie mogllodebrac wszystkie mroczne strony zyria i dziejow ludzkich, znieksztalcaj(!eei przeslaniajllce prawdziwe oblicze czlowieka. Radosc ta wyrastaz niezlornnej ufnoSci w wyzwalajllc(! i przemieniaj(!c(! moc zmartwychwstaniaChrystusa, wobec ktorej ludzkie winy sll, wedle niezrownanegowyrazenia sw. Izaaka Syryjczyka, ,jak garsc piasku spadaj(!ca w wie1kiocean"l. Ciemnosc i mrok ludzkich drog musz(! ust(!pic przed po t~g,!niezwyci~zonej swiatioSci, jasniej,!eej na obliczu Zmartwychwstalego. S'Wiatloscta nigdy nie wygasa w czlowieku stworzonym na obraz BoZyi odkupionym za een~ zycia i smierci Chrystusa. PrzeZycia Paschy, w jejzwi(!zkach z ikonicznym wymiarem tajernnicy czlowieka, nie da si~ wyrazicza pomoq 'rozumowania. S(! to raczej intuicje, ktore stajll si~ udzialemcalego czlowieka wraz z jego umyslem, sereem i zdolnoSci(! wyczuciatajemnicy.W samym sercu tcologii wschodniej pojawia si~ dlatego k r y t e r i u mpas c h a I n e: slowo teologiczne krzyzuje ludzki umysl, ale nie pozostawiaw stanie smierci, !ecz wskrzesza i oswieca. NiewraZliwosc na zmartwychwstanieutozsamiana jest wr~cz z najwi~kszym grzechem ludzkim, grzechernprzeciwko Duchowi Swi~temu. Centralna tajernnica wiary nie mozegubic si~ w zawilosciach hermeneutyki i romego rodzaju idolach racjonalnosci.Zywe, osobiste, iscie liturgiczne i eucharystyczne doswiadczeniezmartwychwstania jawi si~, w przeswiadczeniu prawoslawnych, jako jedyneocalenie. Tylko pod wplywem tego doswiadczenia poczucie nieobecnosciczy wr~cz nieistnienia Boga moze przeksztalcic si~ w swiadomosc Jegoukrycia i apofatycznej niepoznawainosci, ktore p020stawiaj(! otwart(!przestrzen wolnosci czlowieka .• Duch Sw~ty, pifkno i oadziejaNie bez powodu eelebracja tajemnicy paschalnej w liturgii wschodniejniesie z sob(! niezwykl(! radosc z Boga i z ocalonego czlowieka. Jest toradosc z Bozego swiata zmartwychwstania i z Bozego pi~kna. Oto sarnoscree duchowoSci chrzescijanskiego Wschodu! Jest w niej taka swiezosci sila swiadectwa, ktorych cz~sto brak zm~zonemu i seeptycznemuchrzeScijanstwu na Zachodzie. Tradycja wschodnia daje szczegolne swiadectwo0 zmartwychwstaniu Chrystusa, 0 przeobrazaj(!cej mocy DuchaSwi~tego, 0 sile pi ~kna i nadziei. W moim odczuciu jest to specyficznyrdzen duchowej pcreepcji Ewangelii w KOScie1e wschodnim. Pi~knoi nadzieja I(!czone z osob(! Chrystusa i Ducha Swi~tego - oto co poci(!gamnie najbardziej w tradycji prawoslawia. Kto zdolal przezwyci~Zyc podzialw samym sobie, jako chrzeScijanin, ten wartosci d uchowych innej tradycjinie b~dzie juz mogl uwazac za obce. Stci.1J~ si~ one cz~stk(! jq;o wlasnegoprze:i:ywania chrzeScijanstwa.1 Sermo 58, w: Oeuvres sp;rUuelles. trad. J. Touraitle. Paris 1981. s. 313.

20 WACLAW HRYNIEWICZ OMITrzeba dzis budzic wraZliwosc na wszechogarniaj,!ce dzialanie BozegoDucha, na duchowe p i ~ kno Ewangelii i uniwersalizm chrzeScijanski ejnadziei. Ktora tradycja chrzescijanska z wiQiCszym pietyzmem zwraca si~do Boga jako do " Milosnika ludzi"? Milosc Boga i Jego pi ~k n o ustawicznieocalaj,! swiat. Pi~ kn o nie jest jedynie kategori,! estetyczn,!, leczontologiczn'! i zbawcz'!. Slowi anska wrazliwosc na "pi~kn o duchowe"(duch6vnaja krasota) dostrzega w nim nieodl,!czn '! cech~ Boskiego bytowaniai dzialania: "Pi~kno zbawi swiat" (Dostojewski, Idiota). Wyrazem tegojest teologia ikony i liturgii, duchowosc przeobrazenia, wizja swiatalepszego i przemienionego. Pi~kno staje si~ swiadectwem, a nawet swegorodzaju argumentem za istnieniem swiata niewidzialnego. Wspomniany juzwczd niej Pawel Florenski (rozstrzelany w lagrze sowieckim 8.xU. 1937roku) uwazal, ze jei:eli istnieje taka ikona jak "Trojca Swi~ta" AndrzejaRublowa (kanonizowanego w 1988 roku), to istnieje rowniez WielkaRzeczywistosc odpowiadaj,!ca ludzkiej percepcji Bozego pi~kn a, nieskOliczeniejll przewyi:szajllca.Pi~kn o jest manifestacj,! we wn~trzn ego sensu swiata, odblaskiem Bozegoswiatia, paschalnll formll nadziei. Pi~kno, dobro i prawda S,! nieoddzielne.Urnilowanie dobra i pi~kn a przeobraza czlowieka. Przekonanie tonaswietla szczegolnll rol~, jakll w Kosciele wschodnim odgrywajll tzw.Filokalia (Dobrotoluhie) czyli antologia tekstow ascetycznych i mistycznych(IV-XIV w.), ulozona po raz pierwszy pod koniec XVIII wieku przezdwoch mnichow z G ory Athos. W XIX wieku nurt duchowosci filokalicznejdotarl poprzez M old awi ~ do Rosji, stajllc si~ niebawem po t ~zn ymbodZcem do odrodzenia tworczoSci li terackiej (m.in. u DOltojewskiego),teologicznej i fIlozoficznej. Wplyw Filokali6w Uakze malo znanych w Polsce!)trwa do dzisiaj. S,! one w grun cie rzeczy wyrazem nad ziei naprzeobrazenie czlowieka mocll D ucha Swi ~te go; ktory jest osobowym:hodlem pi ~kn a duchowego.Nie rn a chyba przesady w stwierdzeniu, iz to wlasnie prawoslawiezachowalo dla calego chrzeScijanstwa ten bezcenny skarb, jakim jest i:ywed oswiadczenie tajemnicy Ducha Swi~ teg o. Jest to D uch · ustawicznieprzyzywany modlitwll calego Kosciola. Ten, ktp przyzywa Bozego Ducha,wyznaje tym samym swojll calkowitll zaleznosc od Boga. Wyznaje swojeubostwo i slabosc. KOSciol grzesznych ludzi poklada swojll ufnosc w obecnoscii dzialaniu Ducha, ktory ustawicznie go odnawia i jednoczy.Tajemnica dzialania D ucha jest tajemnicll przeobrazeni a samego czlowieka.Dlatego wlasnie prawoslawna nauka 0 czlowieku, 0 zbawieni ui 0 Kosciele przen i kni~ta jest myslll 0 dzialaniu D ucha. Dotyczy to nietylko samej teologii, ale rowniez liturgii i ikonografll. Tradycja ch rzeScijanskiegoWschodu przekazuje caloscioWll wi zj ~ dzialania Ducha w procesiezbawienia ludzi, p oj~tym jako uczestnictwo w i:yciu Bozym. D zi ~ ki temuuczestnictwu dokonuje si~ tajemnica przemiany i przeobrazenia czlowieczenstwa.Nieprzypadkowo tradycja filokaliczna w Kosciele wschodnimtak mocno podkrd la wewn ~trzny zwillzek po rni~zy kultem liturgicznym

PRAWOSLAWIE POSZUK UJJ\CYCH21wierzqcych a wewn~trznq liturgiq ludzkiego serca. Czlowiek jest istotqgrzesznq. Swiadomose ta, na plaszczyinie duchowosci, dala po dstaw~ tzw.Modlitwie Jezusowej, a wlaSciwie modlitwie s''.:!erowanej do Jezusa: "PanieJezu Chryste, Syn u Bozy, zmiluj si~ nade mnq, grzesznikiem." Ta sarnagrzeszna istota ludzka rna jednak poczucie bycia ikonq Boga, zdolnq donawroeenia oraz do p rzyj ~cia darow i owocow D ucha.Pi~kn a jest osobowose czlowieka d o tkni~tego mocll, Ducha Swi~tego!Nie znajdziesz w nim wrogosci do nikogo. Jest pelen solidamosci zewszystkimi, pelen wspolczucia dla wszelkiej istoty, ktora Zyje, trudzi si~i cierpi. Odrobina przeobraienia odslania pi'tkno obrazu Boiego w czlowieku.Czlowieczenstwo do tkn i~te laskll, Ducha Swi~tego nosi na sobiezn ami't eschatycznej przysziosci. Czlowiek przenikni~ty przez Duchaoddaje Mu poniekll,d swoje wlasne oblicze. Na jego ludzkiej twarzy moZezajaSniee pi~kn o same go Boga. Pi~kn o si~ga w glqb czlowieczenstwa, gdzieduch czlowieka styka si~ z Duchem Boga. Ludzkie cialo, zwlaszcza twarz,potrafi wtedy wyrazie cos z pi~ kna niewidzialnego swiata boskiego. Pi~knojest rzeczywistll, i tajetrtniczll, si lll, dobra, przenikajll,cll, calego czlowiekai przeobrazajqCl! jego dzieje. Pi~kno to daje najlepsze swiadectwo nadzieii Duchowi S wi~temu.Tradycja wschodnia sklonna jest widziee w Duchu Swi~ tym dobroczynnegoStr6Za dziejow swiata, stroza nadziei na powszechne przeobrazenieludzkosci. To On przejmuje t ros k~ 0 cale dzielo stworzenia. T o On budzipoczucie solidarnosci ze wszystkim, co istnieje oraz wspolczucia dlawszystkich stworzen. Od Niego pochodzi dar czulosci i wzajemnegowstawiennictwa. Tradycja duchowoSci wschodniej obfi tuje w swiadectwamowiqee 0 wielkim darze serca czulego na losy wszystkich stworzen,zapominajqcego 0 sobie, dojrzewajqeego powoli poprzez oddanie i zaprawionll,bolem radose, do zdolnosci wspolczucia, nie znajqcego zadnychgranic. Widae to juz u Ojcow Pustyni, u mistykow syryjskich, bizantyjskichi rosyjskich. Wszyscy oni dajq swiadectwo 0 wielkiej przemianie ludzkiegoserca, dokonanej przez Ducha S wi~tego . Seree przemieni one mOCq Ducha,to serce wspolczujqce, w najlepszym i najgl~bszym sensie tego siowa. Poddzialaniem Ducha rodzi si ~ najpi ~ kniej sz a i najsmielsza z ludzkich nadziei- nadzieja na ostateczne pojednanie calego stworzenia z Bogiem. Pod kreSlmy;nadzieja, a nie doktrynalna pewnose! N adzieja nieodlqczna odmodlitwy i duchowego zmagania 0 to, aby wszyscy zostali zbawienii przeobrazeni mOCq Boga, ktory jeden potrafi przemieniae stworzonqwolnose, nie niszcz~c jej i nie zniewalajqc przem0Cl!. Niektorzy swi~ciKOScioia wschodl)iego odwazali si ~ modlie rowniez za ... szatana, a pami~eo nich trwa po dzis dzien.Swiadomose cierpieni a i zla w swiecie staje si~ tym bardziej argumenternex contrario, iz swiat ten jest wielkq epiklezq - wielkim przyzywaniemnadejscia laski, wolaniem 0 ostateczne przeobrazenie i powszechne zbawienie."Niech przyjdzie laska i niech przeminie ten swiat" (Didache).Swiadomose religijna slowianskiego prawoslawia nigd y nie zadowolila s i~

22 WACLAW HRYNIEWlCZ OMImysl~ 0 zbawieniu indywidualnym. Przez wieki przewija si~ w niej troskao zbawienie prawdziwie powszechne, wszechogamiaj'lce, "sobome". Postawata jest owocem poczucia duchowej wi~zi i solidam osci (sobornost)wszystkich ludzi. Nikt nie zbawia si~ w poj edynk ~ . Zbawienie jest z istotyswej wyzwoleniem i uzdrowieniem dla wszystkich. Wszyscy s~ odpowiedzialniza wszystkich (motyw szczegolnie wyrazny u Oostojewskiego,Wiktora Niesmielowa, Bierdiajewa, Bulgakowa, Evdokimova). Tak myslelijuz niektorzy z pisarzy i Ojc6w wschodnich (m.in. Orygencs, Grzegorzz Nyssy, Maksym Wyznawca, Izaak Syryjczyk, Symeon Nowy Teolog).Chrzescijanstwo slowianskie okazalo siy pod tym wzglyd em pojytnymuczniem i tw6rczym kontynuatorem tej wielkiej intuicji, zawartej w myslii duchowoSci wschodniej.Eschatologiczna intuicja slowianskiego chrzeScijanstwa dostrzega wyraZnie,ze istnienie wiecznego piekla nie tylko uniemoZliwiloby radosc zbawionych,lecz byloby wr~z pieklem dla sarnego Boga. Jego milosierdzie, milosci m~drosc, ujawnione w dziele odkupienia przez cierpienie i krzyz s~najwiyksz'l ostoj'l nadziei na pojednanie wszystkich i koncowe ocaleniecalego stworzenia. J edynie w tej perspektywie rozjasnia si ~ mrocznai infemalna strona dziejow ludzkosci. Ta najdrozsza nadzieja, okupionacen~ krwi Chrystusa, jest najwi~kszym apelem do zmagania i modlitwyo zbawienie wszystkich. Bogu tylko wiadomo, j a.lc si~ to moze dokonac:"Ola Boga bowiem nie rna nic niemozliwego" (Lk 1,37).Ujawnia si~ w tyrn jeden z zasadniczych rys6w tzw. "idei rosyjskiej",o kt6rej pisal Bierdiajew, iz obce jest jej zadornowienie w doczesnosci, zecala skierowana jest do zbawienia powszechnego i ostatecznego, doprzeobrazenia swiata i calej egzystencji ludzkiej.J Ro: yjscy nihilisci lat1860-tych nadawali ateizmowi charakter religijny. Pomiej, dla wielumarksizm jawil si~ wr~cz jako ewangelia wyzwolenia i mesjanskie or~ziezbawienia, rnaj~ce nawr6cic i us zcz~sl iwic caly swiat... T u wlasnie stykamysi~ z zastanawiaj~cym paradoksem. Pragnienie powszechnego zbawieniaogamiaj~cego ludzkosc i swiat prz e nikn~lo w Rosji rowniez do myslenia,kt6re okrdlalo siebie mianem ateistycznego. Przeciwnicy religii chcieli nasil~ uszcz~sliwic cal~ ludzkosc; szukali zbawienia w formie calkowiciezsekularyzowanej i totalitarnej eschatologii doczesnej. Oni takze glosili, Zewybawienie od zla i cierpienia powinno dokonywac si~ nie dla pojedynczegoczlowieka, lecz dla wszystkich. Nietrudno zauwazyc, iz jest to jedyniekarykaturalna i zeswie czona postac nadziei chrzescijanskiej.B6g nie zbawia przemoc~ . Nie jest terroryst~. Przeobraza stworzon~wolnosc od wewn~trz, maj~c nade wszystko tajemnicy ukrzyzowanejmilosci Chrystusa - "moc przekonuj~q milosci", paramythion agapes(Flp 2,1). Trzeba ufac w ostateczne zwyci~stwo ofi arnej rniioSci Boga.Przeobrazenie ludzkiego serca dokonuje si~ od wewn ~trz, rnoc~ laskiSwi~tego Oucha. Bog nie moze przymusic nikogo do milowania Go. Na] N. Bierdiajew, Russkaj a ideja. Osnovnye problemy russkoj mysli XIX veka i nacala XX veka,Paris 1948, 2. izd. 1971, s. 195 on .

PRAWOSLAWI E POSZUKUJI\CYCH23tym polega Jego wlasny dramat i samoograniczenie. Mozejedynie poci'lgaei przeobrazae stworlOn'l wolnose od wewn'ltrz. Zmaganiu temu towarzyszywstawiennictwo calego KOScioia chwalebnego i pielgrzymuj'lcego.Milose swi~tych budzi pokor~ w sercach zbuntowanych i prornych. PelniaKrolestwa Bozego wymaga ostatecznej integracji wszechswiata w Bogu.Ofiarowane przez Boga swiatlo musi bye dobrowolnie przyj~te . Bogurodzicajest symbolem milosierdzia i macierzynskiego wstawiennictwaKoSciola. To Ona wypowiada e sch at ol o gi czn 'lepikl ez~ nad wszystkimiistotami potrzebuj'lcymi wyzwolenia i ocalenia.W cerkwi sw. Jerzego w poblizu N owogrodu zachowal si~ zdumiewaj'lcyfresk z XlI wieku. Przedstawia on sw. Jerze&o jako p ogrom~ smoka.Kompozycja caloSci zaskakuje jednak nieoczekiwan'l smialosci'l wizji.Swi~ty jeidziec na koniu jest calkowicie bezbronny. Smok nie lOstal zabity.Na fresku widnieje postae kobieca w krolewskich szatach. To symbolBogurodzicy i Kosciola (lOb . Ap I2,I nn). Kobieta trzyma smoka nawst'lzce jak oswojone zwie rz~ , id'lce poslusznie za swoj'l Pani'l. W sumiejest to symboliczna wi zja 0 niezwyklej g!~b i: wi zja zlego ducha, ktory niezostal unicestwiony, lecz nawrocony. To tylko zlose lOstala zniszczona,a winowajca ocalony dzi~ki wstawiennictwu modl'lcego si~ Kosciola."Wst'lzka" modlitwy jest silniejsza niz zbroja. Jest to nade wszystkomodlitwa i ofiara swi~tych, ktorzy nie mysleli jedynie 0 sob ie, leczo zbawieniu wszystkich.Zastanawia m:td ra roztropnose p rawoslawia, ktore w dziedzinie eschatologiinie osmielilo si~, a raczej nie pragn~lo formulowae zadnegodogmatu. Misterium ostatecznych losow ludzkoSci i swiata jest wi~ksze nizwszelka ulomna spekulacja nad czasem i wiecznosci'l. Pismo Swi~t~ mowio "wiekach wiekow" maj'lc najprawdopodobniej na mysli wielk'l miar~czasu oraz in tensywnose jego przezywania. Pogi'ld 0 wiecznej koegzystencjinieba i piekla uwiecznia dualizm dobra i zla. Zapomina 0 dwochniesprowadzalnych do siebie nurtach wypowiedzi biblijnych. Nie bierzewystarczaj'lco pod uwag~ slow 0 tym, iz "Bog b¢zie wszystkim wewszystkich" (1 Kor 15,28), ze ukrzyzowany i uwielbiony Chrys!us "przyci'lgniewszystkich do siebie" (J 12,32), "aby na imi~ Jezusa zgi~lo si~ kazdekolano istot niebieskich i ziemskich, i podziemnych, i aby wszelki j~zykwyznal, ze Jezus Chrystus jest PANEM, ku chwale Boga Ojca" (Flp2,10-11). Oto doksologia wpisana w sam'l celowose dziela odkupienia,doksologia ostateczna. "Zechcial bowiem [Bog], (...) aby przez Niego (diaautou) i dla Niego (eis auton) znow pojednae wszystko" (Kol 1,19-20).Perspektywa zbawienia powszechnego wyznacza zgola inn'l logik~ myslenianiz soteriologiczny ekskluzywizm i dualizm. Czyz prawda nie jesttam, gdzie jest wi~ej nadziei?Pomimo obecnosci zla, wszystkich cierpien, zalaman, k1~sk i udr~kswiat zmierza ku radosci zmartwychwstania. Symbolem tej powszechnejradosci byly dla Dostojewskiego gody,w Kanie Galilejskiej.

24 WACLAW HRYNlEWI CZ OMINie cierpienie, lecz radosc ludzkll nawiedzil Chrystus; po raz pierwszy czynillccud, radoSci ludziom przysporzyL. (...) Wszystko, co jest prawdziwe i pil;kne,zawsze jest peine wszechprzebaczenia (...) Radujmy sil; (...) pijmy wino nowe,wino radosci nowej, wielkiej. Widzisz, ile gosci? (...) A czy widzisz Sloncenasze, czy widzisz Go? (...) Nie b6j sil; Go. Straszny jest swojll wielkosci~,przerai:aj¥ y sw~ wysokoscill, lecz nieskonczenie milosiemy. Upodobnil sil;do nas, bo nas miluje, i weseli si~ z nami, wod ~ w wino przemienia, aby nieskonczyla s i ~ radosc gosci, nowych gosci wypatruje, nowych wcillZ wzywa... 4• • •Zamyslilem siy nad kilk u fragment ami tego calosciowego doswiadczeniawiary i nadziei chrzeScijanskiej, ktore nazywa siy prawoslawiem. Wefragmencie odzwierciedla siy wielka calosc; jest w nim obecna, odslaniaswoje oblicze. Prawoslawie poszukujl!cych nie jest na ogol prawoslawiemtypowym lub reprezentatywnym. Z powodu swej smialosci budzilo onocZysto nieufnosc w krygach hierarchicznych. Ostalo si ~ jednak i trwa podzis dzieti. Czy nie odnajdzie w nim pokrewienstwa ducha ten, kto samposzukuje g!ybszego nurtu doswiadczenia chrzeScijanstwa? Poszuk ujl!cywszystkich religii i wyznan sl! w tym wzgl¢zie podobni do siebie. Oniwszyscy chodzl! po granicach. Idl! tak daleko, jak daleko si~gajl! graniceludzkich moZliwoSci poznania oswieconego wiarl! i nadziejl!. Ich wspolnl!cechl! jest gl~bo k a swiadomosc niepojytosci Boga, ktory jest zawszewi~kszy - wi~kszy niz lud zkie poznanie, wiara i nadzieja.Odkrywajl!c duchowe wartosci przezywane w Kosciele wschodnim,dostrzegamy tym bardziej bogactwo i ro:inorodnosc darow D ucha. Pozostajl!cobcy jedni dla drugich, powiykszamy jedynie rzeczywistosc podzialui przedluzamy go we wlasnym sercu. Kto przezwyciyZa wrogosc i obcosc,doswiadcza w samym sobie radosci pojednani a t przyjazni. Nadzieja napojednanie chrzescijan i KOSciolow staje si~ w ten spos6b rzeczywistoscil!,darem Sw i ~t ego Ducha, mall! cZl!stkl! Bozego p i ~kna w czlo wieku.Wadaw Hryniewicz OMIKS. WACLAW HRYNIEWlCZ OMI, ur. 1936, profesor dr hab., kierownikkatedry teologii prawoslawnej w Instytucie Ekumenicmym KUL, zajmuje si~teologill staroruskll, chrzekijanskll te ologi ~ pas cbaJn~, soteriologill i esch a tologi~prawoslawnll. Kierownik dziaJu Teotogia interkonfesyjna w Encyktopedii Katolickiej.Opublikowal ponad 300 pozycji, wai:niejsze publikacje ksi;p;kowe Rota Tradycjiw interpretacji teologicznej (1987), ChrystllS, nasza Pascha (I982), Nasza Paschaz Chrystusem (1987), Die altrussische Passatheologie und Oslerspiritualitiit. liidens·cheid-Lobetal (1987), Nadzieja zbawienia dla wszystkich (1989), Bog naszej nadziei(1 989 ), Pascha Chrystusa \II dziejach czlo wieka i wszechiwiata (1991).• F. Doslojewski, Bracia Karamazow, Itum. A. Wal, cz. II I i IV, Warszawa 1959, s. 44-46.

OLIVIER CLEMENT BUNT DUCHA I TRAGEDIAPODZIALU KRYZYS CHRZESOJANSTWA ZACHODNlEGOKrok za krokiem dochodzimy powoli do odkrycia Zywotnych mocychrzeScijanstwa oraz ujemnych skutkow jego schizm.l Latwo wykazac, Zeschizma schizm, ta, ktora oddzielila nawzajem od siebie Zachod i Wsch6d,leZy u irodel wspolczesnego rozkladu kultury.Zastanawiajilce jest to, ze w niepodzielonym chrzescijanstwie pierwszychwiekow, w okresie patrystycznym, zbyt szybko zamkniytym przezfaly wielkich najaZd6w barbarzynskich, ktory jednak na Wschodzieprzetrwal az do VIII, jesli nie XIV wieku, mysl i kultura chrzescijanskaobjawily tak silny zmysl syntezy i dynamizm tworczej wiary. Zycie Duchakrilzylo swobodnie, Jego ozywcza moc nieustannie inspirowala lekturyswiytych tekst6w liturgicznych i monastycznych, odslaniajilc glyboki sensPisma, przenikala sprawowanie tajemnic ("nasze nauczanie jest wykladniilEucharystii", powiada sw. Ireneusz z Lyonu), Zycie mistyczne, w ktorymogniskowalo siy doswiadczenie wsp6lnoty, teologiy kontemplatywnil, ktoraczynila j~zyk narz~ziem adoracji, procesy spoleczne, dla ktorych natchnieniembyla trynitama wizja ludzkosci, tworczosc artystycznil, ktorejbosko-ludzkie pi~kno obejmowalo szeroki zakres dzialan liturgicznychi sztuk operujilcych w czasie i przestrzeni. Kolejne sobory potwierdzalyi uscislaly oryginalnil nysl chrzescijanskil, ontologi~ tajemnicy i ontologi~osoby, intelektualnil wykladni~ prawd wiary bez pretensjonalnej spekulacjioraz doswiadczenie Kosciola - "Zycie w Chrystusie" i "komuni~ w DuchuSwiytym" . Czlowiek KoSciola odnajdywal we wzywajilcej i objawiajilcejI Poni iszy fragment pochodzi z ksi..zki O. Clement, La rf?vOfle ck ['Esprit. Reperes pour fasitualion spirituelle d'aujourd'hui, Paryi 1979. W wersji polskiej skrocono przypisy (przyp. Hum.).

26 OLIVIER CLEMENTmu si~ lasce swoj~ "wsp6Iistotnosc" ze wszystkimi ludZmi: "Ja jestemkrzewem winnym, wy -latoroslami" - m6wi Jezus (J 15,5). Jednoczyl sw6joddech z zyciodajnym Tchnieniem wyznaj~c w Nim Imi~ Jezusa. Odtwarzal,pod impulsem energii boskich, jednosc swego umyslu i serca,odnawial w swoim duchowym sercu przezroczystosc rozswiet1on~ blaskiemPrzemienienia i Zmartwychwstania, zapowiadaj~q drugie przyjscie Pana.W tym swietle cialo, historia i ziemia otrzymaly wezwanie do przeistoczenia.Zbawienie, z racji swego osobowego charakteru, domaga si~powszechnej komunii, a zatem sluzby i modlitwy na rzecz powszechnejprzemiany, ktora juz si~ dokonuje dzi~ki obcowaniu swi~tych.P6Zne Bizancjum, poszerzywszy swoje horyzonty myslowe dzi~ki dzielusw. Grzegorza Palamasa, zanim zostalo pochloni~te przez koczowniczeplemiona Azji, wytyczylo drog~ przejScia od ascezy indywidualnej 0 :hoolachmonastycznych do prawdziwej kultury liturgicznej. Podstawy duchowoSciswieckiej wypracowane przez Mikolaja Kabazilasa, ktory sam bylwielkim swieckim teologiem, s~ rozmyslaniem nad "zbawieniem przezmilosc" i inicjacj~ do etyki liturgicznej. Chrzescijan przyszloSci, niezalemieod warunkow ich iycia, nazywa ludZmi urzeczywistnionej Eucharystii.Po upadku Konstantynopola, ta gal~z chrzeScijanstwa, ktor~ odt~nazywano KOSciolem prawoslawnym, na dlugie wieki ograniczyla si~ dokultywowania tradycji monastycznej i religijnosci ludowej, 0 godnejpodziwu Zywotnosci, ale mysl teologiczna, cz~sto ulegaj~ca najbardziejprowincjonalnym wplywom zachodnim, mogla si~ w tych warunkachrozwijac tylko polowicznie i w sposob jednostronnie defensywny. Zach6d,pozostawiony wlasnemu losowi, dysponowal wprawdzie zasobami, kt6remogly pobudzic i wzbogacic chrzdcijanstwo jako calosc, jednak na skutekschizmy pozbawiaj~cej chrzdcijailstwo wewn~trznej rownowagi zaprzepascilje.W efekcie, od XlII wieku Zach6d, przy wspoludziaie arystotelizmui pr~dow renesansowych, zacz~1 ulegae pokusie konstruowania teologiiw spos6b "naukowy", czyni~c uZytek z rozumu uznanego za wladz~"naturaln~", oddan~ na sluzb~ objawienia. Tomizm, w swym olsniewaj~cympocz~tku, nie odzegnywal si~ od tradycji patrystycznej, jeszczepodtrzymywal t~ pi~kn~ rownowag~ refieksji, ktor'l z powodzeniem momanazwac filozoficzn'l, niema! liturgicznej medytacji nad Pismem Swi~tymoraz kontemplacyjnej wrazliwosci, klad~c nacisk na przemian~ duszy, tak,aby stala si~ forma carita/is. Jednakze juz sw. Tomasz zacz~1 "demitologizowac":w formule "przeb6stwienia" dostrzegl jedynie metafor~, przenosneokreSlenie zjednoczenia moralnego, intencjonalnego, bez rzeczywistegouczestnictwa calego czlowieka (wraz z cialem) w calym zyciu Boga.Staj~c przed wielk~ antynomi~ otchlani i krzyza transcendencji i partycypacji,Niedost~pnego, ktory bez uszczerbku swej Istoty pozwalauczestniczyc w swym Istnieniu bytowi stworzonemu, schylkowa scholastyka,zamkn~wszy zywego Boga w intelektualnym poj~ciu istoty, wkr6tce

BUNT DUCHA I TRAGEDIA PODZlALU27stracila zdolnosc sprostania tej tajemnicy. odt,!d bezpowrotnie popadaw kompromisy, czyni,!c ust~pstwa na rzecz fIlozofii "naturalnej" i ontoiogii,ktora zrezygnowala z opisywania nieprzebranej gl~bi osoby i mi~dzyosobowejkomunii na rzecz "naukowego" opisu racjonalnie wymiernejdziedziny rzeczy. W ten sposob "natura", umana za "neutraln'!", zostalapoddana racjonalizacji a nast~pnie technice, odseparowana od przeSwietlaj,!cegodzialania laski. Pocz'!tkowa zrodlowa postawa czci wobec tajemnicy,nieprzerwanie obecna na Zachodzie jeszcze do wieku XII w myslicysterskiej, az do sw. Franciszka i sw. Bonawentury w XIII wieku,w dominuj,!cej p6Zniej teologii zanikla.Oczywiscie nie zostala wykorzeniona z gI~bokiego nurtu iycia Kosciola.Ouch Swi~ty odzywial jalow,! ziemi~ szkolnej teologii gorliw,!poboZnosci,! prostaczkow, dzialal w iyciu zakonnym, zwlaszcza w tradycjibenedyktynskiej i w wielkich ruchach odnowy mistycznej. Jednakzejednosc Pisma, sakramentu, teologii i duchowosci zostala zaprzepaszczona.Religijnosc Iud ow'! wchlon,!1 zalew uczuciowej poboznosci pr,!dow pietystycznych.Mistyka stala ·si~ przygod,! dla niewielu, zjawiskiem marginalnym,wstydliwym i lekcewazonym przez oficjaln,! teologi~.Pod koniec Wiekow Srednich fatalne nast~pstwa utraty rownowagipuszczone w ruch przez schizm~ ze Wschodem daj,! 0 sobie znac. ZachodchrzeScijanski przygotowal grunt dla opozycji: racjonalizacji tajemnicyprzeciwko "irracjonalizmowi" nominalizmu a pomiej Reformacji. Skrajnieupraszczaj'!c, Zachod uwiklal si~ w dialektyczny spor bez wyjscia miydzydwiema koncepcjami KOSciola, z ktorych jedna przewazyla w katolicyzmierzymskim, a drug,! przyj~1y wspolnoty wylonione przez Reformacj~.Obydwie jednak krzyzowaly si~ ze sob,! wewn'!trz jednego i drugiego nurtupodzielonego chrzeScijanstwa. Pierwsza z tych koncepcji zazdrosnie bronilasakramentalnego realizmu, lecz w znikomym stopniu uwzglydniala komunijnycharakter wspolnoty osob i ich wolnosc w Ouchu Swi~tym. Oruga,doprowadzona do skrajnosci przez tendencj~ "demitologizuj,!q", niemalnie byla w stanie potraktowac na serio Wcielenia Siowa: godz,!c si~ nawspol-ucieldnienie (co-carnation) raczej niz w--cielenie (in--carnation),poniewaZ boskosc uznano za cos zewn~trznego w stosunku do czlowieczenstwa,a srodki pozyskiwania laski zostaly poj~te przede wszystkim jakosposoby potwierdzenia wiary. Sarna zas wiara, w pierwszej koncepcji, stalasi~ rownoznaczna z przyswojeniem sobie pewnych intelektualnych trdci,w drugiej zas, czyms w iodzaju egzystencjalnego usposobienia. W zadnejz nich nie podkfdlono owego spotkania Osoby z osob,! we wspolnocieKosciola, spotkania przemieniaj,!cego calego czlowieka, cal,! jego umyslowosc.Rzecz oczywista, ze z jednej i z drugiej strony mialy miejsce pewnewydarzenia kompensuj,!ce braki. W XVII wieku we Francji Pascal ai Anglii Lancelota Andrewsa dochodzi do glosu ruch odnowy patrystycznej.Mistyka luteranska, ktora znalazla tak wspanialy wyraz w muzyce,z jednej strony, szkoly duchowosci we Flandrii, nad Renem, w Italii,

28 OLIVIER CLEMENTHiszpanii i we Francji, z drugiej strony, bez przerwy odkrywajq i dopominajqsiy 0 to, co istotne. Namiytne przywiqzanie do Eucharystiiu jednych, gorliwe, niemal sakramentalne celebrowanie czytan PismaSwiytego u drugich, pozwalaly tysiqcom dusz uczestniczyc w wielkiejchrystycznej komunii - wyzwalajqcej i niosqcej pociechy. lednakZe katolickapoboZnosc eucharystyczna nie doczekala siy wykladni teologicznej, najakq zaslugiwala: obowiqzywalo "przeistoczenie" na tie obrazu swiatazlozonego z osobnych substancji, metafizyczny "zamach stanu" , kt6ry niepociqgal za sobq konsekwencji w postaci przezroczystoSci swiata przdwietlonegoboskirni energiami. I tylko bardzo rzadko, mimochodem, czytaniabiblijne pozwalaly niekiedy rozwiqzac szyfr "Ksi~gi Swiata". Organicznajednosc "Zycia w Chrystusie" zostala rozproszona, Kosci61 przestal juzprzeksztalcac calq ziemiy w sakrament, a pole kuitury leglo odlogiem- stalo si y "rniejscem przestronnym" dla innych duchow.Ola tych "innych duchow", ktore Ouch Swi~ty b¢zie musial egzorcyzmowac... Jahe nie przypomniec, chocby w blyskawicznym skrocie,przyczyn tego duchowego oslabienra osoby i roli Oucha Swi~tego w zachodniejteologii?Ouch "od Ojca pochodzi", powiada Jezus (J 15,26). Ojcowie greccy,wypracowujqC zrtrby teologii zarazem biblijnej i mistycznej, podkrdlajq, ZeOuch Swiyty przez calq wiecznosc spoczywa na Synu, przez Niego sitrujawnia, ale taki:e, jako Tchnienie Siowa, oznajrnia Je i objawia. Podejmujqcich mysl, teologia rosyjska konca XlX i w pierwszej polowie XX wiekuprecyzuje, i:e Syn jest odwiecznym "warunkiem" pochodzenia Oucha, taksamo jak Ouch jest odwiecznym "warunkiem" zrodzenia Syna; bowiemw Trojcy Switrtej wzajemne relacje zawsze Sq unitrynitarne (unitrinitaires)i ta prawda jest wlaSciwie nie do pomyslenia, nre do obj trCia przez naszrozum, ktory potrafi tylko Iqczyc albo dzielic. Ojciec jest :irodlem boskosci,jedynq zasadq Osob Boskich. Mitrdzy Synem i Ouchem istnieje zatemtajemnicza wzajemnosc: "razem", jak powiada sw. Jan Oamascenski,wychodzq od Ojca i razem don powracajq, pociqgajqc ku Jego Pelni calestworzenie. Ta wzajemnosc, ta obopolna sluzba, wpisana jest w istottrKosciola przez analogicznq relacjtr rnitrdzy dzialaniem Chrystusa i OuchaSwitrtego. Ozialanie Chrystusa, sakramentalne scalanie, ktore siy w Nimdokonuje, obiektywna Peinia, na ktorej opicra siy Kosciol, jest potwierdzanaprzez apostoIskie swiadectwo biskupow oraz ich mandatariuszy- prezbiterow. Ozialanie Oucha Swiytego porycza osobow,! wolnosc wewspo\nocie KOScioia i pomna:i:a dary charyzmatyczne. Ouch Switrtyustanawia, powiada sw. Grzegorz z Nyssy, wiekuiste namaszczenie Syna 2 ;tak samo ustanawia namaszczenie mesjanskie Siowa Wcielonego, JezusaChryst usa, tzn. Pomazanca Oucha; tak samo, wreszcie, spoczywa nasakramentalnym Ciele KOSciola, czyni,!c wszystkich wierz,!cych "nosicie1a­2 ,,»Dog, twoj BOg, Pomazal ciebie olejem wesela« (ps 45). Tym, ktory pomazal, jest Ojciec,Pomazaocem jest Syo, a Duch uslaoawia Pomazanie, olej wesela ... " (pG 45,1249 D).

BUNT DUCHA I TRAGEDIA PODZlALU29mi Ducha" (pnewnaIOJOrOI) i ustanawiaj~c ich - wolnych w jednosci wiaryi miioSci - namaszczonymi kr6lami, kaplanami i prorokami.Bardzo wczeSnie, przede wszystkim nadaj~c niew~tpliwie odmiennysens slowu "pochodzi" - sens nie tyle zwi~zany z osobowym :hoolemDucha Switrtego, ile z ruchem rniloSci, kt6ra wyplywa od Ojca i Synaw D uchu - Zach6d orzekl, Ze Duch Switrty "pochodzi od Ojca i S y n a"(Filioque) i l~czy ich "witrzi~ rnilosci". W VII wieku Maksym Wyznawcawykazal wschodnim chrzeScijanom, ze ta formula jest calkowicie doprzyjtrcia i oznacza, jak u Ojc6w aleksandryjskich, ze Duch, kt6regoiroolem jest Ojciec, objawia sitr przez Syna na tym, na kt6rym spoczywa.Ale scholastyczna spekulacja usztywnila ttr formultr i przypisala DuchowiSwitrtemu p~wnego rodzaju biernosc nieomal bezosobow~, a przeciezDuch, jako Osoba, nie tylko jest "wi~zi~ miloSci", ale tak:i:e Tym, kt6ryrozpala milosc. R yzyk l!i~ takie usztywnienie spowodowano, ze w popularnymodczuciu Tr6jca Switrta zostala zredukowana do "pary" Ojca i Synazwi~zan ej " tchnieniem miloSci"; Ojca i Syna, kt6rzy Sll jakoby ,jedyn~zasad~" pochodzenia Ducha. Te sformulowania utwierdzily pewien rodzajjednostronnej . zaleznoSci Ducha Swi~tego w stosunku do Syna. I tazaleznosc znajduje swoje odzwierciedlenie w KOSciele, w kt6rym dzialanieDucha Switrtego zostalo pod p orz~kowane hierarchii, a niekiedy przez ni~stl umione. Cialo Chrystusa nie jest juz pojmowane jako miejsce trwaj~cejwci~z Pi~ziesi~tnicy, lecz jako spoleczna struktura 0 ksztalcie piramidalnym,z biegiem czasu coraz silniej scentralizowana, w kt6rej ostatnie slowonaJezy do "Chrystusowego wikariusza".I tu lezy zrOdlo tragedii papiestwa. Uderzaj~ce jest to, ze po dw6chwypowiedziach Ewangeiii, kt6re deliniujl! powolanie Piotra, niemal bezposrednionast~p uj l! surowe upomnienia. Kiedy Jezus (Mt 16,16-18) uroczyscienazywa Piotra skal~, na kt6rej zbuduje sw6j Kosci61, a t~ skal~ jest jegowiara w mesjanskie poslannictwo Mistrza, Piotr zaraz potem nie chceprzyj~c do wiadomoSci, Ze ten Mesjasz, kt6rego dopiero co wyznal z wiar~,utozsamia si ~ z Ci erpi ~cym Slugl!. I Jezus rzuca mu ostr~ nagan~: "zejdZ miz oczu, szatanie! JesteS rni zawad~, bo nie myslisz 0 tym co Boze, ale 0 tym1..0 ludzkie" (16,23). A kiedy Jezus powiada Piotrowi: "prosilem za tob~,Zeby nie ustala wiara twoja. Ty ze swej strony nawr6ciwszy sitr utwierdzajtwoich braci" (Lk 22,32), a Piotr tym razem oswiadcza, ze got6w jestpodzielic los swego Mistrza, Pan zn6w go upomina: "powiadam ci, Piotrze,nie zapieje dzis kogut, a ty trzy razy wyprzesz si~ tego, ze rrmie znasz"(22,34). Historia K OScioia potwierdza te slowa. Jezeli do katolik6w nalerymisja pogltrbionego swiadectwa na rzecz tych obietnic, kt6re bezsprzecznies~ fundamentem poslugi jednoSci w Koscieie powszechnym, to do prawoslawnych(i do protestant6w, ale czy zdolali oni zachowac w caloscisakramenta:!ny charakter KOSciola?) nalezy rnisja przypominania ostrzezenJezusa, nie po to, aby poslugtr Piotrow~ odrzucic, ale po to, aby Piotr si~"nawracal". Aby stal si~ na koniec owym pokutuj~cym grzesznikiem,

30 OLIVIER CLEMENTkt6rego Pan w obecnoSci innych apostol6w pyta z naciskiem: "Szymonie,synu Jana, czy milujesz mnie wi~ej anizeli ciT', a Piotr odpowiadatrzykrotnie: "Panie, Ty wiesz, ze Ciy kocham" (J 21,15-17).Od pocz'ltku II wieku, w chwili gdy wszydzie ustala siy episkopalnastruktura Kosciola, slyszymy, ze lokalny KoSciol rzymski powolany jestwraz ze swym biskupem, aby "przewodzil w miloSci" innym lokalnymwsp6lnotom koscielnym, przy czym kazda z nich jest epifani'l jednegoKosciola. Moze lepiej byloby powiedziee: "przewodzil ku miloSci", a todlatego, ze Rzym jest KoSciolem Piotra i Paw I a, obydwaj bowiem w nimnauczali i zlozyli swiadectwo smierci myczenskiej. Prymat wiqze siy zatemnierozdzielnie z komunijnym charakterem apostolskiego kolegium: Piotrjest pierwszy, ale jeSJi zostal powolany, aby "utwierdzal swoich braci", tonie znaczy, ze on jest podstawq i uwierzytelnieniem ich apostolskiej misji- ta pochodzi bezposrednio od Chrystusa, co w spos6b szczegolniewyrazny ukazuje powolanie Pawla, juz po fakcie rozpoznane i potwierdzone,ale nie wyznaczone przez Piotra (tak samo poslannictwo Janawymyka si y kontroli Piotra: ,jesli Ja chcy, aby pozostal, az przyjdy, cotobie do tego?", J 21,23). Trzy wypowiedzi Chrystusa okreSlajq poslugyPiotra (Mt 16,16-18; Lk 22,23; J 21, 15-17). Wszystkie trzy umieszczone S'lw kontekscie Zmartwychwstania i Eucharystii. Zatem sprawowanie Eucharystiia nie zwiqzek z Rzymem jest tym, co dla starozytnej Tradycji stanowipodstawy koscielnej jednosci kaldej lokalnej wsp6lnoty. Posluga Rzymui misja Piotrowa rzymskiego biskupa pol ega wi,.:c na czuwaniu nadkomunijn'l jednosciq wsp61not lokalnych, tak, aby kr'lzylo w nich Zyciewiary i milosci, nie dopuszczanie, aby si,.: wyizolowaly, a takZe byciepunktem odniesienia gdy chodzi 0 najbardziej istotne, normatywne przestrzeganieTradycji apostolskiej (nie jedynym zresztq: na Wschodzie jestwiele stolic apostolskich). .Chociai: Rzym zapomnial, ze jest Kosciolem nie tylko Piotra, alei Pawla, jego prymat powoli zyskal uznanie w calym KoSciele pierwszegotysi'lciecia. Sukcesja Piotrowa obejmuje trzy plaszczyzny. Pierwsza, najistotniejszai decyd ujqca 0 dwoch pozostalych, oraz 0 tym, "ze Iud Bozy,zwlaszcza dzi,.:ki swiadectwu m~zennikow i swi,.:tych, stanowi swiqtyniy"i:ywych kamieni" - to wiara Piotra. Druga to episkopat: kaldy biskupi zgromadzenie biskupow, jak nauczal w III wieku sw. Cyprian z Kartaginy,zasiada na stolicy Piotrowej; poniewaz Piotr przewodniczyl Eucharystiisprawowanej w pierwotnej wspolnocie jerozolimskiej, z tej racji jestarchetypem biskupa. W V wieku papiez Leon Wielki, ktory usilnie zabiegalo utrzymanie przez biskupa Rzymu uprzywilejowanej pozycji Piotra,jednoczdnie nie zapomnial, ze forma Petri jest obecna w kaldej wspolnocieprowincjonalnej. Na pocz'ltku VII wieku papiez Grzegorz I odrzucil tytu!"biskupa powszechnego", poniewaz ,jezeli tylko jeden biskup jest powszechny,to trzeba uznae, ze inni nie S'l w ogole biskupami"3. TrzeciaJ ACla ROntafUJTUm Pontificiwn, WatykaD 1943, SOl, D. 271.

BUNT DUCHA I TRAG EDIA PODZlALU31plaszczyzna prymatu to posluga jednosci wlaSciwa biskupowi rzymskiemu,poniewaZ wladza "zwillzywania i rozwillzywania" zostala powierzonaw kOilCU wszystkim apostolom (J 20, 22-23), a od samego Piotra Panwymaga, aby "utwierdzal swoich braci" i tylko od niego oczekujeodpowiedzi na pytanie, czy miluje wi~cej nii pozostali. I ta posluga rnacharakter sukcesywny, poniewai zostala powierzona Piotrowi w perspektywieZmartwychwstania, tzn. definitywnie.VII Sobo r ekumeniczny ukazal w sposob szczegolny zgodnose Wschodui Zachodu co do zasad wyiej wymienionych. "Kto rna ucho niechajslucha, co Duch mowi KOSciolom" (Ap 2,7). Aby to uslyszee, trzebazwolae sob~r biskupow b~dl!cy gwarancjl! tego, ie decyzje na nim podj~teodpowiadajl! " powszechnemu interesowi" ludu Bozego i jego wyczuciup rawdy. Decyzje te powinny bye zaaprobowane (greka w tym miejscustosuje: kanonizein) przez biskupa rzymskiego. Mi~zy ludem, biskupamii papieiem ma rniejsce nie stosunek kolejnego podporzl!dkowania, aleiywego napi~cia i zgodnej - "symfonicznej" - wspo/pracy. KOSciol jestw biskupie a biskup w KoSciele, pierwszy biskup jest czlonkiem apostolskiegokolegium wszystkich biskupow, w ktorym kaidy, tak jak Pawel,zostal osobno powolany przez Chrystusa, powolanie to potwierdzil Iudwybierajllc go oraz konsekracja dokonana przez trzech biskupow zewspolnot sl!siadujl!cych. Ale biskup powinien takie umiee stawi6 czolainnym, aby utrzymae jednosc wszystkich Kosciolow lokalnych w jednymKOSciele powszechnym. Ostatnie slowo w tej "symfonii" nie naleiy donikogo poza Duchem Swi~tym. Wyznawca prawdy, sw. Maksym, zostalopuszczony przez episkopat, czyli stoli~ apostolskl!, z ktorl! mimo toszeroko wspo/pracowal. Cala przyszlosc prawdy - w tym przypadkuprawdy 0 ludzkiej wolnoSci - zawisla dokladnie na "wlosku" profetycznegocharyzmatu sw. Maksyma, charyzmatu wymierzonego nie przeciwkoepiskopatowi i papiestwu, ale danego mu po to, aby przypominal 0 ichpowolaniu. I z biegiem czasu wierni prawdzie biskupi przyll!czyli si~ do sw.Maksyma, a papiei Marcin I, podobnie jak on, poniosl smiere m~zenskl!.Wbrew znakom, ktore ten proces poprzedzily, w XI wieku, w cil!gud wudziestu lat - od 1049 do 1073 roku - w historii papiestwa dokonuje si~przewrot, ktory Wschod byl zmuszony oceni6 jako sprzeniewierzenie si~wierze Piotra przez jcgo nast~pcow. DielalUS papae4 Grzegorza VIIstanowi, Ze "tylko biskup rzymski ma prawo bye nazywany powszechnym","tylko on moie mianowae biskupow", lub "przenosic biskupaz jednej stolicy na in nl!", Ze "moie on, jesli chce, w jakimkolwiek KOSciele(lokalnym) wy s wi~cae kler", ie ,jego orzeczenia nie mogl! bye przeznikogo zmieniane" i ze "tylko on moZe zmieniac wszelkie inne ustawy";wreszcie, Ze "Kosciol rzymski ni!;\dy si~ nie mylil si~ i nie moZe si~ mylie".Ta zadekretowana pleniludo pOles/alis uczynila z Kosciolow lokalnych cos• Por. de Fliche, Tfjslo/re de rEglise, v. V III , s. 79.

32 OLIVIER CLEMENTw rodzaju prowincji jednego imperium. Orzeczeniu temu towarzyszylypodobne w tonie 4dania uznania wladzy papieskiej nad calymspoleczenstwem:"tylko papiei:owi wolno ui:ywae insygniow imperatora"; "papiezjest jedynym czlowiekiem, ktoremu wszyscy wladcy powinni calowacstopy"; "wolno mu pozbawiac tronu panuj~cych wladcow". Wszystkie teklauzule Wsch6d ocenil jako uzurpatorskie domaganie si~ absolutnejwladzy i poddanie si~ "trzeciej pokusie", z ktor~ Jezus zmagal si~zwyci~sko na pustyni: pokusie panowania nad krolestwami tego swiatai ich przepychem (por. Mt 4,8-10).Z biegiem czasu, po wiekach duchowego oporu na samym Zachodzie- stawianego nie tylko przez Reformatorow, ale i wewn~trz KOScioiakatolickiego - w 1870 roku ogloszono na koniec dogmat 0 nieomylnoScipapieskich orzeczen wydawanych ex cathedra oraz 0 "bezposredniej"i "prawdziwie episkopalnej" wladzy sprawowanej przez biskupa rzymskiegonad calym Kosciolem: ,jdii zatem ktokolwiek glosi, ze biskuprzymski pelni tylko funkcj~ kontroluj~c~ lub kierownicz~, a nie rna pelnejwladzy s~downiczej nad catym KoSciolem (...); albo ie przysluguje mutylko wyj~tkowo doniosla cz~sc a nie calosc nadrz~dnej wladzy; albo ze tawladza nie nalezy don w sposob zwyczajny i bezposredni oraz nad kaidymz osobna Kosciolem lokalnym i wszystkimi razem, tak sarno jak nadwszystkimi wiernymi i ich pasterzami razem i nad kaidym z osobna, niechb~zie wykl~ty"5.W ten sposob posluga Rzymu, posluga "przewodzenia ku miloSci"- bycia ogniskiem powszechnej komunii - zostala calkowicie uprzedmiotowiona,a zatem wynaturzona, wyizolowana z kontekstu komuniii ustawiona ponad ni~ - na jakiej plaszczyznie? - na plaszczyrnieformalno-prawnej. Rzym przypisal sobie wladz~ bez precedensu, wyniesion~ponad rzeczywistosc sakramentaln~ i duchow:{ KOSciola, ponad rzeczywistoscwspolnot eucharystycznych i ich przewodnikow-biskupow, ponadrzeczywistosc osobowego sumienia czlonkow owych wspoJnot zjednoczonychw wierze i milosci ...Formula Filioque, wbrew usilowaniom rzymskiej doktryny zdefiniowanazbyt negatywnie, degeneracja cz~sci episkopatu, zaci~yly na Reformacji,nie pozwolily na odnalezienie wlasciwego wyrazu dia okrdlenia roliDucha Swi~tego i sakramentu, przede wszystkim Eucharystii, jako miejscacharyzmatycznego obdarowania. Tu leZy przyczyna, ze ruchy duchowejodnowy zepchni~te na margines i coraz bardziej wykorzenione zrodzilyw koncu zjawisko "chrzeScijan bez Kosciola", ktorzy odegrali tak wielk~rol~ w ekspansywnym pochodzie pr~dow OSwiecenia i doprowadzily do"deklaracji praw czlowieka". Ale czymi:e pozostal ten czlowiek oderwanyod boskcHudzkiego Ciala Chrystusa i tchnienia Ducha Swi~tego?Jdli w spoleczenstwie swieckim dyskretne promieniowanie swi~tosci, Deozioger-Scb6nmetzer. or 3064.

BUNT DUCHA I TRAGEDIA PODZlALU33nigdy nie ustalo, jdli "zloty lancuch" swi~tych swiadkow ai: do dniadzisiejszego potwierdza p rawdziw ~ pokor~ i Zywotnosc Kokiola zachodniego,to wolno w tym widziec fiasko rzymskiej pretensji do despotycznegokontrolowania wszystkich dziedzin zycia, poc~wszy od sredniowiecznychteorii "dwoch mieczow" ai: do Syllahusa. Rzym dlugo byl kuszony ch~i~zdominowania i uformowania na wlasn~ modl~ swieckiego panstwa, dyktowaniaprawa cywilnego, wplywania na bieg historii przy uZyciu sHy.Antyklerykalizm, a wreszcie rome postacie dechrystianizacji, zostaiy zrodzoneprzez stulecia wojen religijnych, in kwizycji , politycznych rozgrywekpapiestwa pod koniec Sredniowiecza i w dobie Od rodzenia, wreszcie, przezgloszenie dogmatu nieomylnoSci i nadrz¢nej wladzy niezalei:nego od nikogopapieza, wlaSnie w chwili, gdy Europa rozbrzmiewala glosami domagaj~cymisi~ uznania "praw czlowieka" i wolnoSci ...W ten sposob staje si~ zrozumiale odrzucenie przez Rzym od czasuwielkiej schizmy (1378-1417) struktury soborowej, a potem, w XVI wieku,radykalne odci~cie si~ od Reformacji; dalej - dlugie zmagania modernizm umi¢zy klerykaIizmem i antyklerykalizmem, i wreszcie, wielka rewoltaslepych sil zbuntowanych przeciwko Bogu - branemu za tyrana i d espot~- w imi~ Zycia i wolnosci.Schizmy rozrosiy si~ bujnie - jakby ZachOd od czast! oddzielenia si~ odWschodu znalazl si~ w stanie duchowego rozdarcia - nie tylko wskutekschizmy Rzymu i Reformacji, ale rozdarcia si~gaj~cego "sakramentuoharza" i "sakramentu brata"; w stanie schizmy duchowej, tlumioneji maskowanej w taki lub inny sposob, czy to w imi~ pi~kna, czy tworczejsily, czy erosa. Chwilami, zwlaszcza w ubieglym stuleciu, wydawalo si~, zeOuch Swi~ty nie moze si~ juz objawiac inaczej jak tylko poza wyraznymigranicami Kokiola, w przygodach i odkryciach artystow, poetow, wielkichreformatorow spolecznych.Chrzdcijanstwo zachodnie przezywa dzis gwaltowne napi~cia wewn~trzne.I glownie dzi~ki temu nie ustaje w poszukiwaniach, ktore staj~ s i ~ corazbardziej dociekliwe i coraz gl~ bsze. lednakze cz¢sto dochodzi do zludnejeksplozji, swiadectwo staje si~ niepewne siebie, bior~ gor~ w~tpliwosci.Z jednej strony, teologie wyzwolenia, rewolty socjalnej, odkrywaj~ nanowo "sakrament brata", ogolnoludzki wymiar czlowieczenstwa kazdejjednostki, a takze nie tylko indywidualny lecz i zbiorowy aspekt "nawroceniaserca". W Kosciele na nowo rozbrzmiewaj~ glosy prorokowIzraela przeciwko zniewoleniu, degradacji, wyzyskowi i torturom. "WirusMagnificat", ktorego tak si~ obawial Maurras, szerzy si~ z now~ sil~:On, ktory sw~ moc objawiagdy wynioslosc serc uniza;kazdy zamiar moze zburzyc,ktory pych~ Mu ubliza.

