Nr 133-134, lipiec-sierpieÅ 1965 - Znak

MIE8J~CZN I K 

Stanisfaw Pigan 

Karol Irzykowski 

Antoni Gofubiew 

Ks. E Sitarz, ks. L. Stefaniak 

J. Kalinowski, S. Swiezawski 

Ks. Zygmunt Michelis 

Ks. Andrzei Zuberbier 

Anna Morawska . 

Karl Rahner 

Halina Bortnowska 

UWlASlCZENIE lITERACKIE 

CHlOPA 

lISTY DO K. L. KONINSKIEGO 

JOANNA I FOTEL 

NOTATNIK ARCHEOLOGICZNY: 

PALESTYNA 1962·1964 

ROZMOWA 0 FILOZOFII 

W OKRESIE SOBORU 

PROLEGOMENA 

EKUMENICZNE 

POWOlANIE I CHARYZMATY 

SWIECKICH 

PAUL TILLICH 

o MOZLIWOSCI WIARY OZIS 

UB6sTWO-RADA 

10BOWIAZEK 

VIII T Y 0 Z , E N F' L 0 Z 0 F , C Z N Y K U L 

KRAKOW 

LlPIEC - SIERPIEN (7-8) 

133·134 

Rok XVII 1965

ZESPOL 

Hanna Malewska, Maria Morstin-Gorska, Stefan Swie:i:awski, Stanislaw 

Stomma., Jerzy Turowicz, Stefan Wilkanowicz, Jacek Woiniakowski, 

Jerzy Zawieyski, Wladyslaw Stro:i:ewski, Halina Bortnowska 

REDAKCJA 

Hanna Malewska (redaktor naczeIny), Halina Bortnowska (sekretarz 

redakcji), Wladyslaw Stro:i:ewski, Stanislaw Grygiel 

Adres redakcji: Kra kow, Sienna 5, I p., tel. 256-84 

Redakcja przyjmuje w godz. 13-15 

Adres administracji: Krakow, Wi sIn a 12, I p." tel. 213-72 

Administracja przyjmuje w godz. 9- 13 

Prenumerata krajowa: kwartalnie zl 36.-; polrocznie zl 72.-; 

rocznie zl 144.- 

Prenumerata przez wplaty na konto "Ruchu" Krakow, ul. Worcella 6, 

PKO No 4-6-777 albo przez urz~dy pocztowe i listonoszy. 

Prenumerata zagraniczna: kwartalnie zl 50.40; polrocznie zl 100.80; 

rocznie zl 201.60 

Prenumerata przez wplaty na konto PKWZ "Ruch" Warszawa, 

ul. Wilcza 46, PKO 1-6-100024. 

Zamowienia i przedplaty przyjmowane sl\ w terminie do dnia 15-go 

miesil\Ca poprzedzajl\cego okres prenumeraty 

Cena zeszytu zl 12.- 

Egzemplarze archiwalne "Znaku" nabywac Moina w Administracji 

miesi~cznika "Znak", Krakow ul. Wislna 12 oraz w nast~pujqcych 

ksi~garniach : 

Katowice: Ksi~garnia sw. Jacka, ul. 3 maja 18; Krakow: Ksi~garnia 

Krakowska, ul. sw. Krzyia 13; Lodz: K si~garnia ."Czytaj", ul. Narutowicza 

2; Poznan: Ksi~garnia sw. Wojciecha, PI. Wolnosci 1; Warszawa: 

Ksi~garnia sw. Wojciecha, uI. Freta 48; Wroclaw: Ksi~garnia 'ArchidiecezjaIna, 

ul. Katedralna 6. 

M aszynopis otrzyma no 16. VII. 1965 Druk ukonczono we wrzesniu 1965 

Format A-5 P a pfer druk. sat. kl. V 61Xll6 65 g Ark. druk. 16,75 

Za m . 266 16. VII. 1965 Nakla d 7.000 + 350 egz. W-38 

Krakowskie Z a klady Graficzne, Z a kla d Nr I, Krak6w, K azimierza Wfelkiego 95

Rok XVII N r 133-134 (7~8) 

M I E S lee Z N I Ie 

Lipiec.Sierpien 1965 

K R 'A K 6 w 

ANTONI GOI:..UBIEW 

JOANNA 

F 0 TEL 

PRZED trzema dniami umarla moja ba'bcia. Dzisiaj jq pochowa1em, 

bylo z tym strasznie duzo lataniny i wydatk6w; na szcz~scie poratowa1 

mnie G6ra. G6ra konczy studia, ale juz dzis dostaje luksusowe 

fuchy, umie si~ kolo takich spraw zakr~cic. Bierze si~ 

zresztq do I'Ozmaitych rzeczy, wiem, ze niedawno przehalndl'Owa1 

senvis z jakiejs starej porcelamy i naskoczy1o mu par~ patyk6w. 

Robi takZei'nteresy na przemyca'nych z Czechos1owacji d1ugopisach, 

sam co prawda Inie szwarouje, ale przynoSZq mu 'koledzy, 

kt6rzy korzystajq ze strefy turystycznej; na tamtej stronie ch1opaki 

opylajq swetry, czasemz w1asnego karku, takze przywiezione 

papierosy i alkohol. Wiadomo, ze 'kazdy lubi powal~sac si~ po 

g6rach, a wyciec·zk~ trzeba .sfilllansowac, no i zeby cos zosta1o. Wi~c 

przynoszq dlugopisy G6rze, a ten puszcza dalej, chiopaki dobrze 

na tym wychodzq, bo nie majq klopotu z opylaniem, a G6ra rna 

swoje chody. I tak to leci. G6ra zawsze jest przy forsie, ale to nie 

sknera i poratuje w biedzie. Teraz mnie poratowal, inaczej nie 

wiem, jakbym sobie poradzil. . 

Po pogrzebie poszlismy z Joannq do kina, po kinie zas Ina kaw~, 

byl Henlek i Kulawy, gadalismy 0 tym i 0 owym, byro nawet 

dosyc wesolo inie pr6bowalem robic karawaniarza: babcia miala, 

chwalic Boga, osiemdziesiqt osiem 1at i W ostatnich tygodniach, 

kiedy bylo coraz go.rzej, sarna m6wila, ze chciala,by juz pr~dzej. 

Musialo tak si ~ skoiiczyc i bylem na to przygotowany. A ot, jak 

wr6cilem do mieszkania i w stalem sam, 'nie moglem si ~ polozyc, 

sluchalem radia, kiedy zas radio s i~ skonczyio, wyciqgnqlem zeszyt, 

siedz ~ przy st o~e i pis z ~ jak idiota. Nie wiadomo dla kogo, bo 

przeciez ani dla siebie, ani dla .Joanny, ani dla pot'omnosci, ani 

Z'ezbioru opowiadafl, kt6l'Y ukaze si~ w wydawnictwie "Znak".

816 ANTONI GOLUBlEW 

tym bardziej dla babei. Nigdy tak'ich ~ota-tek nie robilem. Ale 

jakos dziwnie zostae tak samemu, polozye siE: i spat. 

Wlaseiwie smiere babei rozwiqzuje ~am zyeie. Bo co to za malzenstwo, 

kiedy ()Ina u s'Woieh staryeh, a ja 'z babeiq, i trzeba dobrze 

nakombinowae, zeby przez kilka dn'i pomieszkae razem. Przez 

ostatni rok nieraz myslalem: jak babcia umrze, to wszystko siE: 

rozwiqze. Nie to, jakobym eheial, ze'by babcia umarla, bylem do 

babei bardzo przywiqzany, wyhddowala mnie od malego i za,wsze 

zylismy w najlepszej komitywie. WiE:e nie dziwnego, ze bylem do 

niej przywiqzany, tylko z miesz'karniem mialem klopot. Babcia 

sarna m6wila, ze jaik umrze, to mnie bE:dzie lepiej, starala si~ 

nawet dostae do przytulku, ale ja siE: rna to nie zgodzilem, bo to 

byloby, jakbym babei~ wYPE:dzal z jej mieszkania; a byla przyzwyczajona 

do wyg6d, lubila usiqse w swym fotelu z papierosem, 

posluehae koneertu w radio, a takze magazynu z kraju ize swiata, 

bo interesowala siE: politykq i wszystkim, co si~ w swiecie dzieje, 

lubila tez ukladae pasjansa na stoli'ku, albo pogadae ze mnq, kiedy 

bylem zm~eZ'Ony i n'ie mialem pil'nej roboty; byl nawet taki projekt, 

zeby zamiesZ'kala w kuehenee, 'kt6rq mozna by przerobiena 

pokoirk, ale kuehenkE: mamy zimrnq, a sprowadz,ony speejalista powiedzial, 

ze pieea siE: ustawie nie da, poniewaz brak przewodu. 

Moze by si~ jakos w koneu dalo, ale widzialem jakby babci bylo 

nieprzyjemnie przenosie siE: do kuehni, dla nas znowu byl'O za 

ciason 0, bo tam ledwie dziesiE:e metr6w kwadratowyeh, gazowy 

pieeyk, szafa, niewielki '8t61 i ani siE: 'pokrE:cie; wiE:C znowu siE: 

rozbilo. Akurat babcia zaez~la ehorowae i wtedy juz nie bylo 

wyjseia, w koneu i jq i mrnie zmE:ezyla ta ehoreba, totez nieraz 

myslalem, zeby pr~dzej. Be gdyby, babeia siE: mogla z tego wylabudae 

i dalej zye, to co inneg'O, tak jed~a lk i dla niej i dla mnie 

byla jedna mE:ka. Teraz mi tr,ochE: glupio z tego powodu, nawet 

z Joa'nnq 0 tym rozmawialem 'i 'o'na siE: zgcdzila. Joa'nna byla bardzo 

dobra "dla babei, przyehodzila do niej w ezasie mojej praey, roobila, 

co tam bylo trzeba, ezytala babci ksiqzki, i nie mogE: miee do 'l1iej 

pretensji, ze ona r6wniez eheiala, zeby to siE: jakos rozwiqzalo; 

a rozwiqzae siE: moglo tylko w jeden spos6b. Dzis jednak ani 

ja Joannie ~ie zapr o'ponowalem, zeby od razu przeniosla siE: do 

mnie, ani OIna tego nie propo'TIoowala, bylo to zupelnie niemozliwe 

i nie m6wilismy na ten temat. MyslE:, ze musi uplynqe jakiS 

tydzien, trzeba bE:dzie wszystko uporzqdkowae, odmalowae m'ieszkanie 

i dopiero w tedy jak gdyby do iIlowego ... Ale ezujE:, ze i potern 

bE:dzie na mnie eiqzye, bo przeciez - co tu ukrywae - ezekalem 

na tE: smiere. 

Na szezE:seie babeia ~ie eierpiala bardzo, tylko' noeami m~ezyly 

jq dus2inosei, a ezasem przyehodzily b6le serea. Ostatnieh parE:

JOANNA I FOTEL 817 

• 

nocy prawie wcale 'l1ie spalem, trzeba byJ.o ciqgle cos podae, poprawie 

poduszki i · zmienie oklad; nauc;zylem si~ robie zastrzyki; 

co 'l1ie jest ia,dinCj filoiZofi 'l i powinni uczye tego w szkole, nie 

zas ieby wtedy, jak jui gwalt. Wym~czylo mnie to wszystko strasznie, 

a trzeoo bylo jeszcze ba bci~ oporz'ldzae i tak dalej, musialem 

nawet pogodzie si~ z Grub'l , z ktor'l kiedys chodzilem, a ktora 

jest wykwa>Jifikowa'll'l piel~gniark'l, ieby czasem zajrzala i pomogla, 

wymyia babci~ i zmienila posciel i bielizn~. Joanna troch~ 

si~ krzywila, ale nie bylo wyjscia i ona to rozumiala. Nie mogiem 

tei zaproponowae Grubej forsy, chociai widzialem, ie odgrywa 

si~ 'na mnie, ale obok tego odgrywamia si~ r'obila tei z dobrego 

serca, bo lub'ila babci~ i babcia j'l lubila; wiem, ie babcia wolala, 

iebym si~ z ni'l oOienil, nie z JoannCj. Pewnie spodziewala si~, ie 

z Joa1nn'l si~ rO'zchwieje, bo Joanna jest 0 wiele bardziej nowoczesna, 

a Gruba to dziewuszka prosta 'i babci byla pod z'lb. Kiedy 

teraz. 0 tym wszystkim mysl~, wcale 'nie jestem pew'ien, czy nie 

zdecydowalismy si~ na oficjalny slub dlatego wlasnie, ieby caI'l 

spraw~ zakli'nowae, 'i:naczej bowiem ani z babci'l, ani 'ze starymi 

Joanny nie dalibysmy rady; i tak bylo tyle gadarnia mi~dzy kuzy 

'l1ami i cio t'k a m'i , ie wytrzymae trudno, a starzy do dzis patrz'l na 

mnie jak na podrywacza. Bo ani by woleli, iebym byl na stanowisku, 

skonczone studia, no i mieszka'nie, meble, forsa w PKO, 

wszystkie szyka'ny. A mysmy nie chcieli czekae, bo i na co? Okazalo 

si~ na koncu, ie to mysmy mieli racj~, skora rnamy to 

mieszkanie. Zreszt'l rowniei stanowisko, ostatecznie jui zarabiam, 

dyplom b~d~ mial za par~ miesi~y, a obiecali mi w Zakladach, 

ze zaliczq praktyk~ i z miejsca mnie zaangaiuj'l. To jest zreszt'l 

tylko gadka, bo zaarngaiowany jestem od pol roku, haruj~ jak 

elektronowy robot i S'l ze mnie zadowoleni, wi~c ostatecznie zadnej 

laski mi 'l1ie robi'l 'i etat b~dzie tylko formalnoSci'l . Pod tym wzgl~dem 

babcia byla 0 wiele bardziej tolerancyjna od rodzicow Joanny, 

ie zas wolala Grub'l , tQ jui rzecz gustu, a trudno jest 0 gust 

si~ spierae; powiedzialem babci, ie to ja si~ ieni~, nie babcia, 

wi~c ja musz~ wybierae, i babcia si~ zgodzila. Z czasem Joann~ 

polubila i nic 'nie miala przeciw niej. Babcia w ogole byia bardzoO 

fajna, tega rodzaju babci ze swiecq bys nie znalazl. 

A teraz jui nie iyje. I choe niemal czekalem na to, nie bar,dz'O sobie 

wyobrai am, jak b~d~ bez 'l1iej si~ obywal. Mimo ie byla bardzo 

stara i z innego pokolenia, wydaje mi si~, jakby cos umarIa takie 

we mnie, jakas cZ'lstka. I ie jui zosta'l1~ w czyms zmieniony, nie 

zupelnie taki sam, I ie nawet dla Joa-nny b

818 • 

ANTONI GOLUBIEW 

dyplomowej; prawda, jutro jest niedziela i mjelismy inne plany. 

Teraz wszystko to wydaje si


doktorem ,i zaspiewal za pok6j, kuchni

820 ANTONI GOLUBIEW 

lozkaeh przeelez ollie b~dziemy spali; eheemy tez zafu'ndowac sobie 

niski stQliezek i stolk'i, urzqdzic ,cos w tym stylu, jaik jest u Staszka 

i Elzbiety Tomaszewskieh. Jezeli mnie pO'ratuje, b~d~ splaeal pO' 

sto zlotyeh miesi~eznie, a w kO'neu roku, jak dadzq premip" oddam 

wip'eej. I ze malarz zaspiewal mi poltora pa tyka, ale zg'D'dzil si~ 

za tys'iqe dwieseie, ja jednak ehyba b~d~ remO'ntowal sam, tylko 

potrzebuj~ na farby i wyporzqdzenie. 

Nie powiem, zebym lubil kog'DS prosic, ale nie mialem wyjseia. 

Cora wysluehal mnie jak to Qn, bez slQwa i ze zmruzeniem 

oeZlu, a potem z miejsea ,odpowiedzial, ze figa. Tak si~ oezywiscie 

nie wyrazil, bo «)in Inie lubi popularnych powiedzanek, jest na 

to za wytwO'rny, ale sens byl wlasnie ta'ki. Przy okazji zaz:naczyl, 

ze fors~ Ina pO'grzeb dal dlatego, ze babcia byla wielkq damq 

w dawnym stylu i ze on jq bardzo cenil; teraz, jeg'o zdan'iem, 

juz takich kobiet nie rna . RzeczywisC'ie Cora nieraz przyehodzil, 

zeby porozmawiac z babciq, ch~tnie sluchal jej 'Dpowiadan 0 zamierzehlyeh 

ezasaeh i zwyczajaeh, wypytywal '0 savoir vivre 

i inne bzdury w tym l"odzaju,kiedy si~ wkladalo smoking, kiedy 

zas frak ezy zakiet, i ezy ~1a imieniny w'Dlno bylo z zyczeniami 

przyjsc w poludnie, :nauczyl babci~ nowego pasjansa, a czasem 

grywal z niq w garibaldkE;. Siadywal naprzeeiw babci troeh~ pochylony 

do przodu, moz.na by rzee - z rewerencjq, tak przynajmniej 

babcia okreslala. "To ehl'opak dobrze ulozony - powiadala 

- Qdnosi si~ do starszyeh pan z prawdziwq rewerencjq" 

- i okreslenie to wspaniale pasowalo do zaehowania si~ 

Cory; nawet go ezasami przezywalismy: Rewerans. Kiedy przychodzil, 

mnie zaledwie kiwnql glowq i zamruezal: "Czesc", a do 

babei zawsze zwraeal si~ w takim stylu: "Moje uszalJ1


No, kij go w oko! Kiedy poprosilem 0 pozyczkEl ma mieszkatnie, 

powiedzial, ze ,nie moze ,kredytowae i ze powinienem umiee sam 

zakrElcie siEl dokola forsy. Nie znoszEl takich pedag'ogicznych kawalk6w, 

wiElc odpowiedzialem, ze jak n'ie, to nie, bez laski, i ze 

mam go gdzies. Zmruzyl oczy i usmiechnql siEl. "Nie bq-dz wulgarny 

- powiedzial - pozyczkq ci nie mogEl sluzye. Ale proponujEl 

interes: sprzedaj mi £ootel twojej babcL To jest antyk, nie 

myslEl ciEl ll1aibierae, dam ci dwa tysiqce, za tEl sumEl o,pEldzisz najpilniejsze 

wydatki. Na amatora wart jes't nawet wiElcej, ale znaleze 

takiego nie latwo. Do mojego pokoju fotel bEldzie pasowal, 

zawsze chcialem taki dostae." Ostatecznie wyszlo na to, ze i on 

ja'k gdyby czekal na smierc babci, zeby dostae fotel. Ale chyba 

posqdzam go nieslusznie. Oczywisc'ie zgodzilem siEl od razu, ja 

takiego trupa w po'koju trzymal nie bEldEl, interes jest wiElc czysty, 

bo i tak wyrzucHbym grat do piwnicy. Wziqlem od G6ry dwa k'ola, 

um6wilem siEl z przygod'nq furgonetkq i za trzy dychy odwiozlem 

fotel. Na pewno nie 'Pr~dko teraz do niego zajdEl, mam po uszy 

jego g6rnych manier i jego kazan. 

Ale prawdEl powiedzia'wszy po raz drugi wyciqgnql mnie z biedy. 

Taki juz G6ra jest, trochEl dr~twy, ale chlopak szczery, 

>I< 

Bylem dzisiaj u profesora, kt6ry zwr6cil mi mojq pracEl dyplomOWq 

do ostatecznego poprawienia i przepisania. Uwaza, ze jest 

na poziomie 'i dosye mnie chwalil. Przyczepil siEl tylko d,o jednego 

obIiczenia i kazal je sprawdzic; jestem pewien, ze obliczenie jest 

na [Jeto'n, ale stary musial zmaleze dziurEl w calym, zeby wyszlo 

prestiz,owo: gdyby tak ni be, ni me, wyglqdaloby, ze nie ma nic 

do powiedzenia. WiElc zawraca niepotrzebnie glowEl oj zabiera ludziom 

czas, 

Okropnie nie lubiEl wazniak6w. 

>I< 

Od kilku dni usmarowarny jestem farbq, a w miestkaniu straszny 

bajzel. Heniek siEl okazal niewqskim specjalistq, doskonale zna 

si~ na malowaniu scian, m6glby bye Hitlerem. Przez dwa dni 

moczylismy tynk, potem go skrobalismy, pod nogami biale bloto. 

Dzisiaj mydIimy sciany i bEldziemy malowali. Przywiezli ze skladu 

tapczan, strasznie docgi, dalem swoje dwa tysiqce i jeszcze musialem 

dopozyczye u Faliszewskiego; skrElcal siEi jak zmija, ale da!. 

Nic nie martwiEl siEl, ze znowu jestem bez forsy, bo ta1pczan jest 

wdechowy i b.::dzie na nim luksusowo. Nie moglem wniese go

822 ANTONI GOLUBlEW 

do mieszkania i postawilem na schodach, z czeg'o wyszla cala chryja: 

przyleciala do ~orczyni, sprowadzila administratora, pokazywali mi 

papierki i przepisy, wszystlm dlatego, ze nie wolno trzymae mebli 

na schodach; groziIi nawet, ze pojdq po mi1icj~. Admilnistratorow i 

powiedzialem do sluchu, co 0 nim mysl~, i siadl zaraz, a dozorczyni 

dalem dwie dychy, po ktorych baba si~ uspokoila. Oczywiscie nie 

chodzi 0 klatk~ schodO'Wq i tapczan, tylko ze sam maluj~ mieszkalnie, 

a tego jej' zakazanego szwagra wystawilem do wiatru 'i n ie 

dalem mu zarobie. . 

Swojq drogq taki tapczan za stary fotel to warto. Gora jest 

duren, chyba ze kupil fotel babci Ina spekulacj~ . Moze posiedzi 

na nim t l"och ~ , a potem opyli i zarobi jak na tym serwisie z porcelany 

- sam mowil, ze ma amatora fotel wart jest wi~cej. 

A Gora si~ na takich rzeczach zna. . 

Wczoraj przyszla niespodzia1nie na malowanie Joanna. Bylem 

zly, bo chcialem wszystko urzC!dzie na wysoki polysk i sprowadzie 

jq do go towego, a zobaczyla caly kram z najgorszej strony. Stalem 

na drabin'iei my dlilem slUfit, kiedy uSlyszalem wolanie Henka: 

"Zobacz, two-ja babka przyszla". Odwrocilem g l,ow~ i zobaczylem 

JoalIln ~ , miala uniesiollC! ku m nie twarz i smiala si~ . Ok wpnie 

lubi ~ , k iedy s i ~ tak smieje n a 'calego, z ~by je j wtedy swiec'l, 

a W oczach elektryczne skry: az m nie ponosi, zeby wtedy chwycie 

j'l i pom i ~t osi c, i zobaczye jak oczy robiq si ~ jej niewidzq ce, ja'k 

traci calC! SWq zadzier±ystose, a w takich razach ze mn'l si ~ cos 

dzieje, jakbym zapadal si~ , a jednoczesnie kocham j'l i m oglbym 

n osic j'l na r~kach n'iczym male dziecko; bo na codzien to my si~ 

m ow nie rozczulamy, tylko wi~cej tak po kolezensku, jak dwoje 

przyjaciol. Ale teraz nie moglem zlezc z drabiny i je j chwycic, bo 

bylem strasznie ubabrany, a na dodatek widzialem, ze Heniek si~ 

podsmiewa. Wi~c krzykn'llem tylko z gory: "Czegos przylazla? 

Zabrudzisz si~, a jeszcze zasmar ujesz schody i =ow ' b~d~ mial 

c h ry j ~ od tej wiedzmy" - to maczy od dozorczyni. Ale Joanna 

nic sobie nie robBa z krzykow, dalej smiala s i~ z mojego wyglqdu, 

vveszla gl~ b ie.i i powiedziala: "Przytarabanilam wam zagrych~, · 

zebyscie mieH wi~cej sil, a ten otwiera z miejsca buzk~ n iczym 

w loska piosenkarka. Zlaz zaraz, obmyjcie r~c e i wtr'lcimy sobie 

razem". Przyniosla gor'lce parowki i dwie butelki piwa, mielismy 

uzywanie i bylo bardzo wesoio. Potem r obilismy, dopoki gralo 

radio, jutro pevvnie skonczymy. Heniek jest wspanialy kumpel, 

a mieszka'nie b ~ dzie na sto dwa . 

... 

Rozmawialem dzis z Kulikowskim, ktory jest adiunktem przy 

naszej katedrze. Kulikowskiego wszyscy lubi 'l , bo jest iyczliwy.


823 

nie zadziera nosa, w kazdej trudnej sytuacji dobrze poradzi i pomoze. 

A sam jest polamaniec, zamiast stopy rna prote z ~ i brakuje 

mu dwoch palcow u prawej r~ki. Zapytalem go, gdzie si~ tak 

pochara tal, powiedzial, ze w pO'Wstaniu. Chcialem go tro ch~ poci&gnqc 

za j~zyk, ale nachmurzyl si ~ i ollie chcial gadac. Moi koledzy 

na ogol mowiq bardzo krytycznie 0 powstarniu, ze t.o byl 

brak wyliczenia, trzeba bylo poczekac az armia radziecka przejdzie 

Wisli:, anie samym porywac si~ rna iles tam dywizj"i, uzbr o 

jonych po z~by, podczas gdy powstaiicy mieli tylko troch~ karabinow, 

pis toletow maszynowych i baniek zapalajqcych. To 

wszystko prawda, prawdq tez jest, ze Warszaw a ~ostala niepotrzebnie 

zniszezona, mnostw.o llldzi z gi:n ~ lo, i gdyby nie to wszystko, 

dzisiaj bylaby odmienna sytuaeja. Z niektoryeh napom k ni~c 

Kulikowskiego wyglqda, ze on jednak widzi to· inaczej, mimo ze 

straeil stop~ i dwa palce, a z jego oddzialu pewnie co dziesiqty 

~ ostal. Koledzy nie mogq tego ani ru sz zrozumiec. 

Ja na 'ogol zgadzam si~ z kolegami, ale rozumiem tamtyeh lepiej. 

A r02lUmiem d z i ~ki babei, ktora c z ~s to mowila ze mnq 0 P9wstaniu. 

W powstaniu zginql moj ojeiee i babcia nieraz plakala, 'opowiadajqc 

0 nim , a r ownoczesnie widac bylo, ze uwaza, jakoby 

ojeiee nie mogl inaezej postqpic. To znaezy. 'nie magI si ~ uchyIic 

od k OlI1spiraeji i walczenia przeciw Niemcom , wyezekiwac k onea 

wojny i za jm o wa c' si ~ k omb ~ n aejam i ; bo rani w ezasie wojny strasznie 

kombinowali i Gora to jest szczeniak wobec t amtych spekulaeji. 

Ojciec i matka byli w podziemiu, m atk~ Gestapo w z i ~ l o 

n a uliey z jakimis papierkami, a ojciee zginql w obron ie Star 

6wki; babeia ,0powiadala, ze ojciee skoezyl na goliata , to byl 

ta ki czolg z materialem wybuehowym zapalany elektrycznie od 

tylu, oj ciec przeciql drut n o i w ezasie tego zginql; ale oeahl 

zyeie wielu ludziom i umozliwil dalszq obr on~ swego odcinka 

i babcia byla z tego straszmie dumna. Babcia weale nie byla sentymentalna 

i t o m i si~. w niej podobalo, ale kiedy opowiadala 

akurat 0 goliacie i jak zginql ojcie, jej drobna figllrka prost o 

wala si~ w fotelu, n:ce zaczynaly trzqsc si~ wi~eej, a w oczach 

byly lzy; mimo to m owila r 6wno i r zeczowo, nie zmieniajqe gloSll, 

z tymi lzami w ,oczach i r~ka m i p rze bie r a j ~c y m i pasjamsowe k arty 

na stoliku, 'opowiadala, jak Niemcy posuwali golia ta w s t r o n~ 

barykady , za goliatem jechal czolg i strzelal, mury t r z~s l y si~ od 

huku i nic nie bylo widac, zewszqd sypal si~ t Y'nk i cegly, goliat 

pelzl, i trzeba bylo ogr omnego hartu ducha, ja'k to babcia ,o'kresla1a, 

zeby skoczyc i przeciqc drut; niekiedy udawalo si~ rzucic 

granat, czasem nawet drut przestrzelic, ale w tamtym wypadku nie 

dalo si~ tak zrobic i ojciec musial skoczyc.


Wszystko bylo we mnie pomieszane, 'kiedy sluchalem takich 

rzeczy, bo z jednej strony burzylo si~ we mnie, vkl'opny zal, ie 

nie mam ojca - matki rowniei, ale dzi~ki babci nie tak bardz.o 

odczuwalem brak matki, a ojca odczuwalem _ okropny bunt, 

i gdyby ci, 00 wywolali powstanie, mawi'n~li mi si~ w takiej 

chwili, t'o moglbym zrobie nie wiem co. A znowu z drugiej strony, 

kiedy babcia mi opowi'adala 0 pierws'zym dniu, jak wszyscy wybiegali 

'na ulic~, wywieszali chorqgwie i roine relkwizyty, a przez 

glosni'ki ll1adawa'no wiadomosci 0 powstaniu, ludzi pon-osHa woll1ose, 

ze dorosli plakali i to nie tylko kobiety, ale i m~iczyzni, 

wszyscy, wowczas czulem, ie i mnie dlawi w gardle, bylem nawet 

o to pozniej zly na siebie. Nie1'az wi~c mowilem babci, ze to 

zawracanie glowy, powstanie bylo zbrodniq i glupotq, a jadziesi~c 

tysi~cy razy wolalbym miee ojca, mii zeby byly dni wolnosci, 

ktore trw,aly raptem tyl'ko dwa miesiqce i to nie w calym miescie, 

za co pogin~lo mnostwo ludzi i zostaly same ruiny. Babci wtedy 

obsychaly oczy i patrzyla na mnie jakos obco, myslalem, ie mnie 

zlaje, ale jej wqziutkie wargi zaczymaly si~ u~miechae i mowila, 

ie przez moj gniew przemawia we mnie Polak. Na to brali mnie 

juz naprawd~ diabli, wstawalem i wychodzilem, a w przedpokoju 

trzaskalem z calej sily d1'zwiami; kiedy w1'acalem, babcia si~ zachowywala, 

jakby nic nie zaszlo, az 1'az, gdy po wyjqtkowo wielkiej 

awanturze przep1'osilem jq, powiedziala, ie nie ma do mnie ialu 

i ze mmie wzumie, a ta sprawa musi bolee i bylbym kims bezdusZ'nym, 

gdyby mnie zupelnie nie bolala. To mnie zamurowalo 

i wi;:cej juz nie buszowalem. Ilekroe je:dnak zgadalo si~ 11a te 

tematy z kolegami, co zresztq si~ zdarzalo 1'zad'ko, przy okazji, alba 

jak ktd powiedzial jakis sl'ogan, wowcza'S zaperzalem si~ i bronilem 

powstania, przy taczajqc roine argumenty, 0 ktorych sam 

wiedzialem, i e Sq d;:te, ale wlasnie dlatego zapalalem si~ jeszcze 

bardziej i wydawalo mi si~, ze czyms si~ przez to rewall1iuj~ 

babci, a takie jestem sohdamy z ojcem. Co z tego, ze gl() wobec 

siebie pot~pialem, ale 'na zewnqtrz nie moglem pozwolie, by tam 

jakies kolesie p1'zy wodce alba kawie nabijaly si~ zen i glupio 

przesmiewaly. Dlatego tez bylem rad, ze Kulikl(ywski nie pyskuje, 

chociaz wlasnie on mialby prawo pyskowae najwi~cej. 

Kulikowski rowniez radzil mi sprawdzie tamto obliczenie i pod 

tym wzgl~dem jest przyczepski. Oczywiscie, musi trzymac sztam~ 

ze swoim starym, inaczej moglby miee nieprzyjemnosci. Trzeba 

b~dzie chociaz z grubsza to przek,ontrolowae, zeby im pokazae 

i obu utrzec 'nosa: jestem pewiem, ze zr,obilem wszystko fest. 

*

JOANNA I FOTEr.. 825 

Nareszcie zamieszkalismy razem. Oczywiscie starzy Joanny musieli 

obejrzee mieszkanie i powiedzieli, ze jest dziwaczne. Nie 

podobaly si~ im nisikie mebelki, a takze wsp6lny tapczan. "Ta,k 

si~ wam dzis zdaje, ale jezeli jedno z was ~achoruje? .. - powiedziala 

matka. - C6Z dopiero m6wieo niewygodzie, skoro zjawi 

si~ wam dziecko". - "Narazie 'nie mamy zamiar1u miee dziecka" 

odpowiedziala ,dose ostr,o J oanDa i widzialem, ze rna tka hyla bardzo 

zgorszona, podniosla brwi i powiedziala sucho: "Oczywiscie, teraz 

wszystko stawia si~ na glowie. Ale j a teg'o 'nie pochwalam. Malzeilstwo 

jest po t{), zeby miee dzieci". Nie rozumiem, po jakieg{) 

licha Joanna sit: z nimi kl6ci, niechaj oni myslq po swojemu, a my 

p swojemu. Ja na przykbd mysI~, ze malZeilstwo jest po to, 

zeby dwoje ludzi bylo z s·obq i zeby zyli razem, bo tak lepiej, 

a dzieci to dodatek. Z drugiej strany dzieck,o nie jest wykluczone 

i to jest racja, chociaz z dziec'kiem straszny klopot, a pOlnadto ciqgle 

z forsq niewyraznie i Joanna b~dzie musiala pr-acowac. N{), ale 

Wladkowie majq dziecko i pracujq, podobnie Magda i Drozdowie. 

Ojciec znowu powiada, ze te niskie mebelki Sq dobre na niedziel~ 

albo na zabaw~, jego zda'niem jednak potrzebny jest jakis 

stal d{) jedzenia i do pracy, takze krzesla, ll1a kt6rych mozna 

siedziee, nawet fotel by si~ przydal... "A wlasnie _ przypomnial 

sobie nagle - gdzie si~ podzial fotel twojej babci? To byl cenny 

mebel, no i chyba pamiqtka rodzi'nna i jezelis go zmarnowaL." 

"Opylilem - odpowiedzialem z niezadowD,leniem, bo sam nie pomyslalem, 

ze pamiqtka; a przeciez byla to pamiqtka, siedzialo si~ 

tez na Inim pierwszorz~dnie, G6ra wiedzial, coo robil, kiedy go 

bral, wcal"; nie jest taki b~cwal, jak myslalem. "A za ile" 

zainteresowal si~ ojciec. "Trzy kola" - zelgalem na poczekaniu. 

"Tos do,brze wziql - teraz wydawal si~ za dowo,lony i nie m6wil 

o pamiqtce rodzinnej - ja bym dal pol-ow~" - czyli ze G6ra 

mnie nie :nabral, nawet nadlozyl; ale G6ra jest zbieracz, stare 

meble to jego hobby, darowalem mu zresztq niebieski flakonik 

z lat osiemdziesiqtych, nie majqc poj~cia, ile taki flakonik wart. 

W sumie jednak wyniklo, ze mlode pokolenie wcale nie jest takie 

niezaradne w i'nteresach, jak starzy myslq, ja sobie 'doskonale 

poradzilem. Ostatecznie jestem czysty, bez zadnych dlug6w, bo 

tych kilka setek u Faliszewskiego sit: nie liczq i splac~ je raz dwa, 

babci~ pochowalem, ,odmalowalem i umeblowalem mieszkanie, teraz 

tylko musimy si~ ubrac. To si~ je'dnak da na pewno zr.abic: skoro 

b~d~ mial dyplom, skombi 'nuj~ jakqs chalturk~, J,oanna juz dostala 

przepisywainie na maszynie, b~dzie tylko musiala si~ nauczyc, maszyn~ 

obiecal pozyczyc nam KuJawy, ho wlaSnie jego stary wyjeehal 

na dwa tygodnie w teren i maszyna jest w{)lna, ja.kos op~-


dzimy do zimy; a w grudmiu powinni nam wyplacic premi~, tak 

w Zakladach jest co roku, ja wprawdzie 'nie mam jeszcze ,oficjalnego 

etatu, ale b(}d~ mial i to jest pewne. Wi~c 0 co ZJnowu gwalt? .. 

Mimo wszystko starzy tf'och~ nam zepsuli radosc z wlas·nego 

mieszkania, zwlas;;;cza ze - co tu gadac - jakqs jednak racj~ 

majq. Majq i nie majq - nie mozna miec wszystkiego naraz.. 

Doskonale wiem, 0 c,o im poszlo: proponowali nam CZE:SC swoich 

gratow ("na poczqtek - jak mowili _ potem urzqdzicie si~, jak 

zechcecie"), a mysmy nie przyj~1i. Ja nie jestem Gora , a Joanna 

nie Gorzyna, mamy wstr~t do tych rupieci. W gruncie rzeczy chodzi 

jeszcze () co innego: oni chcq pokazae, ze nie damy sobie sami raciy, 

udowodnie, ze za wczesnie, jakos tam obro'nie wlasny sty!. A tu 

okazuje si~, ze nie potrzeba i radzimy sobie nie 'najgorzej. Jezeli 

chcq nam ' pomoc, prosz~ bardzo, ale niech to zrobiq tak, jak 

zrQbil Gora: ten naprawd ~ pomogl. P alnql wprawdzie przy okazji 

kazanko, ale siE: ll1ie wtr qcal i uszanowal nasze gusty. J a si~ 

nie boj~ zadnej pracy, w zeszlym tygodniu rodzicom Heilka wylado,walem 

do piwnicy w ~gi e l, a przedtem naprawilem elektryczn 

ose. Teraz Heniek pomogl mi m al,owae. My st a1l10wimy zgranq 

pac zk ~ i vo jest nasza sila. Ale tego starzy nie rozumiejq, oni 

chcieliby, zeby oprzee si ~ na rodzinie, na tych wszystk ich ciotkach, 

wujkach, stryjkach i kuzynach, ktorzy czasem nawet Sq 

gotowi dac brudasa albo jakis ciuszek dla J oanny, czy wa liz k~ 

albo termos, ale za to wy magajq uznania przez nas ich opieki 

i prawa do wtrqcania si~. A my wlasnie tego nie chcemy i kazdy 

n iechaj idzie swojq drugq. 

Obejrzeli wi~c mieszkanie, a potem zaprosili nas n a pozegn 

alny obiad. Bylo zrazu t roch~ sztywno, ale si~ rozkrochmalilo. 

Starzy postawili wino i ojciec wmiosl oczywiscie uroczysty toast 

za naSZq przyszlose, matka obj~la Joann~ i ucalowala. Joanna 

n ie znosi takich scen, a tym razem k u mojemu zdziwieniu rozplakala 

s i~ i .powiedziala, ze przeprasza za wszystkie fochy, jakie 

w domu wyczyniala, i ze jest do swoich starych przywiqzana, 

ze dzi~kuje i tak dalej. I ze nie zapomni. Mnie rowniez zrobilo 

si~ tr och~ ckliwo, ale tr zymalem fason i nic po sDbie nie dalem 

poznae. Mimo to starzy byli po raz pierwszy w obec mnie przyjemni 

i traktowali jak swojego. W ten sposob wszystko si ~ zalagodzilo. 

Po Qbiedzie Joa'11n a p oszla 'pako,wae swoje rzeczy, a ja 

pobieglem po t ak sowk~ . Oczywiscie taks6wka czekala niepotrzebnie 

dlugo i zegar dowalil dodatk'owq dych~. No, ale za urwa1nie 

si~ .od rodzinki wart,o dych~ zapracie, wi~c nie zalowalem. 

Wiecz.orem 'nigdziesmy 'nie poszli, cieszylismy si~ naszym nowym 

mieszkaniem, jeszcze to i owe uporzqdkowalismy, Joanna si~ roz


pakowala i trzeba bylo gdzies umiescic puste walizki. Bielizniarka 

w przedpokoju ,okazala si~ za ciasna, mysl~, ze w przyszlosci wypadnie 

zrobic sciennq szaf~ jak u T,omaszewskich; a takze antresol~ 

na walii ki, ktore 'narazie stojq w kuchni. Przyszedl oczywiscie 

Heniek, Joanna zrobila kanapk i i przygotowala herbat~, 

Heniek przyniosl alkohol, puscilismy radio, zgasilismy gome 

swiatlo i wreszcie czulismy sit: u siebie. Trzeba b~dzie wkrotce 

zrobic oblewanie dla calej ferajny, 'na sz c z ~scie do pierwszeg'O 

pozosta!o tylko pi~c dni, wi~c mozna b~dzie chocby w przyszlq 

s o bot ~ . Omowilismy to dokladnie i kolo jedenastej Heniek poozedl, 

a my zostalismy ze sobq juz na zawsze. Podobnego uczucia jeszcze 

nigdy !l1ie doznalem, nawet kiedy zeszlismy si~ z Joannq. Moze 

w tym jest jakies dr'Obnomieszczanstwo, nie wiem. I prawd~ mowiqc 

nic mnie to nie obchodzi. 

Jakos ani ram tego wieczoru nie pomyslalem 0 babci. Zasn~lismy 

pozno, mimo t'O r'Ozbudzilem 'Si ~ niespodziewanie w nocy 

na naszym nowym tapczanie, majqc spiqcq J oann~ obok siebie, 

bardz,o, co tu ukrywac, szcz~sliwy, i 'wtedy nie wiadomo dlaczego 

poczulem obecnosc babci. Byla t'O doprawdy jakas halucynacja. 

Wydawalo mi si~, ze babcia siedzi obok na fotelu, mimo iz zdawalem 

sobie spraw~, ze fotel sprzedalem Gorze i ze go tutaj nie 

rna, ale to mi nic !l1ie przeszkadzalo, i da'lej wydawalo sit:, ze babda 

siedzi wyprostowana, ze swymi starymi pomarszczonymi r~'kami na 

kolanach, z siwymi gladko zaczesanymi wlosami, i patrzy poprzez 

ciemnosc na mnie, jakby chciala cos powiedziec. Nie moglem si~ 

poruszyc, niemal gl,osniej odetchnqc, tylko odwr6cilem 'na bok 

glow~ i dalej czulem wzrok babci. Nie wiem, jaki byl wtedy wyraz 

jej oczu, moze sUfOowy, ja ki bywal, kiedy cos przeskrobalem, na 

pew,no nie pr zesloni~ ty lzami, jak w czasie opowiada n 0 ojcu 

i powsta1niu warszawskim. Trwalo to tylko ch\Vil~ , bardzo krotko, 

zaraz wiedzialem, ze to zaw racanie glowy i pok6j jest zupelnie 

pusty, zad'l'lej babci nie rna, ani stolka pod nogi, ani stolika do 

pasjansa, wszystk o jest odnowione i odmalowane, a babcia lezy 

za'kopana i rozlklada s i~ w swojej trumnie pod kopczykiem. Wtedy 

chwycil mnie straszny zal, tak straszny zal, ze n ie p otr a fi~ opowiedziec, 

odwr6cilem tw arz do poduszki i za czqlem plakac ja k 

nieletni chlopak. Odruchowo wyciqgnqlem r ~ k ~ i objqlem przez 

plecy Jo ann ~ , 'on a nie budzq c si~ przyl gn~ l a do m nie , czulem jej 

cieply oddech n a policzku , wiedzialem, ze jq kocham i ze jestem 

z niq s zcz ~sliwy, i plakalem z tak strasznego zalu, jakiego n igdy 

w zyciu nie przezylem. 

Babcia miala osiemdziesiqt osiem lat i kiedys w reszcie musiala 

umrzec. Ale ja n ie chcialem, zeby umierala, nawet za cen~


mieszkania i megQ sZcz~scla z Joannq. MimQ to umarla i ja jui 

nie mam mQjej babci. Gdy babcia iyla, rnigdy nie czulem si~ 

sa m{)tny, pO' raz pierwszy PQczulem si~ tej nQcy. 

Babcia na pewnO' czegO's ode mnie chciala i dalbym nie wiem 

cO', zeby odgadnqe jej zyczenie. 

* 

OkazalO' si~ jed:nak, ie tamtoO obliczenie, 00 ktorym mowil KulikQwski 

i profesor, nie jest dQbre. Nie rozumiem, jak mQglem 

taki wazny szczegol przeQczye, tak 'Si~zblai:nie. M'l1sz~ zabrae si~ 

PQrzqdnie do rO'bQty i jak najpr~dzej naprawie. 

Za dwa tyg'Qdnie chcialbym prac~ oddae i wziqe si~ dO' przygQtQwcmia 

QstatniegoO egzaminu. 

* 

Oblewanie udalQ 'Si~ na medal. Byli Tomaszewscy, DrQzdQwie, 

Kulawy ze swojq Kasiq, Magda, Heniek, no i oczyvviscie Gora. 

Gora obejrzal krytyczmie caly PQkoj i laskawie powiedzial: 

- Urzqdziliscie si~ bardzo mHo. Tylko przydalaby si~ warn 

scienna szafa. 

Oczywiscie mial racj~. Ale ja gO' {) jeszcze jedrnq PQiycz.k~ prosil 

nie b~d~, wi~c musz~ poczekae. Portki dla mnie i Qkrycie dla 

Joanny Sq wamiejsze. Na to wszystkO' trzeba dudkow, jak powiadajq 

gorale. 

Heniek tak si~ spil, ze musielismy gO' przenocowae. Kulawy mial 

teleronicznie zawiadomie jego rodzin~, bo Qni tam straszuie ner 

WQwL A pijanego nie sposob odstawie dO' tak mieszczanskiego 

damu, bylaby T{nroba 'nie z tej ziemi. Wi~c przespalismy si~ na 

tapczanie we troje, jakos tam PQszlQ. 

* 

Jest cieplo i spimy przy ,otwartych oknach. Ktoreg'os ranka 

J' o an~a oparla si~ na lQkciu i dlugo sluchala. RQbila wraienie 

nieobecnej. 

- Kto to? - zapytala. 

- SynQgarlica turecka - O'dpowiedzialem, wiedzqc ze jej tym 

zaimponuj~. - One zjawily si~ u nas dopiero po wQjnie, a teraz 

docierajq juz do Szwecji. 

- Ladnie wQla - PO'wiedziala Joarnna, a potem zasmiala si~ , 

przyl,ozyla cz.olQ do mojego czola i spytala : 

- KoOchasz mnie? 

- Jestes glupia - odpowiedzialem, bo umowilismy si~, ze nie 

b~dziemy sobie stawiae takich idiQtycznych pytan.

JOANNA I FOTEr:; 829 

Ale


n aprE;z'ona. Oczywiscie zegara nie powiesilismy, wynieSlismy go 

do kuchni i postawilismy na szafie. Nawet go nie nakrE;cilem. 

Tak siE; zlozylo , ze z Zakladow akurat odchodzil wtedy Kuzniar. 

Byl kiero\'.r:nikiem zaopatrzenia i k azdemu szedl na rElkE; , 

jako najstarszy prac'oW'nik mal wszystkich, nie bylo tez nikogo, 

kto by czegos K uzniarowi nie zaw dz·iE;czal. Widac bylo, jak siE; 

gryzie, ze odchodzi juz na emeryturE;, chociaz z tego siE; nie zwier 

zal i robil dobrq mi'nEl ; tylko ,odkqd siE; dowiedzial, zaczql nazywae 

siebie dzia,dziem 'i zartowac, ze jeszcze si t: w zyciu przyda, bEldzie 

jezdzil z wnuczusiq na spacer, a wnuczka bE;dzie uczyl siadae na 

nocniczek. Gdy tak mowil, czulismy s'i E: trochEl nieprzyjemnie, 

chociaz on juz swoje odzyl i po,winien ustqpie miejsca mlodszym; 

mimo to bylo niewyraznie, co tu gadae! Otoz w Zakladach postanowi'ono 

ZI'obic Kuzniarowi prezent Qwal w stronE: ~ony. Tera'z Jadwiga latala 

po Zakladach z listq i zebrala kUPE: forsy; ja tez musialem zadeklarowae 

trzy dychy, nie moglem sit: wykrE:cie. Potem byla narada 

'i nie wiedzieli, co kUipie. Ktos zaproponowal wozek dla 

wnuczqt, ale to bylaby kpina, ktos i'nny wygodny foteJ, alba laskEl 

z lad:nq rqcZ'kq, 'nikt nie mogi wpase na dobry pomysl. Wtedy cos 

mnie tk'nEllo i powiedzialem, ze jeden m6j kolega ma piElkny zegar 

scienny pod blyszczqcy orzech, powinien ta'nia sprzedac, '1 ze taki 

zegar bylby w sam raz dla emeryta. Faliszewski loczywiscie z miejsca 

zakontraw al, ze to bylyby wyglup y, nikt teraz zegar6w sciennych 

nie wiesza i inne takie zalewania; ale reszcie siEl spodobalo. 

Spytali, ile ten kolega chcialby, ll1i e mialem pojE;cia, co taki 

zegar w art, powiedzialem, ze chyba z siedem setek. Na t o Koc 

ielek p odrapal siE: po lysinie i zauwazyl, ze musi bye w tym 

jakas lipa , bo za ta'nio, wiE;C powiedzialem, ze tylko tak myslE; 

i ze siE: jeszcze dowiem, a zegar m ogE; pr zyniesc i p okazae; wszystk 

ich to ucieszylo, ho od razu klopot z glowy , i tak postan owilismy. 

Przytaraskalem 'nastE:pnego dnia ten grat, przedtem oblecialem parE: 

"Jubilerow " i zaspiew alem tysiqc dwiescie z tym, ze mozna by 

s iE: z kolegq p otargowae. J a dwiga obliczyla kas E:, wypadalo kupie 

jeszcze wina i ciastek, vvii;C stanE:lo 'na d zi e wi ~ciu setkach. No 

i Kuznia r dosta! zegar moich tesci 6w z wygrawerowanq tabliczkq,


ze to od kochajqcych go kolegow, dzi~kowal bardzo, ale i usmiechal 

si~ troSizeczk~ niewyraznie; jak si~ p6Zniej okazalo, ma juz 

jeden scienny zegar, wi~c mu drugi 'nie potrzebny. JezeJ:i jednak 

· b~dzie s'prytny, odkr~ci ta b1icZ'k~ i wtryni go iinnemu balwanowi, 

a sam b~dzie mial pieniqdze na lekarstwa i na prezenty dla wnuk6w. 

Kupilem wi~c sobie eleganckie spodnie i okrycie dla JoafUny 

i jeszcze nam ~ostalo kilkadziesiqt zlotych, ktore wydalismy w "Jaskini", 

J6zek pozyczyl trzy dychy i tak to poszlo. Bylismy bardzo 

radzi az do dzisiaj. Dzisiaj ,odwiedzili nas tesciowie i zara'Z 

gdzie zegar? Powiedzialem, ze si~ troch~ p6Znil, wi~c dalem go do 

wyregulowa·nia. Ale moj tese jest cwany facet, widzia moje spodnie 

i plaszcz Joanny, wi~c kapnql si~ raz dwa. "No tak - powiedzial 

- dzi~kuj~ wam" - wstal i wyszedl. Matka pozostala 

i zacz~la robie familijnq scen~ niby z wl,oskiego filmu. Zeoni 

wypruwajq z siebie zyly, ze chcieli, bysmy mieli co,s trwalego, 

co 2lOstawimy jeszcze naszym 'dzieciom i co by przypominalo ich, 

to znaczy 'kochajqcych nas rodzicow, kiedy oni b~dq lezee na 

cmentarzu, ze ojciec zrezygnowal z wyjazdu do Dusznik, ktory 

lekarze zalecili mLl na serce, bo chcial inam zegar.. ., ze plaszcz 

dla corki mieli kupic jej na irnieniny, wi~c niepotrzebniesmy si~ 

pospieszyli (w tyrn punkcie miala racj~, moglisrny si~ tego domyslee, 

bo wiedzieli, ze Joanna nie rna nic na lato, a Sq przeciez 

do swojej corki przywiqzani), i ze, chocby ' si~ narn zegar 

nie podobal, takie post~powa ,nie jest bez serca, ich oboje boli 

nasze nieliczenie si~ , a ona, to jest rna tka, tyle trudu w}.ozyia 

w wychowa1nie corki, tyle nocy, i kiedy Joanna chorowala na 

snkarlatyn~, to rnatka wciqz siedziaia przy niej, bo bala si~, zeby 

choroba 'nie padia na mozg (padla, ale nie corce) i ze za swojq 

rniIose rnajq teraz zapIat~. Bylisrny ,oboje wsciekli, bo wS'zystko 

prawda, ale co to rna wspoJnego z fornirowanyrn gratern? Swojq 

drogq jakas racja jest, opylenie zegara nie bylo calkiern delikatne 

(choe trudno byedeHkatnym, kiedy tyIe'k golyrn swieci), ale przeciez 

rowniez niedelikatne bylo prezentowanie nam zegara, ktorego 

nie ma jak powiesie i ktory ani rusz do wn~trza nie pasuje. Czyli 

jeden do jednego i nie ma powodu, zeby robie sceny i zatruwae 

ludziom zycie. Ja milczalern, ale Joanna odgryzaia si~ z~ za zqb, 

skonczylo si~ oczywiscie na tym, ze matka si~ poplakala, bylo 

nam okropnie rnieprzyjemnie i Joanna zagotowaia wod~ na herbat~, 

ale okazalo si~, ze herbaty akurat zabrakIo, wi~c polecialem 

za rog d'o sklepu, tam jed,nak byl tylko "Ulung" i matka powiedziaIa, 

ze "Ulung" jest farbowany i szkoda wyrzucae pieni~dzy 

na takie swiiistwo'. W koncu jednak si~ rnapila, usciskaia Joann~, 

Znak ' - 2


Joanna usciskala matk~, potem i ja musialem poddac si~ Usci3kom, 

czego lIlie znosz~, i matka powiedzi'ala, ze sk,oro jui Joanna rna 

ten plaszcz, to niech nie kupuje nic na nogi, z czego domyslilismy 

siG, ze dostanie cos na imieniny. Joanna powiedziala od razu, ie 

jej potrzebne szpilki, ale matka uwaiala, ie to wymysl i ie szpilki 

tylko wykrzywiaj~ nogi, a Joannie s~ potrzebne praktyczne i ladne 

pantofle do chodzenia, nie do balowania (mowi bez poj~cia, jakby 

szpilki byly 'czyms do balowania) - i znowu zgoda si~ popsula. 

W rezultacie nawet ial mi starych, niewiele rozumiejq, a wtrqcajq 

si~, chcq koniecznie postawic na swoim i we wspoliyciu okazali 

si~ zupelnie niemoiliwi. Swojq drogq Joa,nna bywa czasem dla 

nich za ostra, ta'k do niczeg'o si~ nie dojdzie, mysl~ nawet, ie 

wartaloby kupic jakies kwiaty i w ten sposob sytuacj~ zalagodzic, 

bo z zegarem wyszl,o jednak nie za bardzo. Ale spodnie i pantofle 

Sq, gdybym nie kupil Jo'annie plaszcza, oni nie kupiliby pantofli. 

Osobiscie uwazam, ie S'zpilki nie Sq najkonieczniejsze, kiedys si~ 

jej zafunduje, tymczasem rna tylko sandalki na bosq nog~ i obuwie 

na zi m ~, a to mal,o. Wi~c ja nie b~d~ mial pretensji, jeieli 

b~dq pantofle, choc Joa1nna uwaia inaczej i jest roznica zdan miGdzy 

nami. 

• 

Bardzo dawno nie pisalem. Na imieniny Joanna dostala jednak 

szpilki, byla bardw zadowoloona i zapanowala rodzi,nna atmosfera. 

Powoli starych wychowujemy, moze b~dzie wszystko () kej! 

Wieczorem urzqdzilismy przyj~cie dla ferajny i bylo luksusowo. 

Joanna zrobila malutkie ka'napeczki z zapiekanym moidikiem, 

byla wiski i ·reslii'ng. Ni,kt si~ nie upil, bo alkoholu bylo malo, 

osobiscie jestem przeciwnikiem grubego ochlaju, iadna zabawa. 

Kulawy przyniosl adapter, sluchalismy plyt, tanczylismy. Butelka 

wiski k'osztowala dwa i pol dolara w PKO, zalatwil to Staszek 

Tomaszewski. Resling wiadomo. 

Spotkalem na ulicy Kuiniara, mowil, ie jui si~ ,trochG przyzwyczail 

i ie czuje si~ dobrze. BardL'Jo chcialem si~ dowiedziec, 

coz zegarem, ale 'nie odwaiylem si~ zapytac. W Zakladach tei 

nie wiedzq. 

• • • 

. Zachorowala corka Magdy. Joanna jui trzeci dzien siedzi tam 

przed polud!niem, zanim Magda nie wroci z pracy. Mowi, ie 

mala jest bardzo grzeczna i ie lubi J.oan'n~. Wczoraj Joanna pozyczyla 

u Henka f'ors~ i kupila malej misia; uwaiam t,o za przesad~ , 

ale dziecko .si~ uCieszy10. J'oanna mowi, ie dzieci Sq przyjemne


i ze s 2'Jkoda, ze my nie b~dziemy mieIi dziecka. Ale przeclez rnie 

mozemy s-obie brae takiego kramu na gl·ow~, szkoda zycia. Tego 

by tyl'ko brakowalo, zebysmy mieli calq kuchni~ zawiesie pieluchami 

i zeby Joanna miala zrezygnowae z pracy. A wlasnie Zawadzki 

dal przedwcZIOraj cynk, ze CoOS si~ kombinuje. 

Gdyby babcia zyla, a my bysmy mieli dziecko, to bylaby prababciq. 

Dziwnie pomyslee. Napewno bylaby zadowolona. No i z niq 

mozna by sobie na dzie~ko poz"volie, babcia doskonale by dopilnowala, 

a one umilaloby jej starose. Po poludniu jakos bysmy 

poradzili, pomoglbym oczywiscie, zresztq ,nasze dziecko chowalibysmy 

surowo i nie pozwolilibysmy, zeby wlazlo Inam na glow~. 

KiUlawy mowi, ze jezeli nigdy dziecka nie brae na r~ce, nie 

wozie i nie kolysae, to zasypia wieczorem i nOCq rnie rozrabia. 

A on si~ na tym zna, bo jego siostra rna juz dwoje i chowane 

pie r wszorz~dnie. 

Uwa.zam, ze dawniej zanadto dzieci rozpieszC'za'no. To nie rna 

sensu. 

• 

Faliszewski tw.ierdzi, ze frustratow trzeba p~dzie do roboty, 

a ja mu na to, ze jest pozytywny bohater. Okropnie si~ obrazil 

i zazqdal zwrotu dlugu. B~d~ musial oddae. 

* * * 

Poklocilismy si~ z Joannq, bo chciala wieszae repwdukcj~ 

Matisse'a, a mnie sie: ona nie podoba. Powiedziala, ze jestem 

kohun i ze to babcia tak mnie wychowala. p.otem przeprosila 

mnie za babcie:, ale nie za koltuilla. 

Koltuna mog~ jej darowae, ale tamto mimo przeprosin pozostalo. 

Ona bywa czasem niemozliw,a. 

* 

Mam juz dyplom. Profesor zyczyl pomyslnej pracy i szcz~scia 

oSoObistego, a Kulikowski mrnie usciskal i 'Ucalowal Z obu stron. 

Nie g;podziewalem si~ takiej serdecznosci i przyznam sie:, ze mnie 

to wzruszylo. 

Zastanawialem si~, ezy nie zaprosie ich na skromny ochlaj. 

Staszek T,omaszewski powiada jednak, ze nie uchodzi. Poradz~ 

si~ jeszcze Gory. 

*


WlaSciwie to Joanna bardzo jeszcze jest dziecinna, ale mnie si~ 

to podoba. Z kazdym dniem jestem bardziej do Iniej przywiqzany. 

* 

Gara twierdzi, ze ochlaj dla profesOTa i adiunkta bylby niewlasciwy. 

Chyba zrezygrnuj~, bo on si~ na tym zna. 

Napi-saIem, ze Jeoalll'na jest dziecrnna, ale ona jest rawniez bardzo 

powama i praktyczna. Podobnie jak Gara Ibyla przeciwko 

'ochlajowi, twierdzila, ze nie mozemy na glupstwa si~ zadIuZac. 

Przedtem talk nie uwazaIa, ale od pevmego czasp zacz~la robic 

rachunki. Powiada, ze za duzo wydajemy i ze nie potrzeba luksiUsowo 

si~ o'dzywiac. Co prawda wcale znaw ta'k luksusowo si~ 

nie odzywiamy, ale przekalklU}.owalismy wszystko i doszlismy do 

wniosku, ze to i owo da si~ z·a,oszcz~dzic. Takze na reprezentacji 

i dlatego Joanlna byla przeciwko ochlaj,owi. Ja tam nie lubi~ zbytniej 

drobiazg'o'Wosci, ale podoba mi si~, ze Joanna jest taka ,odpowiedzialna. 

Mysl~, ze teraz b~dzie si~ nam '0 wiele lepiej ukIadalo 

zyde. Nie, zeby dotychczas ukIadaIo si~ kiepsko, ale tera'z 

jest jeszcze lepiej, niz bylo. Wszystko poszlo inaczej, odkqd mamy 

wlasne mieszka'nie, temu nie da si~ zaprzeczyc. Ale ze ta sprawa 

wiqze si~ ze wspomnieniem babci, t,o mi psuje. 

Ozasami Iapi ~ si~, ze bardZJo do babci t~skni~ i ze mi jej brakuje. 

To bardzo dziwene, bo Olna byla z innych czasaw, z dawniejszych 

nawet niz rodzice J oapny. Z drugiej jednak str,ony tak 

dlugo zylismy z niq razem,ze musialem si~ do babci przyzwyczaic. 

Gdyby tak mozna miec i babci~, i mieszkanie!... 

Przeciez ja 'nie jestem w niczym winien, ze babcia umarla. 0 00 

wi~c chodzi? ... 

ZaIuj~, ze sprzedalem Garze tamten zabytkowy fotel. Ostatecznie 

jeden taki fotel nie szpeci nowoczesnego wn~trza. To nawet 

pozqdany kOll1trast. 

* 

Okazuje si~, ze jed,nak ojciec jedzie na udop do Dusznik, stara 

powiedziala wi~c dla pUC!U. Bardzo mnie ta wiadomosc uspokoila. 

Tylko po co byia tamta mowa?... 

W ZakIada,ch organizujq brygad~ mlodziezowq i mnie do niej 

ciqgnq. Zastanowi~ si~, ja'k b~dzie lepiej. Faliszewski juz si~ zglosil. 

*


Dzisiaj puscili po miescie konrny tramwaj na jakqs tam rocznict:. 

Przejechalismy z Joa1nrnq caly kurs, ubaw nie z tej ziemi. 

Jaik bylem w Pradze, widz.ialem mn6stwo samochod6w jeszcze 

spTZed wojny, oni lubujq sit: w starzyznie. Jest tam takze stara 

uliczka kolo Hradcza'n6w, cos bajecznego! Wiele knajpek niezmienionych 

od czas6w Fra'nca J6zefa. Turysci pijq piwo i bulq f{)l's~. 

U nas w tych sprawach panuje ogromne zacofaiIlie. 

Bt:dt: musial uporzqdkowae stare fotografie babci. Dzis zalujt:, 

ze opylilem sztambuch. Ale iIlie mialem wyjscia, musialem to. 

zrobic. 

* 

I 

Sztambuch babci sprzedalem po kryjomu antykwadus·zowi 

w Rynku, forsy wystarczylo' niemal do kOl1ca choroby, to jest 

prawie do smierci. Na pogrzeb jui nic nie zostalo, ale wtedy poratowal 

G6ra. Babci byly potrzebne r6zne drogie lekarstwa, ubezpieczenia 

nie miala, dokt6r kazal bulic zdrowo,a musialem jq 

ratowac: zanim sam si~ ,nauczylem robic zastrzyki, przychodzHa 

pielt:gniarka, bo wte'dy jes'zcze z Grubq sit: nie pogodzilem, forsa 

leciala jak woda, ja zas bylem goly po slubie i mialem jeszcze 

pillne dlugi. Wtedy podw~dzilem sztambuch i poszedlem z nim 

zapytac, co dostant:. Antykwariusz oglq'dal i ty,lko cmokal, potern 

spytal mnie, Skqd to mam. Powiedzialem, ie pole


w jasnych. Chociaz smiej'l si~ na tych fotografiach, stale S'l 

upo~owani. Nie rozumiem, jak ina codzieil mogli wytrzymac. Byli 

tacy, co si~ buntowali, babcia mi opowiadala, zwlaszcza takie 

bunty byly modne w czasach secesyjnych. Kiedy taki zbuntow'a'ny 

facet chcial si~ wyzbyc filisterstwa (filistrzy byli to burzuje, 

roine mieszcZiuchy i tak dalej, takie oczywiscie arystokracja), wkladal 

zaraz pelery n~ , zamiast krawata wi'lzal wielk'l kokard~ i zachowywal 

siE: wyzywajqco ekscentrycznie. Uwaiam, ie taka rzecz 

jest na nic. Babcia opowiadala, ze Przybyszewski ze swojq bandq 

strasznie pili i rozrabiali po ulicach, klocili siE: 0 czystq sztukE; 

i pokazywali wszystkim swojq Inagq duszE:. Ja lubi~ nawet czytac 

o tamtych czasach, Boya Znasz Zi ten kraj i Stowka, takze Estreichera 

Nie od razu Krakow zbudowano i roine pamiE;tniki, widac 

z tych ksiqzek, ie babcia 'nic nie przesadzala. Tylko ie, babcia 

opowiadala zawsze z r'Ozrzewnieniem, czasem smiala siE: i byla podnieco,na, 

a ja, gdybym mU'sial wtedy iye, to bym siE: na pewno 

wsciekl. ProbujE: sobie czasem wyobrazic, jak to moglo siE: ukladac, 

ale napotykam wciqz na slepy mur i ci'lgle czegos Inie rozumiem, 

jakbym czytal 0 Tasmanii czy 0 Nowej GwineL A przeciei 

bylem z babciq zzyty i ona wiele mi opowiadala, w czas'ie 

zas tych opowiadail zdawalo mi siE:, ie cos chwytam. 

Babc'ia sarna mi mowila, ze w mlodosci byla Iadnq dzie.wezynq 

i miaia powodzenie. To bardzo dziwnie jest pomyslec tak 0 babcL 

Znalazlem jednq takq fotografiE: caIej grupy w jakims parku czy 

c'os w tym rodzaju, w kazdym razie S'l tam stare ,drzewa i ogrodowa 

Iawka z pOfE:CZa mi. Na tej I:iwce w samym srodku siedzi 

matka baboi, a wiE:c moja prababcia, bardzo d'ostojna, z szerokimi 

na rami'onach rE:kawami i zabawnie wygl'ldajqcq koro'nkq 'Da glowie; 

jest wyprostowana i patrzy wprost w obiektyw. Dookoia 

kupa mlodych ludzi w st'Udenckich mundurach, jeden z nieh, ten 

na prawo, to moj dziadek, wtedy jeszcze narzeezo'DY babeL Przed 

prababciq,' na stoleczkach, siedzq dwie dziewczyny, babcia i jej 

siostra, zmarla vvczesnie na suchoty czyli na gruzlic~. Babc'ia na 

fotogr-afii rzeczywiscie wygl'lda bardzo mlodo i jest ladna, pochyla 

trochE: glowE: i spogl'l da spod puszystych uloiJonych w pukle wlosow, 

usmiecha si~ i wydaje siE: rozbawiona. A chociai PCltrZE: na 

tE: fotografiE: i wiem, kogo przedstawia, nie mogE: siE: pogodzic, ie 

to babcia, nie l'lczy mi siE: jakos z wyprostowanq chudziusieilkq 

staruszk'l , ktora w tym pokoju siadywala w fotelu i kladla na 

stoliku pasjanse; babcia wprawdzie do ostatniego roku wszystko 

w miesZlkaniu robila, sprzqtala, gotowaia obiad, szyla , ale w mojej 

pamiE:ci pOZiostala przy stohku, przy radilU, z papierosem 

w ustach, ze swymi drobnymi, powleczonymi luilnq, pomarszczonq, 

suchq skorq rE:kami, kt6re si~ lekko trzE:sIy. Mowila 0 swoim po


837 

vvodzeniu i zawsze si~ wtedy usmiechala, raczej usmiechaly si~ 

jej oczy, wqskie wargi nie braly w usmiecha'niu si~ udzialu. Patrz~ 

na mlodych ludzi Z :£otografii, na murndury i wqsiki, jeden 

jest z brodq i faworytami, i mysl~, jak z tym moglo byc. Czy 

wtedy babci przychodzilo 'do glowy, ze kiedys b


ealkiem bez mil'Osci, bo babeia mnie koehala. ezy Joanna potrafilaby 

tak koehae mnie jak ba'beia? lezy musi si~ do tego zestarzee? 

A jednak cos w niej z babei jest - i wbi mi si~ na t~ mysl 

niewy'rainie. Gdybym ll1.ie bal si~ przesady, napisalbym, ze troch~ 

strasznie. 

* 

Too sztambuch byl pelen autografow roznyeh osobistosei. Nalezal 

jeszeze d'O prababei i ba beia go odziedziezyla. Narazie wydawal 

mi si~ zwyezajnym zbiorem, tyle ze bardzo starym. Byl 

tam autograf Mieroslawskieg'O, Luszczewskiej tj. Deotymy i innych 

slaw, '0 ktorych UCZq w szkole. Dziwnie pomyslee, ze o·ni 

tak zwyczajnie zyli, podpisywali si~ w sztam1buchach i ze to nie 

jest zadna lipa. Byla tam takze kupa sentymentalnyeh a'kwarelek 

i kiepskkh wierszy. Ale glownie zapelnila sztambueh babcia. 

Miala utwor Asnyka, kilka slow od Sienkiewicza, r6z·nych malarzy 

z czas6w Mlodej Polski, Przybyszewskieg'O, Weyssenhoffa 

i innych. Miala tez podpis Focha, ktorego poznala, kiedy Foeh 

byl w Polsce. Babcia O'braeala si~ w wytwornym towarzystwie, 

ale najwi~eej mi~dzy literatami i malarzami, i lubila potem tamte 

stare pamiqtki przeglqdae. Opowiadala tez wiele i kiedy sluehalem, 

gbupie !nieraz eytaty i sente1ncje w sztambuchu, r6zne takie 

ecie-pecie, rysuneezki i wierszyki na bieraly zyeia i nie czulem 

si~ wcale na Tasmanii ezy Nowej Gwinei. Nie zdradzalem si~, 

ale lubilem bardzo te opowiadania, nawet babci~ na nie naeiqgalem. 

I jezeli tamten ezas nie calkiem jest mi obey, to w duzej 

mierze dzi~ki sztambuchowi. Lektura ksiqzek to na nie, trzeba 

mdee swojq babei~. 

Dlatego dziS zaluj~, ze go opylilem. Ale co mialem robie? Joarnna 

si~ zgadza, ze szkoda. 

* 

DziS w Zakladaeh dostalem wezwanie ,od dyrektora, nie mialem 

poj~eia, 0 co idzie. Okazalo si~, ze rozmawial z moim profesorem, 

ktory bat'dzo mnie chwalil; powiedzial tylko, ze nie zawsze 

dopilnowuj~ szczeg6low, bo jestem za pr~dki, ale ze si~ "vyrobi~. 

I ze mozna mnie dae odpowiedzialne zadanie. Nie spodziewalem 

si~ tego po starym, ktory zawsze okropnie pilooWal, i bylo mi 

przyjemnie. Dyrektor zaproponowal >O'pracowanie nowego pojemnika, 

zaznaczyl tylk,o, zeby nie byl0 to na lapu-capu i zebym 

dopilnowal kazdego detalu. Odpowiedzialem, ze moze bye spo


kojny i ze dopilnuj~. Potem PQslal mnie do personalnego, gdzie 

ostatecznie podpisalem etat. Jestem wi~c, jak chcial m6j tese, na 

stanQwisku, mam samodzielne zadanie i wszystko leci. Po drodze 

zas:koczylem dQ starych, zeby nie mysleli, ze Joanna wyszla za balona. 

Byli bardzo ucieszeni i zaprosili nas w niedziel~ na rodzinny 

obiad - to jedyny minus calej sytuacji, bo zamierzalismy gdz.ies 

prysn~e. Ale starym tez si~ cos nalezy, wi~c przyj~lem zaproszenie 

i nawet si~ nie targowalem. 

Uwaga 0 szczeg61ach to na pewno skutek tamtego obliczen'i'! 

w pracy dyplomowej. Kulikowski by nie wspomnial, jestem tegQ 

pewny, ale profesor to ponura zyla. Choe si~ moze dobrze stalQ, 

ze dyrektor zwr6cil mi u\Vag~, b~d~ musial si~ pilnowae, a bez tego 

oos bym tam nawalil i omin~laby mnie premia. Jezeli zrQbi~ ten 

pojemnik, premia murowana. Na swi~ta pojechalibysmy do Zakopanego. 

* 

Uslyszalem przez radio, ze ja'kiegos tam Kluga skazali w NRF na 

trzy lata wi~zienia. Uwazam to za straszne swiilstwo. Ten Klug pwwadzil 

.na stracenie k


sci! sobie przy niej nogi mi~dzy palcami. Wi~c jq zrugalem, ona zas 

byla arogancka i bezczelna. Ale p6zniej pogodziliSmy si~ i Joanna 

powiedziala, ze po przeczY'taniu zeszytu zrozumiala mnie 0 wiele 

lepiej, zrozumiala tez, jak bylo z babciq, i ze mnie szanuje. Dose 

to niecodziennie za brzmialo i 'nie wiedzialem, czy tnie kpi. Ale chyba 

nie kpila. 

Joanna jest czasami dziwna 

• 

Ch()dz~ z wielkq glowq i ciqgle mysl~ 0 moim pojemniku. Taki 

pojemnik, gdyby si~ udal, to bylaby wazna rzecz j mazna by spom 

oszcz~dzic smar6w. Tylko kiedy myslE;, ze i tak wszystko rozkradnq, 

jakby mnie kto wodq zlal i zaraz we mnie siada. Mimo to chcialbym 

zrobie ten pojemnik na sto dwa: Moze si~ uda?... 

• 

Joanna pojechala na par~ dni do dotki w Krzeszowicach, spodzievvala 

si~ naciqgnqc jq na jakies ciuchy, a O'pr6cz tega lubi t~ 

ciotk~, kt6ra jest duzo swobodniejsza 'niz rodzice. Zamiast ciuch6w 

przywiozla starq lamp~ naftowq, bardzo fajnq. Wszyscy koledzy 

siE; zlecieli, zeby obejrzee i wszyscy nam jej zazdroscili. Przyszedl 

nawet G6ra, oglqdnql i powiedzial, ze to bardzo dobra secesja, i ze 

ch~tnie by jq kupil. Ale ,nam t,o ani w glowie - ostatecznie czlowiek 

chce miee jakqs rzecz ladnq i wartosci,owq. Taka lampa rna 

nawet praktyczne znaczenie, bo jak wylqczq swiaHo, mozna 0jq zapalic 

i nie trzeba latac do kiosku po swiece. 

Uwazam, ze robi~ si~ coraz bardziej zyciowy. 

• 

Postanowilismy, ze b ~ d~ Joannie pckazywal te notatki. Ale nie 

cz~sciej nii raz na miesiqc. I,naczej by mnie kr~powalo. 

I tak nie jestem pewien, czy b~d~ je konty'nouowal. Z chwilq, 

kiedy wiem, ze ktos je b~dzie czytal, chocby Joanna, jakos mnie 

nie ciqgnie do pisania. 

• 

Poszedlem do Kulikowskiego poradzic siE; w sprawie mega pojemnika. 

Przejrzal rysunki, cos tam troch~ liczyl i powiedzial, ze 

z tego moze bye pozytek. Zwr6cil uwag~ na par~ szczeg616w, kt6 

rych nie dostrzeglem - co , u diabla , z tymi szczeg6lami? Czyzbym


841 

byl niewydarzony, a moze rzeczywlscle jestem za prc::dki? Bc::dc:: 

musial zwr6cic na to uwagc::. 

• 

Joanna powiedziala, ze jej zdaniem powinienem odkupic od G6ry 

fotel babcL Ze to pamiqtka i ze mnie b~dzie przyjemnie. Zresztq 

fatel pasowalby do naszej lampy. 

Uwazam to za doskonaly pomysl. Nie wiem tylko, czy Gora si~ 

zgodzi. 

• 

Wybralem si~ do Gory po trzech dniach, ale szedlem bez wielkiej 

nadzieL On sam mowil, ze flOtel jest wart wi~cej, tylko trzeba z,nalezc 

amatora. A ja nie bard7.Jo moglbym mu doplacic, i tak chcialem 

prosic, zeby rozlozyl na raty, bo na razie takiej forsy nie wytrzasn~. 

I znow si~ IOkazaIo, ze Gora to swoj chlO'p. Nie tylko zgodzil si~ 

od razu, 'ale powied7.Jial: 

- Spodziewalem si~ tego od poczqtku. Prawd~ m6wiqc kupilem 

go glownie dlatego, zebys przypadkiem nie zmarnowal. Do mojego 

wn~trza on nie bardzo pasiUje, szukam starego woltera, a to 

jest biedermajer. Co zas do splat, nie robi mi roznicy, mozesz 

zwracac po stowie, a jesH i to dla was za duzo, to po pi~6dziesiqt. 

Chcialem mu podzi~kowac, bo zalatwil spraw~ elega'ncko, na 

gwalt k,ombinowalem, jak powie'ciZ'iec, zeby nie myslal, ze si~ I:"OZkleilem, 

z drugiej zas str,ony, zeby nie wypadlo zbyt oficjalnie. On 

jednak z miejsca wszystklO zepsul: usmiechnql si~, zmruzyl oozy 

i powiedzial: 

- W gru'ncie rzeczy to ty jestes sentymentalny chlopak, tylko 

usilujesz strugac z siebie chojraka. 

Bylem tak wsciekly, ze go'tow bylbym rqbnqc w t~ mruzqcq oczy 

g~b~. Lecz wycedzHem tylko: ,,Jestes balwan", bo Gora zbyt wiele 

dla mnie zrobil, zebym mogl go po chamsku potrakto·wac. A mlOze 

to on wlasnie jest sentymentalny i przerzuca na i.nnego, co go gryzie, 

chcqc usprawiedliwic si~ we wlasnych ocza·ch? Przy swych 

zarobkach moglby 'zbic ci~zkq fors~, kupic mooor czy pojechac na 

wycieczk~ zagranic~, tymczasem wszystklO rozpozycza alba nawet 

rozdaje kolegom. Moze robi z siebie wai'niaka i chce, zeby cala 

balllda mu cos zaw'dzi~czala? Ta mysl jednak wyd.ala mi si


Nie zlosc sit:, ja to cenit:. I robit: cal'l hect: przez pamit:c two 

JeJ babci. Gdy tkupowalem fotel, mowilem ci, ze j'l lubilem. A nie 

wiesz ,nawet, ile jej zaw'dzi~czam. 

- Babci? .. - przyznam sit:, ze mnie zatkalo. 

Tym razem po swojemu wzruszyl ramionami. 

- Swoj'l drog'l to ty jestes cit:zki tuma'n. Widzisz ... jakby ci powiedziec? 

.. ana mnie uratowalaod glupiej pozy. Z miejsca jq dojrzala, 

oko miala jak teles'k,op, i zajechala mnie jak ty bys nie potram 

i ja bym nie potrafil: "M6j chlopcze - powiedziala - nie 

udawaj, zostan sob'l " i pogladzila mnie po gl'owie. S~owo dajt:! No 

COZ, miala te swoje osiemdziesiqtiles lat i mogla sobie na taki gest 

pazwolic, ale 'na1pra'Wdt: to 'nie jej lata si~ liczyly. LiczYlO sit:, ze 

byla wielk'l dam'l, umiala tak'l rzecz wykonac i czlowiek nie zostawal 

jeszcze przez to pozytywnym bohaterem. A po'tem mi mowila... 

mniejsza z tym zreszt'l , co mowila, nie myslt: spowiadac sit: 

przed tob'l. To byla osoba twarda, wiedziala, czego chce. I nic nie 

bylo w twojej babci drt:twe, r,ozumieSz to? .. 

- ezy ja wiem? _ odparlem, choc rozumialem doskonale, 0 czym 

mysli. Ale ja 'r6wniez 'nie mialem zamiaru spowiadac sit: przed 

Gor'l. 

pQdalismy sobie rt:ce i zdalem sobie 3prawt:, ze juz nigdynie 

bt:dt: sit: czul wobec niego swobodny, jak wobec kolegi, do ktorego 

mO:lJ::lla sit: zwr6cic w ci~zkiej sytuacji, takze pogadac, wYiPic kaw~, 

posluchac plyt. No, a z fors'l juz napewno szlus, t.o zrodlo dla mnie 

wyschlo. Bt:dt: musial odt'ld radzic sobie sam. 

Lecz jednoczesnie stalo si~ dla mnie jas;ne, ze babcia wd'lz jest 

ze mn'l. Jak gdyby nie umarla, tylko wyjechala, gdzies tam zyje, 

zapala such'l rt:k'l cienkieg'opapierQsa i ' uklada karty na stoliku. 

r ze jak dawniej mn'l sit: opiekuje - teraz nie tylko mn'l, r6wniez 

Joa'TIIn'l. Nie sarno mieszkanie lOam zostawila, cos znacznie wit:cej. 

Zeby mnie ktos zapytal co, nie umialbym powiedziec. Lecz bylem 

calkiem pewny, ze tak jest. 

* 

Tak wi~c od paru dn'i fotel sto,i w naszym pokoju. Na razie nas 

kr~powal, wygl'ldal jakos dzikQ, ale teraz juz do niego sit: przyzwyczajamy. 

Mimo to przez te part: dni za1dne na nim nie usiadlo. Stoi 

ten grat pod radiem, na swoim daWITIym miejscu, trochE: zdaje si~ 

wyzywaj'lcy. Obchodzimy go, gdy chcemy wl'lczyc radio, potem 

siadamy na tapczanie albo na naszych stolkach i r,obimy, co tam 

aikurat nam wy'pada. A OITI .'3toi. Patrzt: na niego, myslt: 0 babci, 0 G6 

rze, 0 Joannie i nie wiem co powiedziec tesciom, kiedy tu przyjd'l 

i zobacz'l. Znowu wyniknie chryja, 'niech to dTZWi scisn'l!...


Az dzis Joanna siE: zbunt,owala. Pomalern po takirn jej ·targniE:ciu 

glowq, ze rna dose i ze siE: zdecydoWiala. Zerwala siE: z tapczana, 

przeszla przez pok6j, potern z rozmachern, calq antyfaejatq, siadla 

na f,otelu, zalpadla wen, schylilasiE:, wlqczyla radio, ale nirn larn~y 

siE: zagrzaly, odwr6cila siE: do mnie i wyzywajqco powiedziala: 

- Tak 'nie rna za'dnego sensu. Jezeli fotel jest juz w dornu, to po 

to, zeby na nirn siedziee. I rnyslE:, ze twoja babcia nic nie rnialaby 

przeci"wko temu. A ja nie rnarn zamiaru obs'kakiwae grata, to rni 

ubliza. W maim r,ozurnieniu ubliza takze babci. 