34 OLIVIER CLEMENTOn jest w mocy obj~c wladz~i podZwign,!c pokomego,wszystkich glodnych zaspokoic,glodem wstrz

BUNT DUCHA I TRAGEDIA PODZIALU35"dobrego ojca", w ktorej bierze gor\! t~sknota do dziecinstwa i potrzebaucieczki - wierz'!:cy pragnie bye wyl,!:cznie poslusznym synem i spadkobier­C,!: nagrod. Wertykalizm usmierza l~k, zabezpiecza przed ryzykiem, ktoredzis jawi si~ przed ludzkoSci,!: jako niebezpieczens wo porazki w walce- zwlaszcza gdy chodzi 0 zrozumienie i nawrocenie drugiego czlowieka.Dochodzi do glosu obsesja "wroga", ktorego si~ denuncjuje i skazuje jakkozla ofiamego: komunisty, franko-- czy Zydo-masona, heretyka, a kiedynie rna moZliwosci pozbycia si~ go, zawsze mozna si\! odwolae doBoga-mSciciela. Ciasna i prymitywna wiernose zadowala si~ tradycj,!:najswiezszej daty, nie si~gaj,!:c do :hooel Tradycji i wskutek tego, w swieciekatolickim, przywi,!:zuje najwi~ksz,!: wag~ do najbardziej kontrowersyjnychorzeczen XIX-wiecznego magislerium.Rzecz zrorumiala, Ze w sytuacji, gdy tylu nowoczesnych "oswieconych"klerkow oglasza "srniere Boga", a status ksi~dza, czy nawet przyznanie si\!do bycia chrzeScijaninem, ku zgorszeniu maIuczkich, uchodzi za rzeczwstydliw,!:, wielu woli skrupulatnie zachowywae doktrynalne rygory i pieI\!gnowaC,przynajrnniej na co dzien, poetyk~ "religii ludowej".Odnowa charyzmatyczna przelamuje opancerzenie si~ jednych i niezamierzon,!:zdrad~ drugich. Bog jest milowany dla Niego samego, z moc,!:i radosci,!: Ducha Swi~tego. Dzieje Apostoiskie s,!: kontynuowane, darymnoz'!: si~ na nowo w Cieie Chrystusa, w ktorym Pi\!ooziesi'!:tnica trwanieprzerwanie. Moma si\! wl'!:czye w histori~ z calym realizmem, bezpomieszania tego, co absolutne i tego, co relatywne.lednakze najbardziej trzezwi z tych, ktorzy s,!: odpowiedzialni za calyten ruch, przynajmniej we Francji, staj,!: si¥ coraz bardziej swiadomi, Zeodnowa potrzebuje oparcia i wewn~trznej przemiany. Nie -noma spocz'!:ena laurach i zadowolie si\! stanem pierwotnego entuzjazmu, 0 ktorymteologia mistyczna poucza, ze byloby to cofaniem si\! i niekiedy trzebaraczej z niego zrezygnowae. Sila wybuchowa i bij'!:cy w oczy autentyzmtych zrywow S,!: czyms opatrznoSciowym. lednakZe poprzestawanie na tym,co si~ otrzymalo, moZe grozie podejrzanym przywillZaniem si~ do wydarzencudownych, a przede wszystkirn naraza na niebezpieczenstwo depersonali zacj i wskutek powtarzainosci wspoJnych doswiadczen reZyserowanychprzez "pasterzy", ktorzy niekiedy nie urniej,!: odromie poruszenDucha od zjawisk czysto psychologicznyh. Id,!:c dalej, powiedzmy, iekonieczna jest, z jednej strony, asceza (tradycja mistyczna rna wiele na tentemat do powiedzenia) - "sztuka sztuk i nauka nad naukarni" - kt6rapozwaia zachowae trzeZwose i osobow,!: kontroi\! nad procesarni wymagaj,!:cymiwiele cierpliwosci, dlugotrwalego znoszenia cierpien, powolnegopowstawania z martwych ku w pelni chrzeScijanskiemu istnieniu. Z drugiejstrony, konieczne jest powi,!:zanie z tradycj,!: liturgiczn,!:, woln,!: od wszelkiegosubiektywizmu i przez to wlasnie wyzwaiaj,!:c,!:, zdoIn,!: wprowadziepokoj i uwewn\!trznie zbiorowe emocje przepuszczaj'!:c je przez filtr wiary,ktora przeksztalcila si~ w gloszenie chwaly. Wreszcie, potrzeba teologii

36 OLIVIER CLEMENTDucha Swi~tego , ktora by w pehli ukazala rozblysk Jego mocy i swiatlaw sakramentalnym Ciele Chrystusa i to - co chcialbym podkr-eslic - nietylko zmartwychwstalego, ale i u k r z y 7.0 w an ego.Rzeczywiste zintegrowanie w KoScie1e tego, co najlepsze w teologiiwyzwolenia i w odnowie charyzmatycznej, stanowi glowne zadanie wspolczesnegokatolicyzmu. Ten kluczowy nurt in tegracji odnajduje swojewlaSciwe lozysko zarowno w wielu osrodkach parafialnych i zgromadzeniacheucharystycznych, jak w kr~gach episkopatu, a takze w zakonach- wiernych swemu oryginalnemu powolaniu, a zarazem zdolnych dopodziwu godtnej adaptacji . Niemniej, u trzymuj~ si~ w mocy dwa najistotnicjszepytania: 0 wyjscie naprzeciw Rcformacji i 0 "nawrocenic" Piotra.Ruch ekumeniczny, usprawiedliwiony prestiz protestanckich naukteologicznych i egzegetycznych, dlugotrwale doswiadczenie spolecznoSciswieckich zgromadzone zwlaszcza przez wspolnoty kalwinskie - otoczynni ki , ktore stawiaj'l KOSciol katolicki przed kon iecznosci~ wzi~a poduwag~ postulatow Reformacji. Dzi~ki niej Biblia stala si~ chlebem powszednimdla milionow dusz. Ale to otwarcie idzie w parze z podwojnymkryzysem w obr~b ie swiata protestanckiego, kryzysem, ktory w luteranizmiespowodowal hiperkrytycyzm nie pozostawiaj'lcy miejsca na tajemnic~ ,a tylko i wyl ~czn ie na decyzj~ wiary w sensie czysto subiektywnym;w kalwinizmie zas doprowadzil do calkowitego wyrugowania transcendencji,nagle w calej rozci'lglosci zastllpionej ro:i:norodnymi formami rewolucyjnegohumanizmu. A te owoce kryzysu ochoczo przyswoila sobiekatolicka inteligencja posoborowa w najezonym trudnosciami przyuczaniusi~ do wolnosci, wraz z calym baI astem modernistycznego redukcjonizmu(na ktory cz¥sto Koscioly reformowane okazaly si¥ b .. rdziej odpornei szybciej z nim skonczyly), a taue, najcz~ Sciej llkrytej w przeslankach,re1atywistycznej i prowizorycznej filozofi i rozroznien, ktora dyskwalifiku ­jllc T radycj ~ widzi w niej tylko produkt kulturowego kontekstu, reliktprzeszloSci (tak jakby Chrystus nie zmartwychwstal). Wedlug wieluklerkow zachwiane zostaly same podstawy wiary, jak bostw.o Chrystusa,misterium paschalne, realizm sakramentow. Kosciol katolicki przez to, Zew ci'lgu swej historii przecenil element prawniczego rygoru i przymusu, jestdzis odbierany jako "instytucja", struktura socjologiczna, ktora zupelnieniepotrzcbnie wtr'lca si¥ pomi~zy czlowicka i Boga, podczas gdy odstrony instytucjonalncj Koscio! powinien bye wyl'lcznie empirycznymkanalem przcplywu sakramentow, miejscem dziania si¥ eucharystycznejtajemnicy, ktora dostatecznie okrdla jego charakter i nie wymaga zadnegosystcmu poSrednictwa. Dogmat, zc swej strony, jest traktowany jakonieznosne ograniczenie, przestarzala konstrukcja poj ~ciow a, podczas gdydogmaty siedmiu wiclkich soborow ekumenicznych, w skrocie rzeczujmujllc, rozbijaly statycznc poj~ ia stosuj ~c ozywcze dla mysli zaprzeczeniai antynomi e, stawiaj'lc wysokie wymagania nieustannej inicjacji w tajemnic~, ci'lglego odnawiania si~ w czasie, post~pu zywej i tworczej wiary.

BUNT OUCH A I TRAGEDIA PODZIAlU37Ozis wielu chrzeScij an na Zachodzie odkrywa na nowo moc SlowaEwangelii, z pokorll szuka zr6dlowego sensu chrzeScijanstwa. Nalezy wi~cpostawie sobie pytanie, czy ci chrzdcijanie mogll bye gwarancjll owejwzajemnej integracji Rzymu i Reformacji. T radycji i nowoczesnosci,sakramentu i profetyzmu, omijajllc inne spotkanie - z chrzescijanstwemwschodnim, z prawoslawiem?Znaki "nawrocenia" Piotra mnozll si~ w naszym stuleciu. W roku 1929na mocy paktow lateranenskich papiez Pius XI zrzekl si~ politycznychroszczen papiestwa do wladzy nad Rzymem i cz~scill Italii. Pawel VIzrezygnowal z tiary symbolizujqcej potrojnq, najwyzszq wladz~ nad tym codoczesne i duchowe. I zazqdal, aby jego pogrzeb byl jak najskromniejszy.lan Pawel I -i l an Pawel II juz nie odbywaIi ceremonii "koronacji".Z drugiej strony, Sobor Watykanski II, nie bez dyskretnego wplywuWschodu, czy to unijnego czy prawoslawnego, przypomnial i uznal w pelnisakramentalny wymiar poslugi biskupiej i ustanowil kolegialnq odpowiedzialnosewspolnoty biskupow i papieza w kierowaniu KOSciolem powszechnym.OczywiScie;kuria rzymska i elementy konserwatywne z twardymuporem powtarzaly definicje z roku 1870. Lecz na koniec Soboroglosil, ze wlasnie posluga biskupa a nie papieza jest "zwyczajnie"i "bezposrednio" sprawowana, "osobiScie w irnieniu Chrystusa":biskupi kieruj~ powierzonymi sobie poszczegolnymi Kosciolami jako zast~ ­cy i legaci Chrystusa C...) Wladza ta, ktor~ w im ieniu Chrystusa osobiSciespraw uj~, jest w la sn ~ , zwyczajn~ i be zpo sredn i~ C.•• ) 1m w!aSnie powierzonyzosta! w pelni urz¥J pasterski C•. .) i nie nalei;y uwai.ac biskupow zaWikariuszy Biskup6w Rzymskich, poniewaz sp rawuj ~ sobie w!asci w~ wlad z~i z ca!~ s!uszno s ci~ n a zywaj~ si~ Przeloionymi ludu, kloryrn kierujll.6Pawel VI i lan XXIII silnie podkrdlali swojq god nose biskupowRzymu. W rozmowach z patriarchll Atenagorasem I Pawel VI mowio Kosciele lokalnym jako wspolnocie eucharystycznej i posluguje si~ okrdleniem"Koscioly siostrzane". Wyrazil gl ~b oki zaI z powodu anatemy z roku1054, odwolal j~ i na znak zadoseuczynienia modIil si~ w bazylice sw. Zofll,wlaSnie w tym rniejscu, gdzie anatema zostala ogloszona. Olatego nie mornapowiedziee, ie "pierwsza stolica apostolska nie moie bye oSlldzana napodstawie tego, czym by!a" - moze bye, w duchu rniloSci, ktora jestpierwszym imieniem Kosciola. W swoim liScie pasterskim z okazji 700-leciasoborn w Lyonie, ten sam Pawel VI odrornil sobory ekumeniczne niepodzielnegoKoSciola pierwszego tysiqclecia od soborow generalnych zwolywanychtylko na Zachodzie, jui po roz!amie ze Wschodem. Morna by zatem zbliiaCsi~ powoli w dialogu ekumenicznym do rozpatrzenia postanowien doktrynalnychogloszJnych podczas stuleci podzialu, szczegolnie dogmatu z roku 1870.Wiele KOSciolow p rotestanckich ze swej strony odkrywa Eu charysti~ .Na ek umenicznym soborze KOSciolow reformowanych, na kt6rym d oszlo• Lumen Gentium, rozdz. Ill, 27 (ttum. polskie: SaMr Wa tykaIJski // - Dekrety, Deklaracje,Paryz 1967, s. 117-119).

38 OLIVIER CLEMENTdo spotkania z prawoslawiem, protestanci toczyli gor~c~ dyskusj~ na tematkolegialnoSci, a Kornisja do Spraw Wiary i Konstytucji wezwala doodbudowania episkopatu historycznego: ,jdli mamy urzeczywistnic pelni~widzialnej jednoSci, to musimy tei: odnowic w calej pelni zewn~trzne znakisukcesji apostolskiej".Czy Kosci61 prawoslawny przechowuj~cy testament Tradycji Kosciolaniepodzielonego okai:e si~ zdolny w tym trudnym procesie wzajemnegozblii:ania odegrac rol~ katalizatora, kt6r~ on wlasnie powinien podj~c?Olivier Clementtlum. Elihieta WolickaOLIVIER CLEMENT, UL 1923, francuski pisarz i leolog prawoslawny. Wydalm.in. Les dinlogues avec Ie patriarche Athtinagoras, Questions sur {'homme , L'esprit deSoljimitsyne, L 'outre solei!, Le visage interieur, La revolte de {'Esprit. Repires pour lasituation spirituelle d'aujourd'hui.WYDA WNICTWO ZNAK' POLECA Jan Nowak JezioranskiKU RI ER Z WARSZAWYPami~lnik Jana Nowaka Jezioranskiego naleiy bezwzgl~nie do lych, ktoryehprzeoczyc nie wolno. (...) Jest napisany z talentem, klory pozwoli!aulorowi odlworzyc w sposob uder zaj~ey atmosfer~ opisywanye'l \vydarzen.(...) Jan Nowak naleiy do bardzo szczuplego grona kurierow, ktorzy zdolalisi~ przedrzeC z kraju pod okupacj~ l>jtJerowsk~ do sojuszniczego Londynui zdac sprawozdanie naszemu nq.dowi na uchodzstwie.Cena detaliczna 79 000 z!ZAMOWIENIA: SIW ZNAK, ul. KoSciuszki 37 30-105 Krak6w

ROMAN MAZURKIEWICZ WPOSZUKIWANIU DROGI, PR.AWDY I ZYCIA O. ALEKSANDER MIEN (1935-1990) Wczesnym rankiem 9 wrzesnia 1990 roku o. Aleksander Mien jak codzien wyszedl z domu w kierunku stacji kolejowej Sief"choz, z kt6rejdojezdzal do swojej cerkwi w Nowoj Dieriewni. 1 Na Idnej Sciei:ce czekalmorderca. Ugodzony siekieq w tyl glowy o. Aleksander zdolal przejscjeszcze okolo 300 metr6w i dotrzec pod furtky swego ogrodu. Kiedyz domu wybiegla zona, juz nie zyl. Zgin41 w czasie i miejscu zaistesymbolicznym: w 33 roku kaplanstwa, w przededniu swych imienin (sw.Aleksandra Newsk.iego), w swiyto Narodzenia Bogarodzicy (wedlug nowegostylu), zas jego pogrzeb odbyl siy 11 wrzdnia, w dniu pami'ltki Sciyciasw. lana Chrzciciela. Myczenska krew o. Aleksandra zrosila miejsce,w kt6rym jego codzienna droga z domu do cerkwi krzyzowala siy zesciezk4, kt6q chadza! niegdys do zalozonej przez siebie pustelni sw.Sergiusz z Radonei:a, odnowiciel chrzeScijanstwa ruskiego po okresietatarskiej niewoli.Aleksander Mien urodzil siy 22 stycznia 1935 roku w Moskwie,w rodzinie i:ydowskiej. Matka, Helena Siemionowna Wasilewskaja, oddziecka zauroczona Ewangeli'l, przyjyla chrzest razem z siedmiomiesiycznymAlik.iem z r'lk starca Serafma Batiukowa, dzialaj'lcego w ramach tzw.cerkwi katakumbowej. Nalei:ala w6wczas do grupy inteligencji prawoslawnejskupionej wok61 biskupa Afanasija Sacharowa, r6wniez pozostaj4cejw religijnym podziemiu. Od lat dzieciycych Aleksander wykazywal nie-I Wiekszosc wiadomoSci 0 iyciu o. Aleksandra Mienia zacz.efllDlIlem z artylru16w wspomoieniowych.jakie ukazaty si, w cifUlu ostatoich dw6ch lat Da lamach paryskiej .. RusskojMysU".

40 ROMAN MAZURKIEWICZp rzeci~ tne zdolnoSci in telektualne i artystyczne. J uz w szkole czytywaldziela Ojc6w KOSciola, pisma Wlodzimierza Solowjowa i · o. PawlaFlorenskiego. J uz wtedy zafascynowala go rowniez kultura duchowastarozytnego Wschodu. Zainteresowania przyrodnicze sprawily, Ze w 1953roku rozpocz,!l studia biologiczne w Moskwie, kontynuowane poiniejw Irkucku (wraz z pozruejszym przyjacielem, o. Glebem Jakuninem).Dyplomu biologa jednak rue otrzymal; j uz w trakcie egzaminow koncowychwladze relegowaly go z uczelni za ruezgodne z ateistycznll filozofillPOgllldy oraz kontakty z kr~gami cerkiewnymi.W 1958 roku przyjlli swi~ ceni a diakonatu, a w 1960 kapiailskie. Jegokierowrukiem d uchowym byl wowczas o. Mikolaj Gotubcow, slynnyduszpasterz i wizjoner. Pracujllc jako wi kariusz w Alabinie, o. Mienukonczyl seminarium duchowne w Leningradzie oraz Moskiewsk,! Akademi ~ Duchown,!, gdzie jednym z jego profesorow byl o. Mikolaj Piedaszenko,znawca Rozanowa, Bierdiajewa i Florenskiego. W latach 60-tych Mienznalazi si~ w grupie mlodych prawoslawnych duchownych dzialajllcych narzecz odrodzenia Cerkwi. NaleZeli do niej m.in. Gleb Jakunin, MikolajEszliman, Dmitrij D udko i Siergiej Zeludkow, ajej duchowym opiekunembyl arcybiskup Hermogen Golubiew, jedyny wowczas prawosiawny hierarcha,ktory odwaryl si~ na k ry tyk ~ antyreligijnej polityki Chruszczowa(zmarl zresztll na "klasztomym zeslaniu"). Aleksander Mien, juz wowczaswybitny teolog i znawca Biblii, zaczlli publikowac pod koniec lat 50-tych,a wi~ w czasach n ajwi~kszego nasilenia represji wobec Cerkwi; poczlltkowow calkowicie kontrolowanym przez wladze "Zumale MoskowskojPatriarchii", p6Zniej taki:e w bardziej niezalemych "Bogoslowskich T rudach"oraz w pismach religijno--filozoficznych Bulgarii, Francji i Niemiec.Szkicowy zarys obliczonej na kilka d zies i ~cioleci pracy tworczej nakrd lilzreszt'! juz w wieku 15 lat. Pod pseudonimein Andriej Bogolubowi Emmanuel Swietlow opublikowai w brukselskim wydawnictwie "Zyznz Bogom" dzies i~c ksi,!zek, w tym wielotomowy cykl W poszukiwaniuDrogi, Prawdy i Zycia, ukazujllcy syntetycznll panor am ~ doswiadczeniareligijnego ludzkosci. W ostatnich latach zycia opracowal ogromny,unikatowy w nauce swiatowej slownik biblijny. Byi zresztll chyb a najwybitniejszymznawc'! Biblii we wspolczesnej Rosji. Znai doskonale iacin ~, grek¥i hebrajski , czytal niemal we wszystkich j¥zykach europejskich. Znakomicieorientowal si¥ w literaturze swiatowej z zakresu historii reli gii, fll ozofiii sztuki. Swych zagranicznych przyjaciol prosil zawsze: "Znajdicie jakissposob i przywoici; mi ksillzki, ksillZki i jeszcze raz ksillZki." Wspanialespiewal i malowal ikony. "Byl czlowiekiem fantastycznej wiedzy, niewiarygodnejwr~z pracowitosci, czlowiekiem pe/nym chrzeScijanskiego samoposwi~niai miiosci, duchownym, teologiem, historykiem, pisarzem, kaznodziejll,humanist'!, a przede wszystkim mi sj onarzem wspolczesnej Rosji"- napisa/ w posmiertnym wspomnieniu jeden z jego przyjaciol.Jak dowodzi powYZsza opi nia, o. Mien nie byl typem "badaczagabinetowego"; prac¥ naukow,! I,!czyl zawsze z codziennym trudem

W POSZUKIWANIU DROGI, PRAWDY I zYCIA41duszpasterskim. Przez 30 lat pracowaljako wikariusz w podmoskiewskichparafiach: w Alabino, w Tarasowce, wreszcie, przez 25 lat - w N owojDieriewni na przedmieSciach Puszkino, w cerkwi Ofiarowania Panskiego,kt6rej proboszczem zostal mianowany dopiero w ostatnim roku zycia.W ci~gu ponad 30 lat sluzby kaplanskiej ochrzcil tysi~ce ludzi, przybywaj~cychdo Nowoj Dieriewni ze wszystkich stron Rosji, glownie z Moskwy.Z tej nieznanej nikomu parafii uczynil najbardziej dynamiczn~ wspolnot~religijn~ w Rosji. Przyjamil si~ z Andriejem Tarkowskim i AleksandremSolZenicynem, jego parafiank~ byla NadieZda Mandelsztam, z jego r~kp rzyj~1 chrzest Aleksander Galicz, kt6ry w jednym z wierszy napisaio cerkiewce w N owoj Dieriewni:A gdy powr6c~. skieruj~ krokido tej jedynej swi~tynj,z ktorej bl~kitn~ kopul~nie mog~ si~ rownac niebiosa.Komunistyczne wladze traktowaly o. Mienia jako dysydenta i przesladowalygo przez cale Zycie. Zwlaszcza w latach 80--tych nieustannieatakowano go w oficjalnej prasie, wzywano na przesiuchania, aresztowano,usilowano zmusic do emigracji. Nie omieszkano przy tym wypominac mu,ze jest "zydowskim przechrzt~" lub dawac do zrozumienia, ze w oczachcerkiewnej hierarchii uchodzi niemalze za heretyka. O. Aleksander nie I~kalsi~ jednak zadnych pogr6Zek. Poczynaj~c od roku 1988, kiedy to po razpierwszy wyst~pil z publicznym wykladem przed studentami i pracownikamiuniwersytetu w Moskwie (przypomnijmy, Ze byl to rok obchodowmillenium chrztu Rusi), w jego zyciu rozpocz~1 si~ ,jawny" okresdzialalnosci; w ci~gu kilku lat "pieriestrojki" niemal codziennie wyglaszalwyklady i pogadanki na uniwersytecie. w szkolach, w klubach robotniczychi mlodziezowych, w radiu i w telewizji. Tematyka tych wyst~pien obejmowalarozlegle spectrum zagadnien biblijnych, filozoficznych, religijnychi artystycznych. Mowil m.in. 0 tradycji chrzeScijanstwa epoki OJcow,o duchowoSci Dawnej Rusi, 0 rosyjskiej filozofti XIX i XX wieku,o literaturze i sztuce sakralnej, 0 religiach Dalekiego Wschodu. Najtrudniejszeproblemy wiary potrafil tlumaczyc w j~zyku zrozumialym dla komsomolcow.Na 30 wrzeSnia 1990 roku wyznaczono inauguracj~ dzialalnosciUniwersytetu Prawoslawnego w Moskwie, ktorego mial zostae rektorem.W ostatnich latach zycia o. Mien zalozyl towarzystwo "OdrodzenieKulturalne", ktore zorganizowalo seri~ spotkan poswi~conych m.in. tworczoSciSolowjowa, Franka, Bierdiajewa, Fiedotowa, Bulgakowa, Florenskiego.Merezkowskiego. Byl rowniez wspolorganizatorem TowarzystwaBiblijnego i redaktorem czasopisma "Swiat Biblii". W swojej parafiizorganizowal grup~ charytatywn~, do dzisiaj dzialaj~q w moskiewskichszpitalach dzieci~ych.Opus vitae o. Mienia, brukselski cykl W poszukiwaniu Drogi. Prawdyi Z ycia, otwiera k si ~zka Syn Czlowieczy (1969), wyznaczaj~ca jednoczeSnie

42 ROMAN MAZURKJEW1CZpunkt docelowy calej serii. Jest to literacko~seistyczna opowieSc 0 wydarzeniachewangelicznych, adresowana do wspolczesnego czytelnika wychowanegow spoleczenstwie ateistycznym; dlatego tez w doh!czonym doniej aneksie autor rozprawia si~ z wpajanymi spoleczenstwu sowieckiemuprzez dziesiqtki lat "rewelacjami" tzw. biblijnej krytyki mitologicznej.Nast~pna ksiqzka cyklu, Korzenie religii (1970), ukazuje w oparciuo imponujqcy material antropologiczno-kulturowy ewolucj~ wierzen religijnychludzkosci poprzez jej kolejne stadia: pierwotny monoteizm, animizmi politeizm.Magia i monoteizm (\971) omawia narodziny religii dawnego Izraela,opartej na przymierzu narodu wybranego z jedynym Bogiem, zas pracaU wrot milczenia (1971) przedstawia duchowosc dwoch najwi~kszychsystem ow religijnych Dalekiego Wschodu - buddyzmu i hinduizmu.Dionizos, Logos, Los (1972) - to z kolei panorama greckiej trad ycjifilozoficzno-religijnej , jako szczytowej fazy antropocentryzmu w dziejachludzkiej kultury.Ksiqzka Heroldowie Krolestwa (\ 972) powraca ponownie do dziejowreligii Abrahama, Izaaka i Jakuba w okresie dzialalnosci wielkich prorokowStarego Testamentu.Cykl W poszukiwaniu Drogi, Prawdy i Zycia wienczy praca Na proguNowego Przymierza, poswi~cona religijnym poszukiwaniom epoki hellenizmuw imperium Aleksandra Macedonskiego, w sklad ktorego wchodzilarowniez ziernia Izraela. Autor prezentuje tu m.in. glowne nurty judaizmuw okresie bezposrednio poprzedzajqcym przyjscie Mesjasza.Bez wqtpienia najbardziej znanq pracq o. Mienia jest popularnewprowadzenie do prawoslawnej liturgii pt. Sakrament, slowo i obraz (wwersji pierwotnej wydane dwukrotnie jako broszura pt. Niebo na zieml),adresowane, jak pisze autor, przede wszystkim d6 ludzi, ktorzy dopiero coprzekroczyli prog Kosciola; rna im ono pomoc w zrozumieniu sensuliturgii, w docenieniu pi~kna Bozej Sluzby i uczynieniu wspolnotowejmodlitwy iywq cZqstkq ich iycia. 2Charakter propedeutyczny posiada rowniez ksiqzeczka pt. Jak czytaeBibli{, stanowiqca wprowadzenie do lektury Starego Testamentu, ktoryszczegolnie upodobala sobie ateistyczna propaganda, przedstawiajqc gojako zbior naiwnych i anachronicznych mitow.Jui po smierci o. Aleksandra ukazal si~ wybor jego kazan pt. Swiatlosew ciemnosci swieci oraz zbior wykladow pt. Radosna nowina. Wydawnictwo"Slowo" rozpocz~lo publikacj~ dziel zebranych, w tym rowniez calegocyklu brukselskiego.Spuscizna intelektualna o. Aleksandra stanowi nie tylko znaczqcywklad w rozwoj najszerzej rozumianej historii religii , ale jest jednoczesnieekumenicznym przeslaniem, Iqczqcym roine epoki w dziejach ludzkiegoducha, w tym rowniei rozmaite nurty chrzescijanstwa. Szczegolnie do­> Ksillik:a La ukazala si~ ostatnio rowniei: u nas (w przekladzie Zbigniewa Podgorca).

W POSZUKIWANIU DROOl, PRAWDY I zYCIA43tkliwie o. Mien przezywal rozdzial KOScioia wschodniego i zachodniego.Jego zyczliwa otwartosc na inne niz prawoslawie wyznania chrzeScijanskiewynikala nie tylko z ekumenicznego poczucia braterskiej miloSci, ale taki:ez glybokiej wiedzy na temat historyczn )-kulturowych, teologicznychi psychologicznych przyczyn podzial6w. Pytany 0 sw6j stosunek dokatolik6w i protestant6w odpowiadal: "Dziel,!ce nas bariery nie siygaj,!nieba." Ekumeniczne wypowiedzi o. Aleksandra odbiegaly cZysto bardzodaleko od oficjalnego stanowiska cerkiewnej hierarchii, dla kt6rej problemekumenizmu, zwlaszcza w latach bezwzgIydnego podporz,!dkowania patriarchatumoskiewskiego panstwowej Radzie dis Wyznan, stanowil- obok tzw. walki 0 pok6j - jeden z gI6wnych obszar6w propagandowejindoktrynacji.. W jednym z wyklad6w na temat chrzeScijanstwa (1989) o.Mien m6wil:Bogactwo, zroinicowanie w lonie KOScioia i chrzeScijanstwa, a zwlaszczaroinice pomi¢zy jego poszczegolnymi wyznaniami: proteslantyzmem, katolieyzmemj prawosll!-wiem - Sll nie tyle oznakami rozpadu, rozlamu, eoznakami toisamosci czl[!Sci skla.daj~eych sil[! na jedn~ calosc ... Mysll[!, :i:e owpluralizm, zderzanje sil[! w obrl[!bie chrzeScijanstwa roinorakieh tendencjj,stanowi istotny ezynnik jego Zyciowego dynamizmu. Zastanawiac sil[! mo:i:nanawet, czy nie uleglo ono podzialowi na rozrnaite nurty po to wlamie, by niestalo si~ rzeczywistoki~ zbyt jednorodn~, monolilyezn~, a w konsekwencjirowniei zanadto "obligaloryjn~". To tak, jak gdyby Bog, wiedz~e jakniecierpliwi potraJiq. bye ludzie, rozdzielil ieh, by kaidy w swojej wlasnejwinniey uprawial latorosl i aby, skoro nadejdzie czas, owoce tych uprawzebrane zostaly w jed en pIon, w ktorym znajdzie sil[! wszystko to, co najlepszew duchowej kulturze ludzkoki i w samym czlowieku, uczynionym "na obrazi podobienstwo Boie".Za ten liberalizm i otwartosc - r6wniez wobec ludzi niewierzllcych,zwlaszcza wobec poszukujllcych Chrystusa Zyd6w - byl bezpardonowoatakowany przez krygi ortodoksyjne. Nigdy jednak nie my sial 0 porzuceniurosyjskiej Cerkwi prawoslawnej, choc zdawal sobie sprawy z tego,Ze przynaJezy do "alternatywnego" nurtu jej duchowego zycia. Bylzaprzeczeniem stereotypowej wizji chrzeScijanstwa wschodniego jako skostnialejtradycji, kt6ra poprzez sw6j konserwatyzm i izoJacjoruzm wobecproblem6w wsp6lczesnego swiata sprzyja rozwojowi autorytaryzmu, niejest natomiast zdolna do ksztaitowania osobowosci tw6rczych i dynamicznych,potrafillcych nie tylko wystypowac w obronie prawdy, ale r6wniezprzeobrazac swiat zgodnie z jej kryteriami.Byl postacill, k .6ra musilila sci,!gac na siebie ruenawiSc wielu, czlowiekiem,kt6ry w pewnym sensie "musial" zgin,!c. Przesladowalo go KGB,niechycill darzyla go oficjalna hierarchia Cerkwi rosyjskiej, jako ochrzczonyZyd i gor4cy rzecznik ekumenizmu budzil nienawisc zar6wno antysemit6wjak syjonist6w, rue wspominajllcjuz 0 r6Znej masci "patriotach"("Pamiat' " np. atakowala go zajadle jako "iydomasona"). Nie cieszyl siyr6wniez sympatill stronnictw radykalnych, gdyz jako zwolennik ewolucyj­

44 ROMAN MAZURKIEWICZnej przebudowy spol~czenstwa (i to w pierwszym rz~zie w sferzeswiadomosci) wzbranial si~ przed angai:owaniem swego autorytetu w dorai:­ne rozgrywki polityczne. Moskiewski publicysta, Aleksander Tarasow,pr6buj'lc znaleic odpowiedz na pytanie, dlaczego o. Mien "musial" zgin'lc,stwierdza wr~cz, ze byl on jedynym w Rosji (moZe poza Solienicynem,kt6ry pozostaje wszak na emigracji) czlowiekiem zdolnym zaj'lc miejsceAndrieja Sacharowa, stac si~ duchowym przywooC'l, moralnym autorytetemi arbitrem odradzaj'lcego si~ spoleczenstwa, szczeg61nie zaSinteligencji. O. Aleksandra Mienia uderzyl siekier'l nie pojedynczy "nieznanysprawca"; zabila go' konwulsja nienawisci starego systemu. Jakdowodz'l wspomnienia jego przyjaci61, przeczuwal taki final. Podczasjednej z dyskusji 0 niebezpieczenstwie wybuchu szowinistycznego terroruw Rosji mial stwierdzic: "Jdli zaczn'l zabijac - ja b~~ pierwsz'l ofiar'l."Roman MazurkiewiczROMAN MAZURKIEWICZ, ur. 1954, adiunkt w Katedrze Literatury StaropolskiejWSP w Krakowie, zajrnuje si~ histori~ kuItury i literatury staropolskiejw kontekscie chrzeScijanstwa wschodniego i zachodniego. Autor ksi~i:ek (w druku):Tradycja swi(!lojcuiska w fileralurze slaropofskiej. Deesis. Idea wslawienniclwaBogarodzicy i Sit.!. Jana Chrzciciefa It.! kuflUrze sredniowiecza. Publikowal w "Znaku","Pami~tniku Literackirn", "Tekstach", "Arce".WYDA WNICTWO ZNAK POLECA KrzysztoJ LisowskiWIECZORNY SPACERIINNE WIERSZEDziewiqty tom wierszy krakowskiego poety, laureata wielu nagrOd literackich.Tytulowy "wieczorny spacer" jest szczegolnym rodzajern poetyckiejw~drowki w czasie .i przestrzeni. w¢rowki przez polskq rzeczywistosc latosierndziesiqtych, ale taki:e Kanad~, gorskie samotnie czy miejsca zawartew rodzinnej pami~i. Nadrz¢nyrn celern tej w¢rowki jest proba calo­Sciowego ogarni~cia wlasnego losu, podsurnowania dotychczasowego iycia.Dzi~ki indywidualnej, suwerennej dykcji poetyckiej autor odslania niepowtarzalnoscwlasnego doswiadczenia, sytuujqC si~ zarazern blisko centralnegonurtu poezji polskiej ostatnich lat.Cena detaliczna 20 000 zlZAMOWIENlA: SIW ZNAK, ul. KoSciuszki 37 30--105 Krak6w

O. ALEKSANDER MIEN MOJE CREDO Poproszono mnie, bym przedstawil swoje credo. Rozumiem t~ prosb~,choc dla kazdego chrzdcijanina, a tym bardziej kaplana, credo zawiera si~przede wszystkim w Wyznaniu wiary. Chrzescijanstwo jednak jest niewyczerpane.J uz w czasach apostolskich mamy do czynienia z cal~ gam~dopelniaj~cych si~ wzajemnie nurtow. Tak wi~, ujmuj~c rzecz pokrotce,wiara, ktor~ wyznaj~, to chrzekijanstwo rozumiane jako dynamiczna mocogarniaj4ca wszelkie aspekty Zycia, otwarta na wszystko, co w przyrodziei czlowieku jest dzielem Boga.ChrzeScijanstwo jest wi~ dla mnie nie tyle relig~, ktora istnialaprzez dwadzidcia minionych stuleci, ale przede wszystkim drog~ wiod 4Qku przyszloSci: .- osrodkiem jego wiary jest Chrystus; On jest miar~ i s~dzi~ wszystkiego(Ap 1,8);- jest swiadome, ze Wcielenie rue bylo jednos;.ron/lym aktem Boga, leczwezwaniem skierowanym do czlowieka,l":--oopoWiedzial na Boz~ Milosc(Ap 3,20);- rozpoznaje obecnosc i dzialanie Chrystusa w Kosciele, jak rowniezw calym swiecie, nawet w najprostszych, najzwyldejszych przejawach Zycia(zob. przypowiesci Jezusa, szczeg6lrue Mt 6,28-29);- wie, ze godnosc czlowieka, wartosc jego zycia i tworczoki zasadza si~na prawdzie, iz jest on stworzeniem Bozym (ps 8);- wiar~ po.imuje nie jako system teoretycznych przekonan, ale jakozawierzenie Bogu (Rz 4,3);- nie domaga si~ znak6w widzialnych (Mk 8, 11-12), pami~ta bowiemo tym, ze cale stworzerie jest cudem (Ps 18,2);- wsluchuje si~ uwaznie w Siowo Boze zawarte w Pismie Swi~tym, alewzbrania si~ przed doslownym rozwnieniem kaidego wersetu Biblii,zwlaszcza Starego Testamentu (Rz 7,6);- wierzy, ze jed en i ten sam Bog objawial si~ w obu Testamentach; robilto jednak stopniowo, w harmonii z procesem dojrzewania ludzkiejswiadomosci (Hbr 1);

46 O. ALEKSANDER MIEN- dostrzega granicy oddzielajqq Tradycj~ (ducha wiary i nauczania) odludzkich "przekazOw", obfitujqcych w folklorystyczne i historyczne nawarstwienia(Mk 7,8; Kol 2,8);- wierzy, Ze KoSciol Zyje i wzrasta mOCq Chrystusa (Mt 1,18; 28,20);- wierzy, ze Chrystus objawia si~ w sakramentach KoScioia, w jego misjiuswi~cania swiata, w jego nauczaniu i sluzbie (1 Kor 1,26; Mt 18,20;28,19-20; Rz 6,11; Mt 18,19; Lk 10,16), wie jednak rowniez, ze zadnaz tych form dzialalnosci Kosciola nie funkcjonuje sarnoistnie, gdyzChrystus przyszedl na ziemi~ nie tylko jako Zbawca, ale rowniez jakoLekarz i Nauczyciel;- z szacunkiem odnosi si~ do obrz~dowych form kultu religijnego, niezapominaj'lc jednak ani na moment, ze Sq one czyms wtornym wobecprzykazania milosci Boga i blimiego (Mk 12,28-31);- docenia znaczenie zasad hierarchicznosci i kanonicznosci w ZyciuKosciola, dostrzegajqc w nich strukturalne wlasnosci zywego organizmu,ktory rna do spelnienia praktycznq misj~ na ziem.i (1 Kor 11,27-30);- zdaje sobie spraw~ z tego, ze zasady liturgiczne i kanoniczne podlegalyw przeciqgu stuleci ciqg/ej ewolucji, zatem i dzisiaj nie mogq (nie powinny) byetraktowane jako absolutnie niezmienne (J 3,8; 2 Kor 3,6-17). To sarno odnosisi~ do zasad teologicznego zg/~bian.ia prawd wiary, ktore rowniez przechodzilow historii przez kolejne fazy odslaniania i docierania do prawdy (tak np.Ojcowie Koscio/a czy autorzy soborowych orzeczen wprowadzili do teologiiszereg nowych poj¢, ktorych promo by szukae w Pisnue Swi~tym);- nie I~ka si~ spojrzeC krytycznie na przeszlosc KoSciola, idqc tu zaprzykladem nauczycieli Starego Testamentu i Ojcow KoSciola;- wszystk.ie nieludzk.ie dzialania, jak.ie podejmowano w przeszlosci (iterainiejszoSci) chrzeScijanstwa, np. kainie heretyk6w - ocenia jakosprzeniewierzenie si~ duchowi Ewangelii i faktyczne zerwanie Iqcznosciz Chrystusowym Kosciolem (lk 9,51-55);- wie, ze nieprzyjaciele Chrystusa (niegodziwy wladca, zqdny wladzybiskup, fanatyczny apologeta przeszloSci) istnieli nie tylko w czasachewangelicznych, lecz pojawiajq si~ w kazdej epoce, przybierajqc przy tymrozmaite oblicza (Mt 16,6);- wystrzega si~ autorytaryzmu i paternalizmu, ktore wyrastajq niez ducha wiary, lecz z przymiotow wlaSciwych upadlej naturze czlowieka(Mt 20,25-27; 23, 8-12);- uznaje wolnose za jedno z najwamiejszych praw ducha, zas grzech- za form~ zniewolenia (1 8,32; 2 Kor 3,17; Rz 6,17);- wierzy w moZliwose pozyskania przez czlowieka Ducha Bozego, podwarunk.iem, ze nie sprowadza si~ ono do chorobliwej egzaltacji ("zachwycenia")i poddaje si~ oSqdowi wedlug "owoc6w Ducha" (Ga 5,22);- za apostolem Pawlem dostrzega w ludzk.im ciele swiqtyni~ Ducha(1 Kor 6,19), nawet jesli nie jest ona doskonala na skutek upadku ludzkiejnatury; uznaje tez koniecznose troszczenia si~ 0 cialo (1 Tm 5,23), 0 iletylko owa troska nie przeradza si ~ w " kult cielesnosci";

MOJECREDO47- w zgodzie z orzeczeniami sobor6w traktuje stan malzenski i standuchowny jako "r6wne co do godnoSci", 0 ile tylko szaty duchownej nieprzywdziewa si~ "dla zaszczyt6w" lub z innych niegodnych pobudek;- sprzeciwia si~ pogl4dowi, jakoby zlo w czlowieku braiD si~ wyl4czniez ludzkiej niedoskonalosci lub z "przezytk6w natury zwierz~cej", wierzynatomiast w reaInosc zla metafizycznego (J 8,44);- rozdzielenie chrzdcijan przezywa jako powszechny grzech i naruszeniewoli Chrystusa (J 10,16), wierz4c, ze w przyszlosci grzech ten zostanieprzezwyci~zony, i to nie poprzez wywyzszanie si~, pych~ i nienawisc, leczw duchu braterskiej milosci, bez kt6rej nie moze si~ urzeczywistniaepowolanie chrzeScijanina (Mt 5,23-24);- jest otwarte na wszystkie autentyczne wartosci obecne w innychwyznaniach cnrzeScijanskich, a nawet w wierzeniach niechrzescijanskich(J 3,8; 23-24);- nie odrzuca dobra, nawet jdli pochodzi ono od ludzi niewierz4cych,odrzuca natomiast przemoc, dyktat i nienawise, nawet w6wczas, gdyposilkuj4 si~ one irnieniem Chrystusa (Mt 7,21; Mk 9,40; Mt 21, 28-31);- wszystko co pi~kne, tw6rcze i dobre traktuje jako nalez4ce do Boga,jako tajemne dzialanie Chrystusowej laski;- s4dzi, ze owladni~ie przez grzech tej czy innej sfery rzeczywistosci niemoze stae si~ powodem jej calkowitego odrzucenia. Odwrotnie - walkao umocnienie Kr61estwa Bozego winna bye prowadzona w samym cen trurozycia;- jest chrzeScijanstwem "ascetycznym", nie tyle jednak w swym nastawieniuna "ucieczk~ od swiata", co poprzez duchowe samowyrzeczenie,poprzez walk~ z "niewol'l ciala", poprzez z

48 O. ALEKSANDER MIEN- zycie spoleczne postrzega jako jednll ze sfer urzeczywistniania zasadewangelicznych;- uznaje obywatelskie powinnoSci czlowieka (Rz 13,1), 0 ile nie sprzeciwiajllsi~ one wymogom wiary (Dz 4,19);- zadnego ze znanych system6w wladzy nie uwaza za specyficzniechrzdcijanski. Wartosc danego systemu mierzy si~ tym, co moze on dacczlowiekowi: poczuciem sensu i humanitaryzmem;- uWaZa rozdzial Kosciola od panstwa za stan optymalny dla wiaryi dostrzega niebezpieczenstwo w samej idei "religii panstwowej";- wierzy w histori~ jako proces post~owy, kt6ry poprzez doswiadczenia,katastrofy i zmagania wiedzie ku przyszlemu, ponadhistorycznemuKr61estwu Bozem u;- z rezerwll odnosi si~ do koncepcji "historii nieudanej", tj. doprzeSwiadczenia, i:e prawda Boza doznala na ziemi calkowitej poraZki(przeczy temu m.in. Ap 20, 1--6);- wierzy, i:e bez wzgl~du na to, kiedy nastllPi Slld Ostateczny, czlowiekzostal wezwany do dzialania dla dobra innych, do budowania kr61estwadobra, Panstwa Bozego;- wierzy tez, ze Slld juz si~ rozpoczlli - w chwili, gdy Olrystus zaczlliglosic Ewangeli~ (J 3,12; 12,31);- posmiertny stan duszy traktuje jako przejsciowy i nieostateczny;dopiero w powszechnym zmartwychwstaniu i przeobrazeniu uzyska onswojll pelni~ (Dz 7,13; J 5,28; Rz 8,11; Ap 20,11-15);- wie, ze nadchodzllce Kr61estwo Boze moze juz dzisiaj zagoscic "wnaszym wn~trzu" (Lk 17,21; 9,27).Slldz~, ze nie znajdziecie w moim credo zadnych rewelacji; zawarlemw nim jedynie moje osobiste rozumienie chrzeScijanstwa - chrzdcijanstwaewangelicznego, starozytnego i - jak pisal Jan Zlotousty - "wieczniemlodego".O. Aleksander Mienprzeloiyl Roman 'MazurkiewiczPrzeklad za: "Ruskaja Mys!" nr 3895 z 13 IX 1991 (tekst ukazal si~w zbiorze Smieliju smierl' popraw, Minsk 1990.wczemiej

ANDRZEJ LAZARI CZY ROSJA B~DZIETRZECIM RZYMEM? Nie warn 0 losach Rosji wydawaC Slld!Niepoj~te dla was jej przeznaczenia!Jej - WschOd! Stamtijd miliony rllk. Wcillz wycillgajll ku niej pokoienia (...)Miliony czekajll earskiego s10wa teraz,Aby wreszcie Twoj ezas, Boze, si~ pe\nil!Zagrala trllba, wzbil si~ orzel dwuglowy,Idzierny na CarogrOd, zwyci~zy Rzyrn nowy!Fiodor Dostojewski(tlurn. Waclaw Tkaczuk)Idea Moskwy-Trzeciego Rzymu powolana do Zycia przez ihumenaFiloteusza na pocz~tku XVI wieku nie jest zwyklll ciekawostkll historyczn~.To jedna z podstawowych (jdli nie najwainiejsza) idei historiozoficznychtworZllcych ideologi~ i charakter Panstwa Moskiewskiego, bllldZllcychw zakamarkach umyslow rosyjskich przez kilka stuleci. To archetypnacjonalizm u rosyjskiego.Po upadku Konstantynopola w 1453 roku zac~to glosic mysl, iz samBog wyznaczyl Ziemi~ Ruskll na spadkobierczyni~ Bizancjum. Nie bezmaczenia byly tu pewne akty politycme, ktore mialy swiadczyc 0 wiernoSciRusi tradycjom cJ-rzdcijanskim. Kilkanascie lat przed upadkiem Konstantynopolzawarl uni~ z Pierwszym Rzymem uznajllc jego autorytet w dziedziniewiary i dogmatu, co patriarchat Rusi potraktowal jako sprzeniewierzeniesi~ prawoslawiu. Z kolei w 1472 roku Iwan III ozenil si~ z ZofillPaleolog, siostrzenicll ostatniego wladcy bizantyjskiego, zyskujllc w wianiedwuglowego orla dla carow Rusi. Fakty te daly podstaw~ do twierdzenia,ii Bog nagrodzil Swi~t~ RU8 i powierzyl jej obron~ jedynej prawowiernej

50 ANDRZEJ LAZARIreligii chrzeScijatiskiej - prawoslawia, cz yni ~c z Moskwy T rzeci Rzym. Odtej pory zadaniem Moskwy rnialo by bye doprowadzenie ludzkoSci doKrolestwa Bozego na Ziemi. Miejsca dla Czwartego Rzymu w tej koncepcjioczywiScie nie bylo.Mesjanistyczn~ idey wzmacniano przejyt~ od Grekow idell teokratycznll."Nie jest moiJiwe, by chrzescijanie posiadali cerkiew, a nie mieli cara.Cesarstwo i Cerkiew znajdujll siy w Scislym zwillzku i nie jest moZliwe ichrozdzielenie" - pisal na poczlltku XV wieku patriarcha KonstantynopolaAntoni Wielki do Ksiycia Moskiewskiego Wasyla Dmitriewicza. 1 Idea taurzeczywistniala siy W kierunku cezaropapiznlu, ku coraz wiykszemupodporzlldkowani u cerkwi panstwu, czego ostatecznym rezultatem bylowprowadzenie przy Piotrze I swieckiego stanowiska oberprokuratoraSynodu - carskiego namiestnika rosyjskiej cerkwi prawoslawnej.Rosyjski cerkiewno--panstwowy mesjanizm (Mikolaj Bierdiajew mowitu 0 "nacjonalizacji cerkwi prawoslawnej"2, na co moma przystac tylkow wypadku, jdli nar6d uto:isamia siy z panstwem, co jest charakterystycznedla mysli rosyjskiej) rozwijal siy swobodnie do czas6w reform patriarchyNikona. Ihumen Filoteusz okrdlal cara Rusi mianem ,j edyny na calymswiecie car chrzeScijanski"3, a Iwan G roiny stwierdza.l: "nasza wiara - niegrecka, a rosyjska, chrzeScijanska"4."Prawoslawie - zd aniem Mikolaja Bierdiajewa - okazalo siy wiarllrosyjskll. W wierszach duchownych Rus - to Wszechswiat, car rosyjski - tocar nad cararni, l erozolima - to r6wniez Rus. Rus jest tam, gdzie prawdawiary. Rosyjskie poslannictwo religijne, jedyne w swoim rodzaju, zwillzanejest z silll i wielkoScili pans twa rosyjskiego, z wyjlltkowym znaczeniem cararosyjskiego. Pokusa imperialistyczna IllCZY siy ze swiadomoscill mesjanistycznll."s"Stopniowo - potwierdza powyzszll mysl Sergiusz Zenkowski- w oczach ludzi rosyjskich ich kraj staje siy -Swiytll Rusi ~, narodemwybranym, nowym Izraelem."oPrzed schizmll idea Moskwy-Trzeciego Rzymu rozwijala siy bezwiykszych przeszkod, p6iniej podtrzymywana byla przede wszystkim przezstarowierc6w, kt6rzy od rzu caj~c istniej4ce "kr6lestwo An tychrysta" zyliprzeszloscill i przyszloscill, historill i eschatologill, KOSci6l oficjalny zas,przeprowadzajllc reformy w imiy tradycji greckich, odszedl od niej. OdPiotra I nie zn ajdowala ona rowniez poparcia na dworze - podporZlldkowaniecerkwi patistwu i reformy prozachodnie nie sprzyjaly nacjonalizmowireligijnemu.I Cyt. za: A. Szmieman, !slor;czeskij put' prawoslawija, Paris 1985, s. 385.2 Zob.: N. Bierdiajew, Russkaja idieja. Osnownyje problemy russkoj mysli XIX w;cka I MczalaXX wieka, Paris 1971 , s. 12.3 Taml.e, s. II.• Zob.: S. Lewickij. Oczerkl po islor;; russkoj filosof skoj i obszcze.rlwiennoj mysli, Frankfurt/Main 1983, t. I, s. 9.• N. Bicrdiajew, Russkaja idiej a .... s. 12.• S. Zienkowskij, Russkoje slaroobriadczeslwo. Duchownyje dwitenija sienmadcalogo wieka,Miinchen 1970, s. 36.

CZV ROSJA B~DZIE T RZECIM RZVMEM 751Nowy wyraz idea ta znajd uje w dziewil;tnastowiec:rnych, romantycznychkoncepcjach mesjanistycznych. Na swoj sposob wroq do niejmysliciele, dla ktorych eschatologia lqczyla sil; scisle z historiozofiq.Oczywiscie bardzo rzadko stosowali oni pojl;cie "Trzeciego Rzymu" .Romantyzm wypracowal jui nowe poj\;cia, ktore, choe mniej dookrdione,w pelni odpowiadaly tej samej idei mesjanistycznej i eschatologicznej.Miejsce Moskwy-panstwa coraz cZl;sciej zaczyna zajmowae Moskwa-narod.Rosyjski "naroo prawoslawny" zaezyna pelnie w koncepcjaeheschatologicznych tl; samq roll;, ktorq wczdniej odgrywalo carstwo (panstwo)ruskie i ruski car.Socjalizm i nacjonaIizm w Rosji - pisze Alain Besan9Qn - wyklu!y si~ (jaknieroz/1lCzni synowie Zeusa i Ledy - blizniacy K astor i Polluks) z jednego jaja- poj~cia narodu. S!owo narod powinno wywolywaC takie same skojarzeniajak niemieckie s!owo Volk, ktorego jest dokladnym tlumaczeniem. N a r 0 ­do wo SC (Volks/urn) jest kluczowym slowem olicjalnej ideologii nacjonalistycznejcarskiego reiymu (prawoslawie, samodzier:i:awie, narodow0 Sc), chrzeScijiiilskiej utopii slowianolil6w, panslawizmu i jego duchempodboju, i wreszcie narodnictwa. Niekiedy obejmowaIo one granice imperium,niekiedy jedynie granicenarodowe, niekiedy uzyskiwalo zabarwieniesocjalne (narod jako przeciwienstwo pailstwa i k1as spolecznych przenikni~tychduchem zachodnim - szlachcie i buriuazji). Narod jest i:r6d!emi uprawomocnieniem (lub roszczeniem uprawomocnienia) jednoczesnie i strukturypoIitycznej caratu, i buntu, kt6ry chce go obaIic. 7Nie bez znaczenia dla naszych rozwaian jest rowniei fakt, ie w eschatologicznychkoncepcjach XIX wieku Moskwa w dalszym ciqguodbierana byla jako symbol rosyjskosci, w odroinieniu od nowej stolicyrosyjskiej - Petersburga, bl;dqcego symbolem wrogiego Rosji Zachod u."Petersburg - to czlowiek elegancki, calkowity Niemiec ( ... ), Moskwa - toszlachcic rosyjski ( ... ), Moskwa potrzebna jest Rosji, Petersburgowipotrzebna jest Rosja" - konstatuje Mikolaj Gogol w Zapiskach pelersburskich1836 roku. 8 Podobne sqdy 0 obydwu stolicach znajdziemy u wszystkichrusofilizujqcych myslicieli (u slowianofilow, poczwiennikow, panslawistowitp.) i nawet u Aleksandra Hercena.Jak jui: wspomniano, w dziewil;tnastowieeznej eschatologii rosyjskiejmiejsce Moskwy-panstwa zajmuje Moskwa-narod. Istniejqce panstwo nietylko przestaje bye autorytetem, stopniowo staje sil; symbolem antychrzescijanskiegozniewolenia przez zachodniego Antychrysta. Poprzednio antychrzeScijanskosepanstwa glosili raskolnicy, teraz zaezyna dolqczae do nichinteligencja rosyjska. "Panstwo jako zasada wspolistnienia jest zlem:klamstwo znajduje sil; u podstaw nie takiej ezy innej formy panstwaa w samym panstwie jako idei" - mowi Konstanty Aksakow. 9 S1owianofileposzukujq swego Grodu Kitei i znajdujq go w narodzie rosyjskim,1 A. Biezanson, Russkoje prosz/oje i sowietskoje na.ftojaszczeje, London 1984, s. 72-73.• N. Gogol, llustrirowlUlnoje izdlUlije soczinienij, S.-Pietierburg 1902, s. 290-291.• K. Aksakow, Soczinienija w 3-d tomach, Moskwa 1889, t. I, s. 286.

52 ANDRZEJ LAZAR!w rosyjskiej n a rod 0 w 0 sci. Za nimi postl(puj~ inni rusomizuj~cymyslieiele. "Panstwo - pisze np. Mikolaj Strachow - jest form~ prost ~ ,elementamym przejawem Zycia spolecznego. Najdziksze narody latwotworzyly panstwa. Jdli panstwo jest siine - to jest to oczywiScie dobryznak, choe jednoczdnie jest to tylko nadzieja, tylko pierwszy przejaw rycianarodowego." 10W ten sposob w XIX wieku n a rod 0 w 0 s e stala sil( a\f~ i omeg ~rosyjskiej eschatologii. Konstanty Aksakow oznajmia: "Naroo rosyjski niejest narodem - to ludzkosc. Narodem jest on tylko dlatego, iz otaczaj~ gonarody w seisle narodowym sensie i dlatego ludzkose jest w nim narodowosci~.NarOd rosyjski jest woiny, nie rna w sobie elementu panstwowego,zewnl(trznego, nie rna w sobie niczego warunkuj~cego."ll I juz calkowiciew duchu idei Moskwy-Trzeciego Rzymu ten sam Konstan ty Aksakowmowi: "Historia rosyjska rna znaczenie wszechswiatowej spowi edzi. Momaj~ odczytywae jak Zywoty swil(tych." IZDo tych nielicznych myslieieli rosyjskich XIX stulecia, ktorzy tworz~cwlasne historiozoficzno--eschatologiczne koneepcje nie powstydzili sil(wprost odwolae do idei Moskwy-Trzeeiego Rzymu nalezal Fiodor Dostojewski."Wielkorus - pisal - dopiero teraz zaczyna rye, dopiero sil(podnosi, aby powiedziee swoje slowo, i to moze calemu swiatu; i dlategoMoskwa, ten osrodek Wielkorusi - rna jeszcze dll:lgie Zycie przed sob~, dajto Boze. Moskwa nie byla jeszcze Trzecim Rzymem, a przeciei musi sil(spelnie proroctwo, poniewai: czwll. .-tego Rzymu nie b¢zie, a bez Rzym uswiat sil( nie obejdzie."ll"KaZdy wielki narOd - zdaniem Dostojewskiego - wierzy i wierzyepowinien - 0 ile, rzecz jasna, chee dlugo rye - Ze w nim wlasnie, i tylkow nim, tkwi zbawienie swiata, ze po to zyje, by stae na czele narodow,przyl~czye je do siebie, wchlon~e i prowadzie harmonijnie do ostatecznieprzeznaczonego im celu."14 Oczywiseie eel ten powinien przyswiecacRosjanom, ktorzy szczegolnie prcdysponowani S,! do tworzenia "wspoinotyogolnoludzkiej", gdyi Rosja jest przywodczyni~ prawoslawia, jegoopiekunk,! i strazniczk,!. Rola ta przeznaczona jej zostala ,jui: za czasowIwana III, ktory wyniosl carogradzkiego, dwuglowego orla ponad starodawnyherb Rosji ..."15 Rosja stanie sil( wil(C Trzecim Rzymem, powieswiatu "nowe slowo": "b¢zie to prawdziwe podniesicnie prawdy Cluystusowej,wci,!z trw aj,!cej na Wschodzie, prawdziwe, nowe podniesienieKrzyia Chrystusowego i ostateczne slowo prawoslaVo'ia, na ktoregoczele od dawna juz stoi Rosja."16 NarOd rosyjski jako "bogonosca"zbawi swiat, poprowadzi nowe wojny krzyiowe i po ich zwyeil(stwie10 M. Stracbow, &r'ba s Zapadom II' naszej Iilieralurie. Kijew 1897. t. 2. s. 94. II K. Aksakow. SOczinienija ...• t. I. s. 597. 12 Tami.e. s. 592. Il F. Dostojewsld. Dziennik pisarza. przeloiyla M. I..eSniewsk:a. Warszawa 1982. t. 2. s. 143. .. Tami.e. t. 3, s. 20. " Tami.e. t. 2. s. 186-187. I. Tami.e. t. 2. s. 187.

~zy ROSJA BI;;DZIE TRZECIM RZYMEM?S3zapanuje na swiecie Krolestwo Boie, prawoslawna "wspolnota ogolnoludzka".Na marginesie warto zaznaczyc, ie jest malo prawdopodobne, abyihumen Filoteusz i Dostojewski zdawali sobie spraw~ z faktu, ii dwuglowyorzel jest staryrn syrnbolem sumeryjskim i przej~ty zostal przez Europejczykowod Arabow podczas wypraw krzyiowych.17Ap oteozuj~c rosyjskie prawoslawie Dostojewski zanegowal jednoczdniewszelk~ wartosc tak katolicyzmu i protestantyzmu, jak i wszelkichinnych religii i kultur Gudaizmu, islamu itp.). Pisarz utoisamial katolicyzmz jezuityzmem i wyprowadzal z niego idee ateizmu i socjalizmu. W pewnejmierze kontynuowal tu kon ce pcj ~ slowianofilozuj~cego poety i krytykaliterackiego Apollona Grigorjewa, ktory w 1857 roku pi sal:W istocie idea socjalizmu lqczy si~ z ideq jezuityzmu - jedna i drugaustanawia wprowadzenie martwego zastoju. Robiq to tylko r6inymi sposobami:jedna - poprzez odci. cani~ wszystkiego co typo we i podporzqdkowanieSlepej wierze, druga - poprzez uwolnienie wszyslkiego co typowe odwszelkich wi~z6w j" usmiercanie w nieskonczonosci, poprzez dogmatycznyutylitaryzm, sprowadzony do zwyklych funkcji fizjologicznych. I socjalizm,i jezuityzm jednakowo zamieniajq czlowieka w swini~, to znaczy - ryjem dodolu. A nui, powiadajq, tak mu b~dzie wygodniej ... 'SMysl ta w tworczoSci Dostojewskiego stala siv wr~cz obsesj~. Znajdujemyj~ w Idiode w monologach ksi~ia Myszkina, w Dzienfliku pisarzai oczywiscie w Legendzie 0 Wielkim Inkwizytorze.Ide~ katolicyzmu uosabiali w oczach Dostojewskiego przede wszystkimFrancuzi, ide~ protestantyzmu - Niemcy, i 0 obu tych narodach wypowiadalsi~ on nieprzychylnie. Poza narodem rosyjskim nie bylo wlasciwietakiego, 0 ktorym pisarz wyraialby si~ z syrnpati~. Nawet Bulgarzy i Grecy- narody prawoslawne - byli podejrzewani przez niego 0 przeniewierstwoi 0 zdrad~ "prawdziwego" prawoslawia. Jego antysemityzm i antypoIskoscsl! powszechnie znane. Niech~c do Tatarow moina po cz~sci zrozumiec,choc popieranie "z calego serca" wysiedlania Tatarow Krymskich i nawo­Iywanie do osadnictwa Rosjan, gdyi inaczej "na Krym nieuchronnie rzuqsi~ iydy i wyniszcz~ call! gleb~..."19, podaje w wlltpliwosc Slld, iiDostojewski byl najwi~kszyrn humanist~ w historii ludzkoSci, co staraj~ sivudowodnic niektorzy wspolczeSni rusoflie (na czele z Aleksandrem Sol­:renicynem). Moina zrozurniec nienawisc pisarza do Turkow w czasie wojny.Jak jednak wytlumaczyc jego kOl )nizatorskie zap¢y w Azji i nawolywania:"imiv Bialego Cara musi stac ponad chanami i ernirarni, ponad cesarzow~Indii, nawet ponad imieniem samego kalifa. Tak, jest kalif, ale Bialy Car jestwladc~ kalifa! Takie siv musi utwierdzic przekonanie!"2017 Zob.: K. Sahni, WoslOcznyje fan/omy (Wzglady F. Dos/ojewskogo na Wos/ok), (maszynopis).'" A. Grigorjew, Ma/ierialy dla bwgrajii, Pielrograd 1917, s. 187 .•• F. Dostojewski, Dziennik .... t. 2, s. 193.10 Tami.e, t. 3, s. 461.

54 ANDRZEI LAZARIWytrumaezenie jest jedno. Nacjonalizm religijny sp ~tal Dostojewskiegodo tego stopnia, iz nie by! on w stanie inaczej oceniac rzeczywistoSci, jaktylko poprzez pryzmat misji rosyjskiego, narodowego prawoslawia zbawienialudzkoSci przy pomocy "idei" i bagnetow. I nie powinny dziwicwsp6lczesnego badacza sugestie Ronalda Hingleya 0 mozliwoSci przeprowadzeniapor6wnaIi pomi¢zy Dziennikiem pisarza i Mein Kampf21Rosyjski teolog prawoslawny Sergiusz Bulgakow okrdlil stosunekDostojewskiego do ehrzdcijaIistwa w spos6b na s t~puj ,!cy:W chrzeScijanstwie idea narodowosci bezsprzecmie zajmuje swoje okreslonemiejsce, jednak jesli do rozumienia i interpretacji chrzeScijanstwa punktemodniesienia jest idea narodowosci, a nie jedyny, 'zywy, niezmiennie istniej~cyChryslus, w6wczas mamy do czynienia z zarni an~ : nie narOd jest cialemBoiym, lecz sarna wiara staje si~ cialem narodu. Szatow istotnie okazuje si~bye jd eologicm~ antycypacj~ tego chorobliwego nurtu w iyciu rosyjskim,w ktorym nacjonalizm wywyisza sj ~ ponad religi,

CZY ROSJA BI;;DZIE TRZECI M RZYMEM ?55narodu rosyjskiego, slowianskiego, przeznaczonego do tej wielkiej, wszechswiatowejroli d zi~ ki swej duchowej i ekonomicznej strukturze ... "24Wariant szowinistyc z ny kierunku n arodowego przejawi t si~mi¢ zy innymi w Dziellniku pisarza Fiodorr' Dostojewskiego, w waIceMikolaja Stcachowa 0 "poczwiennictwo" Mikolaj a Danilewskiego, w niekt6rychal'tykulach Iwana Aksakowa, itp. Na pocz~ t k u :xx wiekuskrajnymjego przejawem byly wys t~p ienia czarnosecinc6w, Zwi~zku LudziRosyjskich, Prawoslawnego Bcaterstwa w WaIce 0 Wia r~ P r awoslawn ~i R o syjsk ~ Narodowosc, itp.Historia? Utopia, kt6ra na sw6j sposob przejawila si~ i w comantycznejmysli polskiej? - Dobrze by bylo! Okazuje si~ jednak, Ze ideologowglosz~c ych wsp6lczdnie id~ Moskwy-Tczeciego Rzymu cowniez niebcakuje. Oto' obszerne fragmenty z artykulu archimandcyty Konstantegozamieszczonego w moskiewskim czasopismie "Russkij wiestnik" (nr 12,18-25 macca 1992 c.) pod tytuh:m M oskwa-Ill Rzym:Na po cz ~tku tego st.ulecia ze swiadomosci narodu rosyjskiego uleciala mysl,Ze nasza Ojczyzna rue jest W ielk~ R osj~, jest natomiast przyobleczon~w na r odowo-pans t wow~ p ot~g~ Swi~t~ Rusi~, ktorej Opatrznose Boskapowierzyla ruezwykle wain ~ sluib~ : bye ostatni~ os toj~ wszechswiatowegoPrawoslawia, bye Poskromicielem 5wiatowego z1a. St~d nadanie Moskwietytulu Trzeciego Rzymu ...Dla nienaruszonej swiadomosci prawos/awnej teoria Trzeciego Rzymujest jaskrawym i i ywym obrazem realnych stosunkow Cerkwi i panstwa (...)Sz czegoln ~ wlaS ciwoSci~ ustroju politycznego Trzeciego Rzymu jest skupieniewladzy w osobie cara. Prawoslawne Carstwo Rosyjskie jako T rzeci Rzymi ylo w sercu kaidego prawoslawnego czlowieka rosyjskiego. Mial onswiadomose, ii nad nim stoi Car Prawoslawny, ktorego celem iyciai dziaialnoSci jest ochrona Wiary Prawoslawnej (...) Car Prawosla ....'J1y stal si~punktem odniesienia dla wszystkich duchowo zdrowych d~i:en srodowiskarosyjskiego, odwo luj~cego si~ do swej sw i~tej przeszloki. ULrata wi~z6w zeswi~t~ przeszlosci~ przeobraiala silt w nienawisc do cara. Ta nienawise mialareligijne podstawy - byla nienawiSci~ przeniewierc6w nie tyle do monarchyrosyjskiego, ile wlasnie do Prawoslawnego Cara Trzeciego Rzymu! I nienawiSe"wolnego" swiata zachodniego do caratu ma te same podstawy religijne(...) Niechaj kaidy zajrzy do swej duszy i zamysli silt nad problememPrzeniewierstwa i Trzeciego Rzymu. W tych rozmysJaniach niechaj ocenisiebie jako bojownika 0 sw~ wiar~ i sw~ Ojczyznlt. I ~d z i e to jak gdybyglosowanie wszystkich na temal: bye, czy nie bye Rosji (...) "Wolny" swiatzachod ni przedstawia sob~ obraz przeniewierstwa nie mniej bezboiny nii"sowiecja", Lyle, 7e w innym wydaniu. Jesli nie ma tam ordynarnego ateizmu,Lo z tym wi ltksz~ si l~ dziala skryty sprzeciw wobec Chrystusa poprzezLworzenie pseud ochrystus6w i pseudoprorok6w. Ta schlebiaj~ca pokusa jestgorsza od ordynarnej przemocy z1a. Jarzmo tatarskie uchronilo Rosjlt przedpokusami lacinnik6w, a p6iniej przed zachodnim humanizmem. A mozei jarzmo sowieckie uchronilo Rosjlt przed jeszcze gorszymi pokusamizachodnimi?,.. L. Toistoj, Wielikij griech, Moskwa 1905, s. 35.

56 ANDRZEJ LAZAR!Swiat zachodni w sposob oczywisty dojrzewa do przyj,"cia antychrysta.Ogolna linia zachodniego "chrzekijanslwa" zwrocona jest na lworzenie"Chryslusa" synlelycznego, grupuj~cego \,Iok61 siebie cal~ zierni," wedlugzasad zierni, a nie Nieba. Na drodze wspo/pracy "wszyslkich ze wszyslkirni",wsp61nyrni silami zachodnich zwiaslunow anlychrysla budowane s~ ostalniepil

KOSCIOL ZYJE W DWOCH WYMIARACH ROZMOWA Z ARCHIMANDRYTi\ JOSIFEM PUSTOUTOWEM lULU SZREJDER: Ojcze Josi]re , jesli moina, to zacznt; od takiego bardzoog6/nego pytania. Wszyscy, kt6rzy stojq no gruncie nicejsko-konstantynopolitOliskiegosymbo/u wiary, wypowiadajqc go, mod/q sit; kaidorazowoza jeden, powszechny, aposto/ski Kosci61. Jak Ojciec rozumie jeden aposto/­ski Kosci61 w swiet/e faktu, ie w toku dziej6w u/egl on rozlamowi? A przecieijednosc Koscinla jest wsp61nym skarbem nas wszystkich. Czy to pojmowaniego jako jednego pomaga zbliieniu, czy tei, odwrotnie, moie stwarzac pewneprzeszkody?O. lOSIF PUSTOUTOW: Kiedy wypowiadamy wyznanie wiary: "WierzQw jeden, powszechny, aposto\ski Kosci61, wyznaj

58 ROZMOWA Z ARCH IMANDRYTA JOSIFEM PUSTOUTOWEMo czyms calkowicie odwrotnym. Dlatego reasumuj~c powiem, ze nicejsko-konstant)'TIopolitanskisymbol wiary jest wlasnie tym kamieruem,o kt6rym m6wi Ewangelia, kamieniem w~gielnym, na kt6rym mamybudowac. To jest ten mocny fundament, kt6ry nigdy si~ rue rozpadnie.Trzeba do niego powracac, jako do swiadectwa tego, ze kiedys bylismyrazem.Chcialbym poruszyc problem, kt6ry sif} z tym wiqze. Czy Ojciec uwaza, zewsr6d calego wachlarza wyznari chrzescijariskich Koscioly prawoslawnyi katolicki sq w pewnym sensie bliZsze ir6del? Okolicznosc ta moze akurat niesprzyjac zblizeniu, poniewaZ wlaSnie znaczna bliskosc sprawia niekiedy, zeproblemy stajq sif} bardziej nahotale. Ale czy ta znaczna bliskosc, to bliskiepokrewieristwo, siostrzany charakter obu Kosciol6w jest dla Ojca rzeczywistosciq,czy tez ja idealizujf} sytuacjf}?Nie, nie idealizuje Pan sytuacji. Jest to, powiedzialbym, bolesna rzeczywistosc.Na tIe tego, co si~ dokonuje w nowej sytuacji w Rosji, r6wniez reakcjeKosciola prawoslawnego tlumacz~ si~, moim zdaniem, wlasnie tym, :i:emamy te same sakramenty, ze uznajemy wzajemnie swoje hierarchie. I jeslispojrzymy wstecz, w niedalek~ przeszlosc, to okaze si~, ze juz w latach60-tych istnialo w rosyjskim Kosciele prawoslawnym postanowienie Swi~tegoSynodu, w mysl kt6rego w razie koniecmosci (jako ze w owym czasiebylo bardzo malo parafii katolickich) kaplani prawoslawni mogli okazywackatolikom poslug~ duszpastersk~, a nawet udzielac im sakrament6w.Byl to braterski gest, braterska reakcja na t~ rzeczywistosc, w jakiejmajdowal si~ w6wczas KoSci61.I jeSli obecnie reagujemy ostrzej na mniej drastyczne posuni~cia niz te,jakich na terenie dzisiejszej Rosji dokonuj~ protestanci, to dzieje si~ tak popierwsze dlatego, ze w Kosciele rzymskokatolickim widzimy wsp6lnot~nam najblizsz~ - Kosci6I--siostr~, by posluzyc si~ szcz~sliwym okrdleniemSoboru Watykanskiego II. I pragniemy, aby r6wniez nas za tak~ uzn awano.Dlatego wlasnie uzylem przymiotnika "bolesna", dlatego taka jestnasza reakcja. I niezaleinie od wszystkich aktualnych trudnosci bliskosc taniew~tpliwie istnieje i umacnia si~; nikt nie moze nas jej pozbawic. S~ todwa Koscioly apostolskie - i dlatego chcy zrobic niewielki krok wstecz.Ot6z w latach 60-70-tych dialog teologiczny rozwijal si~, moim zdaniem,pomyslnie. Ale trzeba powiedziee, ze wtedy powszednia rzeczywistoscZyciowa byla mna: nie stykalismy si~ ze sob~ tak scisle. I wlasnie bliskoscstanowisk teologicznych pozwolila na rozw6j dialogu. To prawda, zemotorami tego dialogu byly charyzmatyczne osobowosci (ci e sz~cy si~ dodzis dobrym zdrowiem kardynal Willebrands, niezyj~cy metropolita Nikodim- to przeciez postacie jedyne w swoim rodzaju). Ale niezaleinie odswoich osobistych zalet nie mogliby oni dac temu dialogowi takiegoimpulsu, gdyby nie bylo tej bliskosci.

ROZMOWA Z ARCHIMANDRYTJ\ JOSIFEM PUSTOUTOWEM59Slowo "bolesna" wydaje mi sir bardzo traJne. Zyjemy w chorym spoleczenstwie,powinniSmy sif uleczyc. Uleczyc sir sami i leczyc innych, bo Koscioly squzdrowicielkami naszego spoleczeitstwa. Ale w tym miejscu powstaje nastrpujqcy- jalc mi sir zdaje, bardzo wainy - problem. Wskazal Ojciec napewne stale dz faiajqce czynniki, ktore prowadzq do zbliienia: choc z trudem,boldnie, to jednak w perspektywie wiecznosci coraz bardziej sir ku sobiezbliiamy, a nawet - nie zawaham sit! talc powiedziec - zmierzamy kuzjednoczeniu. Ale sq tei czynniki przeszkadzajqce. Czy moina powiedziec, iemajq one charakter raczej czasowy, gdy tymczasem czynniki sprzyjajqce sqzwiqzane z wiecznosciq? I ie dzisiaj daje sf(! wyczuc oddzialywanie czynnik6wdlugoJalowych, sprzyjajqcych? Czy tei byloby to widzenie nazbyt optymistyczne?Mysl!(, ze wlasnie dzisiaj brzmi to zbyt optymistycznie. Moim zdaniem,potrzebne jest obecnie dokladne wyczucie pulsu rzeczywistosci. Jdli nieb¢ziemy si~ 0 nie starac, moZe si~ zdarzyc, Ze w wyniku jakichs drobnychnieporozumien drogi nasze ostatecznie si~ rozejd~. Trzeba zachowactrzezwy umysi, nie poddawac si~ ziemskim b~dZ co b~dz rzeczywistosciom,ktore staly si~ tak skomplikowane, ze po prostu przemoq ci~gn~ nasw rome strony. W lata 80-te weszlismy z dobrym teologicznym zasobem.Ale potem widzieIismy, jak wszystko zaczyna si~ rwac. Przeciez nasz dialogzostal zahamowany i obecnie jest sprowadzony do minimum. Jdli chodzio nas, to dalszy dialog uzalemiamy od kontynuacji dyskusji na tematkwestii unickiej, co, moim zdaniem, jest w pelni uzasadnione. Ale s~ tei:inne przyczyny. S~dz~, ze jedn~ z takich tymczasowych przyczyn, w szczegolnoSciw Rosji, jest niezrozumienie przez pewn~ cz~sc KOScioia rzymskokatolickiegodzisiejszych realiow Rosji i d~zenie do dzialania w ramachswieckich praw. Tymczasem Rosja przez cale wieki byla panstwemprawoslawnym i 70 ubieglych lat nie uczynily jej nowym panstwemswieckim, jak to mialo miejsce we Francji czy w jakims innym podobnympanstwie, gdzie od razu zapanowaly zasady demokratyczne. Wie Pan, zehistoryczna inercja rna charakter dlugotrwaly. I oto, kiedy znikn~ly teideologiczne bariery, okazalo si~, ze w podstawowej masie narodu tohistoryczne przywi~zanie do prawoslawia jest zywe, a wraz z nim trwarowniez nieufny stosunek do wszystkiego, co zachodnie. I jakos trzeba touwzglydniac: zakladaj~c nowe diecezje, administratury apostolskie, rozszerz aj ~c sw oj~ dzialalnosc.Z drugiej strony, cokolwiek by mowic, nie lubi~ twierdzenia, Ze katolicypost~p uj ~ nidusznie, a my slusznie. Wydaje mi si~, ze my, przedstawicieieprawoslawia, razem z przedstawicielami KOScioia rzymskokatolickiegopowinnismy si ~ przyjrzec doswiadczeniom Rosji carskiej i p',patrzec, jakbylo tam. I dokladnie zapoznac si~ z tymi doswiadczeniami, poniewazzn aleziono wtedy wystarczaj:::co dobry modus vivendi i Kosciol katolicki byldobrze reprezentowany. Taluch konfrontacji, ktore tak ostro przejawialybysi~ na zewn~t r z , jak to silt dzieje obecnie (s~dz~c po tym, co slyszlt, coczytam, co wiem), jednak nie bylo.

60 ROZMOWA Z ARCHlMANDRYTJ\ JOSIFEM PUSTOUTOWEMNa drodze do porozumienia uczyniono ostatnio wainy krok - jest toporozumienie genewskie z marca 1992, ktore stopniowo zaczyna wydawacowoce: nast~puje, by tak rzec, dwustronna infonnacja w bardzo wie1usprawach. I uwazam, ze roomenty negatywne maj'l zasadniczo charakterprzejsciowy, to zas, co nas zbliza, odnosi si~ - jak Pan powiedzial - doinnego wyroiaru, tam gdzie mamy do czynienia z wartosciami wiecznymii nieprzemijaj~cyroi. Elementy bliskoSci znajduj~ si~ w tym wlasniewymiarze i to niew'ltpliwie napawa pewn~ nadziej~. KoSciol Zyje w dwochwymiarach i elementy bliskoSci jednak tam s~.To bardzo pocieszajqce. Czlowiek wierzqcy iyje jednak tamtym wymiaremi bez niego nie ma wymiaru doczesnego.Nie wolno nam koncentrowac si~ wyl'lcznie na aktualnej rzeczywistosci.JeSli plywamy, jak roowi sw. Pawei, po Zywiolach tego swiata, czeka naszupelny kres. I z cal ego serca podzie1am opini~ znanego rosyjskiegometropolity Platona Lewszyna, ktory powiedzial, Ze dziel~ce nas barierykonfesyjne nie dochodz'l do nieba. Nie dochodZ

ROZMOWA Z ARCHIMANDRYTJ\ JOSIFEM PUSTOUTOWEM61I traktowac Kosciol jako jakies cudowne, magiczne lekars/Wo, ktore mieszajqcsif w panstwowe perypetie moie sprawic natychmiastowq popraw(fsytuacji. Bardzo sif lego obawiam.Ja tez si~ obawiam. Kosciol moZe bye jednym tylko instrumentem- prowadzie ludzi do iycia wiecznego; taki jest jego eel. Innym instrumentern,zgodnie ze swoj~ natur~, bye n i e m 0 z e. Ten, kto chce dodaeKoSciolowi jakies inne funkcje - w tym rowniez funkcj~ rozwi~zywaniaproblemownarodowych, politycznych - dziala na jego szkod~.I tym samym przeszkadza lei rozwiqzaniu tych problemow w duchuchrzeScijairskin;l.Tak, dlatego ze natura KoSciola jest inna. Kosciol nie jest przeznaczony dorozwi~zywania problemow narodowych. "Nie rna juz Zyda ani Greka,wszyscy bowiem s~ Chrys.tusowi i we wszystkich jest Chrystus."Kosci61 uSwi{!ca narod i wnosi wen Cialo Chrystusa.KOSciol wnosi Ducha Chrystusowego w narod, ale to nie znaczy, zeunicestwia narod. Przeciez slowa: "Nie rna juz Zyda ani Greka, wszyscybowiem s~ Chrystusowi i we wszystkich jest Chrystus", nie oznaczaj~, Zemaj~ znikn~c Grecy, Zydzi, Rosjanie ... Nie 0 to tutaj chodzi, lecz 0 to, Zenauka Chrystusa rna uswi~cac kazdy narod. I KOSciol nie moze byeinstrumentem - tym bardziej jakichs politycznych nami~tnosci . A to, co si~dzieje obecnie, te proby wci~gni~ia Kosciola w rozwi~zywanie tegorodzaju problemow, pokazuje, do jakiego stopnia nasze spoleczenstwo jestchore.Zjawisko to rna jednak moim zdaniem - moze zabrzmi to zaskakuj~co- pewien aspekt pozytywny. Mysl~ mianowicie, ze ludzie, ktorzy widz~w KOSciele panaceum na wszystkie bied y, uwazajll jakos podswiadomie, zeKOSciol to cos takiego inn ego, cos bardzo mocnego, co moze dae jakies·ozwillzanie. Tyle, ze nie rozumiejll oni, iz jdli nawet KoSciol moze miecwplyw na rozwillzanie tego problemu, to nast~puje to zupelnie innll drogll,a mianowicie poprzez czlowieka - poprzez jego wewn~trzne przeobrazenie.Dlaczego mowimy 0 indywidualnych prawach czlowieka? Dlatego, Zekiedy ka:i:dy czlowiek stanie si~ Osobll pisanll duzll literll, zagl~bionllw nauk~ Chrystusa, wtedy to spoleczenstwo b~zie zdrowe. I nie b~dziewtedy takich bolesnych problemow, jak problem narodowy. Kosciol rna Jskuteczniejsze lekarstwo, ktore moina porownac z lekiem homeopatycznym.Dziala one wolniej, ale wynik jego dzialania jest pewniejszy i bardziejnieszkodliwy.A wi~c fakt, ze ludzie patrzllc na KOSciol podswiadomie wyC?:uwajll, zew nim cos t a k i ego jest, napawa pewnll nadziejll. Ale z dru

62 ROZMOWA Z ARCHlMANDRYTt\ JOSIFEM PUSTOUTOWEMci sami ludzie, i ze rue sklada si~ on z aniol6w, lecz z ludzi, kt6rzy ulegalitym samym chorobom.Obraz wyznaniowy dzisiejszej Rosji jest az nadto dramatyczny. A todlatego, ze rue bacz~e na fakt, iz Rosja zostala oehrzczona przed tysi~cemlat, Ze jest to kraj z wielk~ tradyej~ ehrzeSeijansk~, w te sluzy wtargn~literaz wszysey. przede wszystkim mam tu na mysli rozmaitego rodzajuprotestanekie - nie zawaham si~ uZyc tego slowa - sekty. Plus sektywsehodnie 0 eharakterze buddyjskim itd., itd. - wszystko, co widzimy terazna uliey. Moim zdaruem, stawia to nas (m6wi~ jako duehowny rosyjskiegoKOScioia prawoslawnego, jako nalez~ey do niego) w obliezu wielkiejodpowiedzialnosci za zachowanie tozsamosci narodowej. Nie waham si~tak powiedziee, poniewaz wszystkie te pr~dy rozmywaj~ tozsamosc narodow~.To pierwsze. A po drugie: za zaehowanie wlasnie wiary Chrystusowej,przekazanej przez KOSci61, kt6ry zachowal sukcesj~ apostolsk~ .W r6wnym stopniu, jak mysl~, dotyezy to takZe KOScioia rzymskokatoliekiegojako Kosciola apostolskiego.Dlatego kiedy widzimy t a k ~ reakej~ ze strony Kosciola katoliekiego,o jakiej m6wilismy na poez~tku, to budzi w nas ona rozgoryezenie wskutekniezrozumienia tej sytuaeji, kt6ra opiera si~ na literze prawa. Ale istniejetez inne stanowisko, jak np. klasztoru w Chevetogne, ezy ruekt6ryehbiskup6w w p6tnoenyeh Wloszeeh, kt6rzy patrz~ na te sprawy winnyspos6b, kt6rzy m6wi~ 0 bezinteresownej pomoey rosyjskiemu Kosciolowijako siostrzanej wsp61nocie i przywr6ceniu tyeh tradyeji - wlaSnie w oparciu0 postanowienia Soboru Watykanskiego II w przedmiocie Kosciol6wwsehodnieh. To napawa' nadziej~, m6wi bowiem 0 tym, ze znajdziemywsp61ny j~zyk. Cheialbym zakonezyc optymistyeznym akcentem. Te tendenejepozwalaj~ si~ spodziewac, ze znajdziemy wsp6lny j~zyk. I nie trzebapopadac w zw~tpienie, leez nalezy w tym kierun1cu praeowac.Dzifkujf. Ojcze Josi}le. za rozmowf.Dzi~kuj~. Ciesz~ si~, ze ta rozmowa zostanie opublikowana w "Znaku".W Rosji ezasopismo to jest znane. Pozdrawiam jego Czytelnik6w.Z o. Josifem Pustoutowemrozmawia/ Julij Suejderprzel. Ju/iusz Z ychowicz

64 ROZMOWA Z ARCYBISKUPEM TADEUSZEM KONDRUSIEWICZEMW ci,!gu ubieglego niemal pohora roku sytuacja nieco si~ zmienila. Zostalaoficjalnie zarejestrowana Administratura Apostolska, po czym przyst4Pilismydo rejestracji parafri i organizacji katolickich. Oficjalnie zarejestrowanajest katolicka organizacja charytatY"'na "Caritas" z central,! w Moskwieoraz filiami w Sankt-Petersburgu i innych miastach Rosji. Organizacja tawykonala wielk,! pra~ w zakresie rozdzialu przychodZlj,cej pomocyhumanitarnej i wedlug opinii kompetentnych instytucji zachodnich funkcjonujebardzo dobrze. Moina powiedziee, ie odegrala ona wazn'! rol~w tiSwiadomieniu spoleczenstwu, iz Kosciol katolicki jest otwarty nawszystkich potrzebuj,!cych pomocy. Aktywnie dziala katolickie wydawnictwoi agencja infonnacyjna "Istina i Zizil", wydaj,!ce ilustrowany miesi~cznikpod t'! sam,! nazw'!. To ozywienie dzialalnosci organizacji katolickichpo tylu trudnych latach rz,!dow wojuj,!cego ateizmu robi duze wraZeniei uprawnia do pewnych nadziei.Nie nalezy jednak zapominae 0 realnych trudnosciach. Najwi~kszyproblem stanowi,! budynki koscielne nadaj,!ce si~ do sprawowania liturgii.Praktycznie kosciolow takich mamy jedynie kilka - glownie w Moskwiei Sankt-Petersburgu. Dwa tygodnie temu poswi~cilem pierwsz,! kaplic~,zbudowan,! na terenie Rosji po upadku totalitarnego reZymu. Bylo tow Wolgogradzie. Obecnie na terenie Rosji powstaje jeszcze jedna niewielkakaplica; budowany jest takie kosciol w mieScie Marks, obwOd saratowski.Otrzymalismy tez zezwolenie na budow~ koSciola w Tylzy (obwodkaliningradzki). W innych miejscowosciach kosciolow praktycznie nie rna,dlatego wynajmujemy odpowiednie pomieszczenia alba zbieramy si~w prywatnych mieszkaniach.Jak z tego widae, na pytanie 0 aktualne najpowawiejsze trudnoScinalezaloby odpowiedziec, ze sprawia je przede wszystkim niedostatekkosciolow, domow modlitwy, kaplanow. PrzyJezdzaj,! do nas kaplani,przyjei:dzaj,! siostry zakonne, pomagaj,! w dziele katechizacji, ale wszystkoto nie wystarcza. Istotne braki odczuwamy w zakresie literatury religijnej.A jednak istnieje juz 38 parafii i zarejestrowanych jest 36 ksi~zy.Nalei:y wspomniee 0 zorganizowanym w ubieglym roku w MoskwieStudium Teologii Katolickiej sw. Tomasza z Akwinu. Sukces tego przedsi~wzi~ciaprzeszedl wszelkie moje oczekiwania. Okazalo si~, ze Studiumwzbudzilo wielkie zainteresowanie, zwlaszcza wsrOd inteligencji. Zaj~ciaodbywaj,! si~ wieczorem lub w soboty, co ulatwia korzystanie z nichludziom pragn,!cym poznae katolicyzm. Nie zamierzamy nawracae nikogona katolicyzm z prawoslawia alba innego wyznania czy innej religii.Pragniemy tylko udost~pniae wiedz~, bye otwartymi wobec braci w wierze.Bye moze dlatego Studium nie bylo dot,!d przedmiotem zadnych nieporozumienz prawoslawnymi. Przeciwnie, wiadomo nam, ze w jego pracachuczestniczy wielu prawoslawnych studentow i wykladowc6w. Jest to dobrepole dla wspolnej dzialalnosci katolikow i prawoslawnych, a tamdoswiadczenie ekumenicznego wspoldzialania w dziele oswiaty chrzeScijanskiej:katolicy odkrywaj,! dla siebie skarby prawoslawnej duchowoSci,

ROZMOWA Z ARCYBISKUPEM TADEUSZEM KONDRUSIEWICZEM65a prawoslawni - doswiadczenie katolickiej aktywnoSci. Przy tym prawoslawnipoglrrbiaj~ swoje prawoslawie, a katolicy swoj katolicyzm.W zwiqzku z Iym bardzo eheialbym zadile pylanie, jakie nasunflo ml Slfpodezas Mszy sw. w uroezystose Wszystkieh SWiftyeh. DtM. g4;bokiewraienie wywarly na mnie slowa Ksifdza Areybiskupa, ie to my powinnismybye robotnikami budujqeymi jednose Kosciola, ie nie trzeba ezekae naarehitekta, nie Irzeba ezekaC na jilozoj6w czy leologow, ktorzy rozwiqiqskomplikowane i sublelne problemy. Pojawiajq sif one niekiedy w najbardziejnieoezekiwanym miejseu i nie diljq sif szybko rozstrzygnqe. Na/eiy Wifepodehodzie do nieh z respektem i nie probowac rozwiqzywac ieh naprfdee.Bardzo odpowiadil mi idea realnej praey zmierzajqeej do slworzenia jednosciz prawoslawnymi, bez wdilwania sif w teoretyezne koneepeje. Zreszlq, ezyimoiliwose takiej praktyeznej praey nie opiera sif na zaloteniu, ie arehilekljut jest? Przyehodzi mi tu na mysl dewiza z biskupiego herbu KfifdzaAreybiskupa: Qui ut Deus.Tak, po prostu jakos tak sirr stalo, ie w uroczystosc Wszystkich Swirrtychmy, katolicy, zapragnrr1ismy wspomniee rowniei 0 wielldm swi~tymrosyjskim - Sergiuszu Radoneisldm. Z wielk~ radosci~ uczestniczylismyrazem z KoSciolem prawoslawnym w tych modlitwach. Ale mnie wydalosi~ to za malo i bye moie - jak powiedzial ojciec Josif Pustoutow- zadzialal tu Ouch Swirrty. To wlasnie tam, w Sergijewsldej Lawrze,pomyslalem 0 urz~dzeniu taldego naboienstwa. Niezwlocznie zwrocilemsi~ do obecnego tam ojca Pustoutowa; potem, iegnajllc si~ z JegoSwi~tobliwosci~ Patriarch~ Moskwy i calej Rusi Aleksym II, powiedzialemo tym taue jemu. Patriarcha odniosl si~ do tego pomyslu przychylnie i kumojej radosci w uroczystosc Wszystldch Swi~tych naboienstwo stalo si~faktem.A jdli chodzi 0 przypomniane przez Pana slowa 0 robotnikach: to byljakby dalszy ci~g slow ojca Josifa, ktory mowil duio 0 sprawachpraktycznych. I nasun~la mi si~ taka mysl: no dobrze, architekt zaprojektujedom, ale jdli nie b¢zie robotnika, to dom ten nigdy nie powstaniew realnym materiale, pozostanie tylko na rysunku. Mamy dokumentysoborowe i wspaniale dokumenty na temat ekumenizmu, wiemy, ierowniei inne Koscioly, w tej liczbie takie KoSciol prawoslawny, mowi~wiele 0 wspoldzialaniu i wzajemnym zrozumieniu, itd. Ale mowienie tojedna strona zagadnienia, oczywiScie potrzebna - nie mam nic przeciwfllozofom, przeciw architektorn, oni s~ niezb¢ni. Lecz po to, iebybudowla zostala wzniesiona, do tej bazy potrzebny jest jeszcze robotnik.Nie moiemy poprawiae Boga, ale Bog nie zaloiyl dwoch KoSciolow;zaloiyl jeden. To my, ludzie, rozszczepilismy t~ budowly, i dlatego mypowinnismy z Bo4 pomoc~ znowu j~ scalie, zasklepie ty szczelin~, jakaw niej - w jednym Mistycznym Ciele Chrystusa - powstala. To my,robotnicy, powinnismy j~ zalatae, aby jej nie bylo.

66 ROZMOWA Z ARCYBISKUPEM TADEUSZEM KONDRUSIEWICZEMBardzo mnie cieszq Ie oslatnie slowa K~i{dza Arcybiskupa, bo to, couslyszalem w kosciele sw. Ludwika, od razu skojarzylem z encyklikq pap ~iaPiusa XII 0 Mistycznym Ciele Chrystus , gdzie wlaSnie jest powiedziane, i eGlowq Kosciola jest Chrystus, ie to On jest Architeklem wszyslkiego, cotworzymy. I dlatego nasza praca rna sens.A teraz drugie pytanie: Katolicy obrzqdku lacitiskiego to bardzo malagrupka w rosyjskim spoleczenstwie. I cZf}sto widziana jest ona jako grupapolska. Jak to rzeczywiScie jest: kim sq rosyjscy katolicy?Jak Pan wie, urodzilem si~ na Bialorusi, dlugo mieszkalem na Litwie, gdzieliturgia byla sprawowana po polsku. Potem, po ukonczeniu instytutupolitechnicznego, pracowalem przez pewien czas jako iniynier i w ramachswojej pracy bylem wysylany w delegacj~ do szeregu miast. Kiedys,przechodzlic - po zalatwieniu spraw sluzbowych - po mieScie Nikolajew,zobaczylem budynek, na kt6rym na jaskrawo czerwonym pl6tnie widnialnapis informujlicy, ze jest to jakis kl ub. Wszystkie cechy budynkuwskazywaly jednak, ze byl on kiedys katolickim kosciolem. Wszedlem dosrodka i zapytalem: a co tu bylo dawniej? Od powiedziano mi: polskikosci61. Potem przyjeehalem do Odessy, gdzie dotlid ani razu nie bylem.Wiedzlic, ie jest tam koSci61 katolicki , poczlilem go szukac. Znalem nawetad res, pytalem wi~ przechodni6w 0 t~ ulic ~ , dodajlic, ie jest przy niejkosci61 rzymskokatolicki. "A... polski kosci6l, to b~ zie tam" - slyszalemw odpowiedzi. Dla rnieszkanc6w tych miast kosci61 rzymskokatolickiznaczyl tyle co "polski koSci61" . Rzeczywiscie, dawniej wyznawcamikatolicyzmu, chrzd cijanstwa zachodniego typu, byli tutaj gl6wnie Polacyi Niemcy. Czas plynie jednak jak woda i jak wiadomo, nigdy nie wchodzimy,dwa razy do tej samej rzeki. R6wnici dzisiaj, kiedy po wszystkichprzemianach wst~ujemy do tej - rzec by moina-- rzeki iycia religijnego,wchodzimy w zupelnie in n ~ wod ~ niz ta, kt6ra byla tu do roku 1917.Sytuacja ulegla gruntownej zrnianie: dawne swilitynie zostaly zburzone,nastlipila ogromna migracja ludnoSci. A poza tym sposroo Polak6w - nawettych, kt6rzy czuj~ si~ Polakami - malo kto zna j~zyk polski . To sarno staIosi~ z Niemcarni. M6wiliC 0 katolikach, trzeba m6wic nie tylko 0 Polakach,lecz takie 0 Niemcach. Przeciez istniala cala niemiecka republika, a w niejbyla niemiecka diecezja z wlasnym seminarium, z wlasnym biskupem.Na terenie Rosyjskiej Federacji iyje bardzo wielu katolik6w Litwin6w- zwlaszcza w obwodzie kaliningradzkim. Ale czy tylko Litwin jestkatolikiem? N ie, s~ tei katolicy Bialorusini i Ukraincy i Rosjanie. Byli onitakZe przed rewo lucj~, jakkolwiek procentowo stanowili wtedy znaczniemniej sz~ ~sc spoleczenstwa niz dzisiaj. Obecnie sytuacja ulegla gruntownejzmianie: nie moiemy si ~ juz dzielic wedlug grup narodowych, m 6wi ~c,ie katolicy to Polacy, Niemcy, Litwini itd. Taki spos6b widzenia bylby dzisniewlaSciwy i sprzeczny z rzeczywi st os ci~ .Katolicyzm (od greckiego katholik6s - wszechobejmujlicy) jest Kosciolemotwartym dla wszystkich; dlatego dzisiaj przychodzi do niego wielu

ROZMOWA Z ARCYBISKUPEM TADEUSZEM KONDRUS IEWlCZEM67ludzi innych narodowosci. S~ to albo osoby z malZenstw mieszanych:polsko-rosyjskich czy niemieeko--rosyjskieh, alba po prostu Rosjanie. Niemoma dzisiaj twierdzie, ie w Europil, zachodniej jest miejsee tylko dlakatolicyzmu albo protestantyZl{lu. Pojawilo si~ tam obecnie wielu mahometan.Moina powiedziee, ie do Europy wkracza islam: oto juz w pobliZuWatykanu buduje si~ meczet i nikogt:> to nie kluje w oezy. Dzisiajspoleczenstwo powinno bye otwarte na wszystkie dobre przejawy kultury.Dlatego nie rna nic dziwnego w tym, Ze w Rosji pojawiajll si ~ katolicy."Idzcie... gloscie Ewangeli~ wszel kiemu stworzeniu" - powiedzial JezusChrystus.Koscwl uSwi~cawszystkie narody. ale sam nie nalei y do iadnego?Tak, i na tym wlasnie polega sila KoSciola katolickiego. Dlatego kazdy,kto do niego przychodzi, zostaje przyj~ty.Cllcialhym tu opowiedzieev rna/ym epizodzie.jakiego doswiadczylem w Nowosybirsku.kiedy w towarzystwie 1UlSzycll przyjacwl z Wloell. Niemiec i Polskiwstqpilem tam do prawoslnwnego koscioln. Otoczyli 1UlS paraf UlTlie i zadawalirDine pytania - zresztq bardzo iyezliwe. Kiedy na jedno z pyla;' odpowiedzialemim nagle po rosyjsku, zcreagowali zdziwieniem: "Jak to.jestesciekatolikami. a mowicie po rosyjsku?" Na eo odpowiedzialem im tak: "JesteSmYKosciolem powszechnym. powinnismy mowie rowniei po rosyjsku." OczywiSciepopelnilem drobne klamstwo. nie mowiqe im, ie to mo} }fzyk ojezysly. Alewydaje mi sif. ie powiedzialem im prawdf 0 Kosciele katolickim.Naturalnie, KoSci61 midci w sobie takie kultur~. ZyjllCY tu w Rosji ludzienaleZ~cy do mniejszoSci narodowyeh maj~ peine prawo do tego, byuczestniczyc w naboienstwaeh odprawianyeh w ich j~zyk u ojezystym. IchZyczenie pod tym wzgl~em powinno bye speinione. Niedawno w koscielesw. Ludwika wprowadzilismy regularne nabozenstwa w j ~zyku koreanskim.Okazalo si~, ze w Moskwie mieszka 5-6 tysi~y Koreanczyk6w,kt6rzy zwr6cili si~ do mnie z tak~ wlasnie p rosb~ . Wprowadzilismy tezliturgi~ w j~zyku hiszpanskim. Moskwa jest wielkim miastem, jest tubardzo duzo eudzozieme6w, w tym r6wniez kilka tysi~y student6whiszpanskoj~zyeznych. Przyszli oni do mnie z oficjal n~ p rosb~ 0 Msze sw.po hiszpansku. Przychodzili tei: Bialorusini, Ukrainey. Powstanie niew~ t­pliwie problem liturgii w j~zyku niemieckim, bo i w tej sprawie jui: do mnieprzychodzono. Przeciez miasto dziewi~ omilionowe to jakby ealy kraj ezypanstwo z wieloj~zyczn~ lud nosci~. Jest to zresztll sprawdzianem powszechnoSciKoSciola. Gotowi jestd my wprowadzie nabozenstwa w j~zykuojczystym dla wszystkich, kt6rzy tu przyjd~. Bez jakiegokolwiek prozelityzmu,bez pr6b nawracania z jednej religii na inn~ . Czemus takiemu jestemabsolutnie przeciwny. Ale jdli ktos ehce do nas przyjse, moim obowillzkiemjest przyjlle go z otwartym sercem.

68 ROZMOWA Z ARCYBISKUPEM TADEUSZEM KONDRUSIEWICZEMW zwiqzku z tym pozwolf} soMe zadac kolejne pytanie. Jakq rolf} mogq dzisiajodegrac katoUey w spoleezerutwie rosyjskim i jak przy tym powinnyksztaltowaC slf ieh stosunki z prawoslawnymi. z niewierzqeymi. itd.?Z niewierz'lcymi... Dzisiaj ludzie szukaj'l Boga i trzeba im to poszukiwanieumo:iliwie. P ami~ tam , kiedy jeszcze bylem proboszczem rary grodzienskiej,zadzwonil do mnie naczelnik wi~zienia z prosb'l, :ieby przyslae do wi~zn i owk si~za. Nigdy czegos takiego u nas si~ nie praktykowalo - dawniej nawetW szpital u nie pozwalano odwiedzae parafian i chodzilismy tam ukradkiem.A tu tymczasem oficj alnie zapraszajlj, do wi~ zi en ia. Okazalo si~, :ietrzech wi~Zniow poprosilo, a nawet wr~z zazlj,dalo, :ieby im przyslacksi~ za . Wszyscy trzej mieli dlugoletnie wyroki za jakies bardzo ci~zkieprzest~pstwa . I oto ci ludzie prosz'l, zeby im urnozliwie przyj ~cie chrztu.Kaplanowi , ktory do nich przyszedl, powiedzieli: "Czytamy troch~ gazety,nasze spoleczenstwo zmienia si~ , czytalismy, :ie Gorbaczow by! u papieza.I takd my sobie pomysleli: co to si~ z narni stalo, dlaczego tu jesteSmy?I doszlismy do wniosku , Ze gdybysmy byli ludimi wierZ'l,cymi, to niepopelnilibysmy tego, za co teraz odsiadujemy kar~." MySl~, Ze jest toswiadectwo czlowieka, ktory g!~boko przemysla! to, co popehlil, i stara si~wrocie na dobr!! drog~. I takieh ludzi jest u nas wiel u. A my powinnismytym lud ziom dae cos rzeczywistego, powinnismy otworzyc im nasze serea,aby mogla w nich wstlj,pie Boza prawda, ktora od czasow apostolskichpozostaje niezmienna - niezalei:nie od wszelkich przemian w sferzespo!ecznej i politycznej - poniewaz nie z tego, czego nauczal Chrystusi Jego uczniowie, nie utraci swego znaczenia.Powinnismy zwraeae si~ z tym takze do prawoslawnyeh. Nie chodzio jakieS szczeg6lne katolickie przcpowiadanie w srodowisku prawos!awnym.Ale wszyscy zyjemy w jednym kcaju i wszyscy winnismy wspOidzialacw szerzeniu swiatla Chrystusa w naszym um~czon ym spo!eczenstwie.Dlatego w obeowaniu z prawoslawnymi lub z wst~puj'leymi na drog~ehrzescijanstwa prawoslawnego powinnismy wsp6lnie swiadezyc 0 Ch rystusiejako 0 Drodze, Prawdzie i Zyci u i 0 dobroczynnej moey Kosciolaprawoslawnego, na kt6rym spoezywa gl6wny ci~zar przywrocenia chrzescijanstwawsrOd narodow Rosji. Kosci6! prawos!awny i nasz to dwaKOScioly siostrzane. Patrzymy na KoSciol prawos!awny jako na dysponujlj,cysrodkami dla zbawienia czlowieka. Takie w!aSnie spojrzeniesformulowal Sobor Watykanski II. Wszystko to jest zupelnic jasne, ale tenKOSci61 w ci'lgu ostatnich przeszio 70 lat rowniez znajdowal si~ w straszliwyehwarunkach, jego r6wniez dotkn~ly liczne przdladowania. I dlategorozw6j eklezjologii, doktryny spolecznej, a zwlaszcza rozw6j metodkatechizacji, metod dzialalnosci oswiatowej, a taue innych aspektow,zostal jakby zahamowany. My, KoScio! katolicki, bylismy przdladowaninie mniej niz rosyjski KoSci61 prawoslawny. Tez nie rozwijalismy tegowszystkiego, na czym opiera si ~ iycie koscielne. Ale my mo:iemy korzystaez tych zasobow, jakie przez ten czas nagromadzono l'Ia Zachodzie, Zye tym

ROZMOWA Z ARCYBISKUPEM TADEUSZEM KONDRUSIEWICZEM69potencjalem. Moiemy przekazaC ten potencjal naszym prawoslawnymbraciom i przez to w istotny sposob im pomoc. Bardzo spodobaly mi si~slowa Jego Swi~tobliwo Scl patriarchy Aleksego II, wypowiedziane podczasuroczystosci 600--lecia smierci sw. Sergiusza Rad oneiskiego: otoi mowil ono podobienstwie tego swi\!tego do sw. Francislka z Asyiu, 0 pokrewienstwiemisji, j ak~ ci wielcy swi\!ci spelniali w swiecie.Moglibysmy prowadzic razem z prawoslawnymi katechizacj\!. Gotowjestem znaleic w tym celu katechet6w i poslac ich do pracy pod kierunkiemprawoslawnych. Moi:emy si\! przy tym umowic, ze nie b\!dziemy poruszacproblem6w zwi~zan ych z Filioque, niepokalanym pocz~ ciem Matki Boiej,i:e nie b~ ziem y m6wic 0 prymacie Piotra i innych tego rodzaju sprawach.Moi:emy na przyklad urz~dzac wspolnie jakies konferencje. W naszymStudium i jego filiach pr6bujemy stworzyc ten potencjal duchowej inteligencji,nie podzielonej wedlug zasady konfesyjnej, lecz pol~czonejw sp6ln~ o rientacj~ chrzeScija nsk ~. Doswiadczenia Studium wykazaly owocnosewsp6Inej pracy duchowej katolikow i prawoslawnych.WlaSnie w len spos6b moze sif kszla/lowac chrzescijailska inleligencja,zdolna prowadzic prac{? w dziedzinie kalecllizacji i ewangelizacji naszegokraju. Juz sarno poj{!cie chrzeScijatiskiej inleligencji nie miesci sif w rarnachkonfesyjnych, chociaZ od kazdego, klo si{? do niej zalicza, wymagana jestgl{!boka swiadomosc ducllOwych bogaclw wlasnego wyznania oraz nalezytaolwarlosc na ;nne. Chcialbym zadac jeszcze jedno pylanie. Najwi{?kszymi najlrudniejszym zadaniem chrzescijan jesl ewangelizacja niewierzqcychi nieoswieconycll, kl6rzy szukajq jakiegos duchowego zycia, ale 0 religiipraklycznie nic nie wiedzq. W jaki spos6b Koscioly chrzescijaizskie moglybysi{? wzajemnie w lej dziedzinie wspierac?Po okresie przdladowan, trwaj~cym na przestrzeni iycia trzech pokolen,powstala duchowa pustynia. Ludzie nie po przest aj~ na rozwi~zywaniuproblem6w materiaInych, Iecz szukaj~ Boga, szuk aj~ prawdy. Naleiy imwskazywac wlasci w~ drogrr. Obecnie pojawia si \! wiele r6inego autoramentusekt, a takie daj~ 0 sobie znac religie naturalne i rozmaite inne. I wlasniegdybysmy z naszym siostrzanym prawoslawnym Kosciolem opracowaliwspolny program katechizacji, bylaby to wlasciwa reakcja na to zjawisko.Dla przykladu: rok 1994 jest ogloszony przez UNESCO rokiem rodziny;gdybysmy wspolnie zrealizowali program katechizacji obejmuj~cy problematy k~ chrzeScijanskiej rodziny, bylaby to bardzo dobra akcja. Miescilabyona w sobie i wsp6ln ~ pra c~, i zbliienie naszych KoScloloww dziedzinie praktycznej dzialalnosci, i proces ewangelizacji niewierz~cychi nie znaj~cych prawdy, a nawet tych, ktorzy nie chq jej znac albo bl~d z~.Moie taki nasz przyklad okazalby si~ nawet iyw~ kart~ ChrystusowejEwangelii.W tym sensie moiemy zrobic bardzo duio poprzez kate ch ez~.W roku 1991 podczas synodu biskup6w Europy wieJu uczestnikowstwierdzalo, i:e dzialalnosc charytatywna jest taki:e jedn~ z form nowej

70 ROZMOWA Z ARCYBISKUPEM TADEUSZEM KONDRUSIEWICZEMewangelizacji. Takich dziedzin moZliwej wspolnej dzialalnosci jest bardzov.iele: pomagajllc ludziom, b¢ ziemy jednoczesnie prowadzic ewangelizacj~.W tym wlasnie zawiera si~ element nowej ewangelizacji, chociai: sarnaEwangelia jest prastara i niezmienna.Jak moze sif rozwijac dialog katolik6w z prawoslawnymi w Rosj i? Co mozeon dac katolikom, a co prawoslawnym?Ten dialog pozwoli lepiej si~ wzajemnie zrozumiec. A przecie:i dopokikazda ze stron nie zrozumie, jak wygi

ROZMOWA Z ARCYBISKUPEM TADEUSZEM KONDRUSIEWICZEM71nll. KOSciol katolieki byl do pewnego ezasu praktycznie pozbawionyzarowno hierarehii, jak i wlasnych parafii. Obecnie my, katolicy, mamyswoj episkopat i prowadzimy p rae~ ewangeIizaeyjnll w odtwarzanyehparafiaeh. Praey tej oczekujll od nas wierni oraz ci wszyscy, ktorzy pragnll,aby Koseiol katolieki przyniosl im Chrystusa, przyniosl im lask~ BoZll. Natym gruneie powstaly jednak pewne roi:nice zdan co do tego, ezym jestkanoniezne terytorium rosyjskiego patriarehat u. My oczywiScie uznajemypriorytet KoSciola prawoslawncgo, ale mysl ~, i:e zarowno dla katolikow,jak i prawoslawnyeh - najbardziej priorytetowe powinno bye polecenieJezusa: "Idzcie i nauezajcie wszystkie narody." Pod tym wzgl~emwinnismy sobie wzajemnie pomagae. Wlasnie we wspolnej praey widzt:szan~ przezwyci~i:enia trudnosci, jakie pojawily si~ obecnie w stosunkaehmi~zy oboma siostrzanymi KoSciolami. Pragn ~ podkrdlie, i:e jestemprzeciwny gwaltownemu nawracaniu na wiar~ katolickll. Jest rzccZllznaeznie wamiejszll, aby nasze przepowiadanie prowadzilo ludzi doprawoslawia. Z drugiej strony powinnismy bye otwarci dla kazdego, kto donas przyehodzi. I m ysl~; ze takie spotkania na gruncie kultu wspolnyehswi ~ t yeh oraz wspolnego nabozenstwa, jakie mialy miejsce tutaj (w koscielesw. Ludwika) w dzien Wszystkieh Swi~tyeh ezy w Troieko-SergijewskiejLawrze w dzien sw. Sergiusza lub udzial w nabozenstwaeh w innyehkosciolach, a takZe wizyty kardynala H ume'a z Anglii, prymasa Polskikardynala C:Jlempa i innyeh przedstawicieli KOScioia katoliekiego oraz iehmodlitewne obeowanie z hierarch ami rosyjskiego Kosciola prawoslawnegos~ wydarzeniami bardzo waznymi. B ~ll nam one pomoene, poniewazobok dialogu stawiamy na pierwszym miejseu wspoln Cl m od litw~. "Bezemnie nie nie mozecie uezynie" - powiedzial Jezus Chrystus.Ze swej strony i razem z naszymi braemi prawoslawnymi b~dziemy si~starae odkrywae naszll jednose jako wsp olnot~ Mistyeznego Ciala Chrystusa.Ostateeznie jestdmy jednym Kosciolem Chrystusowym.Serdeczll ie dzi(!kuj(! za rozmow(!.Moskwa, listopad 1992Z Arcyhiskupem Tadeuszem KondrusiewiczemrozmawiaJ Jufij Szrejderprzel. Juliusz Zychowicz

B1\DZMY BARDZIEJ EWANGELICZNI ROZMOWA Z KS. BISKUPEM SZYMONEM ROMANCZUKIEM, PRAWOSLAWNYM ORDYNARIUSZEM L6 DZKnM IPOZNANSKnM To nie sztuka glosic potrzeb~ tolerancji dla siebie- to nie jest Zadne moraine osi1lgn i ~ie. Sprobujglosic toleran cj ~ dla swego przeciwnika.Adam Michnik, "P,olityka" 1993, nr 6 (1866)STEFAN WILKANOWICZ: Najpierw prosilibysmy 0 krotkq charakterystyk~prawoslawnych w Polsce: kim sq, z jakich narodowosci i srodowisk si~wywodzq, gdzie mieszkajq? Jakie majq problemy?PP SZYMON ROMANCZUK: Prawoslawni w Polsce to niernal rnilionowykonglornerat narodowosciowy i kulturowy. Prawoslawni to Bialorusini,Ukraincy, Lernkowie, Polacy, Siowacy, Rosjanie, Grecy, Bulgarzy, Arabowie.To rnieszkancy wsi, rna!ych mi asteczek i duzych aglomeracji miejskich.To prawoslawni Bialorusini, odwiecznie zw art~ mas~ zami eszkuj~cy w bialostockiem,dawnym terenie Wielkiego Ksirrstwa Li tewski"go; to Lemkowiei Ukraincy, rozproszeni przez okrutn'l historirr po zachodnichi p6lnocnych zierniach Rzeczypospolitej; to niemal calkiem wyludnionez prawoslawnych bialsko-podlaskie, lubelskie, chehnskie, zamojskie, przemyskie,nowos'ldeckie z resztk'l ocalalych z pOZar6w, grabiezy i dewastacjistarych, wielowiekowych cerkiewek; to diaspora Polski Centralnej , najczrrsciejz dornowyrni kaplicami, poniewaz znajduj~ce sirr tam pi~ kne swi'ltyniezburzono lub odebrano.Problemy prawoslawnych? Jak wszystkich w Ojczyinie naszej. Te same,jednakie, cod zienne. I swoje wlasne. Jak przetrwac w wierze ojc6w, gdyataki na "innych " si~ pot~guj 'l , gdy, w najlepszym wypadku, mija sirr nas,nie zauwaza jak powietrze. Zadna to pociecha, ze nie s~ to zasadywsp6lczesnego cywilizowanego swiata. Szary dzien bywa czrrsciej bardziejokrutny, niz glo~zone szczytne zasady i id ealy.