Tego nie potrafiE: abs·olutnie pojqe, ale po raz pierwszy w ll'aszej 

znajomosci zachcialo rni siE: pocalowae JoannE: w r

LlSTY KAROLA IRZYKOWSKIEGO 

DO KAROLA LUDWIKA KONINSKIEGO 

Przygolowal do druku i przypisami opalrzyl 

Jerzy Koninski 

Swietlanej pami~ci Ireny Nowotny Klawender, 

Przyjaciela Mej Matki 

prac~ nad tymi listami poswi~cam 

1 

Warszawa, 5 lipca 1931 

Wielce SzanoWiny Panie! 

Namyslam si~ cz~sto, w jaki spos6b pokwitowac Panskq rozpl1aW~ 

0 Palubie. I R6zne rozprawy 0 ro:inych pisano" ja mialem 

ich bardzo niewiele. Li,czq s 'i~ wlasciwie trzy: Lacka, BrzozQlwskiego 

2 i Panska. Takiej recenzji, jakiej si~ ja doczekalem od 

Pa,na, nie mial chyba zaden polski literat. Nie iQzie mi przeclez 

0 .przychylmosc lub nieprzychylnosc, 0 stopien uZyltych pochwal 

lub nagan - chwalic si~ musi, chocby po to, zeby uzasaoci'nic 

rOZJmiar artykulu, sam to znam --. le

LISTY K. IRZYKOWSKIEGO DO K. L. KONINSKIEGO 845 

wypowiedzenia swoich mysli. Pailska rozprawa to rozprawa ze 

mnq. C:ZlUlem si~ niejako podglqdni ~ ty, czulem, ze Pan si~ wdarl 

w te sfery, 0 ktore, znajqc literatow polskieh, bylem spokojny, 

ze ni:kt si~ tam nie po,trudzi: mogq mi z zewnqtrz dokuczye, o'kreslac 

kolor moich wlosow, mego talentu ezy beztalentu, ale do 

moich mysli si~ nie dobiorq, bo ich by to nawet nie interesowalo. 

W Panu poczulem - swiadka. Tak jak Pan, m6g!by w Polsce 

na'pisae tylko jeden - IrzY'kowski. Ale niezbyt ez~st, o, raz na 

kilka lat. Pan si~ ryehlo wyczeI'pie z sil, jezeli Pan 0 wszystkim 

i 0 wszystkich zechce w ten spos6b pisae. 

Oezywiscie, ze Panska rehabilitacja Strumienskiego jest s!uszna. 

Pa'n obronil go dzis lepiej nii ja, roclzic, ktory s,iE: go wowczas 

wstydzilem. Duzo z tego, 0 czym Pan pisze, przychodzilo mi na 

mysl dopiero w ostatniej chwili, gdy juz nie moiJna bylo naruszae 

ustalonych wynik6w. 

Czyta!em Panskq r,ozpraw~ kil'kakrotnie i ja1ko autor, i jako 

fachowiee od krytylki. Umiem w niej ocenie nie tylko szlachetnose 

uehwyt6w - kt6ra co prawda wymaga zawsze wiele miejsca 

- lecz i Panslkq d Oibroe. Bo m6g1 byl Pan si~ obejsc ze mnq 

okrutniej, wypo'llinajqc mi nie tylko naiwnosc, i ja bym by! Panu 

mus'ial Iprzytwierdzie. Przeciez nie wydaj~ Paluby, choc mi juz 

par~ razy to zaproponowano: wyda,dzq jq moze moje corki po 

mojej smierei. Dobroe w tych rzeczach jest zawsze polqczO'na 

z wnikliwosciq; do im delikatniejszych warstw siE: si~gnie, tym 

grzeezniejszym staje si~ i sam krytyk, gdyz i on z kolei potrzebuje 

swiadka. (Ale pewien cynizm bywa i wtedy kanieczuy.) 

Dopra'wdy, wzrusza mnie zwlaszcza r,odzaj cytat6w Panskich. 

Tak mnie Pan umie, jakbym byl jakim Wyspianskim. A przeciez 

ranga weale nie jest ust>alo:na. Pan pisze, jakby , to bylo w 50 lat 

p6zniej. Nie liczy si~ Pan z tym, ze Paluba jest zapomniana, ze 

wbrew Pails'kiej z aeh~cie nikt jej teraz ezytac nie b~dzie - nawet 

gdyby wziql do r ~ki. (Mnie nawet dobrze z tym bylo.) Jezeli to 

wszystko Panu pisz~ , to dlatego, zeby - koniecznie - pokwitowac, 

tak jak Pan mnie pokwitowal. Mog~ zresztq przypuscie, ze Pana 

zwiqzaly z Palubq jakies osobis,te niCi, przY'padkowo. Bo skqdze? 

Nie rozumiem, co cz!owieka sprowa'dza w te strony. 

Ale chc~ tylko jak riaj'Pr~dzej zaznaczye, ku uspokojeniu Panskiemu, 

ze Panskie podejrzenia wyrazone na stronie ostatniej 

nie Sq plonne, i ddbrze, ze Pan si~ nie da! "zdetonowae", to 

znaczy zmylie z drogi. Sprawa Paluby tkwi istotnie we mnie 

samym, a co do jej fabu!y - rowniez. Ale pod tym wzgl~dem, 

jako cz!owiek starej daty,' nie mam tego ekshibicjonizmu, kt6ry 

dzis si~ przyjq! na polski'll parnasie (pod wplywem z Fra'ncji). 

Wola!em zacierac Sla'dy, niz je wyjawiae. Fabula - ta fabu!a jest

846 LISTY K. IRZYKOWSKIEGO DO K. L. KONINSKIEGO 

dziesiqtq z rz~du tra1nsfarmaejq, transpozyejq zdarzen istotnyeh. 

Wskazal Pan na pyriphlegeton 3 - intuieja Panska je'st sluszna. 

Co do problematu, kt6ry Pana szezeg61nie zainteresowal, to 

widz~ teraz, ie konty,nuowalem go po:nie'kq,d ta'kze w artY'kule 

Oealanie istoty rzeczy w Czynie i slowie. Freuida poznalem dapiero 

w dwa, trzy lata po wydaniu ksiqz.ki; dobrze, ie nie pierwej, 

bo przy mojej 6wezesnej manii wplatania wszelkiej leiktury 

w tok swyeh rozumowan, by}bym sobie ksiqiJk~ jeszeze gorzej 

zepsul, kto wie nawet, ezy nie bylbym jej tak przerohil, jak 

to zrobilem - niepotrze'bnie - pod wplywem le'ktury Macha 

i Holzapfla 4, kiedy eh"cialem absolutnie bye "na poziomie". 

Z mnastwa kwestyj poru'szonyeh przez Pana, mus'z~ dotknqe 

tyl'ko kwestii szezerosei (rozdzial VIII). Bar:dzo eie'kawy jest dla 

mnie ten pomysl z "organizaejq szezerosei". Slusznie Pan mowi 

o niebezpieezenstwaeh szezerosei i pyta Pan 0 eel. Ale sqdz~, ie 

mowi~ do ezlowieka, kt6ry te sprawy osobiscie przemyslal, i nie 

potrze'J:juje powtar:zae truizm6w. Paluba. byla pisana w6wezas, 

kiedy korzyse z szezerosei rozumiala si~ sarna przez si~, w ezasaeh, 

kiedy i w Krakowie - jak sit: p6zniej dowiedzialem 

byl talki sam kult (spowia'dano si~ Przybyszewskiemu). Jednak 

ja (z Womelq 5 we !.iwowie), mysmy ten kult inaezej rozumieli. 

Zarysawywal si~ ideal ja1kiejs kalokaga tii, ja'kiejs - sit venia 

verbo - religii. Napisalem wtedy wiersz, w kt6rYill nas obu 

nazwalem apostolami. (Przepraszam za wspomnienia, ale to Pa,n 

sam eofnql mnie gwaltem do tyeh ezas6w.) Pan m6wi slusznie 

o eelu i zupel;nie sit: na to prsz~, ehoe jeszeze moze niezupelnie 

wyezuwam mysl Pans'kq. Klad~ na to naeisk, ze ll'i~dzy idealem 

(eelem) a srod'kami jest pewien tajny, serdeezny kontakt. Gdy 

P~n m6wi "eel", "norma", to podejrzywam, ze wiem, co Pan 

3 Pyriphlegeton - nowela ze zbioru nowel K. Irzykowskiego Spod 

ciemnej gwiazdy (1922). 

4 Ernest Mach (1838-1916), fizyk i filozof austriacki; obok R. Avenariusa 

tworca tzw. empiriokrytycyzmu. Jego glowne dzielo filozoficzne: 

Erkenntnis und Irrtum (1906). 

Rudolf Maria Holzapfel, filozof, psycholog, poeta (1874-1930), urodzony 

w Krakowie, zmarl w Szwajcarii; pierwsze wydanie jego ksillzki 

Panideal. Psychologie der sozialen Gefiihle ukazalo si~ w Lipsku w r. 

1901 (z przedm. Ernesta Macha). 

K. Irzykowski wymienia Holzapfla w swej ksillzcie Walka 0 tre§c 

(1929, s. 102-3), cytujemy fragment: "Wywarlo na mnie wtedy pewien 

wplyw dzielo Holzapfla Pan-ideal [...J" Takze wspomina Irzykowski 

o Holzapflu w Palubie (Uwagi do Paluby, 1948, s. 333, 350). 

5 Stanislaw Womela (zm. 1911), lwowski poeta i krytyk, przyjaciel 

Irzykowskiego. Pisal 0 nim Irzykowski w czasopismie "Krokwie" 1920, 

nr 1.


K. L. Koniilski w czasie pobytu Irzykowskiego 

w r. 1938 w Zakopanem.

. 

;'x4.-:::;:;~ /1/ 1:t.&.. /Al:1~"~ : .' ~i/;t /c. . 

J. ' . .' . 4 ••, ..L,·, .$> '. / . ~ / Z ·' ;...i, ··.f '! ~ 

t.tr:c~>(..t/;1-;1-f,· /t. ('/ )1A:X·'~?~·f>L.'"l~ec.." ~ d(""t..j. 4J , ,r}/""1~ 't.?< .' 

V " . i ~ 

., tf. ':/. ~? l 

l 

'" ,.,., 

~.,.e .J~I1."~''l.U , '" /1',zh . .... . . :.'" 

' ,....... >'/ / ,·i(V . . ,>. 

/ ,%

LISTY K. .,IRZYKOWSKIEGO DO K. L. KONINSKIEGO 847 

rna mniej w.i~cej na myslL Co do siebie jedna'k, tb· 'znacznie 

si~ pod tym wzglE:dem uspdkoilem, gdy sobie wymyslilem "hierarchi~ 

ruchomq" a wi~c i idealy ruchorne i przez to ll'niktllqlem 

Charybdy wzgl~dnosci i Scylli pragmatyzmu. Sqdz~, ze szczerose 

rna zmaczenie, gdy czyui zycie dramatyc7Jnym, - to jest 

nowy savoir vivre. Swoimi zastrzezeniami przeciw naduzyciom 

i wybrylk.om szczeroSci Pan sam w1asciwie rozbu'dowuje . teehnik~ 

szezerosci. Przeciez nie ehodzi 0 szezerose na spos6b pijanyeh Rosja'll, 

a,ni a la Boy ezy Freud, leez 0 ja'kqs szezero·se immanentnq, 

kt6ra moze si~ pos1ugiwae naMTet i "k1amstwem", gdy potrzeba. 

Pan powiada, ze katolicyzm hoduje nieszczewse - ale skqdze 

instytucja spowiedzi? Bye moze, ze Pan widzia1 ezy zaznal jakkhs 

naduzye co do szezerosci, albo tez sparzyl si~ na szezerosei w1asnej 

- ja1k ja si~ ez~sto parzy1em - tak ze Pan Qstateez,nie 

doszedl do innego i dea1u: "spos'obu takiego 'zamykania si~ '\TV sobie, 

azeby nawet wposrod najt'rudniejszJlch okolieznoSei nie dae si~ 

zetrzee." To jest pi~kna mys1, wa'rto by j"l pokazae w dramaeie. 

Higiena milezenia, izo1aeja. 

~daje mi si,:, ze to wiqze si~ tez z tJlm, co Pan mowi 0 mo'dlitwie. 

Wzruszajq mnie bal'dzo te Panskie u7Jpe1nienia Patuby; z westehnieniem 

przypomrnam sobie te ehw~le, kiedy jq pisalem w.srod 

zupelnego wyjalowienia w1asnego', ktore udzielilo si~ Str. - ' Ale 

pomijam ksiqzkE:, zastanawiam si~ nad Panskq koneepejq mod1itwy. 

Wysm8'kowU'j~ - jq az do ostatecznych granic - i poza 

granice. Zastrzegam si~ jednak przeoiw religiom istniejqcym. 

Religij moze bye nieskonczonose. Od 1at ki]ku:na'sbu snuje si~ we 

mnie wqUa mysl: wie ist die Religion moglich? Rozuimiee Boga 

mog~ ty1ko w jeden sposob: Bog ja1ko swiade!k 6. Dlatego tez 

w tym liscie par~ razy powt6rzy1em slowo: swiade'k, a,lbowiem 

czlowie'k, ktory moze i umie bye swiadikiem, 0 tyle tez rna 

w sobie cZqst'k~ boskosci, anie1stwa (lecz i szatanstwa). To Sq 

nawet rzeczy codzienne, lecz slusznie Pan twierdzi - w uwadze 

o Kadenie - ze p0wirrna je otaezae pewna uroczystose. 

Chcialbym 0 Panu wiedziee cos wiE:cej i w ogole miee Pana 

w ewideneji. 'Moze mi Pan pada spis swoich prac. "Mysl Narodowq" 

mog;: latwo otrzymae w bibHotece sejmowej. Czyta1em, 

ze niedawno Pan pisal 0 Dniu powrotu Na~kowskiej 7, ale jeszcze 

G 0 Bogu jako swiadku mowi Karol Irzykowski takze w swej ksiqzce 

L ze jszy k aliber - Warszawa 1938, s. 25/6. - ("Azeby byla pami~c, trzeba 

zeby Bog byl - swiadkiem... Czlowiek [...J wszystkiego dokona i wszystko 

przecierpi, ale pod jednym warunkiem: zeby mial swiadka"). 

7 Chodzilo 0 artykul K. L. Koniiiskiego W tajni kach wybaczenia 

(0 dramacie Nalkowskiej: D zien j ego powrotu), drukowany w "Mysli 

Narodowej" 1931, nr 26. (Przedruk Pisma wybrane, Warszawa 1955) . 

• 

Znak - J 

• 

•

848 LISTY K. IRZYKOWSKIEGO DO K. L.KONmSKIEGO 

nie zajrzalern. Poniewaz znam ternat, b~d~ 

nasze rnysli. 

Wars'zawa 5 lipca 1931. 

Serdeczne po~drowienia 

mogl skonfro'ntQ\¥ac 

lqcz~ 


Warszawa, Sejm 

2 

Warszawa, 25 lipca 19'31 

Wielce Szanowny Panie! 

Otrzym~lem list i obydwie posyl'ki, za ktore bardzo dzi~lruj~.. 

Ciekaw bylem zwlaszcza, co Pan pisze 0 Na}kowskiej. Albowiem 

obok literatury najnowszej 'zajrnujq mnie zwlaszcza metamorfozy 

i - przewaznie - uipadiki, ja'kie pTzechodzq polscy literad przedwojenni, 

mniej wi~ej moi rowiesnicy, 

Co do Pana - jezeJ.i Pan 'zamierza zarobkowac krytykq, to 

jest to rzecz przykra. Nie wiem, ktore pisma Pan rna do dyspozycji. 

Moze by si~ Pan postaral nalpisac cos do "WiadomoSci 

Liiterackich", kt6re jednal.k teraz nic nie placq, zostajq winne. 

Porzq1dnie placi pismo re:dagowane prze Dra Lama (ksi~ga 'r 'nia 

Trzaski i ' Everta) 8 - moze by Panu wi~cej przypadlo do gustu, 

ale "Wiadomosci" czyta, jalk do,tqd, szersze i wyrobi,one grono 

czytelnik6w, i datby si~ Pan poznac talk jak Skiwsiki, kt6ryrn si~ 

Grydzewski zachwyca (ja nie) 9. 

Nie potrzebuj~ Panu chyba rn6wic, ze gdY'by Pan si~ mial zajmowac 

krytykq na codzien, to mUisialby Pan zmienic spos6b opracowywania 

swych sqd6w. Te obydwie rzeczy napisal Pan ta'k 

jak si~ pisywalo dawniej, nlp. za czas6w Lessin-ga, nie zalujqc 

sobie miejsca i nie oszcz~dzajqc czytelnikowi czasu. W ten sposob 

i ja lubi~ pisac. "Robot,nik" wszystko mi drukuje 10, ale podobno 

czyteLnicy ziymajq si~ na moje recenzje. '" Wi~c rnusialby 

si~ Pan spr6bowac i w innych formach: kr6tkich wzmia:nek, 

w reportazach literackich itd. Ja tego si~ tez uczylem i form~ 

8 Przypuszczalnie chodzi 0 rni e s i~cznik "Przeglqd Literacki", kt6 

rego redaktorern w latach 1924--1939 byl Stanislaw Lam. 

n Jan Emil Skiwski (ur. 1894), publicysta, krytyk literacki, 

Mieczyslaw Grydzewski, redaktor i wydawca "Wiadomosci Literackieh". 

10 "Robotnik" - organ P. P. S. - 0 kontaktach Irzykowskiego 

z "Robotnikiem" wspomina K. Wyka, piszqc 0 Irzykowskim w Polskim 

Slowniku Biograficznym. 

•


t~ opanowuj~, ale teraz nie chce mi si~ juz na:klaidae sobie przymusow. 

Przy tym wlasciwie jestem pla i lmy tyJko za teatr - jesli 

co pisz~ extra, np. ao "WiaJdomooci", "Pon()lwy", "Europy", to 

za da-I"IDo, dla presHz'll. 

Wskaz6wki. Tematow jest mnostwo, zadanie ogromne, krYltyki 

u 'nas wlasc1wie nie rna (to co ja robi~, jest tylloo dqsalniem 

si~ w kqdku), ze sposobnosc1 do importowania id€j przyj~tych 

juz dawno na zachodzie mogloby zye 10 krytyk6w. Nie 

m6wi~ juz 0 ws'chodzie, kt6ry zmqnopoHzowaIi komwniSC'i, [...] 

("Miesi~cznik Literacki"). Ale idzie Panu zapewne 0 temat dorazny. 

Ot6z wyszla w Pozmaniu nieduza ksiqzec2Jka Konst. Troczynskiego: 

Rozprawa 0 krytyce literackiej. Bardzo uczona, autor 

podobno uczeil prof. Grabows'kiego - jest oczytany w nowej 

teorii niemieckiej. Recenzujqc t~ ksiqzk~, m6glby Pa,n przy tym 

poznae nowe wymagania. Ja si~ do niej wezm~, gdy u!koilcz~ 

duzq prac~ 0 Boyu-Zelenslkirn (przeciw). - Co do Crocego, to 

pospiech niepotrzebny - zdaje mi si~, ze wyczerpalem zen to, 

co najwazniejsze. Jego krytyki praktyc;me' Sq 0 wiele gorsze 

od jego teorii, ktora zwlaszcza przez to jest dobra, ze zawiera 

rozne energiczne odtrutlki. Ja czytalem t~ estetY'k~ w przekladzie 

niemieckim. Niemcy wydajq calego Crocego, ale jeden taki 

tom teraz b. du.io kosztuje (od 30-40 zl). Fredenfelsa 11 estetyk~ 

pozyczyl mi znajomy, dwa to'misika, przeglqdalem tyle ile mi 

bylo potrzeba, ale na tym koniec - nie mog~ studiowae ksiqzki, 

ktorej nie mam na wlasnose. Z i:nnych dziel Fr. nie nabralem 

do niego 2'lbytniego przekonania. Ale dla nas, biednych Polakow 

niefachowych, majq talkie ksiqzki oczywiscie wartose podw6jnq: 

w ty,m co saiffie rozwijajq, lecz to nie zawsze jest uzyteczne; 

i w info,rmacjach, zaznajamiajq z problemamiodnosnego dzialu. - 

W Niemczech jest teraz ogromny nowy ruch filozoficzny, kt6ry 

wplywa te± na teori~ literatury i estetyki ~ u Lempic'kiego moze 

Pan znalezc wskazowrki bibliograficzne. Ja si~ tym z daleka interesuj~ 

, ale na starosc ,nie chc ~ si~ zbytnio obkuwac, zwlaszcza 

ie mam wrazenie, iz to wszystko jest jalowe. (Ale mimo jalowosci 

moze trzeba ;;mac.) 

Z temat6w czysto literackich m6glby Pan obrobic 'np. Nalkowskiej 

Sciany swiata (nowele wi~zienne), Grabiilskiego Klasztor 

i morze (powiesc) Na mi r,tnosc (no,wele), a wkrotce wyjdzie duia 

rzecz Woioszy:nowskiego 0 r. 1813. Ale zdaje mi si~, ze tylko 

ta pierwsza rzecz nadawalaby si~ Panu. A propos Dnia powrotu 

11 Richard Milller-Freienfels, filozof i psycholog niemiecki · (1882 

1949). Irzykowski, przypuszczalnie, mial na mySli jego ksiqzk~ Psychologie 

der Kunst ("Psychologia sztuki").

850 LISTY K. IRZYKOWSKIEGO DOR. L. KONINSKIEGO 

nie podzielam PanSk;iego uznamia, choCiaz sam pisalem 'na wpol 

pochlehnie. Jezeli autor "porusza" jakis problem, powinien zarazem 

dkazywae legitymacj~ do tego - w· tym ftkwi najwyzsza 

forma. Ja pytam: co jq to wszyst7ko obchodzi? a wskutek tego:co 

to nas obchodzi (w postaci podanej przez alUtor'k~)? Jezeli nie 

rna serdecznego, tajnego zwiq~ku, pozostaje tylko ciekawose intelektua,j;na, 

a potem gorzej: zqdza popisu. - W Pans'kiej rOZlprawie 

najzyw,iej mnie obszedl ust~p, gdzie Pain mowi, ze milose do czlowieka 

zlego musi psue gl~bolko. W tych uwagach odnajdujq autora 

Katastrofy wiernosci. Natomiast owego Domi'nika bierze Pan zbyt 

na serio, jego stanowisko nie jest metafizyczne lecz sztuczne. 

Wyglqda na kuwad~ 12, tato rna wyrzuty sumienia zamiast syna. 

Moglby Pa,n - po dluzszym przygotowa'niu si~ napisae 0 najnowszej 

inwazji kO'biet do lit. naS'zej '(zwlaszcza zacz~la si~ w dramacie). 

Wi~c 0 Kuncewiczowej, Szczuckiej, Nagler'OIWej, a ta'kie 

poetkach. Skqrd to si~ bierze? Lecz nie chc~ si~ 0 tym rozpisywae. 

Jes'Zcze co do Kasprowicza zauwaz~, ze nie jestem jego wrogiem. 

To tyllko p. Przyibos podchwycil jedno zdanie ze Scowa 

i czynu i ciqgle si~ z nim obnosi, a,by mnie czynie wspolnikiem 

swoich impertyne:ncji. 

Jeszcze chcialem prosie, ieby Pan sobie mnq glo,wy nie zaprzqtal, 

nie planowal ja'kichS esejow itp. Jeielj wiem, ' ze taki 

zamach ktos na mnie przygotowuje, zawsze go wstrzymuj~. Jui 

par~ razy talk si~ stalo. PobU't:lka: 'TIie skromnose lecz sWia'domosc, 

ie nie wypowiedzialem si~ zupclnie, ie jeszcze wiele po:nostalo 

mi~dzy wierszami, a przygoto 'wuj~ rzeczy najwainiejsze. 0 artystach 

moina pisae wedlug tej cZqstki, ktorq dali z siehie, nie 

czekajqc na ich sm1ere, ale 0 krytyku nie - zwlaszcza gdy wlasnie 

taki krytyk idzie pod gor~ i nie wiadomo z czym wr6ci. 

Z Boyem inna . sprawa - on daje wciqz rzeczy jednorodne. 

Impresjami mogl nazwae Panskq rozpraw~ ktos, co jej wcale 

nie czytal, lub czytal niedokladnie, alho badal tylko jej u'klad 

graficz'l1Y. U nas ludzie w ogole czytae nie umiejq, ale tez i nie 

chcq. To jest najwi~ksza plaga. Drugq jest - do·wcip - (0 tym 

tei &i~ rozpisz~ wart. Koszmar dowcipu nad Polskq.) 

Panskie uwagi 0 stosu'n'ku mlodziezy lit. do psychologii ltd. 

uwazam za doniosle i zupelnie si~ z nimi sO'lidaryzujE;.· Pozwol~ tez . 

sobie je kiedy zacyto'Wae a dotyczqcy Panski art. sobie wyszukam. 

Lecz w tej chwili sytuacja si~ zmienila (wplyw Prousta, Witkiewicza 

itp.) [...] Jak powier:nchowny byl ten przelom! Bo prze 

12 Kuwada: "zwyczaj praktykowany przez niekt6re plemiona (np. 

w Ameryce Poludniowej), poiegajqcy na udawaniu przez ojca, i.e on, 

a nie matka odbywa po16g" (fr. cuvade). Slownik j ~zyka potskiego, 

W-wa 1961, tom 3.

LISTY K. IRZYKOWSKIEGO DO K. L. KONINSKIEGO 

851 

ciez z wielu punktow widzenia mogli miec racj~ [przeciwnicy 

psychologizmu], lecz nie umieli jej pokazac. Poprzestawali na 

udanym o'burzeniu: " nie'ciekawe bUrZuazyjne babrania si~ w duszy". 

- Zdaje mi si~, ze wyczuwa'Vl PanSkEl lini~, lecz przeczuwarn 

tez niebezpieczenstwa, w ktore Pan si~ musi zawi·klac. 

W .recenzji swojej 0 Nark. widz~ PanskEl prob~ zastosowania 

kryteriow mora'lnych do fo.rmy. Zwlaszcza tam, gdzie Pan mowi 

o MOil1ice. Ale brak w tej krytyce je:dnego momentu, bez ktorego 

Pan nie trafi takze autorce do duszy: w jej powiesciach bohater'ki 

przewaznie kochajEl si~ w byc~a 'ch, drabach, p ,i~knych durniach 

itd., bo tak chce - przedwojenny - snobizm irracj()lnalnosci. 

Moze si~ to nazywac "pociElg do otchla'ni" ale jest to co,s. 

proza i c Z!l1iejszego. 

Tymczasem tyle. Pros z~ Pana, zeby Pan pisywal do mnie, ile 

razy Pa,n b~dzie potrzebowal - dla siebie czy ze wzgl~du na 

swoje 'prace - i zeby Pan si~ nie kr~powal tym, czy ja odpisz~ 

ezy nie. Z gory moze Pan bycpewny, ze list przyjm ~ w takim 

samytm duchu w jakim byl pisany. Niestety, jestesmy obydwaj 

zbyt zapracowani i zaczytani. 

Warszawa 25 lipca 1931. 

Serdeczne pozdwwienia lElc z~ 

Karol Irzykowski 

3 

27. XI. 1931 

Wielce Szanowny Panie! 

Wina jest wlasciwie po m ojej stronie, gdyz powinienem byl 

sam odwiedzic - Pana . I bylbym byl to z pewnosciq zrobil, 

gdyby nie to, ze trzeba ju z bylD wy jezd.zac, aby oddac wolny 

bilet. Zmarnow alem w K ra'kowie duzo czasu przez u p rzejmosc 

nadzwyczajnq m ega pr zyjaciela Srokowskiego ' 3, k t6ry mnie w y 

trzymy'wal do w p61 do 3-e j w n ocy, juz to n a pogada'nk ach juz 

to na gr ze w szachy, 'po czym musialem si ~ od sypiac itp. Jednej 

za s nocy mialem atak kurcz6w zolEldkowych, w zwiElzku z przypadlosciami 

serca , kt6re mnie trapiq od p61 r Oiku. Bylem tez dwa 

razy na cmentar ZiU - spMnione . Zadustki - bo po to przyjechalem. 

J eden wiecz6r sp~dzilem z Peiperem futurystEl, drugi 

w kinie, bo ku mojej r adosci byl film "KOO1iec swiata", kt6rego 

18 Konstanty Srokowski (1878-1935), dziennikarz i publicysta krakowski.


nie widzialem w Warszawie. Choe to [...] kl"zykliwy pacyf,j,zm, 

radz~ Panu jednak - jesli Pirn moie - :wbaczye ten film, 

a zwlaszcza poprzedzajqcy' go temat filmowy "Jesien" - pierwsza 

rzecz, jakq widzialem w tyro gatunku. 

Pisz~ to wszystlko, ieby si~ poniekqd usprawiedliwie. Bye moie, 

ii jeszcze raz przed 9 grudnia - bo potem jest Sejm - b~d~ 

w Krakowie i wtedy jui Pana 'na pewne odwiedz~. 

Wiadomose, ie Pan napisal cos 0 Wake ° tresc bardzo mnie 

wzruszyla 14, - tak nieprzyzwyczajony jestem do tego, ieby bye 

w krytyce ta'kie przedmiotem. Gdyby si~ do mnie cz~sciej odnoszono 

tak ja'k Pan,' by.fbym i sam lepszy i lepiej bym pisal. 

. 2e "Wia'domosci" nie zamiescily wzmialuki 0 Panslkiej rozprawie, 

przypisuj~ to ra'czej przeslepieniu nii z.lej wolL Zapewne ich referent 

nie mial 0 tym wiadomosci, nie przeglqda1, a ja - wstydzilem 

si~ zwrocie reda1ktorow,i na to uwag~. Powinienem to 

by1 zmbie, choeby 'ze wzgl~du na Pa'lla, jeieli nie na sie'bie. 

A moie to i ta.ktyika - 0 ka:bdym kichni~ciu Boya "Wia1domosci" 

donoszq skwapliwie, a Slonimski i Krzywicka urzqdzajq mu dodatkowe 

reklamy. W przedostatnim numerze zaczepia mnie Slonimski 

15 w sposob k1amliwy i Grydzewski to toleruje. Trudno, 

wiem 0 tym, ie nie jestem lubiany i wszyscy mi to potwierdzajq. 

- Postaram si~ jednak to zaniedbanie U'zupelnie. 0 tej 

roZ'prawie byla wzmianka w . "Pami~tnLku Warszawskim" jako 

o - 

psychoanalizie! 

Serdeezne po·dr·owienia 

Koehanemu lazarzowi 

przesy1a 

Klrzy'kowski 

4 

Szanowny Panie! 

29/ 12 1931 

Niestety, nie b~d~ w Zakopanem, srodki ezy raezej ich brak 

na to mi nie pozwalajq, a leezye si~ tam jeszeze nie potrzebuj~. 

14 Rzecz Koninskiego 0 ksiqice K. Irzykowskiego Walka 0 tre§c 

byla drukciwana dopiero p6iniej, mianowieie w artykule Etyzm w krytyee 

literaekiej (0 poglqdach krytyckich Karola Irzykowskiego), "Zet", 

1935 r. 

15 Przypuszczalnie chodzi 0 felieton A. Slonimskiego Kronika tygodniowa 

(;,Wiadomosci Literackie", 1931 r., nr 32). W artykule tym 

Slonimski ironicznie pisze 0 artykule Irzykowskiego, zamieszczonym 

w czasopismie "Nasz Przeglqd", 1931 r.; nr 204 i 205. Niekt6re artykuly 

tej polemiki Irzykowski zamieseil w swej ksiqice Beniaminek.


853 

Panu iycz~ ja'k najskuteczniejszej kuracji i pi~k'nych mysli, zsuwajqcych 

si~ z Giewontu. Z Panskiego artykuhi 0 sty1u podhalanSlki:m 

16 widz~ jednak, ie Pal11 jui zabmql winne regiony. 

Moja polemilka byla dluisza, ' posylam Panu par~ ostatnich etapOW. 

Zresztq b~d~ pisal 0 Boyu dluiszq rzecz i tam dokumenty 

zalqcz~ . W ostatnim czasie 0 .Boyu pisali roini, np. Nowaczynski, 

to co bylo w "Gaz. Lit." 17, zalpeWne Pan czytal. Wszystko pow 

ierzchowne i boyowskie tzn. w jego poziomie. Ja pozwoIilem 

sobie na art. Slonimskiego odpowilMziec z tupete:m i arbitralnie, 

co robi~ b. rzadko - ale spodziewa:m si~ w broszurze czy ksiqice 

to uzupelniC. 

SeI'deczmie pozdrawiam 

i iyczenia noworoczne 

dolqc,zam 


Kochany Panie Karolu! 

Warszawa, 22/IV 1932 

Moje usprawie'dliwienie z tego, czemu do Pana nie pisalem, b~dzie 

zarazem relacjq. Po'dczas sesji sejmowej, ktora w tym roku 

byla bardzo intensywna, pracuj~ jak gornik 18, jestem zasmolony, 

przynajmniej na duszy, odczuwam upokorzenie ws'kutek przymusu 

pracy pomocniczej i manipulacyjnej dla innych, kt6hy, 

b~dq 'c durn~ami , majq 'm'i do rO Zlkazywa'n'ia, napelniaj'l mm e 

sw oimi myslami. Da.wniej wychOldzilem z tych potdziemi przynajmmeJ 

obladowany "zlotem", mialem doda t'kowyzarobe'k, 

ktorzy mi w tym raku ·odebrali "sanatorzy", choc sa'mi dla siebie 

wymyslajq rOi ne "doidatki fun'kcyjn e". Tak na wlasnej kieszeni 

odczulem politY'k~. Psychologiczny s'kutek mialo to ten, ie 

i upokorzenie tym razem odczuwalem jeszcze iywiej, zwlaszcza 

ie przymus stal si~ w ty:m roku jlUi nawet wyzyskiem. Wyzyskiwany 

bylem w iyc1u calymi la tami, ale tak na starosc jest 

16 K. L. Koninski, Polemika 0 styl podhalanski, "Gazeta Literacka" 

1932 r. (styczeil) nr 4. (K. L. Koninski mieszkal juz wtedy w Zakopanem). 

17 Nowaczynski pisal 0 Boyu w "Gazecie Warszawskiej", 1931 r., nr 

389, a w "Gazecie Literackiej"Adam Polewka pt. Boy - flirciarz spoleczny, 

1931 r ., nr 2. 

18 K. Irzykowski w latach 1919-1933 byl kierownikiem biura stenograf6w 

sejmu i senatu.

854 


to przy'kre: zadaj~ sobie up. py tanie, czemu ja sam nie jestem 

po,slem lub se'natorem, zamiast poprawiae lub streszczae przemowienia 

tych durniow. Dose ze b~dq ' c taki za'smo}ony, w tym 

stanie prostracji duchowej, nie chdalem pisae do Pana, tak jak 

nie zlozylbY'm Mu wizyty', nie b~dqc jako ta1ko odzianym. - 

I Jeszcze jede'll powod: rzeczy dla. mnie samego n ajwazniejsze 

odkladam zawsze na O'Statek. Zalatwiam to i tamto, aby uporac 

si~, aby oczyscie przed sobq pole, i z tego jest taki skutek, ze 

dla siebie zaczynam zye okolo 12ej w nocy, wtedy czytam i p i sz~ 

to, c,o mi najprzyjemniejsze, a wlas·ciwie tylko czytam, zakreslam, 

na marginesach rozmawiam z autorem, w mysli pisz~ artykuly, 

sumuj~ rezultaity. Jes,t w tym zapewne i wybieg prozniactwa; 

narzucone sobie za1da1nie staje mi si~ zawsze ostatecznie uciqzliwym 

obowiqi kiem, ktory wprawidzie spelniam, lecz dopiero 

w ostatniej chwili; obawiam si~, ze dopiero przed smierciq jeszcze 

raz znajd


855 

kt6re ~bym mial rece·nzowac. Przysylajq mi skrypty do opinii, 

narzuca jq zadania, jak gdybym nie mial pelno wlasnych. Zaiste 

krytyka po,lslka jest - pod wzgl~dem finansQowym - bardzo niezorganizQ,wana, 

jezeli los Iiteratury mialby zalezec od laski takich 

krytylkow jak ja. A pr6cz tego trzeba przeciez - i to jest 

dla mnie 0 wiele wazniejsze - studiowac zagadnienia socjalizmu, 

bolszewizmu, mandzmu, pacyfizmu, kryzysu ekanomicznego (takze) !' 

i kulturalnego. Pan to zr


la morale b.) - w tej ostatniej zwraca si~ on wlasnie przeciw komplika

LISTY K. IRZYKOWSKIEGO DO K. L. RONINSKIEGO 

857 

.za jego myslenie b. skomlplikowane, pelnezastrzezen i odcieni 

ale tez jest m~czqcy ze swojq subrt:elnosciq. Wi~c probka dla Pana. 

A zresztq p rosz~ napisac duzo 0 sobie i point mnie, co i gdzie 

Pan ostatnio drukowal. 

Serdeczny usci

858 

• 


rZYSClq. W tej chwili jednak nie mam glowy do szczegolowej dyskusji. 

Jest 40pcto'VVa nadzieja, ze -od jesieni b~dzie tu wychodzil 

dwutygodnik lub dekada dla inteligeneji pt. "Krytylka", pismo literacko-spoleezne 

.0 zabarwieniu ra:dykallnym ale z a'keentem na 

polityce inteligenckiej, wyosobnionej. Stara si~ 0 to Roman Jaworski, 

mialo one wychodzic juz od kwietnia, ale ten kt,o mial je 

finans{)wac, cofnql si~ i przeniasl anonse do - "Wiadomosci Lit." 

Gdyby nie, juz by Pan byl .otrzymal zalproszenie. Otoz O'd wrzesnia 

mialby Pan godzie pisywac. 

Jeszcze mU'sz~ si~ usprawiedliwic z teg.o, ze nie wspomnialem 

o praey PanSikiej .0 Palubie. Byloby to 'przeeiez na tym wlasnie 

miejseu zupelnie mie a propos. I tak juz ludz.ie mowiq - slusznie 

ezy nieslusznie - ze weiqz 0 sobie pisz~; zaeytowanie Panskiej 

rozprawy, .0 mnie a nie () kim i1nnym, jeszeze Ipowi~kszyloby ten 

:za·rzut -a przeeiez tam wlasnie udaj~ skwmnego. Ze kazdego 

smal'kaeza, kaildego przy-bosi:a bior~ na serio - to trudno, taka 

moja natura, chc~ , podtrzymywae Wiel'kq Dyskusj~ i wciqgac do 

niej ludzi, Itak jak to robH Brzozowski - to najlepszy sposob propagowa.nia 

literatury wsr6d literat6w. Oczywiscie i na Pana przyjdzie 

tez kolej. 

Biletow dla Pana bylo w6wezasaz trzy! 

Serdeczne podr-owienia tymczasem 

aby nie ociqgae 


7 

Szano~vny Panie! 

15. X I. 193:J 

Serdecznie dzi~kuj~ za zyczenia, ale ehcialbym cos wi~ce j slyszee 

0 Panu. Teraz mam bilet wolnej jazdy - dotychczas jedyna 

korzysc z Akademii - i nie jest wykluczone, ze - 0 ile mi moje 

serce pozwoli - skocz~ kiedy na kilka dni do Za!k Olpanego, gdzie 

mam znajomego naczelnikiem poczty. 

Przebylem w ostatnieh czasach troch~ wstrzqs6w moraInych" 

moja konduita' jest zaszargana, ale za to jestem naladowany i interesujqcY'. 

Paru ludzi teraz pisalo .0 Palubie, zaden si~ nie umyl do Pana. 

Mysl~ tez cos takiego 30-1etrniego 0 sobie napisac i wtedy z osobli 

Wq wdzi~eznosciq wspomn~ 0' Panskiej rozprawce. Lepszej, in- 

J


tymniejs.zej si~ juz nie docze'kam. Konst. Troczynski pisal uczenie 

i a tstrakcyjlnie w "Promie" - nie bardz,o ' go ro.zumialem 30. 

Czy Pan by nie zechcial pisywae w "Pionie"? Wtedy co prawda 

kwita z endecjq, ale moze Panu na tym tak bardzo hie zalezy? 

Serdeczne p021drowienia lqcz~ 


8 

Warszawa, 30 grudnia 1933. 

Kochany Panie! 

Win a tego, ze nie pisalem - jak z daty widz~ 40 dni - jest 

w 15 pct. po Panskiej strOinie. Ma Pan pismo tak niewyrazne, ze 

dluzszy czas mija zanim - po kilku pr6bach - rna sic: caloksztalt 

przed sobq, a tymczasem impet do odpowiedzi juz wygasl. Ale to 

nie jest z mojej strony wezW'anie do wyraznosci - lubi~ Panskie 

pismo wlasnie takie, rna one sw·oje wspaniale skr6ty, kt6re umiem 

ocenic jako byly stenograf (nie grafolog!). To pi-smo jest jakby 

symbolem zaiWartoSci wewn~trznej to znaczy ze jest duzo i mi~dzy 

wierszami. 

Odpisal Pan bardo wyczerpujqco na moje wezwanie; spodziewam 

si~, ze Pan meg.:> milczenia nie wezmie za grubos'k6rnose. Tydzien 

Ksiq2lki Polskiej '- nalezalem do Komitetu, no i grudzien, najgorszy 

dla mnie miesiqc: bo i sezon wydawniczy wtedy O'siqga 

punkt kulminacyjny" ksiqzki masami si~ na mnie cisnq, i w og6le 

jest to epdka bilans6w (w styczniu mam urodziny) - nie lubic: tsj 

natr~tnej imi-tacji koncow, smierci i sqdu ostatecznego. List do 

Pana troch~ mnie wyrywa z tego nast:roju. Ale chc~ troch~ po 

kolei odpowiedziec. 

Co do mojej obietnicy, ze wsp omln~ 0 Panskiej pracy 0 Palubie, 

na razie pozostanie ·ona nie ziszczona. A bylo to tak: w z. m. kiedy 

wybuchla ta akademia i dziennikarze za 'k r zqtn~li si~ oko{,o tych 

starusik6w, aby cos na nich zarobie, byla mowa i 0 tym, zeby 

kazdy z nich opowiedzial, jak napisal swojq pierwszq ksiqzk~. Mialem 

juz w glowie dobry artykul autobiograficzny i Panska rozprawka 

bylaby tam odegrala pewnq rok Ale jakos zapomniano 

o tym projeokcie, a pisac 0 sobie bez zamowienia jakos juz nie wy 

30 Konstanty Troczynski: 0 ar tystycznej elyrektywie. Wyjasnienia 

wstfl pne do proby krytyki "Paluby". - "Prom" 1932 r., nr 4. 

K. Troczynski: Proba krytyki "Paluby". - "Prom" 1933 r., nr 5, przedruk 

Oel formizmu do moraLizmu, Poznan 1935. 

,

860 LISTY K. IRZYKOWSKIEGO DO K. L. KONI~SKIEGO 

pa,da - i tak wciqz 0 sobie pisz~. Rzecz ta jednak juz skonkretyzowala 

si~ we mnie i powinna bye na!pisana - trzeba przeciei 

zrobie troch~ swoich "po'smiertnych pa'pierow": - W Sloniu, ktorego 

Pan w1krobce chyba otrzy.ma, jest 0 Panu wzmianika w notce 

do art. 0 realizmie 31. 

PanS'kie kfOPoty literaclkie Sq ja,k widz~ b. poddbne do moich. 

Z tym wyjqif.lkiem, ze lepiej si~ - dopiero teraz - ulokowalem 

i wi~ej zarabiam. Ale tez automatyeznie wlciqgam si~ w wir niekonczqcych 

si~ nigdy pisanin, polemi'k, oblig6w, wzajemnych wychwalan 

i besztan, ze to nie jest zycie. Mam cz~sto ci~zar na 

piersiach (serce) i wowczas wydaje mi si~, ze to ten stos ksiqzek, 

ktory u'klada si~ nade mnq jak slup powietrza. I od kiedy nalez~ 

do tej akademii, 7Jdaje si~, ze juz nie rna dla mnie U'cieczki; teraz 

obowiqzlkowo, - niby jalko krytyk - musz~ bye au courant. 

B~d~ si~ sta'ral wciq-gnqe Pana do "Tyg. Ill." i "Swiata", gdyz 

nawiqzalem troeh~ stosunlkow. Jak Pan chyba widzi, i "Pion" nie 

jest 'niebezpiec2my, leez bye moze wtedy stracHby PaIn dost~p do 

swoieh dotychczasowych odbiorcOw. Ta kategoria ludzi zas nie zasluguje 

na to, zeby wobec niej bye niepraktycznym. Z "Wiad. Lit." 

zdaje si~, zerwalem zupefnie; tam jest miejsce na lepsze artykuly; 

mog~by Pan ofiarowae Grydzewskiemu z gory art. 0 Nietzschem, 

on chyba skorzysta, aby bye zabezpieezonym. Przy Pansk'iej sumiennosci 

i talk nie wykorzysta Pa'n wszystkich sposobnosci, ktore 

si~ Panu pr~dzej czy pozniej otWOfZq. - Niedawno czytalem ladny 

Panski art. 0 Kasprowiczu 32 - ale doK. nie mam nabozenstwa; 

czytalem goO w czasaeh nieustannego wewn~trzneg ,o opozyejonizmu. 

- Z innych Panskich klopotow literaekich do praiktycznego . 

zalatwienia nadaje si~ bral'k odpowiednich ksiqze'k - czy nie probo"val 

Pan wejse w kontakt z ktorq bibHotekq unhversyteckq, za 

WY'pozyczo.ne ksiqi"ki gwarantowalby Zaw. Zw. Lit. T~ kwesti~ 

moima by Wlprowadzie na tapet, leez malo jest takich potrzebujqcyeh 

jak Pan. Tutejsza bib1. uniw. nie rna 'nowych ksiqzek i niewiele 

sprowadza, krakoOwska sprowadzala dawniej sporo. - Wiem, 

ze w bibhotece sejmu slq'Skiego potrzebujq bibliotekarza, ktory by 

faehowo urzqdzil im bibHotek~; ezy nie moglby si~ Pan tam dostae 

przez protekej~? Trzeba by dotrzee do marsza ~k a Wolnego, do 

Korfantego 33, moze przez ktorego z poslow ehadeckich, moze i do 

wojewudy Grazynskiego. Klopot jest w tym, ze za p6ltora roku 

b~dq nowe wybory, a wtedy wi~kszose b~dzie miala sanaeja i ona 

b~dzie dyspo'nowala posadami. Proez tego: musialby Pan mieszkae 

~1 Slon wsr6d porcelany, wyd. 1934, s. 107. 

32 Przez szum potoku "Gazeta Literaeka" 1933 r ., nr 1. 

83 Wojciech Kodanty (1873-1939), polityk, dzialacz g6rnoslqski, publicysta.


861 

w Katowicach, wdbec niepe'WiIloSci posady ch,Y'ba sam, a zycie tam 

dosye drogie. Ocieralem siEl 0 te mozliwoSci po mojej dymi'sji 

w Sejmie. Ale czy zdrO'W'ie Panskie pozwoliloby Panu sprawowac 

takq posadEl? 

Uregulowaniem pracy' taikich izo'lowanych Hterat6w powinna by 

siEl zajqe moze a1katdemia, ale ci ludzie majq slabose tylko dla 

"tworc6w". Z tego powod'll - ale przede wsz. z wielu innych 

witam z radosciq PanSk:i zamicrr napisania powiesci. I mysl~, zeby 

Pan siEl nie krElPowal zbytnio za'sadq dostatecznego oderwania siEl 

od siebie. DziS autdbiografizm 34 jest w modzie i kazdy autor w ten 

sposob zaczY'na. Ja wprawdzie p['o.pagujEl innq metodE:, ale moze 

przez pr,zekorEl i jako hamulec; SqdrzEl tez, ze kto rna sro.dk'i na to., 

aby pisae inaczej, to zna(:zy' z od!powiednim przefiltrowaniem swego 

iycia, ten powienien to robie. Ale ta etyka tyczy siEl calej literatury, 

czy jednego jej Oidlamu, a nie poszczeg6lnych autorow. Ci co piszq, 

wcale siEl mnie nie PYltajq. Bye moze, ze i ja sobie porzqdnie zaszkodzilem, 

Ulniikajqc tej prostej drogi: odpi'sywanill samego siebie. 

Ale wowczas pisaTZ wystElpo'Wal jako "ja", dzisiaj wo.lno mu Po. 

trakto.wac siebie w cudzyslo'Wie, np. jako wykwit pewnego sro.dowiska. 

SprawEl tEl nieraz rozwazalem i bqdzco bqdz dla wlasnej 

prywatnej orientacji nie podzielam talk w zupelnosci poglqdu, Mory' 

ze wzglEldow ta!ktycznych oficjalnie gloszEl. Ostatecznie rozstr.zyga 

opracowanie. 

Pismo, More mial zalozyc R. Jaworski, nie przyszlo do skutku. 

Mialo to bye pismo '1lmiarko'Wa'nie lewicowe, tam by Pa'n m6gI 

pisywac. Niestety, nikt nigdy w Zyciu nie zwr6cil siEl do mnie z propozycjq 

robienia 'pisma [... J. Powodzenie "Wiad. Lit." - 12000 prenumerato-row 

- jest klElsf\q k'llHuralnq, one zabraly wszystlkich 

pre:numerat,or6w i czytel'nikow jako. tako neutralnych, i juz zdeprawowaly. 

Duzy ruch intelektualny jest wsr6d mlodziezy, jednak 

rozprasza siEl po r6znych loka'lnych pisemkach, 'kt6re mlodziez sobie 

wY'daje. Tam "wyci'ska IpiEltno" sl,onimszczyzna, a tu lit. proletariacka 

i kuH metafory. Pozostaje Brawn, ale jego wiedza ezoteryczna 

nie budzi we mnie zadnego zaufania. n021umiem zupelnie 

Panskie wraienie co do niego; o.n [...J marnuje miejsce, kt6re by 

siEl naleialo porzqdnej idei ze talk powiem klerk,oIWskiej. - Jeieli 

Pan czytuje "Pion", to zwroc.ilbym uwagEl na dwa art. Skwarczynskiego 

35 ; pierwszy balamutny, ale drugi godny uwagi - chce o.n 

34 Por. artykul K. Irzykowskiego Autobiografizm, ("Rocznik Literacki" 

1936). Przedruk w ksiqice Irzykowskiego Lzejszy kaliber. 

35 Adam Skwarczyiiski (1886-1934), publicysta i krytyk literacki, 

zwiqzany z obozem legionowym, wsp61pracownik Pilsudskiego, 1922-27 

wydawca i redaktor czasopisma "Droga". Irzykowski rna na mysli 

jego artykuly z nru 1 i 12 (1933) "Pionu".


do czegos si~ dogadae, szuka ludzi, snae sarna sanacja mu nie 

wystarczy, czuje si~ samotnym i nikt go 'nie rozumie. Biedak, nie 

rna dbu 'nog, pisze dose 'nieudolnie, ale to niedobitek Mlodej Pohski, 

ktoremu si~ w dzisiejs.zym swiecie robi niesamowicie; on chcialby 

ja'kiejs na!dbud'owy nad sa1nacjq. Moze to bylolby dobrze, rozsadzie 

sanacj~ przez zas2!czepienie jej wszelikilch plonek; dotychczas najbujniej 

prosperuje plonika komunistyczna. 

Zaj'll mnie w Pan'skim liscie ust~ ·p 0() tym poe'cie, ktorego Pan [lie 

moze w pelni uznae, i Panska rola dwulicowa wdbec tego. Trudnose 

zyciorwa straszna, ale swietny w~zel literacki. Takie rzeczy 

eheialbym w~dziee w Panskiej po'Wiesci. Mimo post~pow, jakie 

zrobila polska pow:iese, niewielu jest auto·rOw ktorzy by u nas na 

tym si~ znali. Czasem si~ to trafi Dqibrowskiej - nawet nie czasem, 

bo cz~sto; czasem Nalikowskiej (m~Zczyzni - nie!); a'le jako 

wtr~t obcy, bez konse'kwencyj, nie dopasowany do eharakteru caf.osci. 

Zdumiewajq mnie Panskie zainteresowania uboczme. Niebezpieezenstwo 

r-ozproszenia si~ jest wiel1kie. Ale, ja pTzynajmniej, nie 

bardtzo b~d~ zalowal, jezeli ba'danie wytworczosci ludowej pozo 

. sta·nie na,dal zaniedbane. Co do dyleta.ntury - ktoz by jak nie 

Niemcy zbadali i t~ spraw~, uzmali jej kOiniecznose, wyniesli ten 

typ Bawet na tron. ~daje mi si~, ze nawet Brzoz. powoly'Wal.si~ na 

jaikqs takq ,prac~ Cassirera 36. - I 2!daje mi si~, ze "przetrawianie 

eudzego" ,nie hanbi, ze w tym si~ tez wyzye mozna, samo rozumienie 

sprawia kolosalnq przyjemnoSc, wrazenie ws·p6ltw6rc:wsci 

i wyzszosci nad tlumem, ktory nie jest wtajemniczony - tylko 

jeden warunek: trzeba natrafic na rzeczy najlepsze. Na szcz~scie 

poziom pisarzy zagra'n. jest ad ram] b. wysoki. Nk nie pomoze, 

trzeba zrozumiee wpolczesnosc. I zwlaszcza Panu, kt6rego jeszcze 

zaszezy,tna przyszlose cze'ka, erudycja przyda si~ kolosalnie - to 

jedno jeszcze, przed czym literaci polscy majq przynajmniej respekt; 

nie lubiq takich, ale respe'kt majq. A ty'mczasem i u nas 

zaczyna si~ wyscig wi e d zen i a. 

Co do mojej zaszarganej konduity - nie szlo 0 kobiet~, ale 

o moje "zdrady" (A'kademia, "Pion"). Ale byly to zmiany pozo,row 

jednych na drugie; pomimo estymy jakq majq niektorzy dzisiejsi 

mysliciele wlasnie dla pozo.row, nie wstydz~ si~, dzis po 2 miesi'leach 

pr6by mam spokojne sumienie, rzadko kiedy miewalem takq 

36 Ernest Cassirer (1874-1945), filozof niemiecki ze szkoly marburskiej. 

Uczen Cohena.

LlSTY K. IRZYKOWSKIEGO DO K. L. KONINSKIEGO 

863 

dobrq intuicj~. Ale i sytuacja byla wyjqtkowo korzystna. -..: Pozostaje 

mi juz malo miejsca na zyczenia, ale wy'pelniam fe wszelkimi 

uprzejmosciami 

Karol Irzyko'Wski 

9 

Wielce SzanQwny Pa'nie! 

Warszawa, 26. II. 

Po rozmowie z reda,ktorem "Tygodnika Ill." mog~ Panu napisac, 

zeby Pan p;raco,wal dla tego pisma, ale ono jest z.nacznie zredukowane, 

placi malo i nieregularnie. - 

Pr6cz tego zacznie tu wychodzic pismo, z poczqtku miesi~czne, 

potem tygoaniowe, nieza,lezne, lewicowe ale ollie s'krajne, W programie 

b~dzie mowa '0 idealach chr zesc. Jest to byla "Patria", kt6ra 

porzucHa sw6j program monarchistyczny. Redalktor tego pisma R. 

• Jaworski rna do Pana napisac. Ja jestem zbyt zaj~tY' 

pra'cami dla 

;,Pionu", zebym do tego nowego pisrna m6gI wiele dawac, ale co·s 

na 'pi'sz~. Wspomi'nalem Pan u juz 0 tej nowej gwiezdzie w liscie, 

zdaje si~, grudniowym. 

Tymczasem serdeczne pozdrowienia lqcz~ 

K. IrzY'kowski 

• 

10 

Warszawa, 24. X. 1934 

Wie1ce Szanowny Panie! 

Stypendia w Min. WR i OP. Sq juz na ten kwartal rozdane; trzeba 

si~ b~d'zie zawczasu podacna kwartal 'nast~pny, od Ill, poda·nia do 

15 grudnia. Z Zawis,towskim mam dose dobry stosunek; poparlem 

tam raz R. Jaworskiego - ze s'kulJkiem, Paolla popr~ QlCzywiscie sto 

razy gorc:cej. A poniewaz' jest tam wielki scisk, juz teraz poprosz~ 

o miejsce dla Pa'na. Ale jezeli Pan rna dostac pieniqdze z Funduszu 

Kultury Narodowej, to r6wnoczesnie nie moilna miec od Ministerstwa; 

z Fundusm1 dajq wi~cej. 

Pytalern tez Zygm. Kisielewskiego 37 0 to sanatorium w Leysin 38, 

37 Zygmunt Kisielewski, literat (1882-1942). Ojciec literata, publicysty, 

kompozytora, Stefana Kisielewskiego. 

38 Leysin. Miejscowosc w Szwajcarii, slawna przed wojnq z leczenia 

gruzlicy. 

Znak - 4

864 LlSTY K. IRZYKOWSKlEGO DO K. L. KONINSKlEGO 

bo on siE: tam takze leczyl i bardzo mu pomoglo. Bylo to przed 

2 laty, wteay bylo ta,nio ; ChOoromanski 3D zna stan najnowszy. 

Zdaje mi siE:, ze kolej pisania listu wypadalana mnie, ale zaniedbalem. 

Donosil mi Pan 0 zamiarze napisania powiesci; chcialem 

Pana do tego zachE:cic i radzic, zeby nie miec zbytnich skrupu16w, 

czy wolno plqdrowac swoje zycie czy nie. Teoretycznie i ja takie 

skrupuly wysuwam, ale kto wie, ja!kby bylo, .gdybyrm sam cos pisal. 

MyslE: tez, ze juz sarno istnienie tych skmpu16w u Pana pokieruje 

powiesciq w odpowiedni spos6b, np. rekompensata za t~ 

pewn'l zdradE: wewn~trzn'l' ton nie plotlkarS'ki lecz testamentowy 

czy spo'vvieciziowy itp. To b~dzie nawet b. cie'kawe po'd w zgl. 

etyczno-literackim. Ach, tyle spraw mU'simy zalatwiac sami z sob'l, 

b~d'lc ostateczn'l ifnstancj'l, niejako \V zastE:pstwie Boga. 

Do Sejmu nie chodzE: i dlatego stracilem z oczu Pansk'l produkcj~ 

publicystyczn'l. 

Chcialem l1ieraz pojechac do Zak. i odwiedzic tam Pana - nigdy 

nie wiedzialem dobrze, czy Pan w Kra'k,owie czy w Z. - ale choc 

mam wolny bilet, floty mi bra'k, przy tym nie lubiE: Zakopanego 

z jego wywalonym na wierzch Giewontem. Trzeba b~dzie jedna,k 

wybrac siE:. 

Serdeczme pozdro'vvienia lqczE: 


11 

Warsz3wa, 15. XI. 1934 


W ubieglym tygodniu bylem na Zjezdzie dzialaczy regionalnyeh 

w Wilnie ja'ko delegat i tam mialem sposobnosc dluzej m6wic z naczelni'kiem 

wydzialu sztuki w Min. WR i OP. p. Zawistows'kim. 

Wspomnialem i 0 Panu, przedstawilem mu Panskie poloienie. Wobee 

tego p. Zawistowski zachE:ea Palna, a by Pan wni6s1 podanie 

o zasilek a o,trzyma Pan z pewnosci'l , ja'kkolwiek fundusze Ministerstwa 

S'l jUz ku koneowi r,oku mniejsze. 

Na ur·oezystym posiedze1niu Akademii spotkalem si~ z p. Michalskim, 

,dyrektorem FU'nduszu Kultury Narodmvej. Z nim tei m6wilem 

0 polozeni1u Panskim, i on tez g,ot6w jest poprzec Pana materialnie, 

choc r6wniez wskazuje na wyczerpane juz furndusze. Ma 

39 Michal Choromanski (ur. 1904), autor znanej powies(i Zazdrosc 

i m edycyna, W-wa 1933, kt6ra .v roku 1933 uzyskala NagrodE: Mlodych 

Polskiej Akademii Literatury.


865 

wi~c Pa,n i tutaj wniesc podanie. Wlasciwie nie moina czerpac 

z dwoch :i:rodel. Przypuszczam ie Fundusz da Panu wi~cej. Mam' 

dla p. Michalskiego napisac 0 Panu obszerniej. 

Przez kilka dni bylem talk zaj~ty pisaniem a rtykulow na zamowienie 

oraz sprawq sqdoWq, i e nie mogiem odpisac na Panski list. 

ZaIqcznik jeszcze nie przeczytany. Gdyby Pan zdqiyl dac mi jeszcze 

par~ szczegolow co do Panskich artylk uI6w (ilosc, rozpi~tosc tematow 

itp.), byloby to moie dosc wazne. 

Tymczasem tyIe 

Sciskarn dion 

Karol Irzykowski . 

12 

Sza,nowny Panie! 

Warszawa, 9 grudnia 1934 

Rezultat dwukrotnego spo-tkania si~ z p. Zawist,owskim: Niech 

Pan jedzie bez troski i leczy si ~ ; gdy Pan tam juz b~d z ie, to 1 ° alba 

si~ Panu stY'Pendium podwyiszy , 2° a}bo si ~ cos dada , 3° albo wejdzie 

si~ w porozumienie z Funduszem K. N. tak i e i on cos wylazy. 

Trzeba jednak miec przede wszystikim Wille ZUT Macht 40 

i wyjechac. 

Ty Ie p. Za wist-ow ski, ktory jednaik dodaje, ie nie r~czy za to, 

co moie nastq'pic, gdyby dajmy na to na jego' miejsce kto inny 

przyszedl, a to moie si~ zdarzyc. Wspomnial mi jeszcze, i e Pan 

w podaniu pisal, jako,by P an sam posiadal swoje 2000 zl. Zda je mi 

si~, ze Pan takie kwoty podawal jako wynik skapitalizowania swojej 

renty, Ja myslE;, i e byloby dla Pana niekorzystne pozbawiac 

si~ tej podstawy na przyszlosc i kapitalizowac. Nie moglem juz zaprzqtac 

glowy Z-mu tym, co wlasciwie teraz rna Pan ro,bic, skoro 

na podr6z trzeba 200 zl a na pierwszy miesiqc 500? Powinien Pan 

cos z domu wyciqgnqc, Stypendia w tym roku Sq po 150 zl, 

w przyszlym r Qlku moze Pan miec po 200 zl, i mo'gC! Panu jeszcze 

osobno cos dodac. 

Zamiast memorialu, ktory mi kazal robic p, Michalski, kazalem 

przepisac na maszynie Pailskie cun-iculum vitae, bo jest ciekawe 

i wywiera dobre wraienie. Dr ugi egzemplarz dalem Zawistowskiemu, 

jako uzupelnienie Pans'kich dokume,ntow. 

Nie w,iem, czy w zimie tei mozna jechac; radzilbym jak na jpr E; 

dzej, aby si~ pieniqdze nie rozeszly. Co z pasZ'portem? I czy P a n 

40 Wille ZUT Macht ("Wola mocy") - tytul jednego z dziel Nietzschego.

866 

LISTY K. IRZYKOWSKlEGO DO K. L. KONINSKIEGO 

b~dzie mogl sam pojechac? Trzeba sj~ postarac 0 znizk~, a moze 

bezplatny pas~port. 

Pailski program powiesci przeczytalem. Zdziwilo mnie, ze Pan 

tyle razy zaznacza: to z zycia, to nie z zycia. Ze np. urodzenia 

dziecka nie moze Pan opisac, bo Pa'n przy tym nie byl. W praktyce 

nie warto miec tylu skrupulow, i czy do Pailskich celow ta'k bardno 

b~dq Panu potrzebne takie ,opisy? Za glownq spraw~ uwazam 

to, co Pan podaje na koilcu: bohater rna 'powzlqc decyzj~. Wi~c 

forma decyzji czy namyslu. Stqd rekapitula,cja wydarzen zycia, 

ale czy nie mozna by ich ograniczyc do najwazniejszych, czy tez: 

do rozstrzygajqcych w danej sprawie, a nie zeby to bylo normalne, 

pra,widl:owe cUrTiculum? Bo wtedy - przy normalnym curro v. 

forma l1'ie bylaby lIliczym nowym, lecz po prostu zwyklym "rzutem 

oka wstecz". A wlasnie dzisiaj dziqki oryginalnej formie rzecz 

moglaby miec powodzenie, - jak Boguszewskiej Zycie Sabiny 

z formq 0 wiele mniej oryginal.nq ale rzucajqcq si~ w oczy. 

13 

Sza'l1owny Panie! 

Sel'deczne po:zJdrowienia za'sylall11 

• 

Karol IrzykowS'ki 

19. II. 1935 

Pailski utwor podobal si~ w l'edalkcji "Pionu" i b~dzie wydrukowany 

41, jest odkolwiek za dlugi, musi pojsc na dwa razy i to petitem. 

Chwalili go i prof. Antoniewicz, glowny redaktor, i Piwinski, 

subredaktor (mowil ze "swleze"). Co do mnie to glownq zalet~ 

utworu widz~ w odwaz.nym poslugiwaniu si~ dzisiejszym slownictwem 

filozoficz,ilym, chociaz jest t.o narduzyte i przechodzi w trawestacj~. 

Ale na koilcu efekt 'Z ukazaniem si~ anima nie zostal wyzyskalIlY, 

czy nie moina bylo tego pokazac (w TOl'Jdz. II) zamiast 

ieby Abr. opo:w ~ adal? Technika relacji lagodzi efekt, odefektowia 

go, przycisza, .ale skoro rzecz jest rozpO'cz~ta snem, w czasie teraz 

41 Chodzi 0 nowel~ K. L. Koniilskiego Wyprawa do ziemi Moryja, 

drukowanq jednak nie w "Pionie", ale w "Prosto z Mostu" 1935 r., 

nr 32, 33, 34, 35. (przedruk w Pismach wybranych K. L. Konit'lskiego, 

1955). W liscie do rodziny z dn. 4/3 35 K. L. Koniilski pisal:. "Poslalem 

Irzykowskiemu mojq jednq rzecz do oceny - oddal to do "Pionu» 

. tam podobalo si ~ - i wzi~li do druku - jak mi 1. 0 tym napisal 

w tej chwili pisalem do "Pionu», ze nie zezwalam na druk (ale grzecznie)". 

Byla to nowela osnuta na motywie biblijnym (0 ofiarowaniu 

Izaaka Bogu przez Abrahama).


867 

niejszym, mysl~, ze jego odpowiednikiem kompozycyjnym w drugiej 

cze:sci moglo by'c ziszczenie si~ na jawie, in praesenti. Co do 

dialog6w, sqdz~, ze zanadto rozwlekle, motyw zelaznosci wciqz si~ 

powtarza nie pote:gujqC si~; mozna by z tego troch~ skreslic. Czy 

Abr. Iprzez "zdulszczenie" go, nie uCierpial, a Filistyn nie wyr6s1 

pOlnad niego? - Redaktorom podobalo, si~ oryginalne nowe uje,cie 

tej starej biblijnej historii, pytali mnie, czy nie jest to vv;plyw 

T. Manna, ale ja nic nie wiem. 

Nie pisalem do Pa'na dlugo, ~ tJ'lmczasem, zdaje sie" i to niebezpieczenstwo 

z rentq min~lo, i po pierwszym "kacenjamerze" oswoil 

si~ Pan juz ze "zloty'll" deszczem. Ten stan ja'k'by rozczarowania 

czy nasycenia ,po tylru staraniach, 0 kt6rym mi Pan pisal, byl bard.zo 

cie'kawy. 

Do czasu, kiedy Pan wyjedzie, zatpewne jeszcze par~ razy spie,trzq 

si~ trudnosci zewn. i wew,n. Dlatego tJ;zeba zaczqc jak najrychle'j, 

SkOTO tylko pora rotku pozwoli. Niechze Pan tymczasem utrzymuje 

ze sobq przynajmniej status quo ante. Moze pisanie Panu niewiele 

w tym zaszkodzi; zdobyte poczucie wewne,trzne zrekompensuje 

fizyczne. 

Ser,deczne po,zdrowienia lqcze, 


Dyp10m Paii'SKi jest u mnie 42 . 

14 

Warszawa, 7 sty'Cznia 1936 


Serdeczmie dzi~kuj~ za zyczenia. Nie pisalem do Pana juz ze sto 

1a t, wciqz b~dqc pogrqzonym w obawie, ze program Panski co do 

uzycia stypendiow si(l nie spelnil, a ja nie chcialem si~ 0 tym dowiedziec. 

. 

Od czasu do cza'Su spotykam i czytuje: Panskie artykuly. Mam 

wrazenie, ze styl Panski znacznie si~ wyrobil - moze 1.0 od tego 

czasu, gdy Pan zajmuje siC:l takze beletrystykq. Czy nie obrazam 

Pa'na tym, "wywbil siE:". ZalujE:, ze nie jeste'll grafologiem, Szer 

42 Chodzilo przypuszczalnie 0 dyplom pracy doktorskiej K. L. KoniI'lskiego 

(Kwestia kultury ludowej - program badan nad umyslowosciq 

ludu polskiego - Lw6w 1932). 

Koninski rozwinql jedno zagadnienie swej pracy doktorskiej, a mianowicie 

zagadnienie pisarstwa ludowego, z czego powstala rozprawa 

drukowcma najpierw w "Kulturze i Wychowaniu" 1936 r. 'zeszyt 2, 

a n a st~pnic w formie ksiqzkowej (Pisa7'ze ludowi, 1938).


manem 43, aby w Panskim plsmie wyczytac Panskie dzieje dzisiejsze. 

Je>dno widz~, ze Pain pisze jak dawniej, lezqc. A co z powiesciq? 

Ja w osta tnich czasach mam klopoty finanso,we z powo:d.u 

choroby zony i ksztaicenia dzieci. Pomirno ruchliwosci znovvu nie 

p0\s u!11 qlem siEl naprzod. Moze mi Pan przeciez cos 0 sobie napisze, 

gdy Pana tonie b~dzie m~czyc, - ja odpisz~ jezeli nie zaraz to 

potem. 

Z pewnym za'niepokojeniem zycz~ wzajemnie wszystkiego 00 

brego. 

Uscisk dloni 

Karol frzykowski 

Warsza"va, 7 stycznia 1936. 

15 

7. fIf. 1936 

Sza,nowny Panie! 

Nareszcie przysylam P a nu Crocego 44 - dzi~ki temu, ze, b~dqc 

przed wyjazdem na kiJ.ka dni do Krakowa, chc~ sw-oje niektore 

sprawy uporzq,dkowac. Wysyl,ka op6Zniala si~ wskutek tego, ze 

w "Pionie" zamie$cil Elzenberg 45 fihp ik~ ' przeciw Crocernu, odpowiedzial 

mu Boro\-vy 46 , ale w s.posob, ktory mnie nie zadow alal - 

chcialem si~ w trqcic do tej dyskusji, jako badaj najbardziej kompetentny 

w te j wlasnie m a terii, lecz nie mialem cza'su, a dziS juz 

chyba za pozno i robot m am peIne l'E~ ce. 

Prosz~ Pana, zeby proc'z P a na nikt tej ksiqzki nie bral do r~ki, 

p Oiniewaz wykazuje ona rozne moje sekrety warsztatowe: uwagi 

11a marginesie, porownywanie stronic itp. Nasi Pola czkowie nie 

umiejq tego uszanowac. 

4:3 Rafael Schermann, pisarz psycholog, "psychografolog" (interpretator 

sklonnosci i losow czlowieka z pisma), ur. w r. 1874 w Krakowie. 

Jedna z jego ksiqzek (wyd. 1929) nosi tytul: Die Schrift lugt 

nicht (Pismo nie klamie). 

44 Chyba Estetyk(!, 0 ktorej Irzykowski pisal. 

45 H. Elzenberg: Z ly est et'lk i jego slawa - "Pion", 1935 r., nr 47 (112). 

46 W. Borowy: Sl ow kilka 0 postrzelonych plotach (Na marginesie 

artykulu H. Elzenberga 0 Crocem) - "P ion", 1935 r. , nr 52 (117) . 

Tuz pod artykulem Borowego (s. 18), notatka H. Elzenberga: 

"... podkreslam, ie caly m6j atak dotyczy! estetyki Crocego wylqcznie; 

Crocego-krytyka nie ruszalem i podstaw do sqdu wlasnego tu nie mam. 

Kompetentny a dodatni sqd Borowego moze nie tylko zachp,cic do 

jak najrychlejszego przejscia, w tej sprawie. z rz~du ignorant6w do 

r z ~du jezeli nie znawc6w to ludzi jako tako poinformowanych".

LISTY. K. IRZYKOWSKIEGO DO K. L. KONINSKIEGO 

869 

Paiisikie perypetie tworcze i kolizje interesujq mnie bardzo, choe 

nie reago.walem zaraz, duzo us.t~p6w w liscie zakresIilem sobie. 

Ja1kos to "gadulstwo 0 sobie" u Pana nic a nic mnie nie irytuje, 

gdy u drugich ogromnie. Moze pewna sohdarnose losu jest w tym, 

tudziez dawna gwarancja sympaiii. 0, jezeli si~ chce bye szczerym, 

to moi1na bye b. bujnym. 

Tylk.o na 'pomkn~ co do powiesci autobiograficznej - wszyscy 

to robiq bez zenady., wlasnie Pei'per, moze moje uprzedzenia Sq 

nieshuszne i poch~dzq z zaZ'drosci, moze w samej reprodukcji jest. 

tez tworczose, i moze ta forma jest bodaj najnaturalniejsza!? 

Serdeczny usci~k dloni 

Karol Irzykows'ki 

16 

23. 5. 1936 

Kochany Pa1nie! 

Natychmiast odpisuj~ . Tele.fonowalem do Czarskiego 47 - on mi 

odpowiada, ze zadnego listu od Pana nie otrzymal, bo bylby odpisal. 

Moze to nieprawda, ale dobrze ze si~ wypiera. Wobec tego 

chyba niech Pan drugi raz na'pisze. Ja jednalk myslalem, ze Pan 

mu od razu poszle artykul, bez wst~pnych pertraktacyj. 

Ciesz~ si~, ze ktos b~dzie wypoczywal od aktualiow. W og6le 

taka pauza przydalaby si~ wszystkim, i calej naszej literaturze, 

kt6ra ugina si~ pod "wyscigiem pracy". Maszynki permutacyjne 

slow funlkcjonujq u nas coraz to ·pr~dzej i o'bficiej. - Dzi~kuj~ za 

of ert~ co do ksiqze.k franc!U'Skich , ale mam lektury dose, a do powiesci 

zadnego drygu, raczej do dramatu. - .Gdzie bylo to studium 

0 Nocach i dniach? 48 

Serdeczne pozdrovvienia! 

Kar·ol Irzykowski 

Czy Pan si~ juz uporal z tym studium dla Buja1ka? 49 

47 Zapewne chodzi 0 Waclawa Czarskiego, redaktora naczelnego 

"Tygodnika Ilustrowanego". 

48 W "Mysli Narodowej", 1935 r., nr 50, 51, 52, 53 (Przedruk 

w Pismach wybranych, W-wa 1955). . 

49 Chodzilo 0 rozpraw~ 0 literaturze ludowej i 0 antologi~ przeslanq 

przez K. L. Konillskiego prof. Bujakowi, kt6ra si~ potem ukazala 

w formie ksiqzkowej Pisarze ludowi.


17 

Warszawa, 2/6 1936 

K·ochany Panie! 

Duzq przyjemnose sprawH mi Panski ostartni artykul w "Zecie", 

zwlaszcza dla tego, ze chociaz i'dealista, spojr.zal Pan na tE; sprawE; 

pra'ktyczniej ni'z Braun 50. Panski poglqd, ze idea moze przyjse takze 

pozniej a niek


871 

18 

Wa1rszawa, 27. X. 1936 

SzanQlW1ny Panie! 

Tyle czasu nie pisalem do Pana, a to dlatego, ze po otrzymaniu 

Pailsikiego listu 0 Bqku mialem 'napisac ° tej sprawie obszernie 

i jak za'Wsze: moje dobre ch~ci udaremniajq moje d()!bre ch~ci. 

A jednak zajmowalem si~ Panem i w kilka dni po tym Wide rozma'Wialem 

0 Panu z ks. Kornilowiczem w Laskach 51, wyluszczylem 

mu calq kwesU~ Bqko'Wskq. Rozmawi'aHsmy tez 0 prawie wlasnosci 

i on P()!zyczyl mi to dzielko, kt6re Pan w swej ro~prawie cytuje 

(Ho,rvatha) 52. 

A z Bqkiem jest taka historia. Troch~ niesprawiedliwie Pan go 

potraktowal 53 . Ro,zmowa, kt6rq Pan z nim miaI, wydaje mi si~ 

echem mojej rozmowy z tymze samym Bq\kiem na temat faszyzmu, 

Brzescia 54 i godnosci ludzkiej. 

51 Wladyslaw Kornilowicz (ur. 1884, zm, 1946 w Laskach pod 

Warszawq). Ksiqdz, pisarz religijny, dzialacz spoleczny, redaktor kwartalnika 

"Verbum", wsp6lpracownik zakladu dla ociemnialych w Laskach 

[pOl'. artykul 0 ks. Kornilowiczu w "Tygodniku Powszechnym" 

1946 r., nr 50 (91)]. 

52 Dr A. Horvath (dominikanin): Eigentumsrecht nach dem h!. 

Thomas von Aquin, 1929, Gral., (Imprim. Graecii 1929). 

53 Z Bqkiem rozmawial Koninski w czasie pobytu Bqka w Zakopanem 

w r. 1936 (wizytowal on wtedy kilkakrotnie Koninskiego). 

W numerze pisma "Odnowa" (1937 r., nr 37) ukazal si~ byl 

artykul: Starosta w komorce czyli rozmowa 0 gescie ~ pisany przez 

K. L. Koninskiego (pod pseudonimem Cyrano). Moina si~ domyslac, 

ii nawiqzuje on do rozmowy z poetq Bqkiem. W kartce z dl]. 20.8. 1936 

pisal K. L. Koninski do swego znajomego, bibliotekarza w Zakopanem, 

Jerzego Gawlinskiego: "Czy ten p. W. B, jeszcze chodzi do Bibl-i? 

Niesamowita wprost dla mnie, niezrozumiala figural Wzniosla wiara, 

idealizm, a zarazem najcyniczniejszy kult nagiej brutalnej sily, absolutna 

niewiara, zeby idealizm byl jakq realnie dzialajqcq silq! Ostatni 

raz, w przeddzien mego odjazdu, byl u mnie i juiem wrzeszczal, nie 

moglem dluiej sluchac, choc i ja przeciei nie jestem maksymalistq!n 

5-1 We wrzesniu 1930 r . rZqd sanacyjny aresztowal niekt6rych przyw6dc6w 

opozycji (tzw. Centrolewu), osadzH ich 'w twierdzy w Brzesciu 

n. Bugiem i w r . 1931 wytoczyl im proces, pod zarzutem przygotowan 

do zamachu stanu. Brutalne traktowanie wi~zni6w w czasie sledztwa 

oraz wyroki wywolaly oburzenie opinii publicznej i liczne protesty 

(m. in. protest taki w li§cie otwartym wniesli profesorowie Uniwersytetu 

Jagiellonskiego). Karol Ludwik Koninski ostro wystqpil w kilku 

artykulach przeciwko hanbie Brzescia (por. m. in. artykul Motywy my


Tak byl0. Przeczyt.alem w "Kurierze Pora1nnym" felieton 0 zn~caniu 

si~ wlosikich faszystow nad pewnym profesorem, kt6remu 

kazali wolae: Niech zyje faszyzm! Bili go pre,tami, nie ulegl, ale 

mial dwie c6rki kochane, kto}'e go z placzem prosily aby ustqpil. 

Tym dO'Piero naleganiomdal folg~, krzyknql co chciano, i wtedy 

kt6rys ze zbir6w zatryumfowal nad nim. Wi~c jeszczeostatkiem 

sil odwolal tamto i krzyknql: preci z faszyzmem! po czym go 

zaraz obito do nieprzytomnosci. W felietonie ktos nakpiwal sobie 

z "inteligentow" przy tej spos·ohnosci, niby ze nie wytrzymujq 

to mnie irytowalo, ta pretensja zqdajqca, zeby si~ koniecznie bylo 

bohaterem, ja~kolwiek wlasciwie - ozyz los samej sprawy zalezy 

od okrzyku, od wyznania tzw. wiary. To nalezy ro,zwazye na nowo, 

gdyz w taikich wypa!d1kach uwaza si~ za obowiqzek, zeby mimo tartur 

wyznae wiar~, nie zaiprzee si~. Z ks. KornHowiczem rozwazalem 

wypadki z martyrologii chrzescijanskiej, zydo'wskiej (bracia Machabeusze). 

Bqk wtedy wlas·nie bwnil koniecznosci i obowiqzku 

wyznania, slowa - wi~c chyba inaczej niz w rozmowie z Panem; 

ja wyrazalem wq bpliwosci, kierovvalem si~ poczuciem· 1ego profesora. 

Z ks. K . m6wilismy na temat wyt.rzymalosci nerwow, on 

uwazal rzecz za "wzgl~dnq": nalezy wyznae, ale nikogo nie mozna 

pot


873 

Stanczyk. Grydzewskl b. si~ przejql tymi zdarzeniami, natomiast 

S1. z t~pym uporem twierdzil, ze to bujdy, bes·ztal Gr. ad idiot6w, 

ze on g. w'ierzyi ze so>bie z tego ty'le ro


Prosz~ nadal donosie 0 swoieh myslaeh, artykulaeh itd. Ja jeszeze 

ten list p6zniej uzupeIni~. 

Myslalem ie list b~dzie musial 

bye dlugi, dlatego zwlekalem 

a wypadl tak kr6tko! 

adres Panski nieezytelny 

Ser-deozne pozdrowienia Iqcz~ 

Kaml Irzykowski 

19 

Warszawa, 20 wrzesnia 1937 


Wzmian-k~ na kopercie zauwazylem dopiero dziS, a wlasnie Sq 

debaty nald wawrzy.nami. Trzeba bylo od razu wymienie nazwisko 

i kr6tkie uzasadinienie, to jeszeze by poszlo do starost,wa ezy wojew6dz·twa. 

Na wszelki wypadek niech Pan to przysle. W sobot~ 

plename posiedzenie co do ' wawrzynow, na razie komisja obraduje. 

Gdyby. teraz nie moina bylo, to zostawi si~ t~ kandydatur ~ 

na drugi rok Ale zdaje si~, ie sprawa ze srebrnymi wawrzynami 

jeszeze si~ trochE: przefd!.uiy. 

Crocego moie Pan dalej trzymac~ mam do czytania mn6stwo. 

Kridla znam doskonale, Ingardena mniej, z jego ostatniej ksiqiki 

tylko ez~sc. Odnosz~ si~ do ni1ch po pmstu wrogo. Primo: z osobistyeh 

powod6w, obydwaj mnie z]ekeewazyli swoimi wzmiankami, 

kt6re swia'dczyly, ze ksiqiki mojej (W. 0 tresc) weale nie czytali, 

zatmiast milezee pozwolili sobie na po]emi lk~ - z tytulem. Ingardena 

eheialem popierae, bqdz co bqdz intelektualista i filonof, powi'n-no 

by si~ z · tego tytulu stos·owac solidarnosc. zwlaszrza wobee 

nieuetwa Sloni~skkh , logicznej megalomanii c;hwistka itp. - ale 

nie stac mnie na takq bezinteresownosc. W ostatnim artykule 

w "Pionie" kt6ry zalqczam, wyszedlem z rezerwy i nawiasowo 

w nith uderzylem 55. Czyby Pan nie napisal 0 Ingar'denie do "Pionu"? 