BJ\DZMY BARDZIEJ EWANGELlCZNI73Prawoslawni mieszkajq w Polsce wsr6d katolik6w, zatem na styku r6inychtyp6w religijnosci i kultur. Jak rDine tradycje duchowe - wschodniai zachodnia - wplywajq na postawy wobec rzeczywistosci ziemskich - panstwa,iycia spolecznego, kultury? Jak mogq sif wzajemnie ubogacac?Jestd my cz~s ci ~ Polski, wi~ jestdmy zawsze tam, dok¥l nas Ojczyznapowola, gdzie nas potrzebuje, choe ostatnio cz~sto , w bialostockiemzwlaszcza, gdzie wszyscy nawzajem wiedz~ 0 swoim wyznaniu (tego niemoma powiedzie6 0 reszcie kraju, gdzie bye glosno prawoslawnymoznacza niemale bohaterstwo), znow, jak przed wojn~, prawoslawnych niedopuszcza si~ do pewnych stanowisk lub - w ramaeh juz "ehrzeScijanskiejlustracji" - stanowisk tyeh si~ ich bez skrupul6w pozbawia. Mamy swojegoposla w Sejmie, to prawda, ale poza nim trudno jest wymienie kogosz prawoslawnych na znae~eym polityeznie lub administracyjnie stanowisku.Mamy us taw~ 0 stosunku panstwa do Polskiego AutokefalieznegoKosciola Prawoslawnego, ale, jak dot~d, nie z tego nie wynika; n i eze g 0,np. nie zalatwilismy d ot ~d ze spraw maj~tkowyeh - w zadnej ze zlozonyehspraw nie nadeszla odpowiedz - a na list, skierowany z niepokojem 0 losnaszyeh spraw do Pana Prezydenta Rzeezypospolitej, odpowiedz niezegonie wyjasni aj ~ca nadeszla z podpisem Ksi¢za Kapelana Cybuli ...Mamy rMne tradycje duchowe, ale przeciei: wszystko si~ tak tutajsplotio, ubogacilo nawzajem. Dla obu naszyeh tradyeji swiat wszak nie jestpo prostu zwyezajn4 dwuwymiarowosei~ ezasu i przestrzeni. ChrzeScijaninnie moze zye na jego powierzehni, ignorowalby wtedy istnienie Boga albaGo pomijal. Chrzd cijanin musi odkrywae wlasn~ gl~bi~ i rozpoznawaet ak~z u innych. Powinien wi~ c wejse w relaeje z illnym ezlowiekiem,odkrywae w nim Boga i poznawae swiat widzialny, a przeb6stwiwszy si~poprzez energie Boze, swiatlo Taboru - Przemienienia Ouystusowego- odezuwac radose bycia z Bogiem. Wszystko si~ wi~ sprowadza dospotkania z innym czlowiekiem. Oezekujemy takich spotkan, wychodzimynieraz naprzeciw, lecz odtr~cani i lekcewazeni mozemy wi~ej krok6wnaprzeciw nie uczynie.M usimy ponadto chciee slyszee i sluehae, by rozumiee intencj~ sl6w,rozumie6 nawet milczenie i ci sz~. Sluchanie oznacza pochylenie w pokorzeglowy, ucz~ Ojcowie Kosciola. Laeinskie slowo humilitas - pokora- pochodzi od humus - zyzna gleba, taka gleba, kt6rej nie dostrzegamy,kt6ra, nawilzana i uzyiniana, zdolna jest przetworzye nawet odpadkiw obfitose plon6w. Pragniemy, by nas sluchano i wysluchano, my takZepotrafimy sluchae i wysluchiwae. Pokora - to takZe posluszenstwo.Lacinskie olr-audire znaczy zarazem sluchae i posluchae, ise za tym, co si~uslyszalo. Takie wzajemne chodzenie ku sobie ubogaci nas wszystkich. Aledo nas przychodzi si ~ od swi~ta. Bo Papiez przybyl do prawoslawnejswiqtyni albo Tydzien Modlitw Ekumenicznych si~ zacz41. A na co dzienmija si~ nasze cerkwie jak leprozaria lub wchodzi si~ do nich jak na stadionlub do cyrku, ze zdziwieniem w oczach, ze budowl~ t~ uwaiamy za

74 ROZMOWA Z BP SZVMONEM ROMANCZUKIEMswi~tynit;; czt;sto widzt; takie sceny, zadaj'!c sobie pytanie, kto ich taknaucza? Diaczego Slle oni ochrzczonymi poganami?Przestaiuny mysiee, :i:e tylko my rodzimy gory i wyrnyslamy proch. Toju:i: by/o. Nasza prawda jest zawsze CZllestkowa, nie pomijajmy czt;Scinale:i:~ccj do innych. Mowimy 0 rozdwojeniu jairu. Gdyby:i: tylko jairui gdybyz tylko na dwoje. My przecie:i: wszyscy co chwila dzielimy sit;, natysi,!cc cz~tek. A my mamy stawae przed Bogiem takim, jakim On samzechcc nam sit; objawie, rue przed Bogiem mieszkaj ~cym w ramkach,ramkach naszego autorstwa. Stlled wlasnie niebezpieczenstwo tolerancji,najbardziej fa/szywego wyobn\-zenia, :i:e tylko nasz prywatny wyznaniowyBog jest Bogiem Prawdziwyrn. A przeciez toierancja to postulat minimum,a chwaille Boga - jak mowi sw. Ireneusz z Lyonu - jest czlowiekurzeczywistniony, otwarty. Wyznaniowe getto prawos/awre, katolickie,wszelkie inne temu nie sprzyja. Kto i kiedy wreszcie g l os no bt;dzie mowilpub I i c z n ie, nie w rozprawach naukowych, szerzej nieznanych, zejestesmy tutaj od Kazimierza Wielkiego, od lagiellonow? .. Nasi prawoslawnizomierze Wojsk Polskich le4 taue pod Monte Cassino (64 mogily),Boloni~, Tobrukiem, Arnhem, w Nonuandii, Narwiku, na Helu, podLenino, w Powstaniu Warszawskim, pod Beriinem, w Katyniu, Piatichatkach-Charkowie,Miednom-Twerze. Polski prawoslawny arcybiskup Sawa,Grodzienski i Nowogrodzki, general Wojska Polskiego, polowy biskupprawoslawny, od Grodna poprzez lagry sowieckie, ann't; generala Andersa,Iran, Palestynt;, Monte Cassino, Bolonit; dotarl ze swyrni zomierzamido Anglii. A dzisiaj, wbrew ustawie (rozdz. trzeci art. 23 i 24) 0 stosunkuRzeczypospolitej do Kosciola Prawoslawnego z miejsca ruszye nie mo:i:erzecz oczywista - prawoslawny ordynariat Wojska Polskiego na czelez biskupem. Przeszkoda ponoe w tym, ze milion prawoslawnych to takmalo, ze dla tylu tylko czy to warto? Dziwna mafematyka... A my przeciezrazem zyjemy, pracujemy, walczyrny, gdy trzeba - giniemy ... Kto wie, izprawoslawny ksi,!dz archimandryta -Grzegorz Peradze, Gruzin z pochodzenia,profesor Uniwersytetu Warszawskiego, jak swit;ty MaksymilianKolbe, poszedl zamiast kolegi z baraku do pieca w Oswit;Cimiu? 1 Bt;dziemysit; licytowae, komu z nich pierwszemu Bog taklle wlasnie mysl poslal? ..Pochyimy glowy p r zed 0 b u, ubogacmy sit; ich miloScille, pokor'! ...Posilledimy swoj wlasny chaos, aby urodzic gwiazdt; Uak mowi Nietzsche).Uwierzmy, ze chaos jest brzemienny w koncowe pit;kno i harmonit;. Dzielosztuki jest okrdlone bowiem przez wizjt; artysty, przez Boga i przezczlowieka, i przez wlasciwosci materialu, jakim On dysponuje. To myjestdmy tym materialem. Wszyscy jestdmy.Dialog prawoslawno-katolicki odbywa si€ na rainych poziomach i w rainychdziedzinach, raine tei napotyka przeszkody. Wydaje si€, ie dialog naI Pisat 0 tym ks. Mikolaj Len=wski w artykule Ksiqdz Projesor ArchimandrYla GrzegorzPeracize, "Wiadomosa Polskiego Autokefalicznego KOScioia Prawoslawnego" 1974, Dr 2 (przyp.red.).

BI\DZMY BARDZIEJ EWANGELICZNI75poziomie hierarchii ulegl zahamowaniu, latwiejszy jest w dziedzinie teologicznej.Najwi{fksze zagroienia wynikajq wskutek pomieszania religii ze skrajnymif ormami nacjona/izmu i walki 0 wladz(!. Najlatwiejsze jest chybawsp6ldzialanie w dziedzinie charytatywnej. Jak Ksiqdz Biskup widzi perspektywytego dialogu?To prawda, dialog teologicz.ny ulegl zahamowaniu. Nie z winy prawoslawnych.Odlozylismy te nasze spotkania na potem. Na spokojniejsze czasy,gdy przeszkody z.nikn q lub zmalejq. Katolicyzm pozostawil swoj zeSwiecczalyZach6d i udal si~ gremialnie na Siowianski Wschod. Mowi si~ przytym 0 powrocie na swoje dawne tereny. Wracac to nie oznacza jednak iScna podboj dusz laknqcych tam teraz zwyczajnego chleba i przyodziewku,dajqc im, um~zonym dotqd i pozbawionym jakiegokolwiek kontaktuprzez dziesiqtki lat ze swoim macierzystym Prawoslawiem, wraz z innllwiarq caly konsumpcyjny blichtr zachodni. GlodujllCY i nagi przed tym nieustoi. Wiad omo, co wybierze, kiedy jego Kosciol Prawoslawny na jegoojczystej ziemi jest tak samo biedny, nagi i potrzebujqcy jak on. Dziedzinacharytatywna, ze wszech miar potrzebna, moze wi~c latwo, jak widac, stacsi ~ nie pomostem pojednania a jarmarkiem kupna i sprzedaZy wiaryi obyczajow. To nas boli najbardziej. Prawoslawie na Zachodzie czy zaoceanem nie rozwija si~ najego zdobycznych terenach. Prawoslawni tam towygnancy i uciekinierzy z ziem ojczystych przed biedll, n~dzll, przedprzeSladowaniami. luna to wi~ misja i los inny.Perspektywy na przysz!osc? Wrocmy do zauwaZania maluczkich, nieobnosmy si~ ze swojq pychq, zechciejmy znow si~ spotkac. Szanujmy si~nawzajem. W czym wielkosc, w czym malosc teraz, w rozbieganym swiecie,gdzie si~ zatraca mqdrosc narodow, gdzie juz i Mahomet 0 gorze nie mysli,a i gora boi si~ pojsc do Mahometa...A jakie Ksiqdz Biskup ma propozycje dotyczqce dialogu i wsp6lpracy tu i teraz,dla prawoslawnych i katolik6w w Polsce - a moie dla wszystkich chrzescijan?Propozycje. ZaCZqC naleZy od spraw najprostszych, cadziennych. Nie adwielkich dzwonow, ktore, choc pi~knie grzmiq, na co dzien przeciez niebik Przyznajmy kazdemu prawo bycia sobll, uszanujmy nawzajem swojeswiqtynie, swoje modlitwy, swoje j~zyki, nie patrzmy na nikogo z gory. Niecheipmy si~ dekretowq naszq polskq wiekowq tolerancjq. Zycie bylo i jestinne, gorsze niz dekrety. Nie wskazujmy jedynego tylko miejsca zbawienia,bo Sq i inne. Nie pouczajmy ciqg\e innych, jak dzieci male, bo i inni majqsw6j alfabet chrzeScijanski. Poznawajmy swojq wsp61nll historit;? wiekowq.Nie zamieniajmy dnia dzisiejszego w gehenn~ dzieciom innej wiaryw szko!ach, nie palmy niczyich swiqtyn, nie wybijajmy okien, nie przeszkadzajmyw procesjach. BqdZmy bardziej ewangeIiczni. Tyle tylkowszystkim nam trzeba. To tak malo i az tak duzo. Duzo? ..Z ks. hiskupem Szymonem Romariczukiemrozmawial Stefan Wilkanow;cz

TATIANA GORICZEWA KOBIETA WKOSCIELE PRAWOSLAWNYM W lecie 1979 roku zaszlam do mojej znajomej poetki Tatiany Mamonowej.Tatiana powiedZlala mi, ze chcialaby wydawac pismo kobiece, a raczej- feministyczne. Szykowala si~ do wyjazdu na emigracjl( i myslalao wydawaniu tego pisma na Zachodzie.Ruch feministyczny znatysmy do tej pory tylko ze slyszenia, a to, coo nim slyszalysmy, raczej nas smieszylo. Nasz~ wsp6ln~ reakcjl( moma bystreScic w jednym zdaniu: "Od zbytku poprzewracalo im sil( w glowach."Na naszych spotkaniach regularnie pojawialy sil( zachodnie studentki- feministki. Pamil(tam parI( zdarzen z nimi zwi~zanych: jedna u r z~dzilascenl(, kiedy kt6rys z ml(zczyzn chcial jej podac plaszcz, a inna uwamieobserwowala, kto z nas - m6j m~z czy ja - zmywa naczynia ... Ale nie tylkote komiczne scenki byly przyczyn~ naszej calkowitej obojl(tnosci wobecruchu feministycznego. Pojl(cie "emancypacja kobiet" w niemily spos6bkojarzylo sil( nam z tzw. "mysl~ demokratyczn~" z XIX wieku. Wszyscyprzywyklismy nasmiewac sil( z nieSmiatych i ograniczony{;h projekt6wCzernyszewskiego z jego znanej powieSci Co rohic'. Kwestia kobieca bylahistorycznie zwi,!zana z marksizmem, a marksizm juz ad dawna nikogoz nas nie poci~gal. Juz w szkole jego teorie wywolywaly tylko ziewaniei rozdra:i:nienie. Kwestia kobieca byla wil(c dla nas "tabu", nie tyle z obawyprzed represjami ze strony wladzy, ile raczej z ll(k u przed osmieszeniem sil(.Tatiana Mamonowil, feministka "z natury" i powolania, przez dziesil(clat byla fenomenem calkowicie odosobnionym w naszych snobistycznychkrl(gach leningradzkich. ParI( lat wczeSniej zaproponowala Julii Wozniesienskiejwydawanie pisma kobiecego, ale spotkala si l( z jej calkowit

KOBlETA W KOSCIELE PRAWOSLAWNYM77uznala istnienie kobiecej specyfiki i przylqczy/a si y do swiei:o powstalegoruchu.Ale powroemy do tamtego sierpniowego dnia 1979 roku. TatianaMamonowa zaczyla mowie 0 wydawnictwie. Sluchalam jej z uwagq. Nagleuswiadomilam sob ie, jak bardzo potrzebne jest takie kobiece pismo. Alenie mogloby to bye pismo na wzor wydawnictw paryskich feministek, tylkocos naszego, rosyjskiego; pismo, ktore po raz pierwszy mowiloby 0 kobiecierosyjskiej, 0 doswiadczanym przez niq cierpieniu i nie tylko 0 nim.Kobieta, ktora przei:yla 63 lata istnienia jednego z najbardziej nieludzkichsystemow, jest materialem najbardziej giytkim i miykkim. Mowiloby siywiyc 0 jej mqdroki i cierpliwosci; 0 tym, i:e rodzina, praca i nasz Kokiolopierajq si y dzisiaj na kobiecie, Ze jest ona nosicielkq iycia i Zmartwychwstania.Trzeba byloby przedstawie wspolczesnq kobiety rosyjskq, ktora przei:ylai wyprzedzila "emancypacjy", poniewai: przeszla przez gorzkie doswiadczenie"wyzwolenia" bez Boga.Rownoczesnie przyszl'll mi do glowy pewna mysl. Jui: ad dawna naszleningradzki samizdat wydawal mi siy czyms elitarnym, snobistycznym(oczywiscie trudno mowie 0 snobizmie w tych bardzo trudnych warunkach,w jakich stale pracowalismy). Chcialam, by byl on glybszy, pelniejszy.Moim zdaniem nalei:alo przejse "ad problem ow kulturalnych i religijnychdo spraw spolecznych i politycznych, tych codziennych. Problematykakobieca moglaby stae siy tym ogniskiem, w ktorym skupialyby siynajr6Zniejsze sprawy naszego codziennego iycia. Kobieta i kobiecoSe - cozmoze bye bardziej konkretnego! Obejmuje to rownoczdnie codziennosci byt, i:ycie i utrzymanie siy przy i:yciu.Zaproponowalam wiyc Tatianie wydawanie pisma tutaj, w Rosji.Padniecone, zaczy/ysmy zaraz robie plany, myslee 0 ewentllalnych wspolpracowniczkachi materialach do pierwszego numeru.Nazajutrz opowiedzialam 0 naszym projekcie starej przyjaciolce, Nata­Iii Malachowskiej, redaktorce ,,37". Pamiytam, jak w tym momenciezab/ysly jej oczy. Bylo to trochy tak, jakby pomysl pisma kobiecego spadliej z nieba - dziyki niemu moglaby rozwiqzae rozne wazne problemy.Kobieta, milose, wychowanie - to byly ulubione tematy Nataszy, ale dotqdnikogo poza ni q nie interesowaly - ani pism oficjalnych, ani samizdatowych.Pomysl szybko dotarl do innych. Dolqczyly do nas nastypne, juzwczdniej wspo/pracujqce z nami kolezanki: poetka Julia Wozniesienskaja,pisarka Zofia Sokolowa, psycholog Galina Grigoriewa. W ciqgu rokudosz/y nastypne: filozof Tatiana Bielajewa, poetka Ksenia Romanowa,reiyser i malarka Natalia Lazarewa, pisarka Natalia Saweliewa, filozofaAHa Sariban, pisarka Lena Szanygina i muzyczka Irina Dzassan - to tylkokilka najaktywniejszych sposrod nas, ktorych nazwiska mogy ujawnie.Nasz ruch, ktory powstal w tak nagly, nieoczekiwany sposob, znalazlsiy w centrum zainteresowania w Leningradzie.

78 TATIANA GORICZEWAM~zczYZni zareagowali rozmalcle. Niekt6rzy obrazili si~, ze zostaliodsuni~ci na bok, inni poczuli siy dotkni~i: po c6z wydawae pismo"kobiece", czyz nie mamy wszyscy wsp6Jnych problem6w? Jeszcze inniwysmiewali nas. Ale byly tei i odmienne glosy; par~ wypowiedzi utkwilomi w pami~ci: "Dop6ki kobiety nie zabiorq glosu, dop6ty w Rosji nic si~nie zmieni" (redaktor jednego z samizdatowych pism). Albo: "W Leningradzie,poza kobietami, nie spotkalem ani jednego m~zczyzny" (malarz,swiezo wypuszczony z wi~zienia).Prawdq jest, ze w Rosji pojawil si~ nowy typ kobiety, kobietywyemancypowanej, wyzwolonej, w dobrym i zlym znaczeniu tego slowa.Powiedzmy najpierw 0 emancypacji w stylu sowieckim. W ZSRR,pOCZqWszy od szkoly, kobieta jest"towarzyszkq" i przyjacielem m~zczyzny.Nie istnieje jednak jako jednostka posiadajqca swoje odr~bne cechy;jest "wolna" w taki sam spos6b,jak kazdy inny mieszkaniec tego kraju, "wkt6rym czlowiek tak swobodnie oddycha", jak glosi sowiecka piosenka ...Kiedy bylam dzieckiem, zapytalam raz przyjaci6Ik~: "ezy chcialabysurodzie si~ chlopcem?" "Nie, po co? - odpowiedziala - przeciez kobietamoze robie wszystko to, co robi q m~ZcZYZni, a poza tym jest pi~kna , bystra- czego cZysto m~zczyznom brakuje."Kobiety u nas majq duze ambicje naukowe - wi~cej jest kobietz wyzszym wyksztalceniem niz m~zczyzn. ezy chcq czy nie, mUSZqpracowae tak sarno jak m~zczYZni, bo jedna pensja nie wystarcza nautrzymanie rodziny. Do tego dochodzi prowadzenie domu i zakupy- zaj~ia nieslychanie m~czqce przy niskim poziomie Zycia. W por6wnaniuz nimi kazda inn a praca wydaje siy "odpoczynkiem"... Kobieta stara si~bye wszystkim i faktycznie jest wszystkim.Kobieta jest r6wniez moralnym osrodkiem rodziny, w kt6rej mqz jestprawie stale pijany, a same dzieci prOSZq, zeby je uwolnie od takiego ojca.Jednym slowem, powstalo u nas cos w rodzaju obowiq,zujqcegoponurego matriarchatu. Kobieta faktycznie wyemancypowala si~, alew por6wnaniu z sowieckim m~zczyznq jest podw6jnie zniewolona. Alejeszcze bardziej okaleczone i sp~tane Sq dusze tych kobiet, kt6re w naszympanstwie zajmujq "prestizowe" stanowiska, kt6re "rzqdzq" tak kobietamijak i m~zczyznami. Jest to "wolnose" i wladza sprawowana za cen~cierpienia i zniewolenia drugich. Chcesz robie karier~ - ucisz sumienie,zapomnij, ze masz serce, ze jesteS istotq ludzkq i naucz si~ ise "po trupach".Wyst~puje u nas unikalne w swiecie zjawisko "nadkobiet" - kobietszatansko okrutnych, prymitywnych, kt6re zadusily w sobie wszelkieobjawy Zycia, a teraz niszczq Zycie dookola. Potwome strazniczki wi~zien·ne, lekarki-psychiatrzy, przeprowadzajqce na pacjentach doswiadczeniaprzewyzszajqce w okrucienstwie zbrodnie lekarzy faszystowskich; s~dziny,kt6re bez mrugniycia okiem wysylajq niewinnych do lagrow, na smiere.Albo zwykle urzydniczki, wszeclunocne sekretarki - zlozye u nich jakiekolwiekpodanie oznacza isc na tortury: zniewaZajq, zalewajq strumieniemobelg i nienawisci. Jest to typ sowieckiej ,j~dzy", wyemancypowanej,

KOBIETA W KOSCIELE PRAWOSLAWNYM79bardziej od k olegow--m~Zczyzn zdolnej do nieludzldego i niewytlumaczalnegookrucienstwa.System tylko cz~Sciowo odpowiedzialny jert za t~ potwornose: czlowieksam, niezaleznie od okolicznoSci, wybiera wlasn~ drog~.A co stalo si~ z tymi, ktore nie chcialy utracie duszy w zarnian za rz~ynad swiatem i ludZmi? Co stalo si~ z tymi, ktore nie chcialy utracie, leczzachowae wlasne ,ja"?Byl inny wariant emancypacji, rowniez negatywny i szatansld jakpoprzedni, ale calkiem odrnienny. Ta droga, na szcz~scie, sarna si~zdemaskowala. T~ drog~ szly moje przyjaciolld i ja sarna.Dorastalysmy w epoce zakwestionowania "kultujednostld", "odwiIZy"ideologicznej i politycznej lat 60-tych. Uwalnialo si~ ,ja", dusza budzila si~z dlugiego snu, oZywiala si~ mysl, dZwi~czalo slowo. Tworczose i wolnoscstaly si~ najwYZszymi wartosciarni Zycia. Z tego procesu gwaltownegoburzenia wylania si~ osobowose wolna, zbuntowana, smiala, swiadomawlasnej sily, pijana wolnosci~. Pijana nie tylko w przenosni, poniewazprawdziwe, niepohamowane pijanstwo, upodobanie do skandali i niemoralnosestaly si~ wtedy karnieniarni milowyrni naszego wyzwolenia.Kobiety w niczym nie ust~powaly m~zczyznom. Pojawil si~ typ kobiety"demonicznej", nowej Nastazji Filipownej2, ktora z~dna skandalu, niewahala si rr przekraczae norm prawa moralnego - otwarta rosyjska natura,fascynuj~a swoim niespokojnym d~zeniem do skrajnosci i wolnoSci; kobietaoswiecona, 0 niszcz~cej inteligencji, bezgranicznie pyszna i okrutna.Rozanow ukazuje portret kobiety, ktor~ kochal Dostojewsld - prototypjego "dumnych" bohaterek:Pierwszy raz spotkalem SuslikcrJ w domu mojej uczennicy, panny A.M.Szczeglowej .... Cala w czarni, bez kotnierzyka ani mankietow (nosila ialobcrpo bracie), zachowala jeszcze slady dawnej (wielkiej) urody - byla to"rosyjska legitymistka". Swoim okiem wprawnej kokietki zauwaiyla, ie"dotkncrla" mnie. Mowila chlodno, spokojnie. lednym slowem, prawdziwaKatarzyna Medycejska. I naprawdcr j~ przypominala. Mogiaby z calkowit~obojcr tn osci~ popetnic przestcrpstwo, czy tak sarno obojcrtnie kogos zabic.Mogiaby z c Yniczn~ przyjemnosci~ strzelac z okna do hugenotow w noc sw.BartJomieja. Moina powiedziee, ie Suslika byla doprawdy wspaniala. Wiem,ie zupelnie ujarzmiala ludzi, zachwycala ich. Nigdy nie spotkalem takiegotypu Rosjanki. Byla ai: do gicrbi rosyjska jesli chodzi 0 sty I d u s z y, ale takjak Rosjanki z sekty starowierow znad Morza Bialego, albo, jeszcze iepiej- "bogurodzica biczownikow"·.Ten obraz z pewn o Sci~ nigdy nie zniknie z historii sylwetek kobietrosyjsldch, zas w tamtych latach przezywal swoj wielld rozlcwit. Pod­, NastuJa Fitipowna, bohaterka [dioly Dostojewskiego, uosabia tajemniczy i Smierlelnyurok kobiecy, doprowadzajllCY do zguby i szalenstwa zakochanych w niej Rogoi;yna i ksi~ciaMyszkina.l Apolinaria Suslowa, przyjaciolka Dostojewsk.iego, z klorll pamiej oienit si~ mlodszy odniej 0 dwadzieScia par~ !at Wasilij Rozanow. :lycie mati.enskie szybko stalo si~ dla RozanowaistnyID pieklem, a Suslowa, sklonna do dr~czenia innych, nie dawala rou rozwodu.• Cytat wg K. Moczulsk.iego - Doslojevsklj, Paryi. 1963, s. 199.

80 TATlANA GORICZEWAstawowlt cechlt naszego charakteru byla pycha - cecha antychrzekijanska.Pycha za jednym zamachem dodawala skrzydel i zabijala. Wiele moichprzyjaciolek zalamalo siy; niezdolnose do prawdziwej milosci, samotnose,doprowadzalaje do choroby, a nawet do samobojstwa. "Jesli Boga nie rna,to nie rna nakazow" - ta dewiza stawala siy zbyt wielkim, ponad nasze sily,ciyzarem. Pogarda dla ludzi zamieniala siy wiyc w uzaleinienie od nich.Pogarda dla plci i moralnosci czynila z tych kobiet niewolnice grzechu.Zyly w histerii rozpaczy. Namiytnose, ktora opanowala ich dusze, 4 dalastale nowych dowodow na to, Ze swiat jest zniszczony, pelen chaosu, bezBoga. Byla to wyczerpujltca ofiara, skladana nonsensowi, absurdowi,pustce."Silna" kobieta swoje zdobycze opierala na "diabelskiej" urodzie,"myskiej" in teligencji, niezlomnej woli zapanowania nad rzeczywistoscilt.Ale sila ta byla faktycznie jej slaboscilt; w duszy czula niepokoj i iadnenowe zwyciystwo nie moglo jej od niego uwolnie.Zrozumialam p6Zniej, ze w tej tragedii bylo duzo z farsy, z gry, zgodnejz popularnym mitem tak dobrze opisanym przez Simone de Beauvoirw Drugiej plci. Nazywa siy on kobieta-aniol albo kobieta--

KOBIETA W KOSCIELE PRAWOSLAWNYM81zran:ona duma, rozpaczliwe rueumiarkowanie, wydawaly nam siy terazzalosnymi urojeniami. Nawet ukochane slowo "wolnosc" stracilo sw6jblask. Jakze m6wie 0 wolnosci, skoro trzeba bye poslusznym BoguZywemu, trzeba bye heroicznym, trzeba na Jego milosc odpowiedzieemilosci,! gotow,! do ofiary, spragnion'! Krzyza."Tak jak Ewa, malzonka Adama, ale jeszcze dziewica, okazalanieposluszenstwo i przez to sprowadzila upadek na caly rodzaj ludzki, takMaryja, dziewicza oblubienica, uzyskala zbawienie dla siebie i dla calegorodzaju ludzkiego."Ewa i Maryja - droga samowoli i droga posluszenstwa. Samowola - tobyla nasza przeszlose. Postacie Ewy i poganskich bogin: Astarte, Izydy,Demeter, uosabiaj,!cych ciemne i demoniczne moce, ulegly zapomnieniu,zostaly pokoriane. Zostaly oswietlone blaskiem · ewangelicznej prostoty.Wobec Matki Bozej stopily si y, skurczyly, wyblakly.Trudno 0 Niej m6wie. Ojcowie Kosciola, opisuj,!c Najczystsz,! Dziewicy,pisz,! 0 tym, czym Ona n i e jest:"W Jej spojrzeniu rue bylo zadnej srogosci, w Jej slowach - zadnegolekcewazenia, iadnej slabosci w ruchach, a Jej glos wolny byl od wszelkiejarogancji. Jej zachowanie doprawdy bylo obrazem Jej prawoSci" (sw.Ambrozy z Mediolanu).Trudno opisae doskonal,! prostoty, a Matka Boza jest sam,! prostot'!.Nasladowae J'!, to znaczy wyrzec siy samouwielbienia, pozerstwa, kt6reprzewa:i:nie uwazane jest za oznaky "blyskotIiwego", pelnego iycia.W Niej, w Jej wewnytrznej ciszy, ucieldnia siy doskonala osobowose.Jej milczenie to rnilczenie czlowieka wewnytrznego. Ono rozbrzmiewalow przeci'!gu dziej6w w spos6b wyrainiejszy niz wszystkie jyzyki ludzii aniol6w. Ona jest samym dostojenstwem. Uczy nas szlachetnosci,jednoczesnie konkretnej i pozbawionej wszelkiej pychy oraz samouwielbienia.Matka Boze jest pierwszym czlowiekiem w pelni ub6stwionym. W Niejpo raz pierwszy zrealizowala siy fonnula Swiytych Ojc6w: "B6g stalczlowiekiem po to, aby czlowiek stal siy Bogiem." W Niej, w spos6bparadoksalny, a raczej dziyki lasce, pol'!czyly siy smialose i pokora.Smialosc to pojycie bardzo istotne dla nas, ludzi kultury. Nasze dawnedoswiadczenia nauczyly nas jednak, ze smialose bez Boga przeradza siyw arogancjy, histeriy, niesprawiedliwe pretensje. Gorzej nawet: smialose"bez granic" czynila z nas (w naszych oczach) derniurg6w, p61-bog6w.Placilysmy za ru,! wewnytrznym upadkiem i peln,! rozpaczy samotnosci,!.Kiedy stalysmy siy chrzeScijankami, zrozumialysmy, ze jedyn,! trwal,!postaw,! smialosci jest pokora. "Pokora jest wielk'! sil,!" - powiedzialDostojewski. Nasze doswiadczenia pozwolily nam zrozumie6, jak prawdziwes,! to slowa. To wlasnie pokora uczynila nas nieustraszonymi.Zylysmy pod stal,! obserwacj,!, bylysmy przdladowane przez KG Bi fakt, :i:e w tych warunkach potrafilysmy wiese peine zycie tw6rcze- przecie:i: pisalysmy otwarcie, spotykalysmy siy, wydawalysmy pismo,

82 TATIANA GORICZEWAinterweniowalysmy w sprawach ludzi przdladowanych, pomagalysmyinnym - byl doprawdy dowodem na to, ze Bog miluje pokomych. KGBjest bez w'!tpienia jedn,! z najbardziej ponurych w dziejach instytucji. Alejest to tylko sila zeWnt[:trzna. Chrzdcijanin zas uczy sit[: widziee oproczzewnt[:trznych - rzeczy wewnt[:trzne. Bardziej niz KGB, wit[:zienia i szpitalapsychiatrycznego balam sit[: samej siebie i tego, ze moglabym siy oddalic odBoga i ze Bog 0 mnie zapomni.Tworz'!c ruch kobiecy, wkraczalysmy w politykt[:. Pierwszy numernaszego pisma, chociaz ukazal sit[: we wrzdniu, nosil daty 10 grudnia, datt[:"Dnia praw czlowieka". Politykajest obszarem siinych pokus, na kt6rymdzialaj,! nienawisc, gniew, egoizm. Dla czlowieka religijnego polityka jestdziedzin,!, w ktorej najbardziej moma sit[: oddalic od Boga. Nawetnajwznioslejsze cnoty polityczne, takie jak heroizm, w swej istocie S

KODIETA W KOSCIELE PRAWOSLAWNYM83nauczye si~ nie oskarzac ludzi, przyjmowac ich takimi, jakimi s~. Trzebabylo cierpliwie czekac na to, az drugi czlowiek przezwyci~Zy swoj strachi otworzy si~ na Boga. Pokora, zwyci~~~wo nad samym sob~, pomagalywidziee w ludziach to, co w nich najlepszego. Czlowiek pokorny lepiej wie,jak pomoc blimiemu. Tylko pokora moze bye podstaw~ rniloSci konkrclnej,gotowej do poswi~cenia.Dla pysznych i egoistow rzeczywistose i m~drosc nie s~ dost~pne .Pokora nie jest wi~c w zadnym wypadku zniewoleniem, ale wielk,!wartosci~, 0 ktorej zapomniano w spoleczenstwie buri:uazyjnym; natomiastw Rosji przypomnielismy j~ sobie w sytuacji, w ktorej nie bylo juz zadnejnadziei "na Ksi~cia, na Syna Czlowieczego" i pozostawala tylko jednadroga: zwracic si~ do Boga, ktory wbrew nadziei daje nadziej~ (por. Rz4,18). .Wiele z nas przeraza termin "feminizm"; przewamie nie nazywamysiebie feministkarni. Nasz ruch sklada si~ przcde wszystkim z kobietszczerze i gl~boko wierz~cych. Natomiast "klasyczny", zachodni feminizmzwalcza Kokiol i "patria-rchalne" chrzdcijanstwo. Ale jednak nie protestujemy,gdy ktos mowi 0 nas "feministki". Nie boimy si~ slow. Tymbardziej, ze slowo "feminizm" oznacza "ruch kobiecy".W prawoslawiu odkrylysmy iradlo nieograniczonej wolnosci, wolnoscinie do ogarni~cia dla umyslu ludzkiego, nie wytlumaczalnej zadnymludzkim ustanowieniem. Nauczylysmy si~ nie obawiac ani formy, ani sl6w.Niezwykla otwartosc prawoslawia na wszystko co nowe, jego odwaga, niesprzcciwiaj~ si~ wcale wewn~trznej surowosci i bezkompromisowosci.Mysl~, ze intensywnosc zycia religijnego w Rosji moma por6wnac tylkoz pierwszyrni wiekami chrzescijanstwa. Nie moma absolutnie uwaiacnaszego Kosciola za sil~ "konscrwatywn~". Po przyjeidzie na Zach6dstwierdzilysmy, ze tutejszy Koki61 cz~sto wyst~puje w roli obroncytradycyjnych, tj. konserwatywnych wartosci. W Rosji znikn~1 podzial na"konserwatywne" i "post~powe" sily spoleczne. Tysi~c1etnie tradycjeuwazane s~ tam za bardzo smiale i oczywiste. Z entuzjazmem czyta si~pisma Ojc6w Kosciola i ascetow, studiuje si~ je, przepisuje r~cznie- podczas gdy wsp6lczesne ideologie m~cz~ i wywoluj~ znuzenie.Kosci61 rosyjski nie jest wi~c ani konserwatywny, ani post~powy; juzdawno przestalismy ui:ywac tych okrdlen. W Kosciele jest wiecznosc.Z drugiej strony, nasz Kosci61, zewn~trznie "archaiczny", przyci~ganajodwamiejsze wsp6lczesne ruchy - nie tylko biernie dopuszcza ichistnienie, ale prowadzi je, udziela im swego blogoslawienstwa. Wsp61czesnasztuka rosyjska jest silnie zwi~zana z Kosciolem, podobnie zreszt~ jak ruchdysydencki i, og61nie rzecz bior~c, zycie rosyjskiej inteligencji.TakZe nasz ruch kobiecy od samego pocz~tku byl zwi~zany z Kosciolem(pomimo tego, ze Tatiana Mamonowa byla ateistk~, ale to bylchyba jedyny wyj~tek). Opowiedzialysmy naszym duszpasterzom 0 swiezopowstalym ruchu, a ci od razu udzielili nam swego duchowego wsparciai blogoslawienstwa na dalsz~ pra~.

84 TATIANA GORICZEWAKtM lepiej od naszych ksi~zy wie, jak zyje dzisiaj rosyjska kobieta?Tylko oni do tej pory zajmowali si~ "kwesti,! kobiec'!", wspomagaj,!c, namiar~ swoich moZliwosci, nieszcz~s1iwe, cierpi,!ce kobiety. Pami~tamdlugie, wie1ogodzinne kolejki do spowiedzi; !zy, westchnienia, gorzkieslowa i trudny do wyobrazenia boI. Nasi ksi~za na co dzien stykaj,! si~z kobiec,! niedol,!: m'!z pijak, rozbite rodziny, bieda, glod, brak mieszkania,przerywanie ci'!zy.Ci sami ksi~za mog,! potwierdzic takZe inn,! rzecz: jak silny jest duchtych kobiet, ile w nich po sw i~cenia i milosci! To one - w 80-90%- wypelniaj,! koscioly. W wi~kszosci S,! to nikomu nie znane "szare"staruszki - ale Pan widzi ich uczynki. To w!asnie one uratowaly KoSciolw latach trzydziestych, gdy by! on praktycznie na skraju fizycznegozniszczenia. Jake cz!onkinie starostatow odmawialy oddania klucza odswi'!tyn, ktore chciano zarruenic na kluby i spichlerze. 6 Dziesi,!tkami kladlysi~ na ziemi i w ten sposob zagradzaly drog~ traktorom wysylanym w celuzburzenia sanktuarium. Takze dzisiaj nasze koscioly trzymaj,! si~ na ichbarkach, to dzi~ki nim kwitnie poboZnosc.Najwazniejsz,! misjonark,! w naszym kraju jest babcia, babuszka.Rodzice S,! w wi~kszosci niewierz,!cy: urodzeni po rewolucji, wychowaniw duchu prymitywnego, sowieckiego ateizmu - dla nich nasze nawroceniebylo nie tyle rzecz'! niespodziewan,! i nieprzewidzian,!, ile wr~cz dowodempomieszania zmyslow. Znam rodzicow, ktorzy swoje swiezo nawroconedzieci zamkn~li w zakladach psychiatrycznych.W sowieckich rodzinach babcie cz~sto nie osmielaly si~ otwarcie uczycdzieci religii. Ale mogly je potajemnie, bez wiedzy rodzicow, ochrzcic,mogiy prowadzic je do kosciola i dawac im przyklad zycia chrzeScijanskiego.Male dzieci sowieckie cz~sto S,! powierzane opiece babuszki, - ktM inny moglby si~ nimi zajmowac? Czy matka, ktora pracuje i wystajew kolejkach, czy tez oj ci ec, ktory rowniez pracuje i cz~sto jeszczepopija?Kiedy jeszcze nie bylysmy wierz,!ce, nasmiewalysmy si~ z tych staruszek,ich przes'!dow i "dziwactw", ale p6iniej, w kosciele, uderzyla nas silaich modlitwy, ich oddanie si~ Bogu. Stwierdzilysmy, ze daleko nam do tych"ubogich w duchu" i zacz~lysmy uczyc si~ wszystkiego od tych prostych,skromnych i "ciemnych" kobiet rosyjskich.Starey, duchowi mistrzowie i spowiednicy mnichow, uznali M a tk~Boz'! za igumenk f 7 rosyjskich monasterow. lest Matk'! wszystkich mnichow,poniewaz jako pierwsza poswi~cila si~ zyciu monastycznem u.Sw. Serafim Sarowski 8 poswi~cil koniec swego zycia na zalozenie6 Starostat - ioslytucja rad paralialoycb, organ doradczy, wybieraoy w walnycb wyboracb,dzialajllCY dawaiej pad kierownictwem proboszcza, obecaie coraz cz~iej ad aiego aiezalezoyi wr~c z przeciwstawiajllCY mu si~ .7 {gumen - w prawoslawiu opat klasztoray.8 Sw. Seralim Sarowsk i (1759--1833) - jed eo z oajwi,kszycb Swi~tycb rosyjskicb, kt6ryuosabia p rzemian~ czlowieka poprzez milosc i litosc. Prowadzil zycie pustelaicze aZ domomeotu, kiedy w 1825 roku w objawieoiu Matka Boska nakazala mu aktywnie stui;yc braciom.

KOBIETA W KOSCIELE PRAWOSLAWNYM85zenskiego idasztoru w Diwiewie, starec Amwrosij9 zalozyl w Szamorodiniezenski idasztor, ktory specjalnie ukochal. Zenskie monastery zakladal tezsw. Joann Kronsztadzki. Zupelnie jakby ci swi~ci sludzy BoZy przewidzieli,ze kobieta odegra wielk(! rol~ w duchowr-j odnowie R osji.Matka BoZa jest "czcigodniejsza od Cherubinow i nieporownanie slawniejszaod Seralinow". Jest ponad wszystkimi srniertelnikami. Tym niernniej niejest jakims abstrakcyjnym idealem. Dzisiaj wiara rosyjska daleka jest odidealizrnu. Za wiele przezyto, za wiele wycierpiano, by nie bye realistami.W tym sensie rozumialysmy dobrze europejski nihilizm i jego krytyk~idealizmu. Cenilysmy bardzo "przewartosciowanie wszystkich wartosci"podj~te przez Nietzschego i bezlitosn(! nieufnose do idealow freudowskich.Odrzucalysmy idealizm jak o odwrotn(! stron~ materializmu, w czymrowniei pom'ogl nam Freud. Jak wiadomo, Freud pojmuje ideal, "nadjazn",jako wysublimowan(! postac pop~ow . Ideal osobowosci zbudowanyjest z systemu iden tyfikacji, powstaje w wyniku poczucia nieosi(!galnoSciupragnionego obiektu. Kiedy ow obickt jest nieosi~galny, pop~ identyfikujesi~ z nim i w ten-sposob go sobie przyswaja. Ideal jest wi~ rownieniski i materialny, jak egoistyczne pop~y zrnyslowe.Idealizrn poniosl kl~sk~ w zetkni~ciu z zyciem rosyjskim. Ideal zwyklegoludzkiego szcz~scia po prostu wydawal si ~ smieszny na tie powszechnejtragedii. Tak zwane.,normalne" zycie ze swoimi zwyklymi wartoSciamistalo si~ dla nas praktycznie niemozliwe: nie moma bylo robie kariery (bezwspinania si~ po trupach), nawet rodziny nie moma bylo zalozye(chociazby z powodu niezwykle trudnych warunkow materialnych). 00­stojewski ze swoimi "skrajnoSciarni" wydaje si~ bye nie prorokiem, alen orm~. Jego fantastyczny realizm opisuje codziennose.Milose idealna zostala zniszczona przez cynizm i niemoralnose zycia.Ale nawet jdli milose ta dochodzila az do szczytow romantyzmu (dla wielusposroo nas nie bylo niczego wazniejszego i bardziej upragnionego odmarzenia 0 miloSci roman tycmej, ,jedynej i wiecmej"), to zazwyczajponosila kl~sk~ . Zycie niszczylo milosc romantycm~ nie tylko z powodowmaterialnych. Zycie wymagalo prawdziwej, gotowej do poswi~cen i prawieswi~tej milosci wzajemnej. Natomiast romantyzm byl idealnym, to maczynierealnym i dziecinnym stosunkiem do zycia. (Max Scheler nazwal miloseromantyczn(! "egoizmem we dwoje".) Romantyczne malzenstwo szybkodoznawalo porazki; w latach trzydziestych prawie cala rosyjska in teligencjaprzeszla przez doswiadczenie rozwodu.Tak wi~c materializm i idealizrn byly dla nas po prostu dwiema stronarnitego samego medau. Nie d'!iylismy juz do idealu, lecz do swi~toSci.• Starec Amwrosij ([812-1891) - prawdopodobnie najbardziej many sposrOd starcowz klasztoru w Pustelni Opty, kt6ry na przelomie XIX i XX wieku zapoCZl\tkowal ruchodrodzenia religijnego w Rosji. Przyjei:di.ali do niego chlopi, a takZe wane osobistosci jakSolowjow, Dostojewski, Leontiew i To!stoj. W ostatnim dziesi,cioleciu swego zycia zalozylzen, ki monaster w Szamorodinie ni edaleko Pustelni Opty, w kt6rym mieszkalo bJisko lOOOmniszek; poza tym byl0 tam przed szkole i szkola podstawowa, a taki:e przytulek dla starcowi szpital.

86 TATlANA GORICZEWASwi~tosc jest najpelniejsz'l: jednoSci'l: tego, co boskie i tego co ludzkie.W swi~tosci czlowiek odkrywa swoj'l: integralnosc.Grozilo nam jedraak niebezpieczenstwo pierwszego entuzjazmu, neofickiegoentuzjazmu. W nim bowiem, co prawda na wyzszym poziomie,istnial jeszcze romantyczny liryzm, kt6rego slusznie obawialismy si~.Swi~i i Matka Boza przemawiali do nas w calkowitej ciszy. Byliniedost~pni dla ludzkiego wnyslu, bardziej fantastyczni od jakiejkolwiekfantazji, tym niemniej byli rzeczywistosci'l:. Caly otaczaj'l:cy nas swiatuzyskiwal sens dopiero po zetkni~ciu si~ ze swi~tosci'l:. Nie bez powodum6wi si~ do Matki Bozej: "Witaj, ujawniaj'l:ca ulud~ balwan6w."Starcy m6wili nam, neofitom, Ze w zyciu duchowym nie mozna si~spieszyc, ze trzeba przygotowac si~ do "dlugiego dystansu". Uczyliumiarkowania: zadnych Imiesien, zadnych mistycznych wizji, tylko codzienna,prozaiczna robota. Starec Paisij Wieliczkowski 10 nazywal rnnicha"m~zennikiem codziennosci". W prawoslawiu nie rna zasadniczej r6Znicymi~zy idealem monastycznym i swieckim: kazdy chrzdcijanin powiniend'l:zyc do doskonalosci.Matka Boza jest wlasnie oW'l: istot'l: w pelni promieniuj'l:C4 swiat/em,calkowit'l:, doskonal'l:. Rozpromienion'l: duchem i cialem.Zainteresowanie cialem, przezwyci~zenie gnostycznej pogard y dla ciala,pojawilo si~ wraz z chrzeScijanstwem. Wraz z chrzeScijanstwem pojawilosi~ tez poj~cie dziewictwa, "dojrzalego" dziewictwa. Dawniej gardzilysmymoralnosci'l:, nie rozwniej'l:c jej podstaw. Teraz widzialysmy jasno, zegrzech polegaj'l:cy na profanacji ciala - rozwi'l:zlosc - nie jest wcalewymyslem czlowieka. Widzialysmy, ze grzech jest rzeczywistosci'l: ontologiczn'l:.Kai:dy grzech oddala czlowieka od Boga, od siebie samegoi niesie w sobie smierc. Jak bardzo zrozumialysmy teraz czystosc, jakumialysmy j'l: cenic! (My, kt6re do tej pory zylysmy heglowskim, dialektycznymprawem, wedlug kt6rego czystosc nie jest niczym innym jak tylkoukryt'l: zgnilizn'l:.)"Blogoslawieni czystego serca, albowiem oni Boga ogl'l:dac b~d'l:."Przykazania ewangeliczne nalezy wypelniac z zapalem, calkowicie, aler6wnoczeSnie z wniarkowaniem, w spos6b praktyczny.I pomyslec, ze w naszej epoce, epoce "rewolucji seksualnej" i poblazliwosci,moralnosc wydaje si~ smiesznym przezytkiem. Ale kazdy chrzdcijanin,podobnie jak dwadzieScia wiek6w temu, tak i teraz, musi w calosciwypelniac nakazy blogoslawienstw. Grzech pozostaje grzechem, a swi~toscnadal wzywa nas do czynienia maksymalnego wysilku: "B'l:dicie wi~ wydoskonali, jak doskonaly jest Ojciec wasz niebieski" (Mt 5,48).Bogurodzica jako pierwsza osi'l:gn~la pelni~ doskonalosci i nje stala si~przez to dalsza, niedost~pna. W prawoslawiu adoracja Bogurodzicy nigdynie "zdlizgn~la si~" w stron~ romantyzmu czy nawet sentymentalizmu.10 Slarec Paisij Wieliczkowski (1722-1794) uwaiany za zaloiyciela slarceslwa rosyjskiego,opartego na nauczaruu palryslyczoym i anlycznym.

KOBIET A W KOSCIELE PRA WOSlA WN YM87Matka Boska z rosyjskich ikon pauzy na nas z powagll, trochy obco,ale rownoczdrue Zywo i przenikliwie. Kiedy lllczymy siy z Nill w modlitwie,Jej twarz wspaniale siy ozywia: patrzy na n?s z czulOSci'l, prawie usmiechasiy - Jej spojrzenie jest proste i wesole.Podobnie jak ukazywala si ~ rosyjskim swiytym, tak i dzisiaj ukazuje si ~naszyrn prostym kobietom. przynoszllc im pocieszenie. Znam wiele wypadkowdokonanego przez Nill natychmiastowego i cudownego pocieszenia.lid to slyszy siy w klasztorach opowieSci 0 Jej stalej obecnoSci w rosyjskirnZyciulJeden ze slarcow z Lawry Peczerskiej II powiedzial w dniu Wniebowziycia,ze Matka Boza jeszcze dzisiaj chodzi po ziemi rosyjskiej. Powiedzialnawet, ze nie moze Dna opuscie ziemi, bo tyle rna tu roboty.Matka Bbza jest nam blizsza nii: my sami sobie, a rownoczdnieprzewYZsza Ona wsze1ki ideal, jest ponad aniolow i cherubinow.Kosciol jest Scis!e zlllczony z Matk'l Boz'l. Kosciol to rnistyczne CialoChrystusa, a Matka Boia - "namiot Boga oraz Slowa", "swiyta ponad»swiyte swiytych«". KOSci61 Chrystusowy jasnieje bielll Jej szat; Dna jestNiebern na zierni, rajern odnalezionyrn. Prawoslawne rnodlitwy zwracajllsi~ do K r610wej Niebios z l~kiem i weselem: "Przez Ciebie raj nam siyotwiera", "Witaj, bramy raju nam otwierajllca". W naszych pidniachliturgicznych owa rue konczllca siy zalose po utracie raju IllCZY si~ cudowniez niegasnllC'l rcidoscill smialej modlitwy, odkrycia KOScioia jako raju.Bogurodzica objawila si y nam, kiedy bylysmy zagubione, na skrajuotchlani. Wedlug legendy prawoslawnej (czy raczej wedlug ewangeliiapokryficznych) Bogurodzica schodzi do otchlani. N azywana jest "ucieczkllgrzesznych" - nie tylko grzeszllcych, ale i tych, kt6rzy Sll definitywniezgubieni, straceni. W naszej otchlani Dna otworzyla nam bramy Raju,przyprowadzila do KoSciola.Pozbawione dawnego okrycia, zginylybysmy ze strachu w pustce,gdybysmy nie odnalazly siy jako czlonkowie nowego ciala. Chrystus nietylko ratuje grzeszruk6w przez swojll ofi ar~ przeblagaln'l. ale przyjmuje ichdo swego Ciala, czyni ich ze swoim jednym cialern. Temu, kto uwolnil si~od swojego dawnego ciala, daje cialo nowe, KOSciol Swiyty.Bylysmy szczysliwe, ie znalazlysrny Kosci61, ie zostalysmy wezwane dobudowania Go i ie takie dziyki nam, rosyjskim kobietom, spelnia siy Jegowieczne objawienie.Tatiana GoriczewaItum. Kalarzyna Cywiftska-KonopczynaTAT IANA jORICZEWA, ur. 1947, byla przewodnicz~ca Komsomoru, poi:niejdzialaczka opozycji, skazana na ekslradycjt< wyjechala do Francji. Powyiszy lekstjest fragmentem ksilliki No us, conyer/is d'Union Sovie/ique (Paryz ) 983).1\ Lawra Peczerska ko/o Kijowa - pierwszy klasztor ruski . lego za/oiycie/ami byli ~w. Antonii Sw. Feodosij Peczerski (zm. 1074). Lawra zostata zamkni~ta za czasOw Chruszczowa.

KS. HENRYK PAPROCKI EUCHARYSTIA WZYCIU KOSCIOLA Jezeli zgodzimy siy z twierdzeniem, ze liturgia jest sercem Kosciolaprawoslawnego, to wtedy jej znajomosc staje siy koniecznosci~ dlawszystkich, nie tylko dla duchowienstwa. JednakZe nalezy sobie zawszestawiae pytanie, 0 jak~ znajomose chodzi, czy mamy na uwadze li tylkorubryki b~dZ p6Znobizantyjsk~ sztuczn~ symboliky liturgiczn~, czy tezprzeSledzenie rozwoju samej li turgii, jej pierwotnej symboliki, aby przez todoprowadzie do teologii liturgii. Rozwoj liturgii w Kosciele prawoslawnymosi~gn,!1 bowiem swoj szczyt i gdybysmy chcieii te formy ulepszae,modyfikowac w arbitralny sposob, adaptowac do naszej swiadomosci - tobysmy je zniszczyli.1Nalezy przyznae, choe z zalem, ze do polowy XIX wieku naukyo liturgii Kosciola rozumiano wyl,!cznie w sensie rubrycystyki, z dod atkiemelementow symboliki. I chociaz juz w polowie XIX wieku w Koscieieprawoslawnym dokonala siy swoista, wrycz rewolucyjna zmiana sposobupodejscia do liturgii, tym niemniej jeszcze obecnie jakze czysto spotkaemoma proby sorowadzenia liturgiki do rubrycystyki i w pracach niektorychteolog6w bardzo rzadko wystypuj,! cytaty z liturgii KoSciola. Toswoiste rozdarcie, zapozyczone z Zachodu, gdzie tekstow litugicznychwlasci wie teolog nie cytowal, zaci~:lylo nad prawoslawiem bardzo silnie.Ci~gle jeszcze nie zostala przezwyciyzona do konca "niewola babilonska"teologii prawoslawnej, polegaj ~ca na slepym nasladowaniu Zachod u.Niemniej jednak mozemy stwiedzi e, ze dokonano powamej zmiany poj~ei akcentow.Poniewai: zycie Kosciola przejawia siy najpelniej w liturgii, przetopowinna ona bye nie tylko przedmiotem badan i dociekan teoretycznych,I Z. Podg6rz.ec, WolWl ikony. Rozmowy z Jerzym Nowosielskim, Warsz.awa 1985, s. 46; por.S. Bulgakow, Prawoslawie. Zarys nauki Kolciola rrawoslawnego, Iliatyslok- Warsz.a wa 1992, s.145-154; S. Sacharov, Widiet' Boga kak On jest, Essex 1985, s. 215-230.

EUCHARYSTIA W ZYCIU KOSCIOLA89ale zywio/em swi~ t osci. Liturgia bogata w niewyczerpane wr~cz g/~bieperspektyw teologicznych, stanowi w prawos/awiu zrodlo i podniet~ dlaprzezyc mistycznych i jest swiadectwem zbiorowego doswiadczenia Koscio/a.Dlatego Zycie swi~tych by/o mocno osadzone w Zyciu Kosciola, zewspoJnym rytmem modlitwy, liturgii i pracy. Liturgia jest bowiem zyciemw Bogu. Jej znajomosc jest konieczna, ale znajomosc ta jest jedynie drog'!do wlasnego wst~powania. Anafora oznacza przeciez podniesienie, przyczym nie nalezy tego terrninu rozumiec wy/,!cznie w odniesieniu do postacieucharystycznych. Ks. Schmemann, posluguj,!c si~ poj~ciem anaforywed lug Anastazego Synajskiego jako "wznoszenia si~ ku Bogu", uwaza, zenie chodzi tu jedynie 0 d uchowe "podniesienie" dokonuj,!ce si~ w swiadomOSciuczestnikow Eucharystii lub tez 0 widzialne podniesienie postaci,lecz ze jest to objawienie si~ Kosciola jako "nowego eonu", nieustannewst ~ powanie Kosciola do chwaly Chrystusa, spotkanie KOSciola pielgrzymuj,!cego i Kosciola tryumfuj,!eego, kt6re nieustannie przenikaj,!c si~,/'!cz'! si~ wzajernnie w Zmartwychwstalym Chrystusie w jedno Cialo. 2 I tojest jedyny autentyczny eel liturgii Kosciola, kt6ry zaklada koniecznoscrozwijania i kontynuowania teologii liturgii.W chrzeScijanstwie wschodnim liturgi~ utozsamia si~ z rzeczywistoSci,!samego KoSciola i Kr61estwa Bozego. Ten eentralny charakter Eucharystiipozwala zrozumiec koneepcj~ Kosciola urzeczywistniajqeego si~ w zgromadzeniueucharystycznym. Niekiedy jednak, zwlaszcza pod wplywem pismDionizego Areopagi ty, teolodzy koneentrowali si~ na rzeczach marginesowych,na symbolicznej interpretacji liturgii, chociaz objasnienia te nigdy nienaruszy/y istoty sakramentalnego dzialania KoSciola. 3 R6wnieZ niezwyklyrozw6j wschodniej hyrnnografti, pomimo silnej opozycji mnich6w, nie wpl)n,!1na ist ot~ rozumienia Eucharystii. Wr~z przeciwnie, wzbogacil to rozumienie,czynillc z liturgii znxllo dla teologii. To wlaSnie realizm liturgiczny pozwolilMiko/ajowi Kabasilasowi przezwyci~zyc dwuznacznll tradycj~ indywidualizmui gnostyckiej symboliki pism Dionizego Areopagity.4ChrzeScijanstwo wschodnie zawsze uwazalo Eucharysti~ za tajemnic~prawdziwej i realnej wsp61noty z Chrystusem. Nawet w okresie, gdyEuch arysti~ tlumaczono przez system symboli kontemplacyjnych, nigdy niezakwestionowano prawdy, ze Eucharystia jest "misterium, kt6re rekapitulujecall! Boskl! Ekon omi~"5. Eucharysti~ rozumiano jako przemienione1 Anastazy Synajski, Oralio de sacra synaxi, PG 89, 833; A. Schmemann Wwiedientjew liturgiezeskoje bogoslowije, Paris 1961, s. !14--85. Na lemat ducbowoSci Iilurgiczcej paLrz: B.Bobricskoy, Liturgie et vie !piritUl!/Ie dans /es Eg/lse! chritiennes - LilUrgies orienla/e!, w:Dietionnaire de spiritualil.?, l. 6; Lilurgie et vie spirituelle, Paris 1977, s. 88-107.3 J. MeyendorIT, Te%gia hizOfItyjska, Warszawa 1984, s. 39.• Ibid., s. 152. Ks. A. Schmemanc zwraca uwag~ na rozw6j kler yka lizmu i sakralizmuw ci~gu wiek6w, co wyrm si~ w nadmiarLe symbolizmu alegoryczeego, kl6ry kaidemuelemeulowi nabozenstwa uadaje szczeg61ny sees, w cicbym czytaniu modlitw, p'rzez co wi~kszoscwiernych w og61e nie zoa modlilw eucharystyczoycb i w rozdzieleniu komuOli ea dwa odr~beeakly - ducbowien sLwa i wiernych - co jest podzialem Lragicznym dla Swiadomosci kOSoielnejdzi~ ki swym na sL~p s tw om (Wwiedienije w liturgiczeskoje bogoslowije, s. 287, 290, 344, por. H.Paprocki, Eucharystia w prawos/awiu, Warszawa 1989, s. 112-113)., Teodor Studyta, Antirrhetieus, I, PG 99,340.

90 KS. HENRYK PAPROCKJi zyciodajne Cialo Chrystusa. Koncepcje Eucharystii jako "obrazu" bqdi:"symbolu" zostaly odrzucone. Eucharystia pozostajqc tajemnicq do spoZywania,a nie kontemplacji, jest rozumiana jako sakrament nad sakramentami.Funkcj~ kontemplacyjnq przej~la natomiast ikona. Chrystus danyw swi~tych darach ukazuje si~ w ikonach. oEucharystia jest misterium paschalnym, w kt6rym nasze upadle czlowieczenstwozostaje przemienione. Caly Kosci61 urzeczywistnia si~ w Eucharystiirozumianej w kategoriach kosmologicmych i eklezjologicmych.Stqd tez jest ona centralnym sakramentem Kosciola, poniewaz nie moinaisc dalej i cokolwiek do niej dodac. 7 Eucharystia jest zarazem gwarantemkatolickoSci, swi~tosci,jednosci i apostolskoSci Kosciola, gdyz w EucharystiiKOSci61 realizuje si~ w pelni. Widzialnym tego obrazem jest biskup jakoprzewodniczqcy zgromadzenia eucharystycznego swego KoSciola.Boska mistagogia, sakrament wspolnoty i zjednoczenia objawia w calejpelni Kosci6i, jest tajemnicq calego Kosciola i antycypacjll, Paruzji Chrystusa.Anamnezy liturgii wschodnich wspominajq "powtorne budzqce bojawprzyjScie" Chryst usa jako fakt dokonany, jako eschatologi~ zreaIizowanq.Dzi~ki anamnezie i epiklezie zbawcze wydarzenie staje si~ terainiejszoscill,.Oczekujll,c wiecmej Eucharystii w Kr61estwie Niebieskim, Kosci61w Eucharystii dokonuje wst~powania ku Ojcu. Dokonuje si~ przemianacal ego stworzenia, gdyz Eucharystia jest kosmicznym misterium ChrystusaZmartwychwstalego i w kaZdorazowej Eucharystii Kosciol wchodzi w metahistori~i w metaczas. Wszelkie bariery zostajq przelamane i Chrystusjako jedyny Pan swego KOScioia inauguruje z Eucharystii swoje eschatologicmekr61estwo, co wskazuje na inicjacyjnll, rol~ liturgii. 8Eucharystia, jak i wszystkie sakramenty, jest antycypacjq Paruzji w zyciuKoScioia. Nie Sq one antycypacjq w tym sensie, w jakim obrz~y StaregoTestamentu stanowily "figur~" przyszlych dokonan, lecz w tym sensie, Zeniosq w sobie oddzielne aspekty speln.ionej juz Paruzji. Na tym wlaSnie polega- jak to si~ okreSia - "reaIna obecnosc" Chrystusa w Eucharystii, obecnosceschatologicma, z czego wynika scisly ~qzek Eucharystii i Zmartwychwstania,podkreSiony zwlaszcza w mowie'o "chlebie Zywota" (J 6,35.50.58).Eucharystia jest "sakramentem sakntmentow", centralnym sakramenternKosciola, irodlem innych czynnosci\ sakramentalnych. Zycie i dzialaniekazdego czlonka Kosciola majduje y.'yraz w zgromadzeniu eucharystycznym.Szczyt zycia chrzescijanskiego rna miejsce w tajemnicy Eucharystii,owocu nidmiertelnosci, mocy uzdrawiajqcej, w Ciele, kt6re okazalo si~silniejszym od smierci. Stqd odlqczenie od Eucharystii jest odlqczeniem odKosciola, gdyz zgromadzenie eucharystyczne jest wyrazeniem Kosciolaw jego pelni.9 Obecnosc Chrystusa w Eucharystii jest Jego powrotemw Duchu Swi~tym jako przedsmak drugiego przyjscia. W Eucharystii On• L. Ouspeosky, Problem ikonoslasu, WPA~ 21(/991) 0° 78, s. 42. 1 M. Kabasilas, La Vie en Christ, SC 355, sl 264-t65; PG 150,581. • A. Sch01e01aoo, L'Euch(1fislie, sacrement du Royaume, Paris 1985, s. 57-58 .• 1.-1. voo Allmeo, Essai SUr Ie repas du Seigneur, Neuchalel 1966, s. 37-55; H. Paprocki,Eucharystia w Prawoslawiu, s. 91-93.

EUCHARYSTIA W zYCIU KOSCIOLA91przychodzil, przychodzi i przyjdzie. Przeszlose, teramiejszose i przyszlosejednocz~ si~, objawiaj~c pelni~ Kosciola ; zarazem pelni~ jednosci.'oW Eucharystii spozywamy Cialo oraz Krew Jezusa Zmartwychwstalego.Dlatego tez "kto spozywa moje Cialo i pije moj,! Krew, rna zyciewieczne, a Ja go wskrzesz~ w dniu ostatecznym" (J 6,54). Spoiywamyelement zmartwychwstaly i sami stajemy si~ uczestnikami Zmartwychwstania."W swiadomosci Kosciolow wschodnich Eucharystia jest zarazemprzyj~ciem Chrystusa i Ducha Swi~tego. KaZdorazowo jest onabowiem odnowieniem tajemnicy Zeslania Ducha Swi~tego, poprzez epiklez~,na ofiarowane dary i na zgromadzonych. Duch Swi~ty jest warunkiem,moC\ i owocem Eucharystii. Moment Eucharystii, Ciala i KrwiChrystusa Zmartwychwstalego jako "ognia" i "Ducha" podkresla szczegolniemocno tradycja syryjska, zwlaszcza Narsaj i Teodor z Mopsuestii.12Epikleza nadaje slowom Chrystusa, powtorzonym przez kaplana, cal'!skutecznosc cudu. Jest zarazem apelem 0 jednose, 0 zjednoczenie wszystkichw uczestnictwie J ednego Ducha Swi~tego. Duch Swi~ty przernieniawspolnot~ i jednoczy j~ w KOSciol Bozy, co jest antycypacj~ uniwersalnejprzemiany przy ostatecznym przyjsciu. Koinonia Ducha Swi~tego jestowocem zst~pienia Ducha, fundamentalnym sposobem partycypowaniaw Chlebie i Kielichu, co warunkuje jednose czlonkow Ciala Kosciola.13Cal a Liturgia Kosciola rna gl~boki charakter trynitarny i jest zwroconado Ojca przez Chrystusa w Duchu Swi~tym. Ojciec jest bowiem irodlemwszystkiego, a kazd y, kto widzi Syna, "widzi takie Ojca" (J 14,9).Rowniez Modlitwa Eucharystii nie jest skierowana do Chrystusa, aleprzez Chrystusa ku Ojcu. Moma powiedziee, ze nie rna innej modlitwy, jakmodlitwa Chrystusa. Gdzie modli si~ Kosciol, tam modli si~ Chrystus.Modlitwa ta dokonuje si~ w Duchu Swi~tym. Swiadectwo tego podaje sw.Bazyli Wielki, analizuj~c w traktacie De Spiritu Sanclo teksty starozytnychdoksologii.Pierwotna tradycja chrzeScijanska glosila, :i:e modlitwa Eucharystiimoze bye skierowana tylko do Ojca (Orygenes). Jednak Syn i Duch Swi~tys~ rowni w bostwie, maj~ rown'! cZeSe i chwal~, wi~ doksologia mozezwracae si~ takie do Nich. Ksi~ga Bazylego Wielkiego 0 Duchu Swi~tymdokonala przewrotu w teologii modlitwy, a sw. Grzegorz z Nazjanzu,zwany Teologiem, w swych poematach i kazaniach po raz pierwszyprzeszedl od doksologii Ojca (teologia monarchiczna) do rozwazanianatury Trojcy Swi~tej (teologia trynitarna).14Wszystkie staroiytne anafory zwrocone s~ do Ojca (wyj~tek stanowi10 N . AfanassiefT, Sacramenta et sacramentalia, PM 8 (1951), s. 29-31.II Cyryl Aleksandryjski, In loannem eyangelium.. 4, PG 76,577.11 E.-P. Simao, L'Experience de ['Esprit par [,Eglire d'apres la tradition syrienne d'Antioche,Paris 1971 (Theologie historique; 15), s. 222-241; B. Bobrioskoy, Quelques reflexions sur lapneumatologie du culte, EL 90(l976), 0° 5--6, s. 380.11 J. Klinger, La Koinonia comme sacrarrwntelle. Perspectiyes actuelles, "Islioa" 22(1975), orl, s. 106-107, w: a istocie prawoslawia, Warszawa 1983 s. 510-51'1:14 G. Florovsky, Wostocznyje atcy IV wieka, Paris 1931 (repri~l; Westmead 1972), s. ~6.,

92 KS. HENRYK PAPROCKlepikleza Logosu w anaforze Euchologionu Serapiona z Thmuis), ajedynieanamneza traktuje 0 Synu, a nie 0 Ojcu i Duchu Swi~tym (nie wspominasi~ w niej Pi~Cdziesi:ttnicy, z wyj:ttkiem Liturgii sw. Jakuba - liturgiiJerozolimy).Trynitamy charakter liturgii przeplata si~ wi~ z chrystologicznym,ktory takze dominuje w Wie1kiej Modlitwie Eucharystycznej. Chrystocentryzmliturgii wi:tze si~ nierozerwalnie z jej charakterem anamnezyj nym.Wspomnienie jest zarazem epifani:t. W Eucharystii wspominanie oznaczazebranie w jedno calego doswiadczenia zbawienia, jego realizmu danegow Koscie1e. Wspominae, to znaczy pami~tae i zye we wspominanym. 15Liturgia dokonuje si~ przez Ducha Swi~tego i cala jest epiklez:t- przyzywaniem Ducha Swi~tego. Jest symbolem czyli realnosci:t, ktora niemoze bye wyrazona w kategoriach tego swiata. Realnosc misteryjnadokonuje si~ przez symbol, ktory aktualizuje to, co sam objawia. Calaliturgia jest realnosci:t, ale realnosci:t nowego wieku, poniewaz w anaforzeKOSci61 wchodzi w metahistori~. Z tego powodu narracja liturgicznao iyciu Chrystusa od Wcie1enia do Wniebowst:tpienia i Paruzji nie jestopowieSci:t, ale aktualizacj:t. 16 Aktualizacja ta dokonuje si~ przez slowoi sakrament.Swoista dla Liturgii r6wnowaga slowa i sakramentu wi:tze si~ niew:ttpliwiez mistycznym doswiadczeniem znaczenia slowa, w tym ImieniaBozego i tekstu swi~tego, w zyciu duchowym. Liturgia wykazuje pewn4symetri~ w swojej budowie, latw:t do zauwazenia nawet przy pobiemejanalizie, zwlaszcza jesli chodzi 0 Liturgi~ bizantyjsk:t.Obie cz~sci Liturgii, liturgia slowa (katechumenow) i liturgia ofiary(wiernych), posiadaj:t tak zwane wejscia (male z ewangeliarzem i wielkiez darami ofiamymi), wokol kt6rych jak gdyby koncentruj:t si~ wszystkieinne ceremonie. Wejscia te poprzedzaj:t zarazem wazile ceremonie, wlasciwekaZdej cz~sci Liturgii, to znaczy male wejscie kulmin uje nast~pniew czytaniu Pisma Swi~tego, a wielkie w anaforze. Rowniez anal ogiczn:trol~ odgrywaj:t dwa trisagiony - Swi~ty Boie jako anie1ski spiew katechumenowi Sanelus jako seraficki spiew wiemych. To sarno moma powiedziee0 Credo, gdyz kazda z obu cz~sci Liturgii rna swoje wlasne, staleWyznanie Wiary - Credo katechumenow to hymn Monogenes 17 , a Credowiemych to nicejsko-konstantynopolitanskie Wyznanie Wiary. R6wniezpierwszej, drugiej i trzeciej modlitwie antyfon, znajduj:tcych si~ na pocZ4tkuLitu rgii , odpowiadaj:t pierwsza i druga modlitwa wiernych orazmodlitwa cherubikonu, znajduj:tce si ~ na pocz:ttku liturgii wiemych. T aswoista analogia obu cz~sci Liturgii jest podkrdlona bardzo mocno przez"abdykacj~" bi kupa, ktory w czasie liturgii pontyfikalnej podczas czytaniaEwangelii i bezposrednio po epiklezie zdejmuje z siebie omoforion,oznak~ wladzy biskupiej, wobec Paruzji Chrystusa w slowie i Eucharysiii." A. Scbmemann, L·Eucharislie. sacremenl du Royaume, s. 244-245 .•6 Ibid., s. 246-247; S. Bulgakov, !",iebo na ziemle, VRCbD 25(1958), nO 49, s. 14. 17 P. Evdokimov, La Priere de I'l:.'glise d'Orienl, M ulhollsc 1966, s. 157.

EUCHARYSTIA W ZYCIU KOSCIOLA93Obie cz~sci Liturgii s~ wi ~c traktowane na rowni, a zarazem s~ ze sob~w nierozerwalny sposob p ol~czone .Podczas Liturgii z d u i ~ sil~ obrazowania uobecniane s~ poszczegolneetapy ekonomii Zbawienia. Realizm liturgiczny rna t~ przewag~ nadkaidym in nym realizmem, ie rna moc uobecniania, ie slowa Chryst usadochodz~ do nas pomimo zaslony czasu tak, jakby nie istnial dystansdwoch tysi~cy lat, dziel~cych nas od tamtych wydarzen. Dlatego teiliturgi a nie zna poczucia czasu i ci~gle trwa liturgiczne "teraz". Ta swoistapozaczasowosc liturgii, czy tei jej aczasowoSc, jest szczegolnie widocznaw samym ukladzie naboienstw, gdzie przeplataj~ sill; teksty pochodz~cez rom ych epok i stylow, a zarazem w spolbrzmi~ one z modlitwamid otycz~ cymi aktualnych potrzeb. Zarazem to ci~gle "teraz" przybliia nasdo wiecznej terainiejszosci Boga.Zycie Kosciola stanowi jedno nieprzerwane wspominanie i wspomnienie.Przy koncu kaZdego naboienstwa wymieniamy imiona swill;tych, "ktorychdzisiaj wspominamy". Przede wszysticim sam Kosci61 jest wspomnieniemChrystusa. W sercu chrzeScijanstwa tkwi pami\;C 0 jednym Czlowieku,o jednym zdarzeniu, 0 jednej nocy, w ciemnosciach ktorej powiedziano:"To czyncie na moj~ pami~tkf'. W Chrystusie p ami~ znowu otrzymalamoc przekraczania czasu. Liturgiczne "teraz" jest t~ now~ pamill;ci~,m aj~c~ wladzll; nad czasem i p ami~c KOScioia stanowi centrum liturgicznegoswi~towania. Jako "fakty", wydarzenia te nalei~ do przeszlosci, aledzisiaj czynimy pamill;c tych faktow. Kosciol przemienia fakty przeszlosciw wieczne wydarzenia. 18W Eucharystii "aktualizuje sif' wydarzenie, kt6re w kategoriach czasujest zd arzeniem z przeszlosci, ale ktore na mocy swojego znaczeniaeschatologicznego jest wydarzeniem wiecznym i wiecznie dzialaj~cym.Przyjscie Mesjasza jest wydarzeniem przeszlosci, ale w Jego przyjSciu,Zyciu, sll)ierci i Zmartwychwstaniu, w swiat weszlo Jego Krolestwo, noweZycie w Duchu. Jest to krolestwo mesjanskie, realizuj~ce sill; w zgromadzeniuKosciola, kiedy wierni gromadzll si~ razem, aby miec wspolnot~w Ciele Pana. Eucharystia jest wi~ objawieniem KOScioia jako nowegowieku, jako Paruzji, przyjscia zmartwychwstalego Pana. St~d wynikaci>chatologizm Liturgii - my jako jej uczestnicy, bll;d~cy ikonami innejrzeczywistoSci, wraz ze swill;tymi prefigurujemy koniec swiata, gdy Chrystusb ~zi e wszystkim we wszystkich (I Kor 15,28).19Ks. Henryk PaprockiKS. HENRYK PAPROCKI, ur. 1946, teo1og prawoslawny, profesor PrawoslawnegoSeminarium ')uchownego w Warszawie. Wydal: Wierzenia mislyezne (1988),Eueharyslia w Prawoslawju (1989), La promesse du pere (1990), TekslY 0 MaleeBoiej. Prawoslawje (1 99 1), Le Myslere de I'Eueharislie (1992).'i A. Schmemann, Le Grand Careme, Paris 1981, s. 111-113 (Velikij Post, s. 119--121 ).'9 A. Schrnemann, Wwiedienije w liturgiczeskoje bogoslowije, s. 84; A. Schmemann, Theologieliturgique. Remarques methodologiques, w: La Liturgie: son sens. son esprit, sa methode (Liturgieet theologie), Roma 1989, s. 297-303.

BARBARA DI\B-KALINOWSKA POJ~CIE IKONY IOBRAZUSAKRALNEGO W artykule Z problem6w ikony karpackiej w. Bialopiotrowicz zadalpytania: "ezy kryterium wystarczaj'!cym stosowania termunu »ikona« jestumieszczenie obrazu w ikonostasie i czczenie go przez wiemych?" I dalej:"czy jestdmy w stanie okrdlie niezb~ne warunki, jakie musi spelniaedzielo, by moglo bye ikon'!?"l Postawione przez Bialopiotrowicza pytania,ktorych wagi nie trzeba uzasadniac, mog,! sluZyc jako punkt wyjscia dozdefiniowania poj~cia ikony i tego, co rozni j,! od obrazu religijnego.Definicja ikony i jej miejsce w ogolnej doktrynie obrazow mialy w rozwazaniachteologow bizantyjskich zasadnicze znaczenie.Najpelniejsz,! definicj~ obrazow dal Pseudo-Dionizy Areopagita i mimoiz jego doktryna dotyczy przede wszystkifn obrazow, a nie ikonpojmowanych jako wyobrazenia malarskie, stala si~ ona decyduj,!ca dlaopracowania regul rz'!dz'!cych nie tylko ikonograficznyrni schematamiikon, ale takZe sposobow ich realizacji, w rezultacie zas pozwolila nasprecyzowanie poj¢ ikony i obrazu religijnego. Mysl Pseudo-Dionizegobyla tak dlugo wykorzystywana przez wszystkich teologow rozwazaj'!cychproblem "sensu" ikon, jak dlugo istnialo malarstwo ikonowe.Pseudo-Dionizy, zgodnie ze swoj,! koncepcj,! boskosci, rozroznia dwasposoby wyobrazania duchowych istot i odpowiednie do tego typyobrazow: podobne, zgodne i niepodobne, niezgodne. Rozroi:nienie towynika z podstawowego dla teologii ortodoksyjnej stosunku do poznawalnosciistoty Boga, a zarazem jest wyznacznikiem odniesienia do antycznejfIlozofii. Typy obrazow odpowiadaj,! dwum kierunkom roZwoju myslio wizualnych wyobraieniach, ktore przez spor ikonoklastyczny doprowadzilydo ostatecznego wykrystalizowania si~ teologii ikony w czasie dysputI w. Bialopiotrowicz, Z problem6w ikony karpackiej, w: Chrze.icijwiskl WschOd a kullUrapolska, studia pod red. R. Lumego, Lublin 1989, s. 348.

POJ~CIE lKONY I ODRAZU SAKRALNEGO95hesychastow z humanistami. Pierwszy z nich wywodzi si~ z teologii, ktoraopierajqc si~ na arystotelesowskiej este

96 BARBARA DI\B-KALINOWSKAPojltcie symbolu nabralo u Dionizego duchowej glltbi i bogatej trdciwewnlttrznej. Pseudo-Dionizy wyraznie przestrzegal przed falszywym rozumieniemsymbolu, przed "mieszaniem bezcielesnych boskich imion z wyobraZaj,!cymije zmyslowymi symbolami". Idea wznoszenia duszy od zmyslowychobrazow do Boga stala silt jedn,! z podstawowych zasad teologiiikony. Patriarcha Nikifor okrdlil to niezwykle lapidarnie: "poznaniepraobrazu urzeczywistnia silt przez ikonf'.Wedlug Pseudo-Dionizego wyzszosc niepodobnych obrazow nad podobnymiprzejawiala silt takze i w tym, ze ich poznanie, ktore mialocharakter emocjonalno--estetyczny, ukladalo silt w artystyczno--hierarchiczn,!strukturlt, swoistego rodzaju "drabinf', ktorej wlasciw,! cech,! bylo to,ze im bardziej obrazy oddalaly silt od pierwowzoru, jakim byla ru epoznawalna,transcenden tna boskosc, tym bardziej zniialy silt do sfery"bytu". Nie istnieje bowiem mi~zy praobrazem a wyobraieniem podobienstwosymboliczne, lecz analogiczne, a Scislej: izomorficzne, poniewaiikclila jest dokumentem historycznym, odzwierciedlaj,!cym realne wydarzenie.Patriarcha Tarazjusz wyrazil to nastltPuj,!cymi slowami: "Naleiyzaakceptowac bezcehne ikony Pana Naszego Jezusa Chrystusa pod warunkiem,ze ikony te s,! namalowane z historyczn,! dokladnoSci,! i zgodniez relacj,! ewangeliczn'!."3Jak juz wspomniano, doktryna obrazow Pseudo-Dionizego stala si~podstaw'! dla opracowania "szczegolowej" teologii ikony. I chociaz punktciltzkosci przesun'!l silt na jej znaczerue soteriologiczne, aspekt gnoseologicznyikony, jak i wprowadzony przez Dionizego podzial na obrazy podobnei niepodobne, rugdy nie zostaly zap omniane. Nie oznacza to oczywiscie, iedoktryna ta zostala powszechnie zaakceptowana, bowiem na przykladkontynuatorzy mysli Bazylego Wielkiego i Grzegorza z Nyssy pozostalizwolennikami tradycji antycznego pojmowania obrazu jako "malarskiegopodobienstwa", choc ujlttego z punktu widzenia nauki chrzescijanskiej.Jednak wlasrue apofaza - teologia negacji - jako wyzszy stopien wschodnio-chrzescijanskiejgnoseologii, doprowadzila do ostatecznego wypracowaniapojltcia ikony. Jdli bowiem niepodobne obrazy rue zawsze bylypojltciem dokladnie rozumianym i nie zawsze realizowanym w praktyceartystycznej, to w swiadomosci teologow "nienasladuj,!ce nasladownictwo"traktowane bylo jako ostateczny cel tworzenia ikon.Wprawdzie zalozenia teologii ikony zostaly opracowane w okresieikonoklazmu, ale juz w IV-V wieku OJcowie Kosciola opieraj,!c silt natradycji estetyki platonskiej i neoplatonskiej, przede wszystkim na poziomiezasad teologiczno-antynomicznych, sformulowali tez~ 0 stosunkuikony do praobrazu. Zgodnie z ni,! ikona nie jest kopi,! pierwowzoru, leczjego odzwierciedleniem, rue we wszystkim don podobnym. Jan z Damaszkupi sal: "Ikony S,! widzialnymi niewidzialnego i nie maj,!cego postaci, alecie\dnie wyobrazonego, z powodu slabosci pojmowania (naszego)." Z po-J J.0. Mansi, Sacrorum coneiliorum nova el aml'iis.rima col/eeli, FlorenLiis--VeneLiis--Parisiis,XllI,404.

POJ~CIE IKONY 1 OBRAZU SAKRALNEGO97wodu naszej sklonnoki do myslenia obrazowego, takic 0 niewidzialnymstaramy sitr myslee tak, jak 0 widzialnym, bowiem "w stworzonychwyobrai:eniach ukazuj

98 BARBARA DJ\B-KALINOWSKAodbywa si~ w akcie emocjonalnej ekstazy, CO takie rna znaczenie dlauzyskania stopnia podobienstwa wyobrazenia do praobrazu. W uzyskaniupodobienstwa ikony do pierwowzoru wiele zalezy takze od zawartej w niejtrdci symbolicznej. Calkowite podobienstwo ikony do praobrazu bylouwazane za niewlasciwe i niemozliwe do osi~gni~cia, poniewaz doprowadzilobyone do "cielesnoSci" ikony. Nawet gdy teolodzy bizantyjscyposlugiwali si~ takimi okrdleniami, jak "naturalne wyobrazenie", "znatury i nasladownictwa", nie nalezy tych okrdlen traktowac jakoodpowiednikow poj~cia kopii, ale jako nasladownictwo, ktore rna "senspostaciowy" ("gatunkowy"), a nie morfologiczny. Najbardziej zas 0 takimrozumieniu nasladownictwa przekonuj'l same ikony. Ich charakter dllchowy(a wi~c niezupelnie podobny) utrwalil kanon ikonograficzny, ktory nietylko stanowil gWdrancj~ ich sakralnoSci, ale byl zarazem nieuniknionymnast~pstwem przestrzegania zasady nasladownictwa praobrazow przezikony.Teologia katafatyczna jest "teologil} imion Boskich, ktore czasamiobjawiaj~ si~ w stworzeniach. Drabina teologii katafatycznej jest se ri~stopni maj~cych sluzyc za oparcie dla kontemplacji." Natomiast "teologiaapofatyczna jest wst~powaniem ku zjednoczeniu, jest to droga zst~powania,drabina teofanii, albo objawien Boga w stworzeniu. Bog zst~puje kunam w swych energiach, ktore Go objawiaj,!, my wst~pujemy ku Boguw zjednoczeniach, w ktorych pozostaje On niepoznawalny z natury."W bizantyjskim systemie gnoseologicznym dominuj,!ce jest poznanieo charakterze emocjonalno-estetycznym, co mialo ogrO"llne znaczenie dlateologii ikony. Poznanie to - "postrzeganie" - realizuje si~ w trzechpodstawowych kierunkach "doswiadczalnego" poznania: na drodze mistycznej,liturgicznej i w praktyce artystycznej. Droga ku kontemplacjiwiedzie przez sfer~ praktyki religijnej, "czynnosc- i kontemplacja w chrzescijanskimpoznani u s,! nierozl~czne". Mysl ta, rozwini~ta najbardzi ej przezMaksyma Wyznaw~, stala si~ podstawl} dla pojmowania tworczosciartystycznej. Jest ona bowiem przede wszysrkim czynnosci,! religijn,!, blisk,!mistycznej praktyce i kontemplacji. Artysta ucielesnial w materii "obrazy" ,postrzegane przez niego lub jego poprzednikow w "akcie mistycznegowidzenia". W mistycznych wizjach arlysci mogl} takie ujrzec "widzialneobrazy", ktore urzeczywistniaji! na ikonach. "Widzialne obrazy" utrwalonezostaly dzi~ki ikonograficznemu kanonowi, ktory stal si~ dominant'!tworczej melody ikonografow Kosciola ortodoksyjnego.Teolodzy bizantyjscy opracowali zlozony system "symbolicznego"postrzegania liturgii, u podstaw ktorego rowniez lezala doktryna obrazow.Po okresie ikonoklazmu w doktrynie tej pojawil si~ termin "obrazuIi turgicznego", ktory pelni! wykladni~ uzyskal w p6Zniejszym czasie.Liturgiczny obraz, na przyklad wed lug Sofroniusza Jerozolimskiego, totaki obraz praobrazu, ktory rna jego moc, choc nie jest nim w istocie; obrazliturgiczny jest posrednikiem na drodze do postrzegania praobrazu. Ikonyjako niezb~ny skladnik liturgii "zjednoczyly niebo i ziemif', pisal Symeon

POJ~CIE (KONY I OB RAZU SAKRALNEGO99z Salonik, "swi~te wyobrazenia Zbawiciela, Matld Bozej, lana Chrzciciela,aniolow, apostolow i innych swiytych na oltarzowej przegrodzie oznaczajllprzebywanie Chrystusa w niebie ze SWl irni swiytymi i obecnosc lego tuwsrOd nas".Wedlug Pseudo-Dionizego, r6Znica mi¢zy dwiema drogami poznania,mi¢zy teologill katafatycznll i apofatycznll, opiera si~ na rozroZnieniuniepoznawalnej istoty i niestworzonych energii objawiajllcych boskosc.Energie, w ktorych Bog ujawnia si{: na zewnlltrz, Sll samym Bogiem, ale niewedlug lego substancji. Energie Sll "promieniami boskoSci", ktore przenikajllswiat stworzony. Bog stwarza i dziala przez swoje energie, przenikajl!,­ce wszystko, co istnieje. s Ta mysl, co wydaje siy zupelnie zrozumiale,zostala przeniesiona do teologii ikony i stala si~ jednym z podstawowychargumentow przemawiajllcych za czcill oddawanll nie tylko cudownymikonom, ale wszystkim ikonom (poza historycznymi), jako obdarzonymenergill praobrazom - tozsamym z energill boskll. W nieuniknionejkonsekwencji musialo to doprowadzic do uswiycenia "desek i farb" ikon,chociaz Ojcowie KOSci01a Wschodniego bardzo stanowczo siy temusprzeciwiali. Twierdzili bowiem, iz sztuka sakralna namaszczona przezpi~kno transcendentalne, pozostaje w opozycji do obrazu materialnegoi ksztaltow cielesnych. o Maksym Wyznawca stwierdzajllc, ze ikona rna tysamll energiy co praobraz, zastrzegl jednak, ze roZnill siy one od siebiesposobem istnienia. 7 Grzegorz Palamas, kon tynuator mysli MaksymaWyznawc¥, podsumowal w nast~pujllcy sposob stosunek teologii bizantyjskiejdo kultu ikon: "Odmowa oddawania czci ikonie o.nacza odrzuceniemoZliwosci przebostwienia, przenikania energii w boskll natury, odrzuceniezaS takiej moZliwosci jest rownoznaczne z negacjll d,!zenia czlowieka kuzbawieniu, niewiedzll dla kogo Bog umarl."8 Podstawll kultu ikon bylotakZe przekonanie, ze ikona jest nosicielem laski, bowiem tam, gdzieznajduje si{: wyobrazenie Chrystusa, On sam jest obecny ze swojll mocll. 9ChCllC odpowiedziec na zadane na poczlltku tego artykulu pytania,nalezy powtorzyc, ze teologia wschodnia, w przeciwienstwie do zachodniej,bardzo wiele uwagi poswiycala obrazom, co w konsekwencji doprowadzilodo stworzenia teologii ikony. Wypada takZe przypomniee, ze wszystkiespory teologiczne, uchwaly soborow Kosciola Wschodniego w duzymstopniu dotyczyly problemu ikon. Nie moma jednak sprowadzac romicw pojmowaniu ikony i obrazu religijnego jedynie do reakcji Zachodu nauchwaly II Soboru Nicejskiego, chociaz Pocillgny/a ona za sobll dalekoidllce skutki. Fundamentalnll dla ikonografii wyobrazen Kosciola Wschodniegookazala si~ !ista tematow, ktore Sob~r wymienil, a malarze ikon, Losski, op.cil., s. 64-65.• H. Paprocki, [kolUl jalw Morcze przezwyci~tenie zla, "Wiadomooci Polski ego Auto­Ilefalicznego Ko~ciota Prawostawnego" 1985, or 1/4, s. 34.7 M.W. Zywow, "MislaKogia" Maksyma Wyznawcy { rozwoj b{zanlyflskiej leori{ obrazu,przet. R. Mazurkiewicz, w; [kona, symbol i wyobraien{a, Warszawa 1984, s. 83.8 Zywow, op.cil., s. to l.• M. Starowieyski, Nicea 11,787 rok, "W drodze" 1987, or 9, s. 7.

100 BARBARA DJ\B---KA U NOWSKAwinni byli malowac. Otoi lista ta nie obejmuje wyobraien Boga Ojca,Ducha Sw. i Trojcy Sw. Uczestnicy Soboru, wyraznie sprzeci wi ajl!c si~wyobraieniom Boga Ojca, posluzyli s i~ argumentem papieia G rzegorza IIz listu do cesarza Leona Izauryjczyka: "Dlaczego nie opisujemy czy nieprzeCstawiamy Ojca Pana Jezusa Ch rystusa? Dlatego, ze nie wiem y, jakiOn jest C... ) Gdybysmy Go widzieli, czy poznali tak, jak widzielismy i poznaliJego Syna, probowalibysmy Go opisac i przedstawiac w sztuce." Soborstwierdzil, ie poznanie Trojcy Sw. moze dokonac si~ tylko przez Chrystusa.Na ikonach nalei:y przedstawiac tylko to, co zostalo objawione, postacWcielonego Syna Bozego, zas Duch Sw. moZe bye wyobraiany takirn, jakimukaza! si~, a wi~ w postaci go!~bicy w dzien teofanii, pod postaci l! j~zykowognistych w dzien Zeslania Ducha Sw., itp. A przeciez niektorzy teolodzyzachodni mieli identyczny stosunek do wyobraien Boga Ojca, by pos!uzycsi~ tu wypowiedzil! sw. Augustyna: "Strzezmy si~ pojmowania Boga Ojcajako Starca C... ) Chcecie ujrzee Boga? Przeciez jest On miloSci l!! A jak~form~ rna milose? Nikt nie moze tego powiedziee."10 Jednak z rozwaianteologow zachodnich problem ten wkrotce znikn~ , natomiast dla Kosciolaortodoksyjnego by! nadal wazki, cz~sto poruszany nie tylko w dysputachteologicznych, ale takze w oficjaJnych postanowieniach soborowych. I chociazw realizacjach artystycznych zakaz przedstawiania Boga Ojca, TrojcySw. nowotestamentowej by! wielokrotnie lamany, w swiadomosci hierarchiiduchownej zawsze wil!zano te przekroczenia z oddzialywaniem Zachodu. llDwa wydarzenia zadecydowa!y 0 wykrystalizowaniu si~ od r~b noSciw pojmowaniu ikony i obrazu religijnego. Pierwszym z nich bylo obrazoburstwo,ktore doprowadzi lo do wypracowania teologii ikony, drugimwspomniane juz postanowienia II Soboru Nicejskiego. Kosciol rzymski nietylko nie zaakceptowal teologii ikony, ale co wainiejsze, nigdy jej nierozumiaL 12 Nawet tak zdawa!oby si~ oczywisty llroblem, jak rozroznienieczci naleinej Bogu i "poszczegolnym kategoriom wyobraien", tak silnieuwypuklone w uchwalach soborowych, nie spotkalo si~ ze zrozumieniemzachodnich teologow. Moina to wyrazic slowami wspolczesnego teologa,ktory stwierdzil: "To rozroznienie jest wspani ale na papierze, ale bardzotrudno je realizowae. Nie rna takiej rzeczy jak termometr do mierzeniapoboinosci. "10 Cyt. wg F .D. Boespflug, II SobOr Nieejski a " obrazy Boga", "W drodz.e" 1987, nr 9, s. 17.II B. D&b-Kalinowska, Mirdzy Bizanejum a Zaehodem. Ik ony rosyjsk ie X VII-XIX wieku,Warszawa 1990, s. 19-20.12 Starowieyski, op.cit., s. 13-14. W prz.eciwieoslwie do Bizancjum, WI Zacbodzie obrazoburstwonigdy nie zaowocowalo tak dramalycznymi wyd arz.eniami. Co w i ~j , w drugim okresieikonoklazmu papieie Paschalis I i Grzegorz IV nie przestaJi propagowac i bronie "Sw i ~ tychwiz.erunk6w" (L. Ouspeosky, fA Theologie de ['ieone dans [, Eglise orthodoxe, Paris 1980, s. 99).Nie przytaczam tu powszechnie maoej "epopei" ltumacz.enia oa lacio ~ lekstu uchwal Soboru IINicea oeum. Warlo jedoak zwr6cic uwa g~ oa paradoksaloy w swojej wymowie fa kt, ii. wyni kiemwaduwego ltumacz.eoia prz.ez laciooik6w tckslu lych uchwal, a przede wszyslki m poj~e timetikeproskJmesis i latrela, bylo oskari.enie KOScioia laci nskiego prz.ez KOSci61 orlodoksyjny 0 balwochwalslwooa Soborz.e w Konstaotyoopolu w 1450 roku (Mansi, XXXl I, 103). Bye moi.e bylo 10skulki em uzna ni a prz.ez T omasza z Akwinu, ii. obrazoOl nalezy si ~ la treia (O usp ensky, op.cit ., s.123).

POJI;;CiE IKONY I OBRAZU SAKRALNEGO101Koniecznose ustosunkowania si~ do uchwal II Soboru Nicejskiegospowodowala, iz wykorzystuj'lC zwolanie synodu do Frankfurtu w 794roku i synod u biskupow galijskich w Paryzu w rok u 825, teolodzyzachodni okrdlili swoje stanowisko wobec istnienia obrazow i ich kultu.Uchwaly tych synodow, a przede wszystkim Libri Carotini moma sprowadzicdo nast~p uj'lcych stwierdzen: Koseiol zaaprobowal uzytkowanieobraz6w, ale nie widzial w nich zad nego znaczenia sakralnego, dogmatycznegoi liturgicznego. Ograniczyl rol~ wyobrazen do "ozdoby kosei ol6w"i "przypominania przeszlych zd arzen". Znaczenie dydaktyczne przydawanewyobrazeniom na Zachodzie zaowocowalo przede wszystkim w rozpowszechnieniuBiblii Pauperum. Wypada jednak przypomniec, ze Kosci61ortodoksyjny nigdy nie negowal funkcji dydaktycznych ikon, ale funkcja tauwazana byhi za najbardziej p owierzchown~ i odpowiadaj'lq uzyteczno-ilustracyjnemuaspektowi wyobrazen. Zawarta bowiem na tym poziomieinformacja jest jednoznaczna i niezalcina od artystycznego rozwi'lzaniakonkretnego wyobrazenia. Nie przyznaj~c wyobrazeniom znaczeniateologicznego i liturgi"cznego, teolodzy zachodni niejako zmuszeni bylido odrzucenia twierdzenia teologii bizan tyjskiej, iz ikony obdarzone s~cu down~ moq. lednoczdnie na Zachodzie zagubiona zostala bardzowyrazna romica, na k t 6r~ wskazywali wschodni Ojcowie Kosciola - r6i:­nica mi¢zy cud o wn~ ikon~ a ikon~ czyni,!c~ cuda. W Libri Carotiniprzeciwstawiono bizantyjsk~ wiar~ w ikony zachodniej czei przynalemejswi~tym w ich eialach, przede wszystkim w relikwiach. A przeciez Kosci61ortodoksyjny bardzo wyraznie podkreslal koniecznosc czei relikwii, wykazuj'lCprzy tym r6i:niq:, jaka istnieje mi~dzy relikwi 'l a obrazem. Relikwies~ bezposrednimi "nosicielami" boskiej energii, natomiast obrazy otrzymuj~ energi~ tylko dzi~ki swojemu izoformizmowi z praobrazem.Akceptuj'lC istnienie obrazow w koseiolach, teologia katolicka wyznaczala im funkcj~ ulatwiania i pomagania wiernym w kontemplacji,przez kt6r'l ich dusze wznosz~ si~ do osoby boskiej. W obawie jednakprzed kultem materii bardzo wyraznie podkrdlano r6mi~ mi~dzy wartosei~materialn

102 BARBARA Dt\B-KAUNOWSKAtak wielkie znaczenie swi~tym obrazom, okrdlala malowanie ich jako akttworczy i religijny, CO powodowa!o, ze od malarzy ikon wymaganomoralnego trybu Zycia, ale zarazem traktowano ikonografow jako swi~tych,kanonizuj,!c ich tworczosc jako drog~ prowadz'!c'! do zbawienia. 13Mimo, iz w pojedynczych przypadkach teolodzy zachodni poslugiwalisi~ j~zykiem teologii ikony i odwo!ywali si~ do autorytetow Pseudo-Dionizegoczy lana z Damaszku, to jednak stosunek obu KOSciolow dowyobraZen coraz bardziej si~ r6Znicowal. I nie najwamiejszym tegopowodem bylo to, iz Zachodowi obca byla mysl, by obrazy posiadaly moc;przyczyna by!a g!~bsza i bardziej zasadnicza, dotyczyla bowiem dogmatuWcie1enia. Dla wschodnich Ojcow Koscio!a dogmat Wcielenia byl podstawowymargumentem uzasadniaj,!cym istnienie ikon i ich kuit, coobjawia si~ w stalym podkreSlaniu zwi,!zku rni¢zy dogmatem chrystologicznyma wyobrazeniem. Teolodzy bizantyjscy twierdzili, Ze pierwotna "ikonowose"czlowieka, utracona w nast~p st wie grzechu pierworodnego, zostaniemu przywr6cona moc,! Wcielenia. Dla teologii zachodniej zwi'!zek ten by!niezrozurnialy i nigdy tez ta mysl nie byla przez ni,! rozwijana.lednym z czynnikow, ktore takie przyczynily si~ do rozejscia si~ poj¢ikony i obrazu religijnego, by! odmienny stosunek do tradycji. Chociaz obaKOScioly odwolywaly si~ do niej, to jednak wschodni nie tylko egzekwowalwiernosc tradycji ikonograficznej, ale takie traktowal j,! jako srodekwyrazania Tradycji, pojmowanej jako przekazywanie objawienia Bozego.luz II Sob~r Nicejski stwierdzaj,!c, ze prawdziwa swi~ta Tradycja mozeistniec tylko w Kosciele, wyklucza! tym moZliwosc powstawania "swi~tychwyobraZen" poza nim.W przeciwienstwie do Zachodu, teologia ikony nadala wielk,! wag~wyobraZeniu wizualnemu. l ego znaczenie wzrasta!o coraz bardziej w miar~rozwoju teologii ikony. Pierwszym zas, ktory nadal obrazom tak wielk'!rol~, by! tylekroc tu przywolywany Pseudo-Dionizy Areopagita. W swoimhierarchicznym systemie umieScil on obrazy artystyczne mi~dzy poziomembytu i ponadbytu, a wi~c na tym samym, na ktorym znalazly si~Sakramenty. W okresie obrazoburstwa znaczenie i rola wyobrazen jeszczebardziej wzrosla i stala si~ przedmiotem wielu wypowiedzi. Podsumowal jeJan z Damaszku pisz'!c: "Dla prowadzenia ku poznaniu, dla objawienia(...) ukrytego, wymyslono ikon~. "Niezb¢nym warunkiem "stania si~" ikon,! jest nadanie jej irnienia,ktore jest ,jej wlasnym irnieniem". Nadanie imienia sprawia, ze n ast~pujezjednoczenie imienia z wyobrazeniem. ledynie Kosciol ma prawo nadaniaimienia ikonie, czyli jej poswi~cenia, w czasie ktorego czyta si~ specjaln,!modlitw~: "poswi~a si~ ta ikona !askq Ducha Sw." 0 wadze, jak ~ Koscio!ortodoksyjny przywi,!zywa! do poswi~cenia ikony, swiadczy wypowiedZTeodora Studyty: "Ikon a Chrystusa, jak rowniez ikony Matki Bozej (aprzez to swi~tych) nosz'! te same imiona co ich pierwowzory (...) IkonyJ] S. Bulhakow, Myslo ikonie, przel. z. Podg6r~c, w: lkona, symbol i wyobraienie, op.cil., s. 9.

POJ~CIE IKONY I OBRAZU SAK RALN EGO103i pierwowzory nosz~ to sarno imi ~ i istniej~ razem."14 Siowo, napisumieszczony na ikoniejest "skr6conym" jej oznaczeniem. Siowo pojmowanebylo przez teologi~ bizantyjsk~ jako znak wszechobecnosci Logosu, potwierdzenienieprzemijaj4Cego charakteru przedstawionego wydarzenia. ,,$lowona ikonie jakby zatrzymuje CZRS . Jest one umieszczone na ikonach dlawyraienia istoty tego, co jest przedstawione, przy czym istoty nie zmieniaj~cejsi~. B~'l,c »przedstawionym« slowo jakby zatrzymuje wyobrazenie." 15D zi~ki teologii ikony sztuka K osciola ortodoksyjnego stala si~ sztlikl!teologiczn'l" liturgiczn'l, i m istyczn~ . Teologia ikony rniala decyduj~ceznaczenie dla ich czci, miejsca w ryciu duchowym calego KoSciola, jaki pojedynczych wiernych. Wyznaczala kryteria wartosciowania, zadecydowala0 przestrzeganiu realizm u ewangelicznego, kt6ry polegal na odtwarzaniuna' ikonac.h "swil(:tych zdarzen" zgodnie z opisami zawartymiw Nowym Testamencie. Nie dopuscila do wyobrazenia na ikonach alegoriii swieckich symboli, wprowadzenia do ikon naturalizmu i zmyslowosci,choc te zakazy byly niekied y lamane. Teologia ikony nie pozwalala tauena malowanie z zywegQ modela, poniewaz oznaczaloby to calkowitezerwanie z praobrazem. Teologia ikony wyznaczyla kanon ikonograficzny,spos6b malowania, technik~, wreszcie status malarzy ikon.Jeszcze raz wypada podkreSlic, ze decyduj~cym czynnikiem, kt6ryspowodowal wyksztalcenie si~ obrazu religijnego, calkowicie odmiennegood ikony, bylo - obok braku akceptacji przez Zach6d teologii ikony- taue zadziwiaj~co nikle zainteresowanie Kosciola zachodniego problemamisztuki sakralnej. JcSli nawet juz w epoce noworytnej hierarchiawypowiadala si~ na temat sztuki religijnej, uderza w tych wypowiedziachich praktycystyczny i wybi6rczy charakter. Przy czym wi~ksze lub mniejszezr6i:nicowanie gnoseologii i "nauki 0 pi~knie" w postrenesansowej flIozofii- calkowicie odrzucone prze~ duchowl! kultur~ bizantyjsk'l, - ostateczniepodbudowalo r6i:ni~ mi~zy ikon~ a obrazem sakralnym.lednak po wiekach, kt6re pracowaly na ost'lteczne rozejscie si~ poj~ciaikony i obrazu religijnego, po kryzysie, kt6ry dotkn'l,l malarstwo ikonowe,a spowodowanym oddzialYWaniem wlasnie obraz6w religijnych, nast~pilwzrost populamosci ikon. A co wi~cej, taue w oficjalnych wypowiedziachdotycZ'l,cych sztuki sakralnej, by wspomniec tu postanowienia II SoboruWatykanskiego, Kosci61 katolicki powr6cil do ,j~zyka" teologii ikony.Barhara Dqh-KalinoHiskaBARBARA D t\B-:~ALlNOWSKA, ur. 1938 w Warszawie, historyk sztuki, dr hab.w Inslytucie Historii Sztuki UW. Autorka m.in. Mi{!dzy Bizallcjwn a Zachodem.IkollY rosyjskie XVII-XIX wieku (1990). Mieszka w Warszawie.,. J. Tofiluk, Duchowa tresc ikony, w: !kona, symbol i wyobraienie, op.ci/., s. 51; Bulhakow,op.ci/.. s. II."D.S. Lichaczew, Poetika driewnierusskoj litieratury , Leoingrad 1971, s. 30-31 ;W.W. Byczkow, Wizantljskaja estietik a, Moskwa 1977, s. 148.

TRZYSPOTKANIAKS. TOMASZ W~CLAWSKINADZIEJA Wiarll, ktorll ?Iajbard ziej kocham,jes t n ad zi ej a - mowi Bog.O. W trzecim rozwazaniu, ktore jest ostatnie, ale przeciez nie rna niczegozakonczyc, bo wtedy sprzeniewierzyloby si~ swojemu tematowi, chcialbymzaproponowac spotkanie z czlowiekiem, ktory zapewne nie kazdemu wydasilt najbardziej oczekiwanym i najwJasciwszym swiadkiem tej nadziei,o ktorej zwyklo silt mowic w pobo:i:nych konferencjach. On sam zreszt'!nawet nie tyle mowi 0 nadziei, ile raczej wyzwala nadziejlt - pokazuj,!cswiat, w ktorym ona mieszka. Wybieram jednak tego wlasnie swiadka,bowiem nie tylko ja wiele mu zawdzi/tCzam. Ci, ktorzy poznali KarlaCapka, wiedz,!, ze jego slowa potrafi,! tak otworzyc czlowiekowi oczy naswiat, w ktorym iyjemy, ze pozwala to z calego serca pragn,!c tego swiatai przyjmowac go naprawdlt bez Iltku - tak, jak i on sam silt przed namiotwiera. Co wazniejsze, okazuje silt to moZliwe nie mimo tego, ze wiemytakie 0 podlych stronach tego swiata, ale wlasnie dlatego, ze 0 nich wiemy.To jest zupelnie cicha , skromna i ukryta nadzieja, ktor'! kazdym napisanymprzez siebie ..daniem glosil ten ciekawy czlowiek. Wlasnie dlategorozwazanie 0 nadziei chcialbym zbudowac wokol dwu jego krotkichtekstow. Pierwszy, to kilka slow wypowiedzianych przez pisarza w trudnejchwili i zapamilttanych przez jego zonlt, Digit. Drugi jest zakonczeniemautorskiego poslowia do trylogii 0 tytulach: Hordubal, Po velron, Obycejnyiivol, (Hordubal, Meleor, Zwyczajne iycie, 1932-34). Najwazniejszymtematem tej trylogii jest doswiadczenie, ktore przewija silt zreszt'!: przez cal"!