Powinien by Pan przynajmniej dla "Prosto z mostu". 

55 Wzmiank~ 0 Wake 0 tresc zrobil Manfred Kridl we W s t~pi e do 

badari nad dzielem literacki m, Wilno 1936, s. 156. 

W artykule Ostro:i:nie z autentyzm em, zamieszczonym w "Pionie". 

z 16 wrzesnia 1937 r ., nr 37, Irzykowski pisze 0 Kridlu i Ingardenie: 

,.Tymrzasem Stanislaw Czernik rozwijal i emancypowal sie coraz wiecej. 

Z wielkim straehem i ostroinosciami, aby go nie posqdzono, ie nie 

wie. naruszyl tabu wsp61czesnej mqdrosci «formalnej», jakoby to wy


875 

Zalqczam jeszcze moje dwa artykuly niby-antysemickie, ktore 

zrobily wi~ksze wraienie niz cokolwiek innego spod mego piora. - 

Moj dramadk Czcowiek z pozaru drukowany w "Prosto z mostu" 

zaJpewne Pan czytal, jesli nie, to go Panu przysl~. 

Zdaje mi si~, ze nie odpisalem na ostatni ohfity list Panski. Ale 

byla mi~dzy nami umowa, ze moz'na nie odpowiadac, a za to pisywac 

ot sobie bez powodu zewn~trznego. Teraz trafia mnie, sluszny, 

zarzut, ze pisz~ dopiero wtedy, gdy 0 mnie chodzi. 

Otoz jest historia z tc} PaIubq. Dowiedzialem si~ 0 niej od Bern. 

Szarlitta 56, kt6ry telefonowal do mnie tego samego dnia. Gdyrby 

nie on i gdyby nie Pan, n1e bylbym si~ dowiedzial. Musz~ przeczytac 

ten "Mer.cure de France", Cenna jest wlasciwie tylko uwaga 

p. Therive ,17. Ze Krakowsky 58 napisal, to mnie nie dziwi; jako posrednik 

musial ostate'0znie wpasc takze na mnie jako material. 

Zaslug~ glownq rna Jan T·opass 59, czlowiek jeszcze z czasow Mlodej 

Polski, wsp6lpracownik '"Krytj"ki" Feldma.na, on jakich 10 lat 

temu zamiesoil w "Pologne Litteraire" duiy artykul pt. Prekursor 

F7'eucla i 'Prousta 0 tresci niezbyt wybrednej, szablonowo m6wi 

starczaIo, ze forma jest tresciCl, a tresc formq i ze kto wie, czy by 

przeciez nacisku na tresc klasc nie nalezalo. U niego ta wqtpliwosc 

wystqpila pod naZWq: autentyzm. I dzialo si~ to wlasnie w tym czasie, 

kiedy profesorzy Kridl i Ingarden odbywajq dopiero swoje miodowe 

miesiqce z owym tabu i gloszq jego pi~knosc wszystkim, nawet tym, 

ktorzy 0 nim od dawna wiedzieli." . 

56 Bernard Szarlitt (1877-1946), dziennikarz, literat, publicysta. 

Zasluzyl si~ tlumaczeniami na niemiecki Fredry, Wyspianskiego, Zapolskiej 

i wyborem 165 listow Chopina (1911). 

rn Andre Therive, krytyk literacki i powiesciopisarz francuski, 

ur. 1891. W powiesciach swoich obyczajowych stosuje wytyczne tzw. 

prqdu populistycznego, ktorego byl zalozycielem (w roku 1929 wraz 

z Leonem Lemonnier) i teoretykiem. Jest autorem oryginalnej historii 

literatury francuskiej. zrywajqcej z powszechnie uzywanymi szablonami 

- przedstawia jq w formie rozmowy mi~dzy osobami rozmaitych 

narodowosci i ras. Nie udalo si~ wyjasnic, co to byla za uwaga Therive'a 

o Palubie. 

58 Edouard Krakowski - ur. w Polsce, zamieszkaly we Francji, 

uczen Bergsona - w swej ksiqzce (niewiadomo dlaczego Irzykowski 

mowi 0 artykule) La Pologne contemporaine, ou Ie genie d'ttn peuple, 

wydanej w roku 1937 przez "Mercure de France", zamiescil (na s. 266) 

wzmiank~ 0 Palubie Irzykowskiego: "Peut-etre faudrait-il rattacher 

au bergsonisme K. Irzykowski, l'auteur d'un tres curieux roman, 

Paluba, dont la version definitive. parut en 1903, qui par sa finesse 

d'analyse, poussee jusqu'a la tenuite non sans quelque morbidesse, 

precede et annonce Marcel Proust". 

59 Jan Topass, Un precurseur de Freud et de Proust, "Pologn~ 

Litteraire", no 4, przedruk w zbiorze Visages d'ecrivains. Les aspects 

dl! roman polonais, Paris 1930.

876 LISTY K. IRZYKOWSKIEGO DO K. L. KONrNSKIEGO 

tam 0 mnie jako 0 tym, ktory odziera (ecorcher), jest bezlitosny, 

zimny itp., ale wyz.nacza pewne mi~jsce i to na mapie swiato,wej. 

Stq,d Krakowsky mial tez prekursora. Ale d z.i~ki mu i za to. 

Jeszcze nie podzi~kowalem . Co z tym fantem robic? MysIe;, ze Krak. 

powinien byl do mnie napisae. Zapewne on inspirowal notatk~ 

dla IKC 60. Moze bym i mogi na tejpodstawie zabiegac w Penclubie 

czy MSZ, aby kosztem r zqdowym r obili przeklad. Dotychczasowe 

proby z literaturq polskq za granicq zawiodly. Szafy ambasady 

polskiej w Paryzu Sq zawalone niesprzedanymi egzempIar 

zami jakiejs ksiqzki NaBwwskiej. Nie wier z ~ , zeby Francuzom 

mogia si~ podobac Pal. Proust to bqdz co bq,dz elegancja, styl, no 

i doswia'dczenie zyciowe, Pal. jest fa bularnie dziecinna. Trze'ba by 

jq przedstawic ze sta'nowis'ka historyczno-literackiego. Na to b~dzie 

czas po mojej smier::i, moje dzieci wydadzq nowe wydanie. 

Po ta1kiej ekshumaeji jak po jubile uszu autor i r zeez jego zostanie 

juz ·na dobre zapomnia·na. Oczywiseie gdybym mial teraz forsowac 

t ~ palubiczq spraw ~ , P a n mialby pienvszenstwo w przedstawianiu 

mega potwo·ra. Tu jednak na razie nikt 0 tym art. Krakowskyego 

nie wie, zyj~ wsrod ludzi, ktorzy sami Sq zaeh1anni na slawy, nagrady, 

subwencje. Na r azie widze; jedno wyjscie. Jest moja 'nowela, 

ktorq Pa,n zna, PyriphLegethon. T e, e e ·ni~ naj'vvl~eej ze wszystkich 

moich prob, nie powstydzi si~ ona zestaw ienia z nie·zymkolwiek 

w literaturze. Otoz Pans'ki Franeuz Ul moglby jq pod Pans'kim 

do zorem Iprzetlumaezyc i posia e do Paryza z powola'niem si~ na 

artykul Krako'wskyego. My s l~, ze przyjmq jq wsz~d 'zi e , moze nop. 

"Mercure de F rance". Czy ja moglbym cos da e jako zaliezk~ na ten 

interes? Jakieh 20 zl, na to mnie stae. Ceni


877 

testamentowy wyklad "klerkostwa" 62. Kler'k - ta nazwa wprowadzo-na 

przez Bend~ przyj~la si~, wi~c tego si~ b~d~ trzymal, ale 

wol~ : intelektualista (po prostu), albo: wyspiarz. Mianowicie tytul 

ksiqzki rna byc: Wyspa atakujqca, tj: wyspa mi~dzy stronnictwami 

polityczmymi, ale nie neutralna lecz nadneutralna, poprawiajqca 

i krytyhljqca wszystkich. Chcialbym Pana wciqg,nqc na t~ wysp~, 

na kt6rej Pan zresztq i tak si~ zna}duje, bo ta rzecz jest jasna 

i zawsze byla uprawiana, lecz ,dzis trzeba jq nazwae i wyodr~bnie. 

Lecz zaden iz,m, zadna partia, zadna szkola, zaden ruch, przynajmniej 

nie polityczny. Dotychczas, przynajmniej tll w Warszawie, 

z wyobraze'niem "klerka" lqczono zawsze niedol~stwo, ch~c 

ciszy, umywanie rqk od wszystkiego, pantoflarstwo. Owszem, 

ows,zem! - ale w ten spos6b, zeby to bylo grozne dla tych, kt6rzy 

, w tym swiecie nie zyjq. Trzeba b~dzie uzasadnic, ie doty,chczasowe 

wszystkie zarzuty przeciw intelektualistom oparte byly na niezrozumie-nilU 

ich roli (zarzuty zdrady, dwulicowosci, hamletyzmu, 

dyskusyjnosci, slabosci), z, tych "zarz,ut6w" trzeba zrobic zalety, 

potwierdzie, ze tak bye po-wilnno, ze to jest dobrze, ze oni Sq 

na dobrej dwdze a swiat na bl~dnej. 

ZJdaje si~, ze za par~ tygodni w ZipOCZnq w "Pionie" drukowac 

seri~ artyku16w na ten temat. Trzeba by ksiqzk~ napisae, ale 

teraz stae m,nie tyrko na program ksiqzki. Dolqcz~ rozprawy 0 perfidii 

i szantazu. 

Gdy mi si~ z tym ulZy, to wezm~ si~ jeszcze do jakichs wlasnych 

pisanin: dramaty, a moze i Poetyka, do kt6rej m-nie Pan 

laskawie namawia. 

Ladne i trafne Sq Panskie mysli 0 zludzeniu: ze to nie korzysc 

i rozkosz (Pan po.wiada 0 wiele lepiej: przywilej) lecz tragiczny 

mus. To powinno bye wlasnie dzis, wobec Krildla i egzageracji 

z "fi


w defensywie, w doda tku zmieszaTIo nas z Boyem. Bronie si~ 

trzeba, ale to wymaga uczenia si~ od przeciwn1ika, uczenia si~ 

wielu dr6g jalowych, a ja na to teraz nie mam czasu (64 la t). 

Jeszcze co do konkursu na "buty" 64, nie wiem, 0 jakq "pedagogi~ 

przez konkursy" Panu chodzi. Swego czasu byla mi~dzy 

mnq a Grubiiiskim wielka polemika 0 samq mysl takkh konkurs6w. 

Konlkurs dal pl,on ciekawy, ale nie mialem juz sil opracowac 

go, tyle si~ nawojowalem z tym oslem ze starej Warszawy. 

P6zniej pokazalo si~, ze mysl byla bal,dzo nowoczesna, 

bli'Ska reportaz6w, st'l1di6w w terenie i innych usilowaii rosyjskich 

oraz kadenowskich. Dla tego J . N. Miller, kt6ry znal lit. 

rosy.jSkCj, wziql w6wczas uldzial w jury. M6g1bym Panu przyslae 

calq paczk~ tej polemlilki, ale na co to Panu, zaopewne nie 0 t·o 

chodzi. [...] Wart. 0 autentyzmie wlasciwie zaczepiam 0 t~ 

spraw~, i to wszystko wiqze si~ z Palubq, talk ja,k caly kleriklizm 

(Wyspa). A propos tych kon i kurs6w, mniemam, ze Pan sam to 

sabie doskonale pomysli. 

. Ser:deczne pozldrowienia i wezwania, zeby nie upa.dae na duchu 

- pomimo, malgre, dennoch! 


20 

Warszawa, 7 pazdzi~rnika 1937 


Najprz6d 0 wawrzyn~e dla dra Seweryna 65. Wyruszylem z tym 

na posiedzeniu sekcji, ale nikt go nie zna i dkazala si~ atmosfera 

64 Chodzilo 0 konkurs na nowel~ , ogloszony w "Wiadomosciach 

Literackich" (1927 r., nr 3), kt6rego uczestnicy mogli pisac na jeden 

z trzech okreslonych temat6w. Jednym z nich byly buty. W jury 

konkursu wzi~li udzial: Stanislaw Czosnowski. Karol Irzykowski, 

Jan Nepomucen Miller. 0 konkursie pisal Irzykowski w "Wi adomosciach 

Literackich" 1927 r., nr 4 (KonkuTs na zadany temat), 

a talde w nr 5, 10 (polemizujCjc z Waclawem Grubinskim, kt6ry zaczepil 

ide~ konkursu) oraz w nrze 22 z tegoz roku. 

w; Polska Akademia Literatury (utworzona w r. 1933 - zasiadal 

w niej Karol Il"Zykowski), w 1934 r. ustanowila odznaczenie "Wawrzyn 

Akademicki", zloty i. srebrny. Odznaczenie to corocznie nadawal minister 

W. R. i O. P. na ",rniosek Akademii. 

Tadeusz Seweryn (ur. 1894), znakomity ludoznawca i etnograf, artysta 

i krytyk artystyczny, obecnie dyrektor Muzeum Etnograficznego 

w Krakowie (przyjaciel Koninskiego).


- ' - - - . . ( . . ( ..... ( 

sceptyczna, uzasadmona w wypad1kach wawrzynu zlo·tego. Takie 

rzeczy podlegajq wprzod baldaniu przez se'kretariat, starostwa, 

wojelWodz1iW~, ewe'nt. odpowiecinie st6Wa .rzy:~;ienia, zwiqzki czy 

instytncje. E WO'bec tego odloz,ony, wyruszE: z tym wczas na przyszly 

rok. Gdyby byl potem nazajutrz obe'Cny Kleiner na plenum, mozebym 

zaryzytkowal, on by mnie poparl. Ale skoro Seweryn jest 

tylko asystentem a nie dyrektorem, -to jui' wejdq hu w grE: kliki, 

ktore polecajq, zaidrosni 0 te wplywy 'sq kompani. Kadena Prusz, 

kowski, JastrzE:'bowski i Bog wie kto - to jest "sitwa" a Kaden 

publicznie oSwiadczyl, ze uznaje tylko ideologtiE: sitwy. Tego roku 

i tak ponioslem nOWq klE:sk~: staram siE: od 3 lat dla Julii Wielezyils'kiej 

(Dickstei,nowny) 66 0 zloty wawrzyn jako tlumaczce, badaozce 

jE:zyka, ale na przekor mnie dali jej sre1'lrny, pnzed


21 


Warszawa, 18 grudnia 1937 

Dzis dopiero wysylam paczkE: drUlkow, ktorych dotychczas zgromadzic 

nie moglem. Sq one moze juz 'nieaktua'lne, ale sprawa tego 

PenklU'bu do ktorego zresztq nie nalezE:, byla dla mnie interesujqca. 

Niestety nie mogE: jej Panu opowiedziee ze wszystkimi 

szczegolami. Do tego poiniej przyplqtal siE: niezgrabny wypad Skiwskiego 

przeciw mn~e 67. Posylam Panu tez dramadk 68. Za kilka 

rdni zapewne bE:dE: mogi Panu posiac i ksiqiJkE:, ktora ma 'jU'z 

wyjse. 

o czym to ostatnio m6wilismy? Zdaje siE:, ze chddzilo 0 antysemityzm. 

Mam tu kar l!k~ Pailskq przed oczami. Otoz i ja mam 

kilku przyjaciol zydow, nawet bar,dzo wiernych i godnych ludzi. 

najblizsze stosunki Iq~ zq mnie z nimi stale, korzYSci Sq przewaznie 

po mojej stronie, ale to nie odwiodio mnie od sporadycznego 

wyst~pu antysemickiego. [... J 

Poza tym - roboty i robotki, polowanie na honOTaria, sla'be 

nadzieje, ze w przy'szlym rolku bE:dzie lepiej. W domu klopoty 

z ksztalceniem dzieci, ktore coraz wiE:cej kosztuje. 

Niech Pa'n nie uwaza z'a swoj obowiqzek reagowae na tE:caIq 

paczkE:, ktorq posylam. Czytam teraz intensywnie nowele 

"Pionu" 69, bo konkurs przeciez rna bye rozstrzygniE:ty, a "Pion" 

wyIazie ma rdalej, redukujqc honoraria. Na Pailslkq jeszcze nie natrafilem. 

Moja taktyka i moje sojus,ze zape,wne wydadzq siE: Panu niezrozumiaIe, 

ale to wszystiko wy,nika z sytuacji i braku ludzi. 

67 Jan Emil Skiwski napisal artykul 0 Irzykowskim Klerk-kibic. 

drukowany w czasopismie "Podbipi~ta", z 17 pazdziernika 1937 r. (Nr 42). 

68 Czlowiek z pozaru. Dramat w I akcie. Drukowany w "Prosto 

z mostu", 1937 r., nr 38--43. 

60 Redakcja "Pionu" oglosila w 1937 r., (nr 1 i 2) konkurs na nowelE:. 

Do jury zaproszono: Z of i~ Nalkowsk


Gdybym Pana m1al tu pod r~kq jako swiadka, wielu rzeczy mwe 

bym nie robH albo robH inaczej. 

Se:rdeczne pozdrowienia 

i zyczenia Wesolych Swiqt 


22 

Warszawa, 3. II. 1938 

K,ochany Panie! 

Przyslanie dwutomowej ksiqz,ki nie wstrzyma mnie od pisania 

do Pana. Przejrzalem jq powierzchownie, widz~ zupelnie oryginalne 

wzi~cie si~ do rzeczy, za1pewne b~dq uchybienia w szczeg6lach, 

ale zdaje mi si~, ze czegos talkiego jeszcze u nas nie 

bylo. "Ludu" nie lubi~, w jego walory ()dr~bne nie wierz~, ale 

mysl~, ze ksiqzka Panska wyswietli mi te sprawy. Mam nadziej~, 

ze 0 niej cos na 'pisz~, tym baridziej ze mimo rozmiar6w 

nie jest Quza, gdy, si~ odliczy teiksty. 

Panska nowela zwr6cila uwag~ tych, co przygotowywali. tj. 

przesiewali material dla jury. Przypisywali jq - Wit'kiewiczowi. 

Jednych bral Slqsk, drugich zagadnienie konsekwencji. Co do 

mnie postawilem jq na drugim miejscu, proponujq1c na pierwsze 

trzy inne nowele ex aequo. W~daje mi si~ ta nowela zlozona 

z dw6ch cz~sci niepolqczonych z sobq. W 'pierwszej jakby poczqtek 

powiesci, w drugiej zwiqze'k wypadk6w, kt6,ry moze nie 

wymagal takiego przygotowania. Ten zwiqze'k rna kilka deiur: 

nie wyjasniona doM: przekonywujqcO smierc syna, i los zony. 

Rzecz cala przypomina mi nowel~ Hebbla Die Kuh i m6j przyjaciel 

Gross, kt6ry tak sarno jak ja zna troch~ niem·eckq literatur~, 

ta'kze od razu wpadl 'na to zestawienie, gdym mu tresc noweli 

opowiedzial. Ale Die Kuh. oparta" zresztq r6wniez na fakcie 

autentycznym wzi~tym z gazet, dzis dziala na mnie raczej komicznie 

swoim prawie mechanicznym zahaczeniem si~ fakt6w . 

Zastrzegam si~, ze nie "po,sqdzam" Pana 0 nasladownictwo, zresztq 

w z i~cie sobie takiego \>vzoru nie uchybialoby nikomu - ale 

bylby Pa'n to zapewne inaczej napisal. 

Do Plomienskiego dzis napisalem z warunkowq zgQdq. Znam go 

dobrze, swego czasu bardzo narzucal mi si~ na sojusz.ni,ka W walee 

z Boyem. Przychodzil do mnie i od razu zachowywal si~ ta'k, jak


bySmY obaj cos specjalriego ~viedzieli. C6~, kiedy oil :~~in t,i'k zl~' " 

i banalnie pisze, a megalomani~ ma okrutn'l. Klopotliwy jegomose. 

[.. J, koniecznie -chcial, zebym mu tu w Warszawie wyrobil posad~ 

w gimnazjum, a ja ani tyle wplywu nlie mialem ani zadnego przekonania 

do lDiego. (Z .pew,nosciq on mnde uwaza za megalqrnana!) [... J 

Wysluchalem ze wzruszeniem i symtpatiq Pairskiej autocharakterystyki. 

Ale takich rze-czy wlasciwie nie powinno si~ mowie drugi

LISTY K. IRZYKOWS:{I\LEGO DO K. L. KONINSKIEGO 

883 

ue-zye --- a chaosem ,ias~ystow, falangistow ito., kt6rzy zwracajqc 

si~ przeciw ta,intym \,,-zi~li na siebie ohowiqzek szu'kania -no'Wych 

drog. W jednych i dnigich nie wierz~, ale wol~ juz tych nieokreslonych. 

Powiada PaI,l, , ie L. by~by bolszewikiem, _demokratq, dekaderitem 

Hip., gdy1by tobylo en vogue. Tak jest, ale', procz "totaInia'ka" 

Sq jeszcze inne rzeczy dzis en vogue, i mal'ksizm, i antyfaszyzm 

-i na wszyst,k-ich stan{)wiska1ch moina rabie odpowiednie 

frazesy i miny i znajd~ 'wae pan-ienki, ktore. za to buzi da~zq. 

o tym gd_zie jestesmy, do czego naleiymy, r,ozstrzyga zwykle 

przypadek. Gdybym byl mlodszy {) 10 lat i wziql byl udzial 

w legionach, nalezalbym dzis do sana.cji, robilbyrn nowy "ustr6j", 

ekspe-rymenty, na jalkims naczelnym -stanowisku. Gdybym mial 

dobra, bylbym lwnserwatystq lub zakutym ende'kiem. Itak dalej. 

I t{) wcale nie jest relatywizm, tylk{) oboj~tnose dla formulki 

wyjsCi{)iwej. Nie rna hasla anipartii, kt6ra by byla absolutnie 

do ' odrzucenia, a wsz~dzie moina cos dobrego- zrobie, bye twqrczym, 

pr,zebie si~ do nowej warstwy dlialania. Lasz_ wybral falang.::, 

poniewai zdaje mu si~, ie tam moze "rozwinqe skrzydhi", 

rewnowae, robie ideologi~, us,tanawiae, Idajq mu takq kom'binacj~ 

wolnosci z posluszenstwem, ie poczucie wolno-sci przewaia 

wolnosci dla niego sameg'o. Zapewne si~ zawiedzie, ale zawiodlby 

si~ tak sarno wsz~dzie. Frazeol}.ogia wszyst1kich innych partii jest 

jui znana, z'banalizQwana. Nie razumiem, dlaczego Pan go wyklina. 

- Niedzialk o-wsk;j dodalby tu: jeieli w szys ~kie partie rowne, 

to dlaczego ten pain idzie tam wlasnie, g'd zie jest pelny ilob, 

a nie do nas, socjalow, ktorzy nic nie mamy i nic nie damy 

ergo karierowicz. Tak' jest, dla udowo'dnienia swoje j bezinte-resownosci, 

ideowasci, trzeba w Pols'ce bye dziadem, zdychae z glodu, 

tkwie w dziurze tj. w partii, do ktorej s i ~ nie rna i adnego 

przek


na'gr'odzie socjalisci nie pomysleli, wymieniali jak,o swoich chor'liych 

sytego Boya J sytego Sionimskiego, kt6rzy ich zreszt'l mieli 

gdzies. Jest moda, zeby m6wie 0 Sl,on.: wprawdzie Sion. taki 

a taki, ale za to ho ho, jego odwaga. cywilna itd. Ta·k pisze 

wei'li Cat-Ma1ckiewicz, teraz ·X. Pruszynsrki, i Pa'n tei. Ale gdy 

si~ m6wi 0 odwa,dze cywilnej, trzeba zawsze zwaiye, jakie S'l 

stosunki materialne danego faceta. Sion. miewal kolosalne zarobki, 

jezdzil do Brazylii za cudze pieni'ldze, rna udzial w "W. Lit.", 

bierze pieni'lrdze za swoj'l odwag~ eywiln'l , kt6ra ostateeznie polega 

tylko na tym, ze ezasem uszc:zypnie Slawka lub Ignacego 

Matuszewskiego albo zapyta 0 cos ministra. Tarka standaryzowa'na 

odwaga eywilna nie imponuje mi. W tej chwili ci sami ludzie, 

kt6rzy wychwalaj'l odwag~ eywiln'l St, w "Epoce" wywlekaj'l na 

swiaHo dzienne' moje bl


885 

mnie - poehloni~ty bywa samq rzeezq, on si~ nie tylko zapala 

ale i spala, jalk zyd. To mi s ,i~ w nim nawet podoba, on suehot 

dostanie. Trzej ludzie mnie w P,olsee interesujq: on, Pan i Kolaezkowski, 

jako pr6by drogi klerkowskiej. Ko!. w tej ehwili jest na 

przelomie, terroryzuje minish-a, ehee si~ ezegos doigrae, eksperymentuje, 

lewiea bije mu brawo bo niby to waH w rzqd, ale jemu 

chodzi 0 spraw~ ezy 0 etyk~. Pisal 0

886 L~TY K. IRZYKOWSKIEGD DO K. L. KONINSKIE90 

23 


Warszawa, 24. 4. 1938 

p 

Pomimo nieprzeczytania jeszeze Panskieh ksi

l.,ISTY K IRZYKOWSKIEGO DO K. L. KONINSKIEGO 

887 

slalem, ze cos z tych korespondencji, z tego mojegokrzqtania 

si~ oko{,o ' wlasnej i 0udzej duszy, bo Sq jeszcze i fragmenty jakichs 

pami~tnikow, dzienniki przez ki1-kan'ascie 1at nie prowadzone 

i wynurzajqce si

·888 


ktore mO'ze tyl-ko ja jeden niesprawiedliwie ja'ko glupstwo odezuwarn 

- slysz~ w tym jakby wska 'zowk~: juz si~ wynos. 

Ale dlatego tei wydawalo mi si~, ie t~ kwesti~ ezy det. ezy' . 

. indet. naleiy weielic do samej ehara,kterologii i ba'dac eharaktery 

przy nieustannym utrzymywaniu tego nie .~deeydowania. Ja takie 

przeiylem takie waloki rzezbiarskie jak Pan. W swoieh Prolegomenach 

do ch-logii sprzed 20 laty 76, jeszcze nie ealkowicie wcielon'ych 

do moich nowych wywodow, okreslilem charakter, jako to 

wszystko, czego w danym czlowieku nie rozumiemy. - Jeszcze 

-co -do . det. i indet., t~ spra'W~ rozstrzyga b. gladko Payot we 

wst~pie do swojego zresztq moralizujqcego Wykszt. charakteru: 

ie nawet jeieli det., to przeeiei nie wiemy ja,kie one jest, ile 

jest w nim moiliwas-ci, maie ukrytych, i zawsze, gdy si~ ktos 

zmienil, moiemy powiedziec, wsku tek czego ta'k si~ stalo, ale 

nigdy przewidziec. Utitz raldzi 'sobie z tym problemem tak, ie 

przyjmuje charaktery plastyczne, gi~tkie, i twarde, ale to jest 

wybieg formalny. 

A co do literackiej strony to' autor moie pisac 1 wg metody 

det. i indet. Jeieli det., to jest pra-ktyezne, daje wyrazne kontury 

j jest "przekonywajqce" bo "prawdopodobne" nadaje si~ do sZlkolnych 

zadaii nip. opisac charakte'r Bog>umila' w Nocach i dniach. 

Zwykle Sq ubogie takie charaktery, bez gry antynomicznej. Nazywa 

si~ je w krytyce "konsekwentnymi". Ale Szekspir d awal 

charakte.ry indeterministyczne, wielo,znaczne, tym si~ roznil ponad 

Moliera, ja,k i e ubogiego! Czytalem slusznq obserw a cj ~, ze Szekspir 

daje katastrofy charakterow. Otello nie jest w cale za Z!dro 

.snikiem, Hamlet chwiejnikiem. Ale autor w ogole nie jest obow 

iqza ny do zgodnosci z za1dnq rzeczywistosciq. 

Ale wlasciwie' jui zbieralem s i ~do P ana pisac z powodu Panskiego 

artykulu w "Marcholcie" 77, gdy przysze dl list Panski. 

D z i ~kuj ~ P anu za zrobienie wyjqtku dla mnie. Styl P anski mocno 

si ~ zmieni1 - stal si ~ barwny, zywy , lecz ai zanadto podniecony. 

Stylolog policzylby, ile w nim jest cudzyslowow i slow wz i~tych 

z gwary codziennej. Daje Pan c i~ g i Hitlerow i. [... J Ja jes tem tak 

przeladowany nienaw isciami, i e s i~ des z~ z tego, ie 'nie po t r ze b uj ~ 

nienawidzic Hitlera. Mam wobec 'niego raczej iyczliwosc neutralnq. 

Anschluss wywolal we mnie odruchy melancholijnej syrnpatii, choc 

wiem oczywiscie, czym to grozi Polsce. Natomiast w zbiera we mnie 

coraz wi~ksza nienawisc do Francji i AngJiii, kt6re si~ tak daly z1a 

76 Por. "Museion", 1913 r., zeszyt VIII. (Fragment tego artykulu 

znajduje si~ w ksiqzce Karola Irzykowskiego Slon w§r6d porceLany). 

71 W sprawie Ch. O. S. ("Marcholt", 1938 r ., nr 3 i 4).

LTSTY K. IRZYKOWSKIEGO DO K. L. KONINSKIEGO 889 

pac.. Okpil kh Hitler, ciekawym czy okpil i Becka. Gdy sO'bie wyobrazam 

milny tych pa'now mi:nistrow, jak mUSZq udawac, ze wszystko 

wied


nie bye samym -nie osiqgnqlem tego, w pelni, ale zasad~ 

w sobie przewalczylem. 

Inkryminowanego listu jeszcze dzis nie posyIam, bo chc~ pr~dko 

to wyslae 

W "Rocznikiu Literackim" za 1936 pisze 0 Pa'nu Zawodzhlski 

str. 38: ,,(Wiersze M. SZlUkiewicz'a) i dzis mogq budzie odzew 

uczuciowy i bye pun'ktem wyjscia:'refleksji filozoficznej, dow,odem 

ohszerne studium 0 kosmog'onii poetyckiej S., 0 micie metafizycz 

. nym stworz.onym w jego poezji, studium napisaneprzez tak gl~b01kiego 

mysliciela i wykwintnego znawc~ literatury, jakim jest 

K. L. Koninsiki". · 

Serdeczne pozdrowienia 


25 

Warszawa, 31. V. 38. 


Klocqc si~ ze mnq, przeszkadza mi Pan vv podzi~kowa 'niu za 

Pan'ski do b r y - dobry pod kilku wzgl~dami - artY'kul 0 Irzykowskim 

78. Czytalem go raz, i nie wi ~ cej, z uczuciem s z cz~s c ia, 

bo coi wi~cej moi e uszcz~sliwie autora jak nie to, ie napisal rzecz 

pi ~knq. Zresztq wiern, ie Pan jest moim zmawc


i jndy~vidual;o~ci, koment ~ rz ~ mO:i:etytko. 'Ciik rritiie' - pochlania 

t elksty. Nadmiema sklonnosc do tw6rczosci samych metod i zasad 

~ czyli filozof. C;zy ju:i: ktospisai' 0 tyro? ~Cos czyt~llem, ale 

bylo 10 ' zupelnie szablQlnowe. . . ., 

Jesz

892 


W tej chwili mam na glowie trzy odczyty, wiE:c taki sam klo-: 

pot ja~ Pan. Dlatego do ksiqzki PailSkiej, po powierzchownym 

zaznajomienIru siE: z niq, nie przystE:pujE: jeszcze, ale recenzja 

bE:dzi~ na pewno zr.obiona. Tymczasem muszE: jeszcze przeczytae 

dwa dramaty, kt6re swiezo wyszly. 

Co do Za'kopanego to k,westia Pailskiego dachu komplilkuje siE:, poniewaz 

ja przed odczytami muszE: bye zUlpelnie nerwowo wypocz~ty 

i spokojny, nie rozkolysany rozunowami itp. Dlatego prOszE: Pal1!a 

o pomoc w wyszuka'niu dla mnie poIkoju cichego, w kt6rym bym siE: 

• m6g1 do'brze wyspae i rano i po poluidniu, psy, dzieci, koguty, 

aeropla'ny, racia it,p. Sq mi bardzo niepozqdane. Cza'sem Sq jakies 

lokalne halasy i niepokoje, kt6re przesikadzajq wiE:cej od aut. 

Rzadko udaje mi siE: 05iqgnqe ideal. Lirczqc siE: z tym, ze pierwsza 

noc jest zawsze niepew,na, przyjezdzam 0 ile moznosci na caly 

dzieil przed odczytem. WiE:c chcialibym w Zakopanem spE:'dzie juz 

noc z 23 na 24 lipca. Ewentualnie zatrzymal>bym siE: w Z. do koilca 

kurs6w. 

"Pion" wydal numer specjalnie poswiE:cony mojej osobie 80 • 

Przywio'ZE: go Pan'U. Nie rna tam jedna,k ani jednego artykulu, kt6ry 

by siE: umyl do Pailskiej rozprawki 0 Palubie. Chcialem zatamowae 

wyeanie tego numeru, a.Je juz za p6zno, nie moma bylo 

dobrym ludziom robiC przykrosd. 

Serdeczne pozdrowienia lqcz~ 


27 


, Wisla, 22. 7-38 

Wg wszelkiego prawdopodobieilstwa i programu riawiedz~ Pana 

jutro, tj. w sobot~ okolo 7-ej wiecz6r 81. Tak przynajmniej wyliczam 

sobie pociqgi, a rozkla'd jazdy jest dose zagmatwany. Dobrze 

mi tu bylo, ale obowiqzki wzywajq. Moze Plomieilski b~dzie wolal, 

i KPP, w latach 1918-1925 czlonek kierownictwa KPP. P6zniej, przebywajqc 

w Zwiqzku Radzieckim, zajmowal s i ~ gl6wnie krytykq literackq. 

W r. 1931 oglosil pr6b~ marksistowSkiej historii literatury polskiej. 

80 "Pion", 1938 r., nr 24/25. 

81 Karol Irzykowski w Zakopanem w r. 1938 byl jednym z prelegent6w 

wakacyjnych kurs6w naukowo-literackich, zorganizowanych 

z inicjatywy: Stanislawa 1. Witkiewicza, J . Eug. Plomieilskiego i K. L . 

Koninskiego. Pierwszy kurs mial miejsce w 1937 r. K. Irzykowski wyglosil 

tam dwa odczyty: 

1) 25. VII. (1938 r.) 0 wsp6lczesnej dramaturgii w Polsce 

2) 26. VII. 0 plagiacie.


zeby zamiast 0 plagiacie mowic 0- metaforze, ten odczyt tutaj 

si~ podQbal. Ciesz~ si~ bardzo ku widzeniu si~ z Panem 

Serdecznie p021drawiam 

Karol Irzy'kows,ki 

28 


Warszawa, 8. 8. 38: 

Pisarzy ludowych juz przeczytalem, z trudem lecz i z satysfakcjq, 

chcialbym 'napisac a tu dzis teilefonuje do mnie Napierski 0 art. 

o Swi~tochowskim. Uchylilem . si~, proponuj~ mu 0 Pa'nu. On: 

dobrze, bo wlasnie mam j'llZ jeden gotow na ten sam temat, i drugi 

jeszcze art. 0 Panskiej ksiqzce jest zapowiedziany, polemika, wi~c 

b~dq nawet trzy 82. Nie wiem, czy ta metoda jest dobra dla pisma 

ja drugiego art. juz nie wytrzymuj~ - ale glowna rzecz, czy dobra 

ala Pana. Co Pan na to? Moze nie posylac Nap-mu lecz gdzie indziej? 

Jutro jad~ na 10 dni do "MqdraIina" (dom Kasy im. Mianowskiego 

pod Otwockiem), tam prosz~ naJpisac. Skrypt 0 met. 83 prosz~ 

odeslac d


29 

22. ~II, 1938 

Kochany Panie Kat~f~~ _ 

Zadne-przyczyny tego rodzaj-u, ja,kie mi Pan pr,zypisuje, nle zrazily 

muie doPana, jest Pan takim samyrm "w zydu" ja1k w listach. 

Przyczyny Sq: 1 0 nie }ubi~ teraz pisac iistow, choc niegdys lubilem 

bardzo;- 2 5' mialem na'pi'Sac do Pana list specjalny 0 ortografii, wy::' , 

liczajqcy rrinostw,o wy'pad!kow, kiedy przed ostatniq reformq zacz~to 

"pisac rozne slowa razem, ale kSiqzeK u ,mnie siE: namnozylo 

takie" mnostwo, .ze szukanie wsrod nich kosztuje mnie potem bolu 

serca. :Ale jeszcze nie dajE: za wygranq i ten list napiszE:.' Na razie 

zwalilo siE: na mnie duzo roboty, tej bl.()gosla wionej i przeklE:tej 

pierwsie, ze siE: wygrzebiE: z dlugow nieco, drugie, ze na part: miesiE:cy 

jestem zakorkowany. Przy tym widzi Pan zawsze na koncu 

roku sq -dla m.nie rozne finisze, ktore zwy,kle_konczq siE: dla mnie 

klE:skq; ale juz siE: przyzwycza'ilem. [...] . 

Pan oczywiscie posqdzal mnie, ze kocham zydow. Et . co tam, 

kochain czy nie. kocham, Gr,oss jest moim przyjacielem,a Taeni 

Feigenbaurn siedzi !pi juz od roku na karku, ciCjgle zajmujE: siE: 

wydobywani~m go z Wiednia, juz znienawidzilem go, bo dla niego 

tlukE:--glowCj 0 mur, ale robiE: uparcie proby. A Pan sobie tylko 

z daleka jest filosemitCj czy humanitarystCj i gderanie na demoralizacjE: 

swiata dobrze Panu robi. 

Wypadki polityczne malo mnie interesujCj, chyba od tej strony, 

ze kazCj OIprMniac strych z papierow i ksiCjzek a maski gazowej nie 

dajCj, zresztCj moja ml-odsza cOr'ka, ktora siE: na tym zna, powiada, 

ze maska by mi siE: na nic nie przydala. Teraz znow wzyvvajCj mnie 

do komisariatu Obrony Przeciwlotniczej. Bardw biufokratyc,zilie 

to robiCj. Ale poniewaz Pan mowi 0 gesta,ch, rzeczywiscie brak bylo 

ze strony Polski wielkiego jagiellonskiego gestu (podanie rE:ki Czecham). 

Czemu? Tajerrinkza przyczyna, minE:la moda na gesty. 

Czyn! - realny! -:- Brzozowski zabil gest, niech Pan sprawdzi 

w jego Legendzie, co on tam wypisuje '0 gescie. Moze nal\vet mial 

racjE:, moze ten gest, '0 jakim mowila Mloda Polska, byl czym innym. 

Ale od tego czasu jako's realizm rowna siE: krotkowzrocznosci. Musi 

Pan jedna,k takze przyznac, ze do tego gestu, 0 Jakim Pan mysli, 

trzeba bylo dwoch. 

Tyle na razie, aby dac znak zycia i pr'zy sposobnosci zyczyc Kochanemu 

Panstwu Wesolych SWiqt i szczE:sliwego Nowego Roku. 

Serdeczne po,zdr,owienia 

Karol Irzy,kowski


30 

895 

24. 6. 39 

Kochany Panie Karolu! . 

W tym wku od samego poczqtku bylem zagwoidiony w niebywaly 

sposob, i to beletrysty:kq. Najprzod powiesci kilkanascie dla 

czterech wieczorow radiowych, potem dla "Rocznika Literackiego" 

tylei dla dzialu przekladow z niemieckiego, ktory w tym roku 

opracowalem dodatkowo poza ·moim dzialem dramaturgii, a i ten 

wymagal w tym roku czytania wi~kszej ilosci dramatow ksiqilkowych. 

Opchalem sip, powiesciami, bez iadnego poiytku dla duszy. 

Procz przygodnych artykulow jui prawie nic nie robilem i czulem 

si~ zwolniony od pobocznych wyskokow pilnosci. Panskie listy zas 

za;dajq mi zawsze pensum. Kwestia byla, kiedy to Pan mi napisze : 

jak tam 3est z tq "neutralnq iyczliwosciq" dla Hitlera? - i ja b~d~ 

musial ·napisae jakqs obron~. czy wytlumaczenie swego stanowiska. 

Nie lu'bi~ zas teraz eksplikowae si~, pozosta wiam mysli w stanie 

nierozwini~tym. Nie chcp, si~ klocie z Panem, nam obu to szkodzi 

na zdrowiu. Ale par~ uwag. Historia nie byla nigdy tak dramatycznq. 

Niemcy dylktuJq 8wia tu to co cmi nazywajq das Gesetz des 

Handelns i zaczyna si~ gra 0 rzeczy wielkie, ie tak powiem metafizycznie 

wielkie. Niemcy nie majq slusznosci co do nas i co do 

Czech, ale majq slusznose wobec Anglii i Francji, panstw pasibrzutho,w. 

Ale tak jak tragicZ'ny bohater z koniecznooci brnq 

w coraz dalsze winy. Summum ius summa iniuria. Sowiety nie skonczyly 

swej partii, a moie jq przegraly, wykazujqc, ie klasy odradzajq 

si~, teraz grajq Niemcy. W za·sadzie jest to i nasza sprawa, 

sprawa rownosci panstw i majqtkow narodowych, ale my z roznych 

przyczyn (ukraincy, iydzi) tej sprawy sami rozgrywae nie moiemy. 

Dlatego nasza sprawa gdanska jest dziwacznym w~zlem slusznosci 

i nieslusznosci. P·od,danie si~ Czechow bylo mistrzowskq sztuczkq 

historii. Oczylwiscie i ja stalem na stanowisku: mo·ina bylo bye 

wielkodusznym, pomoc Czechom, albo oni mogli nas prosie 0 protektorat. 

Nie wiem, kto sobie tam w brod~ pluje. Ale slyszalem 

tei takie zdanie, kt6re mi troch~ przemowilo do przekonania: gdyby 

nie nasz owczesny sojusz z Niemcami, Hitler zwrocilby si~ przeciw 

nam, nie przeciw Czechom. 

I teraz nagle ucichly wszystkie sprawy ideologiczne zasadnicze. 

Roine moje kampanie literackie i i.deowe, ktore przygotowywalem, 

Sq jakby be2lprzedmiotorwe. Chamstwo literackie pozostalo na placu. 

Ja, chociai mam sobie wiele do zarzucenia z powodu mego le'nistwa, 

umywam r~ce: nie mialem gdzie pisae, wszystkie najlepsze 

posady recenzenckie (krytyckie) Sq w r~kach tzw. tworcow (Kaden, 



Wierzynski, Parandowski, Wol-oszynowski, Koloniecki). Pan zas 

moze sobie oglqda e zupelne banluuctwo swojej "Ch. O. S." Artykul 

s. Teresy w "Verbum" mi.mo komplementow swiadezy, ze i a ni 

"majq swoje (t zw .) zdecy:dowane oblieze" 85 . 

, Oni juz ni'c na swieeie nie zrnyeh, rojqce si~ od truizmo'vv. 

Truizmy nie mogq bye zbawienne. Wsrod mojej najnowszej lektury 

byla slawna ksiq~ka slawnej Gertruay von Le Fort Chusta W eroniki. 

G. L. F. to pionierka katolicyzmu na Niemey, a Maria Wi 

.nowska jest w Polsce jej ambasadorkq. Znowu ta Laska, Laska! 

Laska, ktora i A'ndrzejewskiemu w glowie zawroeila. Poki tego 

ewielka si~ nie poz'b~dq, poty b~d~ 'zawsze wolal protestantyzm 

obehodzqcy si~ bez Laski. Par~ lat dzi~ki przychylnej dla mnie 

atmosferze Lasek ezekalem, co stamtqd wypromieniuje, ale zawiodlem 

si~ zU'pelnie. S. Teresa rna nastawienie akuratnie "Wiadomosei 

Literackich" i wsze].kie odpowiednie sympatie i orientacje, 

kat·olicyzm, Mauriae i Maritain nic jej na to nie po'mogq. Gojawiezynsika 

t,o aut.orka dla jej gustu; ks. Kornil,owicz z daleka roztaeza 

nad tym wszystkim opiek~ a t q broszurq 86 zdyskredytowal 

si~ w moich oezaeh ZJulpelnie. Trzeba b~dzie zdyehae bez tcZw. pociech 

religijnyeh, tak jalk si~ zylo. 

Powyzsze moje wy,nurzenia wtorujq Panskim rozezar,owaniom 

co do Brzozo,wskiego. Wlaseiwie on byl zasadniczym rozczarowaniem 

mega zyeia. Ale weale nie dlateg.o, ze zdradzil ezy nie zdradzil. 

Sprawa jego zdrady nie jest jeszcze rozstr.zygni~ta. Dokument, 

o ktorym Pan slyszal, byl reprodukowany w "Niepodleglosei", 

.i byl rozpatrywany przez tutejszy kl'ub polonistow "Klin". Wyrazono 

wiel'kie wqtpliwosci co do wartosci dowodowej tego dokumentu, 

wobec kpt. Kalinskiego z Arehiwum MSWojsk. Moze to 

bye po pro-stu tylko powtor zenie bakajowskich twief>dzen. Ale grzechern 

glownym Brz. byl jego spo'Sob pisania, jego huepa 87 na idee, 

wywolujqca niesumienno'se, wreszeie obrzydliwe kaznodziejstwo. 

Przed x laty pisalem 0 nim jako 0 produeeneie wOdki, wtedy rzucil 

si~ na mnie ostro Bleszynski. Zresztq zrobilem dla Brz. tyle ile 

8.; Artykul s. Teresy franciszkanki w "Verbum", Nr 3, 1938 r. 

polemizujqcy z rozprawq K. L. KoniI1skiego W sprawie Ch. O. S. , drukowanq 

w "IVIarcholcie". . 

8" W 1939 r. ukazala si~ w Warszawie (Biblioteka Akcji Katolickiej, 

"Nowa Seria", nr 16) broszura ks. KornBowicza - Chrzescijanska odbudowa 

swiata w swietle nauki 0 Cie!e Mistycznym. Rozwazani a 1Iad 

ro!q duszpast er za w akcji spolecznej. 

87 hucpa - oszustwo, 19arstwo, bezczelnosc.


897 

za!den literat polski ella drugiego literata nie zrobil, choc on wyrzqdzil 

mi smiertelnq szkod~. Teraz wyjdq jego wyklady Swiatopoglqd 

pracy i swobody ste.nografowane przeze mnie. B~d~ si~ 

staral, zeby Pan jakos otrzymal beZipla tnie tomy dotychczasowe. 

Legend~ mog~ Panu poslac w starym wyclaniu juz teraz. Niech Pan 

mi la6kawie odesle ksiqzeci ki, kt6re Sq u Pana. "Pion" zapewne 

z.ostanie wskrzeszony jako miesi~cznik pod redakcjq Skiwskiego, 

moze Pan b~dzie tam pisal. Nie mam jllz teraz tyle cierpliwosci 

ella Pailskiego pisma, wi~c moze nie odpisuj ~ na wszystkie punkty 

i moze si~ - mijamy. Zarzut "inteligenckiego podejscia" - 3/4 literat6w 

pol·skich wychowalo si~ na floskulach bolszewickich, 

[.. .] SwiatopogiqdBrz-go (praca) zwyci~zyl i oto jakie skutki. Z tej 

strony ja patrz~ na sytuacj~: co on narobil. OczywisC'ie nie on, 

tylko jego mistrzQwie Rosjanie (trzeba by zajrzec do Michajlowskiego). 

Teraz wyjezdzam na par ~ tygodni do Mqdralina, aby je 

S'zcze przed wojnq odetchnqc sosnami. 

Serdeczne pozdr.owienia Panu, zonie i synowi 

K.I. 

31 

Kochany Panie Karolu' 

Kaunas, 1929 m. 28 lipca men. 

Niespodziewanie pisz~ do Pana z Kowna, dokqd mnie zagnala 

wycieczka Z\viqzkll Lit. Pol. Toby bylo cos dla Pana, rozmyslac 

J)ad mozliwosciami ugody lub unii polsko-litewskiej, co do kt6rej 

wszyscy tlltaj wyrazajq sceptyczne api.nie. Moze by Pan jaki artyklll 

0 tym na1pisal, ja za maIo mam danych, dopiero od kilku dni 

zajmllj~ si~ tq kwestiq i cZllj~ s i~ za malo patriotq polskim, a by si~ 

do niej rozpalac. Ale sentymentalizm literacki gra we mnie. Pcniewaz 

z ludzmi nie bardzo si~ porozumiec mozna - j~zy ik litewski 

jest nam nieskoilczenie bardziej obcy niz rllski, czeski, chorwacl{li 

itp. - wi~c kraj·obrazy. Kowno jest male i ladne, "tolnie 

w zie'leni". Najpi~kniejsze: z · da-chu kosciola i kolegium Jezuit6w, 

gdzie uczyl Mi·ckiewicz, wido·k splywu Wilii z Niemnem, gdzie to 

"Niemen w gwaltowne pochwyci ramiona" 88. Wlasnie zach6d sloilca 

blyszczqcy i podw6jny - odbity w wodzie - podkreslil to miejsce. 

R. DobrowoJs'ki powiedz.ial: Scena erotyczna. Ply .n~lismy tez stat 

88 Por. Piesn 0 Wiliji z Konrada Wallenroda.


kiem w gore: Niemna, wytrwale po obu stronach doliny pi~kne 

lasy, zameczki, ruinki itp. Mialem tez sposobnose jechae lodziq przez 

Niemen na drugq stron~, zamaczalem palce, woda byla ciepla od 

deszclU z poprzedniej nocy. Psychologia: im bardziej mojej ojczyzny 

nie kocham, tym bardziej moglbym pokochae Litw~. Byly 

"incydenty", 0 ktorych by dlugo trzeba si~ rozpisywae, chcqc wyluszc·zye 

ich przeslanki. Niestety zdrowie mi nie dopisuje, opuszczam 

niektore fragmenty wycieczki, 'llie wiem czy jutro zdob~d~ sie: na 

jazd~ autOJbusem do Polqgi. 

A teraz wracam do Panskiego listu. Panska spowiedz - ze spowiedzi 

byla dla mnie "przezyciem", poniewaz uwazam spowiedz za 

klerkowskq, utopijnq instytucj~ , ktora nie wiadomo skqd znalazla 

si~ w katolicyzmie. Wszystko zalezy od tego, kto spowiada, czy potrafi 

bye zast~pcq Boga. Gimnazjalne wspomnienia spowiedzi.owe 

zostawily na mnie zle wrazenie. Dzis przylqcza si~ do tego skrupul 

inny: co do ekshibicjonizmu, jak to pr·ze~wyci~zye? Ale podziwiam 

Panskq odwag~. Chcial Pan bye z sobq w porzqdku. Ale ostatecz.nie 

z08tal Pan tym samym. Utwierdzil si~ Pan tylko w swoim, nadal 

Pan temu "swoje" wYZSZq sankcje:. B~dzie Pan dalej zjezdzal to, 

co Pan zjez'ci-zal, i gotowal w sobie krew. Ja tez nie widz~ innej 

drogi. Przebaczenie! - przebaczenie jest zubozeniem duszy, zemsta 

jest jej amplifikacj~ metafizycznq, zemsta jest czyms nierealnym, 

przebaczenie jest z rz~du k'orzysci praktycznych. 2yli lulCizie, 

ktorych kosci wykopalbym z grobu, a by si~ na nich zemscie. (Czy 

to ta dzi,ka Litwa mnie tak usposabia?) 

29/7 Niemoznose udzialu w zbyt uciqzlivvych wyciec:okach (7 godzin 

autobusem do Polqgi) trzyma mnie w hotelu, to samo pp. Galuszkow 

·oboje chorych. Brak polskiego slownika, przewodnika, 

planu, utrll'dnia mi przechadzki nawet w samym Kownie. Jest tyl'ko 

plan litewski, bardzo zle zrobiony. Za to czytam jednq publikacj~ 

niemieckq, z ktorej dowiaduj~ si~ wielu nowych dla mnie r zec.zy. 

Ach, my literaci naprawd~ nic nie wiemy. Moze oso'biscie pomowi~ 

z Pane'll 0 tych sprawach. Ale w tej chwili juz mnie to wszystko 

nic nie obcho,dzi. Niech sobie politycy, dyploma'ci, wojskowi robiq 

co chcq. Chcialbym juz wracae. Niczego i z nikim si~ tu nie dogadam. 

Moze zainicjuj~ '.Dowarzystwo Polsko-Litewskie w Warszawie, 

ale jestem za stary aby si~ tak szaTpae. Na rowni -i'llteresuje mnie 

kores'pon'dencja mi~d'Zy Abelardem a Heloizq, ktorq wziqlem tu 

z sobq. " 

Nie mog~ zakonczye ,nie podzi~kowawszy Pa'nu za rozs'nucie mi 

swoi


trudniej spowiadac si~ przed zwykIym, cywilnym czfowiekiem. 

Tego B. nie uczyni.f! - chociaz cz~sto wbil min~ po temu. - Nie 

na wszystkie kwestie listu odpowiadam, bo nie mam go przy sobie. 

Rzecz Skwarczyiis,kiej 0 listach moze Pan trzymac u siebie, inne 

przy sposobnosci Pan przesle. 2al mi Pana niezmiel'llie, ze Pan tak 

przykuty do krzyza, znowu. Trzeba ieby Pan probowal napisac 

dramat, to ryzyko, powiesc Iatwiej zbyc, ale dramat daje wi~kszq 

satysfakcj~.· Choc rzad'ko, ale b~d~ do Pana wciqz pisywal, tylko 

ie nietbyt w zwiq'zJku z Paiiskimi listami. 

32 


Ser·decznie F.ana sciskam, malZonce serdeczne ukiony 

Karol Irzyko·wski 

• 

Warszawa, 8. III. 40 

Paiiskq kartk~ dostalem dopiero wczoraj, corka jq zabraia jadqc 

do Krakowa dwa tygodnie temu i teraz przywiozia. Podczas gdy 

Pan uratm.val mojq podo,bizn~, ja nie uratowalem, ani nie ra towa 

Iem, Paiiskich listow, sipaJily si~ razem z moimi mebIami, bibliotekq, 

obrazami, notatkami mieszkaniem. Dodatnie strony tej zimy 

byIy: brak "sezonu", gazet, czasopism lit., odczytow, premier, kryty,k 

moze odpoczywac, przeczytac cos mqdrego, grafomania cudza 

nie dociera do niego, moze sic: Ciddac grafomanii wlasnej, 0 ile jej 

nie stracil razem z 12 kg wlasnej zywej wagi jak ja. Dyskutowa 

Iismy tutaj tylko 0 - jedyna nowalia - ksiqzce Stachniuka Dzieje 

bez dziejow 80. Nowa:czyiisk,i uwaza go za olbrzyma, ja nie. Pan dopiero 

teraz spisuje swoj swiatopoglqd, a "uczniowie" St., smarkacze 

20-letni, juz majq sw-poglqd! mowiq () "postawie Zadmgi". 

Wszystk{) malpowanie. Pisz~ rowniez pow{)leiiku kler'kowskq ksiqzk~ 

(rozdzial: analiza, ro'Zmowy, ukoiiczony), trzeba uporzqdikowac rachunki 

z tym swiatem, skoro si~ otrzymalo takie ostrzezenie. Przeciez 

taka strata jestpoismierciq, wraca si~ do zycia jak po letargu. 

Zresztq jest mi lepiej nizniejednemu. Czqstka emerytury, przez 

zim~ zasilki - ktore teraz juz ustaly - utrzymywaly mnie na powierzchni. 

Wiosna teraz idzie, to uleczy Pana, jezeli Pan zim~ prze 

89 Jan Stachniuk: Dzieje bez dziej6w (teoria rozwoju wewnc:trznego 

Polski, Wydawnictwo "Zadruga", 1939 r.). Ksiqzka wyszla z drukarni 

16 sierpnia 1939 r. i zostala "cicho" rozprowadzona w pierwszych miesiqcach 

okupacji. 0 "Zadrudze" i 0 "postawie Zadrugi" pisze Jan 

Stachniuk we wst~pie do innej swej ksiqiki Czlowieczenstwo i kultura, 

Po'znan 1946.


trzymal. Ciesz~ si~, ze Pan istnieje, zachE}cam do pisania wszechstronnego. 

Co za dziwne wakacje dla literatow! Gdy'by jeszcze 

wygody byly, ale duzo czasu zabierajq drobpe zabiegi. Polecam 

zasad~: zwiezc p aid dach! - chocby nawet w gorszej formie. Ale 

ze wszyscy teraz takie piszq, wi~c i czytanie jest Bogu mile. Sciskarn 

Pana, uk.lony rodzinie 

Karol 1. 

33 

3. II. 41. 


Dzi~kuj~ Panu za wiadomosc 0 sobie, a jezeli nie zaraz O'dpisywalem, 

to dlatego, ze odzwyczailem si~ .(yd tego dzikiego pisma. 

Przede wszyst'kim slda dam wyrazy wspolczucia z powodu smierci 

0jca Panslkiego, ktorego szk,oda ze nie Zinalem blizej: Te dawne 

struktury umyslo,we, pogrobowcow pozytywizmu, szczegolnie mnie 

pociqgajq; mierz~ siebie samego nimi. Kol. Czosnowskiego, k rery 

mial tescia w Lanckor,onie, prosilem, aby wywiedzial siE: ° Pana; 

nie mogi si~ jed'nak nic dowiedziec, jego tesciowie zresztq juz tam 

nie mieszkajq. Tymczasem nadchadzi list Panski c- gdy juz Wyka 

zawiadomil mnie 0 miejscu Pans,kiego pobytu. 

Moje losy' mozna opowiedziec krotko: przez 2 lata biedowalem, 

teraz od wrzesnia wiedzie mi siE: lepiej, dajE: lekcje stenografii, 

polskiej i niemieckiej, w szkole. J e dna corka jest kelnerkq, druga 

rna zajE:cie n a prowincji. Napisalem dramat 1 alktowy wierszem, 

za'czqIem diatrybE: klerkowskq "Wyspa" 90, teraz bior~ siE: do Literatury 

Polskiej lat 21. Na razie jednak mu sz~ si~ przygotowywac 

do lekcji, bo nie mam rutyny w tym fachu i w teorii jestem slaby. 

Napisalem dwa dobre wiersze. 

Zainteresowalo mnie P anskie za j~cie si~ logikq 91. W ciqgu tych 

2 lat bowiem i ja otadem si~ 0 ten przedmiot, mia·nowicie przeczytalem, 

z mOllOJem, Logik~ Crocego - jednq z ur,atowanych kSi q 

90 0 tej samei zamierzonej ksiqzce pisze Irzykowski w liscie do 

Koniiiskiego z 20. IX. 1937 r. 

91 K. L. Koniiiski zajmowal si~ specja1nie 10gikq i pozostawil z tej 

dziedziny kilka duzych i niewykoiiczonych rozpraw (pisanych \,v ciqgu 

wojny). Oto ich tytuly: Wprowadze nie do lO!liki, Logika formalna, Rachunek 

zakreslnik6w, Kwadrat implikacji, Z teorii zbiom, Rozwazania 

o sylogizmie, Rzecz, Zbi6r. Wielosc. Pozos tal po nim stos notat do 10 

gi ki, dose znacznej obj~tosci, w arkuszach, w osobnych zeszytach, na. 

marginesach ksiqzek.


901 

zek - doszedlem w ten sposob do kHku nowych dla mnie zagadnien, 

scieielk i wertepow. 0 logistyce wyraia si~ Croce tak ujemnie, 

ze mnie brak wiadomosci {) tej dziedzinie przestal martwic. 

W kaidym razie nie otrzymam jui na tej drodze tych objawien, 

ktorych nie mog~ miec na innej drodze. 

Trzy moje ksiq2lki Sq u Pana; gdyby Pan mogl, prosilbym {) ich 

zwrot, to da mi zlu'dzenie odrastania mojej biblioteki. Radbyrm tei 

miec Panskq ksiqik~ '0 literatur:ze ludowej, lecz jesli Pan nie rna 

egzemplarza, to niekoniecznie. Wspomn~ 0 niej w swojej Literatur 

ze, ale do tego daleko. 

Swoje skrJlpty niech Pan chowa i pisze jak najwi~cej; jesli nie 

mozna lepiej, to niech b~dzie gorzej. ZasY'pmy nadchodzqce pokolenie! 

SzIwda, ie nie mam czasu wszystkiego gruntownie przeczytac 

(s vkola! a procz tego wciqi tu wyrabiajq cuda z oswietleniem 

elektr.). 

Serdeczne pozdrowienia tymczasem 

lqcz~, Pani uklony 

Karol Irzy,kowski


SPIS LISTOW KAROLA IRZYKOWSKIEGO 

DO KAROLA LUDWIKA KONINSKIEGO 

w porzqdku chronologicz!llym: 

1. List: Warszawa 5 lipca 1931. 


3. List: 27. XI. 1931. 

4. List: 29/12 1931. 

5. List: Warszawa 22/IV 1932. 

Tu: Zalqcznik do listu: Przepisany r~kq Karola Irzykowskiego 

wyciqg z dziela: utitz, Charakterologie 1925, s. 263. 

6. List: Warszawa 19 maja 1933. 

7. List: 15. XI. 1933. 

8. List: Warszawa 30 grudnia 1933. 

9. Kartka: (Warszawa) 26. II. (1934 r .) 

10. List: Warszawa 24. X. 1934. 

11. List: Warszawa 15. XI. 1934. 


13. List: 19. II. 1935. 

14. List: Warszawa 7 stycznia 1936. 

15. List: 7. III. 1936. 

16. Kartka: 23. 5. 1936. 

17. List: Warszawa 2/6 1936. 

18. List: Warszawa 27. X. 1936. 

19. List: Warszawa 20 wrzesnia 1937. 

20. List: Warszawa 7 pazdziernika 1937. 


22. List: Warszawa 3. II. 1938. 

23. List: Warszawa 24. 4. 1938. 

24. List: 7. 5. 38. 

25. List: Warszawa 31. V. 38. 


27. Kartka: Wisla 22. 7. 38. 

28. Kartka: 8. 8. 38. (Warszawa). 

29. List: 22. XII. 1938. 

30. List: 24. 6. 39. 

31. List: Kaunas (Kowno) 28 Jipca 1939. 

32. Kartka : 8. III. 40. 

33. List: 3. II. 41.

STANISlAW PIGON 

UWlASZCZENIE LITERACKIE 

CHlOPA* 

1 

ZW8WO pIynq wady w Nidzie i pr~dko zmienia si~ czas; z nim 

zas po trosze i struktura aparatu odczuwania. W tym samym 

"GIosie", ktory mi~'dzy wspolpracowrnikami Iiczyl takie Dygasinskiego, 

u'kazywac si~pocznq niebawem opowiadania Zeromsk'iego, 

mi~dzy nimi i takie, co ekstatycznie podnoszq czIowieczq godnosc 

chiopa. Zaledwie przewr6ci si~ karta w ' kalendarzu wie'kow, a ludzie 

w Polsce czytac b~dq W Toztokach Orkana i Chtop6w Reymanta, 

Na potoczne poj~cia sprawliedliwosci spolecznejwplywac 

one b~dq wyraznie choc z wolna. 

Wzgardliwy, nierzadko niena'wistny stosune:k do chiopa dlugo 

jeszcze co prawda snul si~ ja·k dym gryzqcy po uczuciowosci polskiej. 

Ja'k dlugo? - unaoczni nam jeden jaskrawy przyklad. 

Kiedy Zeromski w tok Wiemej rzeki (a wpierw jeszcze w jednq 

ze scen R6zy) wp16tl obraz - nie wiem, zasadny, czy bezzasadny, 

w kai'dym razie 'nlie uzasa'dniany - ja'k chiapi powstanca ranrnego 

i bezbronnego, wldkqcego s'i~ ku wsi wysmiewajq i obrzucajq 

grudami, mlody abiturient jednego z gimnazjow warszawskich 

takim p6'kwitowal to odzewem: 

"Na widok osleplego, okulalego, ociekajqcego 'krwiq czIowieka 

w brutalnej lIlaturze chiopstwa nie budzi si~ iaden instJ"nkt wspolczucia 

i milosierdzia, 0 kt6rych Z pozonnym przejc:ciem co niedziela 

wysluchuje kazan z ambony koscielnej. Ci ludzie Sq calkiem 

wyzuci z elementarnych uczuc czlowieczenstwa, Sq to karyka tury 

• pod tyrn tytulern prof. Stanislaw Pigon pOlqczyl w jeden szkic - przeznaczony 

do nowego zbioru jego prac - rozwazania dl'ukowa ne z okazji pi~l! 

dziesi ~ ciolecia ukazania slEl Chama Orzeszkowej, a takze podsumowanie dyskusji 

na ternat wizel'unku chlopa w tw61'czosci Dyg asinskJiego, a zakonczyl 

szkic lIwagarni, kt6re tu zarnieszczamy, na m a rginesie powiesci J. G. Pawlikowskiego 

Cisonie, (wyd, Znak, 1963).

904 STANISLAW PIGON 

stworzen bo,skich, doszcz~tnie zmaterial'izowane, pozbawione wszelkich 

as'pira,cji, wszelkiej mil'osci sprawy pols'kiej w ogole, tonqce 

wylq'czmie vv zwierz~cym egoizmie kastowym". I 

Mniejsza 0 razswawolonego lobuza, Mary to na'pisal, boe przecie 

nie wziql tego z Zeromsk'iego, lecz z siebie. Wa:ine jest, ze ,v tamtej 

stkole ktos musial nastawiae jego. umysl i serce. K iedy zas 

w Ksiqzce maturzystow (1913) dru1kowa,n;o t~ jego wypowiedz, ktos 

Ksiqzk~ musial redagowae i t~ pozycj~ zaaprobowal. Ktos uwazal, 

ze jest w 'porzqdku, gdy si~ na przedprozu niepodleglosci lzy w ten 

sposob pddstawowq warstw~ namdu. K tos z elity inteligencji 

stolecznej. Musi zainteresowae, kto i po co w ten spos6b nastawial 

umysly mlodziezy. Przeciez naovvczas nie tylko w zaborze austriackim 

ale i w rosyjs'kim wies uczestniczyla juz szeroko w zyciu 

polityczmym a nawet upominala si~ 0 miejsce rownorz~dne w gospo,darstwie 

naro'dowym. Z kart "Siewby" i "Zarania" padaly 

w tym kierunku twarde postula'ty. No, przejdzmy mim~ . 

W Polsce zjednoczonej atmosfera si~ pad tym wzgl~dem zmienila 

gruntownie, ale si~ tez i skomplikowala winny sposob. Stronnictwa 

chlo'pskie mialy juz duzo do powiedze,nia w grze politycznej. 

Bywaly tez ost[.O ata'kiowane. 0 niedojrzalosci chlOlpow 

czy tez '0 ich przyrotdzonych przywarach g~sto pisalo si

UWLASZCZENIE LITERACKIE CHLOPA 905 

wiesciowych i nie trudno byloby popodstawiae tu nazwiska 

tworcow ezy tytuly utworow. 

W ni'niejszej potrzebie wystarczy trzymae si~ toru wytyczo'nego 

i wymierzonego w rozwazaniach nad Chamem Orzeszkowej. Wracalmy 

do pytania przewodniego, jak w literaturze wspolczesnej 

poza konfliktami pIyJllq cymi z ta'kiego czy il1inego porzCjdku swiata 

- odslania sie. charakter chlopa sam w sobie, w miazdze swego 

istnienia, w rdzennej istocie, w jakich wymiarach u,imuje si~ 

tam lu'dz!kq jego godnose. 

2 

Zeby pisa rz mogl pokusie sie. ° pol}azanie wierne, 0 "wizerunel{ 

wla~ny", tzn. vvIasciwy, zywota cz{owie;ka wiejskiego, musi 

uczynie zadose elementarnemu, trudnemu warunkowi, winien ustalie 

solbie wlasciwy punkt widzenia i potrzebnq odleglose: zdobye 

siE: na artystyczne, a wi ~e bezinteresawne, zyczliwe za razem zaciekawienie, 

przyjqe nalezy-iq postawe. wyjsciowq: an i powyzej, ani 

ponizej, ani o'bok, ale w sam raz. W naszym wypadlku n ie moze 

to bye postawa ani tklliwego rozrzewnienia, a'ni gniewnej pasji, 

nie rna zmierzae do mentorskiego pociqgania za polE: sukmany 

ezy to w tE:, ezy w tamtq stro,nE:. Kategorycznym imperatywem ' 

musi byc .praw'da, sledzema czujnym i spl~awiedli"jym , ehoc przyja~nym 

we'jrzeniem. Najblizszym takiej postawy byl u nas Reymont. 

Sposrod pisarzy na m wspolczesnych jednego zwIaszcza mozna 

i naleiy ws'kazac, co te. posta we. przyjql najwlaseiwiej. Byl nim 

nieda wno zma rly Jan G. H. PawlIkowski (zm . 1962). Pisarz 

nierychliwy, rzadko przypomi'nal sie. ozytelnikom, a ie do tego 

z upod()lba1niem okrywal sie. zaslonami pseudonim'ow, przeszedl 

wir;:c malo zauwazony W sqdaeh literaekich. Ale w sprawie, ktora 

, nas tu obchddzi, zajql pozycjE: przodujqcq. 

Choc urodzo,ny w ro'dowym gnieidzie PawHkowskich, w Medyce, 

wrosl byl jak najgl~biej i najrzetel'niej w goralszczyznE:. Tatei 

uwag~ jego ad wezesnych lat skupili na sobie ludzie wiejscy tego 

wlasnie regicm'll. Syn ekonomisty, rotkoehanego w przy r odzie, 

ale i w ,poezji, zna'komitego wydawcy i k omentato,ra Sliowackiego, 

Jana Gwalberta, skoja-rzyl w sobie rowniez glod widzenia 

realnego sWiata z wrailiwosciCj poetyekq. W oba te ramiona swego 

uposaienia duch1olwego ujql milosciwie wies i ezlowieka prostego. 

Wynik'nE:la stqd urocza Bajda a Niemrawcu (1928), a wyniknqc 

miala rozlegla saga roldu Cisoniow. Zly los sprawil, ie wiel'kie


dzie~o to do'Ciqgni~te wcale wysoko, nie doczekalo si~ zakonczenia. 

Michal PawHkow·ski wydajqc drukiem to nieukoilczone dzielo 

brata pobudza wyoObrazni~ czytel'nika, by szukala satysfakcji 

w wypelnianiu luk. "Moze, po'Sifkowarny planem calosci, znajdzie 

radoM: wsp6ltwor,czq wlasnej wyobrazni w uzupelnianiu SO'biE; 

brakujqcych ust~pow. Bywa przecie ito, ze taka swoboda bard'ziej 

jeszcze pocLnosi wa},ory nieukoncwlnego d z iela , troch~ tak, jak 

z po,sqgiem starozytnym, nie majqcym rq'k". 2 

Nie pojd.ziemy wszelako za tq zachE:tq, nie bE:dziemy dochodzic, 

w Jakim gescie mialyby bye splecione braikujqce rE:ce t01'SU. DostE:pny 

oku trzon dziela miesci w sobie dostatec7Jny ladunek bogactwa. 

ROZlpE:'dem glownego zaciekawienia szu'kae go b~dziemy 

w zakresie odslonionej tam psychiki chlopskiej. 

Porzq'dkiem naturalnym, na wsi szczeg6lnie stosownym, saga 

miala objqc dzieje foO'du w ramach trzech pokolen, a wiE:c tyle, 

ile ich ogamia normalnie pamiE:e z osobistego doznarnia i oglqdu: 

dziad, ojciec i syn. Cisonie - 'to stary rod goralski. Z dalekiej, 

zamgllomej juz przes,zloOSci majacz,eje przodek JoOachim, co jeszcze 

za Augusta III uzyskal w tej krolewszczy~n'ie l okacj~ na sadybE: 

rodowq. Blizej, ale rowniez przez omglenie tradycji poznajemy 

pradziada Bartlomieja, zolnierza austriackiego i dezertera-zbojn~ka 

z ,czas6w wojen napoleonskich. Bezposrednio patrzymy na 

koleje zycia, fragmelJ1tarycznie odtWiorzone, dziada Mikolaja Warga 

tego, takze za ml·CYdu zb6jnika, potem powstanca chocholowskiego, 

wreszcie sercem do ziemi przypisaneg.o gazdy-gospodarza. 

BeZlposrecinio zas, twarzq w twarz obcujemy z jego synami: J~drzejem, 

spadkobiercq ojcowizny, i mlodszym, Wawrzyncem, co przez 

szkoly wyszedl ze wsi i jako profesor gimnazjalny wszedl w inteligencj~. 

Wnuk Andrzej, syn JE:drzeja, lekarz i rzezbiarz, przewija 

siE: raczej jako element posredni. W centrum mieszczq siE: trzy 

postaci: Mi1koiaj, JE:drzej i Wawrzyniec, one tez nas tu przede 

wszystkim interesujq. 

W tych trzech kondygnacjach rodu obchodzq autora fenomeny 

indywidualnosci, kazda inna, zaleznie ' oOd warunkow zyciowych, 

w jakkh im przyszlo' wewnE:trznie siE: formoOwae, ale tez w granicach 

kapitalu rodowo·sci, kt6ry przekaZ'uje siE: prawem d ziedziczenia 

i wewnE:trznq wiE:zbCj spaja generacje. Elementem takiego kapitalu 

w l'odzie Cisoniow jest uidolnienie artystyczne, wypowiadajqce 

siE: u dz:iada i ojca w ciesiolce (budarstwie) i rzezbq w drzewie, 

U wlnuka zas w zamHowaniu i uzdolniell'iu rzezbiarskim jui 

2 J an G. H . Pawlikowski, C;sonie . Krak6w 1963, przedmowa Micha la P awliJ

UWI,ASZCZENIE LITERACKIE CHLOPA 907 

bez ograniczen. S-paja zas ich wszystkich W1t:Z Jeszcze silniejsza, 

przyrodzona i nierozerwalna, ktora w rOinych poloieniach iyciowych 

wyraia si~ roinie, ale za fundament rna charakter, kaliber 

wewnt:trzny. Wyraia si~ tez wlasnie w chlopskosci. 

Co si~ na -ten charakter skla>da, 'W czym jest istota "ci'somiowosci", 

ja'k sit: ujawnia wierzytelna chlopskosc tych ludzi? Do 

odpowiedzi, ktora stanowi dla nas istotE: sprawy, dojdziemy kolejnymi 

za 'kr~garmi. 

• 

3 

Tak si~ wydaje, jakoby autor wziql sabie za za'danie dac ow 

"wizerunek wlasny" chl'opa uj~ty nie tyle w ro'dzinnym, zadepta,nym 

t,oku i:ywota (choc i tego tam nie bralmie), ile na 

wiel'kich zakr~tach losu, kiedy to w samej swej naturze ujawnia 

si~ wlasciwy grunt moralny jego chara-kteru, gl~binna jego iscizna. 

Jedna zas i druga warstwa ist-nienia miala bye uj~ta przez 

pryzmat rzetel'nego .realizmu wY'sokiej proby. Te wlasnie decydujqce 

zakr~ty, te w~zlowe pro'cesy potraktowal autor szczegolowo 

i starannie i te na ogol powykonczal, :wstawiajqc sobie 

obrobienie wiqzqcych je 'prz~sel jako zadanie poi:niejsze. Sq one 

i dla nas wagi nieco pom,niejszej, to zas nam pozwala traktowac 

wykOl1czoll1e cz~sci ja'ko podstaw~ w da'nym razie wystarczajqcq. 

Nie chodzi bowiem 0 analiz~ i ocent: calego dziela, scislej 

biorqc, pozostalego torsu, ale wlasnie 0 ow wizerunek chlopskosci. 

Rysow jego nie skupil autor na jednej postaci. Takiej postaci 

centralnej, jednego bohatera tam nie rna, chodiilo przeciez 0 sag~ 

nie jednostki lecz rodu. Jezeli nawet jednq z osob wysull1ql na 

plan pierwszyi ukazal najszczegolowiej, z gl~bok'l sympatiq, to 

wlasnie ujql jej 'owej przedstawicielskiej znamiennosci. Wawrzyniec 

Cison jest synem chlopslkim, kt6ry wyszedl ze wsi nie zrywajqc 

z niq wi~zow uczuciowych, a wszedl w inteligencj~, stan'll 

w szeregu budowniczych kultury umyslowej. 

W tym charakterze pdkazal go autor szczegolowo, a uczynil to 

ze szczegolnq starannosciq i upo'd,obaniem. Jezeli ktora z postaci 

powiesciowych bierze czytelnika .v pDs'iadanie uczuciowe, to wlasnie 

on. T~gi fachowiec, nauczyciel swiatly, poc'iqgajqcy wychowawc 

a ~ zacny cozlowiek - rna w so·bie urok wybitnej indywidualnosci. 

Nie braklo ta'kich iN dziejach na'szego szKolnictwa. "Wawro" 

przywoqzi na pami~c czcigddne postaci Jana Czubka, Sta1nislawa 

Smreczynskiego, Ja'kuba Za,chemsJkiego, wydaje s ,i~ ich rowiesnikiem 

i druhem. Niemniej to juz - chlopslkiego pochodzenia,


a le zawszec inteligent. Chlopskosc jego odsla'n ia si~ posrednio 

w specyficz:l1ym ukla'dzie spolaryzowania wew n ~t'fZnego, skojar 

zenia i,ns·tynk1u z intelektem. Znamian istnej chlo'pSlkosci szuka 

c b~dzi emy gdzie indziej: u jego ojca i u brata. 

Mikolaj Cison , \vciqgni

UWLASZCZENIE LITERACKIE CHLOPA 

909 

twiczome Sq w 'Dim gl ~ bok,o , nie pod warstwq spekulacji i rachuby 

racjonaj,nej, lecz w insty nkcie prawosci, w spodniej caliznie 

charakteru. Kieruje si~ sta tecz:nosciq. Statek - ten wyraz wydaje 

si~ \" naszej po'trzebie najwIasciwszy. Stateczny to zr6wnowazony, 

rzetelny, niezawo'dny, prawy w z,naczeniu jeszcze staropolskim. 

"Sta,tecznose Jego - ta'rcz i pu'klerz mocny". 

Oto jedno ze znamion wewn~trznej godnosci chlopa, kt6re autor 

Cisoniow dos trzegl', chcia1 wydobye na jaw i uwydatnie. Czyz 

powiemy, ze nie rzeczywiste, nie zafchodzqce tam nigdzie, ze 

sk1amane? 

4 

Starszy syn Miko1aja, J~drzej, jest z tego samego pnia, ale 

autor o'dkrywa w nim inne sloje. r on repreze

910 

STANISLAW PIGON 

Zgil1~bionemu d'orzucila mim()chodem: 

"Wies co, kieby mie twoj brat fciol, wydalabyk si~ za niego" 

~ (193). 

Kie'dy to jej s16wko doszlo do J ~drzeja, nie rozprawial i uic 

po sobie nie pokazal. "Wyjql tyl1ko fajk~ i zwyklym swym s'pokojnym 

glosem o'drzekl: 

- No to drobr,ze". 

Rozstrzygnql si~ los trojga ludzi. Autor, rownie w slowach powsciqgliwy, 

niewiele 00 tym powiedzial. Wi~cej zostawil wnikliwosci 

czytel'nika. Zmobilizowawszy jq, nie trudno si~ :wrientowac 

w polozeniu. Agniesika J~drzej ,owi niewqtpliwie z dawna nie 

byla oboj~tna, a jej to zapewne nie bylo taj'ne. Zwrocenie si~ jej 

milO'sne ku bratu, bylo dla J~drzeja bolesne. Stateczna powsoiqgliwlOsc, 

wr'odwna dobroc i zyczliwosc dla brata kazaly mu jedna,k 

to wszystJko w sobie zamknqc. Kiedy mu brat napomlkll1ql 

o ch~ci dziewczyny, o,n "wiedzial juz 0 tym. I jeszcze 0' czym 

innym, ·0 czym nie wiedzial Wawrzek: ze jego pierwsze dziecko 

b~dzie dzieckiem bra·ta". Wawrzka ta decyzja obojga zabolala, 

bo juz gubil rozeznanie w psychice blisbch mu wiejski'ch ludzi. 

"A przeciez wlasnie 0 nim przede wszysVki>m mysleli, a braterskie 

uczU'cie okazywali mu zaws'ze i wiernie. W mqdrej rozwadze 

wypadalo im po'stqpic ja'k z nie roozum'iejqcym zycia chl'opakiem. 

Bo UCZ0ll10SC to rzecz wielka i godna powazarnia, ale zycie zmow 

co i:n-negro. I talk byl,o dobrze, tak byro slusznie" (194). 

Musi impOinowac bystrosc rozeznania autora w tych trudnych 

sprawa'Ch. Obyczaj wiejski owoczesny rzeczywiScie nie znal i nie 

dopuszczal na tym tIe do rozdarc duchowych. Byl wlasnie drzewniejszy. 

Pona·d nim prz.eszly bez slardu za,rowno pailskie wyldziwiania 

sentymentalne, jak i roma1ntyczne l~ozpasania uczuciowosci. 

Dlugo jeszcze w wiek XIX przechowala si~ na wsi Zidyscyplinowa'na 

powsciqgliwosc w wypowiedziach uczuciowych, przystojna 

m~s\ka wstydliwosc, wlasnie statecznosc w rzeczach milosci. 

Tylko ktos niepili na wsi brac t0' mogl za oschlosc i grubiailstwo. 

Ten surowy statek towaTZYszy J~drzejowi przez zycie i nie 

opuscil go 'przy smierci. Ujawnil to au.tor w jednej z gl~boko 

przejmujqcych scen powiesci. Temu trudnemu momento,wi zegnania 

si~ z zyciem przysto( rowniez stateczna 'powsciqgliwo'sc uczuciowa. 

Widywac mozna do dzis na wsi takie godne, uro'Czyste 

rozstawanie 'Si ~ ze swiatem. Poczucie ladu i tutaj nie opuscilo 

od'chodzqcego. J ~drzej w zporzqdzil rottropnie pozostawionq maj~tnosciq, 

ustali! sposob swego przyszlego pochowku. Chcial mier 

przy sabie i objqc pogo'dnym spojrzeniem swoich bliskich, p0'zegnac 

pola i slonce. Wlasnie jak przystalo na odcho'dzqcego go 

•

UWLASZCZENIE LITERACKIE CHLOPA 

911 

spodarza. Bo "chlnp nie ucieka od mysli 0 smieroCi, bliis'za m'll 

jest niz ludziom cywilizowanym, ja'k i wszystlko co przyro'dzone". 

J ~drzej przez.nal s,w6j dzien. Kazal si~ ogolie, ubrae w czarnq 

cuh~ i dopro'Wadzie do ga1niku. Rozejrzal si~ po swiecie, pomilczal 

chwil~ i powiedzia1 io;nie: "Dzis j'llz na mnie bedzie cas". 

Ana jej uwag~, ie przeciez czuje si~ lepiej, objasnil jq dobrotliwie 

i spokojnie: 

,,- Ba jakoz? Nie lekcejsa bedzie smierze, kie w sobie lepiej 

i w zgod'zie z do'pustem bozym?" (212). 

W szacunku chlopskim, wzumianym i a'kceptowanym przez auto'ra, 

dobra statec~nose to jedna z najwyzszych osobistych wartosci 

wewn~trznych, zarazem jelden znajcenniejszych filarow iycia 

spolecznego. Jaikie charakterystyczna dla czlowieka, co iycie bierze 

na serio. i wypelnia je uczciwq pracq. To. talkie jakby odblask boskosci 

w nim. W te war,tosci wprowadza nas autor wypo,saiajqc 

w nie slu'Sznie, uczc,iwie i po prost'll czlowieka wiejsikiego. N'ie 

bywa ona ponad jego miar~ i jest wyznaczmi'kiem god'nosci. Totei 

podana zostala przez powiesciO'pisarza jaiko cos zwyczajnego. 

Nie trudno dostrzec, ze idqc w slad za autorem Cisoniow, obracalismy 

si~ w tych samych gl~bdkich sferach duchowosci, ktore 

odslaniala Orzeszkowa opowiadajq'c d2lieje Pawla Kobec.kiego. Oboje 

oni wSJkazujqc fenomeny wznioslosci wewn~trzJnej, odslall1iajq zarazem 

jej fundament. Nie jest onczyms sprzecznym z duchowosciq 

chlopskq. Nie zaleiy od oglady, nauki, nie jest funkcjq wyos'trzonego 

intelek'tu, ni wysubtelnionej psychi'ki, ale spleciony jest 

z istotq czlo,wieczenSltwa. Autor Cisoniow za,dajqc si~ wiele z swiatem 

ludzi prostych, gdy go odtwarzal w swej pi~knej, gl~boiko 

mqdrej i Ulczciwej pO'wiesci, okreslil stan rzeczy jak najcelniej: 

"Milosc, mqdrose, szlachetnose i jaikie tam Sq jeszcze wielkie 

slowa - to wszystiko bylo u nich tylko prostym chlopsikim instynktem" 

(195). 

5 

Przed blisko stu dwud ZJiestu laty zdarzylo si~, ze Mickiewicz 

w zwiqzku z zapowiedziq ksi ~ ga 'rs k q nowego "Slownika j~zyka 

polskiego" oprawwal dla przykladu leksykograficznie jeden wyraz: 

"Gnota". W opracowanie to wlqczyl sposobem podowcza's 

u nas jeszcze niebywalym szkicowe uj ~ cie dziejow tego wyrazu, 

tzn. granic i . przemian jego semantycznych w ciqgu lat. Podni6s1 

tam, ie okreslenie "onotliwy" stalo si~ w dawnej Polsce 

niemal syna.nimem wyrazu: szlachetny i ie bY'fO lliywane wylqcznie 

w odniesieniu do lu'cizi pochadzenia szlacheckiego, jeieli 


912 STANISLAW PIGOJ:\f 

zas do zwierzq,t czy przedmiot6w, to tyllm z ograniczeniem do 

tych, co byly uksztaltowane r~kq czy tez staraniem czlowie'ka. 

M6wilo si~ wi~c w6wezas: "cnotliwy hetman", mozna bylo powiedziec: 

"cnotlliwy kon ezy pies", "enotliwa strzelba ezy szabla", 

ale nie mo:i:Jna bylro po,wieciziec tak 0 chlopie, w og61e 

o ezlowieku nizszego stainu. 

"Nigdy ten wyraz nie s'tosowal si~ do ehlopa (poezeiwy), Zyda 

(lebski), Cygana (zmyslny), ani do zadnego ezIowieka obeego 

narodu" 3. 

Okreslenie zatem: "enotliwy", jak herb, jak klejnot bylo zwiqzane 

z przywilejem, mialo znaezenie kastowo ogra>niezone. Dzis 

moze si~ narn to wydac osobliwoseiq nie do uwierzenia, a byro 

faktem sarno przez si~ zrozumialym, zwyczajo,wb ezy sIownikarsko 

ustalotnym, w polowie wieku XIX jeszcze sprawdzalnym ~ 

Warto sobie to uprzytomnic i zestawic z dzisiejszym stanem 

rzeezy, zeby nabrac pojE:cia, ja'kJi to od tamtego ezasu dokonal 

siE: w naszej leksyce w obrE:bie tego jednego hasla przewr6t. 

Nie trzeba wskazywac, ze przewr6t w slownictwie przyszedl 

w slad za przewrotem w stosunkach spoleeznyeh. 

Przemiany j~zyf}wwe dokonujq siE: w tempie zna'cznie w,o 1 

niejs'zym niz ekonomiezne, nawet niz obyczajowe. A jedmik rozbicie 

ciasnej bariery, ograniczajqcej s'tosowanie 'vvyrazu "cnotliwy" 

ezy ,izaeny" do jednego tylko stanu, dokonalo siE: przecie:t 

sto,sunlwwo szybko, Z przestawieniem uezuciowosei ezy wyobrazen 

bywa niekiedy tmdiniej. 

Przeswiadezeniu, ze postac powiesciowq ehlopa mazna UJqC 

w kategoriach zacnosci, wznioslosc:i, ze w ehlopie mo,zna dostrzec 

nie tylko odrazajqcq dzikosc, ciemnotE: i glupot~, ale takze niewolqcq 

wielkod'llszD'osC - przeswiadczeniu takiemu w r. 1886 

trzeba bylo u nas toro,wac drog~ silq nieposp01itego talentu. Ale 

i pO'tem nie szlo, to latwo, Nalezaloby tedy na odcinku literat~ry 

wyznaezyc dwa punkty graniczne w tej sprawie nader mozo]nej. 

Mozna je okreslic tytulami: Cham - Cisonie, na'zwiskami: Eliza 

Orzesz'kowa - JanG. H. Pawlikowski. 

Stanislaw Pigoii 

3 A. Mickiewicz, D2iela. Wyd. Jubil. Warszawa 1955, t. VII, s. 265"

Ks. EUGENIUSZ SITARZ, Ks. LUDWIK STEFANIAK 

NOTATNIK ARCHEOLOGICZNY: 

PALESTYNA 1962-1964 

• 

TEREN, umownie okreslany jako Palestyna, obejmujqcy obecnie 

obszar pailst\va Izrael oraz zachodmiq cz~se Haszemickiego Kr6 

lestwa Jordalnii, jest z archeolo·gicznego punktu widzenia najbardziej 

'na swiecie znanym abszarem. Lecz Z'najomose ta wciq:i: jest 

stosunkowo wzgl~dna. Na obszarze 'tym, skroml1'ie liczqc, znajduje 

si~ ponad pi~e tysi~cy m'iejsc interesujqcych archeologa, z czego 

wokresie prawie stu lat zbadano nie wi~cej nii 50/0. W dalszym 

wi~c ciqgu ogromnym nakladem lUd2Jkich sil i koszt6w ekonomicznych 

przeprowadza si~ wykopaliska a·rcheologiczne ' . Szczeg6lnie 

w ostatnim pi~tnastoleciu notuje si~ znaczne o:i:ywienie prac badawczych. 

Wielu, nieobeznanych z bogatymi osiqgni~ciam.i archeologii, 

zastanawia si~, czy prace te posiadajq sw6j sens i czy Sq 

rentowne? Z drugiej strony dose cz~sto slyszy si~, :i:e Biblia i tak 

pozostanie ksi~gq natchnionq, niezaleznie od rezultat6w prac wykopaliskowych. 

lruni, doceniajqc wag~ prac vvykopahskowych, 

twierdzq, ze prace takie Sq konieczne, ·gdyz one najlepiej udowodniq, 

iz "Biblia miala racj~". Ale jed'no i drugie stanowisko 

ni.e ujmuje sedna problemu. GI6wnym zadaniem archeologii Palestyny 

jest badanie i wyjasnianie stosunk6w spolec2JIlych , gosipodarczych, 

kulturalnych, etnicznych istniejqcych tak w czasach 

przedhistorycznych jak i historycznych na ziemd palestynskiej; 

tego rodzaju prace pozwolq nam w duzej mierze wyjasnie warunki 

pOoWstawania jedynej w swoim rodzaju Ksi~gi Objawienia 

Bo:i:ego, zwanej Bibliq. Nadrto badania te pozwalajq nam na lepsze 

lJrozumienie zawartego w niej on;dZlia Bozego. Biblia bowiem, 

zawierajqc nadzwyczaj'nq pelni~ aktualnej tresci, podaje jq w formach 

zwyklych, przystosowanych do wymog6w 6wczesnych epok. 

Do,tychczas formy te analizowano g16wnie pod wzgl~dem literackim, 

co musialo spowodowae jednostronnose wniO'S'k6w. Obecnie 

doceniono jednakn!iepospolitq donioslose poznania materialnych 

1 P. W. Lapp. Palesti1le: Known but Mostty Unknown, BA 26 (1963) 121 nn.

914 KS. EUGENIUSZ SITARZ, KS. LUDWIK STEFANIAK 

pomnik6w kultury i cywilizacj1i . semickiej i w ten spos6b coraz 

bardziej pocz~to doceniac dane archeologii, np. w badaniach nad 

historiq Izraela. W wielu dotychczasowych opral:Owq.niach tego 

tematu kladziano naci&k raq;ej na histori~ biblijnych tra-dycji, lecz 

obecnie coraz bardziej zaczyna si~ zwracac' uwag~ i na archeologi~, 

a za .hodla pierwszo:rz~dne uwaia si~ jui niE~ tylko literackie swiadectwa 

Starego Testamentu, ale takie sprawozda'nia z wykopalisk, 

wydania tekst6w orientalnych, badania topograficzne, paleograficzne 

itd. Warto za1tem poznac, jakie osiqgni~to rezultaty w czasie 

najnowszych prac wykopaliskowych. Niestety nie jestesmy w sta 

'nie, chocby tyIko w telegraficznym skr6cie, wszyst1kich ich om6 

wic, bo jest ich zbyt w'iele. Dlatego przedstawione zostanq tylko 

te wykopaliska, kt6rych rezuHaty wprost i bezposrednio dotyczq 

Biblii. 

1. PAPIRUSY SAMARYJSKIE 

W 1962 r . antykwariusz Ka'I1do, znany jui z posrednictwa przy 

za·kupie manuskryptow qumrailskich, IzawiadomH dyrektora Palestine 

Archaeological Museum - Jusef Sa'ada, ii jest w posiadaniu 

stosunkowo znacznej lilosci fragment6w papiruS'Owych 2. Ten 

wraz z o. R. de Vaux udal si~ do, dyrektora America'n School of 

Oriental Research w Jerozolimie P. W. L appa. Dyr. Lapp po pobieinym 

zbadaniu pr6bki papirusow orzekl, ii pochodzq one z ok. 

375 r. przed ChI'. Zdecydowano si~ na wykup tych papirus6w dla 

Palesti'ne Archaeological Museum. Funduszami zorga'ni'zowanymi 

w Stanach Zjednoczonych dysponowal F. M. Cross Jr. Wykupil 

on w li'stopadzie 1962 r. pewnq ilosc manuskryptow. Wtedy to 

dowiedziano si~ r6wniei 0 pochodzeniu papirus6w. Zostaly one 

znalezione w grocie Mugharet Abu Szinje poloionej w Wadi 

Daliye, 14 km na pornoc od TeJl es-Sultan (dawne J erycho) 

i 12 km . na zach6d 'od J ordanu, w dzikiej i pustynnej okolicy, 

dokqd dostac S'i~ moina byl0 jedynie na grzbiecie asIa. P oszukiwimia 

archeologicz,ne 2Jostaly jednak przepr owadzone. Dokonaia 

ich ekipa America'n School w styczniu 1963 r. pod k ierownictwem 

P. W. Lappa. W obszernej gr

NOTATNIK ARCHEOLOGICZNY 

915 

kobiet, mlodych i starych Iudzi. Szkielet6w bylo zadzi 

m~zczyzn, 

wia jqco duzo: w czasie pierwszej kampanii InaIiczolno ich pona'd 80, 

a beduini twierdzq, ze ma bye ich okol,o 300. 

W wynik u poszuk,iwa n Vi gr,ocie oraz zakupu od beduin6w uzyskano 

ok. 40 pa'pirus6w, bulle, kawalki ubran'ia , bi z ute r i~ (m. in. dwa 

w dobrym stanie zachowane zlolte sygnety), r esZltk i zywnosci, znaczne 

ilosci fragment6w ceramiki, m01nety. . 

Wszystko to pochodzi z la t ' 375 przed Chr. do 335 przed Chr., 

a wi ~ c 

z okresu 40 lat. Wprawdzie poczqtkow o zakladano dawniejsze 

pochodzenie papirus6w, k tos bowiem w idzial, iz w jednym 

z nich znajduje si~ w zm ia>nka 0 Nehemiaszu. Wzmianka 

byla istotnie, . ale miala nieco dziw ne br Zlm ienie: "Nehemiasz... 

niewolnik .. . Zia 30 sztuk srebra". Zn i k n ~ l a wi ~c tym r azem n a 

dzieja odnalezienia dokument6w dotyczqcych przyw6dcy zydowskiego 

z czas6w powrotu z niewoli babilonskiej i odbudowy 

narodowej. P l'aw ie wszystkie papirusy majq char akter pr awnoadministracyjny 

. Dotyczq handlu 'niewolnika mi, n ada nia niewolnikom 

w olnosci, sprzedazy w z g l ~ d ni e cesji. Majq one nieocenione 

wprost znaczenie, b ow iem czwarte stulecie pr zed Chr. 

w P alestynie to jeden z n ajmniej znanych okres6w! 

Dzi~ki papirusom samaryjskim naj wi~ce j zysk uje paleografia, 

boo umozliwiajq one ustalenie scislej chronologii rozwoju aramejskiej 

kursywy, co z kolei wplywa n a datowanie r ~kopis 6w qumranskich, 

m. in. tekst6w Ks i ~gi Wyjscia i Samuela. Ustalie tez 

mozna kolejnose namiestnik6w Samarii (Sanballat I, Delajasz, 

• Sanba.llat II, Hanan iasz, Sanballat III). Ponadto poznajemy lepiej 

s t ruktur~ socjalnq spoleczenstwa palestynskiego w czasach perskich 

, rozw6j poj~e prawnych , rozw6j j~zyka aramejskiego itd. 

Warto te.i poznae w jaki spos6b wszystkie te dokumenty zn a 

lazly si~ w niedost~pnej gracie. Ot6z F. M. Cross Jr. wysuwa bardzo 

prawdopodobnq hipotez~, iz grota ta posiadala zwiqzek z podbojami 

A leksandra Wielkiego. Samarytanie przyj~li bez walk i Aleksandra 

W., kt6rego i m i ~ po dokon anej przez niego masakrze w Tyrze 

budzilo postrach i szacun ek. Gdy jednak Aleksander odszedl 

z wo.iskiem do Egiptu, Samary tanie spalili zywcem Andromacha , 

kit6rego Aleksander ustanowil prefektem Syrii. Macedonezyk n a 

wiadomose 0 tym w r6eil do Samarii natyehmiast i zniszczyl miasto. 

Na wiese 0 jego zblizaniu sit; ludzie zamieszani w za b6jstwo 

Andromaeha wraz z rodzinami szukali schronienia w ucieezce na 

pu styn i ~ >i dotarli wlasnie az do Wadi Daliye. Tutaj jednak zostali 

wykryei przez Grek6w i wybiei doszcz~tnie 3. 

3 F. ill!. Cross, a rt. cy t., s. 11 8 nn.; J6zef Flawiusz. Dawne dzi eje Izrae!a, 

przekta d Z. Kub ia k a, poznan 1962, 11 , 8, 3 n s . 551 n . uwaga : Flawiusz opisuje 

tlo, a le nie pOdaje opisu sa mego wypadku.


II. TELL ES-SA'IDIYE (SARTAN, ZARETHAN) 

W dolinie Jordanu, na terenie' t2lW. Ghor" krol Salomon z mosiqdzu 

i miedzi kazal przygotowae wszysVkie naczynia do swojej 

swiqtyn'i. KS'iE:ga 1 Krl 7, 46 'produkcjE: przyborow swiqtynnych 

umieszcza m'iE:dzy Sukkot a Sarta'n (Zarethan). Znany archeolog 

N. Glueck na podstawie' sWliadectw tylko literackich przypuszczal, 

iz Zarethan bylo na miejscu dzisiejszego Tell es-Sa'idiye; inni, 

niemniej slawni, jak o. Abel czy Albright sqdzili, iz jest to teren 

dawnego Zaphon. "Wszechobecny" prof. Pritchard i na tym tellu 

rozpoczql ekspk)racjE:. Odnalezienie wielu 'l1aczyn z brqzu stanow! 

istotny argument za hipoltezq N. Gluecka. 

Warstwy najblizsze powierzchni, pochO'dzqcez VIII' w. prze1d Chr., 

zachowaly siE: w stanie u'niemozliwiajqcym jakiekolwiek pewniejsze 

w,nioski co do historii teg'o ,okresu. Zbyt duze bylo dziala'nie erozji. 

Natomiast drugi poziom archeol'ogiczmy przechowal siE: niezle. Pochodz.i 

on z poczqtkow ok resu zelaza (jak siE: przyp~szcza z konca 

X w.), kiedy to nastqpilo nagle zniszczenie osiedla. Pelno bylo 

popiolow, zWE:glonych belek sufitowych, sladow spalenia i gwaltownego 

z'burzenia., Moze to bye dzielem faraona Sziszaka, ktory 

w 918 r. urzqdzil niszczycielski najazd na PalestynE:. Poznano 

tez pla'l1 cZE:Sci miasta. W kierunku z polnocy na poludnie ciqgnie 

siE: dluga brukowana uHca. Po stronie wschodniej Sq t,rzy obszerne 

domyzbudowa'ne na prawie jednak'Owym planie, 'zas po str,onie 

zachodniej, w obrE:bie przestrzeni zamkniE:tej" odkryto wiele piecow. 

Dotychczas nie zdolano jeszc'Ze ustalie czy caly tern teren . 

pokryty byl dachem. 

Na poln'Ocnym stoku tellu odk opano dose sprytnie zamaskowan'l 

gaIeriE:-schody (77 stopni) prowa.dzqce do zr6dla, Warto rowniez 

wspomniee odk rycie cmentarza z okresu poznego brqzu i z okresu 

zelaza. Wazny jest szczeg6lnie, grob zbudowany z niewypalonej 

cegly, w ktorym pochowana zostala jakas znaczna os-obistose, 

W grobie tym 'znaleziono 5 'naczyn z brqzu, tr6jn6g brqzowy 

o typie cypryjskim, cztery pudelka z kosci slonimvej, lyzkG 

z kosci sloni'owej z wyrzezbionq ludzkq glow'l, ponad 500 paciorkow, 

w tym 75 zlotych, dwie srebrne szpilki, srebrny Iancuch 

z dw,oma srebrnymi plytkami o'zd,obionymi wzorem roslinnym, 

lampE: z brqzu i piE:e glinianych dzba,now. Grob ten pochodz'i 

z lat ok. 1200 przed Chr. i rna bye jednym z najbogatszych 

grabow, jakie kiedykolwiek dotqd 'Odkryto w Jordanii. Na podkreslenie 

zasIuguje szczeg6lnie doskanale wykonanie robot rzemieslniczych. 

,I J. Huesman, A Report on Tel! es-Sa'idi yell, CBQ 26 (1964) 242 n .; J. B. Prit 

chard, TIle F'irst Excavations at Tel! es-Sa'i,diyell, BA Z8 (1965) 10-17.


917 

lII. TA'ANNEK 

Biblijne Taanach, dawne krolew,sk,ie miasto kananejskie polozone 

w dolin'ie Ezdrelo)n, zillane jest ju:i: z 'inskrypcji z XVI w. 

przed Chr. W latach 1902-1904 prowadzil tu badania naukowe 

profesor u>niwersytetu wiedenskiego E. Sellin, ale metoda archeologicznych 

badan nie byla jeszcze wowczas wypracowana, a sam 

Sellin byl bardz,iej teologiem nli:i: archeologiem; nadto nie dysponowal 

on odpowiednimi wspolpracownikamL Dlatego tez zaistniala 

konieczillosc wyjasnienia oraz weryfikacji pewnych wynikow 

jego prac wykopalisko'Wy~h. Totez latem 1963 r. instytucje amerykanskie 

podj~ly pierwszq kampailli~ archeolog)icznq, ktorq kierowal 

P. W. Lapp 5. 

PocZqtki osiedlenia si~ ludzi w Taanach przypadajq na XXVII 

i XXVI wiek przed ChI'. Taanach w jakis sposob zwiqzane bylo 

z pierwszym systemem miast""panstw w Palestynie. Nie byl,o ono 

zamieszka)ne w koncowej fazie okresu wczesneg,o brqzu, w tym 

samym niemal czasie co Megiddo i Tell el-Far'a 6. Mias


IV. CEZAREA NADMORSKA 

Mimo braku naturalnej zatoki miasto to stalo si~ najwazmeJszym 

portem paiestynskim dzi~ki odpowiednim urzqdzeniom wzniesionym 

przez Heroda (Bell. Jud. I i XXI, 5-8). Herod uczynil 

wlasciw'ie zen S'Wojq stolic~, osrodek sztuki i k ultur y hellen~stycznej, 

ktory tak nie podobal si~ Zydom. Miasto to bylo rown iez 

jednym z wazniejszych osrodkow dzialalnosci chrzescijan. Mieszkal 

tu diak


919 

k q doniosiosc majq prace badawcze wak6i 'najstarszego na Srodkowym 

Wschodzie teatru. Wiadamo z przekaz6w Uterackiich, iz 

w sroctO'\visko orientalne, zdecydowanie wroglie teatrowi, sztuk~ 

t


VI. ASZDOD 

Miasto to, polozone w polowie drogi mi~dzy Gazq a Jaffq, zamieszkane 

byl,o przez FHistynow od XII w. Jest to jeden z najwi~'kszych 

Ii najciekawszych tell6w w hraelu. Prace wyko.paliskowe 

prowadzq tutaj inSltytucje naukowe amerykanskie i izraelskie,' 

a bierze w nich udzial pokazna liczba wspolpracownikow ochotniczych 

z calego swiata 14. 

Bye moze Aszdod zalozyli faraonowie XVIII dynastii, ktorzy na 

poczqtku XVI w. wyp~dziwszy Hyksosow usilowali umocnic kontrol~ 

nad azjatyck,imi prQwincjami swego imper1ium. Mozliwose 

panowania nad wa'znym szla'kiem kQmunikacyjnym tzw. Via Maris, 

nad ktorq 'znajduje si~ As'zdod, posiadala istotne znaczenie. To 

miasto kananejskie zniszczone 'ZQstalo w XIII w. Kierownicy wykopalisk 

M. Dothan, N. D. Freedman i inni sqdzq, ze nie jest wykluczony 

nawet ud zial Izrael

NOTATNIK ARCHEOLOGICZNY 921 

Po piowrocie Zydow z niewoli Bab1lonskiej miasto Aszdod zalicza 

hagiograf do wrogow pokolenia Judy (Neh 4, 7). Ostatniq wzmiank~ 

biblijnq na temat Aszdod mamy u Neh 13, 23 n. Nehemiasz relacjonujqc 

tematyk ~ miesza,nych malzenstw Zydow stwierdza, ze Zydzi 

poslubiH m. in. kobiety aszdodyckie, ktore to m alzensiwa jak i ich 

potomSitwo prz,swoily ·sobie dialekt aSZJdodycki i "nie umieli mowie 

po zydo'Wsku". Z okresu perskiego zachowaly si~ bardz·o nikle 

slady histOI'ii kultury miasta Aszdod. Istniejq natomiast resztki 

mlasta hellenistycznego, w pokladach ktorego napotkano monety 

Ahiksandra Janneusza. 

VII. TELL NADZILA 

Filistynskie miasio Gat WClqZ ukrywa przed archeologami swoje 

polozenie. Szulmno g,o w . Tell es-Safy, Tell el-Menszije, Tell Szeich 

Ahmed el-Areini i wreszcie ostatnio w Tell Nadzila 15. Bada'nia 

powierzchniowe przeprowadzone w 1959 r . wskazywaly na liczne 

pozoSitalosci z okresu zelaza. Tymczasem przy blizszym badaniu 

oka'zalo si~, ze resztki okazalego budynku, stojqcego w centrum pagorka, 

wcale nie pochodzq z czasow izr aelskich, lecz z pMnego sre-dniowiecza 

i stanowiq po prostu ara bski chan. Ustalenie stratygrafii 

n apotyka na znaczne trudnosci ze wz gl~du na przemieszanie warstw 

ziemi. Pewl/e jest jednak, ze Nadzila stanowilo kiedys twierdz~ 

Hyksosow (1750-1550), za czym przemawia spos6b ufortyfikowania 

mia" ta, w tym wypadku dose skomplikawany. Najpierw bowiem 

u podnoia gory byla fOoSa, dalej nasyp ziemny, na s t~pnie mur ceglany 

szerokosci 2 mi wysokosci ponad 3,5 m, M6ry filial za zadanie 

m . in. podtr zymywanie tzw. glacis czyli walow zbudowanych 

z ubitej Zliemi (w tym wypadku trzywarstwowych: sHuczka w apniowa, 

kurkar, ziemia czarna); nad glacis z k,olei znajdowal si~ wysoki 

m ur , z ktor ego pozostaly zaledw ie 2-3 poklady. Bye maze, iz 

istnialy jeszcze wieze obronne, b o ,odsloni~to resztki i'zby, k tora 

mogla bye c z ~ s ciq w iezy, a na jej podlodze wiele naczyn glinianych 

z okresu sr ednieg~ brqzu. 

VIII. TELL ARAD 

Arad 16 bylo miastem - panstwem, wspomnianym w Biblii 

w zwiqz\}{u z przejsciem przez pustyni~ .j podbojami Jozuego. Mianowicie 

krol Aradu Izastqpil Izraelitom drog~ kolo gory ROlf, lecz 

zostal tam pokonany (Lb 21, 1; 33, 40). Tego krolewskiego miasta 

15 R. Amiran, T ell Nagila, RB 70 (1963) 568 n . ; RB 71 (1964) 396--399. 

16 Y. Aha roni - R. Amiran, Tell Arad, RB 70 (1963) 565 n . ; RB 71 (1964) 

393-396.


poszukiwano dotychczas w Tell Arad, czego nie potwierdzily jednak 

prowadzone tu od 1962 r. izra.elskie prace wykopaliskow e. Miasto 

jest wprawdzie bardzo stare, si ~ g ajqc pOCZq tkami k oi:tca chalkolitu 

wzgl~dnie pierwszych lat okresu wczesnego brqzu, lecz na 

poczqtku tr zeciego t ysiqc1ecia przed Chr. zostalo zn~sz cz one i le- .. 

zalo w gruzach prawie dw a tysiqce lat. A zatem w- czasie podboju 

Palestyny pr zez Izraelitow Tell Ar a'd nie bylo zasiedlone, wi~c 

krolem kananejskj,m walczqcym z J ozuem mus'ial bye wladca innego 

Aradu (odwu m iejscowosci.ach 0 tej samej nazwie wspomina 'oN opisie 

swe j kam pa1nii Sziszak). Odkrywcy sugerujq, ie biblijnego 

Arad szuk ae naleiy ok. 12 k m na poludniow y zachod, w Tell 'Malhalta, 

Dopiero w X w. pojawiajq si~ znow slady za m~eszk ania Tell 

Ar ad przez ludzi. P ierwszq fo r te c ~, w dr ugiej polowie X w. zbudow 

al tut aj prawdopodobn ie Salomon , k tor q n a s t~pni e p i~ c io k ro tnie 

niszczono i odbudowywano przed upadk iem panstwa judzkiego, 

5wiadczy to, ii do jej istnienia przywiqzywano wielk q w ag~, Ar ad 

stanowilo }jowiem nie tylko osrcdek okr~gu rolniczego, nie tylko 

poloione bylo na gran icy panstwa judzkiego, ale n adto w Iadca jego 

k ontrolowal d rogi dost~pu do Edomu, ku Arabii i dalej k u zatoce 

Aqaba. Pt)d koniec okresu perskiego byl to zn ow teren obr onny. 

Ostatniq fortecE:, k t6r a przetrwala nastE:pnie ai do czas6w bizantyjskichzbudowali 

jui Rzymianie. 

Do najwatniejszych dotychczas odkryc nalezy cz~sciow e odkopanie 

sanktuarium, ktorego pJa,n - oczywiscie w minia turz 

p odobny jest do planuswiqtyni Salomona. Po bDkach wejscia do 

,swiE:tego swiE:tych" znajdowaly si~ dwa oltarze kamienne, z ktorych 

wyzszy rna 51 cm wysokosci. W samej zas izbie znajdowalo si~ 

podwyzs2:enie (bama = wyzyna), otoczone trzema pionowymi stellami 

(masse both)." Bylo to wedlug oprnii odkrywcow - krolewskie 

sanktuarium izraelskie, co stanowi rzeczywiscie sensacjE:, gdyi dotqd 

nigdzie t akiego sanktuarium nie spotkano. Mialoby ono istniec 

mi~dzy IX w. a p,ierwszq polowq VII w . Zniszczone zas zostalo 

w czasach Ezechiasza, ,ktory " .. .usunql wyzyny, potrzaskal stelle 

(masseboth )" (2 K rl 18, 4. 22). 

IX. DZEBEL EL-FUREIDIS (HERODIUM) 

W przypuszczalnych ruinach Herodium 17, a w iE:c w jednej z najwiE:kszych 

fortec Heroda Wielk iego, gdzie zbudowal on sobie mauzoleum, 

w k tor ym zos tal 'p'ochowany (Ant. Jud. 17, 8, 3), wloska 

ekspedycja archeoJogiczna przystqpila w 1962 r . do przeprowadzenia 

prac badawczych. Wprawdzie grobu Heroda do,tqd jeszcze nie 

17 V. Corbo, Gebel FllTei dis, RE 71 (19"64) 258-263.

N"OTATNIK ARCHEOLOGICZNY 

923 

odkI'yto, ale wyniki poszukiwan S,! stosunkowo ciekawe. OdsloniE:topI'zede 

wszy.stkim mur obwo,dowy fortecy herodianskiej, 

maz mury budowane przez powstaiic6w zydowskich tak w czasie 

pierwszego (66-73) jak i drugiego ich powstania (135 po 

Chr.). Z budownictwa Herodowego odkryto prawie wszystkie sale 

term. Na wdelu sC'ianach znajduj,! sie stiuki przypomi'naj,!ce 'W sty1u 

i tresci stiuki pompejanskie. Z czasow pierwszego powstania znaleziono 

tu kilkanascie monet, maly oltarz ofiarny, ostraka z napisami 

greckimi i hebrajskimJ, oraz piec uzywany w czasie obydwu 

powstaii do wyrobu grot6w dostrzal. Okolo V w. Her'odium zosta1o 

zajE:te przez bizantyjski monaster, 0 istnieniu kt6rego nie posiadalismy 

dotqd zadnej wiadomosci. 

X. MASADA 

Masa


Skaly" poezynajqc z'budowal groblE: dlugosei 100 m i na mel 

umiescil wiei:~ obl~i:niezq. I od tej wlasnie strony - od zachodu - 

Rzymianie zdo'byli fortecE: bez walki. Zas Sykaryjezycy widzqc 

oczywistose klE:ski, popelinili zbi.orowe samob6jstwo. Z przeszlo 

900 ludzi oca'lalo 'przypardkowo tylko piE:cioro dzieci i dwie ko'biety. 

Tak skonczyla si~ i:y'dowska waVka 0 ,odzyskanie niepo'dleglosci. 

Elksplor acjE: areheologicznq w Masadzie prowadzili Zydzi od 

1955 r. Byla to najwi~ksza ekspedycja archeoIogiczna, w ktorej 

ob()lk pracownik6wnaukowych brali udzial i:olnierze, mlodziei: 

1 

kibbuco'Wa 'Oraz ochotniey z 32 kraj6w. Kierownictwo ekspedycji 

powierzono prof. Yigae} Yadinowi. 

Do na.jwai:niejszych lO :siqgni~e tej ekspedycji za'liczy(; nalei:y odnalezienie 

fragment6w ksi~gi Eklezjasty'ka pisanych w jc:zyku hebrajskim 

w I w. przed Chr. Znale~iono je w kwaterzezelot6w we 

wschodnim wale kazama towym. Dotychczas poslugiwalismy siE: 

greckim przekladem tej ksi~gi, dokonanym przez wnuka Ben Siracha. 

Wprawidzie jui: w 1896 1". W genizie kairskiej synagogi Karait6w 

odlkryto fragmenty piE:ciu manuskrypt6w Eklezjastyka, pocho'dzqcych 

z IX-XI w., ale zbyt dui:a istn:iala r6Znica opinii w&rod 

uczonych c,o do wlasciwego ich charnajmniej retranslacjq, ale przedstawia oryginalny tekst hebr 

aj~ ki. 

Ponadto znaleziono fragmenty Ksiqg: Psa1m6w, Rodzaju, Kaplanskie 

j oraz fragmenty zwoj6w liturgicznych typu qumranslkiego. 

P ragniemy zaZ'naezyc, ze 'zw6j qumranski jest po,srednim dowodem 

ehrono1ogicznym dla tekst6w z Qumran, gdyz swiadezy 0 tym, ze 

teksty pisane byly przed upadkiem Masa1dy w 73 r . Znaleziono 

r6wniez monety z czas6w A1eksandra Janneusza i Heroda oraz 

blisko 200 ostrak6w. 

Ostatnia ekspedycja archeo1ogiczna, 'Pracujqca w Masadzie odnala'zla 

w ruinach synagogi juz w 1965 r. fragmenty manuskrypt6w, 

a wsr6d nich jeden zawiera dwa 'pierwsze rozdzialy KsiE:gi Po'wtorzon 

ego Prawa, a drugi c:ztery rozdzialy z KsiE:gi Ezechiela. Poza 

tym dose sensacyjna wiadomosc: Znaleziono d:ciesiE:e skorup, dlugosci 

ok. 3 em, a na kaidej z nieh wypi'sane imiE:. Imiona te mogq 

dotyC'zye Elea,zaTa Ben Jair, ostatniego dow6dcy Masady oraz jego


925 

towarzyszy, ktorych dragq losowania wyznaczono, na wykonawcow 

hekatomby 19. 

Eksploracje archeologiczne w Masadzie talk w 1955 r. jak i 1964/65 

doprowadzily zatem do odkrycia ruin za'budowan z okresu Heroda; 

natrafiono Ina freski i mozaiki, pergaminy, waine r~kopisy z okresu 

pawstania Bar-Kochby - papirusy, ostraka 'i rzadkie rnonety. 

Wsrod 3800 z,n.ale'zi,O'nych manet szczegolnq wartosc TIumizmatycZllq 

'posiadajC! srebrne szekle oraz mronety pol-szeklowe, ,ktore S'l prawdziwym 

rarytasem. Ponadto maleziolno okolo 700 skoTupek gliniatnych 

- ostrakow i ponad poltora m:i1iana r02mego r,oidzflju od 

Iamkow. Jaik dowia'dujemy si~ z prywatnej korespondencji z prof. 

Y. Ya'dinern naukol\ve pod'surnowanie calosci 'prac archeo1ogicznych 

na Masadzie i przygotowanie publikacji wymagac b~dzie trzyletniego 

'okresu czasu. Po zakonc'Zeniu prac badawczych i konserwa-· 

torskich Masada 'zosta1a jui w maju 1965 1'. cz~sci>owo. udo ,st~pniona 

turystom. 

XI. PETRA 

Na zachod od Petry 20, dawnej stolicy Nabatejczykow, znajduje 

si~ wysoki rnasyw gorski zwany Umrrn el-Biyara 21 przez wielu 

uczonych tj/dentyfikowany z bibIijnym Sela, ktorego n3'ZW~ 

wedlug tradycji podanej w 2 .Krl 14, 7 Amazjasz po poko1naniu 

dziesi~ciotysi~c'znego wojska edomickiego zmienil na Jokteel; natomiast 

wedlug tra'dycji przekazanej przez 2 Krn 25, 11-12 wojska 

Amazjasza zrzucily tutaj ze skaly 10 tysi~cy jencow edomickich. 

Kampania archeologi'czna koierowana przez p. Crystal-M. Bennett 

do\viodla, ie dopiero pod koniec VIII w. i w VII w. przed Chr. 

bezposrednio Ina skale zbudo/wano kompleks domow, a zatem nie 

moglo tutaj bye ,osiedla w czasach Amazjasza, ktory panowal 

w pierwszej polowie VIII w. Wydaje si~, ie identyfikacja tego 

miejsca Po'zQstanie zawsze problematyczna, gdyi "Sela" to rzeczownik 

pospolity o'znaczaj'lcy skal~. 

Ostateczne sprawQzdanie IZ wykopalisk przeprowadzonych w Petrze 

'przed wojn'l (1934 r.) przez prof. W. F. Albrighta opublikowano 

19 R. Lemoine, Des foultles archeologfques confiTment l'h.:!roisme des d e 

1ensellrs de Massada, w: "Le Fi~aro" (9. 02. 1965) s. 5. Tlo historyczne okresu 

herodiarlskiego w spos6b .rader przyst~pny iIustruje praca A. Krawczuka. 

Herod - kr6! Judei, Warszawa 1965. 

20 W samej Petrze amerykansko-jordanska ekspedycja archeologiczna zajElla 

siEl studiowaniem wylqcznie teatru. Por. P. C. Hammond, The Excavation 

of th.e Main Theate'r at Petra, BASOR 174 (1964) 59-66; Tenze, Petra, BA 23 (1960) 

29-32; J. Starcky, Nouve![e epltaphe naoateenne donnant Ie nom semitique 

de Petra, RB 72 (1965) 95-97. 

21 Crystal-M. Bennett, Umm eZ-Biyara - Petra, RB 71 (1964) 250-253; 

W. H. Morton, Umm e!-Biyara, BA 19 (1956) 26-36.

'926 

KS. EUGENIUSZ SITARZ, KS. LUDWIK STEFANIAK 

w 1960 r. 22. W€dlug Albrighta tZW. COIm.vay High Place, wyzyna 

Co.nway (nazwa pochodzi .od nazwis'ka wspol:pracowniczki Albrighta) 

posiada charakter czysto religijny i jest typowym przylkladem 

dawnych sanktuariow arabskich. Na srodlku okrqglej konstrukcji 

znajduje si~ "swi~ta skala", wok6l ktorej biegnq dwa kr~te rovvy 

posiadajqce stCipnie; mi.aly one pierwotnie odgrywac jakqs r-ol~ 

w nabatejskim kulcie chtonicoznym. Kiedys p6zniej stopnie wstaly 

. wymurowane, przynajmniej w jednym z row6w, zas mur obwodowy 

(mur C) w jeszcze pozniejszym cza'sie stanowil "promenad~" 

wok6l centr a'l'nej skaly. P. J. Parr 23 calq t~ k'onstrukcj~ uwaza 

jednak za budowl~ 0 chara1kterze wylqcznie militarnym. Bylaby to 

po pr-ostu okrqgla wieza znaj'dujqca si~ w jednym z zalomow murow 

olbronnych Petry, z-budowana w ozasie ·od I w. przed Chr. do 

I w. po Chr. Nadto nalezy wspomlniec, ze niedaleko Petry, 

w Beidha, odkryto osiedle neolityczne preceramiczne; badania 

prowadzily tu instytucje angielsko-jordanskie 24. 

XII. ARAQ EL-EMIR (TYROS) 

Hirkan, syn arcy kapla·na Jozeia, w Tra'nsjordanii "zbudowal silnq 

twierdz~ , {:alq - az do sameg-o dachu - z bialego kamienia, kazal 

wyrzezbic na niej postacie zWierzqf ogromnych rozrniaroW i obwi6dl 

jq dokola szerokq i gl~bokq £.asq . W ·skale ster'ozqcej n aprzeciw gory 

kazal wyqbac 'pieczary 0 dlugosci wielu stadiow i urzqdzil w nich 

komnaty, jedne do uczt.QlWania, il1l.1e do spania i mieszkania i doprowadzil 

tam obfite strumienie wody" 25. Jest to prawdopodobnie 

Araq el-Emir, gdzie amerykanskie instytucje naukowe przeprowadzily 

juz kilka kampanii wykopaliskowych 26, potwierdzajqcych 

wiaodomosci prze1kazane pr'zez J 6zefa Flawiusza. Szczegolnie interesujqcy 

jest t. zw . Qasr (II w. przed Chr.), co do kt6rego coraz bardziej 

przewaza opinia, ze jest to swiqtynia Hirkana, jedyny w swoim 

rodza ju pomnik sztuki hellenistycznej oraz jedna z dwu z.na'nych 

(druga, nieco pozniejsza, w Leo1ntopolrs) swiqtyn pOlZa jerozolimskich. 

Albright wpra w dzie sugerowal, iz chodzi tu 0 mauzoleum 

Tobiad6w, ze w z gl~du na i mi~ " Tobiasz" wyryte na grotach, lecz 

n ie jest wykluczone, 1z jest to po pr-ostu greckie imiE: Hirkana. 

22 R . L . C leveland , Th e Excava tion s of the C onway H igh Place (Petra) and 

S o undings at Khirbet Ader, A ASO R 34--35 (1 954156), N e w Have n 1960; Par. 

takze P. C. H ammond, Excavati ons at P et ra i n 1959, B A SOR 159 (1 960) 26- 31. 

23 P. J . P arr, L e "Conway H i g h P lace " Ii P etra . U ne nou velle int erpTiitat 

i on, H B 69 ( 1 ~62 ) 64--79. \ 

24 D . Ki rkb r i d e , Beid/w , RB 69 (1 962) 88-9] ; R B 71 (1 964) 245-250. 

25 J o zef Flawius z , Daw n e d zieje. l zraela, p rzekla d Z . Ku b i a ka, P ozn a n 1962, 

12. 4, II. 

20 P . W. L a p p, 'ATaq el-Emir, RB 69 (1 962) 94-97; R B 70 (1 963) 411-416.


927 

P.o'na-dto zaproponowano identyfikacjE: Araq el-Emir 'Z Ramat 

Mispe, wspomnianym w 'ksiE:dze Jozliego (13, 26), za czym mogloby 

przemawiac o dkrycie wielll przedmiotow z XI wzglE:dnie poczqtkow 

X stulecia. 

XIII. MAKUK 

Na polnoCiny zachod od Jerycha, w kierllnku polnocnym od 

Gory KlIszenia (Diebel Qarantal) znajduje siE: gora Ma'ku'k 27. Zbadano 

kHka grot znajdujqcych siE: w jej obrE:bie. Napot'kano na cerami'kE: 

maz 'narz ~dzia 'krzemienne, p oldobne do 'Znale'zionych 

w Murabba'at; a pochodzqce z okresu chalk,olitycznego; nadto natrafiono 

na w iele czasze'k i kosci bezladnie pomieszanych z okresu 

r zymskiego. Cztery czaszki posialdajq znaczne otwory, powstale, 

ja'k siE: zdaje, jeszcze za i ycia osobnfkow, wic:c Iperforacje nie zostaly 

ehy1ba dokonane w celach rytualnych. Napot'kano ponadto 

kilka przedmiot ow z I w. po Chr. Reszt'ki te - zdaniem A. Dajani'ego 

- mogly naleiec do Esseil,czykow, k torzy znalezli tu czasowe 

schronienie po ucieczce z Qumra n. 

XIV. EL-DZIB (GIBEON) 

W omawia nym przez :nas okresie podjE:to jedynie w 1962 r. piqtq 

kampaniE: wykopaliskowq, ktora jednak nie wniosla nic nowego 

do dotychczaspwego stanu badail 28, lecz w tym samym roku ukazala 

siE: rozpmwa J. B. Pritcharda, dyrektora wykopalisk, omawiajqca 

i pod


miasta 0 tej nazwie). 0 pamy~k~ byl,o zresztq !l1ietrudno, gdyiZ . 

wszystkie te miejscow,osci inajdujq si~ prawie w tej samej okolicy 

na p6lnoc od Jerozolimy. Nadw istnialy trudnosci zwiqzane z 10 

kali'Zacjq powooowane tym, ze znani egzegeci 'Zaprzeczali identyfikacji 

Gibeon = el-Dzib 32. Kres tej dlugolet'niej dyskusji poiozylo 

odnalezienie w el-Dzib bardZio wielu uch od dzba'n6w, na 

ktorych wycisni~ta byla nazwa Gi:bean 33. Dibany te sluzyly tak 

do przechowy,wania jak i do transportowantia wina, kt6rego olbrzymie 

ilosci tJUtaj wytwarzano 34. 'Wystarczy wspomniec, ze urzqdzenia 

do skladowania witna wystarczaly na ponad 25 tys. galonow (1 ga 

Ion = 3,79 1). Wydaje si~ rzeCZq diziwnq, ze po epace Dawida Gibean 

nie jest w Bi'blii 'wit:cej wzmian'kowane. 

Wyjqtko-wo interesujqcy jest system wodny Gibeonu 35. Przeprowadwno 

tam dwie instalacje, ,kt6re na czas obl~zenia wzgl~dnie 

w ogole dla wygody miesZkanc6w mialy umoZliwic dOiSt~p do wody 

z terenu ogranicW'nego murami miasta. Wczesniej wykuto w litej 

skale szy b-stu 'dni~ gl~bo.j~osci 11 m (srednica rownie:i ponad 10 m ). 

wok61 'ktorego ad wewnqtrz znajdowaly si~ schody. Od tego ,s.zybu 

prowa'dzil tunel idqcy nieco w d61 a konczqcy si~ komorq, w kt6I'ej 

,vpI'awdzie 'osiqgni~to w,od~,ale w niedostatecznej ilo:§.ci. Poniewaz 

to olbrzymie przedsi~wzi~cie nie 'dalo ,odpowie'dnich rezultat6w ~ 

dlatego p6zniej, tuz obcik wejscia do studmi zbudowano schody 

wiodqce w kierunku zI'odla. Droga prawie w calosci wiodla tunelem, 

jedYillie tuz 'poza murami ,na krotkim o'dcinku byl gl~bo'k i 

wyk Oip przy'kryty plytami skalnymi. Tunel konczy si~ komo'I'q, do 

kt6rej w{)d~ sprowadzano z wlasciwego zI'6dla przez kr6tikq poziomq 

galeri~. Do komory byl 'r6wniez dost~p Old zewnqtrz, kt6r y 

jednak 'na czas wO'jny zamykano specjaJ.nymi blokami kamiennymi. 

Kierownik wykopalisk prof. J. Pritchard twieI"dzi, :ie to przy 

studni-szybie zmieI'zyly 'si~ wojska Abnera, stronnika dynastii 

Saulowej, oraz Joaba, zwolennika Dawida (2 Sm 2, 12-17). PI'zypuszczalnie 

staw ten znajdowal si~ jednak poza miastem, gd yz 

termin "Bereka" oznacza za'wsze zbiornik wodny, a nie, jak w tym 

w ypadku dojscie do wody; wiadomo nadto, :ie kolo Gibeonu znajdowaly 

si~ "wielkie wody", przy kt6rych Izmaef po zab6jstwie 

Gedaliasza spotkal Jochanana (Jer 41, 12)- 

W Gibeonie odkopano tez. tniezliczone wprast figurki k{)biet jak 

32 N p. A. Alt. Zob. A. Van Den Born, Haggib'ah et G i b' on, OTS 10 (1 954) 

201- 2.14. 

33 J. B. Pritchard, Hebrew Inscriptions and Stamps from Gibeon, Philadelphia 

1959. 

34 J. B. Pritchard, Indllstry and Trade at Biblical Gibeon, BA 23 (1960). 

23-29. 

35 J. B. Pritchard, The Water System of Gibeon, Philadelphia 1961.


929 

r6wniei sta tuet>ki ' Z'Wie-r'z~ce. Ani jedne ani drugie nie stanowiq 

prawdOlpodobnie argumentu na to, ie ludnosc Gibeonu pozostawala 

w opozycji do jahwizmu (za


dzi, ze juz za Dawida obj~to murem obyldwa pagorki, a wi~ i zachodni, 

lecz nie jest to 'Wcale tak oczywiste z apcheologicznego 

punktu wi'dzenia. Doty,chczasowe badania na terenie Ofelu jak 

i w kilku innych stanowiskachpozwolily 'na rozstrzygni~cie paru 

od dawna dyskutowanych kwestii. Przede wszystkim stwierdzono, 

ze mur miasta tak jebuzejskiego jak i z czas6w mOlnarchii izraelskiej 

w rzeczywistosci 'znajduje si~ 0 wiele dalej poza hniq dotychczas 

przyjmowanq. Powstal on ok. 1800 r. przed Chr. i istmial a:i: do 

VII w ., oczywiscie z niemalymi przerobkami. Byl to mur nie tylko 

obr,onny, ale jecinoczesnie wspornik()lwy na stromym, do 45° pochylym 

zboczu. 

Na najstalrszy p6fnocny mur miasta natrafiono nieco na 

polnoc ad miejsc ju:i: ba1danych, lecz zle przez R. A. S. Ma,calistera 

(1923-1927) zinterpreto'vvanych. Wzdhr:i: wschodniej grani Ofelu 

ist'niejq resztki muru kalzamat'owego, ale nie jest to cz~sc fortyfikacji 

miasta, a przypuszczalnie tylko granica akropo'lu wzgl~dnie 

krolews'kiej dzielnicy, jak nip. w Samarii. 

Przy badaniu li:nii wschodniego mU1'U wydobyto na swiatlo 

dzienne niezmiernie i'nteresujqcq budowl~ 0 charakterze wyra:i:nie 

kultowym. W malenkiej izbie znajdujq si~ dwa monolityczne slupy, 

nie b~dqcewspornikami za'dnej budo'\",li. Sq to t. zw. masseboth. 

W pobli:i:u znajduje si


przed Chr. Teren ten [nie zosial pozniej juz zabudowany. Na te 

zatem ruiny patrzyl Nehemiasz w 445 r. w czasie nocnego obchodu 

walow (Neh 2, 12-15). Przy budowie 'nowych murow nie wlqczono 

w obr~b miasta tego obszaru. Innymi slowy, Nehemiasz skrocil 

obwod m'UTOW obronnych, a nie odbudowywal ich w calosci, jak 

dotychc1zas sqdzono, czyli, ze Jemzolima w czasach powygnaniowych 

zajmowala dose wqski pas ziemi na szczycie wschodniego 

pagorka. 

Prace prowadzone w poblizu sadzawki Siloe, ktorych celem bylo 

ustalenie biegu muru zachodnieg,o u polutdniowego kranca wschodniego 

pagor'ka, nie daly dotychcZias pozytywnych wynikow. Wszystkie 

swiadectwa archeologiczne z tego terenu ,dotyczq clopiero 

J w. po Chr. (z wyjqtkiem muru w,poluaniowo-wschodrnim rogu sadzawlki, 

pochodzq'cego, bye moze, z epoki machabejskiej czyli 

Z okresu 'od'budowy fortyfi'kacji wokol Jerozolimy przez Jonatana 

(1 Mch 10, 11), a mur w tej okolicy przynajmniej od lat ok. 700 

przed Chr. musial obejmowae sadzawk~ Silo€, od chwili gdy Ezechiasz 

ze zr6.dla Gihon tunelem spr,owadzil wod~ w obr~b ,obwarowan 

miejski>ch. 

Budowla zwa,na wiezq Dawidowq (Salomona) oraz bnstion, majqcy 

pochodzie z murow jebuzejskich :lJOstaly w 'wyniku obecnych 

prac wykopalisk owych znacznie odmlodzone. R. A. S. Macalister 

w ()parciu 0 wy'k0'Palis'ka 1923-27 uznal je za c z ~sc skladowq 

wschodniego muru Jewz,oJimy i konsekwen tnie przY'Pisal je X 'vvie 

Iw wi przed Chr. Chronologia ta oka'zala si~ jednak zdecydowa nie 

bl~dna . Wieza zbudowana bowiem byla na SZC Zq bkach budowli 

z VII w., 'co w asocjacji z ceramikq oraz z mone tami z II w. przed 

Chr. dowodzi, ze mogla ona powstac najwczesniej w czasach machabejskich. 

Wieza ta stalI1,owi praw dopodobnie cz~sc murow obronnych 

JefOlzolimy budowanych 'Przez Jonatana (1 Mch 10, 10-12) na 

ruinach miasta izraelskiego iburzonego przez Nabuchodonozora. 

P agorek zachodni w c z ~sci polud'niowej zamieszkiwalny byl dopiero 

w I w . po Chr. Cz~se natomi'ast p6lnocn'a zabudowana byla 

przynajmniej juz od czasow machabejskich, jesli nie wc,zesniej. 

Jest zatem pewne, ze Zydzi modlqc si~ dzisiaj przy rzekomym grobie 

Dawida na tzw. Syjo.nie skladajq jedynie hold poznej, dwunastowiecZ'nej 

tl'adycji. 

Nader interesujqce Sq rowniez rozstrzygni~cia dotyczqce rozwiqlZan'ia 

dlugo dyskut,owaneg,o prOiblemu murow 'poinocnych Jero 

,z()llimy. Wazne i interesujqce Sq one 'dlatego, ze majq istotne 

zmaczenie ,dla 'Ustalenia autentycznosci Gmbu Panskiego. W niewielkiej 

odleglosci na poludnieod bazyliki Grolbu w tzw. Moristanie, 

a na p61noc od domniemanego pierwszego muru stwier


dZlOno, ze teren ten 'nie 'nalezal do miasta w czasach Chrystusa, 

a caly po'klad az do litej skaly 'powstal w II w. po Chr., gdy 

Rzymianie oczyszczali teren miasta dl'a zalozenia Aelia Ca'Pit'0lina. 

Drugi mur p6lnocny musial zatem przebiegae na wsch6d '0d obec 

'nej bazyliki Grobu Paiiskiego. Innymi slowy na podstawie przepDOwadzonych 

dotqd prac wykopalislk'0wych, na stosU'nik'0wo ograniczonej 

powieTzc'hni, dowie'dziono, ze "polozenie bazyliki Gr'0bu 

Panskiego moze bye 'oparte na autentycznej tradycji istniejqcej do 

czasow Heleny, ale nie dow,od'zi t'o jeszcze, ze polozenie jej jest 

autentyczne" (Kenyon). Jest to jedillak na razie tylko przypuszczenie 

dyr. Kenyo'n, gdyz odci'nek dotychczas przebadany jest 

za maly, by pr zY'P uszcz~nie t'0 moglo przerodzie si~ juz dzis 

w twierdzenie. Natomiast trze:ci mur p61nocny prawdopodobnie 

pokrywa si~ z obecnym murem mi'a'Sta. 

Ze spraw jerozoli'rnskioch warto r6wniez wspomniec i '0 tym, ze 

liczni "uzytkoWinicy" bazyli>ki Grabu Panskiego doszli wreszcie do 

porozumienia, kt6re '0d 1961 r. pozwolilo na rozpocz~cie najbardziej 

koniecznych remont6w i ba'dan stanu 'konserwacji budynk6w 

oraz ich fundament6w. 

XVI. AKTUALNY STAN BADAN NAD MANUSKRYPTAMI 

Z QUMRAN 

R~kopisy z nad Mona Martwego, stanowiqce po dzieii dzisiejszy 

najwi~ks'zq zdobycz archeologicZlnq XX stulecia, doczelkaly si~ dalszych 

wszechstr,onnych i krytycznych opracowan oraz wyda,n w serii 

Discoveries in the Judaean Desert of Jordan ' ZlIla'nego' Wydawnictwa 

"Oxford Clarendon Press". Dotq,d, jak wiemy, O'publi'kowano 

w pelni trese manU'skryptow groty pierwszej t. zw. Chkbet-Qumran 

Cave I (1 Q) 37 po'za tekstami wydanymi przez M. Burrrowsa 38, E. L. 

Sukenika 30 publikowanymi poczqtkowo fragmentaryc:zmie, a nast~pnie 

w formie calosciowej, '01'a'z Y. Yadi'na 40. Trese zatem tak biblijnych 

jak i pozahiblijnych manuskrypt6w z groty I (1 Q) oraz 

37 D. Barthelemy - J. 'II. Milik with contrdbutions by R. De Va ux, O . P ., 

G . 111. Crowfoot, H. J. Plenderleith, G, L. H ardin g, Discoveri es in the Judaean 

Desert I : Qumran Cave I, Oxford: At the Clarendon Press 1955, s, XI +' IV5 + 

+ 10 zdjElc i 37 plansz. 

38 111. Burrows, TIle Dead Sea SCTolLs of St, MaTk's Monaste7'y I: Tne Isaiah 

ManuscTipt and tile H abakkuk Commentary, New Haven 1950; If, 2: PLates 

G17d TTansc'ription of tile ManuaL of DiscipLine, New Haven 1951. 

30 E. L. Sukendk, OsaT ha-MegiLtot l1a Genuzot, Jerusalem 1954; Tegoz, The 

Dead Sea SC1'0t!s of the Hebrew University, Jerusa lem 1955'. 

40 Y. Y adin, The Scro!! Of the Wilr of the Sons of Ligl1t against the Sons 

Of Darkness, Jel'us


zw1qZalIla z nimi pmblematyka, jest niemalie powszechnie znanq 

ta:kie czyte}nikowi polskiemu 41. 

W 1961 r. "Oxford Clarendon Press" dostarcza nam tom drugi 42 

z serii Discoveries in the Judaean Desert of Jordan, zavvierajqcy 

szczegolowq analiz~ tak 'danych archeologh jak i manus'kryptow 

t. zw. czterech grot Wa!di MUTabba'at, poloionych na tereni~ 

Haszemickiego Krolestwa Jordanii. Ze wzgl~du na fakt, ie 

znaczenie archeologiczne or'az 'znalezione r~kopisy grot Murabba'at 

Sq zai,nteresowa,nem'll spoleczenst.wu ,polslkiemu stosunkowo malo 

ZJ1'ane, wydaje si~ rzeCZq slusznq chociaiby tylko w najogolniejszych 

zarysachzrelacjonowac tresc wspomniainego t,omu drugiego 

Discoveries in the Judaean Desert of Jordan. 

Cz~sc pie r w s 'z a (s. 3-63) niniejszego tomu, piora znakomitego 

o. R. 'de Vaux OP, poswi~cona jest histo-rii vdkryc oraz wnikliwym 

badani,om da:nych archeoilogii ze szczeg6lnym uwzgl~dnieniem 

stratygrafii. Dokladne badania warstwicowe grot Murabba'at 

upowainiajq nas do wyroi:nienia epok: chalkolitu, sredniego 

brq'Zu, ielaza oraz epoki r zymskiej i arabskiej. 

Na podstawie znalezio'nych r~kopisow stwierdzamy, ie jako materialu 

pisarskiego uiywano: skory, pa'pirusu i ostra'k. 

Cz~ s c d rug a (s. 67-205) zawiera znalezione teksty hebrajskie 

i aramejS'kie, odc,zyta,ne oraz w sposob mistrzowski C..in gewohnter 

Me isterschaft - jak t,o podkresla szereg recenzentow) 

k rytycznie omowio ne przez naszego rodaka Ks. J. T. Milika. Wsrod 

wspomnianych manuSikryptow znajdujq si~ teksty ta'k biblijne jak 

i p.oza biblijne. Sposrod papirusow szczegolne znaczenie dla historii 

j~zyka hebrajskiego posiada r~kop is Mur 17, b~dqcy palimpsestem 

z VIII w. pr zed Chr. Tresciq jego jest lista pO'ciatkowa. Jest to najstarszy 

z dotqd znanych 'papirusDw pisanych w j~zyku zachodniosemick 

im. 

C z~sc t r z e c i q (s. 209-280) stanowiq r~ko .pisy grecko-rzymskie 

W opracowarniu znanego o. P. Beno-it OP. Sposrod ostatnich 

szczeg61nq uwag~ zwraca ma'nuskrypt Mur H pisany na skorze 

s t e n 0 g r a f i q greckq. TekstyarabS'kie zostaly starannie opra 

41 Por. pra ca zbiorowa OdkT1Icia nad Morzem Martwym 1947-1957, RBL 10 

(1 957) 357-506; Ks. E. D


cowane przez A. Grohmanna i stanowiq cz~sC c z war t q niniejszego 

wydania (s. 283-290). 

Dzi~ 'ki d,O'starczonym nam przez groty Murabba'at manuskryptom, 

pozostajqcym w scislej za1eznosci z tekstami 'Z Qumran, moiemy 

o wiele lepiej poznac, dotqd bliiej niesprecytZowane, stosunki spoleczno-po1ityczne 

Palestyny w 1atach 132-135 po Chr., kiedy 10 

przyw6dca powsta.n'ia iydowskiego SzymO'n Bar Kochba przez kr6tki 

okres czasu stal n.a cze1e "Kr6lestwa Mesjanskiego" na obszarze 

poludniowej cz~sci Palestyny. 

Godnym uwagi jest nadto r~kcYpis Mur 88, stanowiqcy pozostalosc 

olbrzymiego 'zwojusk6rzanego. Zawiera on .liczne teksty z kSiqg 

12-tu pI'orok6w i znaleziony wstal w 1955 r. Jest to najstarszy 

z dotqd nam zn.anych dolkument6w umoil'iwiajqcych nam sprawdzenie 

p6Zniejszych darnyc.h Talmudu. 

Teksty grot Murabba'at srtanowiq nadto niemalie ostateczne potwiepdzenie 

tezy, ii w uiyciu ludnosci Judei byly trzy j~zyki: aramejski, 

hebrajski i grec:ki, przy czym - bIorqc pod. uwag;:: bieg 

wydarzen histo'rycz,l1ych - pierwszenstwo dac naleiy j~zykowi 

aramejskiemu. Szereg qumranist6w z naszym znakomitym ks. 

J. T. Milikiem na czele, opierajqc si~ 'na nieu'szkodzonych manuskry,ptach 

aramejskich, kt6rych tresciq Sq sprawy zycia c,odziennego 

ludnosci, jest nawet zdania, ie Szymon Bar Kochba usilowal 

di'alekt judeo-hebrajski uc'zynic j~zykiem urz~dowym. Abstrahujqc 

od slusznosci ostatniej tezy fa ktem jest, ie j~zyki aramejski, hebrajslki 

i grecki byly w jednako wym stopniu uiywane w iyciu 

polityczno-militannym Szymona Bar Kochby. PogJqd ten znajduje 

nadto potvvier'cizenie w wiqzce 15-tu list6w Szymo.na Bar Kochby, 

znalezionych w 1961 r . w Engeddi przez izraelskq eks 'pedycj~ 

archeologicznq, kierowanq przez prof. Y. Ya'dina. 

Manuskrypty grot Murabba'a t wzbogacajq nadto TIaszq znajomosc 

historii pisma, zwlaszcza tzw. "Pisma ksiqikowego" (termin 

ten jak'o terminus technicus przyj;::ty zos'tal prze'Z p apirologi~ greck 

q) oraz za znajamia jq nas 'z praktykq poszczeg6l'nych szk61 pisarskich. 

W 1962 r. opublikowano zawartosc tzw. "Malych Grot" (L es 

Petites Grottes) z Qummn czyh grot 2 Q, 3 Q, 5 Q, 7 Q-I0 Q 43. 

Dzial archeologii (s. 1-36) tomu trzeciego z serii Discoveri·es in 

the Judaean Desert of Jordan opracowal zn6w o. R. ,de Vaux, 

43 1. lVI . Baillet - J. T. lVIi lJi k - R . de V aux, Les " Petites Gr ottes" de 

Q umran. Explorati on de la jalai se . Les grottes 2 Q, 3 Q, 5 Q , 7 Q d 10 Q, 

Avec une contribution de H . VV. B a ker. Oxford: At the Clarendon Press 1962, 

s. XIV, 317 + plansze I-LXXI. Pol'. nadto: R. Meyer, DeT gegenwiirtige 

Stand deT Erforscllung der in Palltstina neu gefundenen Ileor. Handschriften. 

47 . D i e v i er Hiilllen von Murattm'at, Theo!. Ltztg. BB (1963) 19-2B; Tegoz, 4B. Die 

sogenannten "kleinen Hiihlen" von Qumran, Theo!. Ltztg. 90 (1965) 331-342.


935 

szczeg6lowo relacjonujqC histori~ ekspedycji archeologicz.nej pudj~tej 

wiosnq 1952 r. w okolice wschodniej cz~sd Pustyni Judzkiej, 

gdzie na trafi,ono m. in. na groty 4 Q-10 Q. Topografiaora'z geograficzny 

plan 'sytuacyjny opracowany zostal przez J. Zieglera (s. 5). 

O. R de Vaux z wlasciwq s,obie wnikliwosc'iq podaje opi's 40-tu przebadanych 

przez ekspedycj~ archeologiC'znq gr,ot oraz relacj~ doty 

CZqCq OIkohcznosci znaleZlienia dalszych dwu grot w marcu 1956 r. 

Wsroo "zdobyczy" eks:pedycji archeologicznej na pierwszym 

miejscu odnotowae lIlaleiy pokaznq iIose przedmiot6w ceramicznych 

w postaci skorup, naczyn codziennego uiytku itp., kt6re o. de 

Vaux "vedlug okres6w tabelarycZ

'936 KS. EUGENIUSZ SITARZ, KS. LUDWIK STEFANIAK 

,gment greckiego Listu Jeremiasza (7 Q 2) czy fragmenty apokryficznej 

ksiElgi Jubileuszy (2 Q 19 i 20) itp. 

Wspomniane teksty "Malych Grot" nie majq co prawda posmaku 

,sensacji, lecz d'osta,rczajq nie.zm'iernie duzo cennego materialu tak 

dla paleografii ja'k i krytyki tekstu. 

' 

Wsr6d 'znalezionych rElk,opis6w unikat sta'nowiq Zwoje Miedziane, 

odczyta'ne i opubhkowane przez Ks. Mihka. Biorqc pod 

uwagEl ich Ipochodzenie oraz charakter ...:... to nie przynalezq one 

do pismiennictwa Essenczyk6w z Qumran. Jedynie miejsce ich 

znalezienia pO'zwala [lam na dosztikiwanie siEl pewnego pdkrewien 

.stwa czy powi,no_wactwa. AUlior wspomrni'anych zwoj6w jest nam 

blizej z nazwiska nieznany. Ks. Milik przyjmuje jednak, ze byl 

nim Zyd, pozbawiony znajomosci klasycznego j~zyka hebrajskiego, 

zyjq"cy bq1dz w samym Jerycho, bqdz tez w ,olkolilcy Jerycha, gdyz 

doskonale rna ten teren. Tresciq Zwojow Miedzianych jest wyczerpujqcy 

opis skarb6w PalestYIllY. Zda'niem Ks. Milika wykaz 

ten wcale nie wylicza jaki'Chs realnych skarb6w, a tylko list~ 

fikcyjnq, majqcq na 'Celu wZibogacenie wyobr:azni. 

. XVII. QUMRANS'KI MANUSKRYPT PSALMU 151 (11 Q Pss) 

Aczktolwieik manuskrypty qumrailskie grot czwartej (4 Q) i jedenastej 

(11 Q) nie doczekaly siEl jeszcze 'pelnego opracowania oraz 

nie zostaly dotq d w calosci jeS'zcze opu'blikowane: niemniej ogl,oszo,no 

drukiem juz niekt6re fragmenty tych r~ktopis6w 44, a wsr6d 

nich tzw. Zwoj Psalmow groty jedenastej (11 Q Pss) 45. Ostatnio 

wspomniany zw6j, dlugosci 3,89 ·m. zaWiera .tekst Psalm6w tak 

kallionicznych jak i 'apo'kryficznych, przyczym najwi~ksze zainteresowanie 

w zbudzil Psalm 151 groty jedenastej. Zainteres,owanie 

to jest zupe1nie zrozumiale, gdyz, 'pomijajq'c tra dycjEl talmudycUlq, 

utrzymujqcq nie bez podstaw, iz w Psalterzu znajduje siEl 147 

utwor6w, powszechnie przyjmuje si~ , ze tekst masorecki (hebrajski) 

i lacinskiej Wulgaty zawierajq po 150 Psa'lm6w, zas tekst Septuaginty 

(grecki) 151, przy czym Humaczy s'iEl, ze dodalJ1y w Septuagincie 

Psalm 151 jest psalmem "poza lictbq" i ze 'nalezy do tzw. judaistycznej 

literatury apokryficznej ja,ko "prywatny utw6r Dawida", 

4~ 4 Qp Ps 37 = Peszer do Psalmu 37 - H. stegeman. De'r Pe~er zu Psalm 37 

aus Hohle 4 von Qu mran, w: "Rev. de Qumran" 4 (1963) 235-270; 4 Q SI 39 

por. J. Strugnell, The Angelic Liturgy at Qumran 4 Q-Serek Sirot 'orat 

Hassabat, w: SuppLements to Vettls Testamentum VII (1960). 

4~ J. A. Sanders, The Scroll Of PsaLms (11 Q Pss) from Cave 11: A Prelim 

i nary Report, W: BASOR 165 (1962) 11-15; J. Carmignac, La forme poeti que 

du Psaume 151 de - ta grotte 11, w: "Rev. de Qumran" 4 (1963) 371-378; W, H . 

Brownlee, Tile 11 Q COtmterpart to PsaLm 151, 1-5, w: "Rev. de Qumran" 

-4 (963) 379-387, J. A. Sanders, Pre-Masoretic Psattertexts: BQ 27 (1965) 114-123.


a to dlatego, ze nie napotkalno dotqd 'na zadne slady tego Psalmu 

w oryginale hebrajskim. 

Niektorzy uczeni wysun~li jednak nastEi'pujqce przypuszczenie: 

Poniewaz Psalm 151 znany jest rowniez w tlumaczeniu syryjskim 

ksiqg Starego Testarmentu, tzw. Peszycie, wiEi'c mozliwym jest, 

ze przymalezy em do tbioru KsiEi'gi Psalmow. Znaczna jednak 

wiEi'kszose bi'blistow Inie podziela tego poglq,du twierdzqc, ze de 

.cydujqcym kryterium jest tekst hebrajs,ki. 

Znaleziony .obecnieqk,opis qumranski zawierajqcy tekst 

Psalmu 151 czyli Psalmu "poza lictbq" zmusza uczonych do 

rewizji swoich do,tychczasowych .pogJq'dow na temat braku sladow 

tego psalmu w wersji hebrajskiej. 

Trese nowego skrawka pergaminu, ktory tak skrzEi'tnie przechowaly 

groty Pustyni Judi kiej, narzuca uczonym problem ustalenia 

autorstwa tego psalmu ora'z czasu jego 'pochadzenia. Nie narusza 

to w niczym kanonu ksiqg 1;'isma ~w. definitywnie ustalonego 

na Soborze Trydenckim. Lecz nie tyH~o na Soborze Tryidendkim, 

ale rowniez juz na Syno,dzie Rzymskim w 382 r. za papieza 

Dama'Zego oraz na Soborze w Laodycei jasno i wyraznie oswiadczemo, 

ze Ksh:ga Psalmow zawiera 150 Psalmow. Zas sw. Atanazy 

w jednym z hstow pisanych do pewnego przyjaciela, daj~c 

mu pra1ktycZ'ne wskazow'ki ja'k 'na loodzien korzystae z ksi~gi 

PsaJmow, daje mu rowniez po'Uczenia odnoonie do Psalmu 151. 

Mianowicie okresJa on Psalm 151 jako utwor s'pecjalnie przystosowa1ny 

dla czlO'wieka, pragnqcego oddae chwalEi' Bogu i doldaje 

jednoczesnie, ze "jest to je-den z prywatnych psalmow Dawida". 

Najstarsze kOld eiksy greckie podajq nam roimq liczb~ psalmow. 

I tak Kodeiks Wa tykanski zamyka KsiE:g~ Psalmow cyfrq 150 

u l,wor ow, Jecz Kodeks Synaicki posi'aocia 151 Psalmow, a Kodeks 

Aleksandryjski podaje liczb~ ,,150 plus jeden prywatny". Zas 

kodeksy lacinskie talkie, jak Corbiensis, Sangermanensis, przekazujqce 

,nam lacinskie pneklady KsiE:gi Psalmow 'Opuszczajq 

Psalm 151. 

Niektorzy uczeni Sq dzisiaj zldania, ze Psalm 151 "poza liczbq" 

jest dzielem Dawida, na'pisa,nym po zwyciE:stwie odniesiOinym nad 

,Goliatem. 

Nie przesqdzajqc aktualnej konstruktywnej dyskusji na temat 

qumranskiego ,Psalmu 151 (11 Q Pss) i jej osta tecznego r ezuItatu 

wydaje si~, ze Psalm ten jest nie tyle tworem jakiejs osobistosci 

ze 'spcleczntOsci ' qU'mranskiej, ile raclzej przedos,tal si~ do niej za 

posrednictwem Zydow 'aleksandryjskich, poslugujqcych si~ przeklaldem 

greclkim Ksi


ekspedycji W lataeh 1962-1964, pragniemy ulatwie dokia·dniejsze 

poz;nanie histori'i tak Narodu Wybranego jaki samejBiblii 'Oraz 

dopom6c W odc,zytywaniu zywych barwnych dziej6w cywilizacji 

i epO'k w hist'orii narodu zydowskiego wydobytych na swiaHo 

dzienne przez ekspedycje archeologiczne doby nam wsp6lczesnej. 

Archeologia wydobywajqc z ziemi zabytki przeszi{)sci, tak bardzo 

przemawiajqce do wyQlbra7mi, 'ozywia i przybliza to, co dotychczas 

wydawalo si~, bye moze, odlegiq legendq 46. 

Ks. Eugeniusz Sitarz, Ks. Ludwik Stefaniak 

40 L. Woolley, W pos2ukiwaniu przeszlosci, Warszawa 1964, s. 125. 

Skr6ty tytu16w Cytowanych czasopism 

AASOR "Annual of the American Schools of Oriental Research", 

New Haven, USA. 

BA - "Biblical Archaeologist", New Haven, USA. 

BASOR - "Bulletin of the American Schools of Oriental Research", 

New Haven, USA. 

CBQ - "Catholic Biblical Quarterly", Washington. 

IEJ - "Israel Exploration Journal" , Jerusalem. 

OTS - "Oudtestamentische Studien", Leiden. 

RB - "Revue Biblique", Paris. 

RBL - "Ruch Biblijny i Liturgiczny", Krak6w. 

Theol. Ltztg - "Theologische Literaturzeitung", Berlin.

JERZY KALINOWSKI 

STEFAN SWIEZAWSKI 

ROZMOWA 0 FILOZOFII 

W OKRESIE S O' B 0 R U 

(FRAGMENTy) 

Olivier Lacombe: Sfowo wstE:pne 

Praca, ktora dostanie si~ do rqk czytelnika, z pewnosciq nie 

pctrzebuje mojej p07·~ki. Poziom autorow, donioslosc tematu 

,,filozofia w godzinie Soboru" - wielkie imi~ swi~tego Tomasza, 

autorytet mistrzow, ktorym ksiqzka zostala dedykowana, wszystko 

to jest dostatecznq gwarancjq jej wielkiej wartosci i jej znaczenia 

w obecnej chwili. 

Lecz sita przekonania zawm·ta w starej a wiernej przyjaini, 

wspolna gorliwosc w sluzbie filozofii chrzescijanskiej wedlug tych 

zasad Akwinaty, ktore wydobyli na swiatto dzienne Gilson i Jacques 

Maritain, czyz nie wystarczajqce to przyczyny, by dodac 

kilka niekoniecznych uwag do wymownych i z rozmachem przedstawionych 

wywodow Kalinowskiego i Swiezawskiego. 

Sq tacy, co uwazajq, ze filozof nieslusznie wkracza mi~dzy wiar~ 

a wiedz~, mi~dzy Slowo Boze a doswiadczenie ludzkie. Czemuz 

by umysl scisle naukowy nie mial calkowitej syntezy wiedzy ludzkiej 

dokonac wlasnymi tylko swoimi srodkami? Czemu obciqzac 

or~dzie Boze teologiq i jej zagadnieniami, abstrakcjami, konstT1Lkcjami 

poj~ciowymi, obcymi jej istocie, a po ludzku rzecz biorqc 

niesprawdzalnymi? Wszelako - a filozof wie 0 tym od wewnqtrz: 

metafizyka, roumie "nieuzyteczna" i Townie darmo dana jak 

poezja, jest w swoim porzqdku Townie niezb~dna jak poezja 

w swoim. A to juz wystarcza, by zapewnie met afizyce prawo do 

istnienia i nalozye na niq obowiqzek wytrwan'ia. 

Przed Ch7'ystusem i przed powstaniem nauki filozofia starozytna 

pragn~la przedstawie siebie jako mqdrose totalnq, dqzyla do jasnej 

8wiadomosci tego, czym jest religia i poszukiwanie Dob7'a Najwyzszego, 

poznanie siebie przez czlowieka i harmonijna wizja wszechfiwiata. 

Od przyjscia Chrystusa filozofia, nawet filozofia pierwsza, 

nie moze juz absolutnie bye pierwsza. Chrzescijanin-filozof musi 

filozofowae w wierze, tym lepiej jednak dostrzega porzqdek ro

940 OLIVIER LACOMBE - SLOWO WSTE;PNE 

zumu w jego autentycznych granicach, w jego istocie i spontanicznosci. 

Od pojawienia sic: nauki wspo!czesnej nastqpilo nowe 

zblizenie sic: do rzeczywistosci, podlegajqce scislym sprawdzianom, 

wielce skuteczne technicznie; rozciqgnc:lo ono nad calq przyrodq 

siec obejmujqcq coraz szersze obszary, ktorej oka zaciskajq 

sic: coraz bardziej. Niemniej filozofia wyswobodzona z obowiqzkow, 

do kt6rych wcale nie byra uprawniona raz na zawsze, uwolniona 

od ambicji, kt6rym nie mogla sprostac, wcale przez to " nie zostala 

zdyskwalifikowana. 

Pierwszq zaslugq niniejszej Rozinowy jest przekonanie, ze epoka 

filozofa nie minc:la, oraz ~ykazanie - mocne i jasne - ze chrystianizm, 

bez ujmy dla transcendencji filozofii i bez ujmy dla 

jakiejkolwiek filozofii, nie tylko uznaje pomoc mqdrosci rozumu 

(sagesse rationelle), ale jq przyzywa; zwraca sic: do niej jako do 

wlasciwego narzc:dzia dla budowania teologii tak zwanej spekulatywnej, 

kt6rq by lepiej bylo nazwdc kontemplacyjnq: fildes quaerens 

intellectum; zwraca sic: do niej jak.o do zasady scisle zlqczonej 

z kulturq chrzescijanskq, zasady autonomicznej, a jednoczesnie 

otwartej na oswiecenie przez Zaskc:; slowem zwraca sic: do mqdrosci 

rozumu jako do tej, ktorej czynnosciq jest posrednictwo powszechne 

"w jasnosci umyslu"; pokorne posredniczenie rozurnu, ktory 

usiluje wznieSc oczy do nieba, ale upadlby oslepiony przez swiatlosc, 

gdyby Boski Po srednik, zeslany przez Ojca .swiatlosci, nie 

byl uprzedzit jego poruszenia. Podstawowe intuicje filozofii, jej 

wyklad porzqdkujqcy, ostra swiadomosc, kt6rej zdobycie umozliwia, 

pomagajq czlowiekowi lepiej pojmowac siebie we wlasciwym 

stosunku do siebie i do swiata, a zwlaszcza do Tego, kt6ry 

jako tworca czlowieka i swiata i jako mistrz historii zeslae nam 

su;ego Chrystusa i obd,arza nas nadto jego przyjazniq. 

Filczof chrzescijanski zatem, ktorernu obcy jest wszelki imperializm 

, nie domaga sic: innej laski, jak tylko tej jednej, by mysli 

Kosciola i mysli ludzkiej sluzyc w duchu wlasciwego sobie poslannictwa. 

Lecz w tym miejscu wylaniajq sic: trudne zagadnienia 

zarowno jednosci i postc:pu filozofii jak i wolnosci filozofa. 

Kalinowski i Swiezawski powiedzieli na ten temat to, co, 

wedlug rnnie, wlasnie nalezalo powiedziec. Wykazali, ze faktyczna 

wic:kszoscintuicji filozoficznych - nazywa sic: je dzisiaj 

"opcjami" - wymaga bez wqtpienia wolnoSci poczynan fil"ozofa, 

ale nie pociqga za sobq logicznie takiego pluralizmu, "ktoryby 

wszelkie poszukiwanie organicznej jednosci filozofii uwazal z koniecznosci 

za tyranic: mysli, a za iluzorycznq uwazal troskc: 0 to, 

by zapewnic postc:p filozofii pozostajqc w kr/?gu zasadniczej, uprzy- " 

wilejowanej intuicji. - "

ROZMOWA 0 FILOZOFII W OKRESIE SOBORU 

94l 

Prawo do tytulu Doktora Powszechnego, przyznane swi~temu 

Tomaszowi z Akwinu nie bez gwaltownych sprzeciw6w i nie bez 

przeszkod - Kalinowski i Swiezawski uzasadnili calkowicie, przedstawiajqc 

wyjqtkowq oryginalnosc, nieograniczonq rozciqglosci 

niezr6wnanq wybitnosc jego wizji bytu, ktora wyrastajqc ponad 

istot~ i poj~'cia, ale ich nie niszczqc, wznosi si~ duchowo az do 

ajirmacji istnienia, "aktualnosci wszelkiego aktu i doskonalosci 

wszelkiej doskonalosci". 

Trzeba bylo odwagi, by napisac t~ ksiqzk~, wielkiej milosci do 

prawdy, jasnego i przenikliwego spojrzenia. Co do mnie, mog~ 

tylko wyrazic obu autorom wielkq swojq wdzi~cznosc. 

Olivier Lacombe 

Dlaczego swil:fy T omasz? 

SWIE2AWSKI: Jezeli nauczanie filoz'ofii nie rna bye, ani dogma~ 

tyczne ani historycys'tyczne (w sensie przesa'dnym) - j a k i e 

znaczenie moze miee dla niego filozoficzne 

d z i e los w. Tom a s z a z A k win u? Czy Kosci61 slusznie 

utrzymuje w swoich szkolach obowiqze'k nauczania teologii i filozofii 

ad mentem Sancti Thomae? Czy w dwudziestym wieku powinno 

si~ bye tomistq? A jezeli tak, to z jakiej przyczyny i w jaki 

spos6b? Na czym polega sZ'tuka "bycia tomistq", 0 kt6rej E. Gilson 

m6wi w Le philosophe et la theologie? Czy pewne zastrzezenia 

co do tomizmu, ujawnione podczas II Soboru Watykaiiskiego, Sq 

llsprawiedliwione? Czy ,tomizm nie zamyka drogi do post

"942 JERZY KALINOWSKI, STEFAN SWIE2AWSKI ' 

rozu'lliemy przez "Swi~tego Tomasza": "Jezel'i przez 'swi~tego 

Tomasza' rozumie si~ pewnq aparatur~ zlozonq z abstrakcji, prefabrykowanych 

rozwiqzan - pisze znakomity teolog dominikanski 

w takim wypadku: zgoda, n"iech go b~dzie mniej! Ale to nie jest 

prawdziwy swi~ty Tomasz, ktory byl i pazostaje samq otwartosciq 

na to co meczywiste, na dialog, na pyta'llia ludzi. Jezeli jednak - . 

przez 'swi~tego Tomasza' rozumie si~ to, czY'll on jest naprawd~: 

mistrza ktory pomaga ufor>mowac nasz umysl, misltrza uczciwosci, 

scislosci, szacunku dla kazdej prawdy czqstkowej w tej mierze w jakiej 

zawiera ana prawd~, w takim wypaclJk

ROZMOWA 0 FILOZOFII W OKRESIE SQBORU 943 

filozofii sw.. Tomasza. Zastanawiajqc si~, jaka jest pr'zyczyna tej 

postawy, pomyslalem i dalej mysl~, ze jest niq pewna nieufnose 

wobec wszelikiej s.peikulacji, wsze}kiego "filoz.ofizmu", wobec wszystkiego, 

co mogloby zaszkodzie czystemu oparciu si~ na Ewangelii, 

prawdziwemu powro·towi do zrodel chrzescijanstwa, zarowillo w teologii 

jak i w calosci zycia Kosciola. 