NADZI EJA 105tw6rczosc Capka: ze mimo iz kaZdy z nas jest tylko jednym i jedynymczlowiekiem, kaZdy tei: moi:e znale:Zc w sobie 0 wiele wi~cej nii: tylko tenjeden, prosty i jednoznaczny obraz swojego zycia, do kt6rego w pierwszejchwili rna ochot~ przyznac si~ przed innymi, alba nawet przed samymsobOl. Capek nie tylko pomaga nam si~ do tego przyznac, ale jeszcze wi~ej:pomaga zrozumiee, jak smutny bylby nasz swiat, gdyby nie ta wlasniemoi:1iwosc i plynllce z niej doswiadczenie.Widz~, ze jestem oliarq - ale wlasciwie czego? Jakiegos przylcrego i zlegoklamstwa, kt6rego nie mog~ zrozumiee. Jest mi gorzko, ani nie wiesz jak; ja,kt6ry mam wprost szalonq potrzeb~ harmonii i czystosci, i:ebym w og6leutrzymal si~ przy zyciu, mus~ si~ spotykac z klamstwem i nieuczciwokiq.Jestem s1abym czlowiekiem, s1abszym, niz sqdzisz; moja sila i:yciowa opierasi~ na kredycie, na zaufaniu do ludzi, tra~ wszelkq pewnosc, kiedy mam doczynienia z czyms klamliwym i bezsensownym i nienawistnym. Dlaczego misi~ to przydarza? Staram si~ ze wszystkich sil, zeby nikogo nie skrzywdzic; tojest niewielka zasluga, ale chcialbym za niq zyskac nienaruszonq calosci czystose wlasnego i:ycia; a jeSli nawet jest to sobkowskie, to daj~ swiatu zato wszystko, co mog~ (Karel Capek, cyt. za: Olga Scheinpflugova, Ceskyroman, Praha 1991, s. 465, t/um. TW).Cokolwiek, na co patrzymy, jest tq rzeczlj. i r6wnoczesnie czyms z nas, czymsnaszym i osobistym; nasze poznanie swiata i ludzi jest czyms w rodzaju naszejspowiedzi. Widzimy rzeczy r6i:nie, wedlug tego, czym i jacy jestesmy; rzeczysq dobre i zle, pi~kne i olcropne - zaleiy, jakimi na nie spoglqdamy oczyma.Jak strasznie wielka i zloiona, jak pojemna jest rzeczywistose, skoro jestw niej dosyc miejsca na tyle r6inych interpretacji! Ale to jui nie jest jedyniechaos, jest to przejrzysta mnogosc, nie jest to jui niepewnosc, ale wieleglos6w; to, co wydawalo si~ grozne jako slepa sprzecznosc, nie sprowadza si~jedynie do tego, ie slyszymy r6ine i sprzeczne swiadectwa, ale oznacza, iewysluchujemy r6inych ludzi.Lecz skoro w tym, co poznajemy, zawsze zawiera si~ nasze ja, jak moiemypoznac t~ mnogosc, jak si~ do niej przybliiyc? Nie rna rady, musimy spojrzecna to ja, kt6re wkladamy do naszej interpretacji rzeczywistosci; dlatego musiprzyjsc Zwyczajne Zycie ze swojq har6wkq we wn~trzu czlowieka. 0 towlasnie chodzi: tu znowu odnajdujemy t~ mnogosc, a zarazem i jej przyczyny;czlowiek jest calym zast~pem rzeczywistych i moiliwych os6b - w pierwszejchwili wygllj.da to na jeszcze gorszy zam~t, na dezintegracj~ czlowieka, kt6rysam siebie rozskubal na male kawaleczki i rozrzucil swoje ja na cztery wiatry.Teraz dopiero dotarlo to takie do autora: Przeciei tak wlasnie rna bye,przeciei wlasnie dlatego moiemy poznawac i rozumiec mnogosc, i:e samijestesmy takq mnogokiq! Simi/fa similibus (podobne przez podobne): poznajemyswia. przez to, czym sami jesteSmy, a poznajlj.c swiat odkrywamysiebie samych. Chwala Bogu, teraz znowu jestesmy w domu; jestesmy z tejsamej materii co owa mnogosc swiata; jestesmy w domu w tej rozleglokii nieprzeliczonosci, mozemy odpowiadac tym niezliczonym glosom. Niejestem jui tylko ja, ale jestesmy my ludzie; moiemy si~ porozumiec wielomaj~zy kami , kt6re Slj. w nas. Teraz mozemy szanowac czlowieka dlatego, i:e jestinny niz my, i rozumie6 go, dlatego i:e jestesmy mu r6wni. Braterstwo

106 KS. TOMASZ WJ;;CLA WSKIj rozmaitoSC! Nawet najzwyklejsze iycie jest przeciei nieskOllczone, niezmiernajest wartosc kaidej duszy. ( ... ) Zycie czlowieka jesl zbyt wielkie, iebyrnialo lylko jedno oblicze i ieby si~ dalo ogarnllc jednym spojrzeniem. ( ... )Nic si~ nie konczy, lakie la lrylogia nie; zamiast konca otwiera si~ szeroko,tak szeroko, jak tylko czlowieka slarczy (Karel Capek, Hordubal, Povetrpii,Obycejny iivOI, Praha 1975, s. 334-335, tlum. TW).1. Powiedzialem juz, dlaczego wybralem to wlasnie swiadectwo, zapewneinne od poprzednich dwu. Jesli wyjOltkowose tamtych mogla nas troch ~onidmielae, to tu jest przeciez inaczej. Te slowa wcale nas nie oniesmielajOl,przeciwnie: osmielajOl nas tym, ze sOl wypowiedziane tak prosto i takoczywiscie z perspektywy zwyczajnosci Zycia. W ten sposob zachfl:cajOl teido rozmowy 0 tym wlasnie, co dzieje sifl: z nami zwyczajnie i na co dzien."Musi przyjsc zwyczajne iycie - mowi Capek - ze swojOl harowkOl wewnfl:trzu czlowieka." Przyznam, ie w pierwszej chwili nie bardzo wiedzialem,0 co wlasciwie chodzi z tOl "harowkOl we wn~trzu czlowieka". Cow zwyczajnym Zyciu jest harowkOl we w n fI: t r z u czlowieka? Zwyczajnezycie kojarzy nam sifl: raczej z harowkOl zewnfl:trznOl, z gorOl codziennychzadan i spraw do zalatwienia, spoza ktorych ledwie czasem przebija si~nasze wnfl:trze. Nie wiem, czy teraz, po zastanowieniu, rozumiem to duzolepiej, ale moze tak.2. Jest przeciez cos takiego w naszym zwyczajnym Zyciu, przed czymtrudno uciec, czego moma wprawdzie wprost nie zauwaiae, co jednakniezauwaione wcale nie znika, ale wymaga od nas stalego wewnfl:trznegowysilku - i nierzadko tez prawdziwego umfl:czenia. Jest zatem cos, comoglbym nazwae razem z Capkiem codziennOl harowkOl we wnfl:trzuczlowieka. Nie wiem, czy on mial na mysli to sarno, ale ja myslfl:o nieustannie dokonuj,!cym sifl: w naszym wnfl:trzu wyborze mifl:dzyprzynajmniej dwiema moiliwymi postawami wobec tego wszystkiego, conas codziennie spotyka, a zwlaszcza wobec tych wszystkich, ktorych myspotykamy na co dzien. Gdybym mial ten wybor opisac najprosciej,powiedzialbym tak: albo otwarte (i naiwne) zaufanie do t~go , co mniespotyka, alba ostromosc, ktora wsz¢zie obawia sifl: pulapki, ukrytychzamiarow, podwojnego dna... Jasne, ze prawie nikt nie przeiywa swi a­d 0 m i e koniecznoSci takiego wyboru w k a z dej c h w iIi swojego zwczajnegoZycia, chociai moie zdarzaj,! sifl: tacy ludzie - a jdli tak, to SOl oniwtedy rzeczywiscie godni wspolczucia. Zazwyczaj jednak swiadomie albochoeby tylko na pol swiadomie przezywam mfl:cz'!C'l koniecznose takiegowyboru jedynie wtedy, kiedy spotykam kogos, kto przyjOlI pod tymwzglfl:dem postawfl: zasadniczo inn,! nii ja. Kiedy ja jestem naiwnie ufny,a spotykam czlowieka podejrzliwego, albo kiedy ja nauczylem sifl: (zwykledrogOl dose bolesnych doswiadczen) nikomu zbytnio nie ufae, a spotykamkogos, kto mnie zadziwia, denerwuje lub gorszy swoim naiwnie niewinnympodejsciem do tego swiata - jakby nie wiedzial, ile wokol jest falszui dranstwa. Moie ktos powiedziee, ze takie rozdzielenie tych dwu postaw

NADZIEJA 107jest zbytnim uproszczeniem, ie w rzeczywistosci S,! one w nas zawsze obie,przemieszane ze sob,! w r6:i:nej proporcji, trudne do rozdzielenia. Zapewnetak. Chcialbym jednak obstawae przy jednym: one s,! naprawd~ nie dopogodzenia ze sob,! nawzajem; mi~dzy jedn,! a drug'! nie moze byekompromisu - i dlatego wlasnie to, ze swiadomie lub nie spotykamy jenieustannie w nas samych, mog~ nazwae codzienn'! ukryt'! m~k,! i harowk,!we wn~trzu czlowieka.3. Czy to prawda, ze tak rozumiane naiwne zaufanie do swiatai podejrzliwosc wobec swiata S,! nie do pogodzenia? Za jedn,! i drug,!postaw,! wydaj,! si~ przeciez przemawiae niew'!tpliwe racje, jedna i drugarna albo moze miee za sob,! takze zupelnie oczywiste doswiadczenie. Mozesi~ tez wydawae, ze i Pan Bog stoi czasem za jedn,!, a czasem za drug,!z nich; slyszymy bowiem: "Nie bierzcie przykladu z tego swiata" (Rz 12,2)i "Ufajcie, jam zwyci~zyl swiat" (J 16,33), ale tez: "Nie bojcie si~ ich u(Mt 10,26 par.) i "Nie bojcie si~, ja jestem" (Mt 14,27); slyszymy: "Dzieci,nie dajcie si~ zwodzie nikomu" (1 J 3,7), ale tez: "Ja nie s,!dz~ nikogo"(J 8,15). Czy zatem wolno powiedziee, ze S,! to postawy naprawd~ nie dopogodzenia? Czy nie wystarczy po prostu troch~ tylko skorygowae to, comowimy 0 jednej i drugiej, i powiedziee: "zaufanie tak, ale nie naiwne","podejrziiwose owszem, ale nie bezrozumna"? Moze wystarczy. Zapewnewystarczy tam, gdzie chodzi 0 nasze dzialania w pelni swiadome i odpowiedzialne:0 os,!d, wybor i decyzj~. Rzeczjednak w tym, ze zupelnie i dokonca swiadomy oS,!d i wybor przydarza nam si~ stosunkowo rzadko i zenasze zwyczajne Zycie w wi~kszosci utkane jest z innej, wcale nie takswiadomie i odpowiedzialnie wybieranej prz¢zy. Dlatego zazwyczaj niedecyduje w nim perspektywiczny rozs'!dek i zdolnose do refieksji, ale takaspontanicznose, ktora wynika z czegos zupelnie innego, bardziej ukrytegoi wewn~trznego : decyduje to, co naprawd~ jest w nas. To wlasnie tawewn~trzna spontanicznose kaze czlowiekowi podejrzliwemu brudziewszystko samym swoim dotkni~ciem, to ona pozwala (zawsze ponoew imi~ prawdy) powiedzie6 0 kims: a to zadok i pijak, przyjaciel aferzystowi bezbomikow, a to straszny libertyn, a to glupiec, pyszalek, tchorz,sk,!piec, wariat, lewica, prawica, Zyd, klerykal, nacjonalista, szowinista,"europejczyk" (w cudzyslowie), w koncu "to niewiadomo kto" i "niewiadomo po co". Pojawia si~ przy tym dziwne i smutne upodobanie, iebytakie rzeczy mowie wlasnie wtedy, kiedy wyczuwamy obok siebie kogos,kto dot,!d naiwnie s,!dzil, ze jest inaczej. Bye moze w wielu wypadkachtakie glosno wypowiadane s,!dy nie S,! ani oszczerstwem, ani nawetswiadom,! obmow'!. Bye moze s,! prawd,!, i to tak,!, ktoq rzeczywiscietrzeba raz wreszcie glosno powiedziee. Tylko dlaczego w swiecie takiejprawdy jest tak duszno, dlaczego tak trudno w nim oddychae? Tak cz~stojest to nie tylko dostrzezenie podwojnego dna napotykanej przez nassprawy, ale po prostu sytuacja "podwojnie denna", zeby to powiedzie6j~zykiem zupelnie nie filozoficznym . A jdli tak, to juz wol~ naiwnose.

108 KS. TOMASZ ~CLAWS KIPewnie, :i:e nie naiwnose niem~dr~, nie tak,!, kt6ra zamyka oczy na prawdy,albo chce widziee tylko ty prawdy, ktora jej si y podoba. S~ jednak roinenaiwnosci: jest naiwnose pierwsza, biedna, pogubiona i niem,!dra - t'akamo:i:e czlowieka rzeczywiscie zgubie, i jest naiwnose druga, dojrzala, czystai pewna - kt6ra naprawdy wyzwala i ratuje. Mowmy 0 tej drugiej.4. Nie przychodzi mi na mysl doskonalszy opis tej drugiej dojrzaleji czystej, prawdziwie ratuj~cej nas wszystkich naiwnoSci, ni:i: przypowiescJezusa 0 mamotrawnym synu. Mysly przecie:i: nie tyle 0 historii tamtegoczlowieka, ktory odszedl w dalekie strony, a potem wr6cil pokonanyi skruszony, ile raczej 0 dwu sposobach przyjycia go w domu, kiedy juzzjawil siy tam na powrot. Bo ta przypowieSe opowiada 0 dwu sposobachprzyjycia wracaj,!cego ze skruch,! czlowieka: 0 ojcu, kt6ry przyjmuje go jakdostojnego goscia z oznakami czci (szata i sandaly, pierscien, ucztaz utuczonego cielycia) i 0 drugim synu, 0 starszym bracie, kt6ry patrzytrzeZwo na swiat i nie moie zrozumiee takiego braku porz,!dku i konsekwencji.Wiemy, co ojciec odpowiedzial na jego w,!tpliwosci i zarzuty.Jednej rzeczy jednak nie wiemy, jedno pozostaje w tej przypowidci dokonca niedopowiedziane: czy ten starszy i zapewne rzeczywiscie m,!drzejszybrat wszedl w koncu na uczty przygotowan'! przez ojca, czy znalazl siyw domu - w swiecie, ktory ojciec stworzyl przez swoj,! szczer'! i m,!drzenaiwnq radose i zaufanie. Tylko nadzieja mowi, :i:e tak.5. Mo:i:na na r6Znych planach objasniae symboliczn,! wymOWy tejprzypowidci: jest w niej zapewne Izrael i "mlodszy brat", kiedys zagubionyi martwy, ktory - odnaleziony dziyki milosci Ojca - teraz znowu :i:yje, Sqwiemi, kt6rzy ..nigdy nie przekroczyli :i:adnego rozkazu" i grzesznicy,ktorzy "roztrwonili maj'!tek z nierz,!dnicami", i jestem tam w koncu ja sam- i to przeciei: nie tylko jako ten, ktory wraca skruszony, ale taue jako ten,ktory ruc rue rozumie, gorszy si y i nie chce wejse. Za lcaidym razempozostaje jednak to sarno zupelnie zasadnicze pytanie: czy wiedz,!c 0 tym,co si y tam stalo, potrafimy chciee swiata, kt6ry stwarza taki ojciec, czygotowi jestesmy chciee tego, czego chce on sam, czy mamy do niego tylezaufania, :i:eby przyj,!e taki swiat, czy tei: rue. Ma racjy Capek: "naszepoznanie swiata i ludzi jest czyms w rodzaju naszej spowiedzi. Widzimyrzeczy ro:i:nie, wed lug tego, czym i jacy jestdmy; rzeczy S,! dobre i zle,piykne i okropne - zalezy, jakimi na nie spoglqdamy oczyma." Zapewnenikt z nas nie dowiaduje siy w ten sposob calej i ostatecznej prawdyo rzeczach i ludziach. Zapewne te:i: nikomu z nas nie wystarczy ta dziwnaspowiedZ, ktora si y dokonuje w kawym naszym prostym spojrzeniu naswiat. S,!dzy jednak, :i:e nie moglaby nam tei wystarczye :i:adna innaspowiedZ, nawet najbardziej dokladna i sumienna w wyliczaniu tego,cosmy ZIe uczynili, gdyby zabraklo w niej miejsca na to, czego moi:emy siydowiedziec 0 sobie, kiedy zastanawiamy siy nad tym, jakimi oczymarozgl'!damy si y wokol siebie. Przeciez rue ch odzi tu bynaj mniej 0 jeszcze

NADZIEJA 109jedno pytanie do naszego rachunku sumienia, nie chodzi 0 to, bysmy gouczynili bardzieJ precyzyjnym. Chodzi 0 cos naprawd~ najzupelniej podstawowego.Chodzi 0 cos, co mam wielk~ ochot~ nazwac kat 0 1 i c k 0 s­ci ~ naszej d uszy. Nie mam na mysli wyznaniowego sensu tegookrdlenia, ani nawet jego Scislego sensu teologicznego, w jaidm m6wimyo Kosciele kat 0 I i c kim czyli pow s z e c h n y m. Mam na mysli najprostszyi pierwotny sens tego slowa, wywodz,!cy si~ z greckiego kalh 'olou, czyli"wedlug calosci". St,!d wlasnie wyroslo r6wniei: kazde dokladniejszeteologiczne i koscielne zastosowanie tego slowa - i tylko wtedy bywa oneuprawnione i uczciwe, kiedy zachowuje ten wlasnie sw6j zr6dlowy sens. Coto zatem znaczy w istocie, ze nasze dusze s,! katolickie, albo raczej, ze naszawiara, miloS~ i nadzieja jest katolicka, ze jest "wedlug caloki" i ze w tenspos6b moze tei: czynic naprawd~ katolicidmi nasze serca i dusze?Chcialbym na to pytanie odpowiedziec kr6tidm rozwazaniem tego, cowydaje mi si~ najbardziej przejmuj~ce i zarazem najbardziej uspokajaj~cew katolickosci naszej nadziei.6. Nadzieja jest katolicka. Co to znaczy? lIe razy 0 tym mysl~,przypomina mi si~ pewna amerykanska anegdota. Opowiada ona 0 czlowieku,kt6ry popelni! morderstwo. Po czasie zaczvly go drvczyc wyrzutysumienia. Coraz bardziej rozpaczliwie szukal jaidejs pomocy. Jak tow Nowym Swiecie: trafi! na ulic~, przy kt6rej stal dom Bozy przy domuBozym i kosci61 przy kokiele. Pierwszym przybytidem, do kt6rego wszedl,okazala siv synagoga. Odnalazl rabin a i z drzeniem wyzna!: "Rabi, zabilemczlowieka!" " Krew, kt6ra plami twoje r~ce" - uslyszal- "niech spadnie natwoj,! glow~!" Poszedl dalej. Nast~pnym, na kt6rego trafil by! pastor: "M6jdrogi grzeszny bracie, dlaczego przychodzisz z tym do mnie? Nie czyil mnieswiadkiem i wspolniidem w wiedzy 0 tak strasznej rzeczy. Pros Chrystusa,twojego Pana i Zbawicieia, 0 przebaczenie i oddaj si~ w r~ce policji."Nastvpnym miejscem, do kt6rego trafil, byl kosci6! katolicid, a w nimsrednio uduchowiony ksi~dz siedz'!cy nad brewiarzem w konfesjonale.Podszedl i wyzna!: "Ojcze, zabilem czlowieka!" Na to uslyszal zza kratid"':upelnie beznami~tne: "lie razy?"7. Nadzieja jest katolicka. Przeciei w tym "katolicidm" pytaniu nie maani krzty z1udzenia co do prawdziwego stanu czlowieka, albo pob!azaniaczy mdlego liberalizmu. Jest w nim prawdziwe wybawienie, ale nie jest tobynajmniej postawa n i em,! d r z e naiwna. Jest w niej bowiem spokojnagotowosc przebaczenia i przyjvcia tego drugiego, kt6rej oparciem jest nietylko zaufanie grzesznego czlowieka do milosiernego Boga, ale takZe proste(i jeSli ktos chce, naiwne) przekonanie, ze Boze rni!osierdzie i przebaczeniejest teraz ca!e w wyci,!gni~tej r~ce tego oto srednio uduchowionegoczlowieka, kt6ry sam nigdy nie rozurnie do konca, co robi, kiedy w irni~Boga odpuszcza grzechy. Dlatego tei jednak ten wlasnie czlowiek moZew irnieniu Boga bez wahania powiedziec drugiemu cos, czego nigdy nie

110 KS. TOMASZ ~CLAWSKIodwaZylby si~ powiedzie6 we wlasnym imieniu: skoro wiesz i wymajesz, zezgrzeszyleS, jestd teraz wolny od twojego grzechu, idz i nie grzesz wi~ej .Pamiytaj tez, ze nawet gdybys jeszcze siedemdziesi4t siedem razy zgrzeszyl,r~ka Boza pozostaje wyci4gniyta. Bowiem kazdy twoj przeszly, teramiejszyi p r z y s z I y grzech zostaljuz raz na zawsze zwyciyiony na Krzyzu Jezusa,Syna Boi:ego. Dlatego ten wlasnie krzyz kresli nad tob 4 teraz moja dobrzedo tego wzwyczajona ryka. To wszystko nie jest przecieZ zaChl[:t4 dozuchwalstwa w grzeszeniu, ale makiem nadziei wiykszej niz kaZda naszagrzeszna bieda i rozpacz. To jest nadzieja pewniejsza niz skala. l(jedymysl~ 0 skale, na ktorej zbudowany jest Koscio! i "bramy piekielne nieprzemog4 go" (Mt 16,18), musz~ myslee w!asnie 0 tym. I mysll[:o tym bardziej, niz 0 wszystkich dziejowych zwyciystwach tego KoSci.olanad przeciwnosciami ludzi i diab!ow, w!adc6w tego swiata, Zywiolow czylosu. Jesli ten Koscio! jest katolicki i nigdy nie upadnie, to wlasnie dlatego.To przeciez Piotr-Ska!a, wed!ug swiadectwa Mateusza, zapytal: "Panie, ilerazy mam przebaczye, jesli moj brat wykroczy przeciwko mnie? ezy azsiedem razy?" i us!ysza!: "Nie mowi~ ci, ze az siedem razy, lecz azsiedemdziesi4t siedem razy" (Mt 18,21.22). To jest naprawd~ sarno serce tejnadziei, ktorajest katolicka - tak w!asnie jest ona zawsze "wedlug calosci".8. Moze ktos jednaki:e zapytae teraz, jak taka nadzieja mozerzeczywiscie dotyczye ca!osci,jak moze si~gae wszystkich ludzi,wszystkich miejsc, wszystkich czasow? Z pewnosci 4 bowiem nie czyni tegowprost. Nie czyni tego jednak takze na jakiejs romantycmej zasadzie,wedlug ktorej mia!oby bye zupelnie niewazne, kim jest, czym iyje i w cowierzy ten czy ow czlowiek - wystarczy, ze ja dla niego pragn~ zbawieniai S4dzy, i:e Pan Bog nie moze rue podzielae takiego mojego pragnienia.Musimy zauwaiye, ze nawet nadzieja zbawienia-dla wszystkich moze si~!atwo stae nierozumnym egoizmem, jeSli nie zauwaiy prawdziwej i nieprzypadkowej roi:norodnosci rzeczy i ludzi, wsrod ktorych iyj ern y. UporZ4dkowanietej roznorodnosci, powiedzenie, co jest w niej blisko"a codaleko, wca1e nie musi przeciez oznaczae porzucenia nadziei, zaufaniai mi!osierdzia dla wszystkich, a zw!aszcza dJa tych, 0 ktorych rnusimypowiedzie6, ze S4 daleko. Nasza nadzieja zbawienia dla wszystkich niemoze jednak polegae na tym, ze to my pragniemy dla nich zbawienia, b 0n i e m 0 gl i b y s m y znieSe mysli 0 tym, ze ktos obok nas rna si~ niezbawie. To w!asnie !atwo mog!oby si~ stae subteln4 postaci4 egoizmu. Jamog~ oczywiScie pragn4e dla kazdego innego czlowieka tego dobra, ktoreodkry!em dla siebie; moje pragnienie jest jednak tylko wtedy rozumnei naprawd~ mile Bogu, kiedy pragn~, zeby ten drugi (zeby kaZdy w agoleinny cz!owiek) odkry! to dobro takim, jakirn rna one bye dla niego, a nietylko takim, jakim jest one dzisiaj dla mnie. Ktos m4drzejszy ode mnienapisal dlatego 0 tajemnicy katolickosci Kosciola tak: "W zyciu koscie1­nym moi:liwe S4 dwie skrajnoSci i obie nazywaj4 siy egoizmem: kiedy kazdychce bye wszystkim i kiedy ktos jeden chce bye wszystkim; w tym ostatnim

NADZIEJA 111wypadku wi~z jednosci staje si~ tak ciasna, a milose tak si~ rozgrzewa, ieledwie si~ moma obronie przed uduszeniem; w tym pierwszym natomiastwszystko si\! rozpada i robi si~ tak zit no, ie moma zamarznqe; jedenegoizm stwarza drugi; ale przeciei ani ktos jeden, ani tei kaidy niepowinien chcice bye wszystkim; wszystkim mogq bye tylko wszyscy, i tylkojednose wszystkich moie bye calosciq. Oto idea K 0 sci 0 ! a kat 0 I i c ­kiego" (Johann Adam Mohler). Jak ta szczeg61na idea moie objawie si~w nas samych i w tym zwyczajnym iyciu, 0 ktorym teraz myslimy?9. Zanim odpowiemy na to ostatnie pytanie, zwro6my najpierw uwag~na to, na jakich drogach przydarza si~ nam samymjeden lub drugi egoizm.Bywa przecie*, ie zgadzamy si~ na kogos (Iub nawet na wszystkich wokolsiebie) tak, ie tym samym z gory zgadzamy si~ na wszystko, czymktokolwiek obok nas jest i chce bye - i to takie wtedy, kied y bardzo dobrzewiemy, ie wcale nie mamy prawa si~ na to zgadzae; zgadzamy si~ jednak- zazwyczaj z I~ku przed ci\!iarem powiedzenia komus: "nie" albo "takimci~ nie chcf', "takim nie mog~ ci~ chciee", "takim nie wolno ci bye".Inaczej mowiqc, kto tak patrzy na drugiego, mowi mu: bqdz sobie sam,jaki chcesz, ja ci na to pozwalam, tylko mi daj spokoj. Ale kto tak mowi,nie bierze przeciei na siebie iadnej odpowiedzialnosci: ani za drugiego, anitei - chociai to trudniej zauwaiye - za samego siebie. Kto bowiem niepotrafi wziqe odpowiedzialnosci za drugiego, naprawd~ nieodpowiedzialnietraktuje takie swoje w!asne iycie. My nie tylko mamy kochae bliznich jaksiebie samych, ale siebie samych kochamy naprawd~ dopiero wtedy, kiedyrzeczywiscie koch amy naszych bliinich - to znaczy nie wtedy, kiedychcemy ich dla siebie, ale kiedy gotowi jestdmy chciee samych siebie dlanich. Gdzie takiej kochajqcej odpowiedzialnosci zabraknie, wszystkopowoli si~ rozsypuje i rozpada, i kaidy nieublaganie i beznadziejniemarznie i zastyga w swoim wlasnym odr\!bnym ksztalcie. Bywa jednakr6wniei zupetnie inaczej, bywa i tak, ie jui zawsze i z gory wiem dla kogos,jaki on rna bye, ieby byl moj - i tak dlugo go m~cz~, ai stanie si~ takim,jakim rna bye (albo wyrwie si~ z moich ramion i ucieknie). To jest swiat,ktory dusi si~ w tym jedynym ksztalcie, ktory ja got ow jestem uznawae:moim wlasnym. To jest swiat, ktory jui raz nazwalismy dusznymj "podwojnie dennym". Jednemu i drugiemu z tych biednych egoistycznychswiatow musz~ dlatego przeciwstawie przezycie czegos naprawd~ wi~kszego.10. Cala tajemnica katolickosci naszych dusz polega na tym, zebysmychcieli si~ zgodzie na to, ze to n as z w I a s n y swiat jest naprawd~ wi~kszyi bogatszy niz to, co dotqd potrafLiismy sobie wyobrazie, wi~kszy jeszczeniz to wszystko, co udalo nam si~ pochwycie nawet w najpi~kniejszychporywach naszej wiary i narodzonej z niej czynnej wyobraini, budujqcejwoko! nas swiat naprawd~ Boiy, ozywiony i napetniany trdciq przezmilosc Jezusa Chrystusa i Jego Kosciola. Wiem, ze kiedy to powiem tak

112 KS. TOMASZ ~CLAWSKltylko (troch~ mgliscie i nie do konca precyzyjnie), moze si~ latwo pojawiepytanie: po co? Po co mam szukae czegos wi~cej, niz ta wspanialose,ktor'l juz znajduj~ W Chrystusie i Jego Kosciele? Po co mam szukae gdzieindziej, skoro tu jest wszystko, czego potrzebuj~ do zbawienia? JeSli zaschodzi 0 innych, 0 tych, ktorzy jeszcze nie znaleZii si~ w tym swiecie, to nicprostszego niz pokazae im, co tu jest, oglosie im ewangeli~, a wtedy napewno przyjd'l i sami rowniez b¢,! czerpae razem z nami z tych samych:hodel zbawienia. Zapewne. Tyle tylko, ze taka postawa, ktora zdarza si~nie tylko poszczegolnym ludziom w Kosciele, ale chwilami rowniez calymkoscielnym wspolnotom, jest niebezpiecznie bliska rownoczesnie jednemui drugiemu z tych dwu egoizmow, 0 ktorych mowilismy przed chwil,!.Zaden czlowiek w KOSciele nie rna sam bye wszystkim i nie kai:dy czlowiekw Kosciele rna chciee bye wszystkim, ale nie wolno nam przy tymzapomniee, ze ten wlasnie katolicki Kosciol narodzil si~ st,!d, ze jedenczlowiek, Jezus, zgodzil si~ sam dla siebie bye niczym, zeby bye wszystkimdla wszystkich i w ten sposob'zgromadzie wszystkich w sobie za wszystkichwydanym smierci (por. 1 Kor 15,28). Jest zatem droga, na ktorej ktosjedenw Kosciele moze byc naprawd~ caly dla kazdego i stae si~ rzeczywiSciewszystkim, a rownoczesnie nikomu nie narzucie siebie samego i nikogo nieudusie sob,! samym. To jest prawda 0 zyciu Jezusa i tylko 0 Jego Zyciumog~ to powiedziee bez w'!tpliwosci, ale to przeciez nie moze dotyczyetylko Jego samego i Jego jedynego zycia. On stal si~ takim nie po to, zebybyl i pozostal takim tylko On sam, ale po to, zeby stal si~ w ten sposobpierworodnym mi~dzy wielu braemi (Rz 8,29).11. Kazde prawdziwe spotkanie i dialog mi¢zy ludimi zawiera dlategow sobie ten sam wzor. Zeby kogos naprawd~ spotkae i wejse z nimw dialog, musz~ zgodzie si~ spojrzee na swiat, na siebie, na cokolwiek, nietylko moimi, ale takZe jego oczyma. rm wi~ksza jest mi¢zy nami rMnicai odleglose, im dalej on czy onajest ode mnie i od mojego dotychczasowegoswiata, tym wi~cej to ode mnie wymaga; ale nawet jeSli odleglose mi~dzynami jest niewielka, nawet jeSli rozumiemy si~ bardzo dobrze i jesteSmysobie zupelnie bliscy, nie poznam czyjegos swiata, jeSli nie zgod~ si~ w nimnaprawd~ znaleie, to znaczy, jeSli nie zgodz~ si~ opuscie mojego wlasnego.JeSli wi~ rzeczywiScie chcy zobaczye swiat czyimis oczyma, musz~ porzucicsiebie i (przynajmniej w tym sensie!) m usz~ urn r z e e dla siebie samego. TotakZe jest sprawa wyobraini - i to takiej, ktora moze byc w nas tylkodarem milosiernego Boga. Wiem przeciez, ze ilekroe dzi~ki Bogu costakiego udaje si~ w moim Zyciu, tylekroe j est e m wi~kszy i jestembard zi ej niz dot,!d (nie tylko zdobywam jeszcze jedno doswiadczeniei dol,!czam je do wielu poprzednich, ale naprawd~ jestem wi~kszy, jestembardziej, bo jestem bogatszy 0 kogos drugiego, kogo Pan Bog pozwolil mitak poznac). Moze zapewne bye i najcz~sciej bywa tak, ze w takimprzekroczeniu i opuszczeniu wlasnego swiata poznaj~ tylko cos z drugiegoczlowieka i staj~ si~ bogatszy tylko 0 cos, czego nie moglbym maleic

NADZIEJA 113w samym sobie (to jui: jest bardzo wiele!), ale przecie:i: mo:i:e bye - i dzi~kiBogu jest! - rownie:i: tak, :i:e w takim przekroczeniu i porzuceniu siebie staj~si~ bogatszy nie 0 cos, ale na pr awd~ 0 kogos - 0 kogos calego, takiegojakim jest, ze wszystkim co do niego nale:i:y. Komu wolno wykluczye zeswojego i:ycia takll mo:i:liwosc, jdli Pan Bog j~ przed nim otwiera? Ktowobec takiej mo:i:liwoSci moZe zapytac: po co? Kto moi:e to zrobici pozostac wierny Jezusowi, ktory wydal siebie za nas wszystkich i zaka:i:dego - i tak wlasnie stal si~ bogatszy 0 nas wszystkich i 0 ka:i:dego z nas.Jezus zmartwychwstaiy jest bogatszy 0 nas wszystkich i w ten sposob jestteraz razem z nami naprawd~ katolickim KoSciolem. "Chwala Bogu- powtorzmy to za Capkiem - chwala Bogu, teraz znowu jestd my w domu;jestdmy z tej samej materii co owa rnnogosc swiata; jestdmy w domu w tejrozleglosci i nieprzeliczonoSci, mo:i:emy odpowiadac tymniezliczonymglosom."12. Takie poszerzenie naszego swiata i takie spojrzenie na KOSciol niejest przecie:i: b}najmnej p4) to, :i:eby cokolwiek w nim rozmyc, rozwodn ic,zamazac, i:eby udawac, :i:e nie rna podzialow i granic tam, gdzie one Sll,alba Ze mo:i:na ich nie zauwaiac tam, gdzie je zauwaiac trzeba. Mamyzobaczyc ten coraz wi~kszy swiat we wszystkich jego szczegolach, barwach,odcieniach i glosach. To naprawd~ nie Sll "szczegoly", to przeciei Sll :i:ywiludzie - podpowiad a nam Capek - i nie Sll to jacys "ludzie w ogole", alekaidy z wlasnym imieniem, wlasnym swiatem, wlasnll samotnoScill, wlasnllmiloScill i wlasnym jedynym w tym swiecie oczekiwaniem. Naprawd~kaidy z nich czeka takie na nas. KOSciol, ktorym my tei jesteSmy, jestprzecie:i: zbawieniem dla nich wszystkich i dla kai:dego z osobna, nie oboknich czy ponad nimi, ale takie w nich, to znaczy taki:e w ka:i:dym z osobnatakim, jakimjest ijakim jeszcze dzi~ki Bogu moie byc. To jestnasza nadzieja.13. "Wiant, kt6rll najbardziej kocham, jest nadzieja - m6wi Bog." Jakanadzieja? WIa8nie taka, katolicka nadzieja pozwalajllca codziennie i zwyczajnieprzyjmowac i prze:i:ywac swiat, ktory otwiera przed nami naszawiara i Boia milosc. Wiara jest katolicka, milosc jest katolicka, nadziejajest katolicka. StaraIiSmy si~ pokazac, i e jest to rzeczywistosc, ktorll kai:dyz nas moie przeiywae codziennie i najbardziej osobiScie, kt6ra rownoczdniejednak okazuje si~ obecnoScill w kaidym z nas prawdziwych, czytelnyehi naprawd~ uPorzlldkowanyeh odniesien do wszystkich i do wszystkiego.To wla8nie musimy umiec powiedziec na koncu: taki jest KoseiolJezusa Chrystusa. Tak wlasnie jest katolicki. Jezus-Bog jest Panem takiegoKOScioia - to znaezy: On nie chce bye sobll samym bez tego wszystkiego,ezemu oddal swoje i:ycie i co koeha. Nigdy wi~ nie porzuca i nie zapominaniczego, co kocha. Tam, gdzie obecna jest i dziala Jego milosc, moell tejmiloSci obecne staje si~ te:i: wszystko, co On kocha i czyni - co ju:i: ukochali uczynil, co kocha i czyni dzisiaj, i co jeszcze ukocha i uczyni odtlld a:i: do

114KS. TOMASZ ~CLAWSKIostatniego dnia. D I ate g 0 wierzyrny, ze skoro jest z nami Ten, ktory naskocha, i skoro On z narni jest Kosciolern, jest z nami takze wszystko to, coOn kocha - wszystko od samego poczlltku, od pierwszego dnia stworzeniai pierwszego czlowieka, przez tych wszystkich, ktorych kiedykolwieki gdziekolwiek wezwal ten sam kochajllcy Bog, az po tego nieznanego,ktory rna bye ostatnirn. To wszystko jest nasze w milo Sci naszego Boga- podobnie, jak przez ty samll Jego milosc kaZdy z nas byl obecny wewszystkirn, co On kiedykolwiek i gdziekolwiek uczynil. "To juz nie jestjedynie chaos, jest to przejrzysta mnogosc, nie jest to juz niepewnosc, alewiele glosow; to, co wydawalo siy grome jako slepa sprzecznosc, niesprowadza siy jedynie do tego, Ze slyszymy rozne i sprzeczne swiadectwa,ale oznacza, ze wysluchujerny romych ludzi" - mowi nam na koniec razjeszcze Karel Capek.14. "Nic siy nie kOllCZY, takze ta trylogia nie", nie konczy siy zatern i topotrojne spotkanie, "zarniast konca otwiera siy szeroko, tak szeroko, jaktylko czlowieka starczy".Ks. TollUlSz W(!clawskiKS. TOMASZ W~CLAWSKl, ur. 1952, teolog, wykladowca Papieskiego WydzialuTeologicznego i rektor Arcybiskupiego Seminarium Duchownego w Poznaniu.Wyda!: Obecnosc i spolkanie (1981), Zwischen Sprache und Schweigen. EineErorlerung der Iheologischen Apophase im Gespriich mil Vladimir N. Lossky undMarlin Heidegger (1983), Elemenly chryslologii (1988), Gdzie jesl Bog? Malewprowadzenie do leologii dla Iych. klorzy nie bojq -sit! myslec (1992). Mieszkaw Poznaniu.

TEMATY I REFLEKSJE ANDRZEJ KEMPFI oZYROWICKIEJ SWI~TEJ IKONIE MATKI BOZEJ W Litwie slynl! cudami obrazy Najswi~tszejPanny Ostrobramskiej w Wilnie, Zamkowejw NowogrOdku tudziez Zyrowicki ej i Borunskiej.Adam Mickiewicz w przypiskuodautorskim do Pana Tadeusza"Zyrowice, miasteczko w powiecie slonimskim guberni grOOzienskiejnad rzeczk~ Wilkni~, pierwotnie wlose darowana przez Kazimierza JagielloilczykapOOskarbiemu litewskiemu Aleksandrowi Soltanowi, kt6regopotomek Jan Soltan, marszalek slonimski, po zgorzeniu pierwszej, mialokolo 1560 roku zbudowaC now~ swi~tyniQ, w kt6rej majduje siQcudowny wizerunek NMP w medalionie 2 cale wszerza 2 i pol wzdluz maj~cy, dniQty w jaspisie" (tu i dalejwszystkie pOOkrdlenia moje - AK).Tyle encyklopedycmej informacji z 1904 roku. Typ ikonograficmywizerunkuto Eleusa (po rosyjsku Umilenije), charakteryzuj~cy siQ przedstawieniemMaryi z Dzieci~tkiem trzymanym na Jej prawej rQce, z policzkiemprzy policzku. Przy tym uwadze gOOzi siQ, po pierwsze, polecie

116 ANDRZEJ KEMPFIobecnosc inskrypcji unaoczniajltcych nam to, Ze swi~ty wizerunek powstalw kr~gu prawoslawnego (a nie rzymskokatolickiego) kultumaryjnego.I tak, obok glowy Dziecilttka (po lewej stronie) mamy in skrypcj~ literamigreckirni: "Jezus Chrystus", obok glowy Maryi (po prawej): " MatkaBoga". Zas z wst~gi naokolo wyziera wypisane cyrylicll hymnograficznecerkiewno-slowianskie zawolanie do Matki Boskiej: Czestnijszuju Cheruvimi slavnijszuju voistinnu Serajun bez istlinija Boha Sio vo roidszuju.Po drugie, na wyeksponowanie zasluguje fakt, ie, jak to sluszniew swych cennych Zyrowicach - {ask krynicach podniosl wilenski historyk,Walerian Charkiewicz, swi ~t ej ikonie dane bylo doczekae si ~ kopii juiw roku 1666. Wszystkich zainteresowanych odsylam do w tejie ksiltZceCharkiewicza zarnieszczonej reprodukcji i opisu tej kopii.Po trzecie, laskami slyn~ cy i:yrowicki wizerunek jest plas korzeZb~wyryt~ w jaspisie koloru szarobrltzowego. Przez dluiszy czas swi~ty obraznie byl weale przes lo ni ~ty, w wyniku czego rysunek nieco si ~ zatar!.Niezwykla moc przypisywana byla nie tylko samemu obrazowi, lecz tauei gruszce, na ktorej si~ ukazal, zrodlu, ktore bilo pod tlt gruszk~i kamieniowi zachowujltcemu slady r~ki Najswi ~tszej Panny. Okruszyny tejgruszki i kamienia uwaiane byly za skuteczne lekarstwa na r6Zne choroby.I - po czwarte - przecenic nie sposob tego, ii drogocenna ikona, byla,jak 0 tyrn powiedzial Adam Mickiewicz, j ednym z najbardziejczczonych m aryj n ych wizerun kow calego W i e l k i egoK si ~ st w a L i t e w s ki e g o. "Ale jako w Koronie Polskiej - pisze jeden zestaropolskich kronikarzy - najdawniejszy i najslawniejszy jest ObrazC~stochowski , tak w Litwi e Obr az Zyro wicki z daw nych latdzi wn ie zjawi o ny i wiel ki mi cud ami od Paria Boga ws lawi0 n y j e s t." Na temat tej swi~tej ikony istnieje bogata literatura,poczltwszy od wydanej w roku 1622 w Wilnie Historyi abo Powiesci (...)o obrazie Przeczystej Panny Maryjej iyrowickim cudotwornym pioraksi¢za Teodozego Borowika.Pora wszakie przejsc do zreferowania genezy wielowiekowego kultuMatki Boiej w iyrowickim prawoslawnym, po roku 1613 .unickim i odroku 1839 znow prawoslawnym sanktuarium. 0 tym, jak bardzo kult tenjest i dzis i:ywy, dobitnie mo wi stala obecnosc modlltcych si~ przed swi~t~i kon~, anna 1991 tak jak i ongis wystawion ~ na lewD od ikonostasuw i:yrowickiej cerkwi Uspienskiej. Cerkwi b~d ltcej zabytkiem architekturyXVII wieku, w ktorym elementy baroku widoczne slt w dZwigajltcychkopul~ filarach, w pihstrach rozczlonkowuj~cych sciany i w gzymsie.Wyjdimy od tego, Ze nazwa "Zyrowice" wyprowadzana jest od wyrazu"iyr" lub "ier", co znaczylo "duszcz", "pokarm" lub "pasza" i niniejszyrdzen "iyr" zdaje si~ kryc w sobie odniesienie do obfi toSci pastwiskotaczaj~cych Zyrowice. Poloione wsrod wzgorz zaro Sni~tych lasarni i maj~ceotwartlt przestrzen tylko w kierunku rzeki Szczary, Zyrowice stanowiltwyjlltkowo malowni~ rniejscowosc boga4 w bujne !~ i obfitll roSlinnosc.Za czasow pierwszych Jagiellonow teren i:yrowicki naleZal do maj ~tk6w

o ZvROWICKlEJ SWlIVEJ IKONIE MATKI BOZEJ117kr6lewskich i do rlik prywatnych przeszedl za Kazimierza Jagiellonczyka,ktory wielki obszar ziemi nadal poskarbiemu litewskiemu AleksandrowiSoltanowi. Na miejscu Zyrowic byla wowczas z trzech stron puszcza,z czwartej lliki.Odludne to miejsce mialo jednak wkrotce zwrocic na siebie powszechnlluwag~, gdyz stal si ~ cud. 010 pastuszkowie paslicy bydlo w lesie zauwa:i:ylipewnego ' razu n a dzi k i ej g r u s z ce jak is p r zed m i ot. T ak towydarzenie przedstawila wspomniana powy:i:ej Historyja z 1622 roku:Gdy jednago czasu pastuszkowie z bydlem i trzod ~ zagnali si~ byli nadzwyczaj w puszcz~ pom ienion ~: i pr zechad zaj~c s i ~ niekt6rzy z nich obaczyJina drz ew ie gr usz kow ym Idnym jasno sc w ie l k ~ jakobyognia p alahcego , a co by to bylo, przypatrywali si~ pilnie zdumiali.Kt6rzy do tego drzewa przyst~ piw s zy bliiej obaczyli 0 bra z s t 0 hey n atym d r zewie 0 sw oj ej m o e y w d z iwnej s wi a tios ei. Kt6rypotymnierychlo - tro ch ~ osmieliwszy s i~ gdy jui on Gako si~ im zdalo) ogieni jasnosc op lon ~la - zdj~1i i do Pana swego zaniesli i wszystko porz~nie jakosi l( im pokazal powiedzieli. Za co im Pan pod zi~kowawszy , on obrazek odnich wzi~i i do szkatuly schowal.A oto jakie dziwy pocz~l y si~ dziac z ikonli po znalezieniu jej w domuSoitana, dziwy, w ktorych autor dopatruje si ~ woli Bozej nie chclicejdopuScic, by " tak znamienity skarb byl swiatu zakryty":Albowiem ten obraz cudowny eudownie z szkatu ly znik n ~ l i na toi miejsce,gdzie byl pierwej znaleziony, przeni6s1 sil(. A gdy nazajutrz goscie do PanaPodskarbiego przyjachali, kt6rych wd zi~cznie przyjllwsZY przy inszych rozmowachwszc z~ 1 powiesc 0 dziwnym znalezieniu obrazu od pastuch6wswoich. A chc~e im dla uwierzenia i pod ziwienia wielkiego na oko ukazaC,szkatull( onl( przyniesc kaza!. W kt6rej pilnie niejednokroc szu kaj ~c nie zgolanie znalazi. Z czego barzo zafrasowany i zd umialy rzek l: "Za i s t e n i el udz k a t o sprawa, a le sa m P an B6g dziwnego c os ehceprze z to p ok azac: nieeh sil( d z iej e w ola J e g o !" W tym si~goscie od niego rozjachali.Przerwijmy jednak t~ degustacj~ staropolszczyzny z zapisu piora k si~zaBorowika. Ot62: w jakis czas p6Zniej ci sami pastuszkowie na tejze Idnejgruszce znow znaleZli wizerunek Bogurodzicy i powtornie przynidli goswemu pan u. Soltan uznal to za znak Bozy, iz swi~tej ikony nie powinientrzymac w domu. Udal si~ do Iasu i przy gruszy zlozyl slub, ze kaze tuzbudowac swill tyni~ ku czci Przenajswi~tszej Matki Bozej. Wkrotcew miejscu tym faktycznie stan ~l a drewniana cerkiew i w niej umieScilSoltan przez pastuszkow znaleziony swi~ty wizerunek.Wiadomosc 0 pojawieniu si~ cudownego wizerunku Bogarodzicy szybkoobiegia okolice i do Zyrowic pocz~ 1y naplywac tlumy pielgrzymow pragnllCychsi~ tu pomodlic. Byli i tacy, kt6rzy decydowali si~ osillSC w poblirucerkwi, by pod opiekll swi ~tej ikony moc si~ calkowicie oddac sluibie Bogu.W tym miejscu nie sposob uchylic si~ od odpowiedzi na pytanie, kiedypojawila si ~ w Zyrowicach drogocenna ikona? Otoi w relacji ksi~za

118 ANDRZEJ KEMPFIBorowika brak jakiejkolwiek daty; jako pierwszy dat~ t~ sprecyzowaldopiero kanonik Izydor Nardi w swojej Relacyi Historycznej 0 zjawieniucudownego obrazu NP Zyrowickiej z 1721 roku. Zdaniem Nardiego rokiemobjawienia si~ ikony mial bye rok 1470 i ta data byla i jest powtarzanaw wielu historycznych infonnacjach na ten temat.ezy da~ 1470 roku moi:na uznae za wiarygodn~? Ot6i: na pew no nie,choeby i dlatego, i:e dopiero oketo 1490 roku Zyrowice przeszly w posiadanierodziny Soltan6w. Wiele wskazuje na to, ii: najblii:szy prawdy jestrosyjski historyk Zukowicz, przyjmuj~cy za dat~ wylonienia si~ ikony rok1493. Zainteresowanych odsylamy do uwag, jakimi poprzedzil on rosyjskietlumaczenie dziela ksi~za Borowika.W roku 1520 spadlo na Zyrowice nieszcz~scie. Wybuchl poi:ar, ktoryzniszczyl c~sc osiedla i drewnian~ cerkiew. I co najgorsze, w plamieniachznikn~la drogocenna ikona, a poszukiwania jej na pogorzelisku nie dalyrezultatu. Zdawalo si~, Ze Zyrowice zostaly pozbawione swego najwi~kszegoskarbu. 0 dziwo jednak, pewnego dnia bawi~ce si~ kolo pogorzeliskadzieci zauwai:yly na wzgorzu, siedz~c~ na kamieniu niezwyklejurody Pann~. Otaczaly h jasne plomienie, a w r~kutrzymala daremnie po poi:arze poszukiwany wizerunek.Dzieci czym pr~zej pobiegly opowiedziee 0 tym i:yrowickim swiaszczennikom.W otoczeniu gromady ludu na wskazane miejsce przyszlid uchowni. Promienistej Panny nie bylo, ale za to n a k ami en ius t a Izaginiony wizerunek, a przed nim palila si~ swieca. Wkrotcew miejscu spalonej drewnianej cerkwi wzniesiony zostal nowy dom BaZyi w nim naleine pornieszczenie zaj~la swi~ta ikona. Ponadto osobnacerkiew stan~la na wzg6rzu wok61 kamienia, na kt6rym cudowny wizerunekmial bye odnaleziony.Tyle 0 cudownych wydarzeniach; aba te objawienia doczekaly si~niezliczonych przedstawien ikonograficznych, i taki:e i dzis nie przestaj~inspirowae artystow.Zanim posuniemy si~ 0 krok daiej, wro6ny jeszcze raz do wilenskiegadrukowanego przekazu z 1622 raku i zacytujmy, co w nim powiedzianezostaje a wygl~dzie swi~tego obrazu i jega dzialaniu:Ten obraz, 0 kt6rym tu piszemy, jest kamienny (...), aspisowy, swiatl(H;zarawy,ligury okr~glo-podlugowatej (jako pospolicie zow~), 0 val is,i tak niemal abo cos troch~ nad to wi~kszy. Osoba na nim jest wyrytaPrzeczystej Matki Boiej od glowy po biodra. A na prawej r~ce Dzieci~tkoChrystus Jezus, zupelnie [w ca/osci] taki:e wyryty (...) Ten obraz ludziomdwornie ciekawym [przesadnie ciekawym] abo zlej jakiej wiary i w smiertelnymgrzechu ~d~cym zda si~ bye jakoby czym ciemnym zas/oniony,czegosmy w wielu (za dobrowolnym ich wlasnym przyznaniem) doswiadczyli,kt6rzy jeszcze i:ywi s~ i to wyznawaj~ . Ludziom zas dobrego surnienia, kt6rzysi~ przez spowiedi swi~~ Panu Bogu sprawili [rnil:ymi uczynili] i naSwi~tszesakramenta przyj~li, dziwnie wesol:ym i pi~knym bye pokazuje si~ .

o :h'ROWICKlEJ SWl~TEJIKONIE MATKI BOZEJ119A oto znamienna przestroga, z jak~ bezposrednio po opisle spieszywyst~pic ow or~downik nabozenstwa do MaUd Boskiej Zyrowickiej:Niechie sicc iaden nie zgorsza i wydwornie nie szpyra [dajllC siCC ponieSc niedochodzi), ii przy tym tak malym nieohzalym obrazku MaUd Boiej takie siCCzacne cuda pokazuj~, poniewai tak Bog chce, w ktorego rccku i bloto grube,§Jin~ roztworzone, staje siCC wybornym lekarstwem i materi~ sposobn~ oczu§Jepo narodzonego.IINasuwa si~ pytanie, od kiedy moma mowic 0 istnieniu w Zyrowicachmonasteru? I czy dat~ 1549 roku pod awan~ w niektorych opracowaniachhistorycznych ' uznac moma za wiarygodn~? Otoz w 1587 roku prawn ukmarszalka J ana Soltana, J aroslaw, sprzedal cz~sc Zyrowickich dobr swojemubratu, Iwanowi, a w akcie sprzedazy-kupna pada wzmianka 0 tym, i:etransakcj~ zostala m.in. obj~ta "polowa monasteru cerkwi Zyrowickiejwraz z przypadaj~cymi do niej poddanymi". I to wlasnie jest pierwszedokumentalne potwierdzenie faktu istnienia podowczas w Zyrowicachwspolnoty mniszej.Druga polowa XVI wieku byla dla Zyrowic okresem niesprzyjaj~cymm.in. dlatego, ze niektorzy spadkobiercy Soltana przyj~wszy protestantyzmlekcewaZ~co odnosili si~ do kultu Bogarodzicy. Zacz~ta jeszcze przez JanaSoltana budowa murowanej swi~tyni zostala przerwana.WsrOd kontrowersji towarzysz~cych ogloszeniu w roku 1596 naziemiach ruskich aktu Unii Brzeskiej, Zyrowice okazaly si~ jednymz pierwszych sanktuariow gotowych przyst~pi6 do Unii. Przyj~cie Uniinast~pilo w 1613 roku. Jednoczdnie kolejny wlasciciel rniasteczka, kasztelanJan Mieleszko, sprowadzil do Zyrowic bazylianow, przy czympierwszym przelozonym juz nie prawoslawnego a unickiego klasztoruzostal z s~siedniego Bytenia Sci~gni~ty Jozafat Kuncewicz. Tenze kasztelandokonczyl budow~ kamiennej cerkwi i wzniosl dom dla braci zakonnej.Kanclerz i hetman litewski Lew Sapieha, pospieszyl sowicie ten nowyklasztof uposaZyc, a krol Zygmunt III Waza dokumentem z dnia 14 maja1613 roku nadal Zyrowicom prawa miejskie. W slad za tym poszlo nadaniemiastu prawa magdeburskiego przez krola Jana Kazimierza w roku 1652.Kult Matki Bozej Zyrowickiej rosl. Mi~dzy p~tnikami ci~gn~cymiw owych czasach do Zyrowic, by zlozy6 hold ikonie, nie zabraklo talcZekrolow polskich. Pierwsza taka krolewska pielgrzymka odbyla si~ w roku1644, kiedy to z malZonk~ Cecyli~ Renat~ i w otoczeniu swity zawital doZyrowic krol Wladyslaw IV. Od tego czasu wszyscy krolowie polscy- z wyj~tkiem Michala Korybuta Wisniowieckiego, ktoremu przeszkodzilaw tym choroba - id~ drog~ wskazan~ przez Wladyslawa. W roku 1651modli si~ w sanktuarium zyrowickim kro! Jan Kazimierz, w roku 1684- krol Jan Sobieski z krolewiczem Jakubem, w roku 1744 - krol August IIISas, w roku 1784 - krol Stanislaw August Poniatowski. Data bytnosci

120 ANDRZEJ KEMPFIw Zyrowicach Augusta II Sasa trudna jest do ustalenia, ale sam fakt jegoobecnoSci tutaj nie moze bye kwestionowany.Kr61ewskie nadania i sejmowe przywileje w nie mniejszym stopniu nizslawa cud own ego wizerunku i coraz liczniejsze ci ~gn ~ce don pielgrzymkisprawily, ze miasteczko Zyrowice si~ rozrastalo, a sam klasztor zacz~1 tezslynllc bogactwami. Pobozne pielgrzymki podllzaly zres:z;tll do Zyrowic nietylko z Litwy i Bialorusi, ale z bardziej odleglych dzielnic Rzeczypospolitej.Z tego tez okresu pochodzll liczne kopie drogocennego wizerunku,przewamie w postaci sztych6w, niekoniecznie wiernie odtwarzaj~cychpierwo~'.'Z6r, bo zgodnie z gustem epoki zdradzajllcych cechy barokuw uj~iu i zdobnictwie. Wyr6i:nia s i~ miedzioryt dluta A. Tarasewicza, nakt6rym przyci~gajll wzrok w otoku podobizny, rzecz jasna nie bezodniesienia do miejsca objawienia si~ Zyrowickiej Pani, wyeksponowanekwiaty i gal~zie gruszy.W roku 1701 bazylianie zaloi:yli przy klasztorze swieck ~ szk O/~, dokt6rej przyjmowano chlopc6w zar6wno z grekokatolickich jak i rzymskokatolickichrodzin. Zyrowice staly si~ wiyc nie tylko znanym osrodkiemreiigijnym, ale idose znacznym punktem oswiatowym, co jeszcze bardziejpodnosilo powag~ miasteczka. lednoczesnie za godoy uwagi przejawbazylianskiej gorliwosci wypada uznae dokonane w tym okresie przeszczepieniekultu Pani Zyrowickiej poza granice Rzeczypospolitej. Mianowiciena poczlltku XVIII wieku 0 fresk przedstawiajllcy Ma tk~ BoskllZyrowick ~ wzbogacil siy w niewyjasnionych okolicznosciach bazylianskikosci61 pod wezwaniem swi~tych Sergiusza i Bakcha w R zymie. I PaniZyrowickiej do dzisiaj oddawana jest w tym rzymskim kosciele czesc jakoBogarodzicy-Zywicieice (Madonna del Pascolo). Taki:e i prawoslawnihistorycy, wytykaj~cy bazylianom ich gorliwosc czy raczej nadgorliwoscw upodabnianiu Cerkwi unickiej do Kosciola rzymskokatolickiego, nieneguj~ tego, ii: naprawd~ niemalo udalo si~ im dokonae w zakresierozpropagowania wsr6d szerokich rzesz naboi:enstwa do Pani Zyrowickiej.To przeciei: sposr6d bazylian6w rekrutowal si~ Teodozy Borowik, autorwypuszczonej w roku 1622 spod pras drukarskich w Wilni6, a do dzisiajzachowuj~cej wartose poznawczll HistoryL A ii: rzecz przezen napisanazyskala poczytnosc i zainteresowanie, swiadcz,! dwa dalsze jej wydania:z roku 1628 i 1629. I za sprawll tychi:e bazylian6w wytloczony zostalp6Zniej, w roku 1738 w Supraslu, druk pod tytulem Jaspis cudowny, b~d ,!cyprzekladem z laciny poswi~onego obrazowi zyrowickiemu i wydanegow Rzymie w 1732 roku dzielka ksi~za Ignacego Ku\czynskiego (Oratio debeatissmae Virgin is Mariae Imagine Zyrovicensl).Po wyjednaniu przez bazylian6w odnosnego breve ze strony papiezaBenedykta XIII dnia 8 wrzdnia 1730 roku nast~pil obrz~d koronacjilaskami slynllcego obrazu. Koronacja odbyla si~ z iscie kr61ewskimprzepychem, na drodze od Sionimia do Zyrowic zbudowano sZeSc bramtriumfaloych; wysadzane drogimi kamieniami zlote korony ufundowalaksi~zn a Anna z Sanguszk6w Radziwillowa. UroczystoSci cill gn~1y s i ~ przez

o :l:YROWICKIEl SWI~TEl IKONIE MATKI BO:l:El121osiem dni i historycy przyjmujll, Ze wzi~lo w nich udzial ponad 140 tysi~cypielgrzyrn6w.Nie kto inny tei a bazylianie zatrosz('zyli si~ 0 opis tego przeszlego dohistorii wydarzenia: oPls, z jakirn wystllpil kaznodzieja zyrowicki, o. TeomJ~tkiewicz (Aquila grandis magnarum alarum, Suprasl 1730). I z koronacjllobrazu Illczy si~ powstanie popularnej Piesni 0 Najswif/szej PannieZyrowickiej, z kt6rej zacytujemy tu trzy zwrotki:Zyrowice!.ask kryniceNa caly swiat wylalyGdy Maryjlj,Jak Iilijlj,Na gruszce ukazaly ( ... )CzyIimyz dzi~kiJej na wiekiW tej rnaluczkiej figurzeNiech to slaraSpiera wiaraCo jest cudern w naturze.Ty, Sionimiei ty, Rzyrnie,Piesil Maryi spiewajcieJej stolic~,ZyrowiceSerdecznie wychwalajcie!Swietnosc bazylianskich Zyrowic utrzyrnywala si~ w okresie panowaniaStanislawa Augusta. I bynajmniej nie urwala si~ od razu z chwilll, gdyw roku 1795 sanktuariurn nad bialoruskll Szczarll znalazlo si~ w wynikutrzeciego rozbioru w granicach imperium rosyjskiego. To w tym czasieecho kultu oddawanego Matee Boskiej pod postacill Jej iyrowickiegowizerunku dociera do mlodego Adama Mickiewicza, by znalezc nast~pniewyraz w cytowanym na wst~pie przypisku do PaM Tadeusza.Andrzej KempjiANDRZEJ KEMPFI - ur. 1934 rok, publicysta, eseista i tiurnacz, od roku 1973czlonek Polsk !go PEN-Clubu. W swej pisarskiej karierze zajrnowal si~ rn.in.latynistyklj" gerrnanistyklj" studiami nad K opernikiern i problernatyklj, chrzescijanskiegoOrientu. Publikowal w "Roczniku Teologiczny CHAT", "Zyciu Katolickirn","W drodze", "Tygodniku Powszechnyrn". Wsp6lpracuje z wydawnictwarni bialoruskirnii z praslj, polsklj, w Wilnie, przede wszystkirn z "Magazynern Wilenskirn".Mieszka w Warszawie.