KALINOWSKI: Sqdz~, ze Pan slusznie zauwazyl te dwie tendencje, 

jakie zarysowujq si~ w debade nad Domizmem, a bio·rqc rzecz 

ogolniej, w calosci dySikusji sobo1rowych. Jednak zastanawiam si~, 

czy. panskie tlUlmaczenie postawy tych najwartosciowszych elementow 

wsrod Ojc6w Soborowych, tych najbardziej przeniikliwych, 

najmocniej pragnqrcych autentycznej odnowy Kosciola i jego prawdziwego 

pO'st~pu, tych "przywadcow Soboru", jesli wolno ich tak 

nazwae, jest wysta["c,zajqce. Sqdz~, ze one jest sluszne ale niepelne, 

i ze opr6cz przyczyrny pO'da1nej przez Pana istnieje inna, bardziej 

istQtna, pod ktorq zresztq i panskie wyjasnienie daje sic: podeiqgnqe. 

Bqdzmy realistarmi. Strusia polity

944 JERZY KALINOWSKI, STEFAN ' SWIEZAWSKI 

wiado'llo, ze nakazala ona, zeby w sikolach chrzes~ijanskich wykladalno 

teolrogi~ i filo 'zofi~ ad mentem sancti Thomae?), niz z uwagi 

na wewn~trzme wartosci mysli fi1'ozofic~nej sw. To'llasza, przy czym 

najistoUniejszych wsrod tych wartosci ja'k si~ ZJdaje cz~sciowo nie 

dostrzegajq. Zresztq czyz O. Fernandez, general do'llinikanow, nie' 

pow'ie\:izial na SoJborze: "W to'lliz.mie nalezy szalnowae raczej autorytet 

magisterirum niz osobisty autorytet swi~tego To'llasza"? H 

W tych warUln'ka'ch zwolennicy pO'st~pu, nawet ci, ktorzy maj~ 

najlepsze intencje i Sq bardzo ostroimi, zajmujq spontanicznie postaw~ 

przeciw nq. POiniewaz majq przed slJbq t~ trudnq do pr,ze'kroczenia, 

ha'llujqcq poch6d Kosciola przestko 'd~, jakq jest nieu'lliarkowany 

k'onserwatyzm, odwracajq si~ ·od wszystkiego, czego ich 

przeciwnicy bwniq i czY'll poslrugujq si~ w wake. Bo jestes'llY 

swiadka-mi wallki. Nielktorzy nie chcq tego widziee, 'Iub nie ' chcq 

-0 tym mowie. Moim zdaniem Sq w bl~dzie. Zycie chr,zescij.anina 

jest walkq. Zycie K'osciOla tak samo. Nie ma w tym nk nienormalnego 

alni ws-tydliwego. Trzeba tyI1kio uwazae, zeby nie przekroczyc 

grani~ roz


945 

danej przez nie wizji nie powilnno siE: tracie i oezu, jesli siE: ehee 

unilknqe dewiaeji filoz,ofii i wszyst'kiego, ezym w Koseiele i'w swieeie 

grozi taka ,dewiaeja. 

Nie eheialem twiel'dzie, ja'ko'by sw. Toma!sz mial powiedziec 

pierwsze i ostatJnie slowo w filrozofii i ze nalezy juz tyllko powtarzac 

po nim, i sqdzE:, ze tego nie powied'zialem. Przeeiwnie, kladE: 

naeisk na falkt, ze sw. ' Tomasz, jalk kazdy fno~of, ehoc'by byl nie 

wiem jak genia'}

946 JERZY KALIN0WSKI, STEFAN SWIEZAWSKI 

700 101 melamorlo% lomizmu 

SWIEZAWSKI: Tymczaseni sw. Tomaszowi grozi nowa porazka: 

porazka na Sobone. Ufam, ze tak Zle nie b~dzie, ze prawda i mqdrosc 

zatriumfujq. Kosci01em rzqdzi w koncu Bog a nie ludzie. 

Z drugiej strony jest mozliwe, ze Bog obecnie zechce dopuscic porazk~ 

tomizmu, jak'o ze ostateclmie nie .chodzi tu 0 degmat, i ze 

gl~bsze dobro Kosciola i lUldzkosci moze, wedlug Boga, wymagac 

tego, co z ludzkiego punktu widzenia wydaje si~ sz'k'odliwe. A wii;C, 

jezeli Bog to do'pusci, talk jak w 1277 i 1284 dopuscil pot~pienie tez 

Sw. Tomasza, bylaby to jedna wi~cej metamorfoza w siedemsetletniej 

historii tomizmu. 

Tak jest, chociaz jes1i si~ nie jest dobrze obznajomionym z historiq 

filiQzofii, to trudno w to uwierzyc, poniewaz najjawniejsze 

i najlepiej zna'ne fa1kty historyczllle pozwalajq na zupelnie odwrotne 

przypuszczenia. Imi~ sw. Tamasza ciqgle powraca pod pi6r,o myslicieli 

chrzescijanskich. Zawsze byJi tamisci, a od ja'kichs stu 1at sCi 

oni licmiejsi niz kiedykolwie'k. Encyklika Aeterni Patris papieza 

Leona XIII wywolala ten wie1ki powrot do sw. Tomasza. Doszed1 

on do szczytu przed ostatniqwojnq, a abecnie zdaje si~ za,trzymywac 

przed pro'giem bazyliki sw. Pi,otra przemienionej na a .u1~ 

II So>boru Watykanskiego'. Tormasz z Akwinu, domini'kanski mistrz 

teologii na uniwersytecie paryskim za czasow sw. Ludwika, zosta1 

oglos:wny swi~tym, a talkze Do'ktorem Powszechnyrm i Doktorem 

Anie1skirm, "Aniol Szkoly" stal si~ pozniej Patronem wszystkich 

szkol chrzescijanskich, w ktorych odtq,d rna si~ nauczac filozofii 

i teol.ogii ad suam mentem. Wydawaloby si~, ze sw, Tomasz calkowide 

i defi.nitywnie zapanowal nad myslqchrzescijans'kq. 

A jednak... Na przekor tej zewll1~trznej · apoteozie, wsrod tego 

tlumu uczniow (raczej licznych niz wiernych) paryski Mistrz pozostaje 

wlasciwie samdtny,niezrazumia'ny, lub zle zrozumia1ny, 

intelektualnie "zdrardzony" przez najbhzszych i najbardziej oddanych. 

I jezeli dzisiaj na II Sobarze Watykanskim mozna slyszec 

z ust kardYl1a1ow zqdanie "mniej Sw. Tomasza"; jezeli znrowu 

bo zdarzylo mu si~ to nieraz ,od 127.7 r, - Tomasz w oczach wielu 

jest dzis zbyteczny, niewazny a nawet rniepozqdany, dzieje si~ tak 

dlatego, ze w rzeczywistosci mys1iciele chrzescijanscy dawne go 

juz porzudli, udajqc jednoczesnie, ze Sq mu wierni, i ze idq za jego 

myslq. Albo tez, mowiqc scis1ej, mysliciele chrzescijanscy nigdy 

naprawd~ nie szli za jego myslq, poniewaz tego co najistotniejsze 

w jego mysli nigdy nie zrozumieli - poza paru bar'dzo rzadkimi 

wyjqtkami, ja'k Tomasz Sutton na jednym krancu hist'o'rii tomizmu,


947 

a na drugim niektorzy wspolczesni metafizycy tomistyczni tacyjak 

Jacques Maritain i Etienne Gilson. 

Ja1kkolwiek wydaje siE: to sprzeczne z pozorami, nieoczekiwane, 

zaskakujc;.-::e, a nawet w pewnym zmaczeniu gorszqce, to w gruncie 

rzeczy nie rna w tym fa1kcie nic szczegolnie niezwyikleg'0 ani oburzajq.cego. 

KaZ'dy geniusz- wyprzeldza wlas-nq epo lk~. A im jest 

wi~kszy, tym . wi~cej antycyrpuje. A wiE:c tym mmiej jest rozumiany. 

W oZliedzinie filozofii potrzeba wielkow, zeby dogonic geniusza. 

Arystote1es czekal praleSzl'o 1500 lat na to, zeby w koncu zostac 

lepiej ·zmzumia·nym i zeby w sobie sw. Tomasza z Akwinu 

znalezc nie nasladDw1cE:, ani zwyiklego kontymua,tora, ale podobny 

sobie geniusz, absolutnie D·ryginal:ny niezalezlllie od tego·, co zawdzi~czal 

poprzedniikowi. Czy brzeba si~ wiE:c dziwic, ze "egzystencjalisci-tomisci" 

zrozumieli prawdziwe :zmaczenie i prawdziwq donioslosc 

mysli filozof·icznej sw. Tomasza dopiero w 650 lat po jego 

smierci? 

Czy Bergs-on, ktoreg'0 cytO'walismy juz killkakwtnie, nie powiedzial, 

ze filozof, ktory w imtuicji 'pierwotnej (intuition initiale) zobaczyl 

to, co rzeczywiste, przez cale zye-ie usiluje bez powodzenia 

wypo>wiedziec to, co zobaczyl? Dlatego wlasnie wszystkie jego 

dziela Sq kolej'nymi sformul:owaniami, w ktorych stara si~ wyrazic 

t~ samq prawd~: to co zobaczyl. Trzeoa jeszcze, zeby sam zrozumial 

znaczenie wlasnego "odkrycia". Ale czy moze je zr{)zumiec ten, ktlO 

znalazl S~E: tak blisko, ze zo.stal oslepiony? Dobrze jeszcze, jezeli 

to o18nienie nie prowadzi go· do tych blE:dnych konceptualizacji, 

o ktorych mowi Marita.in. 'Jezeli sprawy tak si ~ majq, mozna przypuscic, 

ze sam sw. Tomasz nie zdawal s{)bie w pelni spravvy ze 

znaczenia wlasnej mysE dla pMniejszego r ozwoju ·filowfii. Trudno 

wi~c miec pretensj~, ze jego ucznio wie, nawet bezposre'dni, tego 

nie zro-zumieli. Zresztq ta kZe w nauczaniu filozoficZlnym sprawdza 

siE: dawne pDwiedzellie: Quiquid recipitzLT per rnodurn Tecipientis 

TecipituT. Sluchacze sw. '.Domas za pr zyjmovvali go na wlasny sposob, 

wedlug wlasnej zdol'nosci do przyjmowa nia. A nie trzeba zapominac, 

ze sw. Tomasz byl nawatorem przeciwstawiajqcym si~ 

tradycjom koncepcji bytu: neoplatonskiJm, augustynslkim, awicenizujqcym, 

a byly to tradycje , wielowiekowe. Dlatego tez Tomasz 

Sutton - ktorego traktat D by1cie i esencji zostal '0statnio odnaleziony 

wsr6d rG'kapisow sredniowiecznych przechowainych w krakows'kiej 

BiblilOtece JagiellonS'kiej 42 - jest talk nieoczekiwanym 

wyjqtikiem i wywoluje ZaraWll'0 podziw jalk zaskoczenie; Sutton 

bowiem zachwyca siE: filoz'ofic21nq przenlkli'Nosciq swego mistrza, 

42 WI. Senko Un tTaite inconnu .. De esse et essentia" ("Archives d'histoire 

doctrinale et litteraire du moyen age", 27, 1960 S. 22!>-266).

948 JERZY KALINOWSKI, STEFAN SWIEZAWSKI 

odkrywcy ontycznej r.oli bytu reaInego zlozenia istmienia istoty 

w by,tach przygadnych. 

KALINOWSKI: Chociaz faikt, ze sw. Tomasz by! nrezrozumiany 

przez swoich bezpo'srednich i dalszych uczmi6w wydaje nam . si~ 

dz,is w pewnym znaczeniu norma~ny i la twy do wyUumaczenia, to 

jednak jego konsekwencje Sq powazne. Bo 0 ile rozumia,no nauk~ 

mi'strza d,ominikans'kiego, ja'k na przykla,d naU'k~ 0 jedynosci formy 

w bycie, to go po;t~pia ' no, poniewaz twieI"cI£il cos odwrotneg-o od 

tradycyjnej naulki chrzescijansk'iej, kt6ra w tym wypadku za sw. 

Augustynem opowiadala si~ za wielosciq fQUm. A kiedy Sw. Tomasza 

nie ro'Zumiano, to go inteI"pretowano bl~dnie . Poczynajqc od 

sw. Tomasza historia filozofii chrzescijanskiej jest w duz~j cz~sci 

historiq tych falszywych interpretacji: a wicenj.zuj q·cych, s'kotyzujqcych, 

kajetanowSkich, molinistyczmych, suarezjanslkich, 'neotomistycznych... 

Kazda z nich miala sw6j moment triumfu, po kt6rym 

pr~dzej czy p6zniej jq porzucano. Jednakze 0 ile sw. Tomaszowi 

przypisywano blc;dy popelni'one przez jego niewiemych kontynuator6w, 

to natUiralnie powstawano takze przeciw niemu. Braki 

i bl~dy chrzescijanslkiego nauczal!lia filozofii powaznie obciqzajq 

takze sw. Tomasza, poniewaz ich przyczyn~ upatruje s!i~ w przedmiocie, 

a jest nim z samej defi:nicji tomizm. Tak ze koniec konc6w 

Sw. Tomasz placil (i diotqd jeszcze plaid) za bl~dy ty1ch, kt6rzy zarozumiale 

nazywali si~ sami "tomistami", a kt6rzy w gruncie rzeczy 

byIi nimi tyIko z nazwy. Talk ze na koniec Akwina t~ opuscila 

nie tyliko eumpejslka filozofia oficjalnie nie-chrzescijans'ka, kt6ra 

jawnie zerwala ze scholastykq od XVI w., ale takze filozofowie 

chrzescijanscy. Wplyw chrzescijanstwa i scholastyki na oficjalnie 

nie-chrzescijanski.ch filozof6w jest jednakze widoczny, jak to wykazuje 

z jednej siro.ny Gusdorf a z drugiej Gilson 4~. Taki stan 

rzeczy trwal' az do chwili, w kt6rej papiez Leon XIII uznal, ze 

nalezy chrzescijanom przypomniec zywotme dzielo sw, Tomas?a 

i zwiqzac z nim chrzescijans'kq mysl wsp6lczesnq po to, zeby jq 

zvvyci~sko przeciwsiawic bl~dom intelektualnym drugiej polowy 

XIX wielku. E;ncytkliika Aeterni Patris z 4 sierpnia 1897 r., kt6ra 

zresztq podikreslala tyl'ko juz wczeSilljej rozpocz~ty powr6t do sw. 

Tomasza, wywolala szerolki ruch tomistyczny; przekraczajqc granice 

katolicyzmu a nawei chrzescijanstwa, rozprzestrzenil si~ on 

na caly swiat. 

• 

Movna si~ zas'tanawiac, czy pozycja przyznana sw. Tomaszowi 

43 G, Gusdorf, Traite de metaphys!qlle, Paris 1956, Armand Colin, s. 376; 

E. Gilson, Etudes Stir Le roLe de La pensole medievaLe dans La formation du 

systeme cartesi en, Panis 1950, Vrin.


949 

nie skn:powala zanadto intelektual


Plurollzm tomistyczny 

SWIEZAWSKI: J ed'l1aikze praowda i sprawiedliwose kaze podkreslie 

takze szcz~sliwe konsekwencje ency,kHki Aeterni Patris. Przeciez 

powrocono· do dziela sw. Tomasza, za

ROZMOWA 0 FILOZQFII W OKRESIE SOBORU 

951 

w tej mierze, w jakiej tomisci tradycjOlnaIni utozsamiajq mysl 

sw. Tomasza z komentarze-m Kajetana, narazajq si~ 'na f,Qzmini~cie 

si~ zar6wno z prawdq historyc'znq jak i z prawdq fiI-ozoficznq. Tak 

-ezy inaczej, ich to.mizm, jak si~ wydaje, nie jest calkowide tomizmem 

sw. Tomasza, bo odbiega od niego co najmn-iej w jednym 

zasadniczym punkcie: co do najbardziej podstawowej dla kazdej 

filozofii koncepcji: koncepcji bytu, ktora u Tomasza jest egzystencjalna, 

podczas gdy u Kajetana wskutek podwojnego wplywu 

Awicenny i Jana Dunsa Szkota, jest ana w pewnej mierze esencjal'na. 

Przeciwiens1wem tom'i.zmu tra'dycjonalnego jest tomizm, ktory 

nie zapo,znajq'c pewnych wadosci przeszlych, sytuuje si~ jednak 

gl6wnie w teraimiejszosci. Narodzil si~ on z niewqtpliwie chwa.,. 

lebnej ch~ci nie zapo,znawa'nia fi'lozQfii mowoczesnej i nie ga1'dzenia 

niq. Odpowialda on potrzebie wiernosci wobec czlowieka nowoczesnego, 

wobec tego, co jest wsp6lczesne i nowe. Cha1'akte1'yzuje 

go tendeneja d'0 nie odgranicza1nia nieprzekraczalnymi barierami 

terazmiejs.zosci od przeszlosci; sw. Tomasza i tomizmu od filozofii 

nowoczesnej, ktora rozwija si~ i idzie naprzod, a szczeg6lnie od 

filozofii wspolczesnej. Tomizm ten, dkreslany najcz~sciej nazwq 

neotomizmu, blqdzi w dwojaki sposob. Wprawdzie stara si~ un dostrzec 

wartosci nowoczesnej i wsp6lcze&nej mysli filozoficznej, ale 

nie zawsze zauwaza wS'zystkie wartosci dawnych filozofii, a na 

pierwszym miejscu autentycznej mysli sw. Tomasza. Chcialby on 

dqzye do syntezy zlozonej z nova et vetera, ale nova gorujq w niej 

nad vetera (o

:952 JERZY KALINOWSKI, STEFAN SWIEZAWSKI 

Utczyl w pewnym okreslonym m1eJscu i czasie. Stara si~ wi~c ona 

zachowae wiernose teks,tom sw. T,omasza i tomist6w, a nie wiernose 

szkole jalko aibsrtrakcji, jako communis opinio Thomistarum, 

e:klektycz:nej, bezkrwistej, a nawet nresp6jnej. Ten tomizm dqzy tez 

do wiernoSci teikst,om wszyslt'kich innych filowf6w, 'kt6rych studl uje 

z niemniejszq uwagq, kr6tiko mowiqc dqzy do wiemosci integralnemu 

swiadectwu historii, czy chodzi 0 hi'stori~ sttarozytnq, czy 

o sredniowiecze czy ,nowoczesnose i wsp6lczesnosc. N i e c h '0 d z i 

t u '0 to, a b y bye tom i s t q, a 1 bon 0 w 0 c z e s n y m, 

al e 0 t ,0, a b y Ib Y c f i 1 '0 z,o f e ill i trw a c w p r a w 

d z i e. Na tej' drodze fHowf spotyka sw. Tomasza i czerpie od 

niego natchnienie w tej mierze, w jakiej ma ()in rack A jezefi 

w pewnym znaczeniu ceni Akwinat~ wi~cej niz innych filozof6w, 

to dlateg,o, ze jeg:o 'intuicja ,ontycznej roli egzystencji, i'ntuicja 

podstawowa i szczeg6lonie wazna ·d1a filo:wfii i jej rozwoju, jest 

fe;nomenem jedy,nym w historii filozofii i sama 'na,daje swemu 

aut'or,owi wyjqtk,owe m1eJsce. Tomizm tej trzeciej· tendencji 

~wyl'onil si~ z wolna i jak gdy'by sponta'nic ~Zlnie z podw6jnego 

Zrodla: z pogl~bionych studi6w nad samym Sw. Tomaszem oraz. 

z szerolko zaikrojonego rUichu wspokzesnych ba,dan nad histol'iq 

fi1020fii sredniowiec21nej, a ruch ten pObUidzily prowa,dwne od 

konca XIX w. prace hi'sto,ryk6w filowfii chrzescijanskiej. To oni 

wlasnie w naszych czasach pozwolili zrozumi,ec cale novum, jakim 

d1a jego epdki byla mysl sw. Tomasza, oraz cale znaczenie jego 

dziela d1a pMniejszej ewolucji refleik'sji filozoficznej, kt6ra oczywiscie 

nie konczy si~ z naszq epdkq. Ze wzgl~du na to novum, 

jakim jest wlasnie egzystencja'1;na wizja bytu, tomizm tej trzeciej 

tendencji jest czasem nazywany tomizmem egzystencjalnym 44 . 

KALINOWSKI: Pan oczywiScie troch~ 

upraszcza 

SWIEZAWSKI: OczywiScie. W naszej rozmowie nie rna warunlk6w 

do wyczerpujq,cej anaHzy wsp6lczesnego tomizmu i jego te'l1dencji. 

Wybieram z nich te trzy,O kt6rych wspomnialem, poniewaz, jak 

mi si~ zidaje, majq one najwi~'cej zw01enni'k6w. Jed'l1akze nie 

okreslajq one caliko,wi


953 

riodyki: "Le BU'lletin Tho.miste" i "La Revue des Sciences Philo. 

so.phiques et Theo.lo.giques". Te centra Sq rownie reprez€'ll.tatywne 

jalk Rzym, Lo.uvain, To.ronto., Fryburg szwajcarsiki, Lublin czy 

karto.lic'kie uniwersytety amerykanskie. Dla pelnego. wyczerpania 

tego. tematu nalezaloby dckladnie przeanalizo.wac mysli, po.stawy 

i intenpretacje, co. nie da si~ zro.bic bez wchodzenia w szczegoly, 

a t,o. w tej chwili 'niemo.zliwe. Oto. przyczyna moich swiadomych 

upr.o.szczen. 

* 

Gzy trzebo bye tomiatq 7 

KALINOWSKI: Niejednemu filo.zo.fo.wi chrzescijaIiskiemu nasuwa 

:si~py ltanie czy dzisiaj trzeba jes'zcze byc to.mistlj? Odpo.wiedz 

jest dwo.jalka. W pewnym znaczeniu, jaik to' slusznie zauwazyl J. 

Maritain, nie rna wi~cej przyczyn do. pojsda za sw. To.mas·zem niz 

za jakimiko.lwie'k innym filo.zo.fem do.·Sltrzegajljcym pewnlj pra wd~, 

Mora i przez innych po.willlna bye po.znana. W d z i e d z i n i e 

f i 1{)o Z 0. f i i n i e po. win n 0.' by s i ~ bye aug u sty n is t q, 

ani to. m i s t lj, ani k ant y s t q, ani he g 1 i s t lj... t Y 1k 0. 

f i 1 0 Z 0. fern. Jednalkze jezeli filo.'zo.fia jest ko.ntemplacjlj bytu, 

jezeli by,t jes'1; tym, co. is t n i e j e, jezeli wizja bytu wlasciwa 

sw. Tomaszo.wi jest wlasnie egzystencjalna, w ta'kim raz.ie t r z e b a 

byc to.mistlj na to., zeby bye filozo.fem. Nie znaczy 

tobynajmniej, ze trzeba si~ trzymae do'slo.wnie i literalnie pism 

Tomasza z Akwinu, ze trzeba si~ ogra.niczyc do. po.wtarzania za 

nim, do. cytowania go. przy kaiJdej okazji, ani zenie trzeba starae 

si~ zobaczye tego., czego o.n nie widzial. 

SWIEZAWSKI: Tak, nie na tym polega sztu'ka "bycia tomis:tlj". 

E. Gilso n mowi 0 tym o.bszernie w Le philosophe et la theo.logie 

i slusz,nie kladzie tam nacisk na czyvanie i rO'zwaza.J1Iie dziel sw. 

Tomasza.. Nie mozna si~ bez tego. obejse. Ale przede wszystikim 

wai ne jest, zeby si~ dae pr,zeniiknljc temu ,duehowi filozo.fic,znemu, 

kt6ry ozywial sw. To.masza. Filo.zofo.wac ad mentem S. Thomae, 

io. mo.·im 2l?a1niem oznacza' pojmo.wac filozo.fi~ tak ja'k o.n, ezyIi 

pojmowae jlj jako k ontempIaej~ bytu, i filo.zo.fi~ bybu wziljc za 

po.dstaw~ wszystikich innych dzial6w filo.zo.fii; to. przyjljc jego 

w yjsciowe po.zycje w dziedzinie fil0 zobi bytu, przyjqc za swo.jlj 

jego. realistycz.nlj in tuicj~ egzys


tomis,tCj", jezeli sit: ollie chce porzucic filozofii dla dogmatyiki filoz.oficzmej 

albod~a histo!rii fHozofiL Ja przynajmniej w te,n sposob 

rozumiem "sztukt: bycia tomistCj" i tak jCj opisalem w mojej ost a t 

niej metodologic:zmej pracy Zagadnienie historii filozofii, ktor Cj 

pozwalam sobie tu wymienic tylko dlatego, ze udalo mi sit: w niej 

ta'kie osiCjg;nit:cie: w tysiCjcstronnicolWej dyskusji z 200 al1torami 

wychodzt: z pozycji t'omi'stycznych, ale sw. Toma'Sza nie cytuj~ 

wi~cej nii cz,'tery czy pit:e razy. 

KALINOWSKI: SCjdzt:, ze filozofia chrzescijanslka teraz dopiero 

odkrywa prawdziwy sposob "byda tomistCj". "Szt'Uika bycia tomistCj" 

jak kaida sztuka wypracowuje sit: wollno, z wysHkiem 

i w ciCjgu swej dlugiej his toriiprzeszla r6ime zmienne koleje. Dzis 

je'd'naik wy,dajCj sit: one konieczne, a scislej mowiCjc nieuni'knione. 

CzlowieJka bowiem chara1kterywje raczej dyskursywmose nii intuicja. 

W efekcie prawdt: udaje mu si~ odkrywac etapami, niezaleznie 

od tego czy chodzi 0 prawdt: praktycZJnCj czy teoretycnllCj. Ludzkosc 

,nie mogla wit:c "za jednym zamachem" uchwycic prawdziwej 

metody by,cia tomistCj. Musiala dochodzic do tego stopniowo. 

ObserwujCj'c pod tym kCjtem caIosc drogi, ja1kCj filozofia chrzescijanska 

przebyla w ciCjgu ostatnich stu lat, moina rozroinic trzy 

zasadinicze fazy. Poczejiikowo "bye tomistq" znaczylo bye duchownym, 

scholastykiem, profesorem filozofii w szJkole koscielnej, 

i w koscielnej lacinie wyraiac nauk~ , tradycyjnie choe nieraz 

mylnie uwazanCj za nau k ~ sw. Toma'sza. Dopiero po,dczas drugiego 

okresu rozpoczYlllajCjcego si~ od encykIiki A eterni 'Patris ?posob 

"bycia tomistq" zaczyna si~ pomalen'ku zmieniae. Jui nie tylko 

duchowni Sq tomistami. Liczba swieckich tomistow rosnie stale, 

iaci'na przes taje bye naj c z ~ s ci e j uiywanym j ~zyki em studiow filozofii 

tom istyczmej. Ale jeszcze nie uda je s i ~ calkO'wicie wyzwolie 

z technicznej laci

nOZMOWA 0 FILOZOFII W OKRESIE SOBORU 

955 

Zakonczenie. Philosophia perennis 

Podczas' tej diugiej rozmowy 0 filOzofii W okresie Soboru poloiylismy 

nacisk na pewnq jedynose filozoficZillej mysli sw. Tomasza, 

a takle na jej znaczenie dla rozwoju filazofii , dla losu czl,owieka 

i jego post~pu i kultury, dla swia'ta i dla Kosciola. Chyba mielismy 

slus~nose? .. Nigdy jednak nie powiedzielismy, ie poza sw. Tomaszem 

nie ma Iprawdy filozoficznej. Jeieli wlasciwy Tomaszowi 

spos6b patrzenia na to, co rzeczywiste, jest najistotniejszy idla 

dobrze poj~tej filo·zof1ii, to nie wyklucza on innych spo",{)Ib6w podchodzenia 

do byotu. Wiele z nich, jesli nie wszyst:kie, dajq si~ z calq 

pewrnoSclq uzasadonie i ujawniajq te aspekty tego co rzeczywiste, 

ktorych sw. Tomasz nie poruszyl. 0 ile kaida filozofia zawiera c z ~se 

prawdy, to wszystkie s ,i~ dopel'niajq. Dla tego tei tomista moie 

tylko skorzystae jezeli po,znaje i studiuje wszelkie dzisiejsze filozofie: 

fenomenologie, egzystencjalizm, marksi'zm czy neopozytywizm. 

M6wiqc ogolniej: zarowno wielcy filozofowie wspolczesni 

jak i mistrzowie przes'zl,osci, wczesniejsi czy pozniejs'i ad sw. Tomasza, 

przynoszq wszyscy jakies spostrzeienia tego co rzeczywiste, 

z kt6rymi kaildy filozof musi si~ liczye. 

I tak przy koncu nas,zej rozmowy dochodzimy do poj~cia philosophia 

perennis ,od kt6regosmy zacz~li: Philosophia perennis to 

nie filozofia taikiego lub innego filozofa, to nie filozofia sw. Tomasza. 

Ana tei nie filozofia chrzescijanska czy filozofi.a scholastyczna, 

jesli si~ jq pojmuje jako pewnq wypadkowq ipoglqd6w wyzmawanych 

paprzez wieki przez filozofow chrzescijansbch i scholastycznych. 

Nie jest 10 'talkie communis opinio, jakis wsp6lny m ianownik 

poglqd6w wszystkich filozof6w razem wz.j~tych . Philosophia perenni. 

to ta specyficzma refleksja nad bytem, istniejqca odikqd czlowiek 

jest czlowiekiem i majqca trwae do konca czas6w, refleksja 

okresla,na przez te p y t a ill i a e sen c j a 1 n e, na kt6re kazdy 

utalentowany mysliciel daje cZqstk~ odpowiedzi. 'Philosophia perennis 

to filozofia uj~ta w je'j wiecznej historycznej ewoilucji. Sw. 

Tomasz zajmuje w niej wyjq'tkowe i szczeg61,nie w aine miejsce, ale 

jego mysl ani nie utoisamia si~ z philosophia perennis ani nie wyczerpuje 

historii f.ilozofii. Gdybysmy cos takiego twierdzili, naleielibysmy 

do najgorszej odmiany tomistow. 

Jerzy Kalinowski, Stefan Swiezawski 

-Hum. A. T. 

P rzeklad z jt';zyka francusk iego fragment6w ksiqzki, kt6ra ukaie si t'; pt. Entret 

j c n sur La pllHoso phie it !'heu r e dll COllcHe w wyd. "Soc iete d 'Editions Internat 

ion ales", P aris 1965 .

Ks. ZYGMUNT MICHELIS 

PROLEGOMENA EKUMENICZNE 

1. ANALIZA PROBLEMU 

WIEK XX-ty niewqtpliwie przejdzie do historii Kosciola jako wiek 

Ekumenii. Pozornie wyhuchla ona nagle i w niepoj~ty spos6b ogarn~la 

szerokie sfery we wszystkich Kosciolach Konfesyjnych niby 

pozar suchego stepu. Wytlumaczenie tego zjawiska jest proste. 

Jednosc lezy w zalozeniu samego K-osciola i stanowi jeg'o serce. Tak, 

jak jeden jest Krol nieba i ziemi, po-dobnie moze bye tylko jeden 

Jud bozy tego Krola. Lud ten, choe dzis rozpposwny po calym swiecie, 

zwasniony i nieraz walczqcy ze s·abq, stanowi jednak mimo 

wszystkie przeszkody i roinice w czasie i przes'trzeni jeden Iud, 

poniewai jest ludem jednego Kr6la. Nigdy w dzjejach Kosciola to 

cz~stokroe przytlumiane uczucie jednosci i wspolzaleinosci od jedneg'o 

Krola i wsp6lnaleznosci do jednego Krolestwa 'nie zanikaly. 

Nieraz uj·awnialy si~ na zewnqtrz w pr6bach przywrocenia i realizowania, 

choeby w ograniczonym zakresie, tej najbardziej zasadniczej 

istoty swojej egzystencji. Jednose le±ala w zaloieniu tego- ludu 

i stanowi ostateczny, eschatoJ.ogiczny jego cel. Pielgrzymka ludu 

bazega do upragnionego celu odbywa si~ w swietle przewo'dniej ' 

gwiazdy eschatologicznej nadziei, ie doprowadzi do spotkania z Kr6- 

Iem, do wiecznego odpO'czynku przy Jega Stole w Krolestwie Nieb~e 

" kim . Nikt nigdy nie twierdzil, bo ni'kt w to nie wierzyl, aby 

w tym Krolestwie byly przygotawane rozne stoly dla r6znych 

cz~sci pielgrzymujqcych obywateli Kr6lestwa -Boiega. Rzecz wi~c 

zr azumiala, ze musiala dojrzee swiadomo·se koniecznosci przygatawania 

si~ do tej wsp6lnoty przy Stole Krolewskim jui v" czasie 

historyeznej pielgrzymki. A gdy dajrzala, 'ogarn ~la cale chrzescijanstwo 

w jega najautentyezniejszych przedstawicielaeh bez rozniey 

wyznania. Tylka bawiem ehrzeseijanin zupelnie pazbawiony 

Ducha Sw. moze pr zyipuszezae, ie Kr61 Niebieski b~dzie respektowal 

nasze ludzkie, ehoeby najbardziej koscielne spory i padzialy, 

w wielkiej chwili Wypelnienia Planu Hazega. Kto- wi~e nie b~dzie 

przygotowa'ny do tej J ..:dnosc'i przy StCJIle Krolewskim, sam siebie 

W n-rze 128/129 Opublikowalismy artykul ks. Zygmunta Michelisa, protestanckiego 

teologa-ekumenisty 0 "papiestwie jako pl'Oblemi~ ekumenicznym". 

Artykul niniejszy stanowi jego kontynuacj

PROLEGOMENA EKUMENICZNE 957 

z tej blogoslawiO'nej spolecznosci (Communio) wylqczy. Trudno. 

wi~c zrazumiee, ja1k mozna mowie 0 wypelnieniu nadziei chrzescijanskiej 

bez dqzenia do tej Jednosci, ktora plynie z wiary, ze "nie 

rna w Nikim i.nnym zbawienia i 'nie rna zadnego innego Imieni1a, 

danego ludzicm, w ktorym mogl'ibysmy bye 2'1bawien~" . (Dz 4, 12). 

Nowoczesny ruch ekumeniczny we wszystkich Kosciolach wyznaniowych 

i u wszystkich szczerych ekumenistow plynie z takiego 

wlasnie rozumienia ekumeni'i. Niezaleznie ad listotnych pobudek 

i celow rMnych prob unijnych w przeszlosci, dzis z pewnosciq 

zradlem podohnych dqzen jest swiadomose, ze mogq one znalezc 

swojq realizacj~ tyllro na gruncie Je'dnosci, lezqcej juz w samej 

Istocie K·osciola i plY'nqcej z jedynie zbawczej wiary w Zbawiciela. 

Bylaby tragicznym nieporoZ'umieniem, gdyby ktokolwiek ocenial 

ruch ekumeniczny jako dqienie pewnych i1deowych ludzi W Kosciele 

do zreali,z.owania ich szlachet'nych przekonan i praktycznych planow. 

Nie naleiy ta:kze myslec, ie ruch ekumeniczny dqiy do przywr6cenia 

i ustanowienia kiedys istniejqcej, a potem IUtraconej 

Jednosci. Najwyzej moina z wielk~ powsciqgliwosciq i pokorq powiedziec, 

ie pragniemy odkopac i na nowo ujawnie zapomn,ianq 

i zasypanq J ednosc, lub jeszcze dokl.adniej, ohudzie swiadomosc 

w zasadzie wciqi istniejqcej ·Jednosci. Wyrazem tej swiadomosci 

bylo chocby isi'nienie wspolnej, pier~otnej nazwy dla wszystklch 

\vyzna wcow Chrystusa, ktora powstala na po~zqtku w Antiochii. 

Mogly Koscioly odma'wi1ae sobie wzajemnego uznania, mogli si~ 

chrzescijanie jedni drugich wstydzic i uni'kac wszelk~ch kontakt6w 

mi~dzy sobq, ale przeciez 'ni'kt nikomu ochrzczonemu nie odmawial 

nazwy chrzescijanina. Tq jednoczqcq nazwq lqczyli si~ chrzescijanie 

mimo wszystko woko~o wspolnego Zbawiciela, niq tabe obejmowal 

i::h obcy swiat. Dlatego tei jui przed Soborem nie sprawialo 

to trudnosci nawet dla najbardziej ekskluzywnego katolika 

widziee w "heretykach", acz blqdzqcych i zablqkanych, przeciei 

jednak braci w Chrystusie. Nie moina takie zapominae, ie mimo 

wszystko istniala pomi~dzy chrzescija'nami zawsze ta swi~ta wi~z 

w postaci Pisma Swi~tego. Nie 'naleiy tylko natychmiast pytac, 

jakq rol~ zajmuje i jakie zastosowanie znajduje ono w innych 

Kosciolach. Dla wszystkich wszak Koscio16w i chrzescijan bylo ono 

jedna'k pierwotnym i podstawowym zrodlem ich iyc,ia duchowego, 

a poszczeg6lne wersety kanonicznym sercem ich Sluiby Koscielnej. 

Takze i przekonanie, ze n'ie tylko przez Pismo· Swi~t ~, lecz i przez 

Sakramenty Bog przemawia, bylo jednoczqCq wi~ziq wszystkich 

Kosciolow historycznych. Rowniez wszyscy chrzescijanie, ktorzy 

w jakikolwiek sposob przyznawali si~ do Chrystusa czynili to tymi 

r samymi slowy w Modlitwie P,anskiej i Wyznaniu Apostolskim. I te

'958 

Ks. ZYGMUNT MICHELIS 

wszystkie wsp6lne swi~toscisqnie tylko symbolem, lecz takze 

realnq podstawq 'i niewzTusZ!onym fundamentem faktycznej, acz 

ograniczonej Jednosci chrzescijailstwa, istniejqcej bez przerwy od 

poczqtku jego powstania. 

Wszystko to byloby niezrozumiale, a raczej nie istnialoby wcale, 

gdyby nie istniala faktyczna, nieprzerwarna , acz utajona Jednose 

Kosciola Chrystusowego we wszystkich jego .odlamach i kierunkach. 

Wszystko, co si~ nazywa chrzescijailstwem i rna prawro do tej nazwy, 

wywodzi si~ z jednego miejsca i z jednego Imienia: z Be·tleemu 

i Golgoty, z Jezusa Chrystusa i Jego Ewangelii. Nie zmienia tego 

fakt, ze w pewnych ID'omeniach historii jarkis czlowiek, jakies imi~ 

ludzkie, jakis pojedynczy werset biblijny, lub twierdzenie dogmatyczne 

stawaly si~ punktem wyjscia wyznarnia religijnego. Ale zazwyczaj 

ti'zialo si~ tak, ze albo odnalazly one swojq drog~ do Chrystusa, 

albo jq tracily lub na wet zapieraly si~ przynaleznosci do 

Niego. TeoIogicmy wyraz tej ekumenicznej prawdy znajdujemy 

w wypowiedziach prawoslawnego teologa, delegata przy Swiatowej 

Radzie Ekumenicznej w Genewie. Wszelkie podzialy i rozdzialy 

koscielne ,odbywaly siE: wewnqtrz Kosciola. Nie rna wi~c i nie moze 

bye KoscioI6w podzielonych. To Kosci61 znajduje si~ w stanie kl'Yzysu 

rozlamowego. To przez grzech ludzki w Kosciele po'wstajq 

rowyi mury, dzielqce jeden, Swi~ty Powszechny Kosci61 na poszczeg61ne 

wewn~trzne obozy. To w jednej swi~tej SWiqtyni Chrystusowej 

'niezgodne grupy budujq swoje kaphczki. To Sq rozlamy 

i spory w rodzilnie Bozej, ktore mogq zachwiae jej spoistcSciq i zgodq, 

ale nie mogq jej rozerwae na cz~sci,nie mogq jej pozbawie 

wspolnego Ojca, wspolnej matki i nierozerwalnego pokre"vienstwa 

przez krew ChrystusoWq. To nie jest kryzys Krosciola, to Sq rkryzysy 

w Kosciele. 

Nie moze wi~c bye mowy 0 zjednoczeniu KoscioJ6w, ani 0 Unii 

miE:dzy Kosciolami, lecz tylko 0 pojednaniu zwasni,onych grup 

w Kosciele. W tym swietle schizma roku 1054 jest nie podzialem 

Kosciola, lecz kI6tniq i roziamem w Kosciele; a Reformacja nie 

jest wystqpieniem z Kosci-ola, lecz rutworzeniem grupy 0 nowym 

obrzqdku i nowej teologii w Kosciele Zachodnim. Protestanckie 

spory z Kosciolem Ka tohckim trwajqce bez przerwy i we wszystkich 

odiamach, swiadczq tyl'ko 0 tym, jak gl~boko zwolennicy 

Reformacji byli i Sq zwiqza'ni ze swojq zachodniq Macierzq koscielnq. 

J ezeli wi~c nie mogly ze sobq zye w zgodzie, to przyna imniej 

musialy ze sobq walczye. Ale nie tylko to. Nie ulega zadnej ~qtpliwosci, 

ze w wielu wypadkach teo},ogia i poboznose katolicka


959 

naIeiq do Jego oweza'I'lDi. · ByIi, Sq i pozostanq na zawsze dzieemi 

tego samego Ojea, wyz.naweami tej samej Ewangelii i tego samego 

Zbawieiela. Zeby tym przestae bye, trzeba przestae bye ehrzeseijaninem. 

Z powyzszego wyni'ka jeszeze iedna reaIna konsekweneja: 

Wielu ehrzeseijari zwlaszeza w obozie ewa'ngeliekim poeiesza s~~ 

myslq i twierdzeniem, ze owa nierozerwa],na jed'llose istnieje w zakresie 

duehowym. Jestesmy jedno przed Bogiem w tduehu wsp6lnej 

wiary i to nam musi wysta'rezye. Una Saneta to jest ten niewidzialny, 

povvs'zechny Kosei61 sere i dusz przed ~b1iezem Panskim. 

Jego ujawnienie i realizo,wa'llie w ezasie i przestrzeni przekraeza 

ludzlkie mozliwosei i nie lezy w planaeh Boiyeh. Trzeba wyrainie 

i publicznie 'po-wiedziee, ie jest to teologia niezgotdna z realizmem 

biblijnym. Jest to takie nieswiadomym leez jaskrawym zaprzeczeniem 

faktu i skutk6w inkarnaeji. "Slowo Cialem si~ stalo i zamieszkalo 

mi~dzy nami, a mysmy widzieli Chwai~ Jego" (J 1, 14). 

Ws zelka pneumatyczna rzeezywistose, jako dzielo Boie, istnie- . 

jqee z Jego woli wsr6d lu'dzi i dla 1udzi, musi si~ przyoblec w "Cialo 

i Krew", musi si~ ujawnie w maszyeh slowaeh i w naszyeh ezynach. 

Kosei61 nie jest Kosciolem aniol6w (tym takie _ ale w niebie), 

leez Koseiolem ludzi i dla ludzi na ziemi. I dlatego Jego pneumatyezna 

obeenose i rzeczywistose, uj'awniona i realizow?na przez 

inkarnaej~, jest wolq Boiq i dzielem ,Ducha Swi~tego. Wyrainie 

pragnie tego Chrystus i iqda tego od tnas, gdy modli si~ w Wieczerniku 

"aby byli jedno we mnie, jak ja w '.Dobie, aby swiat uwierzy!, 

ies Ty mn'ie posla!". (J 17, 23). 

I dlatego Dueh Swi~ty wymaga ujawnienia tej jednosci i jej nowego 

zademonstrowania Swiatu przez pojednanie i zgodne wsp61 

zyeie w wierze i milosci wszystkieh ehrzeseijan w Jednym Swi~tym 

Koseiele Powszeehnym. Zrozumieli to wielcy ekumenisei, od 

Papieia Jana XXIII az po najbardziej indywidualnego i 'radykalnego 

protestanta i wszyscy t~ologo-wie o-d Congara, Kii'nga i Rahnera 

ai po Karola Bartha, Oscara Oul1manna, FrankHna Freya itd. 

II. JEDNOSC W PERSPEKTYWIE HISTORII 

Zpozumienie ruehu ekumenieznego, jako zobowiqzania do ujawnienia 

i realizowania danej nam od poezqtku przez Boga w Chrystusie 

Jednosei Koseiola na ziemi, stawia przed nami aktualne zadanie: 

znaleic spos6b i drogi uzewn~trznienia od poezqtku istniejqeej, 

faktyeznej jedinosci chrzeseijanskiej. Ale w tym miejseu 

musimy ustrzee si~ ,nowego b!~du 'i falszywego zrozumienia tego 

zadan'ia. Ekumenia nie polega na tym, aby podzielona i rozczlonkowana 

rzeczywistose Kosciola w dzisiejszej dobie i w obeenych 

granieach zostala przywr6cona przez pojednanie i zgod~ poszezeg6l- 


960 Ks. ZYGMUNT MICHELIS 

nych wspolnot koscielnych. Bkumenia bowiem to nie tylko jednosc 

z dzisiejszym chrzescijanstwem. To jest takie jednosc z chrzescijailstwem 

wczorajszym i dawniejszym, ai do jego poczq1Jkow. Ekumeni~ 

trzeba widziec nie tyl ko w wymiarach przestrze>ni, lecz takie 

i czasu. Prawdziwa i pe~na jednosc poleganie tylko na consensus 

fidei z bracmi w Chryst'll'sie XX-go wieku, lecz takie na jednosci 

wiary z OJ'cami i praojcami przeszlooci - Refmmacji, sredni'owiecza, 

obozu staTokosciel-neg'o - ai po czasy apostolskie. Gdzie wi~c 

szukac i na czym budowac Ekumeni~ w perspektywie historycznej? 

T,o prowadzi nas do wspolnej konkretnej podstawy, ja'kq jest 

niewqtpliwie dla wszystkich chrzescijan, jesli nie w praktyce, to 

przynajmn'iej w zasadzie Objawienie Boie, wyraione i przekazane 

nam przez pierwotny Kosciol w kanonie biblijnym. I tu staje przed 

nami zagadnielnie wzajemnego stosunku mi~dzy BibJiq, a Tradycjq. 

Przezwyci~zy1ismy jui w historycznych Kosciolach protestanckich 

uprzedzenie do Tradycji i l~k przed jej uzna'niem. Wszak i Biblia 

jest pisemnym sfoTmulowaniem 'najstarszej, U'stnej Tradycji Apostolow 

i pierwotnej gminy chrzescijanskiej vv Jerozolimie. Swoj 

wyjqtkovvy, autorytet ta po raz pierwszy sformulowana i spisana 

Tradycja zawdzi~cza szczegolnym okolicznosciom. Chroni jq nie 

tylko arutorytet aposto16w, naocZlIlych swiadkow Dziela Chrystusowego, 

lecz takze jej wyraine stw'ierdzenie 0 sobie, ze powstala 

pod be2'posrednim kierownictwem i kontrolq DuchR Swi~t e go, 

I dlatego wszystko, co powstalo przedtem 'i potem, mus~ s'i~ legitymowac 

przed jej najwyiszym i bezspornym aut·orytetem. Ale 

chrzescijanstwo od poczqtku bylo i poz,ostanie do konca tego eonu 

rozwijajqcym si~ i 'dojrzewajqcym Krolestwem Bozym, alba jak 

mowi sw. Jan: Winnicq Panslkq. Jest zywym organizmem, ktory 

musi przechodz-ic ten prcces rozwoju, jeieli nie rna zwi~dnqc 

i przestac owocowac. Tradycja jest wi~c ill mniej ni wi~cej biblijnymi 

dziejami pielgrzymujqcego Kos601a do wiecznej ojczyzny 

ludu Bozego. Ta pielgrzymka prowadzi przez doliny i gory, przez 

puszcze i morza, przez n:iebezpieczenstwa i przeszkody, przez pokusy 

i upadki. W tych wanunkach nie trudno 0 zboczenie z tej 

najkrotszej, choc nie zawsze 'najwygodniejszej drogi do ostatecznego 

celu. I dlateg'o pozy·teczne, a nawet konieczne Sq stale kontrole 

z drogowskazami Pisma Sw., oraz konfwntacje z napomnieniem 

Ducha Sw. (J 16, 13). Nie l

PROL"EGOMENA EKUMENICZNE 

961 

cielnej. Apostolicum Niceanum, Atanazjanum, oraz uchwaly pierwszych 

czterech Sobor6w Powszechnyeh, Reformacja przyjE:la bez 

zastrzezen. Takze i p6zniejsze SoborY,acz juz pow()lane w ()!dmienn)"Ch 

warunkach nie byly lekcewaz,one. Uznanie ith bylo jedynie 

uwarun'kowane ewentualnq k'onfrlOnta,ejq ieh uehwal z Pismem 

SwiE:tym. 

W tym miejseu musi zapasc decyzja i wyb6r drogi ekumenieznej. 

ezy szukamy realizaeji Ekumenii w przestrzeni, ezyli jedynie 

na tIe dzisiejszej rzeczywistosei koscielnej 'na ealym swieeie i obecnego 

stanu doktrynalnego we wszystkich Kosciolach, ezy tez wracamy 

do pierwotnego zr6dla i stanu rzeczywistosci 'koscielnej 

w okresie apostolskim i biblijnym? Mozna by to wyrazic takze 

i w ten spos6b: czy szukamy Ekumenii w przestrzeni, ezy w c'Zasie? 

S


uswi~ce 

w swietle EwangeIii odnowy, czyli nowego oczyszczeiIlia 

nia naszych Kosciol6w i naszych k,oscielnych Tra'dycji. 

III: JEDNOSC DROG! EKUMENICZNEJ 

Nie wystarcza zrozumiec istot~ zagadnienia ekumenicznego. Nie 

mozna stanqc w pielgrzymce ek,umenicznej na miejscu i kontemplowac 

darowanq i odnalezionq Jednosc. Chodzi wszako cel, a nie 

o drog~. Aby jednak ZlIlalezc t~ drog~, trzeba miec co najmnief wizj~, 

jezeli nie dokladne rozpoZ1nanie celu. Czy wi~c celem jest jeden 

wsp61ny Kosci6l? A jezeli tak, t'o jak ten Kosci6l konkretnie rna 

wyglqdac, a to znaczy takze jak praktycznie go mo'zna i nalezy 

realizowac? W teologii to zagadnienie nazywa si~ eklezjologiq. 

I wszyscy teolodzy Sq zgodni, ze to wlasnie jest najtru'dniejsze zagadnienie 

ekumeniczne i ze bez jego f'ozwiqzania nie znajdziemy 

drogi, ani nie zdolamy osiqgnqc celu Ekumenii. Swiatowy Zwiqzek 

Kosciol6w 1 powziql uchwalc:, ze kazdy Kosci6l nalezqcy do 

zwiqzku rna prawo do wlasnej eklezj.ologii i u2mawania jej jako 

jedynie slusznej, a co najmniej najbardziej slusznej. Nalezenie wraz 

z innymi Wsp61notami Koscielnymi do Swiatowego Zwiq1zku Ko., 

sciol6w bynajmniej nie oznacza automatyc~nego uZlIlania ich jako 

pelnoprawnych i r6wnorz~dnych Kosciol6w. Jest toO cena, kt6rq 

zaplacono za przystq'pienie Prawoslawnych do Zwiqz'ku KosciQl6w. 

Swiato.wa Rada Ekumeniczna 2 stala si~ w ten spos6b jedynie swiatowym 

klubem dyskusyjnym, nie posiadajq'cym prawa do zadnych 

Qg6lnych decyzji, ani IUstalenia drogi dla wsp6lnej pielgrzymki 

ekU'menicznej ku jednosci. Stqd stagnacja w wewn~trznym foOZwoju 

Swiatowej Rady E~umenic2inej, oraz nie dajqce si~ ukryc zniech~cenie 

jej najczynniejszych czlonk6w. 

Zacytujemy tu niezwykle szczere i twarde slowa koptyjskiego 

biskupa Samuela z Egiptu, wypowiedzia1ne na posiedzeniu Centralnej 

Rady Ekumenicznej w Rochester w roku 1964: "Calym sercem 

bralem udzial wostatnim lO-leciu w ruchu e'klUmenicznym. Jeieli 

jednak Rada Ekumeniczna zechce opraoowac wsp61nq i obowiqzujqCq 

wszystkich eklezj{)logi~, b~d~ zmuszony z wielkim smutkiem, 

lecz bez wahania opuscic jej szeregi". Slowa te Sq najdl'astyczniejszym 

sformufowaniem tragicznej sytuacji w Swiatowej Radzie Ekumenicznej. 

Rozumiejq to prz,odujqcy jej dzialacze, ie bez przezwyci~ienia 

tej trudnosci nie rna przysz}.osci dla Ruchu Ekumeniczneg'o. 

Na ostatnim Swiatowym KO'ngresie w New Delhi szukano rozwiqzania 

problemu w nast~pujqcej definicji: "Uznajemy, ze chrzes 

1 World Council of Churches. 

2 Organ kierownlczy World Councll of Churches.


963 

cijanie na calym swiecie stanowiq spoleczno.se, ktora czuje si~ powola'nq 

do bu'dowania Krolestwa Boiego prze,z glosienie Ewangelii 

i sprawowanie sakramentow wedlug nauki Chrystusowej zawartej 

w Nowym Testamencie uznajq'c wzajemnie urz~dy koscielne i przynaleinose 

,do pows'zechnej wspolnoty chrzescijailskiej". 

Uchwala ta zapadla jednomyslnie i zostala przekazana do rozwaienia 

i zaj~cia stanowiska wszystkim czlonkowskim Ko,sciolom. 

Uchwala w New Delhi nie wydaje si~ jednak bye fO'zwiqzaniem 

problemu, lecz tylko jeg.o bardziej do'lda1dnym sformulowaniem. Ma 

ona zresztq czysto deklaratywny charakter i jest raczej jedynie 

zapytaniem, skierowanym do Kosciolow czlonkowskich, a nie wytyczeniem 

drogi. Budzi ona sama szereg nowych pytail, bez dawania 

'na nie odpowiedzi. Co oz.nacza gloszenie Ewangelii? Czy odczytanie 

te'kstu biblijnego przez przedstawiciela pojedynczego Kosciola 

i Jego interpretacja na zgromadzeniu ekumenicznym jest jui naboieilstwem 

chrzescijailskim dla wszystkich Kosciol6w zrzeszonych 

w Radzie Ekumenicznej? 

Jeszcze wi~cej pytail i wqtpliwosci budzi okreslenie "sprawowanie 

Sakranrentow". Ktorych Sakramentow? Przez kogo sprawowanych? 

Dla kogo sprawowanych? Czy tylko dla czlonkow wlasnego 

Kosciola, czy wszystkich Kosciolow w Radzie Ekumenicznej? 

A takie trzeeie okreslenie: uzna nie _ w zajemnych ur z ~dow koscielnych. 

Czy przez wszystkie Koscioly i wobee wszystkieh Koseiol6w? 

Bez iadinych wamnkow, wzgl~dnie pod ja'kimi warunkami? Z sukcesjq 

apostolskq i bez sukeesji apostolskit~j? - posiadajqcych stan 

kaplailski i nie uznajqcych takiego stanu? I tak moina by jeszcze 

wiele pytac. Widzimy tu wielkq trudnosc problemu eklezjologieznego. 

Oczywiscie nikt nie potrafi dzis na te pytania dae odpowiedzi. 

Istniejq trzy kierunki, w ktorych szuka si~ ieh f(}1zwi qzania: 

1 - Kosciol rzymsll{i ma w tej sprawie wyrainq i konkretnq 

koncepcj~. Kosciol jest hierarchicznie zbudowanq Wspolnotq, na 

czele ktorej iure divino stoi jedncosob'owa nieograniczOlna, autorytatywna 

i nieomylna Wladza, w os'obie Papieia, nast~pcy sw. Piotra, 

"namiestni,ka", czy "wikariusza" samego Chrystusa. Kosciol 

ten posiada wi~c swojq central~ niezmiennq zarowno co do miejsca, 

jak i co do wladzy. Nie narus'za w rzeezywistosci tej koncepcji 

uchwalony przez ostatni Sobor, a nawet jeszcze nie zrealizowany 

"Senat biskupi", ani "kolegializm" zarzqdu Kosciola, ani decentralizacja. 

Koncepcja jest prosta, logicma i niewqtpliwie pod wzgl~dem 

.organizacyjnym bezko.nkurencyjna. Nie mozna wi~c i nie 'nalezy 

przech


dowa'nia Kr61estwa Bozego, dla szerzenia Ewangelii na calym swiecie 

vvsr6d wszystkich narod6w. Nalezy jq obiektywnie i z wielkim 

poczuciem odpowiedzial.nosci skonfrontowac z naukq Chrystusa, 

z duchem Ewangelii, z postawq Chrystusa wobec Jego Apostol6vv, 

w szczeg61nosci sw. Potra, a takze z praktykq czas6w Apostolskich 

i poapostolskich. I to wszystko na podstawie nie tylko poszczeg61 

nych werset6w, lecz caloksztaHu Nowego Testamentll: Ewangelii, 

Dziej6w Apost·olsKich, List6w Apostolskich, zwlaszcza pastoralnych 

sw. Piotra, Pawla Listu ·do Zyd6w i Apokalipsy. I to nie wedlllg 

wlas'nych upodoban i wlasnych teologicznych Tradycji konfesyjnych, 

lecz obiektywnie, pokornie, rzeczowo, pami ~t ajqc -0 tym, ze 

caly Nowy Testament jest k a'no,nem, uznanym bez ograniczen i wartosciowania 

przez pierwotny Kosci61, przez Kosci61 Wschodni i Zachodni, 

przez Reformacj

PROLEGOMENA EKUMENICZNE 965 

widua'l'llym, jak i kO'nfesyjnym. I spr6bujmy wyciCjgnqc z tego odpowiednie 

konsekwencje. 

2 - luna jest koncepcja Jednosci Kosciala PrawoslavV'nega. Nie 

pasiada 'On Papieia, ani tei uswi~conega tradycjq miejsca jako niezmiennej 

Stalicy caleg'O swega Kasciala. Posiada kilku Patriarchow 

w r6inych krajach i kaidy z tych Patriarchow posiada swojq 

tradycyjnq stalicEi. Patrian;:ha Konstantyno'palitanski jest jedynie 

patriarchq "ekumenicZ'nym" z tytulu dawnej Stalicy Wschodniega 

Cesarstwa praw a,slawnego, jest z tego tytulu hanaro,wym pratektarem 

i najwyiszym reprezentantem Kascialow Prawoslawnych. 

Jedynym jego przywilejem jest przewodniczenie na rzadkich zresztq 

Synodach og6lna-prawaslawnych, kt&re wykonuje asabiscie, lub 

przez swego prze-dstaw-


3 - A jaka jest kO'neepeja protestane~a? 

Znajdujemy jq w artykule VII - najwazniejszej reformaeyjnej 

Konfesji tzw. "Konfesji Augsburskiej" z roku 1530. Autorem jej 

jest 'najblizszy wspolpraeow>nik Ks. Dr Mareina Lutra, prof. teologii 

Filip Melal1ehton. Zostala ona zaakeeptO'wana przez Ks. Dr Marcina 

Lutra, >oraz podpisana przez siedmiu ksiqzqt germailskich, .Dra z 

magistraty dwoch wo}nych miast 'niemieckich. Odczytana publicznie 

na Sejmie w Wormacji, zostala dor~c'Zona w j

PROLEGoMENA EKUMENICZNE 967 

A 'czy i jakq drogEl do Jednosci wskazuje Swliatowa Rada Ekumeniczna? 

• 

Przed 50-ciu 1aty w chwi1i swoich narod2!in Ra-da Ekumeniczna, 

scis1ej Ruch Ekumeniczny, uwa'zal siebie za jedymq drogEl do J ednosci. 

Wykaza1ismy jUz przed tym, ze bylo to zapatrywanie zlud-ne. 

Swiatowa Rada Ekumeniczna nie jest, nie moze i nie chce bye 

Super-Koscrolem. Nie moze n'·im bye, gdyz nie jest w og61e Kosciolem. 

Nie moze odprawiae nabozenstw, gdyz nie posiada Liturgii, 

nie moze takze wyswriElcae, czy ordynowae duchownych, gdyz nie 

rna do tego zad-nej insta·ncji. J ezeli na zebraniach ekumenicznych 

rna siEl odbye nahozenstW'o, odprawia je jeden z Koscio16w czlonkowskich 

wed1ug swego rytualu. D1atego tez Swiatowa Rada Ekumeniczna 

nie moze i nie chce bye ekumenicznq konkurencjq dla 

jakiegoko1wiek innego ruchu ekumenicz'nego, reprezentowanego 

przez poszczeg61ny Kosci61 czlonkowski. Chce bye i staia siEl 

juz neutra1nym miejscem spotkan i dyskusji d1a wszystkich 

Koscio16w, kt6re tego pragnq. Chce teo1ogicznie w spotkaniach 

i dyskusjach mie;dzykonfesyjnych wskazywae problemy, sys tematyzowac 

nauki zgodne, lub sporne, sluzye radq i wskaz6wkami 

wszystkim Kosciolom i grupom, kt6re tego zapragnq przez swoje 

konferencje teo1ogicl'Jne, a zwlaszcza departament doktrynab y 

"Faith and Order". Ulatwia lW'I1frontowa'nie, celem informacji i poznawania 

s'iEl roznych doktryn i ustrojow KO'scio16w Konfesyjnych, 

przekazujqc Koscio{.om 0 duchu ekumenicznym swiadomose i przekonanie, 

ze bez autoreformy, bez Odnowy przez konfrontacjEl ze 

wsp61nym, pierwotnym zrodlem swego zycia duchowego, Koscioly 

nigdy nie znajdq wsp61nego je;zyka, ani ws'p61nej drogi. I to jest 

najwiElksza i naj~enniejsza przysluga, jakiej w tej chwili n'ikt inny 

nie mogiby okazae Sprawie Ekumenicznej. Najwyraz-niej ujawnHo 

siEl to w ostatnich czasach, gdy ekumeniczna Genewa stala sic: 

nieoma1 automatycznie miejscem najwi ~kszego dotychczasowego 

wydarzenia ekumenicznego, jakim bylo symboliczne spotkanie calego 

chrzescijanstwa niekato1k'kiego z chrzescijanstwem rzymskokatolickim 

na neutra1nym grunc'ie w osobach r6wnouprawnionych 

partner6w: kard. Bea i pastora Boegnera, najwybitniejszego s'posrod 

bylych prezydentow Swiatowej Rady Ekumenicznej. 

A drugim donios1ejszym faktem bylo w 'z\,viqziku z tq ' wizytq tak 

szybkie 'i latwe przezwyciElzenie Iicznych procedura1nych trudnosc} 

wsze1kiego 'rodzaju i ustanow,iel1'ie roboczej Rady Ekumenicznej, 

zloilonej zprzedstawicieli Watykanu i Swiatowej Rady 

Ekumenicznej - a wiElc w najszerszym zasiElgu i na najwyzszym 

szczelblu (6-ciu przedstawicieli Watykanu i 8-miu Rady Ekumen[cznej). 

Szlachetna i ofiarna jest to ro1a, kt6rq speln'ia 8wiatowa


Rada Ekumeniczna - rola Jana ChrzciC'iela, kt6ry powiedzial: "On 

musi rose, a ja zmlliej'Szac si~" (J 3, 30). Moina wi~c patetycznie 

powiedziec, ie chwilanarodzin Jednosci b~dzie automatycznie 

chwilq 8mierci Swiatowej Rady Ekumenicznej. 

IV. EKUMENIA PRZEZ ODNOWI; 

Trzeba z radosciq stwierdzic, ie zar6wno dzil:;ki 50-letniej pracy 

Ruchu Ekumenicznego i ostatnio dzi~ ki historycznej postaci Pap'ieia 

Jana XXIII-go i jego wielkopomne'mu dZ'ielu, jakim jest 

Sob~r Watykanski II, cale chrzescijanstwo dzis jui zrozumialo, 

ie srodkiem jedynie skutecznym dla osiqgnil:;cia upragnionej Jednosdi 

jest kopfrontacja kazdego Kosci,ola konfesyjnego, kazdej 

Wspolnoty koscielnej z obrazem pierwotnego KoscioJa z czasow 

apostolski'ch 'i poapostolskich. Nie chodz'i oczywiscieo przywrocenie 

tamtego obrazu w jego szczegolach. Byloby to prymitywnym 

uproszczeniem sprawy. Byl'oby to takie zaprzeczeniem najisto tniejszeg·o 

'prawa ewolucji, oraz wyraznej Prawdy biblijnej ,0 kierovvnictwie 

i pom-ocy Ducha Swi~tego dla rozwoju i pogl


969 

i biskupi, ale nie Kosc'io1, duchowe wcielen'ie Chrystusa. I tego 

twierdzenia nie mozna lekcewazCjco pominCje. Wszak i w Nowym 

Testameneie znajdujemy twierdzenie, ze Koseio1 jest zrodlem 

i :opokCj Prawdy. Mozna miee wCjtpliwosci, ezy to jest odpowiednie 

sl,owo w stosunku do Koscio1a emph'yeznego i jego przesz1osei. 

Ale ezy dzisiejszy czlonek K'oscio1a moze si~ czue O'dpowiedzialny 

za grzechy swoich oj-cow? Czy to nie jest tylko formalne poczyna'nie 

i twierdzenie, ze protestant rna czynie po:kut~ za bh;dy Lutra, 

katolik za grzechy Papiezy, prawos1awny za dworackich bi,kupow 

Bizancjum? To nas nic nie kosztuje, zeby c'zynie deklaratywnq 

pokut ~ za naszyeh Ojcow. Ale w pokucie miesci si~ cos bardziej 

istotnego 'i trudnego. Jezeli to slowo traktujemy pC'vvaznie, jak 

powinnismy, to trzeba wyraznie i lwnkretnie ckreslie wyda rzenia 

i spadek przesz1osci, ktore uwazamy za blqd i grzech naszych 

ojeow, a ktore przetrwa1y po dzien dzisiejszy i by1y dotqd 

przez ,nas uznawane i konserwowane. TyJko ich prz ezwyei~zeni€' 

i usuni~cie, choeby bolesne i upokarzajCjce, b~dzie zas1ugiwalo na 

nazw~ p:>kuty, ktora doprowadzi do rzeczywistej Odnowy Koscio1a, 

do uswi~cenia serc i zyeia lu'du koscielnego. Ta pokuta zrodZTi si~ 

jednak tylko ze zrozumienia, ze ta przesz10sc jest i dzis naszym 

grzechem, krtlry spowodowal roz1amy koscielne i czyni tak trudnym 

ich przezwyci~zenie . Gdyby nie bylo szatana, nie by10by grzeehu, 

a gdyby ,n~e bylo grzechu 'nie by10by rozlamu w Koseiele. Ale 

przeciez zdarzaly si~ takie rozlamy nie spowodowane tylko przez 

grzech, lecz w imi~ i w obron~e niewqupliwych Prawd i swi~tosci 

religijnyeh. W uczudowym stosunku protes'tantow do Reformacji, 

podobnie jak prawos1awnych do Schiz.my, niewCjtpliwie istnieje 

podobne IUczucie i przekonanie i te sluszne powody usprawiedliwiajq 

poniekCjd wsz.ystkie smutne i przykre okolicznosci, oraz 

grzechy ludzkie, ktore z tymi wydarzeniami byly zwiCjzane. 

Iw tym m[ejseu stajemy wobec drugiego i jeszcze trudniejszego 

problematu ekumeni'cznego. Jak od'roznie w 'przeszl{)sci Koseiola, 

jego podtialow i roz1amow, co bylo wynikiem grzechu, a co obronCj 

Prawdy. Kto rna pdnomocnictwo i aut·orytet bye s~dziq naszych 

sumien i najswi~tszyeh uezue? Zdaje si~, ze godzimy si~ dzis juz 

wszysey, ze s~dziq naszego sum>ienia mo,ze bye tylko sam Chrystus 

w naszym sereu, czyli przez Niego zes1any, Duch Swi~ty. Przeto 

nie pozostaje nam nie innego, jak ezekae, eze'kae na kola'nach, az 

Chrystus, te,n biskup dusz. naszyeh, zeehce wyzwolic sumienia 

swO'ieh wiennyeh z ich sla'bosei i niedojrza1osci dueho,wej i udzielic 

im pelnej wolnosei dzieci Bozych, aby pomimo wszystko, co nas 

rozdzielHo w przeszlosei i moze cz~sciJOw{) jeszcze dzieH i dzis, 

podac sobie bratnie d10nie oj zjednoczyc serca ku ehwale Bozej


i pozytkowi ~oseiola Chrystusowego, w milosci, 0 ktorej sw. Pawel 

mowi, ze jest cierpliwa, ld~brotliwa, nie nadyma si~, nie szuka 

swego, nie jest poryweza do g,niewu, nie raduje si~ z niesprawiedliwosei 

ale raduje si~ z prawdy, wszystko okrywa, wszystkiemu 

wierzy, wszystkiego si~ spod2liewa, wszystko znosi - ktora nigdy 

nie ustaje... 

A teraz zostaje: wiara, nadzieja, miloM!, te trzy rzeezy, leez 

z nieh najwi~ksza jest m1ilose (1 Kor 13). 

Wiara si~ skonezy, gdy przyjdzie oglq-danie. Nadzieja si~ skonezy, 

gdy nastqpi wypelnienie, a MHose wtedy doskonala trwae bE;dzie 

,na wieki. 

Ks. Zygmunt Michelis 

•

KS. ANDRZEJ ZUBERBIER 

SWIECCY WIERNI - 

I CHARYZMATY 

POWOlANIE 

Konstytucja 0 Kosciele, uchwalona przez Sobor Watykanski II 

dnia 21listopada 1964 r., przywraca doktrynie kato1ickiej wlasciwe 

proporcje w traktowaniu mli duchowienstwa i swieckich wiernych. 

Widoczne jest to jui: z samego ukladu Konstytucji. W pierwszym 

swym ro'Zdziale omawia ona "Tajemnic~ Kosciola". Drugi 

rozd2Jial, jak poczqtkowo projektowano, dotyczyc mial hierarchii, 

trzeci zas Ludu Boi:ego, a w szczegolnosci swieckich wiernych. 

Na wni-osek kardynala Suenensa, jednej z czolowych postaci Soboru, 

projektowany trzeci rozdzial podzielono rna dwa, jeden· 0 Ludzie 

Boi:ym, 'drugi 0 swiec;kich wiernych i umieszcZO'no w takim 

porzqdku, i:e naj-pierw (rozd2Jial 2) mowi si~ 0 Ludzie Boi:ym, nast~pntje 

0 hiera ·rch~cznej struktlUrze Kosciola (roz!dzial 3), a wreszcie 

'0 swieckich wiernych (rozdzial 4). Uklad taki posiada istotne 

znaczenie, swiadczy bowiem 0 przelamani'U klerykalnego instytucjOOlalnego 

modelu Kosoiola na rzecz uj~cia Go jako braterskiej 

wS'polnoty wiernych, ochrzczonych, tworzqcych jeden Lud Boi:y 

Nowego Przym[erza, w stosunku do ktorego czyms wtornym jest 

podzial na h'ierarchi~ i swieckich ·wiernych. 

Za-nim omowimy dokladniej tresc rozdzialu poswi~conego swieckim 

wiemym, czyli laikatowi, trzeba poswi~dic par~ slow samej, 

dose: obcej nam nazwie "Jaikat", a ta'ki:e wskazac na te czy,nniki 

historyczne, ktore dotychczas utrudn'ialy wlasciwe uj~cie roli 

swieckich wiernych w Kosciele i swieoie. 

LAIKAT - 

SWIECCY WIERNI 

Nazwa "laikat", od niedawna ui:ywana w nauczaniu koscielnym, 

kojarzy si~ ,nam nieszcz~sliwie ze slO'wem "laik", znaczqcym 

popularnie tyle, co "ignorant", czy, ogolniej, czlo·wiek czemus obcy. 

Stqd zwracanie si~ do wiernych zambo'll tym imieniem budzi 

sprzeciwy. Tymczasem nazwa "laikat" oznacza wlasnie tych jak

972 Ks. ANfniZEJ ZUBERBIER 

najbardziej "swoich" i wtajemniczonych. Ma ona swe j~zy'kowe 

zr6dlo w greckim laos, znaczqcym tyIe, c'o "Iud, rzesza" i to 

w pewnym zorgani:lJQwaniu, a wi~c 'llp. jako formacja wojskowa, 

grupa zawodowa , a przynajmniej jako zgromadzenie publiczne. 

W literaiurze chrzescijansk,iej, od Pisma svv. pOCZqwszy, uzywa 

S'i~ tej nazwy na okreslenie wybranego Lu'du Bozego, najpierw 

IzraeIa, pMniej chrzescijan. Choe wszyscy chrzescijanie, nieza 

Ieznie od t ~g o, czy Sq kaplanami czy nie, stanoWiq jeden zgromadzony 

przez Boga swi~ty Lud, to jednak nazw~ laos stosowano 

w starozytnosci chrzescijansikiej do og61u wiernych w przeciwstawieniu 

do kap!a n6w, a to z racji odmiennosei ich funkcji przy 

sprawowaniu liturgii. 

Wsp6kzesnie nazw c: "Iai'kat" przywr6cil w 'nauczaniu koscielnym 

Pius XII. Ma ona, biorqc pod uwag~ jej tradycyjne znaczenie, 

swojq celowose. Nazwa "swieccy" nie wska:mJ.je bowiem 'naswi ~t y 

charakter kazdeg.o chrzescijanina, a okreslenie "wierni" nie wyodr~bnia 

swieckich od kaplanow: przeciez wszyscy Sq wierni czyli 

wierzqcy. Z tym, ze w j~zy'ku polskim, z racji ws'pomnlanych 

juz skojarzen zmaczeniowych, moz'na mowie "Iaikat", natomiast 

trudniej m6wie "laik" czy "Iaicy". Czy wi~c nie trzeba uzywae, 

chcqc bye dokladnym, o-'kreslenia : "swieccy wierni"? 

"Laikat" ozna'cza wi~c tych wszystk'ich chrzescijan, kt6rzy nie 

Sq ducho,wnymi. Ko'nstytucja daje jednak nie tylko ,negatywne, ale 

takze pozytywne okresle'nie "statusu" swieckich chrzescijan. "Jako 

wcieleni przez chrzest w Chrystusa, ustanowieni jako Lu'd Bozy 

i uczynieni 'na sw6j spos6b uczestnikami kaplanskiego, prorockiego 

i kr6Iewskiego U1'z~du Chrystusowego ze swej strony sprawu jq 

wlasciwe calemu Iudowi chrzeseijanskiemu poslannictwo w Koseiele 

i w swiecie" (31). 

Ok1'eslenie to nie jest dokladne, nie wskazuje bowiem ani w jaki 

spos6b swieccy wiern1 uczestniczq w t1'ojak-iej funkcji Chrystusa, 

ani w ja'kiej mierze na nich spoczywa odpowiedzialno.sc za misj~ 

calego Kosei'ola. Sprecyzowaniu jedlnego i drugiego sluzy wlasnie 

1'ozdzial 0 Iaikacie. P.owiemy 0 tym w dalszym ciqgu. Tutaj zas 

o i,nnym jeszcze a.spekcie samej nazwy "Iaikat". 

Nazwa "Ja.i'ka t" oidnoszqc si~ 'nie do poszczegolnych swieckich 

chrzescija'n, ale obejmujqc wszystkich Iqczn1ie, wskazuje na s tan 

swiec'ki w Kosciele, analogiczny do stanu duchownego. Jezeli 

swieccy wierni two1'z

SWIECCY WIERNI - POWOl.ANIE I CHARYZMATY 973 

Wydaje si~ to mijae z prawdq. Widzimy przeciez, ze wszyscy 

Sq 'najpierw ochrzczeni, 'bierzmowani, UCZq si~ religii, wszyscy 

Sq swieckimi, czyl~ laiikatem, a potem dopiero n~ektorzy sposrod 

nich zostanq pQIWolani (nie wchodzimy tu w znaczenie tego okreslenia), 

by stae si~ ksiE:iJmi czy zakonnikami. Reszta po,z,ostaje 

po pr-ostu "niepow0Iana", jakby na pierwszym pi

974 Ks. ANDRZEJ ZUBERBIER 

zasmakowac braterstwa, ktore wiqze wsp61nie C'ierpiqcych i przesladowanych. 

P,odzial funkcji wewnqtrz wspolnoty chrzescijan na laikat i kaplan6w 

nie dz!ielil i'ch mi~dzy sobq. Dos'konale ilustruje to Pawlowe 

por6wnanie Kosciola do ciala. Gdyby nie bylo r6znic miE:dzy 

poszczeg61nymi czlon1kami Ciala, nie byloby jednego, canwwitego 

organizml.l. Zr6znico.wanie funkeji w KoSciele sluzy podobnie calosci 

i jednosci Ciala Chrystuso,wego, kt6re stanowiq wszyscy 

ochrzczeni. 

SpolecZ'ny podzial przebiegal miE:dzy chrzescijanami a po.ganami. 

Nie w sensie ucieczki chrzeScijan od publicZl1ego zycia 

i obcowania z poganami, zyli bowiem i praCQowa1i wsr6d nich nie 

zamierzajqc w za'dnym wypadku usU'nqC siE: gromadnie ze spolecznosci, 

w kt6rej zastalo ich wezwalnie ewangelkzne. Przeciwnie, 

wywalczyli sobie w niej prawo obywatelstwa, jatko wyznaWcy Chrystusa. 

J edna'k byli swiadomi swojej odrE:bnosci od pogan, wynikajqcej 

z przyjE:cia ewangelii, a co za tym idzie, z odmiennego 

poglqdu na ostateczny sell'S zycia. 

Przyjmujqc chrzest nie l'iczono siE: z 'korzysciq 'doczesnCj, to.tez 

przynaleznosc do Kosci-ola dyktowana byla (bar'dziej, niz kiedykolwiek 

indziej w dziejach) motywami czysto re1igijnymi, 'przek()naniem 

0 znalezieniu ()statecznej 'prawdy 00 zyciu ludzkim. Przezycie 

przynaleznosci do Kosc'iola wiqzalo siE: szczeg6J.nie ze zgromadzeniem 

religijnym, na kt6rym sprawowano Eucharysti~. Scisle 

. i czynne wsp6luczestnictwo wszystkich wiernych w obrz~dzie 

,eucharystycznym, glosne modlitwy zanosz;one przez wszystkich lub 

imieniem wszystkich, dawaly swiadomosc, ze to B6g-0jciec gromadzi 

ich - bez roznicy: kaplan6w i swieckich - dajCjc ucze 

-stnictwo w swi~tych tajemnicach Chrysbusowych i napelniajqc 

swoim Duchem. 

ModIono si~ za wszystkich: za tych, kt6rzy znajCj imi~ Pana 

Jezusa Chrystusa, a takze za ci:llCj pogans'kCj spolecznosc, wsr6d 

kt6rej zyli chrzescijanie, szczeg6lnie za rZCjdzCjcych. Wymieniano, 

modlCjc si~ za Kosci6l, r6zne stany: biskupa i wszystkich kaplan6w, 

pustelnik6w i dziewice, malZo'llkow i ich dzieci. Niekiedy wymienia'no 

tych, ,za kt6rych si~ modlono, ze wzgl~du na ludzkq sytuacj~, 

w jakiej siE: znajdowali: wolni i niewol,nicy, m~zczyzni i kobiety, 

starcy i dzieci, bogaci i biedni, podr6zujCjcy i ,cierpiCjcy. Tak czy 

inaczej kazdy z wiernych ZI!1ajd.owal w liturgii swoje miejsce i doswia 

dczal troski ° siebie- ze strony calej spolecznosci. 

Listy sw. Pawla swiadczq panadto, ze w czasa,ch

SWIECCY WIERNI - POWOLANIE I CHARYZMATY 975 

bqrdz to glosno wypowiadajqc jak!,!s ,natchnionq modlitw~, bqdz to 

z pouczeniem wspolwyznawcow. 

Udzial laikatu w zyciu Kosciola chara'kteryzuje si~ wi~c w tym 

najdawniejszym okresie intensywnym przezyciem przynaleznosci 

do braterskiej wspolnoty chrzescijan, ktorej zroznicowanie funkcji 

nie bylo odczuwane jako rozntica spoleczna. Wszyscy tez wiemi 

byli ,osobiscie zaangazowani w akty religijne calej wspolnoty. 

SREDN IOWIECZE 

W w. IV polozenie chrzescijan w Cesarstwie Rzymskim radykalnie 

si ~ zmienia. Najpierw zyskujq oni swobod~ wyznawania 

swej religii, pozniej zas ta religia staje si~ oficjalnq religiq paiJstWOWq. 

OdtC)d chrzescijaiJstwo wiqze si~ z pewnym uprzywilej'owaniem 

spolecmym, a stC)d motywy wiodqce do chrztu Sq cz ~sto 

dalekie od wewn~trznego przekonania religijnego, ad "nawrocenia 

serca". 

Po upadku Cesarstwa Zachodniego proces cywilizowania si~ 

ludow barbarzyiJskich dokonuje si~ pod przemoznym wplywem 

Kosciola, w \,vyniku czeg.o powstaje swoista unia mi~dzy spoleczn 

osciq chrzescijaiJskq i spolecznosciq swieckq: s'polecznosci te utozsamily 

si~ ze sobq. Wszyscy Sq chrzescijanami, panstwo znalazlo 

si~ jakby wewnqtrz Kosciola, wladza cesarska jest wladzq religij'nq, 

choe dotyczy spraw doczesnych. 

Jak w tej !lytuaeji przedstawial si~ status laikatu? Chrzescijanie 

przezywali SWq przynaleimose do Kosciola jako przynaleznose do 

jedynej s,polecznosci, regulujqcej cale ieh zycie, wszystkie sprawy 

wieczne i doC'zesne. Wszystkie instytucje, po.ezC)wszy od wladzy 

eesarskiej ezy krolewskiej, posiadaly charakter religijny. Brae 

udzial w zyciu Kosciola znaczylo tyle, co brae udzial w zyciu 

spoleeznym. Nie bye chrzescijaninem (ta'ka byla w6wezas sytuacja 

Zyd6w) znaczylo bye tolerowanym na marginesie zycia spolecznego. 

Dla ogolu 6wezesnych chrzescijan, bqdz to przyjmujqcych ehrzest 

groma dnie za swym wIa'deC), bC)dz to akceptujqcych w iar~, w ktorej 

si ~ urodzili, jako oezywisty element ustroju spolecznego, przezycie 

religijne ograniczalo S1~ ez~sto do podstawowych obrz~dow, 

ktorym nalezalo si~ poddae, ezy tez ktore nalez ~ lo spelnie. Zycie 

religijne we vvia sciwym tego slowa znaczeniu rozwija si~ przede 

wszystkim po klasztorach, w za'k'o,nach, a co za tym idzie, staje 

si~ domenq duchowienstwa i zako,nnik6w. Jezeli jako swi~tyeh ezci 

si~ w sredniowieczu wielu wla'dc6w, a wi~e ludzi swieckich, to 

najez~sciej porzucajq oni tron, zeby schronie si~ na reszt~ swego 

zycia do ufundowanego przez siebie klasztoru. . 



Podzial mi~dzy laikatem z je~nej stwny, a duchowienstwem 

i zakonami z drugiej, rysuje si~ dose ostr,o. Nie ·Sq to tylko r6Zne 

funkcje w ramach braterskiej wspolnoty, ale jest to pO'dzial spoleczenstwa 

na stany, w swieckim znaczeniu tego slowa. Tkwi 

w tym zalqzek p6Zniejszeg'o wyobcowania wiernych swieckich z Kosciola. 

WISK XVI-')OX 

Wraz z post~pujqCq laicyzacjq panstw, lai


bymi liniami rysowane uj


przed svvymi czlonkami wymaganie dzialalnosci apostols'kiej. Maj'l 

one je'dnak charakter elitarny i nie zmieniajq sytuacji o-golu 

wiernych. Swiadczq jednak przynajmniej 0 zywym przekonaniu, 

ze zaistniala sytuacja nie jest prawid~owa. 

Podzial spoleczny przebiega po linii sWieccy-duchowni, ale ci 

"swieccy", to ni.e tyle laikat, co po prostu ludzie swieccy. Dla 

wielu przynaleznosc wyznanio;wa staje si~ w znacznej mierze 

formalnosci q. 

N A DRODZE DO ZMIAN 

Za n aszych czasow - mysl~ 0 jakichs ostatnich. stu latach 

sytuacja swieckich wiernych w kosciele ulega c-oraz szy bszej zmianie. 

Ma si~ wrazenie, jakby odna lezli si~ oni \v Kosdele, to znaczy 

poczuli s i~ jego swiadomymi i odpowiedzialnymi czlonkami. Zapewne 

proces zaangazowania ma jeszcze charak ter elitarny. Niemniej 

nawet bE;dqc elitar nym dotyczy ogolu, wszystkim bowiem 

wyznacza drogE;, ustalajqc formy dzialania swieckich, ktore umozliwiq 

cizialanie wielu grupom i jednostce. Proces awansu laikatu 

przebiega pod wieloma wzglE;dami odmie.nuie w roznych krajach. 

Pisala na ten temat dwa lata temu w "WiE;Zi" A. Morawska 

(Sprawa laikatu, "WiE;Z", 1962). Mimo roinic, sprawa jest jednak 

wsz~dzie ta sarna. Zasadnicze jej ramy wyznacza obecnosc swieckiego 

chrzescijanina zarazem w Kosciele i w swiecie. 

Tak wlasnie ujmuje sytuacjE; swieckich K onstytucja. Swieccy 

to ci chrzescijanie, ktorzy zyjq w swiecie. "Charakter swiecki 

czytamy w Konstytucji - jest wiasciwosciq specyficz'l1q laikow. Duchowni 

bowiem... chociaz niekiedy mogq sif; zajmowac sprawami 

swiec'kimi, nawet wykonujqc zawod swiecki, z racji swego szczegolnego 

powolania przeznaczeni Sq... ex professo do kapIans'kiego 

poslugiwania, podczas gdy zakonnicy 'ze wzglE;du na swoj sta'n dajq 

swiadectwo. temru, ze sWiat nie moze bye przemieniony i ofiarowany 

Bogu bez ducha bbgoslawienstw. Obowi(jzkiem swieckich, z 1'acji 

wlasciwego im po\volania, jest szukae Kroles twa Bozego przez 

kierowa'nie sprawami doczesnymi, pl'zez ukladanie ich zgodnie 

z prawem Bozym. Zyjq w swiecie, mianowicie wsrod wszystkich 

i poszczeg61nych obowiqzkow i spraw ziemskich, w normalnych 

warunkach zycia rodzinnego i spolecz.nego, w ktore ich egzystencja 

jest jakby ,wpleciona. W tych warunkach po,wolani Sq przez Boga ... 

Do nich nalezy tak naswietlae i u kazywac wszystkie sprawy doczesne, 

... a by siE; dzialy i rozwijaly wedlug Chrystusa i a by byly na 

chwalE; Stworcy i Zbawiciela" (n. 31, przeklad autora). 

Sq wi~c swieccy wierni _ i maj(j bye tego swiadomi - pelnoprawnymi 

obywatelami swiata, a ich wiara 'nie wymaga -od nich


ani .opuszczenia swiata, ani nie usprawiedliwia abawy przed aktywnosciCj 

w sprawach doczesnych. . Rzecz rna si~ przeciwnie. Zarowno 

obie 'wielkie encykli'ki papieza Jana XXIII, jak i Hczne przemowienia 

jego poprzednika, Piusa XII, wyglaszane do przedstawicjeli 

wszystkich bodaj nauk i zawodow, kladq zdecydowany nacisk na 

moralny Qbowiqzek chrzescijan swieckich angazowania si~ w tak 

charakterystyczne dla czasow wspolczesnych wysilki ludzkooci, podejmowane 

celem zaprowadzenia doskonalszego ladu na swiecie. 

Ale swieccy wierni Sq zarazem pelnoprawnymi obywatelami "spolecznosci 

swi~tych " , Kosciola. To znaczy, ze sprawy Boze, reIigijne, 

sprawa poslannictwa Kosciola na swiecie, ' swi~tosci Kosciola nie 

stanowi wylqcznej dQmeny duchowieilstwa. "Choe niekt6rzy z woli 

Chrystusa usta,nawiani sCj nauczycielami, szafarzami tajemnic i pasterzami 

innych, to jednak co si~ tyczy' godnosci i vvsp6lnej wszystkim 

wiernym dzialalnosci ,okolo budowa nia Ciala Chrystusowego 

prawdziwa r6wmose panuje wsrod wszystkich" (32). Swieccy chrzescijanie 

majq uczestniczyc w samym zbawczym poslannictwie Kosciola, 

do ktorego przeznaczeni Sq wszyscy. 

CHARYZMATYCZNE WYMIARY KOSCIOLA 

Bardziej szczeg6lowe omowienie zadail swieckich wiernych w Kosciele 

i w swiecie zwiqzane jest w Konstytucji z ideq uczestnictwa 

w trojakim poslannictwie Chrystusa: kaplailskim, prorockim i krolewskim. 

Sposrod wsp6lczesnych piQnierow teologii laikatu w ten 

sposob ujmuje rol~ swieckich o. Y. Congar OP. Przywyklismy 

m6wie i sluchae 0 uczestnictvvie duchownych, szczegolnie hierarchii 

koscielnej W owej trojakiej misji Zbawiciela. Totez zaska'kuje 

stwierdzenie, ze we w lasciwy sobie spos6b takze swieccy wierni 

majq w niej udzial. Taka jest jednak wlasciwa perspektywa. 

Wszyscy ochrzczeni "zanufzeni" zostali w smierci i zmartwychwstaniu 

Syna Bozego, by stae si ~ nowym stworzeniem. Wszyscy 

ochrzczeni tworzq jeden, nQWY, swi ~ ty Lud Bozy. Wszyscy tez 

przez sa krament chrztu, a p6Zniej bier zmowa nia - tak wiqzq si~ 

z Chrystusem i upo'dobniajq do Niego" ze wszelkie ich dzialanie 

moze nosie na s{)bie pi ~ tno Jego dzialania. Moze stawae si~ ofiarq 

ku uczczeniu Boga, swiadectwem Bozej prawdy i moze przyblizae 

ostateczny lad Krolestwa Bozego. 

Okreslenie miejsca i roli sWieckich wiernych w tych kateg,oriach 

powoduje, ze mysl .0 dzialaniu Kosciola pr,zestaje nam si~ 

kojarzye wylqcznie z kaplailskim, nauczycielskim i duszpasterskim 

dzialaniem ksi~zy i biskup6w. "Dzialanie Kosciola" to takze, a nawet 

przede wszystkim zycie wszystkich ochrzczonych. Funkcje


kaplanskie hierarchiczne Sq w stosunku do niego z iSItoty sluzebne. 

Ma to 'Swoje dalsze konsekwencje. Spelnianie funkcji kaplanskich 

i hierarchicznych wiqie 8'i~ z powolaniem, z wplywem Ducha 

Swi~tego. J esli iycie i dzialanie swieckich w Kosciele jest rowniez 

pewnq okreslonq funkcjq, rowniei si~ "liczy" jako wypelnianie 

przez Ko-sciol danej mu przez Chrystusa misji, to i zadania 

spelniane przez swieckich ukazujq si~ jako powolania, do ktorych 

spelnienia uzdaInia Duch Swi~ty. - Poslugujq'C si~ teologiC'znYlm, a co 

wazniejsze, biblijnym ckresleniem, zadania spelniane przez swieckich 

majq charakter charyzmatow. 

"Jaka jest przyczyna tego, 'Pyta H. Kling w artykule 0 charyzmatycznej 

strukturze Kosciola ("Concilium" 4), ze po strc;mie 

katol'ic'kiej zapo=awanD tak


POWOLANIE I CHARYZMATY 

981 

· rzem S'l Duchem Bozym. Wszelkie plyn'lce 'ze szczerego. sumienia 

dzialanie chrzescijanina, a nie tylko sprawowanie czynnosci kaplanskich 

i wladzy hierarchicznej, jest przejawem teg

fJ82 

Ks. ANDRZEJ ZUBERBIER 

w swiadomosci charY2'Jmatycznego charakteru swego zycia moze. 

znalezc o·parcie dla 'bardziej dojrzalego, osobistego i odpow iedzialnego 

traktowa'nia swego chrzescijanstwa. 

Jesli teologia charyzmatycznej struktury Koscioia wydaje si~ 

jeszcze czyms t eo~ etyc'znym, to jednak wytycza ona kierunek 

przemian zachodzqcych zar6wno w swiadomosci katolik6w, jak 

i w pra'ktyce Koscj.oia. Widoczne jest to w bardziej praktycznych 

wskazaniach, 1l!p. Konstytucji 0 Kosciele, dotyczqcych 5t'0 

sU'nku mi~dzy duchownymi a swieckimi. Majq si~ oni wzajemnie 

uwazac za braci. Majq pozostawac ze sobq w di alogu. Sob6r zachE:ca 

swiec'kich, by ujawniali "duszpasterzom swoje potrzeby i zyczenia 

ze swobodq i zaufaniem, jakie przystoi dzieciom Bozym 

i bracj.om w Chrystusie". Swieccy posiadajq "prawo a niekiedy· 

obowiqzek wypowia'dani,a swego zdania w sprawach odnoszqcych 

si~ do dobra Kosciola". "Dus2'Jpasterze zas niech uznajq i podnoszq 

godn osc i odpowiedzialnosc swieckich. l\l'iech ch€!tnie korzystajq 

z ich rad, niech z zaufaniem powierzajq im ,obowiqzki w sluzbie 

Kosciola, niech Lm pozostawiajq swobod€! i szerokie pole dzia 

Iania. Niech im dodajq ducha, by dzialali takze z wIas,nej inicjatywy" 

(3 7, przeklad autO'ra). 

BOZY SWIAT 

2ycie chrzescijan swieckich, w przeciwienstwie do duchownych 

zakonnik6vv, cechuje zaangazowanie doczesne. Spr6bujmy z kolei 

z tego punk tu widzenia przejrzec dokladniej rozd z.ial K onstytucji 

o Kosciele po'swiE:cony laikatowi. 

Wid,oczne jest przede wszystkim, ze cal e zycie i wszelkie do-' 

czesne zaangazowanie chrzescijanina nabiera pewnego religijnego 

charakter u , plynqcego z jego zw iqzku z Chrys tusem. Ofiarq dla 

Boga , dZiE:ki zjedncczeniu z Chrystusem-Kaplanem, stajq si€! 

"wszystkie czyny" chrzescijanina, .nie tyko "modlitwa i poczynania 

a'postolskie", al e takze "zycie malZensk ie i rodzintne, codziEmna praca 

i wypoczyne'k, tak umyslowy jak ,i fizyczny , jesli o dbywajq si€! 

w Duchu, a n awet i utrapienia zywota, jesli Sq cier pliwie znoszone" 

(34). Cale, "e-odzienne zycie rodzLntne i spoleczne" chrzescija.nina 

ma byc swiadect wem dawa,nym prawdzie ewangelii. Wszelkie doczesne 

zaangazowanie stanowi w reszcie miejs'ce bu'dowania Kr6 

lestwa Chrystusowego. Ludzkie i'nstytucje i warunk i zycia w swiecie 

winny bye ustawicznie doskohalone tak, by sprzyjaly mO'ralnemu 

f{)zwojowi zyjqcego wsr6d nich czlo,wieka. 

Trzeba jednak zwr6cic uwag;:, ze Konstytucja 0 Kosciele nie 

traktuje "swiata", spraw doczesnych, kt6rym oddajq si€! chrzesci


POWOLANIE I CHARYZMATY 

983 

janie, jako terenu reJigijnej ekspansji, leez widzi w nim swiat wartosci, 

kt6rych pelny wymiar i rozw6j wiqze sie; z zyciem chrzescijanskim 

i do niego nalezy. 

Zycie ludzkie posiada autentycznq wartosc kuHu, jesli przez 

posrednictwo Chrystusa sluzy chwale Boga i zbawieniu ludzi. 

Warto, myslqc 0 tym, zdac sobie sprawe;, iz Chrystus spelnil swoje 

kaplailstwo przez oddanie Bogu-Ojcu swego zycia, naJplerw 

w wieloletniej pracy, p6zniej w trudach dzialalnosci nauczycielskiej, 

wreszcie w me;ce i smierci. Nie spelnial zas liturgicznej 

sluz.by w swiqtyni, nie be;dqc nawet wedlug prawa mojzeszowego 

kaplanem. Udzial w Iiturgii, w .kt6rej obecna jest ofiara zl.ozona 

pTzez Chrysbusa ze swego zycia, rna sluzyc, by zycie kazdego wyznawcy 

Chrystusa oddae Bogu i ludziom. 

Zycie chrzescijanina, jego po s t e; pow ani e rna wartosc 

swiadectwa skladanego swojej \vierze. Sob6r m6wi 0 szczeg6lnej 

skutecznosci tego wlasnie swia'ciectwa, zwiqzanej z jego zakorzenieniem 

w codziennosci. Zwraca przy tym uwage; na rodzi'Ile;, ' 

w kt6rej "malZonkowie dla siebie n awzajem i dla swych dzieci 

majq bye swiad'kami wiary i milosci Chrystusowej". W warunkach 

zycia rodzinnego religia moze .ogaI'nqe najwyrazniej cale zycie: 

wszystkie jeg'o sprawy i caly jego czas (pOl'. Konstytucja 0 Koscie 

Ie, 35). 2yciechrzescijanina w ten spos6b nabiera wartosci proroctwa, 

jak to w bibIijnym je;zyku nazywa Konstytucja, i przypominajq 

sie; slowa Falna Jezusa, zwr6cone do apostol6w: "Nie 

wierzycie, ze ja jestem w Ojcu, a Ojciec we mnie? Chocby dla 

samych uczynk6w wierzcie" (J 14, 11). 

Budowanie Kr6lestwa Chrystusowego implikuje znow troske; 

o wlasciwy, zgodny z immanentnq naturq rzeczy i prawem ewangeIicznym 

ukla d stosunk6vv i spra w ludzkich. I tak Konstytucja 

domaga s i~, by swieccy chrzescijanie przyczyniali sie; ak tywnie 

i kompetentnie, W wewn ~trznym zjednoczeniu z Chrystusem do 

tego, aby "dobra materialne, pr odukowane przez ludzkq prac~... 

sluzyly, zgodnie z przeznaczeniem Stworcy, dla wszystkich, aby 

we wlasciwy s'posob rozdzielane byly mi~dzy ludzi, co rna prowadzic 

do prawdziwego poste;pu w ludzkiej i chrzescijanskie j wol 

.nosci" (36, przeklad autora). Choc wiE;c Krolestwo Chrystusa jest 

"kr6lestwem prawdy i zycia, swi~tosci i laslki, sprawiedliwosci 

milo sci i pokoju", to przeciez nie jest o.no jedynie sprawq wiecznosci, 

ale obejmuje sobq te wszystkie, najbardziej doczesne i ziemskie 

sprawy, w ktorych prawda, sprawiedliwosc, pokoj, a co z tym 

sie; wiqze, i swi

~84 Ks. ANDRZEJ ZUBERBIER 

W zwiClZku z doczesnym zaangaz,owaniem chrzescijan Konstytucja 

uprzytamnia niezwykIe waznCl spraw~, mianowicie autonomi~ 

spraw 'doczesnych w stosunku do Kosci01a, a zarazem zaIeznosc 

wszyst'kiego od Boga i prawa moralnego, kt6rego jest On zr6dlem. 

Doczesna diialalnose wiernych, majClca si~ przyczyniae do ich 

swi~tszeg,o zycia, rna apierae si~ na poznaniu natury, vvartosci 

i wlasciwego ladu rzeczy stworwnych (por. 36). StCld ply.nie 

wymaganie, by w swej dzialalnosci wier.ni po,siadali wlasciwCl dla 

swej pracy kompetencj~. MajCl tez do'kladnie rozr6zniae mi~dzy 

prawami i obowiClzkami, jakie posiadajCl z racji przynaIeznoscj do 

Kosciola, a tymi, jakie posiadajCl z racj'i przynaIeznosci do spolecznosci 

Iudzkiej. MajCl si


POWOLANIE 'l CHARYZMATY 

miE:diy jednym a drugim, i z tego, ze swieccy wierni nalezq jednoczesnie 

i do Kosci.ola i do swiata. W jaki spos6b rna laikat dokonac 

tej misji? Wskaza'nie papiestkie jest pozornie malo atrakcyjne, ale 

w gruncie rZECZY gl~boko ewangeliczne i podsta\'-"Owe. Swieccy 

wierni majq godzie Kosci61 ze swiatem w sobie. Majq zye konsekwentnie 

jak chrzescijanie i majq z przekonaniem angazowae 

siE: w sprawy doczesne. CZE:sto bOWie'ffi wa·bec zachodzqcych w zyctu 

trudnosci rezygnujq z jednego lub drugiego. Albo rezygnujq 

ze swoich ambicji chrzescijanskich, sqdzqc, ze niepodobna w zaangazowanym 

VI; doczesnose zyciu zachowae ewangelicznych wymagan 

moralnych, albo rezygnujq z pefniejszego zaangazowania 

w sprawy doczesne, uczestniczqc w ,nich 0 tyle, 0 ile to nieod2Jowne, 

by zye, ale spelnienie swego chrzescijanstwa upatrujqc poza nimi. 

Nie wolno - m6wi Papiez - rezygnowae ani z jednego, ani z drugiego. 

Trzeba ise trudnq drogq godzenia w sabie, we wlasnym 

sumieniu ewangelii i normalnych warunk6w ludzkiego - zycia, 

Kosciola i swiata. . 

To wskazanie papieskie wydaje siE: dlatego zasadnicze, poniewaz 

odwoluje siE: do sprawy elementarnej, a nieodzownej dla rzeczywistego 

ro'zwiqzania jakiegokolwiek ludzkiego problemu, mianowicie 

do os O'bisteg'o, ,moralnego wysilku po

ANNA MORAWSKA 

/ 

SPOTKANIA 

PAUL TILLICH 

"NIE MA chyba w j~zy k u religijnym, czy to teologicznym czy potocznym, 

slowa, ktore byloby prze'dmiotem tylu n'ieporozumien, 

tylu znieksztalcen, tylu wqtpliwych definicji, co slowo »wiara!

• 

PAUL TILLICH 987 

stw em, miE;cLzy luteranizmem a socjalizmem, mi~dzy idealizmem 

a marksiZJmem".2 

Sarno zycie i zainteresowalnia umacnialy i wsp6ltworzyly '0 powolanie. 

Paul Tillich urodzil: si~ 20 siel pnia 1886 r : (w Starzeddel, 

obo'k obecnego Gubina), jako sjlln ew angelickiego pastora 

i w jegona wskres wSlp6lczesnej, U'niwersy'te-ckiej kulturze, nawet 

w okresie sWloiscie pragmatycznyrn, amer ykanskim, poz,ostaly jak 

sam s twier dza pewne slady s'rodo,wiska domow ego: cos z niemieck 

iego rom\l ntynmu i cos 'Z niemieokiej, ewangelickiej mistyki 3. 

K a ri e r~ naU'kowq r ozpoczql 'Die ja'ko teolog, tylko jako filozof 

kultury i relig'ii. W r. 1910 otrzymal do'ktolrat filozofii na uniwersytecie 

w rocla w sk i m~ Pierw sza woj,na swia towa r zucila go jako 

kapelailla wojskowego w srodow isk o ludzi prestych i w duze j 

mierze juz zdechrystianizowanych. Bylo to dosw iadczenie niezwykle 

cenne i plodne - dla niego osobiscie, podobnie jak dla wielu 

in nych myslicieli chrzescijanskich, kt.6rych ta wojenna konfrontacja 

postaw dnpwwadzila do pier wszych gl~b okich rewizji myslenia 

0 chr zescijanstw ie i pr ezentowania chrzescijans'twa . Po 

woj-nie Tillich przez jak is czas interesowal si~ powaznie katolieyzmem. 

W r. 1919, jui ja'ko docent uniwersytetu berlinskiego, 

zaloiyl z grupq przyjaci6l protesta.nc:kich kolo "religijonych socjalistaw". 

W Marburgu, gdzie wy'kl:adai teologi~, narodzilo si~ (z pasji 

do Rei/deggera) 'Zai1nteresowa,nie egzY'stencjaloizmem, kt6ry mial 

miec najgl ~bszy i najtrwalszy w plyw na calq dalszq jego tw6rczosc. 

Po kiloleu latach wyklad6w w Dreznie i w Liops'ku Tillieh zostal: 

na s t~pcq Maxa Sehelera we Fra nkfurcie nad Menem (1929 r.). 

W okresie tym w Y'dal jui kilka powainy,eh prac 0 tema tyce filozoficzno-religijlllej 

lub z pogra niem tej tematY'ki i budzic zac:t.ynal 

coora,z wi ~ks z e zainteresowanie (m. in. Masse und Geist, 1924, 

Kirche und Kultur, 1924, Das Damonische, 1929, Kairos I , 1929, 

Relig iOse V erwirklichung, 1929. W przeciwienstwie do pewnej 

cz~sci "rel'igijnych socjalis t6w" nie dal s i~ uw iesc prqdom rasistows'kim. 

Jege zdecydo'wa ne antyfaszystowSlkie sta nowisko (dal 

mu wyraz szczeg61nie w bar dzo znanej pracy pt. Die Religiose 

Lage der Gegenw art, 1926, or az w ksi,!zce Die sozialistische 

Entscheidung, 1933) slpowod,owalo us'U'ni ~0ie go z katedry, gdy 

do wladzy do? zedl R itler w rok u 1933. Zmuswny do emigracji, 

tJrzenosi si ~ do Stan6w Zje clJnoczonych (1933 r.), gdzie jego gl6wne 

zainteresowania przesuw ajq si~ JUZ zdecydowanie od filozofii religii 

ku teologii, a obecne za wsze zainteresowalnia pobocnne od 

2 A ,;tobi ogl'ap h i cal R efl ect i ons, cy t . za Cha rles W. a nd Ro bert W. BretaIl, 

T h e Th eology oj P aul Tilli ch, 1952 . 

3 L c.

DBB 

ANNA MORAWSKA 

spraw kultury i sZltuki ku psychologii gh~bi. Ja1ko pro,fesor Union 

Theological Seminary (Nowy Jo,rk), a O'd rdku 1955 Divinity 

Schoo'Yw Harvardzie, Paul Tillich zdobywai szybko coraz wi~ksZq 

popularnosc. Obo1k powaZnych i trudnych dziei (jak m. in. Systernatic 

Theology, 1957, The ·Word Incarnate, 1959, Biblische Religion 

und die Frage nach dem Sein, 1956) pisac 1Jaczyna ksiqzkli 

znacznie szerzej dost~pne,w pi~knym prostym j~zyk'U, ktorego, 

ja1k lubiq twierdzi~ Amerykanie, nauczyl si~dopiero w ich kraju. 

Najszerzej znanq z nich byl zbior kazan - The Shaking of 

the Foundations ("Wstrzqs fun'darment6w"), ktory stanowil, jak 

pisa'Do, '1Jdarzenie "rewelacyjne" w tym sensie, ze byi rpierwszym 

od !I1iepami~tnych czas6w "wylamaniem si~ teologii poza zakl~te 

kolo 'niezrozumialego zargonu, jej pierwszym przedarciem si~ do 

ludzi". Rewelacyjnosc 'nie byla jednak moze tylko kwestiq termi 

Dologii, choe juz samo przetlumaczenie religii na siowa zwykie _ 

i zywe moze okazae si~ (jak 0 tym Swj.adczq wyroownie teksty 

Tillicha) prawidzi'Wym duchowym "trz~sieniem ziemi". Ksiqzka 

byia tez owocem typowej dla au1tora i swiadomie przez Diego 

za:kla'danej zmia,ny metody i nawet powoiania teologii. 

Oto slowa z przedmowy do The Shaking of the Foundations: 

"Duza cz~sc moich siuchaczy to luidzie spoza orbity chrzescijan 

Skiej, ooUtSiiderzy w ca~kiem dosiow.nym sensie. Kazanie w tradycyjnej 

terminologii nie miaioby dla nich po prostu zadnego 

sensu. Dlatego trzeba bylo szukae j~zyka, wyrai"ajqcego jakos 

inaczej doswiadczenie ludzkie, ku kt6remu ta biblijna i koscielna 

term~nologia naprawd~ wslkazuje. (...) Poniewaz audytorium zlozone 

w co,raz wi~kszej mierze z takich outsiderow stanowi, jak 

mi si~ zdaje, sytuacj~ typowq, w ktorej coraz cz~sciej przyjdzie 

glc'sie przekaz chrzescijanSki, sqozHem, ze 0publikowanie mokh 

pr6b moze dkazae si~ uzytectne". 

Ksi

PAUL TILLICH 

989 

1uldzi ", jaik m. in. The Dynamics of Faith, 1957, The Courage 

to Be, 1958, The New Being, 1960, The Lost Dimension, 1962. 

Wszystikie ksiqzki .s'l 0 tym, bo, zdaniem Tillicha, zaldaniem 

teologi1i w ogole jest "znajdywanie koreIacji mit;:dzy pytaniaimi, 

ktore st,awia czlowiecza doh, a odpolwiedzi'l zawartq w klasycznych 

symbol,ach religijnych". 5 

Lecz s'zukanie takiej korelacji "od dolu do gory", jak pisze Tillich, 

to znaczy wychO'dz'lc dd czlowielka i tego, co zawsze i nie 

,w'!tpliwie j est jak,o jego sybuacja i pytanie (a nie od abstrakcyjnego 

rozwaza1nia tez czy fa'ktow historycznych "danych" 

i "samych w sobie") prowadzic musi nieraz do talk wiellkich 

przesuni~c proporcji w znajomym od zawsze obrazie tego, czym 

w ogole jest religia, ze Tillich, w pierwszym zetJknit;:ciu, mog! 

tylko albo olsnic albo przerazic. NeutraIne rea1kcje byly rzadkie. 

Trud'no sic; moze dziw,ic. Lata byly czterdzieste, a nie - jak 

teraz - szes6dziesiqte, szerdki oddech "wszechrewizjonizimu" 

ktory aga1rn'lc mial care chrzescijanstwo w latach sobarowych, 

w:1jbierac dapiero zaczynal w malych, odizolowanych od siebie 

grupach, i to' przewaz'nie w Europie, granice wyznan, twierd,zen, 

stkol pazastawaly jasno za'kreslone, zamkni~te. Tillich, jak pisa! 

jego ,protestancki krytY'k A. T. Mollegen, wydawal sit;: wi~c "liberaIny'll 

tealagam neo-ortodoksem, a teologom neo-ortodaksyjnym 

- liberalem, fundamentaloisci oskarzah gO' 0 madernizm, a madernisei 

0 bezkrytyczmy stasunek do Biblii, zw,ole'l1'ni'kam idealizmu 

filozaficznega, Iprzeszkadzal jego historyz'll, a wyznawcy skrajnego 

histaryzmu t,wierdzili, ze jes.t zanadto idealist'l".6 

Rala me'diaiora, ktorej wyraz w dziedzinie teologii polegal na 

probie pajedna1nia z pawrotem tego, co dzieje sit;: w ludzkim zyciu 

z tym, cO' "stai napisane" w ksiqilkach dO' nabazeilstwa, i ktora 

kazala reinterpretawac, "uzdrawiac" coraz wit;:cej paj~c i slow 

skastnialych Ieez nietylkalnych, miala jedna'k ceeht;: wszelkich tego 

radz'aju ro

• 

990 ANNA MORAWSKA 

kiwa'ne" 7, gdyz -byly one, jak np. episkopalizm czy katolicyzm, . 

bardzo dalekie o·d niektorych ra'dykalillych starnowisk teologa "gl~bi 

istnienia". Dose szybko wi~c sytuacja stala si~ taka, ze wprawdzie 

malo ktory teolog zgadzal si~ z Tillichem bez zastrzezen, 

lecz tez zaden nie mogl sobie pozwolie na to, by go ll1 ie Iz:nae 

i by nie brae pod ruwag~ we wlasnych pracach i tezach jego 

meto-dy i jego krytyki.- Podobnie moze, tez nawpol "podskornie" 

przebiegala przez dlugi czas penetracja teilhardyzmu w mysl thrzescijansk'l. 

I bylo to chyba podobnie nieuchronne. Moina bowiem 

nie przyjqC wielu szczegolowych tez, More wydaj'l s i~ zbyt skrajne, 

lub nie dose uzasadnione, lecz nie da si~ nigdy, w kazdym 

razie nie w dzisiejszej, osmotycznej kulturze, zignorowac calkowicie 

intuicji i pytan, ktore S'l rzeczywiscie "epolkowe", S'l glosem 

czasu. 

Os£atnie lata przyniosly chrzescijallstwu dwa zdumiewajqce 

i "rewolucyjne" zjawiska. Po pierwsze zywiolowy wybuch szerdkich, 

takze laickich zainteresowan teologi'l, dysk urtowan'l dzis 

nieraz rzeczywiscie w kawiar.niach, ja'k O'ngis na rynkach. I po 

drugie gwaltowny wzrost osmozy mi~dzY'wyznanio w ej, nie tylko 

w pracach specjalist6w, lecz takie w "strawie duchowej" chrzescijanskiego 

laikabu. Wszystkie chyba ambitniejsze tygodniki 

i miesi~czniki zacho'dnie gOSZCZq od czasu do czasu na swych 

szpaltach au-torow innych wyznan, publikuje si~ l'lcznie zbiory 

prac protestanekich, katolickich i prawoslawnych, a znajomosc 

ksiqzek (lub przynajmniej tez) Tillicha, Bultmanna czy Bonhoeffera, 

podobnie jak Congara czy Rahnera, traktowana jest w czolowkach 

swieckich na Zachodzie jako rzecz sarna przez si~ zro· 

zumiala, choc jeszcze kilka lat temll nie slyszano tam jeszcze 

moie, lub w kaidym razie nie mowiono, 0 autorach innych nii 

wlasni. Najciekawszych teologow protestanckich spopularyzowala 

dodatrkowo w jeszcze szerszej skali slynna ksiqilka A. T. Robinsona 

(Honest to God) 8, w ktorej Sq m. in. cytowane duze partie 

ze "Wstrzqsu fundamentow" TilJicha. 

Na -takim tIe i w takiej atrnosferze kontrowersyjnosc "m~drca 

amery,kanskiego" stala si~ oczywiscie znacznie bledsza, choc pozostaje 

wci'li wiele zasadniczych roinic zdan mi~dzy nim a na 

przyklad katohk am i, glovvnie w kwest ii granic demitologizacji. 

Coraz jasniejsze natomiast, na tIe dqien odnowy, wydaje si~ to, 

ze sam zasadniczy kierunek, ktory obral, okazal si~ celny, ze jego 

metoda i "idea teologii" jest jui dzis wielkim i plodnym wkladem 

w chrzescijanstwo i pozostanie nim chyba, bez wzgl~du na 

7 L. c. 

8 John A. T. Robinson, Hones t to God, 1963.


to, czy pOs21czeg6!ne tezy jego prac zostanq czy nie zostanq 

w koncu obalone. 

Wyjscie w gloszeniu i interpretowa,niu religii od "doswia-dczenia 

iycia", od tego, co jest konkmtnym stanem ducha, iywym pytaniem 

czy niedolq egzystencjalnq czlowieka dzisiejszego, rnie jest jui teraz 

czyms nowym ani odosohnionym, a przeciwnie, jest jednq z naczelnych 

tez "nowej refo,rmacji" i og6lrnochrzescijanskiej i katolickiej. 

Jeden z najwybitlniejszych teo'log6w s()Jborowych, Karl 

Rahner, w zamieszczonym w niniejszym numerze artykule, pisze 

na przyklad wprost, ie "chrzescijanstwo nie jest niczym innym 

ja1k wyraz.nym wypowiedzeniem tego, co jest niewyrazmie doswiadczane 

prrzez czl()Jwieika w jego kon ~kretnej egzystencji" 9 i k i{)\nsekwentnie 

usiluje "zmalezc korelacj~" mi~dzy tym doswiadczeniem, 

a tresciami, kt6re "chrzescijanstwo naprawd~ glosi". I on r6wniei, 

ja'k Tillich (choc nie idqc o

,92 ANNA MORAWSKA 

tendujqc przy tym ani do przekazania calych tokow tej mysli w jej 

poszczegolnych 'vvqtka'ch, ani do oddania pelnego, Iagicz,nego obrazu 

jej cal-asci. 

Jest to niewiele. Lecz jes t mO'ze jakas sluszna'se w ta'kiej wlasnie 

prezenta'cji? Maze jest bar-dziej w duchv. glownej,najglE;bszej intencji 

tworcy, ktory chcial przede wszystkim "uzdrawiae sl

PAUL TILLICH 

993 

o sens istnienia i bye gotowym przyjmowae odpowiedzi, nawet 

gdy odipawiedzi bolq. Taka idea relJ.igii czyni jq czyms uniwersalnie 

ludzkim, choe oczywiscie rozni si~ ad tego, co zwykle religiq 

nazywamy. Nie opisuje jej Jako Wierzenia w istmienie bogow czy 

jednego BO'ga, ' ani jako systemu czynnosci i instytucji majqcych 

na celu nawiqzywanie stos'Unku z tymi istotami, w mysli lub przez 

poboznose i 'posluszenstwo. Nie mO'zna za1przeczye, ze religie znane 

\v historii byly religiami w tym wlasnie sensie. A jednak religia 

w swej najgl~bszej naturze jest czyms wi~cej jeszcze niz religia 

w takim w~zszym znaczeniu. Jest stanem czlowieka, ktorego nurtujesprawa 

jego 'istnienia, istnienia w ogole. 

Wielu ludzi, dla ktorych ta sprawa jest najwazniejszq sprawq 

zycia, uwaza si~ jedinak za bardzo dalekich od rreligii w w~zszym 

semd~, czyIi odwszelkich reIigii hist'oryczmych. Nieraz na wet 

odrzucajq histmyczne religie wlasnie dlatego, ze tak nieskonczenie 

serio traktujq 'spraw~ se'nsu istnie'nia. Wydaje im si~, ze konkretne 

religie lIlie wyrazajq dobrze tego ich gl~bo 'kiego zaanga:iwwa'Tlia. 

Ludzie ta'cy Sq religijni, choe odrzucajq religie. I ten fakt wlasnie 

kaze nam odrozniae uniwersalny sens religii jako tego, cO' zyje 

w wymiarze w glqb ludzkiej swiadomosci, ,O'd poszczegolnych wyrazow, 

jakie czlowiek nadaje swej 'najwazniejszej sprawie zycia, 

poslugujqc si~ symbolami i i'nstytucjami konkretnych religii. Jest 

oczywiste, ze w analizie sytuacji naszych dni kluczem bye musi 

podstawCl'we znaczenie religii, a nie kt6rys z jego poszczeg6lnych 

wy,razow, choe-by bylo 'Tlilm chrzescijanstwo". 

PrzyczYlnq dzisiejszego zatracania si~ "wymiaru w glqb", slabni~cia 

impulsu i ddwagi a'ngazowania si~ wewn~trznego w "Wielkie 

Pyta1nie", ezy - jak to cz~sciej nazywa Tillich - w "Trosk~ Osta 

• tecznq", jest jego zdaniem specyficzna sytuacja, 'kt6rq tworzy cywiIizacja 

techniczna i naukowa. Zycie w glqb, wymiar piol1owy jest 

w niej wY'pierany prze'z poziomy wymiar zycia wszerz. Czytamy: 

"Zycie nasze p~dzi naprzod niepO'wstrzymanie, kazda jego 

chwila jest 'Pe}na czegos, co wlasnie trzeba zrobie, zo'baczye, zala 

twie, za'Plalnowae. Tymczasem aby Idoswiadczye gl~bi, trzeba 

zatrzymae si~. Trzeba zatrzymae si~ i uswiadamie sobie - siebie. 

Tylko gdy cz{.owiek ma w zyciu chwile, w ktorych nie troszczy si~ 

juz 0 to' 'co b~dzie zara'z, moze doswiadczye tego, ze chwila jako 

taka ma jakis sens i spytae 0 sens calego zycia. P6ki TIie zostanq 

ucisz.o.ne troski dorazne, przejsciowe (,nawet najbardziej pasjO'nujqce, 

ce'Tlne, wazne) glos TroskiOstatecznej 'l1ie moze Ibye uslyszany. 

Ta,ki jest n.ajgl~bszy korzen zatracania si~ wymiaru w glqb 

w naszych


(...) A jedna'k, czlowiek 'nie przestal bye cz.lowiekiem. Stawia 

temu swemu 10sowi op6r odwaznie, 'namiE:tnie, desperadko. Pyta 

jedna'k - po co to wszystko? I uswiadamia sobie, ie odpowiedzi 

nie rna. Czlowiek dzisiejszy jest swiradomy pus~i kt6rCj kryje 

niepowstrzymany l"uch na'prz6d i nieskOl1czona 'prOidukcja srodk6w 

dla 'ce16w, kt6re 'Z kolei same stajCj siE: srodJkami, i tak bez kOl1ca. 

Nie wiedzCjc dobrze co siE: z nim stalo, czlowiek dzi:siejszy czuje, ie 

stracil poczucie sensu zycia i jakis jego is~otny wymiar, wymiar 

w glCjb. 

Wlasnie z takiej swiadomosci powstaje pytarnie re1igijne, w niej 

przyjmuje siE: lub odrZJUca religijne odpowiedzi. Dlatego, O'pisujCjc 

wsp6lczesDCj postaWE: wobec religii, musimy najpierw wskazae miejsca, 

gdzie swiadomose impasu czlowieka zachodniego wyraza siE: 

w spos6b najostrzeJszy. Te miejsca to sztuka, literatura i - w jakiejs 

cZE:sci w kaidym razie - filozofia naszych dni. I tematy i sam 

styl tych dziel swiadczCj .0 pelnej pasji, tragicznej nieraz walee 

o sens zycia w swiecie, w kt6rym czlowiek zatracil wymiar w glCjb. 

Ta sztu'ka, ta literatura, ta filozofia stawiajCj religijne pytanie gl~biej 

i raldy'kalniej rnii wszystko niemal co jest dzis naszCj ekspresjCj 

bel'Jposrednio religij'nCj. 

(...) W wielu wypadkach Wzrost :firekwencji w kosciolach i zainteresowan 

a'ktywnosciCj religijnCj jest g16wnie konsekracjCj stanu rzeczy, 

w kt6rym wymiar religij'ny juz ulegl zanikowi. Jest wyrazem 

chE:ci uczestniczenia w akcja'ch, kt6re majCj siInCj, spoleczJnCj aproba tE: 

i dajCj poczucie wewnE:trZ'nego, a w jaikiejs mierze tez zewnE:trznego 

bezpiec,zenstwa. Nie musi to bye czyms zlym. Lecz z pewnosciCj nie 

jest o.dpowiedziCj Ina religijne pyta'nie naszych dJni. 

Czy jest taka odpowiedz? Jest oczywiscie zawsze, lecz moze nie 

bye dla 'nars osiCjgalna. Czasem tkwi siE: zbyt glE:ooko w sytuacji 

impasu, z kt6rej rrOidzi siE: pyta'nie, by bye ZJdolnym nail odtpowiedziee. 

I uz,nanie tego jest z pewnosciCj lepszCj drogq ku odpowiedzi 

prawdziwej, niz torowanie 'przejscia do niej O'd'poJWied'ziami iluzorycznymi. 

Bye moze zresztCj wlasnie w tej postawie jest juz jakas, 

ograniczo'na wprawdzie,odpowiedz. 

Przeciez sama swiadomose, ze zatracilismy ja'kis istot'ny wymiar 

zycia, wymiar w glCj'b, i ie nie rna ia:dnej latwej drogi by go odzyskae, 

jest jui stanem glE:ookiego IprzejE:cia siE: tym, co symbolizuje 

okreslenie »wymia1r w glCjb «. Ten kto Z'daje sobie spra,wE:, ze 

jest odciE:ty o:d jakiego's ostatecZlnego zr6dla, kt6re daje sens wszystkiemu, 

sklada dow6d, samCj tCj swiadomoSciCj, ie jest w istocie nie 

tylk·o o'ddzieIony leez zarazem jui polqczony znowu. A to wlasnie 

jest nasza wlrasna sytuacja. Tymczego przede wszystkim potrzebujemy, 

aIe tei jui w ja'kiejs mierze mainly, jest radykalne uswiado

PAUL TILL!CH 995 

mie'nie sobie impa$.l, w ktorym jestesmy, bez zadnych olbslonek 

rozmaitych ideologii reUgijnych czy tez swieckich. Odrodzenie 

zainteresowan religij'nych, ktorego jestesmy swiadkami, bqdzie 

silq tworczq w nas i w naszej kuHurze tylko jesli rozwinie si~ jako 

ruch poszukiwania zagub'ionego wymiaru w glqb" 11 . 

CO TO JEST SYMBOL RELIGIJNY? 

Slowo "symbol" w odniesieniu do religii bywa drazliwe i Tillich 

zdaje sdbie z tego s'Pra lw~ dos'konale. W "Dynamice wiary" pisze: 

"Pierwsze 'Pytanie, ktorego oczekuj~ zaraz, ilekroe m&wi~, ze j~zyk 

religi'i jest symbol'iczny, 'brzmi - jak to, t y I k 0 symbolic7.Jny? 

Odpowiadam: 'nie »tylko« wcale, lecz »az« symbol jest jedynym 

adekwatny:m j~zykiem 'feligij'nym. Az symbol i nic ponizej niego". 

To charalkte'rystyczne .zdanie jest niezmiernie wazne dla zrozumienia 

poglqdow a takze samych poszczegolnych tekstow Tillichao 

Pr,zeciwnie niz dla wyimaginowanego rozmowcy, ktory wciela 

cz~ste potocz;ne reakcje, symbol nie jest dla niego czyms, co obnizaloby 

w jakis sposob rang~ przekazywanych tresci, lecz c~yms 

co jq podwyzsza nieskonczenie, Jest zjawiskiem z "wymiaru w glqb", 

o olbrzymiej powadze religijnej i jest niewspo1mierny pod tym 

wzgl~dem z zadnq informacjq faktograficznq z vvymiaru wszerz. 

Upraszc zajqc s'Praw~ ma'ksymalnie, moz'na powiedziee, ze symbolew 

ustach Tillicha - Sq j~zY'kiem religijnym stokrotnie "lepszym" 

czy "wyzszym" niz jakiekolwie-k twferdzenia czy zdarzenia historyczne. 

Oto fragmenty wykladu te-orii symbolu z ,pynamiki 

wiary": 

"Jedna istotna rzecz jest w symfbolach wspolna ' ze 'znakami. 

Wskazujq poza siebie, na cos ~nnego. Czerwony znak na skrzyzowani'll 

ulic wskazuje na przyklad poza siebie, na przepis drogowy, 

zgodnie z ktorym samochody muszq ' zatrzymae si~ co jakis czas. 

Roznic~ natomiast miE:dzy znakiem a symbolem stanowi fakt, ze 

znaki nie partycypujq w rzeczyvvistosci, na ktorq wskazujq, symbole 

natomiast - tak. Flaga narodowa na przyklad rna jakis udzial 

w pot~dze i honorze narodu i dlatego moze bye zmieniona tylko 

po jakiejshistorycznej katastrofie, zmieniajqcej rzeczywistose kraju, 

ktory reprezentowala, Innq cechq sym'bolu jest to, ze otwiera 

on ,wymi'aTY rzeczywistosci, ktore bez niego po,zostawalyby zamkni~te. 

Tak na przyklad sztuka tworzy symbole ,dla takkh aspektow 

c'zy perspektyw swi1ata, ktore nie bylyby 'nam dost~p'ne inaczej. 

Symbol otwiera wi~c zara'zem w samym naszym wn~trr zu jakis 

wymiar, odpowiadajqcy ujawnianymprzezniego wymiarom 

11 The Lost Dimension, 1962.


rzeczy,wistosci. Wielki tea tr na przyklad nie tylko pcikazuje swia t 

w ja,kiejs nowej perspektywie, lecz takze ,otwiera niemane gl~bie 

w naszym jestestwie. Sq w naszym wn~trzu takie wymiary, ktore 

otworzyc mozlna tylko i jedynie za pomQcq symboli. (...) Symboli 

nie da siE: produkowac swiadomie i to jest ieh eecha chara'kterystycMla. 

Powsta jq, gdy d{) jrzeje do tego sytuacja, i przemijajq, to 

znaczy przestajq otwierac rzeczywistosc, gdy ·ta sytuacja si~ zmienia. 

(.. .) Autentycz'rie symbole istniejq w r6znych dziedzi nach ludzkiej 

kultury. Tu jednak naszym tematem b~.dq symbole religijne. 

(...) Pow,odem teg,o, ze wdzienne tresci zjawiska mogq si~ zmieniac 

w symhole, jest charakter tego co Q


skiej" naszych dni, takze dla tych chrzescijan, ktorzy nie mogq 

przyjqc wszystkich jego wnioskow. Oto glowny to,k egzyste


meC i z czego chce si~ bye wybawionym. Odpowiedz zachodnia 

jest .pozytywna i historycz1na. Egzyste'ncja stworzeniowa p:>winna 

istniee i trzeba bye wybawionym nie 'Z niej samej, tylko z jej wewn~trznego 

skl6cenia. 

Konsekwencjq postawy z'achooniej jest to, ze stworzenie ma 

stron~ pozytywnq. Ta jego strona pozytywna wla-snie jest odpowiedziq 

na pytanie stawiane prze,z doswiadczenie stanu stworzenioweg-o, 

sta'nu skonczonosci. Wyraza siq to w zacho,dniej symboIice 

religijnej. Tym, co sta'llowi jej odpowiedz 'dla ludzlkiej do,Ii, nie jest 

sama historia 0 tym, ze kiedys ja1kis byt boski czy p6l-boski posta 

'nowi! wyprodukowac inne rzeczy. Stworzenie wyra:i:a symbolicznie 

to, ze to co skonczone partycypuje w swym wlasnym, nieskonezonym 

juz gruncie. Czy te'z, m6wiqc bardziej egzystencjalnie, symbol 

stworzenia ukazuje zrodlo ,ddwagi, aiirmujqcej nasze bycie, przypisujq'cej 

mu ,sens i pot~g~ pomimo o'beenego za wsze zagro:i:enia 

niebytem. W tej odwadze, odwadze bycia, trwoga stanu stwor'Zenia 

nie jest usuni~ta lecz jest w odwag~ wlqcwna. R6wnie:i: l)iepewnosc 

egzystencjalna,plynqca z tego, :i:e 'nie mamy zadnego stalego, cstatecznego 

ju:i: czasu' ani stalej przestrzeni, jest w symbolu stworzenia 

wlq'czona w pewnose, ktora jej nie usuwa lecz daje te:i: bezpieczenstwo 

partycypacji w samej podstawowej mocy bycia. 

(. ..) W centrum symboliki wielu religii znajdujemy kontrastujqce 

zestawienie u1padku i 'zba,v1enia. A'naliza egzystencjalna maze 

bye i tu jakims kluczem nawet dla tych ludzi, ,ktorzy majq wyjf} t 

kowo silne opo'ry przeciw symbo1lom teglo wlasnie rod,ca ju. 

Istnieje wiele mitow i legend 0 pokU'sie. Najgl~bsza jest prawdopodobnie 

()Ipo,wiese bi1blijna, w kt6rej sytuacjq czlowieka, sy.mbolizowanego 

przez Adama i Ew~, jest w spo'sob bardzo wyrazny sytuacja 

wyboru p()mi~dzy pozostaniem w uspionej niewi'nnosci Raju 

a ,osiqg~ciem samo-urzeczywistmienia w wiedzy, wladzy i plci. 

Czlowiek wybiera samo-urzeczywistnienie i wpada w stan wewn~trznego 

rozdarcia. Mit upaldku Cktorego analogie mamy w wi~kszosci 

religii) przedstawia wi~c, w takim pojmowaniu, bardzo srpecjalny 

wY'padek przejscia od niewinnosci, kt6rq jest stan czysto 

potencjalny, do Inieuniknj,onej winy wszel'kiej samo-aktualizacji. 

I ten wypadek jest autentyczillym o.pisem ludzkiej doli tera'z, dzis 

i zawsze. 

Tradycyjnym terminem ,okreslajqcym stan rozdarcia w czlowieku 

jest slowo »grzech«. Termrn ten ule-gal wi~kszym chyba 

wy}paczeniom i w konsekweneji byl przedmiotem wi~kszych pro-, 

test6w niZ ja,kiekolwiek poj~cie religijne. W swietle a·nalizy egzystencjalnej, 

grzech jest oderwaniem czlo"\vie'ka od jego »bytu zasadniczeg-o«, 

oderwaniem, kt6re jest zarazem tragicZlnq, nieu'l1iknionq


koniecznosciq i osobistq winq. Niezmiemie wqtpliwe okreslenia 

»grzech pierworodny« i »grzech dzie:dziczmy« wyrazajq wlasnie 

tragicznose i aktual'nose grzechu, jego element o'Sobisty. Proponowalbym 

jednak abysrny porzucili te olkreslenia w og6le, Sq juz 

nieuleczalne. Termi'n »grzech pierworadny« powinien bye zastqpiony 

egzystencja ~ nymi opis'ami uniwersalnego i tragiczonego charakteru 

rozdarcia czl:lo,wieka. Powinien tez jednak bye i'nterpretowany 

jako to stadium uniwersalnego rozdarcia, za 'kt6re, mimo 

jegonieunikni{)nego charakteru, jestesmy oapowiedzialni osobiscie, 

i z kt6rego wynikaj,! kO'nkretne akty skl6cania si~ z salb,!, z sensem. 

istnienia. Slowo grzech nie powinno bye nigdy uzywane w liczbie 

mnogiej, 'lecz w liczbie pojedynczej, jak u sw. Pawla: grzech 

sila roZ!dzierajqca. 

Coo) Syro'bole takie jak zbawienie, odkupienie, O'drod ze~ie, usprawiedliwienie, 

czy Zbawiciel, Posreldnik, Mesjasz (oo .) Z!nane SCI we 

wszystkich 'prawie wielkich religiach, choe opisy Slposob6w 'zbawienia 

Sq bardzo r6zne. R6wniez tu pewne klucze daje a naliza 

egzystencjalna. Niekt6re z nich zaslugujq na szczeg61nq u w a g~ . 

Pierwszy wiqze si~ z refleksjq semantycznq , w swietle kt6rej 

zbawienie oZ!nacza scalenie tego co bylo r ozp~kn iE; t e . Slowa salvas 

i saos znaCZq caly i uzdrowiony. Zbawienie jest wi~c aktem, w k t6 

rym przezwyci~ z one jest rozdarcie pomi~d zy gl~bok CJ istotq czlowieka, 

a jego sytuacjq egzystencjalnq. Jest religijml odpowiedziq 

na 'niezlicZO'ne anahzy, kt6re reasumuje dobrze tytulksiqzki Menningera 

- "Czlowiek 'przecirw sobie". 

Drugi klucz pochO'dzi r6wniez zanalizy egzystencjalnej, a mianowicie 

z poglqrdu, ze sytuacja istnienia nie moze bye przezwyci~ 

21ona zadnq mOCq b~dqcq . w ramach tej sytuacji. Wyjscia nie 

rna. Huis dos, jak brzmi tytul sztuki Sartre'a. Po tej linii wi~c 

rozumiee trzeba symibole religijne, wskazuj'!ce ku :m.ocom zbawicielskim 

w osobowych czy nieosobowych wcieleniach. Tragiczne 

zniewolenie istnienia oderwanego nydzi poszlUkiwanie czegos, co 

jest wobec istnienia transcendentne, choe pojawia si~ wewnqtrz 

niego, tworzq'c byt nowy. To i to' jedynie, nie zas po prostu jakies 

twierdzenie »Inie-sensowne« logicznie jest »paraldoksem religijnym«. 

Trzecim kluczem jest r:ozumienie pojednania w swietle doswiadczen 

metodycznej i intuity,wno-poetyckiej psychologii. Stanowi go 

stwierdzenie, ze rzeCZq najtrudniejszq dla istoty ludikiej jest przystanie 

na siebie, i ze pierwszym krokiem w procesie uzdrowienia 

jest w czlowieku poczucie, ze jest przyj~ty i ze przeto moze 

przyjq.e, 'zaakceptowae sam siebie. Nilkt juz dzis nie rozumie co 

to z!naczy »:uspralWiedliwienie przez wiar~«. Ale kazdy zrozumie 

czym jest » przyj~cie samego siebie jako przyj~tego«.


Analiza w

PAT,TL TILLICH 1001 

CZYM MOZE Bye DLA CZLOWIEKA SLOWO "BOG"? 

Swoj wyrklad symibo,lu "Bog" ja,ko "Samo Bycie", "sarna MC2 

Bycia", "sarno Bezwarunkowe" (pojmowane zresztq zawsze w osobowych 

kategoriach milosci) Tillich rozwijal, uzupelnial i systerna 

tyzowal w niezliczo nych pracach i wykladach. Poniewaz je'dnak 

szkice w dziale "Spotkan" Sq spotka niami z typami ducho,wosc i, 

a nie ,przede wszystkim z systemami teoretycznymi, majq p okaza':: 

raczej "jark wierzq" inni ludzie niz ja~imi sposobami owo wierzenie 

argumentujq,najc,dpowied niejszq ilustracjq wydaje siE; tu 

nie ktoras z rO ZJpraw Tillicha, lecz jego kaza nie 0 Bogu. Jest one 

'Zawarte w zbiorze "WstrZqs fundamentow" i '" csi tytul "Gh;bia 

istnienia". 

"Zastanovvmy siE; nad slowami, ktore rr. owi sw. Pawel do 

Koryntian w wersecie »albowiem Duch wszystko wY'patruje i gh: 

bokie rzeczy boze«. I wybierLmy 'na temat naszych rozwazan 

jedno slowo »glE;baki«. Spojrzmy tez jeszcze na werset »Z gl~bok05ci 

wolalem do cie'bie, Panie«, z 'psalmu 130. Rozwa:imy z niego 

takze jedno slowo: »glE;bokosc«. 

Slowa »glE;boki« i »glE;bokO'sc«, czy »gli:bia« uzywa'ne Sq W zy 

Cll! c'odzien'l1ym, w poezji, w f'ilmrofii, W Biblii 'i w wielu innych 

religijnych dokumentach, by wyrazic pewnq postawE; duchowq, 

choc Sq wziE;te Z doswiadczenia przestrzennego. GIE;bia jest wymiarem 

przestrzeni. Lec,z jest je'dnoczesnie symbolem jakiejs duchowej 

jakosci. Wi~k ,s2'l0SC naszych sym!boli religijnych rna wlasnie 

ta'ki charakter, przypominajq'c nam przez t,o 0 'l1aszej s'konczonasci 

i 0 naszym zniewo.Jeniu pTzez to co widziaJ.ne. Jestesmy i'stotami 

zmyslowymi i rpO'zostajemy nimi tez grdy zajmujemy siE; sprawami 

duchowymi. Z drugiej strony jednak j_est wiel'ka mqdr,osc w ludzkim 

jE;zyku. Wciela on nieprzeliczone doswiadC'zenia przeszlosci 

i nie jest przypadlkiem to', ze uzywamy rpewnych widzialnych symboli, 

a nie uzywamy innych. Dla tego bywa rzeczq pozytecznq zastanowic 

siE; na,d przyczynami wyborow, jakie pCoCZynila zbiorowa 

swiadomosc porprzednich pokolen. Moze oka'Zac siE; dla nas rzeczq 

nieskonczenie waznq przeikonanie siE;, jakie implikacje kryje w sobie 

uzycie wIas,nie slow »glE;boki«, »glE;bO'kJosc«, »glE;bia« dla wyrazenia 

zycia duchowego. Stanie si

1002 

ANNA MORAWSKA 

• 

z ktorej wola do B{)ga 'Psalmista. Lecz c'Zemu prawda jest gh: 

boka? Czemu gh:bokie jest cierpienie? Czemu ten sam przestrzenny 

symbo'l jest uzyty w obu wypadkach? Sprobujemy ['02 

wazyc tu te pytania. 

Wszystkie widzialne rzeczy majq powierzchniE:. Jest O'na tCl 

stronCl rzeczy, kt6ra ukazuje siE: nam najpierw. Patrzqc na niq 

wiemy na 00 wyglqda dana rzecz. Lecz gdy postE:pujemy wedlug 

tego, na co wyglqdajq rzeczy i lUldzie, doznajemy zawo·du. Nasze 

ocze'kiwania Sq sfrustrowane. Staramy siE: wiE:c przeniknqc pod 

powierzchni~, by siE: dowiedziec, czym rzeczy Sq na'PrawdE:. Czemu 

ludzie pytali zawsze 0 prawdE:? Czy nie dlatego, ze powierzchnie 

sprawialy im 'Zaw6d? I wiedzieli, ze 'Prawda, ktora jest nieZ'awodna, 

miesZlka 'Pod powierzchniami, w glE:bi? Ludzie przeko'pywali siE: 

wi~c przez kolejne poziomy, coraz gl~biej. To co wydawalo si~ 

prawdq ktoregos dnia, juz nazajutr,z doswiadczane bylo ja'ko powierzchowne. 

(...) W ten sposob przebiega za'Wsze to, co nazywamy 

))znajomosciq« drugieg'o czl,owieka. I w ten sposob posuwa siE: naprz6d 

nauka. (...) W swietle jej wielkich i smialych wypraw ku 

glE:bokim rzecwm swiat-a powirrnismy cza'S€'lTI patrzec na nas samych, 

,na poglqdy, ktore traktujemy jako cos sarno przez siE: zrozumialego. 

Zobaczymy wtedy, ile jest w nich przesqdow po{;hodzqcych 

z indywidualnych 'predylekcji i ze spolecznego swdowiska. 

IbE:dziemy wstrzqsniE:ci widzqc jak bardzoniewiele w Inaszym 

swiecie duchowym siE:ga pod po,wierzchnie, idqc w glqb, jak bardzo. 

malo ,ostalohy siE: w nim w razie powazniejszego dosu. 

Cos straszliwie tragicznego dzieje si~ wiE:c zawsze w ludzkim 

zyciu duchowym: prawdy, glE:bokie o'ngis i pot~zne, ktore najwiE:ksi 

geniusze odkrywali w mE:ce i trudzie, stajq siE: plytkie 

i povvierzchowne, gdy zaczynajq bye uzywane na codzien. Zastanowmy 

siE: .dlaczego tak siE: dzieje. Czy nie musi to nastE:lpowac 

nieuchronnie dlatego, ze nigdy nie rna glE:bokosci bez samej drogi 

w glqb? Prawda bez osobistej drogi do prawdy staje siE: martwa. 

Jesl'i jest weiqz uzywana, jest juz tylko cu:sciq !powierZ'chni rzeczy. 

(...) Czymze jest jedna'k droga w glq!b? Mowi 0 !niej mqdrosc 

wszystkich wiekow i wszystkich kontynentow. Opisywano jq 

w najrozmaitszy sposob. Wszyscy jednak: mistycy i kaplani, poeci 

i filozofowie, prosci ludzie i wyrafi'nowani intelektua'lisci, ktorzy 

znali tE: drog~ z kontempla1cji czy z intwspekcji, z rnodlitwy, z wyznan 

w konfesjonale, z zewnE:trznych i wewnE:trznych katas.trof 

oso'histych, dajq swiadectwo temu sarnemu doswiadczeniu. WS'zyscy 

przekonywali siE: wC'iqz na nowo, ze nie 'Sq wcale tyrn, za co siE: 

mieli jeszcze wCZlOraj. Ka'zdy kolejny stopi-en rw glq,b Oikazywal 

siE: wciqz powierzchniq tylko, i t'ak bylo zawsze, przez cale zycie, 

poki szli swojq drogq, drogq ku gle::bokoSci.


Dzisiaj slynna stala si~ nowa forma tej metody, tak 'zwana psychologia 

gl~bi. P,rowadzi ona z 'powierzchni naszej samowiedzy 

na poziomy, gdzie zapisujq si~ rzeczy, 0 Iktorych lJ1asza swiadomosc 

n'ic nie wiedziala. Uka:zJl.l'je warstrwy charakteru sprzecZlne ze 

wszystkim, cosmy 0 sobie sqdzHi. Psychologia gl~bi moze pomoc 

w zna1ezieniu drog~ w glqb, choc nie czyni tego w sposob zupelny, 

bo nie jest 2ldo1na doprowadzic nas do najgl~bs.zegoO gruntu 

naszego bytu i wszech'bytu, doO gl~bi ostatecznej, gdzie jest juz 

Samo Zycie. 

Ta nieskonczona, niewyczerpana gl~bia i Grunt wsze1kiego istnienia 

rna na Iml~ - Bog. SloOwo Bog oznacz'a wlasnie to - t~ 

gl~bi~. I jesli slowo to mowi ci nielwie1e, przetlumacz je. Pomys1 

o gl~biach wlasnego »ja«, 0 zrod1e swego istnienia, 0 tym, co jest 

d1a ciebie ostatecznq juz wielkq Sprawq zycia, CO> bierzes'z powaznie, 

bez zastrzezen. Moze, by t'o uczynic, musisz najpierw 'ZalpOimniec 

wszystko, czego UC2lCl'nO ci~ tradycyjnie 0 Bogu, moze trzeba abys 

zapomnial 'nawet sarno, tlo sl,owo. Lecz jeze1i wieS'z, ze Bog z:naczy 

gl~bia, wiesz juz o. Nim duiio. I j:uz nie mozesz nazwac si~ ateistq 

czy niewierzqcym. Bo gdy zastanowisz si~, nie mozesz przecie 

powiedziec: zycie nie ma zadnej gl~bi , zycie jest ,plytkie, istnie; 

nie jest powderzchniq tylk,o. Ten kto wie 0 gl~bi, wie 0 Bogu. 

Zastanawialismy si~ nad gl~biq swiata i nad gl~biq w nas samych. 

Ale jestesmy w tym swiecie ty1ko przez wspo1not~ 1udzkq. 

I mozemy odkrywac swe dusze tylko w 'zwierciedle, ktorym Sq ci 

coo na nas patrzq. Nie rna gl~bi zycia bez gl~bi zycia wspo1nego. 

(...) JU'zod paru dziesiqtk6w lat, umysly profetyc'zne spo'glqdaly 

w spolecZ'nq gl~bin~ . Ma'la.rze wyra'zali swe przeczucie nadchodzqcych 

katastrof rozsadzqjqc na swych dbrazach powierzchnie 

przyrody i czlowieka. Poeci wynajdywah dziwaczne, gniewne slo 

\Via, a.by wyra-zic kontrast mi~dzy tym, co wydaje si~ ze jest, 

a tym co jest nalprawd~. QOOk psychoIo'gii gl~bi p'OI"vstawala socjologia 

gl~bi. Dopiero ostatrrio jednak, w 1atach gdy najstraszliwsze 

w dziejach spoleezne trz~sienie ziem'i w strzqsn~lo 1udz!lwsciq , 

oczy calych narodow otwarly si~ 'na gl~bi~ w nich samych i na 

prawd~ 0 ich egzystencji histmyeznej. Nie trzeba jednak, bysmy 

poprzestawali na osiqgni~tej teraz gl~bokoOsci. Mus ielibysmy wpasc 

w rD'zpacz i pogard~ sie'bie. Raezej zanurzmy si~ jeszcze gl~biej 

w grunt zycia historycznego, w jego o-s tatecznq gl~bin~. 

Ten nieskonczony, niewyczer pany Grunt Dziejow nazywa si~ 

Bog. Slowo Bog znaezy wlasnie Grunt Dziejow i ku temu jego 

znaczeniu wskazujq OIkresleni'a ta'kie jalk 'krolest,wo hare ezJ'1 

boska opatrzno'sc. A jesli sl()tWa te mowiq ci niewiele, przetlumaez 

je. PO'mySl 0 gl~'bi historii, 0 gruncie i eel'll zyeia spolecz

1004 

ANNA MORAWSKA 

,nego, 0 tym, coo bierzesz juz bezvvarunkowo serio w swym dziala'niu 

moralnym i pohtyeznym. Maze gl~bi~ t~ nazwac trzeba 

nadzieja. Tylko nardzieja. JesJi bowiem u dna historii wiodzisz 

nadziej~, to jestes juz zjedna.czony z wielkimi pr,orokami, ktorzy 

umieJi zdobye si~ na spojrzenie w glqb wlasnyeh ezasow, i ehoeiaz 

eheieh niera'z ueiee, nie pa trzec wi~cej, b:l groza tego co 

widzieJi przer-astala ich sily, to jednak zrOstawali, patrzyJi dalej, 

jeszcze gle,biej, az tam gdzie juz odkrywa si~ - nadziej~. 

Nie wstydziJi si~ jej. I nas takze zawstydzae moze tylk,o ta 

nadzieja, ktorq znajduje sie, na powierzchniach, gdzie szaleney 

kultywujq swe zludne s'pekulaeje. Ta jednak, ktora daje m~st w :J, 

w gle,bo'kosci, drZqcemu i skrusZ!onemu sereu czlowieka, ta ':1adzieja 

jest prawdq. 

ZbJizamy si~ tu do drugiego znaczenia, ktore i w swieckim 

i w religijnym j~ z yk u majq slowa » gl~b:lki« i » gJ:~bokosc « . Gle. 

bia cierpienia to jedyne wroOta do gle,bi prawdy. Ten fakt jest 

oczywisty. Jest wygod,nie zy e na p:Jwierzehniaeh, pok i te powierzchnie 

si~ 'nie zarysujq, Intensywno'sc bolu, jaki sprawia patrzenie 

w glq b siebie, jest zbyt wielka dla wie,kszosci sposrod nas. 01 

brzymi opor, ktory stawia ' tu kazda istota ludzka, i ogromna ilosc 

pretekstow, wynajdywanych by nie ise gl~b i ej, nie widziee, to 

rzeczy powszechnie znane i natural-ne. 

Jednym z takich pretekstow i to bardzo powierzchownym jest 

twierdzenie, ze rzeczy »gl~bokie« Sq czyms zbyt »intelektualnym«, 

niezr ozumialym dla nie dose wyksztalconych ludzi. Lecz przeeie 

pierwszq eechq gl~bokosci jest , prostota. J esli wi~c mowisz »to 

dla mnie .za gl~bokie, nie 'mog~ tego pojqC«, oszukujesz sam 

siebie. Wiesz bowiem dorbrze, ze to co nap r awd~ wazne nie jest 

nigdy za gl~bokie dla Inikogo. Niedlateg,o ploszy ci~ pra,wda, ze 

jf;st za gl~boka, tylko dlatego, ze jest niewygodna. Nie mieszajmy 

nigdy rzeczy »'ucz'o'nyeh« czy »il11telektua'lnyeh« z gl~bokimi sprawami 

zycia. Rzeczy »j'ntelektual>ne« nie Sq dla nas wazne w sposob 

osta teczny i wS'zystko jedno, czy r-ozumiemy je czy nie. Ale rzeczy 

gle,bo'kie mUSZq obchodzic ,nas zawsze, g,dyz to, ezy jestesmy przez 

,nie 'porwani czy 'I'1ie, jest wai-ne nieskonezenie. 

Ci, co pragnq urniknqe drogi w glqb, uzywajq tez jednaik powazniejszej 

wymoWki. Slowo gl~bia w j~zyku religijnym jest 

nieraz uzywane ja'koO nazwa miejsca gdzie si~ gn'iezdzq zle sily, 

demoniezne mace, smierc, pieklo. Czy wi~e droga w glqb 'I'1ie 

jest ezyms wr~cz ehor'obliwym? Czy nie prowadzi tam, gdzie 

te sily panujq? 

Jako odlpowiedz na to py,tanie przytocze. pie.kny i stary mit. 

Kiedy dusza opuszc.z:a 'Cial,o musi przej-se przez wiele stref, w kto


rych rzqdzq moce demOOliczne. I tylko jesIi zna slowo wlasciwe 

i ,pot~ine, przechodzi Goraz dalej az do gl~bi ostatecznej, do Gruntu 

Boskiego. Otoz tych prob zadna dusza uniknqcnie moze. Wystarczy 

pomyslec ·0 zmaganiach swi~tych wszystkich czasow, 0 walkach 

prorokow, reformatorow, a takze wielkich tworcow wszelkich 

dziedzin kultury, aby ~ ae sobie spraw~ z prawdy mitu. Kazdy 

musi stawie czolo gl~bokim rzecZlO.m zycia i niebezpieczenstwo nie 

jest tu wymow'kq, Niebezpieczenstwo musi bye prze zwyci~zo ne 

zna jomosciq wyzwalajqcego slowa. 

Nie ma wymowki, ktora pozwolilaby u'niknqc gl~bi prawdy, do 

kt6rej jedYIll'a droga pr-owadzi przez gl:~bi~ cierpienia. I jest to droga 

z

1006 

ANNA MORAWSKA 

nasze slowa chrzescijanskie Sq 'istotnie "chore", "oddzielone" od 

swych egzystencjalnych treSci, istotnie wymagajq "uzdrowienia" 

bysmy je rozpoznah juz nie jako twierdzenia 0 tym co "powinno" 

bye i co "powinnismy," uwazae za prawdziwe, lecz co najzwyczajniej 

- jest. Jest znajomq rzeczywistosciq, ktora - jak pisze 

Tillich - nie tworzy dla nas "stosu'Dku ~owinnosci", tylko "stosunek 

uczesbnictwa". 

Tak wlasnie, w kategoria'ch uczestnictwa w prawdzie Nowego 

Bytu, widzi Tillkh nasz stosunelk do Chrystus'a, 0 ktorym, jak to 

nieraz podkresla, Nowy Testament mowi, ze j est Prawdq, j est 

Zyciem, a nie ze "rna" prawdE:. Kato'licki te'ol,og, George H. Tavard, 

w swej ksiqzce, ktora jest glownie prezentacjq i krytykq chrystologii 

Tillicha, tak reas'llmuje jego po'glqdy: 

"Na pytanie - »a dJ.a was, kim jestem?« Paul Tillich dal Sw.ojq 

odpowiedz. Chrystus jest dla niego odwiecznym bogoczlowieczenstwem, 

istotq Czlowieka objawiajqcq siE:, paradoksalnie, w sytuacji 

istnienia. W ludzia'ch zawsze zyla aspiracja do takiego objawienia, 

tE:sknota do jakiegos przezwyci~zenia dylematu egzystencji, 

nigdy 'Die a'dekwatnej do swego bytu zasadniczego. Wszystkie 

religie probowaly 'Znaleze dr,ogE: wyjscia z labiryntu ludz,kiej doli. 

Wsrod Hebrajczykow ta nadzieja byla baTdziej realistycma niz 

u innych narodow. Nie szuikali rozwiqzan filozoficznych, akademickich. 

Mieli wizjE:, potem ,nadziejE:, w koncu pewnose moZli 

' wosci pojawienia siE: w czasie i w samej t!kance historii transcendentnego 

wyslannika, w kt6rym ludz'kie i Doskie bE:dzie juz polqczone. 

Niekt6re z wyobrazen tego idealnego wyslannika zbawienia 

(scalenia) to Mesjasz, Chrystus, Sluga Jehowy, Syn Czlowieczy, 

Syn Boga. Wiara chrzescijanska polega na wierze, ze takl 

wyslannik przyszedl, ze wziql udzial w historii ludzkiej, w okreslonym 

miejscu - w Galilei i Judei - i w okreslonym czasie, 

za rzqd6w Boncjusza Pilata, i ze Jego ludl'lkie imiE: brzmialo Jezus 

z Nazaretu. W Chrystusa wierzq implicite wszyscy ludzie, wszyscy 

bowiem Sq mniej lub bardziej sWiadomi, ze istnienie jest problemem, 

i wszyscy zywiq nadziejE:, ze jest jakies jego rozwiqzanie. 

Tylko chrzescijanie jednak wierzq, ze Chrystus, wieczne bogoczlowieczenstwo, 

byl w czlowieku J ezusie, ze J ezus wlasnie byI 

objawieniem siE: Chrystusa", 15 

"Paradoks religijny" w Jezusie, to ze sam "Grunt Bycia" przejawil 

siE: w Nim w war'llnkach istnienia, interpretuje Tillich tak: 

"Gdy to, co jest poza istotq i istnieniem, bierze udzial w istnieniu, 

nastqpie to moze tylko w tej formie, ze przezwyciE:za rozlam 

15 George H, Tavard, Paul Ti/!lch and the Christian Message, 1962.


mi~dzy nimi. Przezwyci~zenie rozdar,cia, sVworzenie bytu nowego 

to jest sposob ws,poludziahi Boga w istnieniu. (...) Wy:nika z tego 

dalsze twierdzenie teologiczne, mia'nowicie to, ze dzieje swi~te S'l 

~owstawaniem Nowego Bytu i ze S'l w ten sposob najgh:bszym 

j'ldrem historii. (...) Sednem przekazu chrzescijanskiego jest wi~c 

to, ze byt moze osi'lgn'le uniwersalnose w konkrecie i to osi'lgni~cie 

oczekiwane byl,o zawsze i jest wci'lz o C'zekiwa,ne w Judaizmie, 

a w chrzescijans\ttvie uwaza'ne jest za juz dokona'ne. Jego nazw'l 

jest Mesjasz albc Chrystus. 

(...) Punktem centralnym w historii i tak samo punktem centralnym 

w historii swi~tej jest wi~c Nowe, i to Nowe polega na 

tym, ze to co jest istot'l czlowieczenstwa pojawia si~ w warunkach 

skloconej z tc} istotq egzyste ncji i sklocenie przezwyci~za. J ezus 

jest Chrystusem, to znaczy jest Nowym Bytem. Obraz, ktory odcisnC}l 

s i~ w jego zw01ennikach (...) jest obrazem tak iego 1'eal'nego, 

osobistego zycia, ktore czyni IlJowymi tych co w nim uc zestnicz'l, 

wciC} ga ich w stref~ Nawego. Jedylnym argumentem praw dziwosci 

no winy Nowego Bytu jest to, ze Nowy Byt r zeczywiscie czyni 

czlowieka prawdziwym. Tej pewnosci nie mo,ze ani obalie a'ni 

potwierdzie krytyka historyczna" 10. 

Jezus byl Nowyrn Bytem, przej,awieniem si~ boskosci w warunkach 

konkretnego istnienia w ten sposob, ze - jak pisze Tillich 

'vV jednym ze swych kazan: "ogolocil siE: ze wszystkieg,o co moze 

stawae siE: stare, z wszelkiej pozycj'i spolecznej ezy indywidualnej, 

z wszelkiej ludzkiej wielkosci, .potE:gi, i sHy. W swej smierci 

oddal to wszystko bez reszty i objawil w bezwarwnlkowej k z:pitu 

:lacji siebie jedynC} nowq rzecz, ktora jest IlJowa wie'kuiscie. To 

milose trwa na wieki 'i to milose jest mOCq n01wego w kazdym 

czlowieku i w calej ·histO'rii. Milose, kto1'a trwa utajona w mroku 

naszych dusz i naszych dziejow" 17. 

A w "Nowym Bycie" czytamy: "Nowy Byt okreslie mazna takze 

jako byt milosci. Milose jest parciem ku pojednaniu na'Powrot 

tego co jest sklocone. I tak poj~ta, jest zjawiskie'll ontologicznyrn, 

a 'nie emocjonalnym. Element emocjonalny towarzyszy jej, 

ale n ie jest ,podstawowy. Tym co podstawowe i co rna korzenie 

w Samyrn Byciu jest parcie, p~d czy takze wola do zjednoczenia. 

Nowy Byt, byt milosci jest Prawd'l , bo nalezymy wszyscy do tego 

samego dna, do. Gruntu Bycia, choe proces S'kloce,nia nas 1'ozdziela. 

Gdy wi

1008 

ANNA MORAWSKA 

obeeg.o, tylko odnalezieni~ si~ wzajemnie tego, co w najgl~bszej 

strukturze bytu juz do siebie nawzajen1 nalezy" 18. 

Ko·nkretne ludzkie d·oswiadezenie uc'zestnictwa w Nowym Byeie, 

,,2ywot w Prawdzie", ,,2ycie w Chrystusie" opisuje Tillich 

jako . rzeczywistosc trojfazowq. Pierwszy krok, to CO nazywa 

"laskq", to "przychodzi", jest nam dane, a nie powo'C1owane przez 

!I1as dowolnie, sta-nowi wlasnie sta'n "zgody z sobq mimo wszystko", 

ezy jak to ez~sto okresla ;po angielsku accepting ~ the acceptance, 

przyj~cie tego, ze si ~ jest przyj~tym, takim ja,kim si~ jest i mimo 

to. ("Cala religia jest jednym wielkim «MIMO WSZYSTKO,," pis ze 

gdzies Tillich). Krdkiem drugim jest metanoia, co oznacza "zmi a n~ 

kierunk'll". Czytamy: "choldzi 0 cos znacznie bar,dziej zasadniezego 

niz nastawienie uC2Juciowe. Cz~st' o czynnika emocjO'nalnego w ogole 

nie rna i jest 'nawet bardzo nie wslkazane probowac go wywolywac 

sztueznie w celu »nawrocenia«. Metanoia oznaeza zasadnicze pr zestawienie 

si~ na to, co stanowi we wszystkim i we wszystkich 

pierwotnq jednosc istoty i istnienia, co jest poza skloceniem esencji 

z egzystencjq i okresJa'ne bywa jako »dobro« i "prawda« choc 

nie jest ja'k qs wartosciq lecz samym byciem i tyl'ko wt6rnie stanowic 

moze wartosc dla nas. (...) Taka zmiana kierunku, r eorientacja 

wewn~trzna, jest ustanowieniem na nowo st·osunku milosci. 

Ten st,osunek w istocie jest zawsze, lecz potencjal1nie tylko, ezy , 

jak to ezasem nazywam, jako »uspiona niewinno.sc«, a nie w r zeczywistosci, 

czyli aktualnie. Taki jest krok drugi" 19 . 

Kr{ykiem trzecim jest dla Tillkha spelnienie: zagarni~cie w Novvy 

Byt liajgl~bszego wn~trza os'obow-osci, wstqpienie czlowieka i hi 

• storii ludzkiej ·"w inny wymiar, ktory nazywamy wiecznosciq, ' 

lecz '0 ktorym m6wic mozemy tylko symbolicznie, gdyz musimy 

mowic tylko ezasowo" 20. 

Chrzescijanstwo, w opisie mysliciela, ktory "przelamal zakl~ty 

krqg teologii", jest wi~c ,objawieniem w tym sensie mi~dzy innymi, 

ze jest w ykladniq doswia,dczenia i pytania 'kazdej ludz.kiej doli. 

Dlatego jego tresc egzystencjallJ1a jest prawdq powszechnq, stanowi 

rzeczYiWlste >dzieje J.udzkie bez wzgl~du na to ezy czlowiek 

uswiadamia sobie te dzieje w kategoriach chrzescijanskiej expli 

'cite terminologii. Najlepiej -chyba z Iicznych tekstow Tillicha 

swiadczy 0 tym opis ~darzenia laski. 

"W lasee cos jest przezwyci~zone. Wyst~puje ona "pomimo« 

ezegos. Mimo oddzielenia, mimo skl6cenia. Laska jest zjednoezeniem 

z p '0 w rot e m zyeia z zyciem, jest pojednaniem z po 

18 The New Being, 1955. 

19 Das Nelle Sein ats Zentratbegriff etner chrl sttichen Theo!ogie, !. c, 

2Q t. C.


wrotem 'naszej jazni z sob'l. Jest 'Prz yj~ciem tego co bylo odtr'lcone. 

Jest przeksztalceniem losu w rpelne sensu przeznaczenie. 

L'aska zmienia win~ w ufnose i odwag~. Jest w tym sh)wie cos 

triumfalnego: mimo obfito,wania grzechu, las,k a 0 wiele bardziej 

obfituje. 

C.. ) Czy wiemy jedna ~ co to znaczy bye ugodzonym Iask 'l? Bo 

to n i e znaczy w cale, ze nagle zaczynamy wierzye w istnienie 

Boga, albo w to, ze Jezus jest Zbawicielem, albo w to, ze Biblia 

zawiera prawd~. Wierzye, ie cos j est - jest nieomal sprzeczne 

z samym sensem laski. Laska nie znaczy tez po prostu, ze ro·bimy 

post~py w naszej moralnej samo-k ontroli, w zwalczaniu jakichs 

okreslonych w ad, czy tei w stosunkach z ludzmi i ze spoleczenstwem. 

P,ost~p moralny moze bye owocem laski. Ale nie jest 

sam'l lask'l i moze nawet przeszkodzie nam w jej p rzy j~ciu . Az 

nazbyt c z ~s to zdar za s i~ calkiem po 'zba ~ ion e Iaski przyjmowanie 

d'oktryn chr zescijanskich, walka - bez Iaski - z mechanizmami 

zla w naszej osobo'Wosci. Tak i stosunek - poza !askil - do Boga 

moze prowadzie n ieuchronnie do pychy albo do rozpaczy. Lepie j 

by!oby negowac Boga i B ibli ~, nii je przyjmowac, ale bez laski. 

Wtedy bowiem jest to pr zyj ~ci e w stanie sk locenia i prowadzi 

tylko do jego pogl ~ bie n i a. Nie mozemy przeksztafcic naszego zycia, 

poki n ie dopuscimy by przeksztaicilo je uder ze nie laski. 