ZDARZENIA - KSII\ZKILUDZIE NOWEATENY • Franz Kard. Konig i lakub Kremer, Zye wiarq dzisiaj, Lublin1992, Wydawnictwo KerygmaDla ludzi, ktorzy rodZJl si~ i wychowuj~ w wierze chrzeScijanskiej,system prawd koniecznych do przyj~a, by moc nazwae si~ chrzeScijaninem,przedstawia si~ jak drzewo, w ktorym gal~zie w naturalnysposob wyrastaj~ z pnia, a Iiscie z gal~zek. Wszystko jest tam na swoimmiejscu, stanowi spojn~ calose i rna swoist~ hierarchi~ wartosci, odtwierdzen podstawowych az do wnioskow, ktorym przysluguje tylkoprawdopodobienstwo. Tym jednak, ktorzy do wiary dopiero dochodz~i niejako patrz~ na to drzewo z zewn~trz, moze si~ one wydae gmatwanin~oderwanych tez, zbyt skomplikowan~, by si~ w niej zorientowae. 1mpotrzeba niew~tpliwie jakiegos uj~ia skrotowego na pocz~tek, zarysutwierdzen i wnioskowan najwamiejszych. Wielu autorow stara si~ takiezarysy ukladae; problem rue jest zreszt~ nowy, zaczlli si~ juz w czasach, gdypierwsi uczniowie Chrystusa szli z Jego nauk~ do ludzi, ktorzy 0 Nimslyszeli po raz pierwszy w i:yciu. Obecnie takie skrotowe wykladyujmowane s~ najcz~Sciej w schemat Credo; apostolowie robili to jeszczeprosciej. Cala ich nauka oparta byla na jednym podstawowym stwierdzeniu:Jezus zmartwychwstal, a my jesteSmy tego swiadkami. Kto takiegoswiadectwa nie przyj~1 i w zmartwychwstanie Jezusa rue uwie(zyl, z tym niebylo juz dalej 0 czym mowie. Kto uwierzyl, chcial oczywiscie wiedziee, kimjest Jezus i jakie rna plany co do nas. Dzieje Apostolskie pokazujll reakcj~r6Znych ewange1izowanych srodowisk na takie swiadectwo: i tak, naprzyklad, gmina i:ydowska w Berei chciala tylko wiedzie6, czy ta nowinajest w zgodzie z zapowiedziami prorok6w, i pod tym warunkiem gotowabyla j~ przyj~e. Natomiast Atenczycy gotowi byli sluchae 0 Bogu ruewidzialnymi 0 etyce, ale swiadectwo 0 zmartwychwstaniu odrzucili Uedni bardziej,inni rnniej grzecznie) jako cos sprzecznego z ich ftlOZOfi'l. 1 Pawel "opuscilich" - odszedl, nie przckonawszy prawie nikogo. Bynajrnniej rue probowa!twierdzie, jakoby zmartwychwstanie wlaSciwie nie bylo faktem, a tylkosubiektywnym "doswiadczeniem wielkanocnym" uczniow nad pustym grobern.Pawel wiedzial, ze Chrystus zmartwychwstal naprawd~ i ze be:?:przyj~a tej podstawowej prawc!y nie moma bye Jego uczniem.

ZDARZENIA - KSII\ZKI - LUDZIE 123Dokladnie to sarno dzieje si~ dzisiaj i nowe Ateny s:t wsz~zie tam,gdzie czlowiek mierzy trese Ewangelii swoim naturaJistycznym sposobemmyslenia i odrzuca to, co si~ z tym sposobem nie zgadza: zmartwychwstanieChrystusa, Jego dziewicze n'lrodzenie, Jego cuda. Nowosci:t XXwieku jest tylko to, ie taki naturaJizm rna juz swoje miejsce w teologii.Jedno z trojga: albo cz~se teolog6w szczerze tak mysli, jak mysleli dawniAtenczycy; alba stara si~ z pobudek pastoralnych przykroie przeslanieEwangelii do sposobu myslenia stwierdzonego u odbiorc6w; albo wreszcieuzywaj~zyka, kt6ry zupehUe co innego znaczy w wyspecjaJizowanej gwarzezawodowej i tam jest w zgodzie z cal:t tradycj:t Kosciola, ale zupelnie coinnego (i to wlasnie naturalizm) sugeruje zwyklemu czytelnikowi.Przykladu dostarcza wydana niedawno ksi:tzeczka, w kt6rej teologaustriacki Jakub Kremer streszcza "Sedno wiary chrzeScijanskiej, kr6tkoobjasnione wsp6lczesnemu czytelnikowi". W wielu punktach mozna byz t:t ksi:tzeczk:t dyskutowac, ale szczeg61nie wlasnie w kwestii zm a r­t w y c h w s tan i a (s. 48-49). Czytamy tam najpierw, ze po smierci Jezusa"uczniowie doswiadczyli w niezwykly dla siebie spos6b,ie On iyje .. . zmartwychwstanie Jezusa oznacza z jednejstrony nie tyle zwyczajne przywr6cenie do zycia i powr6tzmar/ego na ten swiat, lecz ostateczne wybawieniez kr6lestwa smierci ... Z drugiej strony zmartwychwstanieJezusa oznacza zaistnienie w boskim obszarzezycia (obrazowo nazywanym niebem), kt6ry nie podlegaj u i p raw 0 m t ego s w i a t a." Trudno bardziej zagmatwac prostestwierdzenie; w kaidym razie dotychczas rozumielismy na podstawieEwangelii, ze zmartwychwstanie znaczylo jedno i drugie: i powr6t na tenswiat w ciele (skoro Jezus pozwolil si~ dotykac, a nawet jadl i pil),i uwielbienie, przeb6stwienie tegoi ciala tak, ze one odt:td prawom tegoswiata, a wi~c i smierci, nie podlegalo. Kremer zdaje si~ przyjmowae tylkosarno przeb6stwienie bez powrotu ciala, co zwyklemu czytelnikowi mozesugerowae tylko jedno: ze Jezus po smierci poszedl do nieba, mniej wi~ejtak, jak si~ to sarno m6wi 0 wszystkich zbawionych obecnie. I jakos 0 tymapostol6w zawiadomil.Zaraz dalej Kremer wyjasnia, ie termin6w takich jak "powstacz martwych" moina uiywac tylko w sensie przenosnym: chodzi tumianowicie 0 tajemni~, kt6rej nie mom a udowodnic, ale jedynie 0 niejzaswiadczye. Ewangeiisci zas dlatego opisuj~ swoje spotkanie ze Zmartwychwstalym"w formie historii", ie chc:t "dostosowac si~ dohoryzont6w myslowych czytelnik6w".Cokolwiek by to wszystko moglo znaczyc dla wyspecjaJizowanegoumyslu, zwyczajny czlowiek XX wieku (a do takiego ksi:tieczka jestadresowana), jeieJi dowiaduje si~, ie cos jest przenosni:t, rozumie jedno: ze 1nie jest prawd:t. A jeieJi czyta, ie cos zostalo "uj~te w formie historii", ale fwlasciwie faktem historycznym nie jest (na co dowodem mialby bye brakopisu samego zmartwychwstania w EwangeJiach), to rozumie jedno: ie to

124 ZDARZENIA - KSlt\ZKl - LUDZIEnigdy naprawdr; nie mialo miejsea. W dzisiejszym jr;zyku "fakt historyczny"to jest to, co zdarzylo sir; naprawdr;, niezaleznie od tego, czy historyklub kronikarz przy tym byl, czy tez tylko wywnioskowal ten fakt z jegostwierdzonych nastr;pstw. Nikt nie musi bye obecny przy podrozy mieszkaneaKrakowa do Warszawy: alejezeli sir; go spotka w Warszawie, uznajesir; za fakt, iz przyjechal. Nikt nie musial bye obecny przy Zmartwychwstaniu:jeieli si~ spotkalo Pana zywego, uznaje sir; za fakt, iz zmartwyehwstal.Adresat tej ksi.rzeczki, przeezytawszy wyj asnienie Kremera 0 zmartwychwstaniu,odnosi wrazenie, ze pornin~wszy zdania, ktore wydaj~ sir;sprzeezne, najprawdopodobniejsze jest uznae, iz apostolowie mieli jakieswidzenie, w dodatku kazdy inaezej, i stlld roznice w opisach. Mimo wir;ewszystldch staran autora 0 zachowanie tekstu Credo, trudno komus, kogoIon przekonal, powtorzye za apostolarni: "Zmartwychwstal Pan prawdziwie!"Najwyzej moze powiedziee: "Zmartwychwstal Pan w jakimssensie." l ezeli autor tez tak wierzy, to trudno mu robie zarzut 0 swiadomepozbawienie czytelnika skarb u prawdy ewangelieznej; niemniej moze sir;doczekae, ze wniosek czyte\nika nie b ~zie juz brzrni al "Trzeba w takimrazie zostae Jego uczniem", ale najwyzej "Trzeba w takim razie zostae jegouczniem w jaldms sensie."O ' dwie strony wczdniej ezytamy 0 cudaeh Nowego Testamentuw ogole, iz "Jezus oeenial je nie tyle j a ko prze k ony waheedowody swego mesjanskiego posla n nietwa ezy nawetboskiej mocy - jak to pMniej, a szezegolnie w poprzedniehwiekaeh c Zy sto utrzymywano, gdyz powo l ywano si yna przekrocze n ie (wowczas nieznany c h) praw nat u r y- ale rozumial je raez ej jako »znaki«, kt ore wywo ly w a l yzdumienie i zwraca l y uwag y na oswoba d z aj~ c~ b li sko scBog a." Tutaj moze i przeklad, w ogole nie najlepszy, gmatwa sprawy: riaprzyklad "poprzednie wield" to oezywiscie wield nasz~ 0swieconll ep ok~poprzedzaj~ce, ale tennin ten jest tak w zdaniu ustawiony, ze zdaje si~sugerowae wieki poprzedzaj'lee Jezusa. Tak czy inaezej, zwykly ezytelniknie widzi wielldej romicy mi~zy dowodem a znakiem; autor widzi, gdyz(czego nie wyjasnia) apologetyka od kiJk u dzi esi ~ciu lat w teorii euduw ogole coraz bardziej podkrdJa jego funkcjy znaku, jest to wi~ termintechniezny. I, jak widac z tekstu Kremera, obecnie doszlo j uz do tego, zepomin'lwszy w ogole nat u r~ cudu (wydarzenia przekraczaj'lcego normalnesily przyrody) mowi siy juz tylko 0 jego r 0 Ii. Trudnosc jest w tym, zejezeli jaldd wydarzenie straci ow aspekt cudownosci w sensie niezwyklosci,tym samym nie b~zie juz moglo takZe grac roli znaku bliskosci Boga: eudaJezusa, tak zinterpretowane, sehodzilyby do rz~u, co najwyzej, znakuzwyczajnej ludzldej zyezliwosci z Jego strony. W dodatku wzmiankao "wowezas nieznanyeh" prawaeh natury, sugeruje zgola XVIlI-wieeznezaufanie do stan u aktualnej wiedzy 0 swieeie, ktora j uz wszystko wyj asnia.Chcialoby si~ przy tym zapytae autora, ezy naprawdy ludzie z I wieku tylkoz powodu jego nieznajomosci praw natury mogli mowie 0 eudaeh? Czy to

ZOARZENIA - KSI.A,2:KJ - LUOZIE - 125byla nieznajomosc praw natury, jei:eli mniemali, i:e cialo ludzkie normalniezanurza si~ w wodzie, a jei:eli ktos idzie po jej powierzchni, to cudem?Albo, i:e dziecko normalnie nie rodzi si~ bez ingerencji m~i:czyzny, a jeielisi ~ tak urodzilo, to cud em? Albo, i:e umarli normalnie nie oi:ywaj~, a jeieliktos wyprowadza z grobu czlowieka d otkni~tego jui: rozkladem, to cudem?Osobna kwestia, to co ten cud jako znak oznaczal. Chrystus przynajmniejraz bardzo wyraznie potraktowal cud uzdrowienia wlasnie jakodowoo swojego poslannictwa rnesjanskiego i swojej boskiej mocy, a nietylko znak jakiejs nieokrdlonej bliskosci Boga: "Zebyscie wiedzieIi, ii SynCzlowieczy rna na ziemi wladz~ odpuszczania grzechow - rzekl doparalityka: Wstan, wez loie swoje i idz do domu!" (Mt 9,6). Kremerwyrainie unika tu wypowiedzenia si~ na temat samoswiadomosci Jezusa,ale dalej jeddak (choc w sposob daleki od katechizmowej prostoty i niezawsze zrozumialy) naucza zgodnie z tradycj~ 0 Synu Boi:ym. Zdaje si~, i:eblii:szy jest w ogole tradycji w dogmatyce, nii: w egzegezie, ktarej jestprofesorem.Wracaj ~c zas do problernu historycznoSci przekazow ewangelicznych,wiele si~ dzisiaj czyta 0 owczesnyrn innyrn nii: dzisiejsze pojmowaniuhistorii; 0 pojmowaniu bynajmniej nie odrzucaj~cym fikcji, skoro dlatakiego czy inn ego celu historycy staroZytni nieraz reIacjonowali zdarzenia,ktore w ogale nie mialy miejsca. I tak bylo rzeczywiscie. Tylko i:e calaopowiesc ewangeIistow i apostolow 0 Chrystusie nie jest bynajmniej uj~taw kategoriach literackich (historia nalei:ala wowczas do literatury), alew kategoriach s~dowych. To jest rnianowicie zeznanie, swiadectwo, tak jakw s~d zie . A w s,!dzie ani Zyd nie opowiadal midraszy, ani Grek nie zmyslalanegdot. W s~dzie chodzilo 0 to, ieby na podstawie zeznan swiadkow dojscdo prawdy, a t~ doskonale taki:e i wowczas rozrozniano od fikcji. Zwyklebyla to tei: sprawa Zycia i smierci, gdyi: prawa owczesne kar~ smierciszafowaly hojnie. W kwestii Chrystusa, a zwlaszcza J ego zmartwychwstania,rawniei chodzi 0 spraw~ iycia lub smierci, dla tych mianowicie,ktorzy 0 tym sluchaj~, i alba uwierz'!, albo nie. Apostolowie nie bylihistorykami, ale swiadkarni. Wiedzieli 0 tym, i ta swiadomosc widocznabywa nawet w ich j~zyku. Do Koryntian, ktarzy wlasnie w zmartwych­,vstanie uwierzyc nie chcieIi, Pawel pisze, wyprowadzaj~c wnioski z ichstanowiska: "Jdli Chrystus nie zmartwychwstal... okazuje si~, i:dmy bylifalszywyrni swiadkami ... Przeciwko Bogu swiadczylismy" (1 Kor 15, 14n).Lukasz (ten sam Lukasz, ktoremu przypisuje si~ nieraz zmyslenie calejopowieSci 0 dziec·.nstwie Jezusa, czego i Kremer jest bliski - s. 53) - otoiLukasz zapowiad a we wst~pie, ie zamierza podac to, czego, badaj,!cspraw~ dokladnie, dowiedzial si~ od naocznych swiadkaw (Lk 1,2n). Tojest j~zyk ludzi, ktorzy z cal'! powag'! i odpowiedzialnosci~ pragn,!odl~czyc fakty od fi kcji. Zmyslen na temat Jezusa bylo i wtedy niemalo:Pawel kilkakrotnie przestrzega przed "basniami i genealogiami" (1 Tm 1,4;Tt 3,9), apostolowie jednak chc,! swiadczyc 0 tym, co naprawd~ zaszlo:"Co ujrzelismy wlasnymi oczami, na co patrzylismy i czego dotykaly nasze

126 ZDARZENIA - KSIAZKl - LUDZIEr~ce... " (1 J 1,1): Za prawd~ swojego swiadectwa woleH raczej oddac zycie,niz je w czymkolwiek zmodyfikowac.Nie robili tego nawet i dla "dostosowania si~ do horyzontow myslowych"swoich sluchaczy. lezeli kto, to wlasnie Pawel w Atenachpowinien byl zastosowac taki zabieg, przychodzil bowiem do Atenczykowz innego kr~gu kulturowego, z innej tradycji myslowej. A nie zrobil tegoz dwoch przyczyn. Po pierwsze, jego zasad q bylo uchylanie si~ od gloszeniacalej prawdy Bozej (por. Dz 20,27), wlqcznie do najtrudniejszych tegokonsekwencji. Po drugie, nie potrzebowal nic modyfikowac dla tymwi~kszej zrozumialosci, gdyz to, co glosil, bylo w najistotniejszej cz~scizrozurniale dla kazdego czlowieka, niezale:inie od wieku, narodowosci czytradycji kulturalnej. "On zmartwychwstal": mo:ina to bylo przyjqc lub nie,ale niepodobna bylo tego nie zrozumiec. Reszta byla wnioskiem i komentarzem.Do dzis nie wyczerpala si~ refleksja nad zawartosciq tegoPawlowego komentarza, ale podstawowe przeslanie bylo jasne od pierwszejchwili. Atenczycy takze zrozumieli je doskonale, i to zupelnie doslownie,i wlasnie dlatego je odrzucili. Stare czy no we Ateny, chocby byly wsze1akiejscyjencyjej peine, nie mogq znaleic do Chrystusa innej drogi niz przezodrzucenie naturalistycznych uprzedzen i przyj~cie swiadectwa Ewangelii.W wiel u innych jeszcze punktach trzeba by dyskutowac z wyklademKremera. A szkoda, bo wyklad pomyslany jest bardzo ciekawie: np.wymagania etyczne Ewangelii Sq w nim wyprowadzane z poszczegolnychprawd wiary jako zastosowanie praktyczne. Poza tym ksiqzeczka przynosiwywiad z kardynalem Konigiem na temat Soboru Watykanskiego II, codalo asumpt do umieszczenia nazwiska kardynala na okladce jakowspolautora. Zresztq kardynal jest takze autorem krotkiego wst~pu,w ktorym zaleca wyklad Kremera. Moze teo log teologa lepiej zrozumie ...Ale dla zwyczajnego odbiorcy ta ksiqzka jest albo splotem trudnozrozurnialych subtelnoSci, albo probq udowodnienia, ze tresc Ewangeliizgadza si~ doskonale z naturalistycznym sposobem myslenia, z ktorego nietrzeba rezygnowac, by jq przyj~. W tym ostatnim wypadku bylaby toproba ostro:ina i nie zawsze jednoznaczna. Zamierzonq ze wzgl¢u naodbior~ prostotq i jasnosciq na pewno siy nie odznacza. A to przypominami reakcj~ pewnego mnicha francuskiego, zresztq soborowego eksperta, nawynik ostatniego konklawe: "Polak? No to nareszcie z Rzymu b¢q szlyodpowiedzi jednoznaczne: tak to tak, nie to nie, zamiast jak zawsze odWlochow: Tak, ale ..." I chcialabym postawic Kremerowi pytanie dziecinnieproste i otrzymac od niego rownie prost'l, "polsk'l" odpowiedz: CzyChrystus zmartwychwstal, tak czy nie?Malgorzata Borkowska aSBMA'~GORZATA BORKOWSKA OSB , pisarka, historyk. Wydala m.in. Mniszki(1980), Dekret IV niebieskim Jerowany parlamencie (1984), Boiek templariuszy (J 986).Mieszka w Zarnowcu pa Pomorzu.

ZDARZENIA - KSL,\2:K1 - LUDZIESEMIOTYKA WKR~GU WLADZY 127• Borys A. Uspienski, Wiktor M. Zywow, Car i Bog. Semiotyczneaspekty sakralizacji monarchy w Rosji, Hum. H. Paprocki,Warszawa 1992, PIWW roku 1547 odbyla si~ uroczysta koronacja Wielkiego Ksi~ciaMoskiewskicgo, po raz pierwszy w historii przyjmujllcego oficjalnie tytulcara. Otrzymal go Iwan IV, syn Wasyla III z dynastii Rurykowiczow,ktory do historii Rosji wszedl jako Iwan Grozny.Groznyj - to slowo pochodzi od groza (burza). Epitet ten w stosunku domonarchy nie mial znaczenia pejoratywnego. Burz~ uwaiano wtedy naRusi za wyrok samego Boga. Ci, ktorzy zgin~li w czasie burzy, traktowanibyli jako swi~i. Przymiotnik "grozny" wywolywal wi~c skojarzeniasakralne - w swiadomosci ludzi tamtych czasow kojarzyl si~ z idellboskiego porzlldku i sprawiedliwoki. Grozny - tak mowiono takieo najdzie1niejszym wodzu niebieskich ' zast~pow: Archanie1e Michale,ktorego kult wyznawal i krzewii Iwan IV osobiscie. Tak jak ArchaniolMichal by! reprezentantem "Boiej grozy" w niebie, tak Iwan IV uznawa!si~ za przedstawiciela tejie na ziemi. Car uwaia!, ie jego zadaniem jestrazie, na podobienstwo pioruna, karzllc zlo. Wladza, ktora sarna cz~stoociera si~ 0 zlo, nie moie bye bowiem dobroduszna i spolegliwa, " ... natamtym swiecie kar~ okrdla Bog, a wykonujll jll szatani i biesy; na tymswiecie kar~ okrdla car, a praktycznll stronll kary zajmujll si~ oprycznicy".Tak rekapitulowal swe rozwazania Borys Uspienski w napisanym w 1983roku (wraz z A.M. Panczenkll) artykule 0 pierwszym ruskim carze - IwanieIV i pierwszym rosyjskim imperatorze - Piotrze 1. 1Przytoczmy jeszcze inne przykladyl tego widzenia historii wedlugBorysa Uspienskiego. Car Piotr w 1721 roku oficjalnie przyjll! tytuly:.,imperatora", "wielkiego" i "ojca ojczyzny" - ten ostatni uiywany juii wczdniej w stosunku do tego monarchy. Rzymski pater patriae w rosyjskimkontekScie kulturowym znaczyl zupelnie cos innego. Ojcem duchowymmogla bye WY!llcznie osoba duchowna - w sposob naturalny naleia!si~ wi ~ ten tytul patriarsze. N osili go zresztll patriarchowie Konstantynopolai Aleksandrii. Stlld, po przyj~ciu tytulu "ojca ojczyzny", jui tylkokrok dzielil Piotra od zlikwidowania urz¢u patriarszego, przej~cia zwierzchnictwanad cerkwill, rozpocz~cia w jej historii tak zwanego okresusynodalnego, t~wajllcego ai po wiek XX.I A.M. Panczenko. B.A. Uspienskij. Iwan Groznyj i Piolr Wielikij: koncepc}l' pierwowomonarcha. w: "Trudy Oddiela Driewnierusskoj Litieratury", t. 37/1983.1 Tyro razem w oparciu 0 artylrul B.A. Uspienskiego /lisloria sub specie semiolicae, w:Kuilurnoje nasiedije driewniej Rusi. ISloki, sianowienija, Iradicyja, Moskwa 1976.

128 ZDARZENIA - KSlt\ZKI - LUDZIEPiotr kazal talcZe pisac swoje imi~ bez patronimiku - dot'ld czyruli taktylko hierarchowie, samym imieniem przyzywano swi~tych. Co Wl~ej, carkazal nazywac si~ Piotrem Pierwszym - co odczytywane bylo juz wprostjako pretendowanie do swi~tosci. W kulturze Rusi przedpiotrowej okrdlenieczegos jako "pierwsze" (pierwszy, drugi i trzeci Rzym, drugi cesarzKonstantyn itp.) oznaczalo hierarchi~, porz'ldek genetyczny, decydowaloo wspolzalernosci i znaczeniu - to, co "pierwsze" mialo juz swoje miejscew sferze sakralnej. Takie poczynania imperatora decydowaly 0 tym, ze dlawielu sposrod swoich wspotczesnych byl on bogiem na zierni, a dla rowniewielu - wcieleniem Antychrysta.Rekapitulacj~ tych rozwazan, uporz'ldkowanie ich w logiczny ci'lgewolucji zawiera ksi'lzka Borysa Uspienskiego i Wiktora Zywowa Cari bOg (slowo "bog" pozwalam sobie pisac w tym wypadku z malej litery- odmiennie niz to czyni wydawca, jako i:e chodzi tu caly czas 0 "bogaziemskiego"). Uspienski kontynuuje prac~ nad interesuj'lcyrni go problemarnisystematycznie, pisz'lc wespol z roznymi wspolpracownikami,histori~ rosyjskiej monarchii sub specie semioticae.Czym jest his/oria sub specie semioticae wyjasnia sam autor w jednej zeswych wczeSniejszych publikacji:Proces historyczny w perspektywie semiotycmej moie bye przedstawionyjako proces komunikacji, przy ktorym stale naplywajllce nowe informacjewarunkujll t~ czy innll odpowiednill reakcjl( ze strony adresata spolecmego.W charakterze kodu wystI(Puje przy tym jakis j I(Z Y k (termin ten rozumianyjest tutaj oczywiScie nie w wllskim - lingwistycmym, a w szerokim,semiotycznym sensie), okreslajllcy przyjllcie tych a nie innych faktow, talcrealnych, jak i potencjalnie moiliwych w odpowiednim historyczno-kulturowymkonlekscie. W len spos6b zdarzeniom przypisuje sill m aczenie: t e k s tzdarzen 0 d czyt y wa ny jest przez spolecmego odbiorCl(. Moina wtedypowiedziee, ie w swojej fazie elemenlarnej proces hislorycmy ukazuje silljako proces narodzin nowych zdan w jakims jllzyku i odczylanie ich przezspolecznego adresata.I tak dla semiotyka epoka historyczna jest tekstem, mozliwym doodczytania pod warunkiem poznania regul j~zyka, ktorym tekst ow jestnapisany. Jest to skomplikowana formalna metoda badawcza zajmuj'lcasi~ badaniem znak6w, ich system6w (znaki zawsze wyst~puj'l w systemach),metod kodowania, przekazywania i odbioru informacji, konstruowaniemw koncu "modeli swiata" - teoretycznych struktur, w ramach kt6rychoddziaiuje na siebie zwrotnie uklad (najcz~sciej czlowiek) i srodowisko.Oczywiscie czlowiekuczestniczy w ruepoliczaJnej iloki takich "swiatow"i praktyczne granice mi¢zy rumi rue daj'l si~ w zyciu codziennymzaobserwowac. Semiotyk spemia wi~ rol~ tego preceptora, ktory tlumaczynam, biednym panom Jourdain, ze ad czterdziestu lat, nic 0 tym niewiedz'lc, m6wimy proz'l. W tym przypadku - jestdmy ukladem emituj'lcym,przyjmuj'lcym i przetwarzaj'lcym, koduj'lcym i dekoduj'lcym znakiw modelu swiata zawieraj'lcym tekst.

ZDARZENIA - KSIJ\ZKI - LUDZIE129Oczywiscie nie miejsce tu na dyskusj~ nad pOZytkami semiotycznejmetody i nad jej ulomnoSciami. 3 Nalezy jednak koniecznie wspomnieco roli semiotyki w nauce krajow, ktore naleialy do bylego sowieckiegoimperium - a gl~bsz'l wiedz~ na ten temat moze czytelnik uzyskac z lekturydwoch tom ow teoretyczno-literackich wydanych na Uniwersytecie Jagiellonskimprzez profesora Lucjana Suchanka. 4Ot62: semiotyka rozwin~la si~, POCZ'lwszy od lat sZeSooziesi'ltych,w osrodku uniwersyteckim w Tartu w Estonii (gdzie powstawaly pracenajwybitniejszego przedstawiciela szkoly semiotycznej, Jurija Lotmana)i w Moskwie. Nawi'lzywala ona do tradycji badawczych nauki rosyjskiejlat dwudziestych, natomiast gwaltowny rozkwit tej nauki w okresiepoststalinowskim jest w pelni zrozumialy. Semiotyka stanowila na pewnospos6b ucieczki przed jednowymiarowoSci'l marksistowskich interpretacji.Z jednej strony, osi'lgn~la wi~c najwyzszy swiatowy poziom w bylymZSRR, co naukom humanistycznym w tym kraju nie przydarzalo si~ zbytcz~sto, z drugiej - wci'lz traktowana byla nieufnie i krytykowana z pryncypialnychmarksistowskich pozycji. Mozna uznae, Ze same dzieje semiotykiw Tartu i w Moskwie mog'l bye rowniez fascynuj'lcym przedmiotembadan semiotycznych, jako historia zapisu zbiorowej swiadomosci grupyuczonych radzieckich ostatniego trzydziestolecia i ich oponeptow. Uczeniz kr~gu szkol w Moskwie i w Tartu pojmuj'l sw'l dyscyplin~ jako "nauk~centraln'l", wychodz'lc z zalozenia, Ze wszystkie przejawy naszej rzeczywistoscitraktowane mogll bye jako znak i stae si~ przedmiotem badan - st'ldsemiotyka, jako uniwersalna nauka pomocnicza, sluZye moze kaZdejdziedzinie wiedzy, i odwrotnie - z kaidej czerpae, wr~cz pozostawaew zaleinosci od merytorycznych rozstrzygni~ wszystkich innych nauk.St'ld semiotyczne szkoly Tartu i Moskwy, mimo Ii: zajmujll si~ gl6wnieliteraturoznawstwem, cz~sto przenosz'l swe badania winne obszary. St'ldtez filolog - Borys Uspienski zajmuje si~ coraz cZ~Sciej analiz'l historiiRosji, co pozostaje w pelnej zgodzie z jego, przytoczon'l wyi:ej, defmicjllbadan sub specie semioticae. Pami~tae przy tym nalezy, ze omawiane szkolych~tniej niz teorill zajmuj'l si~ badaniami praktycznymi konkretnychprzypadkow.Jak wi~c praktycznie wygl'lda opisywanie swiata przez semiotyk~?Przyklad cara "groznego" i pierwszego imperatora, "ojca ojczyzny",przytoczylam jui: wyzej. Analizuj'lc material j~zykowy, w "modelachswiata" - w tym przypadku swiata wartosci sakraJnych i swiata wyobrazenna temat wladzy - znaleziono wsp61ne poj~ia, co zwrotnie wplyn~lo na1 W "Znalru" zajmowano si~ juz zresztlt tit problematyk:

130 ZDARZENIA - KSlt\ZKl - LUDZIEwyjasnienie, jak wygl(!dala sfera swiadomoSci zbiorowej zar6wno w 00­niesieniu do sacrum, jak i do wladzy swieckiej, w jakich warunkach poj~iate okazywaty si~ zbieine.Wynik stosowania takiej metody bywa cz~sto odkrywczy i to stanowio znaczeniu badan semiotycznych - s(! po prostu tworcze. Niedostatkiemzas, podstawowym i oczywistym tej nauki (gdybysmy zechcie1i poprzestawacwyl(!cznie na jej ustaleniach) jest ograniczenie si~ przez ni(! jedyniedo aspekt6w spolecznych, swiadomosci zbiorowej i tym pOOobnychkategorii dezindywidualizuj(!cych. Uspienski pisze we wspornnianym juiartykule z roku 1983, ie w nowszej literaturze Iwan IV traktowany jestjako "przypadkowe zjawisko psychopatologiczne", w starszej byl staroswieckim"carem-batiuszkq", podczas gdy jego, Uspienskiego celem jestprzedstawienie tego wladcy jako europeizatora na miar~ Piotra I. A mywci(!i pami~tamy, bo tak nas uczono w szkole, ie Iwan Groiny todezintegracja struktur feudalnych. Nie moiemy wr~cz oprzec si~ wraieniu,ie prawda, 0 ile w ogole moina j(! w historii odnaleZc, leiy samotniepomi¢zy tymi konkuruj(!cymi ze sob(! pogl(!dami badaczy.W ksi(!ice Car i bog Uspienski i Zywow rozpoczynaj(! sw(! analiz~ odczas6w staroruskich i prowadz(! j(! ai do konca carstwa rosyjskiego.Oczywiste jest jednak, ie koncentruj(! si~ na historii pierwszego carai pierwszego imperatora. Niewielka ksi(!ieczka uderza wr~cz swoimprofesjon alizmem. Ogromna baza irOdlowa, rozbudowane przypisy pozwalaj(!jednak autorom zachowac przejrzystosc wywodu i dyscyplin~slowa - zapewne zawdzi~zac to naleiy ich solidnej szkole ftlologicznej.Og61nie rzeczprzedstawiaj(!c, praca poswi~cona jest kojarzeni u metod (!semiotyczn(! znanych jui i po tysi(!ckroc omawianych fakt6w, przetwarzaniuich w system znak6w dla przedstawienia ewolucji sakralizacjiwladzy w panstwie moskiewskim, a p6iniej ·w imperium rosyjskim.Autorzy wyr6iniaj(! trzy etapy sakralizacji wladzy. Na etapie pierwszym,sredniowiecznym, czlowiek widzial siebie i otaczaj(!cy go swiat "na obrazi podobienstwo", wladz~ ocenial pocz(!tkowo wedlug kryteri6w moralnych,rychlo zast(!pionych przez charyzm~ z Boiego nadania, kt6r(! posiadacmoie tylko car "autentyczny" (na tym gruncie wyjasniac naleiy problemycar6w-samozwanc6w). Na drugim etapie, barokowym, dominowalo konwencyjneodczytywanie tekstow, jako pewnej metafory, zabiegu retorycznego.Ten spos6b odbioru byl powszechny, lecz nie wyl(!czny, do glosudochodzily tu zreszt(! odmiennosci kulturowe poszczeg6lnych cz~sci panstwarosyjskiego. W koncu na trzecim, postbarokowym etapie sytuacjaulegla komplikacji ze wzgl¢u na upowszechniaj(!C'l si~ tendencj~ dodoslownego odczytywania tekst6w konwencyjnych, barokowych. W tychScislych kontekstach kulturowych car najpierw widziany byl jako "obrazi podobienstwo" bizantyjskiego basile usa - jui w VI wieku na Rus dotarlabizantyjska idea paralelnosci monarchy i Boga, kr61a smiertelnego i niesmiertelnego.Potem ruski car nazywany jest ziemskim bogiem, chrystusem(czyli pomazancem) - a tradycja barokowa nie wzdragala si~ przyznawac

ZDARZENIA - KSII\ZKI - LUDZIE131tego miana taki:e i panuj'lcym cesarzowym. Natomiast charakterystycznydIa okresu postbarokowego byl, zdaniem autorow, zwrot do niekonwencyjnegoodczytywania tekstow konwencyjr.ych. St~d tez barokowe tekstyo carze-bogu, chrystusie, "przez jednych byly traktowanc jako bIuznierstwo,a innym dawaly powod do rzeczywistego kultu".Jak widac Uspienskiego i Zywowa zajmuj'l wci'lz przede wszystkimkulturowe zwi'lzki poj~ sakraIizuj'lcych wladz~ na Rusi. Sprawia towrazenie pewnej ograniczonoSci tej anaIizy, ktora, i to trzeba powtorzye,nie przestaje bye przez to interesuj'lca i inspiruj'lca. Ograniczonosc ta jestskutkiem wyeliminowania przez autorow m-in. czynnikow politycznychi psychologicznych. Autorzy e\iminuj'l je swiadomie, swiadomie wi~crezygnuj'l z peinej analizy zjawiska. Tak dzieje si~ w przypadku omawianiasfery sacrwn. 'W pubIikacjach Uspienskiego i jego wspolpracownikow jestona sprowadzana wyl'lcznie do faktu spolecznego, znaku j~zyko we go,pozbawiona zas zupelnie wymiaru metafizycznego.Konieczne zatem staje si~, dla uzupeinienia lektur historykow-semiotykow,si~gni~e do opracowan tradycyjnych, na przyklad do kJasycznegodziela Michala Diakowa Wladza moskiewskich gosudarow wydanegow Sankt Petersburgu w 1889 roku, czy do naszego, niezast'lpionego JanaKucharzewskiego i jego wielotomowego dziela Od bia/ego caratu doczerwonego - obu niestety niedost~pnych w ksi~garniach. Jest jeszcze, dlazwolennikow interpretacji ekonomicznej, wspaniale dzielo Richarda PipesaRussia under the Old Regime. Wydalo j'l bardzo starannie w 1990 rokuwydawnictwo "Kr'lg", ale w tak oszcz¢nym nakladzie, i:e ksi'lzka jest dzisbialym krukiem i pod pozbawionym sensu tytulem Rosja carow, choccarow rna Rosja od wieku XVI, a Pipes analizuje jej dzieje od wieku VI.Tak wi~ czytelnik znajdzie dzis na polkach ksi~gars .kich bardzospecjalistyczne dzielo Uspienskiego i Zywowa i do ekscentrycznoscioryginaln'l (przy tym niestety historycznie dyletanck'l) prob~ uj~ia dziejowRosji materialistycznie a niemarksistowsko dokonan'l przez profesoraLeszka Nowaka w tomie II ksi'lzki U podstaw teorii socjalizmu.A jednoczeSnie kazda praca dotycz'lca carskiej Rosji staje si~ bestsellerem.Jest to ciekawy fenomen dla psychologow spolecznych. Opr6czoczywistego faktu, ze nabywcow znajduje Iiteratura "Iagierna", pami~tnikii opracowania z czasow rewoIucji i lat wladzy sowieckiej, ksi'lzki 0 imperiumcarow wci'lz nie musz'l czekac na czytelnikow.Krystyna ChojnickaKRYSTYNA CHOINICKA, dr hab., zast~pca dyreklora Instytulu Nauk PolilycznychUJ. Wydala: Osoba i dzielo Piolra Wielkiego w dziewiflnaslowiecznych sporachdoklrynalnych 0 miejsce i przyszlosc Rosji w Europie (1988), Rodow6d Iilerackiinleligencji rosyjskiej (1992).

132 ZDARZENIA - KSlft,ZKJ - LUDZIEPRZYPADKI PROZY WSPOLCZESNEJ • Jerzy Jarz~bski, W Polsce czy/i wsz~dzie. Szkice 0 polskiej proziewsp6/czesnej, Wydawnictwo PEN, Warszawa 1992, s. 192Najnowsza ksi'lzka Jerzego Jarz~bskiego zapowiada rzecz jeszcze nienapisan'l. Wiem juz, kto b~dzie jej autorem . Zaczynam tez powolirozpoznawac projekt historii przemian polskiej prozywsp6lczesnej. Zbi6rszkic6w W Polsce czyli wsz~dzie jest wlasciwie zapowiedzi'l tej ksi'lzki,kt6r'l za lat kilka powinien napisac Jarz~bski. GI~boka znajomosc zjawiski proces6w dotycz'lcych prozy, wyrazisty spos6b opisu i porZ'ldkowaniafakt6w literackich, rzetelnosc metodologiczna - cechy te niew'ltpliwiepredestynuj'l go do roli autora przyszlego uj~ia syntetycznego.Zanim wszatie taka ksi'lzka powstanie, warto moze spojrzee naW Polsce czyli wsz~dzie w perspektywie wyznaczonej przez wpisane w zbi6rszkic6w krakowskiego krytyka ksztalty dziela przyszlego. Jakie wi~cwylaniaj'l si~ hierarchie, przetasowania i przeformulowania? Jakie tekstykrytyk ocala i kt6re sposr6d "arcydziel" str'lca w zapomnienie? Jakiezjawiska uwaza na martwe i przebrzmiale, a kt6rym wroi:y i:ywotnosc?Pytan tych moma byloby postawie wi~ej i bylyby one pytaniamiskierowanymi zarowno do ksi'lzki juz napisanej jak i w kierunku dzielaprzyszlego. Bylyby w ogole pytaniami 0 sens i wartosci prozy tworzonejw tym stuleciu " od Chicago do Tobolska". W Polsce, czyli wsz~zie. JerzyJar~bski zdradza czytelnikowi sekret prozy, kt6r'l ceni. Na marginesiepolemiki z Henrykiem Berez'l kresli takie oto kontury prozy: "Niepor6wnaniebardziej interesuje mnie ten nurt, ktory jednak probuje przedrzee si~do swiata obiektywnego, do prawdy zakotwiczonej w tym, co realne;napotykaj'lc zas na znane nam trudnoSci podejmuje krytyk~ n;eczywistosci,podmiotu, srodkow literackich i doktryn filozoficznych, ktore sluzyc maj'lscalaniu swiata w ludzkiej swiadomosci C.••) wybior~ tych, kt6rym niewygodnie,ktorych swiat otaczaj'lcy uwiera, a zarazem facynuje jak nierozwi'lzane rownania cry hierogJif."Powyzszy cytat odnidc nalezy wprawdzie do kontekstu, w kt6rymfunkcjonuje, tj. nowej prozy lat siedemdziesi'ltych CGra na zwlok~ JanuszaAndermana, Ucieczka do nieba J. Komolki), nie b~dzie chyba zadnymnaduiyciem, jei:eli powyzsze uwagi odczytamy jako credo krytyka, jakospos6b porz'ldkowania i wartosciowania rozleglych obszarow nowoczesnejprozy polskiej.Na prozno si~ bronie, tam nasz pocz'ltek, moma powiedzie6 slowamiMilosza. W dwudziestoleciu, ktorego proza czerpie z kolei z doswiadczenmodernistycznych: Irzykowskiego, Micinskiego czy Jaworskiego. Nieprzy­

133padkowo cozdzial zatytulowany Mi(!dzy awangardq a modernizmem: Witkacy,Schulz, Gombrowicz otwieca recenzowan~ ksillZk~ . Zdaniem J acz~bskiegoto wlasnie pcoza tych tczech autocow, nowatocska choc tak coina,wyznacza hocyzont pcoblemowy i artystyczny pcozy powojennej.Pcoza dwudziestolecia, w pczeciwienstwie do poezji spod znaku awangacdroznej masci, nieufnie spogl~dala w pczyszlosc. Witkacy, Schulzi Gombcowicz, kazdy na swoj sposob, manifestowali, jak pisze Jarz~bski,"poczucie zagrozenia substancji czeczywistosci, system ow aksjologicznychi spoistosci wewn~tcznej jednostki, zawinione pczez histocyczne i kulturowepczemiany w XIX i XX wieku". B¢~c katastcofistarni dostrzegli, ze swiatd~zy w zlym kiecunku: totalitacnych utopii, miazgowatosci, bezksztaltu.Trafnie wi«c przewidzieli, gdzie skoncz~ si~ fascynacje lewicowych awangardzistow,mali zagrozenia, a rownoczeSnie przeciez nie widzieli moZliwosciscalenia wartosci metafizycznych, utraconego - s,!dzili, ze na zawsze- uniwersum. Przekazali wszakie jaklls lekcj~ wspolczesnym sobie i potomnym:w swoim przywi~zaniu, jak czytamy, "do pewnych zasadniczychwartoSci, do wizji ladu i struktury". Urnieszczani przez pierwszychczytelnikow w szeregach awangardy, dopieco niedawno mogli zostacwlaSciwie odczytani. Wszyscy trzej patconuj~ wi~c powojennej proziepolskiej.Najjasniej swieci gwiazda Witolda Gombrowicza, bohatera osobnegoszkicu i niezliczonych wzrnianek rozsianych w calej ksi~zce. Autor Gryw Gombrowicza nie jest zwolennikiem tezy 0 osobnosci, outsideryzmieGombrowicza. Odtwarzaj~c stanowisko Jarz~bskiego moma powiedziec,Ze Gombrowicza "sila fatalna" w wymiarze ftIozoficznym i artystycznymnie zostala jeszcze odczytana przez literatur~ polsk~. Jego powiesci,zwlaszcza Pornografia i Kosmos, s~ wyzwaniem dla literatury polskiej,prowokacj~ wymierzon~ w proz~. Cos z tym Gombrowiczem nalezalobyzrobic. Ale co? Skoro proby "pisani a Gombrowiczem" juz byly (Dygat,Brandys), to moze czas juz na zmierzenie si~ z mroczn~ proz~ przeczu6metafizycznych? Pytanie to - sformulowane na marginesie znakomitegoszkicu Gombrowicz: ucieczka z rodzinnego domu - pozostaje ci'lgle otwarte.Literatura polska, jak si~ wydaje, ci'lgle nie przemyslala jeszcze lekcjipoznego Gombrowicza, poprzestaj~c na powierzchownym zachwycie nadFerdydurke.A przeciez to Gombrowicz, ktorego tworczosc daje si ~ sprowadzi6, jakpisze Ja rz~bski, do fabulamego "wspolnego mianownika", mianowiciewyobraienia "ucieczki z domu", otoz ta tworczosc, w poznym okresieprzepelniona "nieustannym cierpieniem, niespelnion~ nami~tnosci~", jestwyrazem kl~ski pisarza, ktora to kl~ska wi~j mowi 0 kryzysie literaturyniz dziesi~tki, setki "li:e-prozy", ,,!ze-dziennikow". 0 ile w tworczosciGombrowicza do Dziennika motyw opuszczenia domu rozumiany byl jakowyjScie w kierunku sfery wolnosci, porzucenie rol spolecznych, stawanie si~osobowosci, ucieczka od frazesu patriotycznego, a takze oswobodzenieformy literackiej, 0 tyle w Pornografli i Kosmosie ten sam motyw znaczy co

134 ZDARZENIA - KSIJ\ZKJ - LUDZIEinnego. Znaczy mianowicie, ze grozna i powama tajemnica, ze caly tenchaos kosmosu nijak opanowac si~ nie daje, ze tam, gdzie pustkai ciemnosc - konczy si~ Forma, konczy si ~ literatura.Tego w~tku, jak wspomnialem, literatura polska nie podj~la. Pi sac byo tym dlugo dlaczego. Odpowiedz - chociaz niepeln~ i nie wprost- przynosi szkic 0 prozie krajowej po wojnie.Kategori~ por~dkujqc~ wcale rozlegle obszary prozy powojennej jestkategoria tak dzisiaj podejrzana i wyjqtkowo nieostra - "realizm".Jarz~bski nie zamierza si~ wcale spierac 0 zakres i znaczenie terrninu.Znajd uje wyjscie z sytuacji propon uj~c definicj~, ktora uwypukla lId r a­m at jed nos t k i postawionej wobec zagadkowej, nie pod daj~ cej si~ latwopoznawczym procedurom rzeczywistosci".Jakie przygody byly udzialem prozy po wojnie? Dlaczego wszystkogdzieS ucieklo obok, rozmywalo si~, trac~c po drodze solidne, wydawalosi~, fundamenty swiata przedstawionego?o slaboSci realistycznej prozy powojennej decydowal nie tylko epizodsocrealistyczny, ale juz w roku 1945 dostrzec mozna zacz~t k i procesurozmywajqcego kontury proponowanego, nowego realizmu. Pisarze wobecnowych doswiadczen zastosowali stare konwencje, co wi~ej, opisy rozbitejrzeczywistoSci zam~cone byly od pocz~tku tworzeniem na kl~czkach wed Ienarzuconego katechizmu, jak obrazowo rzecz ujmuje Jarz~bski. A przeciez,pisze, realizm ,jest domen~ swobodnego i wladczego gestu jednostki wobecrzeczywistoSci". No wlasnie, w tym zdaniu kryje si~ odpowiedz na pytanieo przyczyny niepowodzen polskiej prozy realistycznej tworzonej w kraju.Mysl~, ze warto bylo to mocniej podkreSlic: choroba, z ktorej literaturado konca jeszcze si~ nie otrz~sn~la, rna swoj poczqtek w zgodzie pisarzy nakonwencj~ mowienia "po!-prawdy". Widac to dobrze w prozie, jaknazywa! j~ Wyka, "obrachunkow inteligenckichl'. Wprawdzie w ksi~zceJerzego Jarz~bskiego mozemy przeczytac, ze Brandys, Dygat, Hertz"zadnej uniwersalnej prawdy 0 inteJigentach nie sforrnulowali", powiedzialbymwi~cej: niew~tpliwa koniecznoSc kcytycznej rewizji zestarzalych mitowdwudziestolecia rozmyla jednakowoz tozsamosc inteligenta, Proza "obrachunkowinteJigenckich", demontuj~c zbiorowe mity, nic w zamianswojemu bohaterowi nie data. Dalej juz tylko pustka i chaos, a nieironiczny dystans, jak chcieli Dygat czy Brandys. Zaswiadcza 0 tymsocrealistyczny epizod (ktorego nie by/bym sklonny bagatelizowac) tworcowi stworzonych przez nich bohaterow.Zaklamanie socrealizmu polegaj~ce na "sprzecznosci pomi~zy zasadniczoempirycznym charakterem metody a kryptoidealizmem w interpretacjiswiata", jak trafnie to ujmuje Jarzi[:bski, dalo nie tylko teksty niemaj~ce zadnej wartosci poznawczej (a w koncu czytamy niekiedy zleksi~zki, by zaspokoic swoj~ poznawczq ciekawosc). To nie tylko kwestiakolejnego kryzysu realizmu. To taki.e obecnosc latwej, uproszczonej wizjiswiata w poczytnym, popularnym pisarstwie daleko poza chronologicznymigranicami soca (Zukrowski, Bratny, etc.). To osuwanie sii[: pewnego

ZDARZENIA - KSIJ\2:KJ - LUDZIE 135 ··nurtu literatury w rynsztok. Schemat, stereotyp, krolestwo banalu w dobrzenapisanej, na swoj sposob atrakcyjnej prozie wlasnie realistycznej.Jednak to lata pi~edziesillte by/y tym dobrym okresem dla prozy. Tyleze nie w kraju a na emigracji, jak pi sal Jan B/onski (por. takze szkicJarz~b skiego Literatura na wygnaniu).'o ile do zadekretowania socrealizmu proza krajowa i emigracyjnapodlegajll podobnym tendencjom, 0 tyle w roku 1956 sytuacja przedstawiasi ~ zdecydowanie niekorzystnie dla prozy krajowej. Jest Trans-Atlan tyk,proza Mi/osza, lnny swiat i Mackiewicz. Kraj proponuje inny W):miarstrawy duchowej: Numer 16 produkuje, Wladza, Partia i tworczo.ff: pLwrza,no i arcydzielo lat pi~edzie s i~ t y ch , Pamiqlka z Celulozy.Koniec lat pi~edziesi'ltych przynosi nurt prozy rozrachunkowej, opisanejprzejmujllco przez Tomasza Burka, prozy wszakze kalekiej, borealizuj'lcej schemat: dobry komunizm - Zli wykonawcy idei. Nie do koncazgodzi/bym si ~ z tezll J a rz~bsk i ego, ze "glowny nurt rozliczen przebiegag l~b i ej: w przemianach formy powieSciowej, tematyki, w dyskusjach naturyfU ozoficznej". A moze- bylo to powtorne nawi'lzywanie do tradycji(i dwudziestolecia, i europejskiej awangardy)? Moze wi~ lepszy by/by tutermin "przeformulowania" a nie "rozliczenia"?W kazdym razie po "krachu" sociealizmu nie powstanie juz dzielo nami a r~ "wielkiego realizmu". Owszem, co kilka lat pojawiaj'l si~ tzw."ambitne poraiki": Slawa i chwala, Przygody czlowieka myslqcego, Miazga.Tyle ze znacznie ciekawszy b~zie nurt nazwany przez Jarz~bski ego"realizmem pytan" (blizszy Gombrowiczowi niz Iwaszkiewiczowi): Hlasko,Mrozek, Mach, Bialoszewski.Realizm, jak to ujmuje Jarz~ bski, owszem, dotyczy jako postulat ca/osciliteratury, wszakze przestaje obowi4Zywac poszczegolnych tworcow. Zrnianaw widzeniu realizmu powoduje narastanie utworow w ramach najciekawszego,zdaniem krytyka, nurtu polskiej prozy powojennej, nurtu "poszukiwaniawlasnej tozsamosci" - proza Andrzejewskiego, Parnickiego,Terleckiego, Kusniewicza, Brandysa, Szczepanskiego, Konwickiego, "nurtwiejski", dzienniki, etc ... Ouzo tego, cala wartosciowa proza.Jaki jest punkt dojscia "realizmu" w prozie lat siedemdziesilltychi osiemd ziesi ~tych ? Pisze Jarz~bski : "n ajwi~cej 0 rzeczywistosci Polskimowily utwory operujllce autentykiem - ale wsrod nich pierwsze miejscenalei y si~ , paradoksalnie, tym, ktore konkret zmieszaly z fantastykll, blldznakladaly na siebie obrazy wspolczesne i historyczne, w tych dawniejszychszukajllc desperacko sensu". Przyklady: Kompleks polski, Mala apoka/ipsa,Rzeka podziemn'l.. _ Konwickiego. Gdzid na przed/uzeniu tego nurtu, aleosobno, naleza/oby usytuowae Bialoszewskiego. W konkluzji szkicu Dwabieguny dokumentu: Mackiewicz-Bialoszewski moiemy przeczytae swoistepodsumowanie kwestii wyiej sygnalizowanych. "Oystans od Mackiewiczado Bia/oszewskiego to dystans od dose klasycznego jeszcze realizmu (...) dojego formy wspo/czesnej, »realizmu pytan«." Czytamy dalej: "W tejnowszej wersji punktem wyjscia byla Iektura potocznych faktow, najcz~s-