To si ~ Zidarza. Albo s i~ nie zdarza. Z pew nosci q n i e zdarza si ~ 

gdy probujemy sci'lg'n'lc to sil'l , ani tez nie zdarza si~ poki 

. . w swym samozadowoleniu - myslimy, ze nie potrzebujemy tego 

\Vcale. Laska uderza w nas; gdy jestesmy w wielkim smutku 

albo rozterce. Uderza, kiedy idziemy, m rOCZll'l, nisk'l dolinq zycia 

pustego i bez sensu, Uderza gdy czujemy, ze nasze odci~cie jest 

gl~bsze niz kiedykolwiek, bo zadalismy wlasnie gwaH innemu 

zyciu, ktore kochalismy, albo moze takiemu,. z ktorym bylismy 

skloceni. Uderza wtedy, gdy odra za do wlasnego istnienia, zoboj~tnienie 

, sla'b.osc, wrogosc, brak jakiegokolwiek kierunku czy Iadu 

wewn~tTZJ1 ego, staly si~ nam juz n ie do zniesienia. Ude,rza gdy 

widzimy, rok po roku, ze Ulpragniona doskonalose zycia nie pojaw 

ia si~ , ze te same stare znie'Wolenia r z'ldz'l nami przez dziesi'ltki 

lat i gdy wszelk'l radose, wszeJk'l orlwag~ dlawic zaczyna 

rozpacz. 

Czasem, w takiej chwili, wlewa si~ w nasz'l ciemnosc fala· 

swiatla i jest tak jakby jakiS glos mowil: jestes przyj~ty. Jestes 

, przyj ~ty .przez oos co jest wi ~ksze niz ty i czego imienia nie 

znasz. Nie .pyta-j 0 to imi~ teraz. Moze znajdziesz je kiedys potem. 

Nie probuj nle czynic teraz. Moze potem zTobisz duzo. Nie szukaj 

niczego, nie rob nic, nic nie zamierzaj. Przyjmij tylko, zwyczajnie, 

to ze jestes przyj~ty.


Kiedy z!darza siE: w was to - t,o jest laska. I po takim doswiadczeniu 

mozemy weale nie bye lepszymi niz przedtem, rnie wierzye 

bardziej niz przedtem. Ale przemienione jest wszystko. Bo w tym 

momeneie 1aska przezwyeiE:za grzeeh, przerzuea most pojednania 

poprzez przepase naszego o ddzielenia. I jest to doswiadezenie, 

w ktorym nie ' jest wymaga'ne nie, zadne przes1anki religijne, moraIne 

ezy intelektualne, ni-e proez - akceptaeji. 

W jej swietle zaezynamy dostrzegae moe 1aski w n aszyeh stosunkaeh 

do innyeh i do .samyeh siebie. Doswiadezamy laski patrzenia 

szezerze w oezy dr ugim, laski eudownej, ktorq jest pojednanie 

iyeia z zyeiem. Dosvvi adezamy laski rozumienia slow drugiego 

ezlowieka, nie tylko ich doslownych znaezen, ale tego, co 

jest za nimi, nawet jesli Sq osehle ezy n ieprzyjazne. Bo nawei 

w takieh slowaeh jest tE:sk nota do przebieia siE: poprzez mur oddzielenia. 

Doswiadezamy laski uzdolnienfa do przy jE:cia zycia 

dr ugiego ezlowieka, 'nawet kiedy jest nam wrogie, kiedy sprawia 

nam bol, gdyz poprzez laskE: w iemy, ze pl'zynalezy do tego samego 

Gruntu, do ktorego my tez nalezymy i przez ktory zostalismy 

przyj ~ ei. Dosvviadezamy laski przezwyeiE:zajqcej separaejE: piei, 

pokolen, narodow, ras i nawet tej obeosei, ktora stoi miE:dzy ezlow'iekiem 

a przyro-dq. Ozasem laska pojawia siE: wlasnie w samyeh 

tyeh podzialaeh, aby nas pojednae z tym do czego naleiymy. !3o 

zycie przynalezy do iyeia. 

W swietle laski zaezynamy widziee jej dzialanie takie w naszym 

stosU'nku do nas samyeh. Doswiadczamy chwi1 zgody na 

siebie, zgody z sobq, przyj~eia siebie dlatego, ze :wstalismyprzyjE:ei 

przez to '00 jest wiE:ksze od nas. Oby wiE:eej takieh ehwil 

bylo nam dane. Bo ,o-ne wlasnie ueZqnas koehae zyeie, one nas 

godzq z soobq, nie w przekonaniu 0 naszej dohroei, nie w samozadowoleniu, 

tylko"w doswiadezeniu pewnosei, ze nasze istnienie 

rna sens ostateezny i wieezny. Nie moiemy zmusie siebie do takiej 

zgody. Nie mozemy zmusie nikogo, by, si~ na siebie zgodzH. Leez 

czasami zdarza s i~, ze jest nam dana moc powiedzenia "tak" 

sobie, ze z st~puje na nas po,k oj i ezyni nas jednq ealosciq, ze zmika 

nienawise i pogarda sameglo siebie i jazn nasza jest wreszeie zjednoczona 

w sobie. Wtedy mowimy, ie doznalismy laski. 

»Grzeeh« i »laska« t'o obee sl'owa. Ale 'Die obce rzeczy. Spotkamy 

je ilekroe zdeeydujemy siE: spojrzee w siebie przenilk'liwymi 

'oezyma i stE:sknio'nym sereem. One wlasnie okreslajq nasze zyeie. 

Obfitujq w nas i we wszystkim co istnieje. Oby laska wiE:eej 

obfitowala" 21. 

Anna Morawska 

21 The Shaki.ng of the Foundati ons, 1948.

KARL RAHNER 

o M.OZLIWOSCI WIARY DZIS 

CHCIALBYM sprobowac pewiedziec c·o'S 0 tej mozliwosci. 0 mozliwesci 

wiary w niezgl~bionq, niewypowiedzialnq tajemnic~, kt6rq 

nazywamy Bog. 1 Wiary, ze ta tajemnica stala si~ n a sz q, stala 

si~ bIiska 'llam nieskmlezenie, w samooddaniu absolutnym, w Jezusie 

Chrystusie i J ego lasce, tak ze jest nasza i bliska, nawet gdy 

nic si~ 0 tym nie wie, nawet gdy zdaje si~, ze spadamy w otchlan 

proimi i n'icosci. I wiary w to rowmiez, ze prawowitq wspolnotq, 

ktora calemu swiatu i dla jego zbawienia wyznaje szczodrobliWq 

bliskosc Boga w Chrystusie, jest katolicki, apostolski kosciol rzymski. 

o mozIiwo,sci takiej wiary dzjs i teraz byloby wiele do powie': 

dze.nia. Ja powiedziec mog~ bardzo malo. Musz~ wi~c czynie to 

w ciqglym l~ku, ze to wciqz nie to moze, co

1012 KARL RAHNER 

To co chcialbym powiedziec 'na ten temat ma byc rowniez odczytem 

akademicikim i ten fakt wprawia mnie w pewne zaklopotanie. 

Nie c hc~ wyglaszac uczonego wykladu. Chc~ spr6bowac powiedziec 

rzeczy najpr,ostsze i jak 'Sqrdz~ najwainiejsoze. A el'udycja 

nigdy chyba nie okazu je s i~ czyms az tak d r ugorz ~ dnym jak w chwilach, 

gdy t rzeba wyjqkac cos najprootszegoo Bogu. Dlatego mam 

nadz iej ~ ze b~d zie mi wybaczone, jesli te slowa nie b ~d q bardzo 

pr zypominaly aka:demicklego wykladu. 

Od czegoz zaczqc, gdy s i~ chce powiedziec i UdoWlod'nic, ze trzeba 

zc10byc si~ na ()dwag~ wiary? Musi si~ wybierac, bo n iepodobna 

p{)\viedziec wszystkiego, i musi si~ przeto okreslic punkt wyjscia 

. w spos6b dosyc dowolny. 

Zaczn~ ,od tego, ze sam osobiscie jestem czlowiekiem wierzqcym 

. "od zawsze" i nigdy n ie spotkalem powodu, ktory zmusilby mnie 

alba sklonil do niewierzenia. Jestem katolikiem z uf{)dzenia, bo 

przyszedlem na swiat i zostalem ochrzczony w wierzqcym srodowisku. 

Mam w Bogu nadziej~, ze ta przekaza'na m i przez trady cj ~ 

wiara przeszla w moj wlasny wybor, w wia r ~ prawdziwq, ze jestem 

dzisiaj katolickim chrzescijaninem w samym dnie mega jestestwa. 

J est to jednak ost'atecznie -wiadome tylko Bogu, jest ta jemnicq 

n ierefleksyjnej jUz gl~b i mega wn~ tr z a , k torej nie m o ,g ~ wyrazic 

n aw et sam emu sobie. 

Zakladam, ze trzeba by miec 'PolWody, a by si~ zmienic i'dqc przeciw 

prawu, zgodnie z ktorym wst~p ow alo s i~ w zycie. K tos k to 

zmien'ilby si ~ bez ta'kich powodow, kto nie zamierzalby, poczqtkowo, 

poz'ostac wiernym swej danej sytuacji istnienia, temu co 

w jego osobie duchovvej juz dolkonane, bylby czlowiekiem lecqcym 

w p r ozni~, .z.dolnym stawac si~ ty,lko corazwi~k s zq wewn~trznq 

ruinq. Jesli czlowiek nie rna zrzec s 'i~ w koncu samego siebie, to co 

jest mu dane musi byc w Izasadzie szanowane jako cos, co naleiy 

przyj'lc i strzec, poki nie rna si~ dowodow przeciw temu. 2yc 

i rosn'lc mozna tylko od k orzenia, ktory juz zyje i pqczkuje, tylko 

od ja kiegos poczqtku, ogniskujqcego elementarne zaufarnie do istnienia. 

To, ze ,otrzymany 'przekaz OIbdarrQl\val k'ogos tym co Najwyzsze 

i Sw i~te, ze mll ,otworzyl horyzont nieskonczonosci, i e go ugodzB 

w ezwani em 'a bsolutnym i w iekuistym, nie stanowi jeszc ze sarno 

przez si~ intelektualnego i daj'lcego si~ 'lIdow'odnic u za'sadnienia 

tego przekazu , jalJw praw'dziwego bez zast rzezen w oczach krytycznego 

sumienia i pytajqcego r,ozumu. A jednak , poprzez wszystkie 

zakwestionowa'nia wiary , ktore - jak sqd z~ - z;nalem, jedna rzecz 

pozostawala zaw sze jasna, 'trzymala maie, poki ja jej si~ trzymarem. 

Bylo n i,! przeswiadczenie, ze 'nie woln o, by to co o·dziedziczone 

i przekazane s trawila pustka codiiennosci, gluchota duchowa, t~py, 

nic nie rozswietlaj'!cy sceptycyzm,. ze moze to ustqpic cO'najwyzej

o MOZLIWOSCI WIARY DZIS 

1013 

wezwa1niu pot~zniejszemu: w wi~ksz'l wolTIose, w swiatlo bardziej 

nieubiagane. Wiara odziedziczona byla oezywiseie za'Wsze ,viar'l 

kwes t~ onowan'l i podatn'l na 'Zakwes'tiono'Wanie. Leez - w moim 

doswiadeze1niu osobistym - byia zaws'ze ja'k Ten kto pytal "ezy 

i ty eheesz odejse", i k toremu mozna bylo powiedziee tylko: "Panie, 

do kogoz pojd~ ?" Doswiadezalem jej jako w iary dobrej, pot~znej 

wiary, Old k torej odejse w oln o byloby tylko gdyby udowodnione 

zostalo jej przeehvienstwo. 

A wi ~e "az do udowodnienia p rzeeiwienstwa". Ale dowodu takiego 

nie przedstawil mi nigdy nikt, ani tez nie dalo mi go doswiadezenie 

zyeia. Przy2lI1 aj ~ zreszt'l : m'Usialby on si~g a e bardzo g i~ boko, 

obejmowae bardzo wiele. Istnieje naturalnie mnostwo tru'dnosei 

i u dr~k duehowyeh i zyeiowyeh. Leez jest takze jasne, ze trudnose, 

k tora moglaby powaznie wejse w gr~ jako argument przeeiw mojej 

wierze, musialaby bye rownie radykalna i 0 tej samej ran dze 

godnosei, jak to wszystko, co mialaby zaehwiae ezy zmienie. 

To prawda, ze w dzi dzinaeh nauk szezegolowyeh, jak na pr zyklad 

religioznawstwo, kr y tyka Biblii ezy historia wezesnego chrzescijanstwa, 

powstaj'l trudn()sei intelektualne, dla ktory eh n ie :z:najduj~ 

bezposrednieh i pod kazdym wz gi ~dem przystaj'leyeh rozwi'lzan. 

Leez Sq to trudnosei zb~t wlasnie szezeg610we, i w po: 

r ownaniu z powagq ist,n,ienia 0 zbyt malym e i~za rz e ga tul111wwym, 

by przesqdzae na ieh podstawie pytania ostateezne, by im po,zwolie 

okreslac eal'l niewyslo,wion'l gl~bi~ zyeia. Moja wiara nie zalezy 

od tego, ezy zostala juz ezy nie '.z.ostala Z'naleziona najlepsza koseielna 

i egzegetyeZ'na intel~pr etaeja pierwszeg.o r,o:z:dzialu Ksi~gi 

Genesis, ani od tego, ezy ta lub inna deeyzja Komisji Bibhjnej 

lub Swi~tego Ofiejum jest ezy TIie jest osta tnim slowem mqdrosei. 

Argumenty tego mdzaju nie wehO'dz'l wi~e po prostu w gr~ , S'l 

z g6ry przekreslo ' 

l1e. 

S'l jednak o C'zywiscie tez inne rodzaje zakwestionowa'nia wiary 

i id'l one bardziej w glqb. Gdy jednakZe stawia im si~ ezolo uezeiw'ie 

i z pokor'l, to wlasnie one wydobywaj'l w nas prawdziwe 

ehrzeseijanstwo. Godzq nas w samo seree, w sam naj g l~bszy w~zel 

istnienia, stawiajq go w stan zagrozenia, w sta'n ,0sta teC'znego juz 

zakwestionowania ezlo,w'ieezenstwa w ogoIe. Ale wlasnie w ten 

sposob mogq bye bolem, w ktorym si~ rodzi autentyezne istnienie 

ehrzescijanskie. 

Zakwestiono,wa'l1ie samego juz -istnienia sprawia, ze ezlowiek pozostaje 

sam, jakby w pr6~ni, jakby zagal'l1i ~ ty w bezkresne spadanie 

w eiemnosc, pozo.staje w ydany tylko swej ,voinosei, a przeeiez 

i jej nawet niepewny, jakby, w morzu 'nieprzejrzanego mrclku noey, 

eh\vytajqe si~ juz tylko', jak z'dzbel trawy, wei'lz nowyeh rzeezy 

przemijalnyeh, kruehy, bezradny, nawskros strawiony b6Iem przy


padkowosci, wciqz Illa n'Owo d0'znajqcy swych uzaIez,nieil od czystej 

bioIog'ii, od naciskow SpoleclIDych, o d pochodzenia (i t C\o w tym 

nawet, w czym siE: temu pochodzeniu sprzeciw'ia.. .). Czlowiek cz;u je 

wtedy jak w nim m[eszka, jak siE: IE:gnie w samym wnE:trz u zycia 

- smiere, gra'nica ostateczma juz, ktorej przekr·oczye sam z siebie 

'Die moze. Widzi jak gasnq i tracq ml,odzienczy blask idealy 

istnienia, jak na·dchod2!i zmuzen1ie inteligentnq gadal1'inq jarmarku 

zycia i nauki, tak - rowniez nauJki. Praw:dziwym argumentem 

przeciw chrzescijanstwu staje siE: doswia'dczenie zycia: to ze jest 

ono doswia1dczeniem ciemlnosci. Sam stwierdzalem zawsze, ze za fachowymi 

argumenta'mi nauk0'wcow prze'Ciw chrzescijailstwu staly 

niezmiennie jakosila nalp ~d owa i aprj,oryc71lle rozstrzygniE:cia 

wlasnie doswiadczenia istn:ien'ia, ktore .niosq ciemnosc, znuzenie 

i zwqtpienie 'duchai serca. 'Do ()\ne 'dqZq zaw5ze do Zlobiektywizowania 

siE:; do znalezieni a wyra zu w re£1eksji uczo,nych, w refleksji 

nauki, choe refleksje te mogq bye tez same w sobie bardzo wazne 

i mUSZq bye - same w sobie - Tozpatrywane z calq ·powagq. Lecz 

przeciez t o doswiadiozemie wlasnie jest zara'zem argumentem za 

chrzescijailstwem. Coz b owiem chrzesc


1015 

kims sensie nawet zuzye wszystkie sHy ducha i serca, naszej wolnosci, 

calej naszej egzystencji. 

JakZe jednak zye inac.zej? I czyz zresztq w swiecie i w czlowieku, 

ha zewnqtrz i na wewnqtrz, nie rna dose swiatla, ml}.osci, przyjaini, 

na1dziei, wspalnialosci, aby moma bylo powiedziee, ze to 

wszystko musi sit! tlumaczye absolulmq milosc1q i wspan'ialos~iq, 

absolutnym Bystojensbwa, nie stwlierdzajq'c 'zarazem, nieswiadomie, czy si~ chce 

czy nie, ie istnieje Dostojenstwo i Wielkose? A Jakie mogly by 

istniee w otchlani pust'ki i absurdu? Ten, kto z m~skq odwagq podejmuje 

iycie, choeby byl krotkowzrocznym pozytywistq, poprzestajqcym 

na pozor cierpl'iwie na ubostW'ie bliskich planow, jui 

przyjql Boga takim, jak jest On Sam w sobie, takim jak chce On 

bye dla nalS w swej wolnosci i mlilosci, a wi~c przyjql Boga wiecznego 

iycia, czyli samoudzielenia si~ bo,s'kosci, przez ktore w najg~~bszym 

Wln~trzu czlo,Wieka jest jui sam Bog a fQll'ma ludzka jest 

formq samego Boga, ktory stal si~ czlowiekiem. 

Kaidy, kto przyjmuje 'naprawd~ samego siebie, przyjmuje wi~c 

tym samym tajemnic~ , jako nlieskoncwnq pustk~ , ktorq jest czIowiek. 

Przyjmuje bowiem sierbtie wraz 'Z wielkq 'niewiadomq swych 

nieobliczaltnych przeznaczen, a wi~c na slepo i w milczeniu przyjmuje 

tei Tego, co postanowil napel:nie OWq 'nieskonczonq pustk~ 

tajemni'c~, zwa'nq czIowiek, nieskonc:zJon{)sciq pe-lini: tajemnicq, ktora 

nazywa si~ Bog. Chrzescijanstwo nie jest niczym i'nnym jak wyrainym 

wypowiedze:n'iem tego, co jest niewyrazmlie doswiadczane 

przez czlow'ieka w jego kon1kretnej egzystencji. Egzystencja ta 

bowiem, w porzqd'ku konkretnym, jest zawsze i real-nie czyins wi~cej 

nii tyllw duchowq naturq, jest miall'owicie duchem, f{)zswietlanym 

od wewnqtrz blaskiem niezasluzonej la'skI Boga. Kie:dy v,ri~c 

czlowiek naprawd~ i catkowicie przyjmuje siebie, przyjmuje tez, 

choeby w sposab nieuswiadomionyi niewypawiedzia'IlY, OW{) swiatl{): 

Wierzy. Jakiz pow6d mialbym tedy, by nie bye chrzescijaninem, 

sko~'o chrzescijanstwo jest po prostu wzi~ciem w posiadanie, 

w optymizmie absolulnym, tajemnicy czlawieka? 

Znarm iylk{) jeden powod, ktory mlnie 'przygntiata. Sq nim zwqt


pienia, zJnuzenia, grzechy, ktorych 'doswiadczam w sobie, wykruszanie 

si~ istnienia w szarym sceptycyzmie codzien:nosci, nieprowa'dzqcym 

nawet do protestu przeciw iyciu, tanie odczepianie si~ 

od milczqco ni e us{ ~pliw e go pyta'ni'a, kl6rym jestesmy, nie wytrzym 

u jqc go ani t·ez rue podejmu jqc , lecz uchodzqc przed '!lim kr~to 

""'1 ) ic hot~ powszedniosci. Nie ch c ~ przez to zresztq 'negow.ac fak tu, 

i e milczqca, uczciwa cierpliwose w tej powszedni1osci maze tez bye 

fo rmq a no1nimovvego chr zescijanstwa, w k torej n iejeden czloo wiek 

(gdy nie czyni z niej sceptycznie lub przez upor jakiegoo systemu 

absolut nego) uchwycie moze to chrzescijaiistwo autentyczmiej n iz 

w jego fiormach bardziej u zewn~trzn i ony c h, a tak c z ~ sto pustych 

i stanowiqcych raczej srodek uciecz'ki przed ta jemnicq nii wyraz 

postawy w obec niej. Nie neguj~ teg


1017 

osiq g nl~cia pmwdy miz pozostajqc -chrzescija'ni'l1em? Nie mialbym 

takiej szansy. Sceptycyzm i agnostycyzm bowiem Sq takze poglqdami 

wsrod wielu innych, a rnawet Sq wlasciwie 'l1ajtchorzliwszymi 

i najubozszymi z nich. Nie da si~ wi~c w ten sposob ujse w ielosci 

pogIqd ow w swiecie. Wstr zymanie sip, od wyboru jest takZe wyborem, 

i to najgorszym. 

Po drugie, nie mam najmniejszego powodu , by uwazae chrz,escijanstwo 

za jakis jeden swiatopogIqd obok innych swia topoglqdow. 

Zrozumiejmy chrzescijanst wo dokla dnie. P orow nujmy. Wslucha 

jmy si~ uwaznie w t o, co n apravld~ m owi i usIyszmy jego 

przekaz wyraznie lecz wielkodusznym sercem ! Wtedy juz n ie b~dzie 

s i ~ moglo zdarzye, bySmy dostrzegali gdziekolwiek cos, co 

byIotby dobre i -prawdziwe, wyzwala jqce i rozjasnia jqce istnienie, 

otwarte 'na bezkresy boskie j ta jemnicy i co istnialoby w jakichs 

innych swiatorpoglqda'ch , a byloby n ieobecne w chrzescijanstwie. 

Spotkamy w prawdzie moze poza n im cos co poruszy nas, pobudzi, 

r ozszer zy duchnwe horyzcmty, w zbogaci i oswieci. AlE; b ~d z i e t o albo 

cos przemijalnego, co 'l1ie daje odpowiedzi ani rozwiqzan pytaniu 

ostatecznemu, w obliczu smierci, i co zresztq moze znaleze swe 

miejsce w rozleglych chrzescijanskich horyzon tach (choeby 'I1ie 

klylo d otqd faktycZlnie k ulty,wowane przez chr zescijan), a lbo tez 

cos co rozpoznamy jako aspekt a utentycznego chrzesci j a n ~ twa jesli 

ty1ko patrzee zechcemy uwai;niej, smlielej, w nikliwiej. Zauwazymy 

pr zy tym m oze, ze· jakas pelna, sk'onczona synteza spotylka'nych 

wiadomosci i doswiadczen, prawd sztuki, fi1 0zofii, poezji , z naszym 

p o j ~e iowo uswiadomionym ehrzescijanstwem - 'nigdy nam sii; nie 

uaaje. Leez mie znajdz'iemy tez -nigciy ,ostateczneji niemozliwej 

do p r z ezwyci~z e.n ia sprzecZ'l1osci mi~'dzy tym wszystkim a chrzeseijanstwem 

tCl uteTiitylcznym. I to wystarczy. Gdyz w tym sensie 

wlasnie mamy bye ehrzescijanami i "poganami" jednoczesnie: 

byloby postawq bar'dzo .nie-katolickq uznawae tylko jedno zrodlo 

wiedzy i doswiadezenia, podezas ~dy chrzeseijanstwo katoHekie uezy 

si~ przeciez w lasnie prawdzirwego pluralizmru, ktory nigdy n ie moze 

bye do konea pr z ezwyci~zony przez czlowieka i winien bye oddany 

w n~ee Boga. Sy;nteza wielosei w ist'nieniu Judzkim pozostaje 

nigdy .niedokonewnym zaldaniem tego istnienia. Mamy wi ~ e prawo 

i obowiqzek bye posluszmymi chrzeScijanstwu jako uniwersalnemu 

przekazowi prawdy, ktorego nic zaeiesnie nie moze, i k tory 

m owi "nie" jedJ1nie negacjom zaw artym w innyeh swia topoglqdach, 

ale nigdy leh pmwdziwym "talk". 

Slueha jmy chrzescijanstw a jako poslan1n'ictwa uniwersalnego, 

k tore wszystko rnne "wznosi wzwyz" by zachowae, jako poslalnnictvva, 

ktore mae zabrania niczego ,proez zamk,ni~cia si~ czlowieka 

we wlasnej skonczonosei, n'ic zego procz nie·wiary, ze czlowiek jest 

..


oJ:)darZlony nieskonc2!onosciq absolutnego Boga, ze f ion i tum c a 

pax infi 'niti est. 

Wiem naturalnie, ze ta w'iese nieskoncz'o'nosci, prawdy i wolnosci, 

ktorq jest chrzescijanstwo, wykladana jes't przez jego rabinow 

i uczony


, 

1019 

-Syna Boga. (Jesli oczywiscie mozna nazwae "latwq" rzecz najbardziej 

nieslychanq. Milose jest ll1ajtrudniejsza. A jednak, kiedy 

jui j est - wydaje si~ l'atwa). Czemu latwo mi w Niego wierzye? 

Po pierwsze doktryna 0 unii hipostatycznej, rozurniana w sposob 

naprawd~ 'katolicki, Ito znaczy chalce'd.QIlski, nie ma w sobie absolutnie 

nic z mitologii. Nie jest w S'zak rnitologiq twierdzenie, ie 

w absolutnej t-ranscendencji ducha dana mi jest nieskOJlczonose 

Boga, i ze taka Jeg'o obecnose jest prawdziwsza, realniejsza niz 

wszelka rzeczywistosc skonczono-rzecz.owa. Cos jest prawdziwe 

bowiem w tej mierze, w jakiej jest prawdziwe w sobie i w absolutnej 

nieskonczonosci bytu. Lecz wOlbec teg·o nie jest tez rnitologiq, 

gdy powiern: w pewnym okreslonym czlowieku, 'ktory byl 

czlowiek·iern w pelnym znaczeniu tego slowa, z ludz'kq swiadomosci 

'l , wolnosciq, histmycznosciq, z ludzkim uwielbieniem Boga, 

posluszenstwem i m~kq smierci, samotranscendencja, ktora w nas 

jest zasadniczo zawsze dopiero w poczqtkach, w trakcie stawania 

si~, o s iqgn~la 'punkt :najwyzszy i nieprzescigniony, tak ze samoudzielenie 

si~ Boga duchowo'sci stworzenia nastqpilo w sposob jedyny 

i nieprzescigniony. I nie jest tez mitologiq zdanie: jest cz!owiek, 

ktorego, istnienie pozwala rni Z'dobye si~ ~na odwag~ wiary, 

ze Bog przyobiecal mi siebie nieotdwolalnie i ostatecznie. Na tyro 

czlow ieku bowiern potwierdzila si~ ta obietnica Boga dla wszelkiego 

duchowego stwDrzenia i jej przyj~cie przez stworze'nie. Potwierdzila 

si~ tak wyra2m1ie, czytelnie 'i nieodwolaanie, ze stala 

mi si~ 'na zawsze wiarygod'na. Gdy si~ jednatk t e w I a s n i e 

z da n i a rozumienaprawd~, w calej ich anto1,ogic2mej powardze, 

to wypowiadajqc je wyznaje s iE: un!i~ hi'postatycznq, i 'to pojE:tq 

jako urzeczywistnienie (jedyne, niepowtarzalne i bE:'dqce cZyl'llern 

Boga) tego co oznacza w ogole czlowieczenstwo. Nie znika przez 

to tajemnica i woli-lOse Boga w dziele unioi hipostatycznej, lecz 

znika wszelki posmak mitologii i wrazenie, ze mamy do czynienia 

z ja'kqs analogiq podan greckich czy innych, z jak,ims antropornorfizmern, 

wedlug kotorego nieskonc~ony, niepoj~ty Bog mialby 

posluzye siE: "Iiberiq ludzkq" po to, by niejako "za drugim zamachern" 

osiqgnqe jeszcze to , co 'si~ Mu - regentowi swiata - nie 

udalo przy dziele stworzenia. 

Po drugie, parniE:tac trzeba zawsze, ze w oczach prawdziwie 

chrzescijanskiej ,nauki '0 stosunku swiata do Boga, 'niezaleznosc 

stworzenia rosnie w stosunku wprost a nie odwrotnie proporcjo 

,nalnym do jego zaleinosci od Bo-ga i przynaleznosci do Niego. Takze 

wi~c Jezus, wlasnie dlatego, ze Jego ludzka rzeczywistosc przyj~ta 

byla '\" sposob calkowity i przynalezna do rodwiecZ'nego Logos-a, jest 

najprawdziwszym i najsamodzielniejszym z ludzi, jest Tym, ktory 

zstqpil najglE:biej w otchlanie czlowieczenstwa, najprawdziwiej


umieral i pozos tal czlowiekiem w najbardziej zasatlniczym sens'ie. 

Ot6i jesli, jak to jui byto powiedziane, prawdq jest, ie istnieje 

idea bog,oczIowieczeilstwa, dana jui z samq 'istotq czlowieka i jego 

samot.ransce:ndencjq (choe moie faktyeznie skrystalizowana w czas'ie 

dopiero po dos·wiadezeni·u Weielenia), jesli ezlo.wiek najlepiej 

rozum'ie sam siebie, gdy si~ widzi ja'ko IJTI 0 iIi w· q autoekspresj ~ 

Boga, t,o nie jest weale trudno uzmae wlasnie w Jezusie urzeezywistnienie 

tej moiliwosei. Czyi jest bowiem gdziekolwiek ezlowiek 

'0 jcrsniej uchvvyt.nym obliczu, kt6ry by twiel':dzil, ie to 

urzeczywistniell'ie nast-qpilo w ,nim? Gdziei, opr6cz wlas'nie Jezusa 

biblijnego, jest czlowiek, kt6rego iyeie i smiere, a powiedzmy 

ta'kie - zmartwychwsta'nie, lOraz kt6rego ukO'chanie przez tak 

nieprzeliezone rzesze ludZlkie dawalyby du chowe uzasadnienie tak 

odwa:imego ros'zczenia? Jesli w swej iwia1domosei siebie jestem 

partnerem w bezwarunkowym w za jemnym stosunku samo-zaangaiowania 

Boga iduehowego st.worzenia, to czemui nie mialbym 

uznac (gdy Illic wlaseiwie 'llie przemawia p l'lZeciw temu a wszystko 

za tym), i'e to partrnerstwo obustrolnnego sam·ozaangaiowania jest 

w Jezusie jui od poczqtku radykalne? Tak zupelnie, ie strona ludzka 

naleiy w Jego wY'Padk u do Boga jui nie tylko jako do stw6rcy, 

stojqcego zdala, lecz tei jako do Tego, kt6ry przez ,niq Sam siebie 

w~powiada, i ie odpowiedz czlo·wieka Bogu sta je si~ w obee 

tego samym Slowem Boga 'i stanowi tym samym najbardziej 

samord z;ielnq odpowiedi czIowiek a jako stwor zenia? 

Gdziei poza Jezusem znalazlbym odwag


1021 

w cos przy.padkowego. Kbo jednak wierzy w powag~ prawdziwose 

egzystencjalnq idei dopiero gdy majq one cialo i krew, 

temu latwiej jest wierzye w ide~ bogoczrowieczenstwa wierzqc 

w Jezusa z Na'zaretu, znajdujqc w ciele to, co jest najsz.cz~sliwjszym 

poj~c'iowym zarysem najwyzszej z lurdzJkich mozliwosc'i. 

Mozliwosci, kto.ra je'dynie pozwala wiedziec czym wlasciwie i ostatecznie 

juz jest czlowiek. 

Jedno jeszcze powiedziec trzeba 0 idei bogoczlowieczenstwa 

i 0 aspekcie faktograficznym Jezusa jako prawdziwego bogoczlowieka. 

Z jednej st1"ony, b~dqc w swej osobie i jako osoba obietnicq 

Boga dla swiata i przyj~ciem swiata przez Boga w Niego samego, 

Jezus jest zdarzeniem niepowtarzalnym, ostatecznym, eschatologicznym. 

Nie moze (gdyz w przeciwnym 1'azie Jezus nie bylby 

juz Bogoczlowiekiem) zaistniec juz po Nim zaden prorok, zadne 

doswiadczenie religijne, ktore by Go przewyzszalo, nie moze si ~ 

zdarzyc nic 110wego i lepszego co - zast~pujqC stare - mogloby 

wejsc w miejsce tego, co bylo dotY'chczas. Jakze byloby to mozliwe? 

Istniejq przecie dwa tylko nieprzewyzszo:ne slowa i rzeczywistosci, 

oraz ich zbieznosci: czlowiek jako nieskOl1czone pytanie 

ora'z nieskonc2JOna tajemnica jako odpo'wiedz 'Ilieskoncz;ona i absolutna, 

choc pozostajqca tajemnicq. Istnieje tylko czlowiek i Bog. 

I dlatego Bogoczlowiek jest ,nieprzescignilDny. Za'den n owy prorok 

nie moze dodac tu nic vvie:cej, moze tylko co najwyzej pozostawac 

ponizej odpowiedzi, k torq jest Bogoczlowiek, lub odpowiedz 

te, kopiowae. Lecz przez te, nieprzescig'n~onq fm'mul~ swiata, jego 

sensu i jego zadania, swiat doszedl tylko do swego wlasciwego 

sensu (tak:i:e w historycznym, stwierdzalnym zna.czeniu), ale nie do 

swego 'konca. Nie jest 'tak, by nie moglo juz bye zadnej historii 

w dz.iedzinie tego, co jest w nim godne, r02mmne i warte zrohienia. 

Przeciwnie, teraz dopiero historia (ktora ma przec,ie dziae 

si~~ w wolnosci i wie'dzy) przyj~la SWq wlasciwq zasad~, znalazla 

centrum Nadchoclzenia i roz;paznala swe nieskO!1czone przeznaczenie 

ja'ko dane jej jui wewn~trznie 'na wlasnose. I dlatego historia 

zacz~la sie: naprawde: d0piero po Wcieleniu. Ryzykowna, nieobliczalna 

(nawet w sensie swego klOnca nieoblic2'Jalna) przygoda, swiadoma 

juz jednak, ze jest spoWlita milosciq Boga. Historia, ktora 

juz przerosla wszystkie wlasne sq'dy, ktora wazy s-i~ dz'is na tak 

zwyci~skq, tak wSipanialq wizje: siebie, mimo ws'zystkich straszliwosci, 

ktore juz si~ w niej staly i jes2'Jcze si~ stanC!, a bye moze 

spie:trzq sie: nawet apokaliptycznie. I punktem wyjscia tej ruesionej 

przez Boga-czf.o,wieka i zwiqzanej z Nim jako z Posrednikiem 

Doskonalym hilstorii jest a'bs'olutna Bliskosc wszystkich ocalonych 

duchow . do Bog a , ta sama w swojej istocie jak ta, ktora tworzy 

przeb6stwienie Boga-czlowieka w Jego 'lu'dzkiej rzeczywistosci. Jest


wi~c wyrazne t.o, ze c~lem i sensem bogocz1o'Wieczej jednQsci jest 

bezposre .dni u 'dzial w BQgu w'Szelkiego stworzen 

i a w 10 g ole, ze my wszyscy takze, w sposob ca1kiem prawdziwy, 

zamierzeni jestesmy juz z gory jako Ibracia Boga-czloowieka 

.i ze .jednora~owq Bliskose Boga i czlowieka w Bogu-czlowieku 

rozumiee nalezy ,przede wszystkim jako potwierdzenie tej Bliskosci 

i jej ca1kow"icie juz urzeczywistn;i{Ynq ,obietnic~, nie zas jako 

"nie" powiedziane wszystJkim i'nnym duchQm stworz,onym i ich 

dqzeniu do zblizenia si~ ku tajemlruky absolutnej. Moina wi~ 

m6wie tez ·0 prawdZliwym bogocz1owieczenstwie ludzkosci jako calosci. 

Przejdzmy teraz >do inmego jeszcze zahafnowania i zagrozenia 

wiary. Pr6cz przepastnej goryczy istnienia i pr6cz wiellOsci swiatopoglqdow, 

wiar~ t~ hamuje i zagraza jej sama wsp61nota wierZqcych: 

Kosci61. Oczywiscie, nawet w oczarch n'ieuprzedzonego 

obserwatora hist'orii, jes't om Koscio':!em swi~tym, jest znakiem 

wyniesi,onym PQnad narody przez swe niepT'zezwyci~2ione owocowanie 

wszelkq swi ~t'o ,sciq i stanowi w sobie swiadectwo tego, 

ze jest dzie1em Boga. 

Lecz Kosci61 jest tez grzesznym koscio1em gl'zeszmik6w, gdyz 

my, jego czlonkowie jestesmy grzesznikami. I ta grzesznQse Kosdo1a 

rue o'zna,cza tY'lko sumy prYlwa1mych jakby niedostatk6w 

jegQ czlO'nk6w, 1qcznie z tymi co dzierzq w n'im najwyzs!ze, swi~te 

urz~dy. Grzeszmose, 'niedoS'tatki ludzi odbijajq si~ tez na ca1ym 

post~powa ;niu, kt6re w .porzqdk'll l'lldzkiego doswiadcze'nia musi 

bye tllazwane post~powa 'niem Ko,sdo1a. Grzeszne czlowieczenstwo, 

wi~c niedosk'o'nalose, S'k,onczono'sc, kr6tkowzrocznosc, nie nadqzanie 

za wezwaniami czasu i bralk zJfiozumienia dla jego potrzeb, 

zadan, tendencji na przysz1ose, wS'zystkie te w1asciwosci ludzkie 

Sq tez w1asciwosciami ludzi piastujqcych koscielme urz~dy i wszystkich 

cz1onk6w Koscio1a, i znajdujq wyraz, gdyz B6g to dopuszcza, 

w tym, czym ten K,osci61 jest i co robi. By10by to Q'bl~dnymwprost 

zaslepieniem, pychq kletykalnq, egO'izmem grupowym i kuHem 

jednostki niegodnym wsp61noty Jezusovvej, k't6ra ma bye wsp61 

noto! pokorneg.o serca, gdybysmy chcieli przeczyc temu, czy tuszowae 

to 'Iub bagateli2lowae, lub wreszcie sqdzie, ie jest to 

obciqienie Ko,s601a dawnych czas6w, kt6re dzis z'osta1o mu juz 

odj~te. Nie, Kosci61 jest i pOZlOs,taje ,kQscio1em ill~dzm ych grzesznik6w, 

jest Koscio1em, kt6ry nieraz nie ma 'nawet odwagi dostrzec, 

ze .przysz1ose jest bosika tak jak boska byh przeszlosc, 

ktorqprzezy1. Jest Kosdo1em, ,kt6ry cz~sto przeszlose t~ gl'Ofyfikuje, 

a na terazniejs2lose, pO'n~ewai to 'nie on jq zrobi1, patrzy 

krzywo i pot~pia jq az 'nazbyt 1atwo.

o M02LIWOSCI WIARY DZIS '1023 

Jest Kosciolem, ktory w kwestiach nauki nie tylko posuwa 

sip, naprzod 'pomalu, baczqc na czystose i ~ ntegralll1o ,se wiary, lecz 

c z ~sto czeka '0 wiele za dlugo, lub nawet, jak w dziewiE:tnastym 

i dwudziestym wieku, 0 wiele za pochopnie mowi "nie" tam, 

gdzie powinien dawno juz powiedziee "tak", z niuansamri, z zastrzezeniami 

m'oze, lecz przecie - "tak". 

Kosciol cz


i 'llies'kazitelnose Qbyczajowosci, zamiast zqldae m~stwa ducha, k

o MOZLIWOSCI WIARY DZIS 1025 

Konkret Kosciola moze za'kwes,tionOlWac lIlaszq wiar~, moze jq 

.zmusie do dojrzalosci, lecz nie moze st-ac si~ powodem jej smierci. 

Chyba ze 'dopuscilismy, juz przedtem, w naszym serc'll do jej obumierania. 

Trudno jest wyrolwwac 0 wlasnych czasach. Wydaje mi si~ 

jednak, ze dla umys161W mlodych :nie Sq to czasy latwe. Je'dno 

,jest bowiem szczeg61nie dzisiaj trudne, a zarazem konieczne: 

odr6znienie wlasciwego chrzescijaiJ.stwa, wlasciwej wiary w Jezusa 

Chrystusa od tegoo wszystkiego" co stanowie moze dziedzin~ 

duzych r6i:nic poglqd6w i ci~z'kich nieraz, zacieklych, tragieZ'Ilych 

nawet walk. Od spraw nauki, kultury, nOlWych form z,iemskiego 

bytowania, spraw poslannictwa Eur01py, czy miejsca Niemiec w nad 

.chodzqcej, jednej juz historii swia tao Nie chc~ przez to oczywiscie 

powiedziee, ze nie rna mi~dzy tymi rzeczywistosciami nic 

wsp61nego. Przeciwnie, Sq one pov;iqzane, choeby dlatego, ze kazdy 

z nas b~dzie odpowiadal: przed sqdem wiecznosci za to, ja1k wypelnil 

swe bardzo ziemskie zadania i powolanie, a przede wszystklm 

juz czlowiek swiecki wtedy tylko jest dobrym chrzescijaninem, 

gdy kocha swiat, ludzi i histori~, a w jej glosie slyszy glos 

Boga, stworzyciela nieba i ziemi. Chociaz ject>nak ~ auka chrzescijaiJ.stwa 

obejmuje tez porzqdek ziemski i nar>odo1wy, spoleczny 

i historyczny, to p'ra'wdq jest i to r6wniez, ie z sam e g {)o jego 

przekazu nie moina, i t,o z zasady, wydedulkowae w spo's6b jednoznac:bny 

kOinkretnych form, jakie przyjqe .rua przyszlo·se w ziemskich 

dziedzilnach. A z tego z 'kolei wynika, ze chrzescijanie mogq 

r6znie si~, bardzo nawet gl~boko r6inie si~ mi~dzy sobq co do 

spraw ziemskich, ja,kna pr·zy'klad fO'l'my sto'SulJlk6w politycznych, 

spolecznych c.zy panstwowych, ja·k da wkowanie wolinosci i porzqdkujqcych 

ograniczeiJ., jak kOlnkretne fo·rmy tolera'ncji czy kierunki 

rozwoju historycznego ja'kiegos kraju, jak analiza wsp6lczesnej 

sytuacj'i i wnioski z tej ana1izy. ChrzeScijanie mO'gq bye 

tu bardz·o niezgodni wpO'glqdach i jedyne co im wte'dy pozostaje 

to chyba walczye ze s()lbq upralWniOIlq bmniq, kt6rq sam B6g 

dal duchowi ludzkiemu. To najzwyczajniej nieprawda,ie my, 

chrzescijanie i katoIicy, musimy bye zgddni zaWsze i we wszyst 

,kim, ze nie mozemy inaczej, ie Kosci6i oficjalny rna narzucae 

nam wkaidej rzeczy ,obowiqzujqce mormy. Kosci61, w os·olbach 

swych konkret1nych przedstawicieli, bywa istotnie ikr6tkowzroczny, 

i moie dopuszczae si~ przekracza.nia granic pod tym wzgl~dem 

w spos6b 'nieusprawiedliwi,ony przez prawdziwe normy chrzescijanskie 

i oskaria1ny potem przez sqd historii. Poniewai fakty 

takie Sq mo·iliwe zawsze i wsz


.sqdz~ , oszcz~dzone takze mlodziezy dzisiejszej. Wlasnie dlatego 

jedna'k jej zadaniem jest podj~cie i zmoszenie tego rodzaju konfHktow 

cierpliwie i lojalnie, z jasnq trzezwosciq sqdow, z milosciq 

do Kcsciola i do ludzi Kosci'ola, takze wtedy, gdy w wielu 

rzeczach nie jest z nimi zgodma. 

Tnne za,dania ludzi mlc,dych tez nie Sq latwe. Muszq czynie 

wysilki, by nie tracie 'z oczu krolestwa Boga w swej tak zarliwej 

,dzis trosce 0 ziemskie cele. Muszq wiedziec, ze nie drogq zaparcia 

si~ przeszlcsci zdo,bywa si~ prawdzi\vq przyszlose, ze Zachod, takze 

dzis jeszcze, rna w swiecie do spelnienia misj~ 'Ziemskq i chrzescijanskq, 

k,tora polega na przeniesieniu tego co prawdziwe, choc 

,stare, IDa dr o g~ ku lepszej, wspalIlialszej, bardziej w olnej przyszlosci. 

Muszq zrozumiec, ze ten tylko jest pr awdziwie wierny 

przeszlosci, kto si~ stara zdobye dlaniej przyszlose, ze ten tylko 

jest w szlachetnym 7,naczeniu 'konsenvatystq, k to wychodzi zdecydowanie 

inaprzeciw czasom nowym. Mlo'dzi ludzie mUSZq umiee 

O'pr zee si~ goryczy i zniech

o M02LIWOSCI WIARY DZIS 

1027 

Mojq wiese 0 mo,iliwosci wiary dzis i jutro zrozumie jednak 

w koncu ten jedynie, kto nie tylko jej slucha, ale tei jq praktykuje, 

czyli spuszcza si~ na 'niq w konkretnej egzystencji. Zrozumie 

jq ten, kto mocili si~, t,o znaczy zdobywa si~ na odwag~, 

by mowic w -cisz~ tego co niewyslo,wione, w cisz~ milczqcq, a przecie 

O'bejmujqcq nas 2ewszq'd z milosciq. By mowie z gl~bokq wolq 

zawierzenia si~ jej, z wiarq, ie jest si~ przyj~tym przez swi~tq 

tajemnic~, ktora 'na'zywa si~ Bog. Zrozumie jq ten, kto cZY'l1i wysilki, 

by zostae wiernym glO'sowi sumienia, kto stawia cz.olo pytaniom 

iycia i jednemu, wszechobejmujqcemu pytaniu wlas'l1ego 

istnienia, kto nie ucieka przed nim lecz sam je przyzywa, sam 

si~ don zwraea, sam otwiera mu sieb'ie, akceptujqc w nim tajem 

,nic~ nieskonczonej milo'sci. I niech 'l1ikt nie mowi, ie moi:na iye 

naukq chrzescijanskq tylko gdy jest si~ jui: do niej prz ekona'ny~, 

.ie nie da si~ doswiadczye jej prawdy inaczej. Bo sprawy Sq w nas 

przecie j u i przesqdwne. I nie rna czlowieka, ktory nie bylby 

jui jako·s chrzescijani'nem w tym, co wyprzedza w nim jego \'volnose, 

co nie moie nigdy bye 'przez t~ skonczonq wolnose ani doscigni~te 

ani tei wyt~pione bez reszty. Kaidy jest jakos ehrzescijaninem, 

jest ezlowiekiem t~s lkmoty, czlowiekiem wciqi jeszeze 

nievvyczerpanej milosci, czlowiekiem, ktory w rnajgl~bszym wn~trzu 

siebie cieszy si~ jednak bardziej prawdq nii: klarnstwem, 

widzi jednak wciqi rOi:nice, gdyi najzatwardzials'zy 'nawet pozytywista 

i sceptyczny ma terialista 'nie dochodzi nigdy do teg'o, by 

nie widziee jui nigdzie i nie szimowae w iyciu iadnego imperatywu, 

iadnej sprawy be'zwarun kowej. Ktos mo,ie nie bye pelnym, 

dojrzalym chrzeseijaninem, ktory doszedl do refleksyjnej 

samowiedzy i przyjql swe dane jui z gory chrzescijanstwo SWL1 

domym i '\volnym wybo,rem. Nikt jednakie nie moie sprawie, by 

dynamika samego czlowieczenstwa i Laski Boga nie kieTowala 

go ku istnieniu chrzescijanskiemu. Powiedzenie, i e trzeba stwierdzae 

na podstawie wlas


wtedy powlmen isc dalej, za swym swiatlem na dnie serca. Jest 

juz w .pol'owie dr,ogi do celu. I chocby taki'emu szukajqcemu i pytajqcemu 

w~drowcowi nieu1dalo si~ juz, w ziemskirm czasie, wyrazic 

w pelni swego anOinimowego chrzescijanstwa w chrzescijanstwie 

explicite Kosci.ola, wlqC'zyc g'o w 'nie, to chrzescijanin nie boi 

si~ juz, ze nie doj'dzie on wcale. Nie jest to oowiem jakas prawda 

filozoficzna tylko prawda chrzescijanska, ze S'zukajqcych juz znalazl 

Ten, kt6rego szukajq z ufnym m~sitwem i gotowosciq, choc 

nie dajq Mu moze imienia. Ja·kiez Ito s 'zcz~scie: rue da si~ wcale tak 

la two przemknqc si~ obok nieskionczonej tajemnicy, ogarniajqcej 

nas w milczeniu SWq milosciq, jak to Sqdzq zar6wlllo sceptycy 

i ateisci jak tez chrzescijanie 0 ciasnych horYEOntach, wyobrazajqc 

sobie Boga na obraz wlasnego, malego seTca. Wlasnie dlatego 

jedna'k, ze On mikzqc ogarnia wszystk,o, ze w Nim zY'jemy, poruszamy 

si~, jestesmy i w Nim biegnq wszystkie drogi, ze nie jest 

daleki nikomu z nas, ze wszystko 'niesie i obejmuje ws,zystko, a nic 

nie moze objqC a'ni 'przewyzszyc J ego, dla1ego wlasnie chrzescijanstw,o 

i jego wiara Sq najprastsze i zara'zem na'joczywistsze. Nie 

mowiq bowiem nic 'panad to, ze jestesmy powolani do bezposredniego 

uczestnictwa w tajemnicy Samego Boga, ze tajem 

'nica ta, bHska ponad wszelkie s}.owa, oddaje nam si~ sama 

i ze ta Bliskosc, juz 'nieodwracalna, stala si~ jasna i ostatecma 

. w Synu czlo\vieczym, ktory jest wsr6d rnas o'becnosciq pl'zedwiecznego 

Slowa Boga. I mowiq jeszcze, ze w

• 

ROZWAZANIA 0 UBOSTWIE II 

HALINA BORTNOWSKA 

R A D A 

OBOWI 'AZE'K 

,.Nikt nie moze dwom panom sluzye, bo albo jednego b~dzie 

nienawidzil, a drugiego milowal - albo przy jednym stae 

b~dzie, a drugim wzgardzi. Nie mozecie Bogu stuzyc i mamonie" 

(Mt 6, 24). "I rzekl do nich: Baczcie a wystrzegajcie 

si~ wszelkiej chciwosci, bowiem niczyje zycie nie polega na 

objitosci tego, co kto ma... I rzekl do uczniow swoich: Dlatego 

powiadam wam: nie troszczcie si~ 0 zycie wasze, co 

byscie jedli, ani 0 cialo, czym byscie je przyodziali... I kto 

z was rozmyslaniem moze dodae do wzrostu swego lokiec 

jeden?... Przeto wy nie pytajcie si~ co b~d zi ecie jese albo 

co b~dziecie pic i niech nie ogarnia was niepokoj przewidywan. 

Bo 0 to wszystko ubiegajq si~ narody swiata, a OJciec 

wasz niebieski wie, ze tego potrzebujecie. Wszakze szukajcie 

naprzod Krolestwa Bozego i sprawiedliwosci jego 

a to wszystko b ~dzie wam przydane... Sprzedajcie co posiadacie 

i dajcie jalmuzn~. Sprawcie sobie trzosy, ktore nie 

niszczejq, skarbiec niewyczerpany w niebiesiech, dokqd zlodziej 

si~ nie zblizy i gdzie mol nie psuje. A.lbowiem gdzie 

jest skarb wasz tam i serce wasze b~dzie" (.f.k 12, 15-34). 

"Jezeli chcesz bye doskonalym, idz, sprzedaj wszystko co 

masz, i rozdaj ubogim, a b~dziesz mial skatb w niebie; 

a przyjdz i pojdz za mnq" (Mt 19, 21). 

"Zaprawd~ powiadam wam, ze bogacz z trudnosciq wnijdzie 

do Krolestwa Niebieskiego. Poslyszawszy to uczniowie dziwili 

si~ bardzo, mowiqc: Ktoz tedy moze bye zbawiony? 

A Jezus spojrzawszy rzekl im: U ludzi to niemozliwe, ale 

u Boga wszystko jest mozliwe" (Mt 19, 23-26). 

TEN kto sprzedal wszyst'ko co mial, by kupic rol~ napelnionq 

ukrytym skarbem, ten kt,o wyrzekl si~ calego majqtku dla jednej 

perly - jest ubogi: otrzyma Kr61estwo (por. Mt 14, 44-46). 

Mi~dzy ub6s,twem a poszuikiwaniem Kr61estwa jest wi~c najscislejszy 

zwiq'zek.

1030 HALINA BORTNOWSKA 

S)coro' tak, fa Rada ubostwa lezy w samym centrum Ewangelii 

i jeT przyj~cienie jest jakims naddatkiem, do ktorego po'VV'olani 

Sq ludzie w 'pewnym sensie wyjqtkowi. Krqg zamyka si~: trzeba 

bye ubogim aby posiqse blogoslawienstwo. 

Mowiqc '0 ,niemoznoSci sluzenia dwom panom Jezus nie udziela 

wskazowki, jak zdobye coS "wyzszego" niz zwykle zbawienie. 

Najmoc'l1iej ja'k tyl'ko mo:hna potwierdza raz jes'zcze do kogo nalezy 

Krolestwo obietnicy; orzeka ktojest z Nim, 'Z Jezusem a kto 

przeciw Niemu (Por tez Jk 2, 1-24). Wypowiedz Jezusa skierowana 

do uc-z:ni6w (Lk 12, 15-34) jeszoze pogl~bia t~ samq mysl 

i poniekqd zaosirza wymaga'nia, ale czyz 'nie 0 to w niej chodzi, 

by miee jed neg 0 Pan a - jedlnq nadziej~? W rozmowie 

z bogatym mlddziencem jest wprawdzie mowa 0 "doslmnalosci", 

ale i ta doslkonalosc jest 'nie czym innym, jak wa'l'unikiem pojscia 

za Chrystusem, bycia jego uczniem. 

U podstawy OIbu wyrokow Jezusa - "nie mozecie", "jednego nie 

dostaje ei" - lezy ta sama mysl 0 przeciwienstwie mi~dzy przylqczeniem 

si~ do. Chrys'tusa a Iprzywiqzaniem do posiada!nia. Doradzajqc 

u bostwo J ezu'S nie dodaje ogl~dnego zastrzezenia qui 

potest capere capiat. Nie mozna bye uczniem Jezusa !l1ie stajqc 

si~ ubogim - moze dlatego, ze uczen 'nie rna bye nad mistrza? 

Historia ascezy chrzescijanskiej wska'zuje, ze wielekroe probo 

w'ano "zlagodzie" ten twaJ'ldy imperatyw usilujqc ()ddzielic to co 

Ewa'ngelia nakazuje wS'zystkim, dd tego co lTIiekonieczne dla iba 

wienia, c·o jakoby "heroicZ'ne", co dla "swi~t'osci". Tak jakby sarna, 

swi~tose nie ' Oibowiqzywala! Oczywiscie Sq roime k onkretne dwgi 

do Sw i ~tosci. Ale wedlug Ewa'l1gelii kazda z nich, kazda z tych 

drog lJTIusi bye drogq u bostwa. 

Dzis rozumiemy to coralz lepiej. 

Konstytucja ° K osciele z wielkim naciskiem i bardzo jasno mowi 

{] p {) W S Z e c h n y m powolaniu do s"vi~t o sci . Coraz bar.dziej 

szerzy si~ tei: Iprzekonanie, ze to powolanie jest zarazem powolaniem 

do realizacji rad ew angelicznych. Poglqd, ze swi~tosc swiecka, 

w ,odroimieniu od zak{]11'nej, rna bye formowana z pOlJTIini~iem 

tych rad, nalezy juz do p r zeszl,osci (do pewnego stopnia zo.stal 

o,n pr z e zwyci~ zo n y juz w niektorych wypowiedziach Piusa XII 

np. Konstytucja Apostolska Prov ida Mater). 

Sqdzono dawniej, ze w trosce 0 swoje uswi~c e'l1 ie zako'nnicy przestrzegajq 

rad ewa ngelicZlTIych dzi~ki slubom - swieccy nat.omiast 

majq si~ zadowo,lie pilnowalTIiem "ducha" tych rad - jakims wi~c 

Inp. ubostJwem illliedoslowlI1ym, sa'llq tylko "duchkYwq pos ta'Wq" 

wobec posiadanych rzeczy, ofiarnosciq na dobroczynne cele, pokonywaniem 

nadmiemej chciwosci itp.

UBOSTWO: RADA I OBOWIAZEK 

1031 

Dzispodkresla Si€) raczej, ie i swieckich i zakonmikow obowiqzuje 

z pewnosciq "duch" a nie "litera" - i jednoczesnie zar6"vno 

swieccy jak i zakonnicy Sq po'Woiani do czynow, do faktow, a ll1ie 

tylko do, dobrych intencji i slownych ZJobowiqzan. 

Mo~na przyjqe rad€) ub6stwa ta'k jak czyniq to zalwnnicy i niektorzy 

swieccy (srkladajqc sluby, lub rnie) - przez takie ustawienie 

calego iycia, by wsrzelka "sluzba mamanie" byla z go r y wykluczona, 

przynajmniej w zamierzeniu. Ale t,o nie jest met{)da 

jedyna, ani nawet wystar.czajqca: pozostajq kolejne co'd'zienne 

decY'lje, w ktorych mo~na iSe za radq, lub przeciw Tliej. "Rozdaj 

ubogim" - to jest polecenie, rada nie tylko na jednq godzin€), czy 

nawet °na cale iycie raz na 'zawsze uksztaHowane wielkim wyrborem. 

To takie program dni, tygodni, miesi~cy. Kaida rzecz, ktorq 

dYSiponujemy - nie wylqC'zajqc czasu - moie bye przed'miO'tem 

refleksji, zestawienia z ra-d q Chrystusa. J esli rnim nie jest - la two 

moiemy stracie blogoslawienstwo. Jesli czegos ko'nkretnego odmawiamy, 

;nie chcemy o,ddae, razdae - to jui clow6d, ie nadzieja 

nie cala mieszka w Bogu. Nasze swiadectwo - jako ubogich Pana 

traci jasnose. 

N as z e - to znaczy czyje? - Nie wprowadzajmy zbytecznych 

i sztucznych podzialow. Tu gdzie mo\va 0 Blogoslawienstwie i Radzie 

Chrystusa, to "my" musi miee zasi€)g najszerszy: obejmuje Lud 

Boiy w najgl~bszym i najbardziej tajemniczym znaczeniu, ten 

Iud, ktorego centr um, o&DOdek promieniowania i punkt odniesienia 

stanowi sam Chrystus. W tym sensie do ub6stwa - jak i do sWi€) 

tosci w ogole - powolani Sq chrzescijanie - rozlqczeni bracia 

w diasporze, a takie wreszcie cala ta ludzkose, w Iktorej chrzescijanstwo 

jest elementem anonim{)wym, nierozpoznanym a przeciei 

rzeczywistym. Ubodzy Pana Sq we wszystkich religiach i poza 

nimi. I wsz€)dziesq swiadkami, bye moie powolanymi zamiast 

"zaproszonych", ktorzy zawiedli. 

Lecz z drugiej strony chrzescijans'two swiadome, jawne, uformowane 

w strukturach wyzma niowych, gloszqce ewangeli€), powolane 

jest do ubostwa w szczegolny sposob, z osobnych jeszcze racji. 

Tu juz wchodzi w grEl {)bowiqzek s wi a dec t wa w sensie scislym 

- prawdy, zgodrnosci slow i czyn6w. A nawet - i to bardzo 

powaina - sankcja za zgOTszenie. Ale przez to stwierdzenie byna 

jmrniej nie wszystko zostalo wyjaSnione. 

Aby stala si€) czy:ms konkretnym, prawda 0 powoJ:aniu do ub6stwa 

rousi si€) rozlamac, rozS'zczepie °na wiele analogicznych prawd dotykajqcych 

samej tkarnki iycia. Nato trzeba wyrazniej dostrzec 

r6Zne pod m i 0 t y' tego powolania - r6Zne przekroje rzeczywistosci 

Kosciola. Z drugiej strcmy zarysowuje si€) odn;bny pr,oblem


for lIn 'i 'niejako "sty16w" ub6stwa "dla Ewangelii", zaleznych' od 

jego fun k c j i, miejsca w spolecznosci ludzkiej. 

* 

U pocz'ltlku tych 1'0ZiWaZan 1 widzielismy ub6stwo raczej jako oSoQbi'S 

tq postaw~ wobec Boga - choc jednoc'zesnie spojrzenie w glqb 

St a:rego Testamentu w poszukiwaniu tla,kont ekstu dla ewangehczneg-a 

ub6stwa ujaw:nilo, 'przynajmniej w zarysie, s p ,ole c z n y 

w y m i a r tej poS'tawy. Ubodzy Palna - Reszta Izraela to przedstawidele 

calego ludu Bozego, kt6ry w nich przygotowuje si~ do 

przyj~cia ,obietnk mesjanskich i do ich ziszczenia. W Nowym Testamencie 

ten aspe'kt spoleC'zny staje si~ c'oraz wazniejs'Zy w miarc: 

rozwoju W'sp61InO't o~artych na Ewa:ngelii i ksztaltowania si~ instytucji 

koscie1>ny,ch. K!oscl61 uj~ty w ksz1alt iID'stytucji w ciqgu wiek6w 

bardzo r6inie pojmowal i praktykowal s'vV'o,je ub6stwo - od 

wS'p61>ll'oty ,d6br w apostol'Skiej gminie Jerozolims'kiej ("A mn6stwo 

wierzqcych mialo jedno serce i jednq dusz~ i nikt 'Z nich tego co 

mi,al swoim Die nazywal, ale w S'zyst'ko midi wsp6lne" Dz 4 32), 

poprzez gmi'ny i 'koscioly domowe, diecezje, parafie, pus'telnie 

i klas1ztory daWille i dzisiej's'Ze. 

W tym miejscu nie chodzi nam '0 hi 'storyc ~ny przeglqd idei i ich 

realiza'cji, zaleznych oczywiscie od pod1oza luci'zkiego, eko'nomicznych, 

s'ocjologicz:nY,ch, psychoIogicznych i pol'itycznych stosunk6w, 

od sytuacji w teologii i duszpasterstwie, 'Od domi'nuj'lcych postaw 

filowficznych i religijnych. To wSlzystko wyznacza tak funkcje 

jak i zaleime ,od 'D'kh Sipos o'by, style i formy bycia ubogim "dla 

ewangelii". Postawa wobec Boga Z'najduje wyraz w postawie wobec 

mozliwosci i fa'ktu posiadania - posiadania d6br materialnych, 

wladzy, narz~dz i produkcji, u'miej~tnosci i srodk6w techniczmych 

itp. 

Przea,naliz'owa'nie wsp6lczEsnego uk1adu wszystkkh tych czynnik6w 

daloby mi~dzy hllnymi pods.ta'W~ do odpowiedzi ll1a tak cz~sto 

powracajqce pyta'nie: c z y i w j a k i s PI{) S 6 b K I{) sci 61 

Chrystu 'sa, a wi~c K o'sci61 Ubogich powinien 

d z i s bye K 0 sci 0 I e m !U bog i m (ta'kze jako i'nstytucja). 

Juz il1a pierwszy rzut oka widac na jak ogromil1e truci:nosci musi 

si~ natk'nqc tego rodzaju analiza. Podejmujqc jq trzeba si~ przedez 

liczyc z "wieJosciq swiat6w" i ich wzajemnym oddlZialywa'niem, 

z r,ozmaitoodq war'U'nk6w, nacisk6w, oczekirwan i Ipytan, wobec kt6 

rych stojq chrzescija'nie - 'czl


1033 

Prowadzone tu rozwazania Illie Sq odpowiednim terenem takiej analizy. 

Powinny one raczej stanowic corollarium, kontemplacyjnq 

nadbudow~ Inauikowych badaii. i przemysleii. idqcych w wielu kierunkach 

('np. historia funkcji koscielnego i religijillego ub6stwa 

w najszerszym sensie, obejmujqca r6z'ne tradycje w skali swiatowej; 

przeglqd r6znych koncepcji wyrzeczenia si

1034 , HALINA BORTNOWSKA 

W swiecie dzisiejszym przedmioty materialne obok. zwyklej roli 

narz~dzi peIniq cz~sto donioslejszq fun 'k c j ~ s y m b 01 i, illaturalnq 

i zrozumialq, ale takie ulegajqcq przeros'tom i naiduiyciom. 

Jest cos "przeciw 'naturze" w posiadaniu samochodu, ktory' stoi 

w ga1raiu, poniewa'z wlasdciele mUSZq pracowae od switu do nocy 

na jego utrzyma'nie... Nie jest to zjawisko calkowicie nowe: na 

przy,kIad afrykailsey pasterze Masajowie od wieikow trzymajq za 

duio bydIa, poniewaz w . ich srodowisku iloSe krow (chocby zaglodZOlIlych) 

wyznacza status spoleczny ich posiadacza. Mozna si~ 

zgodzie, ze symbol spoleczmego sij;a tus'll jest rodzajem naTZ~dzia, 

sluzy dalszemu awansowi, i tym samym zaspokaja rzeczywistq 

i vvaznq potrzeb~. Oderwanie od rzeczywistosci nast~'Puje wtedy, 

gdy symbol staje si~ wartosciq autonomicznq, gdy sluiy psychologicznej 

magii: "Jestem kims bo mam slonia" (zamiast: "mog~ zostae 

kims poslugujqc si~ moim sloniem"). Oczywiscie iamiast "slonia" 

mozna tu postawie niemal wszystko: .od kapitalu po wyksztalcenie, 

dobrq opini~, ezy wplywy. 

Oderwanie od rzeczywistosci w bardzo istotnym i znamiennym 

sensie jest takie oddala,niem si~ od Boga, bo Bog jest rzeczywisty 

(choe jedinoczesnie "wi~kszy", 'nie mieszczqcy si~ w tym co potocznie 

nazywamy rzec'Zywistosciq). Osobiscie .nie wierz~, by instynktow,ny 

"praktyczny materializm" ludziniedoiywiOlnych, bezdomnych, 

dosl,ownie niepewnyeh jutra mogl bye slkierowany przeciw 

Bogu: na to jest on zbyt ludzki. Trudno go pot~p'i a e w jakimkolwie'k 

sensie. 0 chlebna dziS mamy si~ up:ominae, prac,owae nail, waIczye 

'0 Si\'Jlojq czqs rk ~. Natomiast pl'awdtiwie sprzechvia s 'i~ Bogu iycie 

poz'()rami, oczekiwanie eudu po przedmiotach, tak jakby mogly 

nam przydae brakujqcy "lokiec wzrostu". Pokladajqe nadziej~ 

w rzeczach odchodzimy od zasady jedyrnej nadziei w Bogu (i jednoczes·nie 

porzucamy to, co okresla si~ jako humanizm, bo humanizm 

za1klada ist,01m q roinic~ mi ~ d'zy cZfowiekiem a rzeCZq - tym samym 

ezlowiek nie moie bye pow i ~ksz ony przez posiadanie r zeczy), 

W tej sytuacji by e u bog i mt 0 s w i a d c z y e z y e i e m 

ore a 1 n y m p 0 r z q d k u war to sci, porzqdku. zwiqza,nym 

z faktem, ze jestesmy Iudzmi 'i 0 naszej wartosci stan,owi nie "miee" 

ale "bye". 

Svviadectwo to ma bye ta,k przekonywajqce, by mogl,o ulatwiac 

innym powrot 'do rzeczywi..s;1;osci, by w pewnyrm najszerszym sensie 

bylo apostolstwem. J a k to ma wygIqdae w praktyce? Sprawa 

nieprosta, bo, ja'kpowiedzielismy, bar,dzo wiele zaIeiy od warunkow, 

old pUlnktu startowego, od ukladu odniesienia. Mozna jednak 

sformulowae przykladowo pewne ogolne postulaty: ubostwo w sensie 

poszan.ow31l1ia wartosci oznacza na przyklad pewien 'prymat 

wytwarzania, inwestycji przed kdnsumpcjq przewyzszajq,cq ele

UBOSTWO: RADA I OBOWIAZEK 1035 

mentar,ne potrzeby ~ ale jednoczesnie i ograniczenie i'nwestycji 

do napra,:vdE: Sfuzqcych po,trzebom, a Inie prestizowych; zasadniczq 

rezygnacjE: z przestrzegania czysto prestiiowych norm i regul, krytyczmy 

st'osunek do wlasnych potrzeb (czy hie Sq narzucone przez 

reklam~ ? ) szukanie swego spolecznego miejsca przez gl~bsze kontakty 

ujawniajqce istotne wartosci, a (nie poleganie wylqcznie na 

sYlffibolach takiego czy inn ego sta tusu. Zycie z pracy i S'kupione 

na pracy, wolne od przesadnego ,nienaturalnego napiE:cia, ale przeciez 

nie rozlaz1e, przeciwnie: intensywne na calym swoim obszar 

ze , uporzq dkowane, ale swobodne... 

Takie uj~cie ub6stwa - czy raczej t en jego aspekt -- w pewnym 

sensie na wiqzuje chy ba do tradycji benedyktynsikiej, a takze do 

przyjE:tego w rpodr E:cznikowej teologii moralnej poj~ci a "bona superflua" 

(do'h!'a niekonieczme, ponard potrzeby ). Chodzi tylko 0 to, 

by .dose m3tro, bezkompromisowo, kry tyczmie oceniae co stanowi dla 

mnie, w tej konkretnej sytuacji osobistej i spolecmej prawdziwe 

necessarium, a co jest jakos nieaute ntyczne, wlasciwie zbE:dne. Wynikiem 

takiego rachunku sumienia bE:dzie powrot do prostoty, vVY"" 

razniejszy lad, 'przejrzystosc zycia. Kto widzial ludzi w ten spos6b 

. ubogich ten potrafi 'ocenic wartose ich przykladu. Konta'kt z nimi 

ozywia, przY'nosi wyzwolenie od tak dokuczliwych relikt6w drobnomieszczanstwa. 

Jaik ciE:iko por uszae si~ , gdy nas obrosnq przedmioty 

- jak i'naczej siE: oddycha, gdy jest ich tylko tyle i takie, 

by ,naprawdE; sluzyly. Twarde rozliczenie z "porzqdku wartosci" 

wiele mogloby dae wspol'notom szczeg61

\ 


Dla nas Bolak6w z Polski, doro-slych tm wOJme, masowa n~dza jest 

dzis faktem egz,otycznym - ha'rdziej nawet niz znany choeby z bna 

zhytek i obfitose zachodlnia. 

A przeciez skrajna n~dza jest faktem - w wielu krajach trzeciego 

swiata, w strefach 'niewygasajqcych konflikt6w zbrojnych, wsr6d 

wszellkiego autoramentu ludzi wydziedzkzonych, wykorzenionych 

z tradycyjlnego t r yJbu zycia, na rozleglych ohszarach Afryki, Ameryki 

Poludniowej, w gettach i "reze'l'watach", na ziemiach niczyich, 

nienadajqcych si~ dla czlowieka, gdzienasza cywilizacja tak cz~sto 

spychaia najsla'bs'zych i olliepl'zysi,os{)'wanych. 

Przed poc:lUciem winy i niepokojem s'Umienia tak zywym u najlepszych 

lu'dzizachodu bro1ni nas w Polsce przekonanie, ze sami 

jestesmy biedni (a'bso'lutnie niesluszme w tej ska'li por6wnawczej!) 

a pana,dtO' pewnose, ze ,;nigdy :nie przykladalismy r~ki do kolonialnego 

wyzysku". 

Talk ja1kby 'ni'e przyhazye r~ki do zlego to juz bylo ws'zyst!k o, c,zeg'o 

i chrzescijaniln i czl'owiek moze od siebie wymagae. 

Sytuacja ludzi dzis, aktualnie, teraz umierajqcych z glotlu czy 

pozhawi.anych wszelkiej sza1nsy ludzikiego rozwoju nie mbze bye 

traktowana j'aiko prohlem rozrachunk6w z przeszlosciq w kategoriach 

jakiejs m~t.nej {ydpowiedzialnosci za ewentualne winy przodk6w. 

Chrzescijanstwo jako calose jest odpowiedzialne za s w () j q 

t era z'n i e j s z 10 Se, 1Ja sw6j faktyczny stosunek do trzech czwartych 

ludzkosci. 

A blizej - na wlasnY'm podw6z'k'U? tu istmieje prohlem !l1ieczulosci, 

hraku uwagi i o'dpowiedzi !l1a pewne dojmujqce potrzeby w najhlizszym 

otoczeniu - potrzeby apuszczionych i niekochanych dtieci 

i ludzi sta'rych, samotnych, nie radzqcych sobie ze swoim kalectwem, 

cholfychpsychic21nie, zagubionych w ·abcym solbie srddowis'ku. 

Istnieje w'i~c miejsce lJ:1a milosierdzie - mamy, az ma,dto, ubogich 

mi~d z y sobq. 

Spotkanie z Chrystusem "w osobie ubogiego" nie jest wyda'rzeniem 

wy,iqtkowym, odos,obnionym. 

Wyrazenie "w. osolbie" ma tu scisly teologiccny sens lacinslkiego 

"in persona": potrzebujqcy reprezentujq wobec nas samego P ana. 

Tego, kt6ry b

UBOSTWO: RADA I OBOWIl\ZEK 

1037 

im: ~dicie w PO''kO'ju, ogrzejcie si~ i 'nasyecie - a nie dalibYScie im 

teg.O', czego cialo ich potrzebuje, coz by to' PO'mO'gIO'?" (J'k 2, 15-16). 

,ograniczenie wlasnych. PO'trzeb jednO'stki czy grupy, wyrzeczenie 

az do gra'nicy ubostwa (a nawet PO'za niq) mO'ze miee ma celu kO'rn ..,. 

k'retn~ PO'mO'c innym. MO'ltywem takiego wYlrzeczenia jest milO'se 

w jedinym ze swych wie'lu ksztaltow. TO' ona sprawia, ze dDstrze 

gamy cudze PO'trzeby 'i wIas'ne obo,wiqzki, lI1ie daje pogodzie si~ 

z fa'ktem, ze swiat jeSit twaI1dy dla siabych. Sprawiedliwose nie 

jest czyms ,osDobnym od mirosci: jak bez milDsci mozna by stwier 

dzie CD si~ kDmu Inalezy? A z drugie'j strD'ny ten ktD sitwier'dza "Nie 

nalezy ci si~ - ale daj~ ci to' z milDsci" - chyba napra'Wd~ nie kD 

chao MilDSe przyznaje upraw'nienia mDcniejsze niz jakik'Dlwiek 

k'odeks. 

Czynna milDSe interesuje si~ swO'im przedmi'otem, chce bye sku 

teczna, szuka ciqgle Inowych fonn wY'razu, zd'aje sobie spra w~ z no 

wych wymagan, jakie jej stawia era socjaIiza·cji. Daleka jest O'd 

,ozuIostkoweg'o zadDWlolenia ze zgralb.nie przylepionych plaster 

kow - tam gdzie trzeba chirurgii. 

Skandalem swiata jest 'niewlasciwy, krzywdzqcy pDdzial zaso1bow 

ziemi i zdobyczy czlowieka. Ewa'ngelia narzuca przekonanie, ze 

spoieczne mi'nimum zaspokojenia potrzeb nie moze bye ustala'ne 

w §ranicach poszczegolnych kr~gow lJl'arooidowych czy kuItural 

.nych - takich. jak Europa czy Ameryka polnD'cna. Nie wystarczy 

powiedziee "nie mam wi~cej niz moi sqsie'dzi". Istnieje i ObDIWiqzuje 

jakis cal'osciowy u'kiad odniesienia - Sq sytuacje, w ktorych 

zaspok.ojenie elementarnych potrzeb 'dalekich nawet bIiinich musi 

rostae pDstawione przed dalszY'm wzrDSitem dobroibytu najbIizszych. 

I ze w zwiq'zku z tym nalezs "r'Dzdae" wiele z tych rzeczy, kt6re 

Sq nawe't bardZ'D potrze'bne. "RDZdae" - Ina tural'nie w sensie prze 

nosnym: ChDdzi 00 D'br6cenie ich na cele sluzqce biudziej wprost 

o·golonemu dDbru Cbardziej ogolnemu i). 

Nie zawsze tym, co mamy "rDzdac", mogq bye pieniqdze i rzeczy, 

More maina za nie na bye. Cz~sto bardziej potrzebni Sq }udzie: 

wybitni facha'Wcy, o,rganiza'tarzy, wychowawcy. Niech dziaIajq 

tam, gdzie jest najgorzej, chae prawie rownie potrzeibni Sq w da 

mu - najlepsi ludzie wsz~dzie Sq Iniezb~dni. 

Ta'k rea}j

1038 

HALINA BORTNOWSKA 

tywy lokalne wyrastajqce z potrzeb srodowisk. Wchodzqc . w nie 

wyrzekamy si~ posiaidania na wlas-nose: nawet form w jakich przych'odzi 

sluzye. I te fo-rmy takze ,nie majq bye nasze, i one nalezq 

do potrzebujqcych, kt6rzy 0 nich decydujq. Oczywiscie sprawa nie 

. jest prosta i nieraz wypada bwnie si~ przed nieslusznymi decyzjami: 

kazdy wydwwawca wie, ile wysitku i. autorytetu po!rze-ba, 

by naprawd~ pomoc najslabszym dzieciom w danej grupie. Zwykle 

silniejsi przechwytujq na swojq wylq·czmie korzys(; to, co bylo 

przeznaczone dla wszystkich lub dla najbardziej potrzebujqcych. 

Te problemy praktyczne zmus'Zajq ludzi ,ofiarnych do strzezenia 

,,,wlasnosci ubogich" przed zachlannosciq silnych. Ale im bardziej 

w s p 01 n e to strzezenie, tym lepiej. Kurczy si~ wtedy grozny cien 

pelneg.o trzosu kuszqcego J udasza. Dobrze tez, ze jako chrzescijanie 

nie jestesmy dzis w stanie prowadzie buchalterii ,,


1039 

dne do przyjE:cia skrajnosci. Zloszczq nas Judymi i silaczki; zwlaszcza 

gdy lch "poswiE:cenie" zdaje siE: przestkadzae lub naprawdE: 

przeszkadza zwyklemu pomaganiu inny'll, gdy uniemoz1iwia tw6r 

CZq prac


ze zdolbyczy ·nauki... Ludzie, ktorzy widzq swoje mle]SCe w zasadniczo 

roznych "pionach" ubos'tw a , czasem lJ1ie mogq siE: porozumiec 

- tak Sq wewn~trz:nie i zewnE:trzn'ie ilJ1lJ1i. Oczywiscie spotkanie 

jest zaws'ze mozliwe - w warstwie najglE:bszej, tam gdzie 

powo1anie dotyka ewa'ngelii. 

W wyborze stylu wielkq ·rolE: majq czynnilki psychologicZTne 

ka~dy czlowiek ma jakis wlasny kierum!k reakcji, wlasll1e trudnosci, 

opory i pokusy, innq wnizliwosc. Nawet w zlblizonych warUi~'ka 

,ch 'nie rna jednej olbowiqzujqcej normy, jednego kanolnu 

ubostwa. Niemniej akceptujqc rn'dywiduallne i srodce 

nie mozna zapominac

ZDARZENIA KSI1\ZRI LUDZIE 

VIII TYDZIEN FILOZOFICZNY RUL 

Nie wi~cej ni:i: rok temu "Znakowy" sprawozdawca czynil gorzkie 

wyrzuty organizatorowi "Tygodnia Filozoficznego", kt6rym jest rokrocznie 

Kolo Filozoficzne Student6w KUL, z powodu n i e uwzgl~dnienia 

w repertuarze referat6w problematyki aksjologiczno-etycznej. Jak pami~tamy 

zeszloroczny "TydzieIl." pos w i~cony byl charakterystyce sytuacji 

w polskiej filozofii okresu powojennego. Obraz, w kt6rym zabrakio 

problematyki etycznej, zawsze tak zywej i bliskiej nie tylko 

zawodowym filozofom, stal si ~ wskutek tego pom i ni ~ cia razl:jCo niepeiny. 

Zrozumiaia w i ~c byla skarga wysiannika "Znaku" i w pelni 

uzasadniony apel 0 uzupeinienie tego braku. Kolo Filozoficzne nie 

mogio si~ najwidoczniej oprzec sugestywnej sile jego argument6w, 

skoro zaprezentowalo nam w dniach od 8 do 12 marca biezl:jcego roku 

program "Tygodnia", w calosci poswi~cony problematyce aksjologicz;no 

-etycznej. Wst~pny zas, wyczerpujl:jco informujl:jcy 0 zagadnieniach i Iderunkach 

wsp6lczesnej aksjologii i etyki polskiej referat mgra Jerzego 

Galkowskiego, zatytulowany Stan probLematyki etycznej i aksjoLogicznej 

w poLskiej Literaturze powojennej, stanowi jednoczesnie uzupelnienie 

zeszlorocznego i wprowadzenie do tegorocznego "Tygodnia 

Filozoficznego". I Zyczeniom stalo si~ wi~c zadosc. 

Szczeg6Iowy program tygodnia przedstawial si~ nast~puj,!co : 

1. Mgr J. Galkowski: Stan probLematyki etycznej i aksjoLogicznej 

w poLskiej Hteraturze powojennej. 

2. O. Prof. Dr A. Krl:jpiec: Warto§6 a byt. 

3. Ks. Arcbp Doc. K. Wojtyla: D w a modeLe etyki. 

4. Ks. Dr T. Styczen: Tradycyjne i wsp6lczesne uj~cia etyki. 

5. Dr S. Grygiel: Intelektualne a antyintelektualne postawy w etyce. 

6. Ks. Dr B. Inlender: Etyka a reLigia. 

7. Dr A. Rodzinski: Filozofia wattosci a filozofia kultury. 

I Referat Mgra J . Galkowskiego drukowany jest w "Ro~znika(!h Filozoftcznych 

KUL", dOkqd 'od,sylamy blizej zalnteresowanych jego tre§clq.·

1042 ZDARZENIA - KSIJ\ZKI - LUDZIE 

8. Mgr A. Stanowski: 0 stalosci i z miennosci w etyce. 

9. Ks. Mgr C. Wojtkiewicz: Problematyka logiczno-metodologiczna 

w filozofii wartosci. 

Terenem eksplorowanym przez wi~kszosc referat6w byla - jak 

latwo na podstawie zalqczonego przeglqdu dostrzec ~ dziedzina wartosci 

a zwlaszcza jej melior pars: etyka. Rzecz jasna, granice tego 

terenu wyznacza centralne dla calej tej dziedziny poj~cie wartosci. 