136 ZDARZENIA - KSIt\ZKI - LUDZIEciej z Zycia autora, lektura wielokrotna, perna w'ltpliwosci, uzupelnianazmysleniem, woina od powstalych z gory mnieman i presupozycji naturyideologicznej." I wreszcie: "Na przestrzcni od Mackiewicza do Bialoszewskiegozmienia si~ tedy obraz i funkcja rzeczywistosci w iiteraturze:z pocZ'ltku byla terenem dose swobodnych harcow tworz'lcego koncepcjerozumu - potem stala si~ coraz bardziej tajemnicza i nieprzenikalna,w miar~ jak realiSci lamali sobie na niej z~by."Prezentuj'lc ksi'lzk~ Jerzego Jarz~bskiego, chcialem zwr6cie uwag~ nawyrazisty charakter zbioru szkicow opatrzonych prowokacyjnym zaistetytulem: W Polsce czy/i wsz(!dzie. W bogatej panoramie przypadkow prozypolskiej zarysowuj'l si~ jui ksztalty przyszlego gmachu; wypadaloby wi~cprosic autora 0 syntetyczne, calosciowe uj~ie. S'ldz~, ie doczekamy si~takiej ksi'lzki.Zakoncz~ fragmentem ze szkicu Exodus: ewolucja obrazu kres6w powojnie: "Na pytanie, gdzie istnieje nadal swiat kresowej wspolnoty,odpowiedz brzmi zatem: w marzcniu, w abstrakcyjnej przestrzeni mitu czydiaiogu, a wi~c takie - w literaturze rozumianej jako rekonstrukcjanajgl~bszej struktury »ja« i swiata." Podpisuj~ si~ pod tym wyznaniemkrytyka.Arkadiusz Bag/Qje wskiARKADIUSZ BAGLAJEWSKJ, ur. 1962, praco"'1lik lnslylulu Filologii Po\skiejUMCS w Lublinie, publikowal w "Akcencie", "Tworczosci", paryskicj "Kullurze"i "Kresach", ktorych jesl wspo1redaklorem, oraz w wydawniclwach naukowych.PIERWSZA POLSKA MONOGRAFIA o SOLOWJOWIE • Grzegorz Przebinda, Wlodzimierz Solowjow, Krakow 1992,Wydawnictwo "Arka".W ostatnim rozdziale tej ksi~ki Autor stawia zbyt chyba defensywniesformulowane pytanie 0 to, "czy mysli i dzialalnose Solowjowa zachowalyjak'ls (podkr. JS) aktualnose po stu latach" (s. 212). U bad aczausiluj'lcego dae maksymainie obiektywny i z koniecznosci "suchy" obraz

ZDARZENIA - KSII\ZKl - LUDZIE137tej pulsuj~cej emocjami tworczosci filozoficznej postawa zrozumiala, alerzecz warta chyba rozwazenia w nieco szerszej perspektywie. Polskiodbiorca rosyjskich tekstow filozoficznych konca ubieglego i pierwszej- niemal wyl~cznie "emigracyjnej" - polowy obecnego stulecia styka si~coraz cz~sciej z tradycj~ intelektualn~ przez dlui.szy czas w ZSRR ledwotolerowan~, najcz~Sciej opatrywan,! dyskredytuj~cym epitetem "burZuazyjnej"filozofii mistycznej, wrogiej wobec "post~powych" ideal ow socjalistycznegosystemu wartosci.(Zachodnio) europocentryczne nastawienie istniej,!cych u nas syntezhistorii filozofii spowodowalo, iz wklad Rosji do tej dziedziny byl cz~stoignorowany. JeSli juz, najcz~Sciej ze wzgi~dow pozamerytorycznych, na tetematy pisano, przedstawiano zjawiska z filozofi~ sensu stricto maj~ceniewiele wsp0lnego. Wladyslaw Tatarkiewicz omawiaj,!c marksizm--leninizmprzypomnial, ii: Lenin "byl jednoczesnie przywodq filozoficznymi politycznym" (Historia ji/ozojii, t. III, s. 255). Korespondowac z tymmoze wzmianka Przebindy 0 specyficznej dla wspolczesnej Rosji kategoriisocjologicznej, ktoq Solienicyn nazwal "lumpeninteligencj,!" (obrazowancy).Autor Archipelagu myslal glownie 0 niedouczonej i politycznieoportunistycznej grupie spolccznej, ktorej swiatopogi,!dem stal si~ plaskimaterializm. W pelni uzasadnione chyba b~dzie w tym kontekscie mowienie0 I u m pen fi 10 z 0 fi i. By zaoszcz~zic sobie zb~nych wywodow natemat charakteru dwoch "obozow" mysli rosyjskiej, wystarczy pobiemyrzut oka na tekst tak klasyczny, jak Materializm a empiriokrytycyzmLenina. Wulgarne wyzwiska, insynuacje ad personam, ktorymi nagminnieposlugiwal si~ ten "przywodca filozoficzny", pogi,!dowo ilustruj,! przepascdziel,!q tradycj~ Czaadajewa, Solowjowa czy Sergieja Bulgakowa odPisariewa, Plechanowa oraz blizruaczo do siebie podobnych reprezentantowradzieckiej "krolowej nauk". Z jednej strony mamy agresywnie polemiczn~publicystyk~ posilkuj,!c,! si~ aparatem poj~ciowym na poziomie elementarnychterminow filozoficznych, z drugiej - radykalnie odmienny, nawetw szacie j~zykowej, nurt dociekan chrzeScijanskiej filozofli czlowieka, b~,!cyautentycznym wkladem Rosjan do kultury filozoficznej :xx stulecia.Tragedia Rosji polegala na tym, iz teksty czolowych przedstawicieli1 u m p en fi I 0 z 0 fi i uzyskaly najszerszy "demokratyczny" rezonans spoleczny.Zwulgaryzowany inteiektualny ersatz, oferowany przez liczne,a znane w Rosji jeszcze przed 1917 rokiem slowniki filozoficzne, byldost~pny dla kazdego cwier6- i polinteligenta, natomiast pisma Solowjowaczy Bierdiajewa, wymagaj,!ce odpowiedniego przygotowania, trafialy wyl~czniedo w,!skich elit. Subteine rozwazania na temat teurgii czy etycznychaspektow aktywnoSci czlowieka musialy przegrac z prostymi prawdamibazy i nadb L.dowy oraz "klarownej" prostoty agitacyjnych broszurek.Paradoksy Szestowa czy rozwazania 0 teozofii nie mogly konkurowacz dost~pn(jsci,! dla "najszerszych mas" leninowskiej "teorn odbicia".Na pewien czas Solowjow musial wi~c przegrac z Czemyszewskim,mistrzem duchowym Lenina. Wracaj,!c do ksi,!zki Przebindy, mozemy

138 ZDARZENIA - KSII\ZKI - LUDZIEstwierdzic, ii dzisiejsza aktualnosc Solowjowa to nie tylko aktualnoscproblem ow przezen rozwijanych, jak idea ekumenizmu i uniwersalistycznawizja chrzescijanstwa, co Autor akcentuje. Jest to rowniei i aktualnoscsymboliczna, bowiem najwi~kszy mysliciel, jakiego wydala Rosja, ucield ­nia a\ternatyw~ wobec tej pseudofllozofii, ktora po 1917 roku uzyskalamonopol panstwowy na podobienstwo wszechwladnej monopartii.Ksi'lika Grzegorza Przebindy jest pierwsz'l polsk'l monografi'l Solowjowai jui ten powod wystarczy, by uznac j'l za wydarzenie. Nie jest tomonografia tradycyjna, bowiem Autora interesuje glownie problem uj ~ tyw podtytule uscislaj'lcym: Wlodzimierz Solowjow wobec historii. Skorojednak ludzkie dzieje mysliciel ten ujmowal jako proces, a to odczuciehistoryczne obecne jest we wszystkich jego kategoriach metafizycznych,moiemy uznac, ii poza niektorymi fragmentami, jak np. "statyczne"aspekty dobra, pozycja ta daje wszechstronne wyobraienie 0 dokonaniachi donioslosci bohatera ksi'liki dla iycia umyslowego Rosji.Probuj'lc okreslic stosowan'l przez Autora metod~ badawcz'l, naleialobywspomniec 0 hermeneutyce jako drodze dochodzenia do - nierzadkoukrytego lub trudno identyfikowalnego - sensu dziela oraz praktykowan'lw literaturoznawstwie amerykanskim sztuk~ interpretacji, w szczegolnoScitzw. close reading. Wi~kszosc ksi'liki napisana jest wlasnie w duchu takiego"uwainego (dokladnego) czytania" Solowjowa, pedantycznej analizy zawartychw jego tekstach sensow oraz maksymalnie wiernego ich opisu.W Rosji przez dlugi czas praktycznie nieznana byla fllozofia akademickaz jej rygorami formalnego wyrazu, st'ld tei najcz~Sciej wypowiedzifllozoficzne posiadaly postac literack'l. Dostojewski i Lew Toistoj tonajlepsze ilustracje zjawiska. Wlodzimierz Solowjow z temperamentu bylrowniei publicyst'l niebywale uwraZliwionym na aktualia spoleczne i polityczne,uprawial krytyk~ literack'l, jego nazwisko obecne jest w kaidejantologii poezji rosyjskiej. Ten uduchowiony romantyczny mysliciel posiadaltei wspaniale poczucie humoru (slynna parodia na pierwszy manifestpoetycki symbolistow), slyn'll z autoironii i dystansu wobec wlasnej osoby.Wykazywal tei niezwykl'l niezaleinosc mysli i rown'l jej odwag~ cywiln'l.Ksi'lika Przebindy pornija aspekt biograficzny, ale glowne dokonaniaSolowjowa i jego oryginalnosc ukazuje w sposob bardzo klarowny. Praca,ktor'l wykonal Autor, wymagala rowniei doskonalej znajornosci kontekstufilozofii rosyjskiej i europejskiej konca XIX stulecia. Nie rna tu jednakslad u erudycyjnej ostentacji, choc czytelnik dostrzega kornpetencj~ Autorana wie\u obszarach problernatyki filozoficznej. Widac to w nader powsci'lgliwych- najcz~Sciej w postaci przypisow - wtr~tach, dopowiedzeniachi lakonicznych glosach.Nie byla to operacja prosta, bowiem Solowjow, wyborny pisarzi stylista, cz~sto poslugiwal si~ obrazowaniern metaforycznym, czerpalz rOinych :hOdel, a jego iarli wa reIigijnosc i ernocjonalizm powodowaly, iiteksty te l'lcz'l trzeZw'l ekspIikacj~ intelektualn'l z modlitewnyrn niernalwyznaniem. Zrozumiale, ii sporo poj{:6, ktoryrni si~ poslugiwal, posiadac

ZDARZENIA - KSIJ\ZKJ - LUDZIE139musialo sens wyraznie odbiegaj~cy od przyj~tej konwencji. Jego "wolnateokracja" jest znacznie bogatsza znaczeniowo od ustroju, w kt6rymmieliby rZlldzie kaplani. St~d tez moie i zarzuty pod jego adresem,o kt6rych wspomina Autor ksillzki, byly cZ~Sciowo przynajmniej nieporozumieniem.Bye moZe dla cz~Sci odbiorc6w ksillzld te liczne przytoczenia, zestawieniakontekst6w, Zmudne gromadzenie materialu analitycznego wydaesi ~ mog~ malo efektowne, ale Sll koniecznosci~. Stlld tez stosunkowomalo w niej interpretacji w jej obiegowym znaczeniu, wi~cej "inwentaryzacji", porz~dkowania i systematyzacji kluczowych w~tk6w, ukazywanychw calej dramaturgii poszuldwan mysliciela od okresu optymistycznegodo pesymistycznego.Na ile tego typu praca byla niezb~na, swiadczy choeby przebogatarecepcja Solowjowa w jego ojczyznie oraz ogromny wplyw, jaki wywarl nietylko na rozw6j filozofIi rosyjskiej, ale i literatur~ pi~kn~, gl6wniesymbolist6w (Wiaczeslaw Iwanow, Bieiy, Blok). Nie odnosz~c si~ do tegozagadnienie bezposrednro, ksillzka Przebindy ukazuje, ile w 6wczesnych- na pocz~tku obecnego stulecia gl6wnie - dywagacjach na tematysofiologiczne czy teurgiczne bylo dowolnosci i nadinterpretacji. Zreszt~i dzisiaj czytelnik Solowjowa moze bye narazony na niejedno nieporozumienie,jdli b~zie traktowal jego wypowiedzi w izolacji od calosciowegokontekstu systemu. Tym niezb~dniejszym okazuje si~ ten "przewodnik" poSolowjowie, kt6rym niew~tpliwie jest ksi~zka Przebindy.Autor interesujllco przedstawia r6wniez i "negatywy" tw6rczosci swegobohatera. GI6wnie efekt nigdy do konca nie przezwyci~ionego heglizmuoraz tego, co bylo "czystll spekulacj~ umyslowll i igraniem poj~iami" (s.73). Z pewnoScill nie bylo to "igranie" swiadome, bo przyklady takiespotykamy u myslicieli najwi~kszych. Wiele rozwazan Solowjowa na temat" wolnej teozofii" przypomina ekwilibrystyk~, zaprezentowan:t p-zez Kantaw symetrycznej tablicy dwunastu rodzaj6w i kategorii "form rozslldku" lub"czystych poj~e" .Jest to jednak, mimo wszystko, marginalna cena gl~boldego wejSciamysliciela rosyjskiego w swiat zachodniej fIlozofii, cz~sto w jego ojczyinieuwazanej za schematyczny racjonalizm. Solowjow zawsze zwalczal pozytywistycznyminimalizm i redukowanie czlowieka do uwarunkowan zewn~trznych,obecne w 6wczesnej mysli europejsldej. Moze dzi~1d tak gl~boldemuprzemysleniu obcych doswiadczen stal si~ wyrazicielem najlepszychcech kultury rosyjsldej. Korzystaj~c z doswiadczen Zachodu potrafil, jaknikt przed nim i po nim w Rosji, przejmowae klasyczne idee tradycjiojczystej, bezkompromisowo zwalczaj~c ich ograniczenia i jednostronnosci,stajllc si~ intelektualnym "dysydentem" we wlasnym kraju. Cieplo pisalo Polakach, zwaIczal szowinizm i nietolerancj~. Format niezaleznegointelektualisty potwierdzil odnosz~c si~ krytycznie do takiej rosyjskiejswi~tosci owych lat, jak Lew Toistoj. Gdy do podziwianego w calymswiecie majestatycznego starca z Jasnej Polany pielgrzymowano z calej

140 ZDARZENIA - KSlt\:l:Kl - LUDZIERosji, mlody mozof - jak to przedstawia Autor ksillzki - potrafilz wyj!ltkowll przenikliwoscill dostrzec dwuznaczne konsekwencje tolstoizmu,stwierdzajllc, iz jest to parodia chrzeScijanstwa. Warto przy okazjiodnotowac, iz kilkadziesillt lat po smierci tw6rcy Zmartwychwstanianiemala czysc autor6w w anarchizmie tolstojowskim dostrzega jedenz potymych czynnik6w nihilistycznej destrukcji czy - jak nazwal toSiemion Frank (w Drogowskazach) - "nihilizmu moralistycznego", doprowadzajllcegoRosjy do bolszewickiej apokalipsy.I wreszcie, pary drobnych kwestii wzbudzajllcych znaki za,Pytania.PisZllC na temat czystego odwolywania siy Solowjowa do Pisma SwiytegoAutor s!ldzi, iz moma mu zarzucic traktowanie biblijnych fragment6wjako "historycznych przekaz6w zr6dlowych" (s. 145). Racja, ale nie momaprzy tym zapominac 0 szerszym kontekscie zjawiska. Solowjow bylidealnym przykJadem chrzeScijanina integralnego, hlc~cego w harmonijnllcalosc slowa, czyny i emocje. I sam Przebinda cZysto slusznie okrdla go"fiIozofem praktykiem". Nakaz miloSci blizniego byl dla tego myslicielaczyms tak oczywistym, iz rugdy nie odmawial napotkanym zebrakom,oddajllc im odziez i obuwie. Oczywiste, ii dla kogos takiego Biblia nie bylaliteraturll, lecz opowieSci:t 0 ludziach i zdarzeniach prawdziwych.Nie wiem, czy szczysliwe jest sformulowanie 0 "schylkowym Solowjowie"(s. 195), rezygnuj:tcym z optymistycznych wizji na rzecz corazbardziej katastroficznych przeczuc. Poniewai wiele z tych ostatnich jestdzisiaj odczytywanych w wymiarze profetycznym, chodziloby wiyc raczejo wzlot duchowy, anizeli cos od wrotnego, co "schylek" moie sugerowac,a co jest z pewnosci:t sprzeczne z intencj:t Autora.I jeszcze jeden przykJad ewentualnego rueporozumienia. Wiadomo, iiautorami slynnych, a tak popularnych obecnie w Rosji Drogowskaz6w(1909) byli duchowi uczniowie Solowjowa, lecz zwrot "idealistyczneDrogowskazy" (s. 211) rzecz sprowadza na w:tsk:t - w danym kontekScie- scieiky jyzyka fllozoficznego, a przeciez niezwykle trafna, zawartaw zbiorze diagnoza-ostrzeienie kaie z perspektywy czasowej m6wic raczejo "realistycznych Drogowskazach".Ksi:tika Grzegorza Przebindy, jak widzimy z okladki, jest tomempierwszym serii wydawniczej Z dziej6w my.Hi rosyjskiej. Oczywiste, izinaugurowac jll' winien "przyw6dca" tego nurtu, kt6ry najbardziej zaslugujena przypomnienie w Polsce. Przebinda w tej dziedzinie zrobil juzniemalo i bez jego ksillzki nie sposob pisac u nas 0 Solowjowie i dziejachmysli rosyjskiej przelomu XIX-XX stulecia.laze! SmagaJ6ZEF SMAGA, ur. 1937, rustoryk literatury rosyjskiej, dr hab. w InstytucieFilologil Rosyjskiej WSP w Krakowie. Wydal: Antoni Pogorelski. Z ycie i IlI'orczoJc(1970), Dekadentyzm \\I Rosji (1980), Narodziny i upadek imperium. ZSRR 1917-1991(1992). W przygotowaniu: Totalitaryzm. Geneza i charakter.

ZDARZENIA - KSI.A,ZKJ - LUDZIESTRUKTURA I OBRAZ 141• Christopher Walter, Sztuka i obrzqdek Kosciola Bizantynskiego,Warszawa 1992Sztuka bizantynska, a zwlaszcza fenornen ikony, budzi rosnllce cillglezainteresowanie, takZe w naszyrn kraju, gdzie wsp6listnienie tradycjilacinskiej i greckiej rna tak dlugll histori~ . Wsr6d publikacji zwillzanychz ternatykq ptawoslawia warto odnotowac ksiqzk~ Christophera Walterapo swi~ conll sztuce KOScioia Bizantynskiego, wydanq z inicjatywy ZakladuSztuki Bizantyilskiej krakowskiego Instytutu Historii Sztuki UJ. ChristopherWalter AA (asumpcjonista), obecnie kierownik osrodka FrancuskichStudi6wBizantynskich w Atenach, studiowal w Rzymie, w Oksfordzie, a takzew Paryzu, gdzie rozpoczql badania nad historill sztuki bizantynskiejw oparciu 0 rnetody strukturalizrnu. Jest on autorern wielu artykul6w,recenzji, ksiqiek. 21 pazdziernika ubieglego roku prof. Walter goscilw Krakowie z wykladern New look at the Byzantine Jconostasis.Ksiqzka Waltera zostala pornyslana jako podr~znik . Autor rozpoczynaod przedstawienia genezy szat biskupich. Nast~pnie zajrnuje si~ikonografiq postaci sarnych dostojnik6w koscielnych, a takZe systernatykllzwillzanych z nirni cykl6w hagiograficznych, by dalej przejsc do opisusposob6w ukazywania liturgii obrz¢6w r6Znego rodzaju. Problernatyce tejtowarzyszq stwierdzenia dotyczllce forrnowania si~ "galerii portret6w"zn aczniejszych biskup6w w prograrnie ikonograficznyrn swiqtyni. Ksiqzk~zarnykajq rozwazania dotyczqce przernian, jakie rnialy rniejsce w XI wieku,co znalazlo sw6j wyraz w nowym uj~ciu dekoracji absyd sanktuariurn.Walter posluguje si~ bardzo szerokirn i ciekawyrn rnaterialern por6wnawczym,ajego twierdzenia Sll poparte drobiazgowq i precyzyjnq argumentacjll.Oryginalny, a nawet kontrowersyjny wydaje si~ srnialy strukturalizml:1etodologiczny. Waltera interesujll przede wszystkirn znaczenia wynikajqcez ikonograficznej analizy przedstawien. Sam przyznaje, ie traktuje sztuk~funkcjonalnie, jako specyficzny j~k bardzo dokladnie ujrnujqcy treSciideowe. Dlatego waina staje si~ ilie tylko przedstawiona postac, takzekontekst, w kt6rym si~ znalazla, kaidy szczeg61 stroju, atrybuty, gesty.Walter slusznie podkresla proces usarnodzielniania si~ i rozrastaniaikonograficznych wlltk6w zwillzanych z osobarni swi~tych biskup6w.Pojawiajll si~ oni z atrybutarni rnlldrosci, ust~pujqC wainoSci jedyniekolegium apostolskiernu. Swiadczy to 0 wysokiej randze i duzej niezaleinoSciKosciola w Bizancjum, wbrew pokutujllcej ciqgle opinii 0 jego podporzqdkowaniuwladzy cesarskiej. W ikonografli znalazlo to swoje odbiciew podkreslaniu rnqdrosci, a dopiero na drugim rniejscu swi~tosci biskupow

142 ZDARZENIA - KSI.-\ZKl - LUDZIE- strainikow ortodoksji. Tego, ie Kosciol grecki potrafi! si~ uporacz roszczeniami cesarstwa, dowodzll niepowodzenia ikonoklastow inspirowanychprzez konstantynopolitanslcich basileusow. Zwyci~stwo stronnictwaikonodulow zawaiylo na caloksztalcie kultury bizantynslciej. Od tejpory symbolika cesarska zaczyna zanikac w ikonografii sakralnej, a przedstawianyw sanktuarium Chrystus z kosmicznego Imperatora, ktoremuhold sklada ca!a chrzeScijanska oikumene, staje si~ Patriarchll i Arcykap­!anem, natomiast eucharystyczne misterium nabiera wymiarow uniwersalnejuczty ofiarnej.Walter polemizuje ze stanowiskiem, ie okres zasadniczych przemianw sztuce bizantynslciej przypada na tzw. renesans macedonski (pierwszapo!owa X wieku). Jego zdaniem stylistyczna odmiennosc wyraza tu jedyniepewne powierzchowne i zachowawcze tendencje, dopiero wiek XI przynosirzeczywiste zrniany. Wtedy wlasnie pojawia si~ zupelnie nowy programikonograficzny w dekoracji sanktuarium. W rozumieniu Waltera, sztukazrnienia si~ wtedy, gdy pojawiajll si~ w niej nowe treSci, ktorym jestpodporzlldkowana. Badanie artystycznych srodkow wyrazu jest tu sprawildrugorz~nil .Zainteresowania symbolikil wn~trza swiiltyni bizantynslciej uwidocznilysi~ rowniei w trakcie wyg!oszonego w Krakowie wykladu, w czasie ktoregoWalter omowil funkcje ikonostasu, czy raczej templonu. Jak wiadomo,spelnia! on rol~ symbolicznej granicy oddzielajilcej wspolnot~ wiernych odswi~tego miejsca. Chociaz tempi on by! zawsze formll otwartil (w odroinieniuod ikonostasu ruskiego, tzw. wysokiego), to jego stale narastaniewskazuje na dilienie do podkreslania rnisteryjnoSci obrz~ku Eucharystii,sprawowanej w rniejscu specjalnie wydzie\onym i cz~sciowo ukrytym.Z drugiej strony, zgromadzeni w kosciele wierni musieli czyms wypelnicczas oczelciwania. Mia! im w tyrn pomoc ikonograficzny program templonu,ustalony niezaleinie od planu monumentalnej dekoracji. ZdaniemPrelegenta, interpretacj~ symbolilci ikonograficznej templonu naleia!obyroZPOCZilc patrzllc z pozycji widza, a wi~c od dolnego rz~u , w ktorymznajdowa!y si~ ikony zwillzane z wezwaniem swiiltyni - oddawano imszczegolnil czeSc. Talci sposob odczytania moie wynikac z za!ozen strukturalizmu,stoi jednak w sprzecznosci z tradycyjnym podejSciem greclcim.W Bizancjum interpretacja jakiegokolwiek programu nabiera sensu, jeielijest prowadzona wedle regul hierarchii zst~pujilcej, wyloionych w korpusiepism Pseudo-Dionizego. Odwrotny lcierunek w interpretacji - wed lughierarchii wst~ujllcej - jest charakterystyczny dla sredniowiecznej sztukizachodniej.Najbardziej kontrowersyjnll koncepcjilWaltera okazala si~jednak interpretacjafunkcji przedstawien dwimastu wydarzen ewangelicznych, umieszczanychna architrawie templonu. Ikony te mialy zar6wno uczyc, ukazujllcnajwainiejsze wlltki ewangeliczne, jak i podtrzymywac towarzyszllce tymrozwaianiom medytacyjne skupienie, co zdaniem Waltera przypominafunkcje r6ianca w tradycji katolickiej. Trudno si~ zgodzic z tll opinill.

ZDARZENIA - KSIt\:2':Kl - LUDZIE143Dydaktyczna funkcja sztuki wlasciwa jest chrzescijanstwu zachodniemu,gdzie poczynajllc od pism Grzegorza Wielkiego podkrdlanopragmatycznll rol~ sztuki. Uwaiano, ie pobudzajllc wyobraZni~ obrazmoie jll ksztaltowac i doskonalic skuteczniej nii slowo. Takie w KOScielegreckim sztuka naleiala do gl6wnych sposob6w ksztaltowania duchowosci.Jednak dziela sztuki sakralnej, a przede wszystkim ikony mialyodmienne znaczenie. Swi~te przedstawienia same stanowily objawienie,byly zwierciadlem przeb6stwienia, Illcznikiem z transcendentnll rzeczywistoscillarchetypu, kt6ry substancji obrazu udzielal charyzmatu wlasnejswi~tosci. Bizantynczycy pozostali na sw6j spos6b wiemi idei kalokagatii.Pi~kno, takie zewn~trzne, stawalo si~ miarll swi~tosci czlowieka, widocznlloznakll przell]ieniajllcej laski, swiadectwem uduchowienia, przekroczeniagranicy zmiennoSci i zludzen. Dlatego tei koncepcja pi~kna jest nierozerwalniezwillZana z metafizykll ikony. Olsniewajllca wspanialosc malowidelwywolywala u Bizantynczyk6w najwyiszy zachwyt. Focjusz, wyglaszajllckazanie na uroczystoki poswiycenia nowego kosciola, na pierwszymmiejscu podziwial blask fego dekoracji. Na Rusi, gdzie skonwencjonalizowaniestalo si~ w sztuce normll, podziwiano Teofana Greka za jegoniezwykly talent i tw6rczll spontanicznosc. Walter pisze 0 sztuce sakrainej,ie "wartoSci estetyczne Sll w niej podporzllrlkowane potrzebom kultui przekazowi idei". Tymczasem pi~kno w sztuce bizantynskiej sarno w sobiebylo "znakiem" niezb¢nym, chociaz wymykajllcym si~ rygorowi ikonograficznejdefinicji. Wedlug greckiej teologii, forma przedstawienia zostawalaw Scislym zwillZku z wlasnym prototypem, a wiyc najbardziejprzemyslany i trafny "kod" ikonograficzny nie m6g1 zastllPic i wyeliminowacestetycznych walor6w dziela.W analizie ikonografii Walter wykorzystuje semiologi~. Tymczasemwydaje si~, ze badanie sztuki metod ami Iingwistycznymi znacznie jllogranicza, gdyi w zwerbalizowanej jednoznacznosci zatraca si~ specyfikajej calkiem inn ego j~zyka. Forma jest w sztuce r6wnie wazna, jak tresciprzez nill symbolizowane, a ikonograficzne bogactwo nie redukuje artystycznegopi~kna. Walter, pomijajllc w swoim, zresztll znakomitym, podrecznikuzagadnienia formalne, zdaje si~ nie doceniac ich ogromnej roliw przekazie wszystkich trdci sztuki, jakie porusza jego ksillika.Izahela RqczkaIZABELA Rt\CZKA, asystentka w Zakladzie Chrzescijanstwa Instytutu ReligioznawslwaUJ, sludiuje histori~ szluki. Publikowala w "Studia Religiologica".

144 ZDARZENIA - KSIAZKI - LUDZIENOTAaKSlt\ZCEWIECZNIE ZYWY DUCH HISTORII? • Skarbczyk Bibliofila, seria II: Drama! polski, pod red. naukow~Waclawa Waleckiego, Wroclaw 1992, (cz~sc pierwsza: 8 tomik6w-reprodukcjipierwszych wydan dramat6w polskich)Skarbczyk Biblioflla ... Nareszcie seria druga ujrzala swiatlo dzienne.Komus, kto nie zna dziesitcioletniej historii zmagania si~ jej pomyslodawcyi redaktora z najprzeroiniejszymi przeciwnoSciami, aby wreszcie doprowadzicedycj~ do finalu (a wlaSciwie do polfinalu), mogloby si~wydawac, ze to takie proste: wybrac teksty, zlecic sfotografowanie, napisacpar~ okolicznosciowych slow w poslowiu. Tymczasem zalorenia, ktorepostawiono sobie u progu prac przygotowawczych spowodowaly potr zeb ~rozstrzygnitcia licznych kwestii naukowych dotycz'lcych ustalenia podstawyreprodukcji, wygl'ldu dzisiejszej repliki (zachowuje si~ np. wymiaryoryginalu wraz z wiern'l reprodukcj'l wielkosci kolumny), decyzji 0 zachowaniulub nie zmian, ktore powstaly na reprodukowanym egzemplarzupo zakonczeniu druku itd., itd., a nast~pnie przeprowadzeniu tej koncepcjiw naszej niewesolej i bardzo kosztownej rzeczywistoSci poligraficznej.Z zainteresowaniem i przyjemnosci'l bierze si~ do r~ki kaZdy z osmiustarannie przygotowanych i ze smakiem (patrz okladkal) wydanychtomikow tej pierwszej cz~sci serii; pierwszej, staropolskiej, boV{iem w wydawnictwiezlozone S'l materialy do cz~sci drugiej - nowopolskiej - odOswiecenia poprzez romantyzm (Dziady, Nie- Boska Komedia, Ba//adyna)po Wesele . Ale jej losy zalez'l od swiatlych i odwainych decyzji, ktorez pewnosci'l podejmie centrala Ossolineum we Wroc!awiu maj~c nauwadze i tym razem dobro kultury narodowej, bo srodki finansowewypracuj'l z pewnosci'l nabywcy Lekarza domowego, Mifosci i seksui innych komercyjnych publikacji.Na razi,;: cieszmy si~ tym, ze gdy bierzemy do r\!ki Sqd Parysa,krolowica trojanskiego, to czytamy "pierwsze polskie dzielo nowozytnegoteatru" podane w szacie edytocskiej dostvpnej do tej pory tylko nielicznymbadaczom, bowiem zachowane w jedynym egzemplarzu troskliwie przechowywanymw bibliotece w Lublinie. Podobny "dreszczyk" kulturalnegoczlowieka ogarnia, gdy si~gamy po Rejowy Zywot J6zeja z pokolenia

ZDARZENIA - KSII\ZKl - LUDZIE145zydowskiego, Historyj(! ° chwalebnym Zmartwychwstaniu PQflskim i inneznane powszechnie teksty. Przy Odprawie posiow greckich Jana Kochanowskiegouczymy si~ calkiem nowych wi ad om oki 0 okolicznoSciach jejpowstania, zalozeniach ideowych i przygotowaniu prapremiery (nb. jejkoszty bliskie byly rocznemu dochodowi z 50-70 hektarowego folwarkuszlacheckiego!). Z kolei Potr6jny z Plauta wprowadza w swiat subtelnejkultury kr~gu Jana Zamoyskiego, b¢,!c pierwsz'! powstal'! w Polscekomedill, napisanll przez zaufanego Wielkiego KancIerza; musial bycCieklinski nie byle kim, skoro jego wybrano na poslanca zawiadamiaj

L1STYDO REDAKCJIW 449 numerze "Znaku" (paZdziernik 1992) ukazala si~ recenzja ksiqiki J.M.Bochenskiego pl. Podrfcznik mqdroici lego iwiiIla. Jest ona dosye zasadniczokrytyczna. Nie we wszystkich punk tach potrali~ si~ zgodzie z ocenami lamwyraionymi. Ksiqieczk~ naleiy pojqc jako podr~znik (wlaSciwie jako szkic)mqdrosci tego oto lutaj swiata europejskiego XX wieku. Ta mqdrosc jest zaS taka,jaka jest, oparta na egoizmie, na idealaeh iycia w rniar~ wygodnego, bez zobowiqzani wywodzi si~ ai z tradycji greckich. T~ mqdrose Autor opisuje wiernie i trafnie. Jestona dla nas prawie odraiajqca, ale nie znaczy to, ie nie posiada iadnych zalel.Poslulat dystansu do spraw, do ambicji rzqdzenia, do posiadania jak najwi~ k szejIiczby wyr6inik6w dostojnoSci, mocy, itd. wydaje si~ niewqlpliwie sluszny. Trafnoscpostulatu dystansu do lyeh spraw i do niektorych ludzi slaje si~ speejalnie wyrazista,gdy obserwujemy zagonionych ludzi scigajqcych chimery ambicji, bogactwa, itd.Nawet Ie ograniczone zalety mqdrosci tego swiala czyniq jq czyms wainym dlapewnej kategorii ludzi, a rnianowieie tyeh, dJa ktorych iycie konezy si~ wraz z utratqfunkcjonowania m6zgu.Jednoczemie mqdrose tego swiata dochodzi do zasadniezej tezy: wszystko jestbezsensem. (Vanilas vanilalis el omnia vanillls. Wedlug Milosza "vanilas naleiyraczej przekladae na »bezsens« nii na )lpr6inosc\\".) JeSJi iyeie, kt6re dla mqdroScitego swiata jest najwyiszq wartoSciq, jest bezsensem, to w przypadku, gdy zaczynabye nieprzyjemne, powinno bye skr6cone. Naleiy wtedy popelnie samob6jstwo. Jestto oczywisty wniosek z bazowych twierdzen mqdrosei tego swiata. Klo lego wnioskunie wyprowadza, jest po prostu niekonsekwentny. Skoro jednak mqdrosc tegoswiata doprowadza do ostalecznego obalenia swojego -zaloienia 0 wartosci iycia(dlugiego i "dobrego"), to tym samym sprowadza si~ do absurdu.Ksiqik~ Boehenskiego traktuj~ jako kr6lkie zwroeenie uwagi na l~ "drobnq"niedoskonalose mqdrosei tego swiata. Recenzent jednak uwaia, ie Boehenskipropaguje t~ mqrlrosc jako wlasne slanowisko. W tym punkcie nie mog~ si\! zgodziez p. Dobroezynskim. Wr~ez przeeiwnie, uwaiam, ie Boehenski dosye wyrainie, ehoenie z ostentaejq, dystansuje si\! od tej mqdrosci. Po prostu opisuje jq i pokazuje jejzwolennikom, jaka ona w islocie jest. Jest to swoista prowokaeja pod ich adrescm.To jakby powiedzenie: patrzcie, co za bzdury wyznajecie - bezsens, samob6jstwo,pogarda dla innyeh, itd. Boehenski jednak nie m6wi tego wprost, chce bowiem, iebygo m~drcy tego swiata czytali. Gdyby z miejsca zaezql gromie t~ postaW\!,prawdopodobnie niczego by nie osiqgnq.1. Pod ana wersja mqdrosci sklania jednak dozamyslenia si\! nad niq.. Czlowiek myslqey musi wledy dojsc do wniosku, ie z tqmq.drosciq. nie jest dobrze i ie trzeba rozglq.dae si\! za innq. mq.drosciq.Druga prowokacja, zawarta w ksiqice, skierowana jest pod adresem tyeh ludzi,H6rzy chcq. mqdroSciq lego swiata uzasadnie inne mqdrosci, np. to, co Bocheliskinazywa bogobojnosciq. Klos, kto mqdrosc chrzeScijaliskq chce uzasadnie w oparciuo pospolite mniemania 0 iyciu, musi z koniecznosci t~ ostatniq mqdrose nieslyehaniesplycic i uezynie z niej jakqs ideologi\! felicytologicznq. Ksiqieczka Bochenskiego jestwi\!c takie prowokaejq kierowanq pod adresem wierzqeyeh, kt6rzy ulegajq plytkim,

L1STY DO REOAKCJI147polocznym mniemaniom. Pomylka recenzenla bierze si~ sl~d, Ze nie dqslrzegl, iiislnieje wiele roinych m~droSci, lj. najogolniejszych przemyslen iycia i swialawymaczaj~cych zasadnicze postaW)' wobec legoi zycia. Chc~ przypomniec, i:ei m~rosc lego swiala zawiera w sobie zupelnie lrafne sposlrzeienia: dystans dospraw, cieszenie si~ z kaidego drobiazgu, ilp. Pewne jej elementy moina wi~c bezobawy wcielac do innych m~rosci i moina ubolewac, ze w zyciu si~ nie stosowalotych srusmych wskazan m~drosci tego swiala.Trudnosci z wlaSciwym rozumieniem ksi~zeczki 0 m~roSci majll swoje hodlow lym, ze Autor po wst~pnym zdyslansowaniu si~ od referowanych pogllldow("M~rosc, 0 ktorej lu jest mowa, wielce rozni si~... od lradycyjnej moralnosci i odchrzekijanskiej bogobojnoSci... chodzi lu 0 mlldrosc lego swiala, Iilozoficznll,o klorej swi~ty Pawel powiedzial ... ie »Chryslus uczynil jll grupill« i ie odwrolnie,nauka chrzescijanska jest ghlpolll w oczach pogan ... Jesli 0 mnie chodzi, jest emchrzescijaninem, wi~c przyznaj~ si~ do ewangelicznej glupoty i bynajmniej ruezamierzam zalecae m~roSci lego swiala ... Dlaczego oglaszam l~ ksillZk~? Dlatego,ie z faklu, ii jest si~ wymawcll jednej wiary, nie wynika, by nie naleialo znacinnych", s. 5) nie daje dalszych wlasnych komenlarzy - czylelnik musi sam spraw~przemyslee. W lym braku komentarza widz~ trzecill prowokacj~. Jeslesmy przyzwyczajenido swoistego obowillzku pi~lnowania obcych pogllldOw. W pewnymsensie jestesmy przyzwyczajeni do mysli, ie czylelnik nie jest zdolny do samodzielnegodojScia do prawdy, ie lrzeba go slale lrzymae za rllczk~ lub wr~cz popychacw naszym kierunku. Brak komentarzy jest prowokacjll pod adresem owychpopychaczy, klorzy nie polrafill przezwyci~iyc w sobie przekonania, ie ludzie majllwzgl~nie c~sto dobrll wol~ w pomawaniu prawdy. Dla lych ludzi ksillzeczkaBochenskiego jesl niewlilpliwll prowokacjll, podobnie jak prowokacjll jest dla nichsredniowiecme mniemanie, ie anima humana naturaliter christiana est.Koncz~ l~ polemik~ wezwaniem, aby czylae ksillZeczk~ Bochenskiego uwainiei przy lym duio myslee. Slizganie si~ po powierzchni lekslu moze bye niebezpiecmei jlllrzllCe.Leon KojW miesi~czniku "Znak" nr II z 1992 r. zamieszczony zoslal artykul p. prof.Adama Slrzembosza, I Prezesa Slldu Najwyzszego, pt. Panstwo prawne, w klorymAulor przedslawil nieprawdziwie dzialalnose i kompelencje Rzecznika Praw Obywalelskichw sprawie Scigania przesl~pslwa pornografii (art. 173 k.k.).Po pierwsze - nie jest prawdll, ze prof. Zielinski nalei:y do "neopozytywislow",klorzy "bardzo nie lubill prawllo-karnego zakazu rozpowszechniania pism,drukow, folografii i innych przedrniolow majllcych charakler pornograficmy".Szkoda, ie Pan Prezes nie wskazal podstawy lej oczywislej insynuacji. Rzeczniknigdy nie wdawal si~ publicznie w ocen~ samego zjawiska pornografti, uwaianalorniast, ie przepisy, ktore obowillzujll, winny bye slosowane.Po drugie - nie jesl prawdll, ze prof. Tadeusz Zielinski nie kweslionowalzjawiska bezkarnego szerzenia pornografii. W pismie skierowanym do p. DyrekloraDeparlamenlu Prokuratury Minislerstwa SprawiedliwoSci z dnia 31 VII 1992 r. nr101394/92f1/GP Rzecznik prosil 0 wyjasnienie, ezy organa prokuralury nie za­

148 LISTY DO REDAKCJIehowujll si~ biernie w sprawaeh wspomnianych czynow, klore sll formalnie nadalzabronione z moey obowillzujlleego Kodeksu karnego z 1969 r. Olrzymal informacj~,ii: w roku 1991 prokuralorzy podj~li dzialania w 139 sprawach dolycZ/lCychpornografii, a w I poooczu 1992 r. - w 54 sprawach tego rodzaju. Bezpodslawniewi~c p. prof. Slrzembosz uboJewa nad rzekomo "publicznym naigrawaniem si~"z art. 173 k.k.Pot r z e c i e - Rzecznik Praw Obywatelsldch nie ma uprawnien prokuratoraw pos~powaniu karnym, nie rna zatem kompelencji do oskari:ania kogokolwiekprzed slldem 0 jakiekolwiek przest~pstwo. Uprawnien takich nie daje Rzecznikowiuslawa.z dnia 25 VII 1987 r. 0 RPO (teksl jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 109, poz. 471),o czym lak wybitny prawnik, jak prof. Slrzembosz, z pewnoscill wie.Po czwarle -nie wiadomo, dlaczego Aulor artykulu oczekuje akurat odRzecznika Praw Obywalelskich, aby wyst~powal w charakterze "strOia moralnosci"w sprawach z art. 173 k.k. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby kai:dy, kto oburza si~ nasprawcow lego rodzaju czynow, korzystal z prawa zawiadamiania 0 nich organowprokuratorskieh lub policyjnych (art. 256 § k.p.k.).Niestety niefortunna wyJ,>owiedi: Pana I Prezesa S.N., moi:e bye odebrana przezczytelnikow "Znaku" jako potwierdzenie obraZliwego zarzutu, uczynionego RzecznikowiPraw Obywatelskich, i:ejest "kustoszem przepisow starego rei:imu".Okazjonalnie Biuro RPO informuje, i:e prof. Zielinski nie byl tei: bierny (jak mu tozarzucajll niektorzy publicysci) w przypadkach prasowych naruszen uczue religijnych.Swiadczy 0 tym prolest RPO w numerze 22 tygodnika "NlE" z dnia 28 V 1992 r.Warszawa, 9 styeznia 1993Z powaianiemStanislaw WilemkipelnomocnikRzecznika Praw Obywatelskichds. prasowychW liscie z 9 I 1993 r. Pelnomocnik Rzecznika Praw Obywatelskicb pan StanislawWilenski krylycznie oeenil arlykul Pierwszego Prezesa S/ldu Najwyi:szego prof.Adama Strzembosza opublikowany w 11 numerze miesi~cznika "Znak" z 1992 roku.Zdaniem Pelnomocnika Pierwszy Prezes "przedstawil nieprawdziwie dzialalnosci kompetencje Rzecznika Praw Obywatelsldch". W szczegolnoSci zarzuca si~autorowi publikacji, i:e przedslawil prof. Tadeusza Zielinskiego jako "neopozytywistf',kt6ry nie lubi zakazu rozpowszechniania materialow pornogralicznych.Wobec takich twierdzen, niezb~dnym stajc si~ wyjaSnienie kilku kwestii. Przedcwszystkim lrzeba podkreslie, i:e wbrew sugestiom Pelnomocnika, artykul prof. A.Slrzembosza nie byl poswi~cony oeenie dziaialnoSci Rzecznika Praw Obywalelsldch.Dolyczyl on p-oblemow zwi/lZanych z tworzeniem panstwa prawnego przy jednoczesnymobowillzywaniu przepisow z czas6w PRL, sprzecznych z podslawowymiprawarni i wolnoSciami obywalelskirni, akceplowanymi przez spolecznose mi¢zynarodowll.W artykule przedslawiono pogilldy "neopozytywislow", ktorzy uwai:ajll,i:e nalei:y skrupulalnie przestrzegac kai:dego prawa, i "moralistow", krytykujllcych

L1STY DO REDAKCJI149przepisy sprzeczne z zasadami przyj~tymi w calym cywilizowanym swiecie. Podzialna "neopozytywistow" i "moralist ow" rna znaczenie umowne, wynikaj~ce z omawianejtematyki. Problem pornogralii zostal zasygnaJizowany na marginesie tychwywb

150 LISTY DO REOAKCJIo Rzeczniku Praw Obywalelskich, odnosz~ swojq ocen~ do obu osob pelniqcych l~funkcj~. Peln.omocnik Rzecznika, komenlujqc lwierdzenia zawarle w arlykule, uZyIokreslenia "oczywista insynuacja". Zeslawiajqc lo okreslenie z przyloczonymifaklarni, mozna przyjqc lylko d wie mozliwoSci: albo pcinomocnik nie rozumieznaczenia tego slowa, albo przekroczyl ramy pelnomocnictwa. Nie rna najmniej·szych wqlpliwosci, ze prof. Tadeusz Zielinski nie podpisalby si~ pod lakimsformulowaniem.KrzysztoJ Kaubarzecznik prasowySqdu NajwyiszegoKLUB PRZYJAC/OL KS/~ZK/ ZNAKU Szanowni Panstwo!Czytelnicy zamawiaj~y wszyslkie pozycje wydawniclwa nalezq do "KlubuPrzyjaci61 Ksiqi:ki ZNAKU" , a ksiqi:ki przesylamy im na nast~pujqcychzasadach:I. Pragniemy uczynic naszq oferl~ bardziej alrakcyjnq, dlatego CzlonkowieKlubu od 1993 roku otrzymujq ksiqi:ki nie z 20%', ale z 30% rabalem.2. Zamawiajqc wi~kszq ilosc egzemplarzy niz la, na ktorq opiewa ich slaiyabonament, olrzymujq rowniez 30% rabatu.3. Wydawniclwo oplaca koszly. przesylki.4. Czlonkowie Klubu otrzymujq ksi~i:ki w ciqgu 2-4 lygodni od daly ichwydania.5. Pod koniec roku Czlonkowie Klubu doslajq od wydawniclwa jednqz ksiqzek z biezqcej produkcji bezplalnie w formie upominku.6. Czlonkowie Klubu otrzymujq przesylk~ z zalqczonym firmowym blankielempoczlowym z wyszczegolnionq kwolq do zaplacenia w lerminie do14 dni.7. Czlonkowie olrzymujq bezplalnie najnowsze katalogi wydawniclwa.Wyraiamy nadziej(!. ie obecne zasady funkcjonolVania abonamenlu umocniqwifi /qczqcq Pan.sll\la z naszym lVydalVnicllVem. JednoczeSnie uprzejmieprosimy 0 rozpropagolVanie IVsr6d swoich przyjaci61 lej formy nabYlVanianaszych ksiqiek.

ISUMMARY IIn the February issue of "Znak" we pose the question: What isOrthodoxy? The opening text is one by Nicholas Bierdiayev entitled TheTruth of Orthodoxy, · which provides readers with the knowledge ofrudimentary foundations of this religion and shows the way it functions inmodern culture. Then Waclaw Hryniewicz OMI in his article Orthodoxy ofthe Searching describes how Orthodoxy looks from the Catholic perspective,and dwells upon the significance of the Orthodox spirit for Christiansof other denominations. A French theologian Olivier Oement delineatesOrthodoxy from yet another angle, presenting the assessment of the stateof Western Christianity from the Orthodox viewpoint.The Orthodox Church today has many aspects. The figure of FatherAlexander Mien embodies one of them, the most ecumenic and spirituaIlyprofound. His personality and thought have become the subject of a sketchby Roman Mazurkiewicz; we also enclose Father Mien's Creed writtenshortly before his death. The Creed contains the quintessence of his viewson Orthodoxy and Christianity. Another trend within the OrthodoxChurch runs in quite an opposite direction: it is highly nationalistic. Thisaspect in turn has been described by Andrzej Lazari in Will Russia Be theThird Rome?lulij Szrejder has held interviews with Archmandrite 10sif Pustoutov andArchbishop Tadeusz Kondrusiewicz, Papal Administrator of Russian Catholics.The interviews focused on the present condition of Orthodoxy,problems that have arisen after the collapse of communism, and Orthodox-Catholicrelations. Then Stefan Wilkanowicz talks with an OrthodoxBishop Szymon Romanczuk about the situation of Orthodoxy in Poland.In the last part of the Orthodox section, Tatiana Goriczewa writesabout the role of women in the Russian Orthodox Church in thecommunist era, Father Henryk Paprocki outlines the role of the Eucharistin the Orthodox liturgy, while Barbara D'lb-Kalinowska analyses theimportance of icons and holy pictures.In the latter part of our monthly readers can fmd the last text from thefaith. Love. Hope series by F. Tomasz W~lawski, and a sketch by AndrzejKempfi about a holy icon of the Mother of God in Zyrowice. FinaIly, therefoIlow some book reviews: Malgorzata Borkowska OSB writes aboutCardinal Franz Konig's and lakub Kremer's Zyc wiarq dzisiaj (To Live ByFaith Today), Krystyna Chojnicka mentions Borys Uspienski's and VictorZyvov's Car i Bog (The Czar and God). Artur Baglajewski reviewsa collection of critical literary sketches entitled W Po/see czy/i wszt;dzie (InPoland Means Everywwhere) by lerzy larz~bski, 16zef Smaga draws ourattention to the first Polish monography of Vladimir Solovyev written byGrzegorz Przebinda, while Izabela R'lczka discusses Christopher Walter'sSztuka i obrzqdek Kosciola Bizantynskiego (Art and Rites in the ByzantineChurch).

ISOMMAIRE I Dans son numero de Fevrier, "Znak" s'interroge sur I'orthodoxie- nous employons adessein ce terme pour designer tout ce qui conceme lesEglises chretiennes separees de Rome. Un texte emprunte a MikolajBierdiajew, La Verite de i'orthodoxie, constitue une initiation aux fondementsde cette religion et ason mode de fonctionnement dans la culturecontemporaine. Le point de vue catholique sur I'orthodoxie et sur saspiritualite par rapport aux chretiens des autres confessions, est presentepar I'abbe Waclaw Hryniewicz aMI, dans un essai intitule: L'OrtllOdoxiede ceux qui cherchent. Olivier Oement, Ie theologien fran~ais, donne uneestimation orthodoxe sur I'etat du christianisme occidental.L'Egiise orthodoxe d'aujourd'hui a de multiples visages et Ie syml1;'llede l'un d'entre eux, Ie plus oecumenique et Ie plus profondement spiritu~l,est Ie Pere Aleksander Mien, dont Roman Mazurkiewicz evoque lasilhouette et I'oeuvre; en complement, Ie Credo de cette figure de proue,redige peu avant sa tragique disparition, contient la quintessence de sesidees sur l'orthodoxie et Ie christianisme. A I'oppose, se situe Ie courantnationaliste de I'Eglise orthodoxe russe, analyse par Andrzej Lazari qui sedemande si La Russie ne deviendra par fa troisieme Rome.L'etat actuel de I'orthodoxie, les problemes entraines par la chute ducommunisme et les relations entre elle et les catholiques sont les problemessouleves dans les entretiens accordes a J ulij Szrejder par I'archimandriteJosif Pustoutow et par I'archeveque Tadeusz Kondrusiewicz, I'administrateurapostolique des catholiques russes. Enfin, l'orthodoxie en Pologneest Ie sujet d'un interview realise par Stefan Wilkanowicz avec l'evequeorthodoxe Szymon Romanczuk.Sous Ie communisme, les femmes orthodoxes ont joue dans leur Egliseun certain role, comme Ie souligne Tatiana Goritcheva. Quant a celui deI'eucharistie dans sa liturgie, et ala place des icones et des im.ages pieuses,ils sont presentes respectivement par I'abbe Henryk Paprocki et BarbaraDqb-Kalinowska.Dans la seconde partie du cahier, nous publions Ie demier volet de latetralogie de I'abbe Tomasz W~clawski, Lafoi, fa charite et i'esperance, etI'esquisse d'Andrzej Kempfi sur la sainte icone de la Mere de DieuaZyrowice. Les recensions suivantes ont ete faites: cardinal Franz Konig etJakub Kremer, Zyc wiarq dzisiaj (Vivre safoi aujourd'hUl), par MalgorzataBorkowska OSB; Borys Uspienski et Wiktor Zywow, Car i Bog (Le Tsar etDieu), par Krystyna Chojnicka; Jerzy Jarz~bski, W Polsce czyli wsz(!dzie(En Pologne, c'est---iI.-dire partout) recueil d'esquisses de critique litteraire,par Artur Baglajewski; J6zef Smaga, monographie de Wlodzimierz Solowjow(Ia premiere en polonais) par Grzegorz Przebinda; Christopher Walter,Sztuka i obrzqdek Kosciola Bizantynskiego (Art et rite dans I'Eglisebyzantine), par IzabeIa Rqczka.

ZEsp6L • STEFAN SWIE:l:AWSKI, STANlSLAW STOMMA, JERZY T URD­Wlcz, STEFAN WILKANOWlCZ, JACEK WOZNIAKOWSKl, HA­UNA BORTNOWSKA, STANISLAW GRYGIEL, MAREK SKWAR­NlCKl, WLADYSLAW STR6ZEWSKJ, TOMASZ FIALKOWSKlREDAKCJA .. JAROSLAW GOWIN (sekretarz redakcji), lZABELLA SARIUSZ­SK1\PSKA, KAROL TARNOWSKI, STEFAN WILKANOWICZ(redaktor naczelny), HENRYK WOZNIAKOWSKIadres redakcji • 30-105 Krakow, KOSciuszki 37, I p., tel. 21-89-20, fax 21-98-14i administracjiWARUNKI PRENUMERATVPREl\lJMERATA PROWADZONA PRZEZ ADMINISTRAC~ MIESI~CZNIKA "ZNAK" I. PRENUMERATA KRAJOWA1. Administracja zastrzega sobie prawo kwartalnej rel,'llJacji ceny w prenumeracie.2. Informacja 0 nowej cenie podana ~dzie z wyprzedzeniem kwartaJnym.3. Kwoty wplacone na pre n umer at ~ polrocznll i roCZDlI traktuj emy zaliczkowo. W przypadkuuniany ceny, wszystkicb prenumeratorow obowillzuje doplata do danego kwartalu. Cenaprenumeraty kwartalnej w I kwartale 1993 r. wynosi 60000 zI, cena prenumeraty kwartalnejw II kwartale 1993 r. wynosi 60 000 zI. Wplaty przyjmuje Administracja Mi e si~czni ka"Znak", 30-105 Krakow, uJ. Koociuszki 37, konto PKO 10M/ Krakow nr 35510-25058-1 36.II. PRENUMERATA ZAGRANICZNACena 1 egzemplarza wynosi 5$, prenumerata roczna za 1'i93 r. - 60$. Prenumera t ~ dewizowll moi.na rozpocZllc ad dowolnego miesillca roku. Doplata roczna za w y sylk ~ Pocztll lotnicZll: Europa - 9$, Ameryka i Azja - 18$, Australia - 37$. Ko nto dewizowe: SIW ZNAK Sp. z 0 .0. Bank PKO S.A. O/Kra:Cow nr 5.35078-7000339-25 11-30-1110. Dla adresatow z Europy Wscb. istnieje rowniei. moi.liwosc opJacenia prenumeraty w zlotow­kacb. Cena i zasady jak w prenumeracie krajowej plus lCO% za wysyl k~ poczll\ zwykbt. Konto PKO 10M/Krakow ill 35510-25058-1 36. PRENUMERATA PROWADZONA PRZEZ PRZEDSI~BIORsnvO KOLPORTAZOWO-HANDLOWE "Rurn" I. PR EN UMERATA KRAJOWACena prenumeraty kwartalnej w I kwartaJe 1993 r. wynosi 60000 zI, cena prenumeratykwartaloej w II kwartaJe 1993 r. wynosi 60000 zI. Szczegolowe informacje we wlasciwych dlami ejsca zamieszkania lub sied ziby prenumeratora oddzialacb " Ruchu" lub . w urZ¢acbpocztowych.II. PRENUMERATA ZAG RANICZNAPrenumerata z.1graniczoa jest 0 100% droi.sza ad prenumeraty krajowej: w I kwartale1993 r. wy nosi 120000 zI, w " kwartale 1993 r. wyoosi 120000 zl. Wysylka pocZll\ zwykhl.Prenumerat, zagranicZllll przyjmuje PK-H " Ruch" Centrala Kolportai.u Prasy i Wydawnictw,Warszawa, uJ. Towarowa 28, tel. 20-12-71 Konto P.B.K. XIII Oddz. Warszawanr 370044-1195-139-11 .Materialow nie zamowionych nie odsylamyZakJad Poligraficzny Spolecznego Instytutu Wydawoiczego Znak, Krakow uJ. KoSciuszki 37.INDEKS 38371ISSN 0044488 XCena zeszytu zJ 20000.­