W tej perspektywie okreslenie jego tresci urasta do rangi problemu 

podstawowego, ale chyba tez - dodac trzl!ba - najtrudniejszego, 

a nadto wielce kontrowersyjnego. Jego rozwia,zaniu sluzyl referat 

o. prof. A. Kra,pca pt. Wartosc a byt, referat, kt6ry wykreslil najog61 

niejszy profil tego "Tygodnia". Autor ustosunkowujqc si~ krytycznie do 

niekt6rych historycznie danych, klasycznych okreslen wartosci ukazal: 

przede wszystkim ich kazdorazowe uzaleznienie od bardziej podstawowych 

koncepcji, wsrod ktorych glownq rol~ spelnia okreslenie przedmiotu 

filozofii, polqczone najcz~sciej ze sposobem okreslania warunkow 

naukowego poznania. W dalszym cUigu Prelegent zauwazyl:, iz spos6b 

okreslenia tych dwu elementow w historycznie zaprezentowanych uj~dach 

filozofii poda,za - co najmniej od czas6w Kartezjusza - w kierunku 

uwzgl~dniania wtornych raczej aspekt6w rzeczywistosci, pomijajqc 

bardziej podstawowe. Rezultatem tego jest znamienna jednostronnose 

w proponowanych z kolei okreslaniach poj~cia wartosci, wyrazajqca 

si~ w pr6bach uj ~c ia jego tresci od strony sposobu jawienia si~ 

jej w swiadomosci podmiotu. Za wlasciwsze uwaza Autor podejscie 

biorqce za punkt wyjscia bardziej podstawowe elementy rzeczywistosci, 

gwarantujqce bardziej pel:ne i wszechstronne okreslenie wartosci. Nie 

musi uno wykluczae poprzednich. Winno je nawet jakos obejmowac 

a zarazem przekraczac. Okreslenia te bowiem mogq bye traine, jakkolwiek 

w ograniczonym tylko (chociaz niekiedy bardzo szerokim 

nawet) aspekcie, a blqd ich polegalby jedynie i najcz~sciej na absolutyzacji 

tego aspektu. Z tego powodu wlasnie nie mozna ich uznac za 

najwlasciwsze. W wyniku tych uwag Autor wysunql propozycj~ okreslenia 

wartosci (z ontologicznego punktu widzenia) jako jakosci bytu, 

o ile byt jest odniesiony do intencyjnych akt6w poznawczo-pozqdawczych. 

Podstawowy termin tego okreslenia "jakose" rozumie si~ przy 

tym w ten spos6b, ze obejmuje on nie tylko tzw. jakosc kategorialna" 

lecz takze tzw. wlasciwosci transcendentalne jak do~ro, prawda, pi~kno. 

Wypada podkreslie, ze jakkolwiek okreslenie to wskazuje przede wszystkim 

na pewien moment bytowy, przedmiotowy, w strukturze ontycznej 

wartosci, to jednak r6wnoczesnie wia,ze go relacja, (transcendentalna, 

w dodatku!) z podmiotem zdolnym do jego uj~cia i przezywania 

w aktach poznania i milosci. W ten spos6b formula ta odznacza si~ 

nadrz~dnos

ZDARZENIA - KSIAZKI - LUDZIE 1043 

manna), czy to skrajnie sUbiektywistycznych (z nihilizmem aksjologicznym 

wl1lcznie). 2 

Dyskusja po referacie byla wyj1ltkow.D ozywiona i wykazywala znamiona 

rzetelnego, zbiorowego "polowania" na formul~ odpowiedni1l Qla 

adekwatnego wyrazenia tresci poj~cia wartosci. Zwr6cono uwagE; na 

potrzebE; doprecyzowania terminu "odniesiony do". W zaleznosci bowiem 

od sposobu rozumienia odniesienia jakosci do intencjonalnych 

akt6w poznania i milosci: pot~ncjalnego tylko, czy tez aktualnego, 

r6zny bE;dzie charakter samej formuly. W wypadku pierwszym mozna 

by j1l interpretowac obiektywistycznie, w drugim subiektywistycznie. 

W zwi1lzku z tym pozostawala r6wniez uwaga, iz mimo na poz6r zrE;cznego 

rozwi1lzania w przytoczonym okresleniu kontrowersji obiektywizmu 

i subiektywizmu w uj E;ciu wartosci, problem ten nie tyle zostal 

rozwi1lzany He raczej ukryty w zwrocie ,,0 ile". Zastrzezenia te dotyczyly 

jednak raczej szczeg616w nie kwestionuj1lc zasadniczego, bytowego 

profilu samej formuly. W dyskusji ujawnila si~ jednak r6wniez tendencja 

odmienna od zaprezentowanej w proponowanym okresleniu 

wartos ~ i. Wyr azila siE; ona w obawie, ze przytoczone w referacie okresfe- 

nie pomija wazne aspekty, wypracowywane przez filozofi E; sw iadomosci 

pocz1lwszy od Kartezjusza az po wsp61czesnych fen omenolog6w, kt6r ych 

nie podobna juz nie uwzgl E;dniac. Dia tej filozofii war tosc to przede 

wszystkim t re s cp r z e z y cia sui generis nie zas j a k 0 s c b y t u. 

Zagadnienie wartosci jawi siE; w zwi1lzku z czlowiekiem, w szczeg6lnosci 

zas z tresci1l jego doswiadczenia wewnE;trznego, m ianowicie z momentem, 

kiedy chcemy zdac adekwatnie sprawE; i wyjasnic specyficzne 

przezycia r{)zgrywaj1lce siE; w polu jego swiadomosci. Swiadomos c zatem 

stanowic winna term inus a quo analizy zmierzaj1lcej do ok reslenia 

wartosci, a nie byt. Dopiero przy okazji niejako tego, jak jest nam wartosc 

dana i jak jest przezywana, mozna pr6bow a c okreslic czym ona 

jest w swej tresci i strukturze ontycznej. Metafizyczna redukcja tak 

u jE;tego poj E;cia war t osci do jakosci bytu staje s i ~ niemal likwidacj1l 

jego istotnej tresci. Obawa - doda jmy - tym wiE;ksza, jezeli pr zez 

jakosc rozumiec siE; bE;dzie jedynie dobro w znaczeniu on tologicznym, 

jak to mialo m iejsce, w brew zresztq wyraznie szerszemu okresleniu 

znaczenia tego terminu przez Prelegenta. Przedstawione stanowisko nosi 

na sobie znamiona uj E;cia wybitnie kontrowersyjnego w stosunku do 

uj~cia przedstawionego w referacie. Czy jednak miE;dzy tymi dwoma 

uj~ciami wartosci istnieje rzeczywista opozycja? Przedstawione w referacie 

okreslenie wartosci wyraznie przeciez uwzglE;dnialo moment odniesienia 

jakosci bytu do akt6w poznawczej i poz1ldawczej swiadomosci. 

Bylaby to zatem sprawa nie tyle opozycji uj~c, ile moze rozlozenia 

2 Tekst odczytu ks. prof. dra M. A. Kr'lpca (pt. Byt a wartosc) zamlescilismy 

w hr. w nrze 130 "Znaku" (przyp. redakcji).

1044 ZDARZENIA - KSIJ\ZKI - LUDZIE 

akcent6w w tym · samym uj~ciu. Wyboru dokonac by trzeba w konsekwencji 

nie tyle pomi~dzy przeciwstawnymi uj~ciami, ile pomi~dzy 

zaakcentowaniem przedmiotow~go, czy tez podmiotowego aspektu tego 

sazpego uj~cia. Co jednak moze i winno decydowac 0 wyborze danego 

aspektu? Nie podobna tu pominllc innego, waznego i w jakims sensie 

pojednawczego glosu na tym etapie dyskusji. Filozofia polega na wyborze 

podstawowego aspektu swiata, takiego, kt6ry by pozwolil zrozumiec 

wszystkie inne. Ot6z wydaje si~,. iz dla struktury swiata najbardziej 

podstawowym, "kapitalnym" aspektem jest aspekt istnienia. Ma 

racj~ swiadomosciowe uj~cie wartosci wychodza,c ze slusznego zalozenia, 

iz gdybysmy nie mysleli, nie mielibysmy problemu wartosci. Nie 

podaje one jednak racji ostatecznej, poniewaz myslenie, swiadomosc, 

nie stanowi najbardziej podstawowego aspektu swiata. (Swiadomosc 

uswiadamia si~ sobie samej dopiero przy okazji uswiadomienia sobie 

bytu). Aspekt ten stanowi istnienie. Mozna bowiem istniec nie mysla,c, 

ale nie podobna myslec nie istnieja,c. Ostatecznie wi~c powiedziec trzeba, 

ze nie mielibysmy problemu wartosci, gdybysmy nie istnieli. Jesli zatem 

wartosc jest poj~ciem filozofieznym, winna zostae okreslona w terminaeh 

ujmuja,eych najistotniejsze elementy w strukturze rzeezywistosei. 

Filozofia wartosci winna si~ wi~e oprzee na filozofii bytu (jeW 

juz nia, wprost jakos nie jest) i w oparciu 0 nis, okresli6 swe podstawowe 

poj~cie: \vartos6. lnna juz sprawa ezy pods taws, jej okreslenia ma bye 

jakosc - jak to zaproponowano w referacie - ezy tez t~ bytowa, podstaw~ 

wartosci wyznaezyc inaczej. Zagadnienie jawienia si~ wartosci 

w swiadomosci i jej przezywania byloby juz zagadnieniem wt6rnym, 

choe moze w innym, szezeg610wym aspekcie, np. w etyee, nawet naczelnym. 

W swym koileowym resume, PreIegent - rzee mozna - zaaprobowal 

ducha jeW juz nie liter~ tej ostatniej wypowiedzi, podkreslaja,c brak 

zasadniczej opozycji pomi~dzy kontrowersyjnymi z pozoru uj~eiami. 

Areybiskupowi Wojtyle - gdyz pomi~dzy nim wlasnie a Prof. Kra,peem 

dyskusja ta si~ g16wnie toczyla - chodzilo raczej 0 to, jak wartose jest 

dana naszej swiadomosei. Prelegentowi zas 0 to, ezym ona jest a parte 

rei ukonstytuowana. Gdyby dodatkowo uchylic pewne niejasnosci 

w szczeg610wych sformulowaniach i przyja,c, ze wartose jest przedmiotem 

aktu intenejonalnego (poznawczo-poza,dawczego), mozna by nawet 

m6wic 0 zasadniczej zbieznosci, a w kazdym razie 0 swoistej komplementarnosci 

obu tych uj~c wartosci. 

Jezeli przy tym referacie i dyskusji nad nim zatrzymalismy si~ nieco 

dluzej, to stalo si~ tak zar6wno dlatego, ze chodzilo tu 0 okreslenie najwazniejszego 

dla calej problematyki "Tygodnia" poj~cia, jak r6wniez 

dlatego, ze przy tej okazji ujawnily si~ tendencje, kt6re staly si~ juz 

potem symptomatyczne dla og61nego klimatu tej imprezy. Tendencje 

te wyrazily si~ w podkreslaniu potrzeby tw6rczego rozwijania i wzbo

ZDARZENIA - K8I.I\2KI - LUDZIE 1045 

gacania starych prawd przez ich konfrontacj~ z nowymi, odkrywczymi 

intuicjami i wreszeie wyrai:ania ich zrozumialym wsp6lczesnie j~zykiem. 

Kr6tko mozna by ujqC atmosfer~ i wydzwi~k og6lny, jakimi tchn~ly 

i referaty i dyskusje "Tygodnia", klasycznym jui: dzisiaj powiedzeniem 

Leona XIII-go vetera navis augere. R6wniez i wtedy, gdy porzucono 

juz szerokq dziedzin~ wartosci w og6le i skupiono zainteresowania na 

terenie zakreslonym problematykq sciSle etycznq, klimat 6w pozostal 

i utrzymywal si~ bez przerwy do konca "Tygodnia". Towarzyszyl on 

zwlaszcza rozwazaniom drugiego z kolei w tym dniu Prelegenta, kt6 

rym byl Kierownik Katedry Etyki KUL Doc. Dr K. Wojtyla, Arcybiskup 

Krakowski. Referent nawiqzal do wspomnianego ~ui: przewrotu i zmiany · 

orientacji w sposobie uprawiania filozofii, jaka si~ dokonala w czasach 

nowozytnych, ukazujqc gl~bokie reperkusje i seisle powiqzania tych 

przeobrazen ze stylem uprawiania etyki i wreszeie ich przemozny 

wplyw w ksztaltowaniu si~ obrazu problematyki w etyce dnia dzisiejszego. 

Obraz ten wykazuje w duzej mierze symptomy stanu kryzysowego. 

Przejawia si~ to w rozszczepieniu jednorodnej niegdys problematyki 

moralnej. R6wnoczesnie jednak nie jest on pozbawiony element6w 

konstruktywnych, wartoseiowych, inspirujqcych i budzqcych 

nawet nadzieje na mozliwosc skutecznej homogenizacji "rozproszkowanej" 

problematyld. Tym tw6rczym momentem jest "skierowanie swiatel 

na podmiot", zwr6cenie uwagi na wn~trze czlowieka, na pole jego najbardziej 

intymnych i osobistych przezyc i doswiadczen, w kt6rych 

ogniskuje si~ przeeiez istota tego, -co moraIne. Nasuwa to mysl, ze 

pretendujqca do adekwatnosei etyka nie moze i absolutnie nie powinna 

pominqc tego jedynego w swym rodzaju zr6dla wiedzy etycznej, jakim 

jest zawartosc wewn~trznego doswiadczenia moralnosci. Owszem, doswiadczenie 

moralnosei stanowi na~et wyjqtkowo dogodne pole startu 

dla tak antropologicznie zorientowanej etyki. Nie musi to bynajmniej 

oznaczac zarzucenia metafizycznego modelu etyki i odejseia od niego. 

Przeeiwnie, jest on zasadniczo trafny i w pelni usprawiedliwiony w swym 

wlasnym aspekcie. Lecz aspekt ten stanowi niejako spojrzenie na czlowieka 

jako istot~ moralnq "od zewnqtrz", "od g6ry". Dlaczego nie 

mozna by uzupelnic tamtego widzenia spojrzeniem na czlowieka wlasriie 

od jego wn~trza, "od srodka"? Co wi~cej, wydaje si~, ze dopiero te dwa 

spojtzenia lqcznie mogq dac adekwatny obraz calosci. Etyka adekwatna 

b~dzie rezultatem udanej pr6by r6wnoczesnego nalozenia na siebie tych 

dwu wlasnie jej modeli: metafizycznego i antropologicznego. Pierwszy 

z nich otrzymalismy w spadku po tradycji. Drugi trzeba b~dzie dopiero 

zbudowac. Zasadnicze etapy w jego konstruowaniu widzi Prelegent 

nast~pujqCo. Punkt wyjscia stanowic ma odpowiednio ·rozumiane doswiadczenie 

moralnosci. Przez takie postawienie spr

1046 ZDARZENIA - KSL,\ZKI - LUDZIE 

tym etapie chodziloby 0 jakies studium "golego faktu". Bylaby to fenomenologia 

moralnoSci. nie etyka jeszcze. Aby dojse do etyki, trzeba 

postawie w stosunku do tresci doswiadczenia moralnosci pytania wlasciwe 

etyce, pytania te zresztq dyktuje sarna potrzeba jego pelnego zrozumienia. 

Charakter tych pytan determinowae bE:dzie z kolei profil 

wlasciwych na nie odpowiedzi, jak i tych wszystkich pytan pomocniczych, 

kt6re dla udzielenia tej odpowiedzi i jej uzasadnienia trzeba b E: 

dzie postawie. Charakter g16wnego pytania w danym zespole pytan 

i twierdzen przesqdzae bE:dzie wiE:c 0 metodologicznym charakterze tych 

ostatnich. A oto g16wne pytania-problemy, wyznaczajqce zasadnicze etapy 

tak rozumianej etyki: 1. Dlaczego czyny ludzkie m 0 g q bye dobre lub 

zle? - jest to pytanie 0 ontyczno-strukturalne warunki moralno ~ci 

czynu w samym podmiocie moralnosci, osobie. Prowadzi one w kierunku 

zbudowania etycznie "ustawionej" antropologii filozoficznej. 2. Dlaczego 

czyny ludzkie s q dobre lub zle? - pytamy tu juz nie 0 podmiot, lecz 

o przyczyny powodujqce, iz dany czyn jest moralnie dobry czy zly. P y 

tanie to wyznacza swoiScie etyczny charakter dla calego podzespol u 

pytan i twierdzen, w wyniku kt6rych uzyskujemy informacje odnosnie 

tego, co stanowi kryterium wartosci moralnej czynu ludzkiego, co jest 

normq moralnosci. 3. D 1 a c z e go to wlasnie kryterium, d 1 a c z eg o 

ta wlasl)ie norma r odzi dobro mora Ine w dzialaniu czlowieka ? - to 

pytanie zmierza z kolei do podania uzasadnienia dla przyj E;tego kryterium 

wartosci moralnej czynu. 

1m pytania bardzie j zasadnicze, og6lne, tym wi ~k sza moiliwosc, ii 

odpowiedzi na nie zbiegnq siE: z odpowiednimi twier dzeniami etyki met 

afizycznej, czy nawet samej metafizyki. Nakladanie s i ~ obu modeli 

etyki: antropologicznego i metafizycznego staje siE: wskutek tego zjawiskiem 

calkiem naturalnym z metodologicznego punktu w idzenia. 

Jezeli tu przedstawionq pr6 b~ interioryzacji etyki, polegajqcq na 

"dowartosciowaniu" podmiotu moralnosci, uznajemy za pozytywne osiqgniE:cie, 

to nie moiemy przeoczye fakt u, ii jest ona rezultatem afirmacji 

i zasadniczej akceptacji na terenie etyki tych przeobrazen, kt6re s i ~ 

dokonaly w niej pod wplywem "przewrotu" w dziedzinie filozofii juz 

u progu nowozytnosci. P rzy tej okazji zwr6cil Prelegent uw a g~ na 

pewne "nienadqzanie" teologii moralnej za etykq i wskazal na przypuszczalne 

racje nieudalych w zasadzie a podejmowanych ostatnio pr6b 

jej odnowienia czy "unowoczesnienia". Jezeli pr6by te majq bye uwieI'lczone 

powodzeniem, jeieli nie majq bye powierzchowne lecz gruntowne 

i wszechstronne, mUSZq wyjse od elementu zasadniczego w strukturze 

teologii moralnej. Takim elementem jest niewqtpliwie podmiot moraln~sci, 

czlowiek." Frontalna odnowa teologii polegalaby 'zatem na jakims 

zasadniczym "dowartosciowaniu" podmiotu moralnosci. Czy jednak w takim 

razie wlaseiwym sposobem jej odnowienia nie byloby uprawianie 

teologii moralnej wychodzqce r6wniez od doswiadczenia moralnosci

ZDARZENIA - KSI1\ZKI - LUDZIE 

1047 

(tym razem wzbogaconego 0 odpowiednio swoiste elementy religijnomoraIne) 

oraz w swietle tych samych pytan, jakie uprzednio juz zaprezentowano, 

skoro odpowiedzi na nie uzasadni~ne mogq bye t a k z e 

na podstawie danych Objawienia? ezy zatem i samych przyczyn 

;,op6::niania" si~ teologii moralnej, jak tez i niepowodzen jej odnowienia, 

nie nalezy upatrywae w tym, ze w plaszczyznie teologiczno~moralnej 

dotqd jeszcze nie zaafirmowano, a przynajmniej nie dose gruntownie, 

tego, co nazwano tu "przewrotem" w etyce? 

Bezsprzecznie pionierskie koncepcje i tw6rcze sugestie Kierownika 

Katedry etyki wywolaly zrozumialq w tej sytuacji, zYWq reakcj~ audytorium, 

po brzegi tym razem wypelniajqcego aul~ uniwersyteckq. 

Reakcja ta wyrazila si~ zar6wno glosami afirmacji jak i sprzeciwu. Te 

ostatnie (chronologicznie pierwsze) oparte byly jednak na nieporozumieniach, 

dla kt6rych zresztq podstaw~ dalo z koniecznosci skr6towe przedstawienie 

przez Prelegenta tak obszernej problematyki. Zgloszono mianowicie 

obawy co do mozliwosci zbudowania etyki w oparciu 0 doswiadczenie. 

Obawy te poparto wskazaniem na niepowodzenia tych, kt6rzy 

na naszym polskim terenie pr6bowali stosowac metod~ empiryczno-indukcyjnq 

do badania zjawisk m oralnych. Obawa ta wszakze, sluszna 

w przypadku, na kt6ry si ~ powolano, okazuje si ~ bezpodstawna w odniesieniu 

do zaprezentowanej w referacie koncepcji etyki. wychod zqcej 

od doswiadczenia rozumianego zgola odmiennie niz w naukach empiryczno-indukcyjnych. 

Wlasciwq metodq dla tej etyki nie bylaby takze 

indukcja, leq wyjasnienie innego typu, stosow ane zresztq szeroko w filozofii. 

Inna trudnosc, polegajqca podobnie jak poprzednia na niepor o 

zumieniu, dotyczyla sposobu rozumienia terminu "normatywnose", uzywanego 

w refer acie. 

W slowie koncowym Prelegent, po uchyleniu tr udnosci, om6wil jeszcze 

nieco szerzej niektore punk ty wlasnej koncepcji etyld. 

Pr6bq ukazania przeobrazen w sposobie ujmowania etyki n a przestrzeni 

dzie jow zajql s i ~ w swym referacie zatytulowanym: Trady cy jne 

i wsp6lczesne uj ~ ci e etyki Ks. Dr Styczen. Referent wychodzqc z zalozenia, 

iz 0 obliczu i char akterze danego ujE;cia etyki decyduje sposob 

tr aktowania podstawowego dla nie j zagadnienia, jakim jest kryterium 

wartosci moraInej Iudzkiego dzialania, przyjql ten wlasnie sposob za 

narz~dzie analizy i charakter ystyki najbardziej reprezentatywnych 

w dziejach system6w etyki. W trakcie analizy stwierdzil, iz sposob stawiania 

i rozwiqzywania zagadnienia kryterium wartosci post~powania 

uwarunkowany jest z kolei sposobem podejscia do filozofii W ogole. 

W rezultacie doszedl do wniosku, ze pomimo daleko skqdinqd idqcych 

roznic 'mi~dzy nimi daje si~ zaprezentowane w dziejach uj~cia etyki 

sprowadzie do trzech g16wnych typ6w: metafizycznego, wlasciwego d'Ia 

okresu starozytnosci i sredniowiecza, teoriopoznawczego, charakteryzujqcego 

uj~cia nowozytne i niekt6re wsp61czesne, oraz lingwistycznego,

]048 ZDARZENIA - KSIAZKI - LUDZIE 

znamionujqcego styl uprawiania etyki w neopozytywizmie oraz w angielskiej 

szkole analizy j~zyka potocznego. W zakonczeniu Prelegent 

podkreslil, ze chociaz de facto uj~cia teoriopoznawcze wykluczaly uj~cia 

metafizyczne, a uj~cia ' lingwistyczne oba poprzednie, to jednak de iure 

nic nie przesqdza, by tak bye musialo, owszem istniejq podstawy dla 

przyznania kazdemu z tych uj~e waznej w lqcznosci z pozostalymi roli 

do odegrania w procesie integralnego poznania dziedziny, stanowiqcej 

przedmiot etyki. 

Dyskusja skoncentrowala si~ g16wnie na zagadnieniu zupelnosci 

i rozlqcznosci przedstavvionej systematyki uj~e. Wysuwano pytania ezy 

niekt6re uj~cia etyki np. woluntaryzm nie mieszczq si~ poza wymienionymi 

typami, czy znowu pewne inne jak np. egzystencjalizm etyczny 

nie przynalezq do wi~cej niz jedneg tylko z wyr6znionych typ6w jednoezesnie. 

Ukazujqc jak w ciqgu dziej6w linia rozwoju etyki wyznaczona byla 

przez drogi i bezdroza mysli filozoficznej, referat Ks. Stycznia stanowil 

z jednej strony pewne uszczeg6lowienie problematyki og6Ino-aksjologicznej, 

nakreslonej. w historycznej cz~sci referatu o. prof. Krqpca, 

z drugiej zas podprowadzal pod "wydarzenia", do kt6rych bezposrednio 

nawiqzal juz w swych rozwazaniach Arcybiskup Wojtyla. Przewodnia 

ich mysl: "dowartosciowac podmiot moralnosci" znalazla SWq kontynuacj~ 

w serii nast~pnych referat6w, kt6re mozna by okreslie jako 

wariacje - niezmiernie interesujqce - na temat: "swiatla na podmiot 

moralnosci". Wyjqtkowo ciekawq, tw6rczq propozycjq rozwiqzania problemu 

stosunku tego, co og6lne, do tego, co konkretne w moralnosci 

i etyce dal w swym referacie: InteLektuaLne a antyintelektualne postawy 

w etyce Dr Stanislaw Grygiel. 3 

Reakcja audytorium przejawila si~ g16wnie w uznaniu dla smialej 

pr6by zasymilizowania inspirujqcych element6w antropologii Sartre'a 

i wzbogacenia nimi wciqz otwartej na uzupelnienia doktryny sw, Tomasza 

w omawianym przedmiocie. 

I tresciowo i emocjonalnie najbardziej spokrewnione z tym referatern 

bylo wystqpienie - (chociaz nalezaloby tu raczej m6wic 0 wystqpieniach 

z uwagi na wyjqtkowo aktywne uczestnictwo Prelegenta we 

wszystkich dyskusjach "Tygodnia") - Mgra Adama Stanowskiego z prelekcjq 

0 stalosci i zmiennosci w etyce. 4 

Dziedzinom aksjologii najblizej z etykq zwiqzanym: religii i kulturze 

poswi~cono dwa dalsze referaty. Problem wzajemnego sto,sunku religii 

i moralnosci jest jednym z w~zlowych zagadnien granicznych aksjologii 

szczeg610wej, interesujqcym juz z samych tylko racji teoretycznych, 

3 Odczyt st. Grygiela zamiesclmy w nrze 135 "Znaku". 

4 Odczyt A. S tanowskiego, pt. spoteczno-wychowawcze konsekwencje ~iekto7'ych 

sposob6w 1Lprawiania etyki zamiescimy w 135 nrze "Znaku".

ZDARZENIA - KSI1\ZKI - LUDZIE 1049 

a nadto szczeg6lnie aktualnym obecnie z racji praktyeznych. Pr6b~ 

okreslenia stosunku tyeh dwu dziedzin z merytorycznego, zasadniczego 

punktu widzenia podjql w swym referacie zatytulowanym Etyka a religia 

Ks. Dr Boguslaw Inlender. W szczeg6lnosci chodzilo Referentowi 

o odpowiedz na pytanie: ezy etyka jest w stosunku do religii w pelni 

autonomiczna, czy tez elementy religijne stanowiq jakies nieodzowne 

skladniki moralnosci. Poniewaz przez "uzaleznienie" etyki od religii 

mozna rozumiec bqdz uzaleznienie 0 charakterze religijnej mot y 

wac j i moralnego p 0 s t ~ pow ani a, bqdz 0 charakterze religijnego 

u z a sad n i e n i are g u 1 moralnego dzialania, stqd tez charakterystyk~ 

stosunku obu wymienionych dziedzin przeprowadza Autor kolejno 

na dwu poziomach i stosownie do tego dwoma r6znymi metodami. 

Na pierwszym etapie - poprzez analiz~ fenomenologicznq swiadomosci 

moralnej i przezycia religijnego, na etapie drugim - poprzez analiz ~ 

uzasadnien wyst~pujqcych w odpowiednio dla tych cel6w sklasyfikowan 

ych "modelach" systefu6w etycznych. Jakkolwiek analizy dokonane 

na etapie pierwszym prowadzq do uznania, ze specyficznie etyczne fenomeny, 

jak doznanie wartosci i poczucie zobowiqzania, Sq nieodzownle 

zwiqzane z autentycznym przezyciem religijnym, to jednak zaleznosci 

tej nie odpowiada zaleznosc w odwrotnym kierunku, jest ona asymetryczna. 

Istnieje mozliwosc autentycznie moralnych przezyc niezaleznie 

od przezyc religijnych. Wniosek na tym poziomie analizy bylby wi~c / 

zasadniczo r6wnoznaczny z uznaniem autonomii przezyc moralnych. 

Jak na pierwszym etapie badan zasadniczym narz~dziem analizy bylo 

poj~ci e motywu w odniesieniu do przezycia moralnego, tak na drugim 

staje si~ nim poj~cie "uzasadnienia" w odniesieniu do norm post ~ ~ 

powania. Autor przyjmuje, ze normy Sq uzasadnialne bqdz: 1. przez 

sprowadzenie normy uzasadnianej do normy uznanej za oczywistq, bqdz 

2. przez odwolanie si~ do odpowiadajqcych tym normom ocen. Te 

ostatnie z kolei uzasadniajq si~ znowu alba dzi ~ ki wlasnej oczywistosci, 

alba tez przez sprowadzenie do oceny oezywistej. Po dokonaniu wspomnianego 

juz zabiegu klasyfikaeyjnego na wszelkich mozliwych (a wi~c 

i faktycznie danych) systemaeh etycznych z punktu widzenia stosowanego 

w nich uzasadniania norm i ich wzajemnych relacji w systemie 

(Prelegent m6wi tu 0 czterech r6Znych "modelach"), Autor stawta 

pytanie, jakie znaczenie w stosunku do wyr6znionych typ6w uzasadnien 

mogloby miec "dodanie" lub "odj~cie" momentu religijnego. Konkluzj~ 

jego wywod6w na tym etapie mozna by chyba wyrazic vv ten spos6b, 

ze uzasadnienie religijne wprowadza pewnq uzupelniajqcq modyfikacj~ 

do uzasadnienia etycznego, kt6rej charakter jednak jest scisle uzalezniony 

od charakteru samego zastosowanego w danym przypadku uzasadnienia 

etycznego. Jesli to ostatnie ma charakter autentycznie moraIny, 

uzasadnienie religijne modyfikuje je wprowadzajqc do niego 

moment "ostatecznosciowy". Jesli zas uzasadnienie etyczne ma charakter

1050 ZDARZENIA - KSIl\ZKI - LUDZIE 

pseudo-moralny (para-'moralny), modyfikacja, jak'l wprowadza "argument" 

religijny, polega jedynie na' zmianie w samej tresci argumentu 

nie zmieniaj'lc jego metodologicznego charakteru. (Hedonizm religijny 

jest na r6wni z hedonizmem "laickim" hedonizmem tylko, niczym wi~ 

cej), W zakonczeniu Referent podkreslH, iz wbrew pozorom wylaniaj'lcy 

si~ z jego rozwazan og6lny wniosek 0 daleko id'lcej autonomii moralnosci 

i etyki w stosunku do religii nie tylko dla religii nie jest 

"grozny", ale postuluj'lc interioryzacj~ i autentyzm w przezyciu morealnym 

przygotowuje tym samym teren dla autentycznej, pogl~bionej 

religijnosci. 

W dyskusji poruszano takie sprawy, jak koniecznosc doprecyzowania 

sensu poj~cia uzasadnienia etycznego oraz jego relacji do poj ~ cia 

umotywowania moralnego, potrzeb~ oddzielania r6znych konotacji terminu 

"morainosc" (i "etyka", i w zwiqzku z tym r6znych konotacji 

terminu "uzasadnienie etY'czne") i "religia", oraz problem wystarczalnosci 

ograniczenia si~ do samej tylko metody fenomenologicznej dla 

adekwatnego scharakteryzowania reIacji obu wymienionych dziedzin. 

Dr Adam Rodzinsk;j postawil sobie za zadanie wyeksponowanie '.'lZajemnych 

powiqzan aksjologii i filozofii kuItury, Stosunek wymienio' 

nych dyscyplin do siebie staral si~ uwyraznic poprzez okreslenie reIacji 

ich przedmiot6w. Dla jej okreslenia musial si~ oczywiscie podj'lc analizy 

obu jej czlon6w: poj~cia wartosci i kultury, Rozwazania analityczne 

nad tresci'l tych poj~c wypelnily tez wi ~ksz 'l cz ~s c jego referatu, zatytulowanego: 

Filozofi.a wartosc i a filozojia kultury. Uznajqc, Ii 

ol

ZDARZENIA - KSIJ\ZKI - LUDZIE 

1051 

gicznymi czy nawet psychologicznymi, wartosci odpowiadaj~cych jego 

seisle duchowym aspiracjom i wlasciwej mu autonomii. Kiedy z kolei 

prelegent przyst~pil do drugiego czlonu omawianej relacji: poj~cia 

kultury, okaza1o si~, ze jego sens jest juz w og6lnych zarysach wyznaczony 

przez sens okreslonego jak wyzej poj~cia wartosci. Wystarczy go 

tylko blizej "dokreSlic", aby m6c nast~pnie postawic szereg pytan wytyczaj~cych 

og6lny profil problematyki specyficznej dla filozofii kultury. 

W tym punkcie jednak okazuje si~, iz tak jak niepodobna bylo okreslic 

poj~cia kultury bez poj~cia wartosci, tak sarno niepodobna rozwiqzac 

ca1ego szeregu problem6w filozoficzno-kulturowych bez zespolu twierdzen 

wyjsciowych, kt6re wszelako formuluje i uzasadnia na swym 

w1asnym terenie filozofia wartosci (a nast~pnie antropologia i nawet 

metafizyka). Relacja obu dyscyplin jest zatem stosunkiem scis1ej zaleZnosci 

metodologicznej, co jednak wcale nie przekresla ich wzajemnej 

odr ~bnosci. Uwydatnieniu tego specyficzneg~ odr~bnego pr ofilu metodologicznego 

filozofii kultury na tie spokrewnionych z niq najblizej 

nauk sluzy1y dalsze, koncowe juz uwagi Prelegenta. Referat sta1 si~ 

impulsem dla ozywionej wymiany zdan. Dyskusja, obfitujqca tym razem 

w wiele humorystycznych akcent6w (sprawa scharakteryzowania wartosci 

przyslowiowej "dziury w moscie"), dotyczy1a g16wnie tej cz~sci 

wystqpienia, w ktorej Referent ustosunkowuj~c si~ krytycznie do ontologicznego 

okreslenia wartosci, proponowal swe wlasne, antropologicznofilozoficzne. 

Omawiane dotqd referaty "Tygodnia" dotykaly waznych merytorycznie 

problem6w aksjologii og6lnej i szczeg61owej. Nie byly to zresztq 

referaty, jesli przez slowo "referat" rozumiec jedynie sprawozdanie 

z tego, co inni tylko w omawianej dziedzinie robiq. W czasie "Tygodnia" 

bowiem bylismy niejednokrotnie swiadkami dzielenia si~ referenta 

z audytorium rezultatami swej wlasnej, tw6rczej pracy w okreslonej 

dziedzinie aksjologii i efektywnego niekiedy w niq wkladu. Tym tez 

chyba w gl6wnej mierze tlumaczy si~ 6w zaakcentowany juz wyzej 

og6lny charakter i wydzwi~k zaprezentowanej w referatach "produkcji", 

wyrazajqcy si~ haslem vetera novis augere. Z uwagi na ten moment 

jakqs kropk~ nad "i" tego "Tygodnia" byl referat Ks. Mgra Cz. Wojtkiewicza 

pod tytu1em Problematyka logiczno-metodologi czna w filozofii 

wartosci. Referat da1 nam zarys typologii problem6w meta-aksjologicznych, 

ilustrowany formulowaniem niekt6rych problem6w konkretnych, 

wskazywal na typowe rozwi~zania oraz klasycznych ich przedstawicieli. 

Akcentowal tendencje zaznaczajqce si~ wsp61czesnie w dziedzinie 

logicznej refleksji nad filozofiq wartosci. Jako zasad~ porzqdkowania 

problem6w Referent przyj~l klasyczne juz dzisiaj rozumienie 

trzech sens6w terminu "logika" lub "metodologia": 1. teoria nauki 

(~pistemologia), 2. logika j~zyka, 3. metodologia w sensie scislym. Refieksja 

epistemologiczna nad filozofiq wartosci dotyczy wyboru samej

1052 ZDARZENIA - KSIAZKI - LUDZIE 

koncepcji tej "filozofii", a w konsekwencji wyboru metody. Wyb6r ten 

jest uwarunkowany og61nie jszymi poglqdami filozoficznymi, g16wnie 

teorioznawczymi (aprioryzm, empiryzm itp.). Czy badanie dzied:dny 

wartosci moze bye naukq, a jesli tak, to 0 jakiego typu nauce moze tu 

bye mowa (ontologia wartosci?, fenomenologia? epistemologia?, socjologia 

z psychologiq?) - oto podstawowe zagadnienia epistemologiczne. 

Na "logik~ j~zyka" danej dziedziny badanej, w tym przypadku teorii 

wartosci, sklada si~ problematyka dotyczqca tzw. aparatury poj ~ ciowej 

tej teorii. Idzie tu 0 wybor i dokladnq charakterystyk~ semiotycznq-syntaktycznq, 

semantycznq i pragmatycznq - wyrazen aksjologicznych, 

glownie terminow, zwlaszcza podstawowych ("wartose", "dobro", "ocena" 

itp.). W szczegolnosci: syntaktyka rna uwyraznic w poj~ciach wartosciujqc~ch 

wszelkie ukryte r elatywizacje, semantyka rna dostarczyc 

blizszej charakterystyki tych poj~c (problem typow znaczen termin6w 

wartosciujqcych, wzajemnych zwiqzk6w tych zna czen, sposobow ieh 

ustalania: klasyczny problem definiowalnosci, itp.), a takze analiz dotyczqcych 

wartosci obiektywnej (w szczegolnosci wartosci logicznej) 

calych wypowiedzi wartosciujqcych, g!6wnie ocen (stanowiska przeciw 

.stawne: z jednej strony zwolennicy znaczenia poznawczego ocen, z drugiej 

strony przedstawiciele tzw. emotywizmu). Pr agm a tyk~ interesujqcq 

pozostale funkcje wypowiedzi wartosciujqcych: rola wyrazania postaw 

(przekonan?), rola sugerowania, rola przekazywania zqdan lub tp. 

"Metoda" w zastosowaniu do dzialalnosci badawczej, to "metoda uzyskiwania 

twierdzei'l poznawczo wartosciowych i ich uzasadniqnia". 

Referat wskazywal na zlozonosc problemu uzasadniania aksjologicznego 

i jego uwarunkowania w postaci rozwiqzan wielu problem6w semantycznych. 

Nie jest rzeCZq latwq, m. in. wobec dotychczasowego braku 

zadowalajqcej eksplikacji og61nego poj~cia uzasadniania, rozstrzygnqe 

zasadnie takie zagadnienia jak zagadnienie uzasadnialnosci bezposredniej 

ocen, zagadnienie uzasadniania or.,en Ua podstawie przekonal1 

innego typu, zagadnienie og61nych warun.k6w poprawnosci uzasadniania 

aksjologicznego itp. Zwr6cono wreszcie uwag~ na dochodzqcq 

coraz bardziej do glosu w literaturze metaaksjologicznej tend e ncj~ do 

"liberalizacji" w stosowaniu narz~dzi logiczno-metodologicznych do 

d~iedziny wartosci. tendencj~ . ktora jest wynikiem postulatu ogolniejszego, 

postulatu respektowania specyfiki roznych dziedzin poznawczych. 

Przykladem wspomnianej tendencji jest np. rezygnacja z "uswi~conego" 

tradycjq dqzenia do definiowania termin6w za wszelkq c e n~ 

na rzecz innych rodzaj6w sposob6w ustalania ich znaczenia, lub np. 

zarzucenie stosowania schematu "dedukcja-indukcja" tam, gdzie rna 

miejsce specyficzny typ uzasadniania i argumentacji - "praktyczny", 

"wartosciujqcy", "etyczny". Ujmujqc najkr6cej Referent dal ' przeglqd 

postulat6w rzetelnej "roboty" badawczej, jakie stawia przed badaczem 

jakiejkolwiek dziedziny wsp61czesna teoria nauki, a kt6rym etyk musi

ZDARZENIA - KSIAZKI ~ LUDZIE 1053 

czynie zadose, jezeli uprawiana przezeil dziedzina chce aspirowae do 

rangi poznania naukowego. Postulowane tu "novum" jest tym bardziej 

doniosle i aktualne, ze na tym odcinku zauwaza si~ pewne "nienadqzanie" 

etyki w por6wnaniu ze stopniem dojrzalosci -metodologicznej innych 

nauk. PeIne uswiadomienie sobie niedobor6w i op6Znieil w tym zakresie 

jest jednak 'niezb~dnym warunldem ich skutecznego przezwyci~zenia 

i proby nadania etyce postaci odpowiadajqcej wsp61czesnym wymogom 

na tym odcinku. Dla tych wzgl~d6w to perspektywiczne koilcowe 

spojrzenie oczyma logika i metodologa na pole "uprawy" etyka - do 

!Czego w gruncie rzeczy sprowadzal si~ referat Ks. Wojtkiewicza - sta 

nowilo wyjqtkowo cennq pozycj ~ ostatniego "Tygodnia" i jeszcze jedno 

w cyklu jego wyklad6w wskazanie, gdzie w etyce mo:i.na i trzeba "stare" 

"novvym" uzupelnic i wzbogacic. 

W swym wst~pnym referacie, otwierajqcym program "Tygodnia" 

Mgr Galkowski poinformowal nas, :i.e na terenie polskim reprezentowane 

Sq obecnie wszystkie kierunki cieszqce s i ~ aktualnie "w z i~ciem " na 

swiatowym rynku aksjologii i etyki. Z obrazu, jaki nam nakreslil, 

wynikalo wszelako, :i.e istniejq pomi~dzy nimi duie dysproporcje zarowno 

pod ~vzgl~dem ilosci publikacji, jak rowniez pod w zgl~dem ich 

wartosci naukowej. Niektore stwierdzenia i oceny Autora dotyczqce 

kierunk6w szczeg6lnie nam bliskich mogly nas nawet niepokoic. Nie 

wiemy, jak by wyglqdaly oceny Mgra Galkowskiego, gdyby referat 

sw6j glosil nie na rozpocz~cie, lecz na zakonczenie "Tygodnia Filozoficznego", 

a wi~c w momencie, kiedy ju:i. sam ten Tydzien przeszedl d o 

historii polskiej aksjologii i etyki, stajqc si~ jej elementem. Nie sqdzimy, 

by oceny te byly radykalnie odmienne, a le wolno nie bez podstawy przypuszczac, 

:i.e bylyby bli:i.sze jasniejszym tonacjom. A jezeli tak, to chyba 

mo:i.na uznae tegoroczny "Ty~zieil Filozoficzny" za imprez~ udanq i budzqcq 

uzasadnione nadzieje na przyszlose. 

Ks. Tadeusz Styczen 

ENCYKLIKA ECCLESIAM SUAM 

"LIST - 

ROZMOWA" 

Kosci6l katolicki, a takze ludzie spoza Kosciola oczekiwali z zainteresowaniem 

na encyklik~ Ecclesiam suam, z 6 sierpnia 1964, pierwszq 

encyklik~ pontyfikatu Pawla VI, poniewa:i. ogloszone przez papieia 

Jana XXIII listy do wszystkich ludzi dobrej woli, a szczegolnie Pacem 

in terris, wywolaly niespotykane do tej pory z7:tinteresowanie dla tego, 

co m6wi papiez·. Tak wi~c list Pawla VI zostal zaraz na poczqtku 

sievpnia zyczliwie przyj~ty przez pras~ swiatowq; komentowano go 

Tlumaczenia artykulu dokonano wed!ug tekstu zamieszczonego w ,,:E:tudes", 

Octobre 1964, z pewnym! skr6tainl.


i cytowano, a "New York Times" opublikowal go nawet w calosci. 

Jednakze, unikajqc pochlebstwa, trzeba przyznae obiektywnie, ze nie 

wywolal on tego spontanicznego entuzjazmu, jaki powital Pacem in 

terris. A nieuniknione por6wnywanie no~ej encykliki z tamtq z koniecznosci 

zafalszowalo nasz poglqd i nie pozwolilo nam dostrzec oryginalnosci 

listu Pawla VI. M6wiono, ze nowa encyklika przypomina wi~cej 

styl Piusa XII, niz Jana XXIII. To zdanie nie jest sluszne: nie ma 

w niej nic z teoretycznych, nieosobistych i mistrzowskich traktatow 

Piusa XII. Pawel VI wprowadza do literatury papieskiej zupelnie nowy 

rodzaj: po pierwsze dlatego, ze encyklika zostala pomyslana, ulozon~ 

i napisana przez niego samego - co jest rzadkosciq - a zwlaszcza 

dlatego, ze papid stara si~ jq podae w formie prostego "listu - rozmowy", 

jakiegos wewn~trznego monologu, wyjawionego swiatu, po to 

zeby zapoczqtkowac dialog. Papiez odkrywa wlasne najwRzniejsze troski, 

zasadnicze i charakterystyczne cechy wlasnej mysli; nie z gory 

ustalony program, ale raczej drogi poszukiwania, na ktore wkracza. 

Trudno 0 cos bardziej przejmujqcego niz ten dowod ufnosci, jaki 

sklada episkopatowi (bo do niego w pierwszej kolejnosci zwraca si~ 

ze swymi zwierzeniami), ale takze Kosciolowi i swiatu. 

Encyklika ta nie jest jednak dokumentem bardzo przyst~pnym. Nie 

z powodu jej stylu: Pawel VI najwidoczniej staral si~ bardzo 0 porzucenie 

skomplikowanego sposobu pisania, polegajqcego na dlugich, okresach 

najezonych zdaniami podrz~dnymi i warunkowymi, ktory to sposob 

dawniej bardzo lubil i ktory odpowiada subtelnosci i precyzji jego 

mysli. Jednakze w tych kr6tkich i bardzo oszcz~dnych zdaniach, ktorych 

teraz uzywa, widae t~ samq inteligencj~: rzutkq i analitycznq, dostrzegajqcq 

zlozonosc problemow w calej jej ostrosci i wyrazajqcq jq zawsze 

za pomocq skrupulatnie dobranych odcieni. Tutaj Pawel VI jest naprawd~ 

bardzo r6Zny od Jana XXIII. Geniusz zmarlego papieza oparty 

na intuicji, optymizm polegajqcy na zaufaniu do Boga, lqczyly si~ 

z ogromnym czasami upraszczaniem problem6w, co umozliwialo mu 

podejmowanie opatrznosciowo odwaznych inicjatyw. Jednakze skoro 

juz Jan XXIII dal raz impuls, jest rzeczq bardzo szcz~sliwq, ze jego 

nast~pca, kt6ry chce kontynuowac to, co zacz~te, jest obdarzony analitycznq, 

trzezwq i zr6wnowazonq inteligencjq. Ta sklonnose do analizy 

i tak cenny dar wydobywania odciel).i nie zapewnia mu popularnosci 

i raczej zadziwia nasze dzisiejsze "stadne" umysly, zanadto przyzwyczajone 

do nami~tnych, propagandowych uproszczen. 

Zresztq encyklika, kf6ra faktycznie jest zaadresowana w pierwszym 

rz~dzie do biskup6w, to dokument dosye dlugi, papiez chcqc mowic 

jasno zaczyna od 6bszernego wst~pu, w kt6rym dokonuje syntezy temat6w, 

jakie nast~pnie poruszy. Temat6w tych jest wiele i nie zapominajmy, 

ze to jest "list-rozmowa", gdzie wiele przedmiot6w b~dzie za

z r ARZENIA - KSIA2KI - LUDZIE 

1055 

ledw ie lekko poruszonych; gdyby to mial bye dydaktyczny trakta t, to 

wiele spraw znaiazloby s i ~ w p rzypisach; tutaj cz ~sto jak refren powraca 

pragnienie po dsu n i~ ci a t emat6w do pr zemyslen bez pr etensji do 

ich r ozwijania. Wreszcie, cZGse najbardziej bezposrednia i n a jprzyst E;pniejsza 

dia szerokich m as, czyli cz ~ s e odnoszqca siE; do dia logu, pojaw ia 

siG na samym koncu i po wielu r ozwaian iach, kt6re nie n adajq siE; do 

wywolania sponta nicznego zainteresowania. Oto pow ody, kt6re Uumaczq 

dlaczego ten tekst tak orygin alny, osopisty, przemyslany i sugestywny 

nie doznal od r azu rozglos u, na ja ki zaslugujc. K to wie, czy tak n ie jest 

lepiej. Pa pieZ pragnie pobudzie osobistq refleksj E; u tych, do kt6rych siE; 

zwraca: "Chcemy przygotowae. umysly a nie wyczer p uj '1co traktowac 

tem aty"; gwaHowny entuzjazm" jest niewysta r czaj qcy do takich pr zemyslen, 

wymagajq one czasu na doj rzewanie. 

W tych warunkach nie rna m owy 0 pr6bie streszczenia en cykliki: 

nie mielibyfmy innego wyjscia jak uloienie sztywnej t ablicy syn optycznej, 

kt6ra musialu by wypaczae m ysl z ist oty swojej giE;tkq i suges 

tywnq. Chcialbym tutaj po prostu wykazae, ie P awel VI jest szczery, 

kiedy twierdzi, i e k ontynu uje porywy Jana XXIII. P ospieszna i powierzchowna 

lektura doprowadzila niekt6rych kom entator6w encykliki 

do zobaczenia w Ecc!esiam StLa1n reakcji przeciw Jan owi XXIII. To 

prawda, zc "papiez Montini" j "papiez Roncalli" ujawniajq swoje w lasne 

i to diamentralnie r6zne osobiste sposoby rcagowania. Co nie znaczy, 

ze obaj wychodzqc od odrE;bnych psychologii i niepodobnych doswiadczen 

nie mog'1 dqzye do tego samego celu. P6jdE; jeszcze da lej : pow iedzialbym, 

ze wyostrzone poczucie trudnosci i moiliwych niebezpieczenstw, utajonych 

bl ~ d 6w, 5wiadomose zlozonosci tego, co rzeczywiste' - wszystkie 

cechy tak charakterystyczne dla Pawl a VI - dajq mu smialose refor 

matorsk,! , jeszcze bar dziej a uten tyeznq i odwazn q n iz smialose J ana 

XXIII. To nie jest paradoks. ChlDpska r oztropnose Jana XXIII, jego 

dobroe nie pozwalajqca na zrobienie komukolw iek przykrosei, sprawialy, 

ze w ciekawy spos6b r 6wnowazyl smialose swoich intuieji i iniejatyw; 

ta kompensacja nie dzialala poprzez odcienie i zastrzezenia jak u P awla 

VI, ale poprzez zaskakujqce decyzj e w przeciwnym kier unku - tak ie 

jak obsadzanie kier owniczych stanowisk ludzmi wr ogim i ow em u aggtornamf!nto, 

kt6re pa piez glosil. Niezego takiego nie rna u P a wla VI ; 

mozna to bylo wyraznie stwierdzie, kiedy wyznaczal moder ator6w i dodatkowych 

czlonk6w sobor owych, a zw laszcza po-soborowych komisji. 

J ednakze nie m ozna wykluezye, ze pewncgo dnia Pawel VI przyjm ie 

postawE; inn'1 od dzisiejszej - 0 ile poczucie odpowiedzialnosci czy 

obowiqzku za chowa nia tego, co uwaza za dziedzietwo P iotrowe, wyczucie 

niebezpieczenstwa zagrazajqeego wierze, ezy wreszcie odkrycie powaznych 

i m ogqcych miee grozne nastE;pstwa blGd6w - kazq m u zareagowac 

i wlqczyc hamulce. Inteligencjom r6wnie subtelnym jak jego, 

zl'1czonym z wielkq energiq, pr zysluguje prawo r ezygnowania z pier- 

Zna k - 16

1056 ZDA RZENIA - KSIAZKI - LUDZIE 

wotnych zamierzen i pozycji - nie dlatego ieby im zaprzeczyc, ale ieby 

je dopelnic przez ich przeciwiellstwa. Takie kompensuj1jce przemiany 

dziwi1j zwyk le nasze mniej przezorne umysly. Nieza leinie od ti~go, co 

b~dzie z ewentualn1j przemian1j - ktorej moiliwosc nie od rzeczy b~dzie 

przewidziec - na razie trzeba stwierdzic, ie Pawel VI - uiywaj1jc 

wszelkich zastrzeien i niuans6w, ktorymi ubezpiecza swoje mysli 

cierpliwie, dyskretnie, ze spokojn1j wytrwalosci1j przeprowadza zamysl 

reformatorski wyraznie wpisany .w t~ encyklik~. 

REFORMA KOSCIOLA 

Siowo "reforma", malo uiywane przez Jana XXIII, w encyklice 

wraca jako motyw pl'Zewodni. Papiez dodaje, ze oczywiscie nie chodzi 

o rewolucj~ maj1jcq podwazac zasadnicze struktury prawa Boiego, ktorp 

stanowiGj 0 pelnej autentycznosci Kosciola. Celem tej reformy jest raczej 

doprowadzenie Kosciola do wi~ksz e j zgodnosci z zamiarami Bozymi 

i uzdolnienie jego zasadniczych struktur do lepszego wykonywania ich 

jedynego zadania, jakim jest udzielanie Chrystusa. Moina tu odnalezc 

mysl o. Congara zawartGj w jego wielkim dziele Vraie et fausse r ejoTme 

de Z'EgZise (Prawdziwa i falszywa reforma Kosciola). KardynalFeltin, 

w Iokalu wydawnictwa dominikanskiego du Cerf, publicznie przytoczyl 

zdanie Pawla VI, ze dzielo o. Congara jest jednym z tych, ktore staly 

si~ natchnieniem dla osobistych przemyslen papieza ; a k ardynal:owie 

majGj przywilej autentycznego przekazywania slow papieskich. 

Tak wi~c Pawel VI w ielokrotnie nie waha si~ uzy!: dosadnego wyra-· 

zenia owinach·Kosciola i propri jalli - wyrazenie dotychczas tak bardzo 

rzadko spotykane w oficjalnych dokumentach, ie tlumacze I:acinscy, 

uwazajGjc ie naleiy je zlagodzie i uscisli!:, napisali suorum membrorum 

errata, a wi~c winy czlonkow Kosciol:a, a nie jego samego. 

Reforma owa ma bye przede wszystkim i zasadniczo duchowa, a nie 

tylko kanoniczna i instytucjonalna. Chodzi tu 0 nawr6cenie si~ wszyst·· 

kich i kazdego, usilnGj prob~ odnalezienia na powr6t dwoch cnot ewangelicznych: 

ub6stwa i mHosci. Jan XXIII osobiscie przezyl cnot~ ubostwa 

i nie wahal: si~ ubolewae publicznie nad grzechami przeciw ubostwu, 

jak ie stwierdzal wokol siebie, a zwlaszcza nad ambicjq; nieustannie kladl 

nacisk na t~ wainGj postac ubostwa, jak1j jest duch sluiby, a .nie panowania 

dla wszystkich, ktorzy sprawujGj urz~dy w Kosciele ; a jednak 

nie uwydatnil tak jasno, jak to zrobil Pawel VI, owej koniecznosci 

widomego praktykowania ubosiwa dla calego Kosciola. To nie znaczy, 

ie obecny papiez widzi jui jasno, w jaki sposob ma kon kretnie wprowadzi!: 

ducha ubostwa. I w lasciwie nikt dzisiaj tego tak calkiem jasno 

nie widzi. Ale papiez prosi biskupow, zeby razem z nim zatroszczyli si ~ 

o szukanie rozwiGjzania tego zasadniczego problemu. 

Reforma ma bye takie intelektualna; i tutaj Pawei VI idzie dalej nii

ZDARZENIA - KSIAZKI - LUDZIE ' 1057 

Jan XXIII. Dobry papiez Jan z calym optymizmem posta wil sobie za 

zasad~ dostrzeganie raczej tego, co pozytywne, a nie tego, co pegatywne 

'w jednostkach, spoleczenstwach i ruchach. Nie cheial niczego pot~piac, 

nie sqdzil, zeby jakies powazniejsze grozby herezji dojrzewaly w Ionie 

katolicyzmu. Sam mial wartosciowe o s iqgni~cia , peIne erudycji, na polu 

krytycznego wydawania tekstow, ale nie tail wcale, jak malo 'wsp6lnego 

z badaniami czysto teologicznymi i spekulatywnymi. Nie pozwalal na 

oficjalne za rzqdzenia pot~pi a jqc e , ale nie byl oswojony ' z post~pami 

krytyki biblijnej. Pawel VI nie jest oczywiscie zawodowym teologiem, 

ale byloby nieslychanie trudno znaleic podobnq kultur~ teologicznq 

u kogos, komu jak jemu cale zycie zeszlo na funkcjach administracyjnych 

i duszpasterskich. Ogloszone przemowienia swiadczq, ze az do 

pocz'ltku swego pontyfikatu orientowal si~ doskonale w pracach teologow 

niemieckich i francuskich; ja ko papiez po wielekroc wyjawial swoj& 

osobistq s ymp a ti~ dla niekt6rych wsp6Iczesnych wielk ich teologow; 

otwarcie zajql stanowisko przychylne zdrowej wolnosci w badaniach 

egzegetycznych. W omawianej encyklice wyraza SWq rado§{: z · prac 

wielkich wspolczesnych teologow: nie trudno byloby wstawic tutaj 

nazwiska ludzi, kt6rzy za poprzednich pon'tyfikatow byli c z ~sto przedmiotem 

podejrze11. Papiez w tekscie, kt6ry wlasnor~czni e zredagowal, 

daje dowod g l~bokiej , osobistej refleksji teologicznej; proponuje teologi~ 

Koseiola chrystologicznq i trynitarnq i metod~ eklezjologicznq, kt6rq 

moi na nazwac fenomenologicznq i refleksyjnq, pozostajqcq pod wpIywami 

niekt6rych swieckich nurtow filozofii wspolczesnej, a nie jest 

to bynajmniej metoda klasyczna. 

Papiei proponuje OWq podstawowq duchowq, a takie intelektualnq 

r eform ~ jako rezulta t scislej wsp6lpracy episkopatu i papiestwa. Tutaj 

zasluga inicjatywy naleiy do Jana XXIII, ktory w swej genialnej 

prostocie odwaiyl si ~ na prawie rewolucyjny - w 6wczesnym stanie 

instytucji koscielnych - pomysl zwolania Soboru Powszechnego; ta 

decyzja przerazila przeciei pewnych ludzi, dla kt6rych rutyna byla 

rzeczq uswi~conq; historyczne konsekwencje tej decyzji nie dadzq si~ 

jeszcze przewidziec. Jan XXIII nie m6wil 0 kolegialnosci episkopatu, 

ale tchnql ducha w jej rzeczywistosc. Kardynal Montini jako jeden 

z pierwszych okreslil jej zasady i wyrazil zyczenie, i eby praktyka 

scislej wspolpracy ciaia biskupiego z papiestwem nie ograniczala si~ 

do c,zasu Soboru, ale i eby si~ staia czyms trwalym, w form ie, ktorq 

trzeba stworzyc. J est oczywiste, ie - jesli Kosci61 rna pozostac katolicki 

- ta wsp6!praca zaklada zachowanie w calej rozciqglosci prymatu 

nast~pcy sw. Piotra ; Pawel VI, stosownie do obowiqzk6w sw ego urz~du 

i ze skrupulatnym poczuciem wlasnej odpowiedzialnosci historycznej, 

glosi to nieustannie od samego poczqtku swego pontyfikatu i to z takim 

naciskiem, ze czasem moi na bylo odniesc wraienie, jakby pr zestraszyl

1058 ' ZDARZENIA - KSI1\ZKI - LUDZIE 

si~ idei, kt6rq sam wylansowal. Jego encyklika wykazuje, :i:e takie wr(A 

:i:enie byloby falszywe. Oczywiscie Pawel VI przypomina, ze jest najwy:i:szym 

arbitrem Soboru. W trudnej do przetlumaczenia formule mowi,' 

ze "b~dzie si~ cieszyl, kiedy jego zdanie b~dzie zgodne ze zdaniem 

Soboru", czym daje do zrozumienia, ze koniec koncow oSqd papie:i:a 

moglby bye rozny od osqd6w biskupow. Mo:i:na przcciez latwo przypomniee, 

ze byly Sobory, pozornie powszechne, ktorych decyzji Kosciol 

i papiez nie oglosili (np. slawne synody w Sirmium albo Sob6r w Konstancji, 

niezale:i:nie od tego, jak wyglqda dzisiejsza dyskusja 0 kanonach 

tego Soboru). O. Congar pisze, ze wlasciwie jedynym mozliwym probierzem 

ekumenicznosci Soboru, to znaczy faktu, :i:e reprezentuje on calose 

Kosciola, jest aprobata Stolicy Piotrowej. 

W takim kontekscie tym wyrazniej uderza, jak dalece Pawel VI nie 

chce sprawowae swego urz~du najwy:i:szego doktora i pasterza w spos6b 

nasuwajqcy mysl 0 dyktaturze duchowej i dogmatycznej. W encykliee 

kladzie nacisk na swojq deeyzj~ pozostawienia ealkowitej wolnosci 

Soborowi; skrupulatnie unika nie tylko traktowania zagadniel'i, nad 

kt6rymi Sob6r wlasnie praeuje, leez stale prosi biskup6w, prawie blaga 

ieh 0 dor'adzanie papiezowi, 0 pomaganie mu, 0 wsp6lprae~ z nim, 

o wskazywanie mu potrzebnyeh reform, a zwlaszeza - sposob6w do 

wprowadzenia ub6stwa. Nigdy jeszeze papie:i: nie wykazal tak wyraznie 

i na faktaeh, ze jego najwyzszy urzqd nie bywa wykonywany sine 

Ecclesia. Sarno wyrazenie "kolegialnosc" nie pojawia sie, jak sqdz~, 

w eneykliee wlasnie dlatego, ze nie zostalo one jeszeze przeglosowane, 

ale rzeezywistosc kolegialnosei jest w calej tej eneyklice obecna i dzialajqea. 

Sarna forma monologu-zwierzenia, jakq encyklika posiada, zaklada 

kolegialnosc. 

"Zeehciejcie pom6e Nam - pisze Pawel VI - we wprowadzeniu 

(programu pontyfikatu) waszq radq, waszym popartiem, waszq wsp61 

praeq... To do was, czcigodni bracia, nalezy wskazanie Nam, co trzeba 

zrobic dla oczyszczenia i odmlodzenia oblicza Kosciola. Ale raz jeszcze 

cheemy was zapewnic, ze postanowilismy przyezynic si~ do tej reformy". 

Wskutek tego samego szacunku dla postanowien ezy sugestii Soboru 

nigdzie w encyklice nie rna mowy 0 instytucjach, kt6re po zakonczcniu 

Soboru moglyby, wedlug formuly uzytej juz raz przez papieza, utrwalic 

6w udzial kolegiuql biskupiego "w odpowiedzialnosci rzqdzenia Kosciolem". 

Jednak:i:e ju:i: teraz Pawel VI przewiduje, :i:e dzi~ki komisjom posoborowym 

taka praea b~dzie kontynuowana w duchu Soboru tak:i:e 

po jego zamkni~ciu. Niekt6re komisje ju:i: dzialajq, a ich mi~dzynarodowy 

sklad sprawia, ze one Sq dOkladnq r eprezentaejq calego episkopatu 

swiata. 

"Naturalnie, pisze papiez, Sob6r wlasnie rna podsunqe te reformy, 

jakie nalezy wprowadzic w prawodawstwie koscielnym, a komisje posoborowe 

- zwlaszcza te, ktoresmy j uz utworzyli dla przestudiowailia

ZDARZENIA - KSIi\ZKI - LUDZIE 1059 

prawa kanonicznego - przelozq decyzje zgromadzenia na konkretne 

terminy". 

Poprzez calq encyklik~ przewija si~ pewien temat, kt6ry jest tr6dlem 

postanowienia reformy; to, co Pawel VI nazywa "roztropnym wyczuciem 

historii". Oczywiscie nie w znaczeniu materialistycznym i pozytywistycznym, 

jakie si~ mu dzis nadaje; tutaj jest to punkt widzenia 

wiary, przekonanie, ze "B6g wspomaga Kosci6l i prowadzi go nawet 

wtedy, kiedy pozwala slabosci ludzkiej znieksztalcac mniej lub wi~cej 

czystosc jego rysow i pi~kno jego czyn6w". Jednakze ten punkt widzenia 

wiary uznaje . za rzecz zdrowq i normalnq 6w nieprzerwany rozw6j 

wynikajqcy z pogl~biania doktryn i adaptacji instytucji. Wlasnie to wyczucie 

rozwoju okresla wymiary i granice reformy podj~tej przez Pawla 

VI; ta reforma nie jest archaizowaniem, jakims powrotem do instytucji 

pierwotnych i do chwiejnych sformulowan poczqtkowych, "jak gdyby, 

m6wi Papiez, tylko 6wczesne miary byly sluszne i dobre"; reforma nie jest 

tez owocem jakiegos subiektywnego iluminizmu, nie jest charyzmatyczna 

w zlym znaczeniu tego slowa, ale jest wysilkiem dqzqcym do odszukania 

w konkretnych warunkach terazniejszosci calej czystosci pierwotnego 

porywu, kt6ry prowadzil caly rozw6j, az do naszych czas6w. Takie wyczucie 

rozwoju nie wyrazalo si~ dotqd zbyt cz~sto w oficjalnych dokumentach 

Kosciola, wskutek reakcji przeciw naduzyciom, jakie w tej 

dziedzinie wprowadzil modernizm. 

TRAKTAT 0 DIALOGU 

Wlasnie to roztropne wyczucie historii cechuje najbardziej nowatorskq 

cz~sc dlugiego refleksyjnego monologu Pawla VI, cz~sc, kt6ra 

najmocniej zafrapowala komentator6w, to znaczy traktat 0 dialogu. 

Swiadomie uzywam tu wyrazenia "traktat", poniewaz tutaj Papiez nie 

ogranicza si~, tak jak w calosci swego listu, do aluzji i delikatnych 

sugestii. I znowu Pawel VI idqc po tej samej linii posuwa si~ dalej niz 

jedno z najowocniejszych natchniefl optymizmu Jana XXIII, wedlug 

• ktorego Kosci6l powinien podjqc to, co jest dobre w niezwyklym post~pie 

wsp61czesnej cywilizacji. Zrozumienie tego dialogu jest 0 tyle gl~bsze 

u Pawla VI, ze nie wynika ono z instynktownego optymizmu, ale 

z bardzo trzezwej wiary i z wolnego od naiwnosci realizmu. Pawel VI 

zach~ca pasterzy do czujnosci; z calq energiq ujawnia niebezpieczenstwo 

cywilizacji hedonistycznej, kt6ra dqzy do balwochwalczego uwielbienia 

czlowieka. Jednakze, tak jak Jan XXIII nie uwaza, zeby aktualnym 

zadaniem Kosciola mialy bye w pierwszym rz~dzie pot~pienia, by 

mial on rzucac anatemy, glosie systematyczne powstrzymywanie si~ 

od wszelkich stosunkow ze §wiatem czy wzywac pod sztandary krucjaty. 

Papiez chce rozpoczqC dialog z ulegaj qcym gl~bokim i gwaltownym 

przemianom laickim §wiatem, w kt6rym dzisiejszy Kosci6l prowadzi

1060 ZDARZENIA - KSLf\ZKI - LUDZIE 

swoje samoistne zycie. Ta postawa nie jest ta k zupelnie nowa; to punkt 

dojscia powolne j ewolucji zainicjowan.ej przez Leona XIII, potem zahamowanej 

w okresie nieuniknionej reakcji anty-modernistyeznej i rozpoez~tej 

na nowo za Piusa XI a nawet Piusa XII, kt6ry w swoich star annie 

przygotowanych mowach tak si ~ troszczyl 0 wykazanie, ze Kosci61 

interesuje s i~ wszystkim co ludzkie. 

Jan XXIII w coraz wyrazniejszej afirmacji godnosci ludzkiej dostrzegal 

post~p nowoezesnej swiadomosei moralnej; P awel VI mowi 

o konieeznym dialogu 'ze wspolczesnym swiatem, takim jaki on jest. 

Nie b~d~ streszczal tyeh wypracowanyeh i subtelnyeh stronie, na ktoryeh 

papiez okresla ducha tego dialogu. Moze nieswiadomie spotyka s i ~ on 

tutaj z filozofem dialogu, Zydem Martinem Buberem: dialog zaklada 

wysilek, zrozumienia drugiego czlowieka, widzenie trzezwe - jego bh; 

dow, ale - peIne sympatii - jego stara n, pragnienie skutecznej pomoey, 

zeby m6g1 urzeezywistnic to, co w nim najlepsze. 

Pawel VI stwierdza, ze taki dialog, 0 jaki mu chodzi, nie jest moiliwy 

z "wojujqcym ateizmem". Niekt6rzy cheq widziec w tej postawie r e akej~· 

przeeiw Janowi XXIII. Zauwazmy jednak, ze Pawel VI, tak sarno jak 

jego poprzednik, odrzuca jawnie wszelkq id e ~ 'krucja ty; jezeli stwierdza, 

ze nie mozna prowadzic dialogu z przeciwnikiem, ktory z zasady nie 

chee rozmawiac, to. nie odmawia dialogu z jednostkami, kt6re cheq 

rozmawiac, nawet gdy Sq to ateisei. A nawet wobec samego ateizmu papiez 

popiera zasa d~ zrozumienia, sympatii i - wierny zanalizowanemu 

przez siebie poprzednio duehowi dialogu - kai e si~ star ac 0 z'tozumienie 

n a jgl~b szych przyczyn tego zjawiska historycznego, jakim jest 

rozpowszechnianie si~ ateizmu za naszych dni ; kaze starac s i~ 0 rozpoznanie 

tyeh znieksztalcen ehrzescijanskich, kt6re oddalajq ludzi od 

osobistego odkryeia Boga; jest sklonny uznac wielkodusznosc ludzkq 

i dqzenie do sprawiedliwosci i po s t~pu czerpiqce nieraz natchnienie 

z ateizmu; nie waha si~ dostrzec w tych dqzeniach "pochodnych tego, 

co absolutne i konieezne". Nawet w racjonalizmie at eisty P awel VI 

dostrzega normalny bieg mysli zatrzymanej po prostu w swym rozp~dzi e . 

Jest jasne, ze Jan XXIII nigdy nie okazywal sympatii doktrynom 

materializmu marksistowskiego; jego pragnieniem bylo stac si ~ otwartym 

dla ludzi. Czy nie taka sam a - bardziej tylko wycieniowana, sprecyzowana 

i pogl~biona intelektualnie - jest postawa Pawla VI. W kazdym 

razie Pawel VI, tak samo jak J a n XXIII, i na zasadzie wlasciwego mu 

wyezucia histor ii, osmiela s i ~ przewidywac mozliwose ewolueji i zlagodzenia, 

nie tyle teoretycznego systemu ateizmu marksistowskiego ile 

zmniejszenia s i ~ wplywu tego ~ y s temu na caly rueh, co bye moze 

mogloby otworzyc d r o g~ dla dialogu: 

Robert Rouquette, SJ 

t lum. A. T.

ZDARZENIA - KSli\ZKI - LUDZIE 1061 

IRZYKOWSKIEGO GARDEROBA DUSZY 

Mam tr o ch ~ pretensji do Andrzeja Kijowskiego. Jego om6wienie 

dziennik6w Irzykowskiego (Irzykowski bezbronny, "Tw6rczose" 1965, 

nr 1) jest bardzo wnikliwe i w analizie i we wnioskach koncowych, 

zwlaszcza kapitalne Sq uwagi Kijowskiego 0 problemie szczeroSci. Ale 

mimo to jest to om6wienie jednostronne, bo na prawach zaimprowizowanego 

eseju. Irzykowski j est be z b ron n y nie dlatego, ze odkryl 

s i ~ w swoich dziennikach, w tym wypadku jest bezbronny dlatego, ze 

Kijowski go sobie ustawil w · najdogodniejszej dla siebie pozycji 

potem wystar

1062 ZDARZENIA KSL!\ZKI - LUDZIE 

calf} r ze czywist osc w e "vn ~ t r z nq, ze n a wet najbardziej bolesne przezycia 

tkwHyby jakos obok doznajf}cego, moze nieco pr zerazae racjonalizmem. 

P r zywolujf}c lemowskq science-fiction m ozna by tu powiedziee, ze ta 

wlasnie struktur alizacja zatarlaby m ozliwose rozr6i.niania czlowieka od 

robota. Ale to w k0l1CU dygresja - najlepiej pow iedziee, ze wspolczesna 

psych ologia nie upowai.nia n as jeszcze do w ydawania sqd6w 0 tego 

rodzaju szczerosci. W pozost alych zeszyt ach obejmujqcych okres mlodosci 

Irzyk owskiego, dwudziestolecie m i ~ dzyw oj enne i cz~ s e okupaeji 

(do kOllca pow stan ia w arszawskiego) a utor ich cz~ sto "robi mi n ~ " 

sygnalizuje, od czasu do czasu, ze nie pisze tego wszystkiego na serio. 

" Obi ec u j ~ warn potem [tu raczej bl~dn a ort ografia, z sensu informacji 

wyn ika, i.e powinno bye po tym] ir on i ~ wlasnych dziel" - pisze 

Irzykow ski jui. w r oku 1891, ' a w rok u 1937 powtar za wlasciwie to 

sarno z 0 wiele wi~ksz q jedyn ie dozq ironii. "Zapiski niektorych ludzi 

w pam iE;tnikach (i m oje) m a jq tylko wartosc poskrobania si~ w sw ~ 

dzqce miejsce". Z zagadnieniem tym lqczy si c:; pr oblem inny: ezy 

Irzykowski chcial w przyszlosci opublik ow ae swoje dzienn iki. P roblemu 

t ego wlasciwie n ie da si~ . r ozs irzygnqc. Zastanawial s i ~ wielokrotnie 

n ad nim w dzienn ikach, liczyl s i ~ z takq moi.liwosciq, ale wyraznej 

zgody sobie sam emu n ie dal nigdzie. Mozna r aczej pr zypuszczae, . ze 

dzienniki te posluzylyby mu do n apisania aut obiografii. Jedno jest 

pew ne: cos tu jest nie t ak . Wyda je s i ~ , ze dzienniki te p owinno si ~ 

• opublikowac dopiero po wydaniu cale j spuscizny kr ytycznej Irzykowskiego. 

Niezaleznie od tego, co t utaj juz powiedzialem , istnieje klucz do 

zagadn ienia dziennik6w zr obion y przez samego Ir zykowskiego. Wspolczesna 

kr ytyka jakos 0 nim zapomniala. Irzykow sk i pod koniec swoich 

dziennik6w dose c z~s to zaznacza, ze pisze k si q zk~ 0 klerkizmie. Fragm 

ent y jej, te k tore s i ~ zachowaly, opublik owala Halina Maria Dqbrow 

olsk a w ksiqzce pt. 0 Karolu Irzy kowskim . Mozn a tam znalezc rozdzialik 

pt. "Dziennik" - oto co pisze Irzyk owski n a ten wlasnie temat: 

"Sw iadectwem bylaby jedna f orma samotnosci, ktor ej nar z ~ dzi em jest 

dziennik, pisemny swiadek i.ycia. Dziennik m ozna za pelniae samymi 

zda rzeniami zewn ~ t r z n y mi (diariu3z, itiner arium .. .) - gdy s iE: jest 

podroznikiem , dyplom at q, uczestnik iem wojny ; t akie notatki m ogq 

p otem sluzyc jak o m ater ial dla historyka, dziennikarza, powiesciopisarza. 

Albo pisze s i ~ go dla' siebie i 0 sobie, tudziei. 0 zdarzeniach 

osobistych do n ajosobistszych wlqcznie (..) Idealny dziennik klerkowski 

bylby taki, ktory by towarzyszyl autor owi na drodze do jakiegos 

udoskonalenia s i ~ , lub do jakiegos innego celu, ktory mu zycie 

jego duszy w yznaczy, i zarazem byl mu w tym dqzeniu instrumentem , 

tak zeby popr zez niego czy z jego pomocq s i~ uszlachetnial czy tonql 

ai. do grzechu, lub do smier ci. (...) Kler k ostwo pow inn o bye bezinter 

csownc osobiste .i ak religia, unikac rozglosu, jego czyny i gesty

ZDARZENIA - KSI1\2KI - LUDZIE 

1063 

majq ginqc w nieskonczonosc. Zupeinie jak w religii katolickiej: ofiarowane 

Bogu. Sama jU;?; mysl 0 publikacji i publicznosci falszuje i paralizuje 

samotnosc, albo tez wywoluje osobliwe pasowania siEl z sobq. (...) 

Zasadnicza i tragiczna "kolizja miEldzy zyciem praktycznym, a zyciem 

sztuki w zyciu klerka objawia siEl w powyzszej kwestii, kwestii dziennika, 

najsilniej. Tragiczna - to nie znaczy smiertelna, beznadziejna, 

lecz w spos6b lagodny - zwiaszcza dzis nieaktualna, kiedy los jednostki 

nic nie znaczy, kiedy jednostka, jakby uciekajqc przed sobq, 

rozplynElia s iEl dobrowolnie i samob6jczo w gromadzie, w spoleczenstw 

ie, w uniwersalnosci - zgubHa siEl, zamiast stanqc wobec niej 

oko w oko." Cytat oczywiscie przydiugi, ale niezbEldny, aby spraw~ 

dziennik6w Irzykowskiego ustawic we wiasciwym swietle. Jest to 

informacja zobiektywizowana, nie ma w niej mowy 0 wiasnej tw6rczosci 

Irzykowskiego - co w niej jest zatem wazne na tIe do tej 

pory poruszanych zagadnien? Po pierwsze, ze Irzykowski, konsekwentnie 

r ealizujqc ideal klerkowskiej samotnosci, nie pozwolilby na 

opublikowanie dziennik6w. Po drugie: ze na ten najwyzszy ideal· 

dziennika, dziennik klerka, patrzyi niezmiernie powaznie - stosunek 

ten wybiega w og6le poza problem slowa pisanego. Irzykowski nada 

je tu dziennikowi klerka jakies znaczenie aktu moralnego. Dziennik 

taki jest wiasciwie jedynym kontaktem ze swiatem zewnEltrznym, kontaktem 

jednostronnym, bo n ieprzekazywalnym. Dziennik to jak gdyby 

alter ego, wewnEltrzny sEldzia, a takze narzEldzie do doskonalosci, to ko' 

munia, us tawiczny sprawdzian siebie samego. Do tak rozumianego dziennika 

nie mozna stosowac praw estetycznych, praw literatury, jest poza 

literaturq, bo stanowi stajqcq siEl normEl etycznq. A w takim razie, jesli 

z tej wysokiej perspektywy spojrzymy na dzienniki Irzykowskiego, 

ezym wytlumaczyc niekonsekwencjEl : ze ich tworca jak gdyby odcina 

siEl od nich, ze w przeciwiellstwie do tej zobiektywizowanej refleksji 

o zagadnieniu dziennika, sw6j wlasny dziennik uznaje za cos p6lserio, 

za "garderob El i wychodek duszy"? 

Z jednej strony takie 'autoironizujqce wstawki Sq bezpiecznikami 

na wszelki wypadek, takze bezpiecznikami przed samym sobq. Ta 

druga funkcja jest 0 wiele wazniejsza - poglElbiajqc jq od strony psychologicznej, 

zaczniemy si~ zblizac do sedna. Dramatem zycia Irzykowskiego 

bylo to, co zauwazyl bardzo trafnie Kijowski: "nie mial 

wyob\azn i". Irzykowski zdavval sobie i nie zdawal z tego sprawy. 

By nie bylo nieporozum ieil, trzeba wyjasnic 0 jakq wyobrazni~ tutaj 

chodzi - 0 tEl, ktora przetwarza w tw6rczym akcie rzeczywistosc 

(Kijowski zapomnial tu 0 jcdnym wyjqtku: ' 0 Palt!oie). Nie umial 

Irzykowski tej rzeczywistosci przetw arzac w swoich dramatach, choc 

ludzil si ~. ze potrafi, i n ie umial tak:i:e w dziennikach, tutaj siEl jednak 

n ie ludzil, wielokrotnie wyznajqc, ze nie potrafi opisywac (jedynq 

pro bq. ze potTafi OpiSYW8c-. byl. wydaie si~. dziennik zwiqzany z Basiq).

1064 ./ ZDARZENIA - KSIAZKI - LUDZIE 

Ale mial organicznq po tr zeb~ pisania dzi'ennik a, to byla jego ucieczka 

przed samotnosciq. J ak z tego dylem atu wybrnqc? 

Odpowiedz b Eidzie r6w noczesnie bardzo znacznym· przyblizeniem s i ~ 

do sedna calego zagadnien ia. P oczu cie samotnosci i klerkowstwa powstalo 

u Irzyk owskiego z dwu wzajemnie z sobq powiqzanych przeslanek: 

z pr zeswiadczenia, ze rzeczywistosc w k t6rej iyje, a wiEic 

ludzie i otaczajqcy ich swiat jest g o t 0 w q s t r u k t u r q a jedynie 

on sam czyms innym , niekoherentnym , nieprzystajqcym do tej rzeczywistosci. 

P rzeswiadczen iu iemu daje jui wyraz w dziennikach 

7. okresu mlodzienczego, gdy m6w i: "n ie piszEi 0 sobie, ale piszEl dla 

ludzk osci 0 jakims dziwnym czlow iek u, k t6r ym ja sam jestem ". To 

podzielenie siebie samego na k ogos, k to nie twor zy w stosunku do 

wlasn ej osoby dystansu i n a k ogos u jrzanego w per spektywie takiego 

wlasnie dystansu, pozw olHo Irzykowskiem u n a zapisyw anie, jak 

gdyby n a praw ach stenografii, co wielokrotnie w dziennikach podkr 

esla, wszelkich obserwacji, ale wla'snie obserw acji nie przetw orzonych 

pr zez k reacyjny akt wyobrazni. Dziennik Ir zykowskiego jest nie 

czym innym, jak sten ogram em z doznal1 i odczuc, takie obserwacji 

wypreparowanego jak gdyby d rug i e g o j a - ja oddzielonego, 

struktury niegotowej, st a jqcej siEi. Czyli mamy tutaj do czynienia 

z pr ocesem czysto r a c jon a I n y m , nie kreacy jnym. "W opisach 

nie jestem silny, w iE\c siEl cwicz~ "... 

lVIowi si ~, ie Ir zykowski to jak gdyby model czystego r acjonalisty. 

Sam Irzyk owski za r acjon alistEi siEi jedyni e uwaial. P ost aw a r acjonalistyczna 

jui z gory jak gdyby zaklada analityczno-refleksyjny stos 

unek do r zeczyw istosci. Ale czy jest to postawa "wrodzona" czy nabyta? 

W jaki spos6b p r zy l gn ~l a ona t ak silnie i calk owicie do Irzykowski.ego? 

W Irzykowskim, w yda je siEi, bylo bardzo malo odpornosci 

n a t o, co otacza jqcy jednostk Ei sw iat przynosi w .aspekcie jak 

gdyby negatywn ym . Nie um ial s i ~ tym negatywnym bodi com przeciwstawiac 

nie w alczyl z nimi, ucieka! w sam otnosc, poddawal s i ~ 

procesowi alien acji - jakby s i ~ dzisiaj powiedzialo. ., Odstr ~cz ano 

mnie od patr iotyzmu, od socjalizmu, od patosu , od poezji itd. 

pisal. - W s z ~dzie przych odzilem za pai n o lub zastaw alem l a wk ~ 

w jak is spos6b zapasku dzonq. Najprz6d czulem s i ~ szataFlem lub 

w yrodkiem, poiniej tylko intruzem. J ak podr6iny, kt6r y otwiera 

drzwi pr zedzial6w w agonowych i wszystk ie zna jduje zajEite lub \VSZEidzie 

widzi n iec h ~tn yc h m u pasazer6w". A wi ~c tak i racjonalistyczny 

k ontakt z r zeczywistosciq zewnE:trznq, jej negatywami, jest post awq 

n abytq. "Wrodzone" n atom iast wyda jq s i~ byc sklonnosci do autoanalizy; 

autoan alizy, kt6ra takie operu jc w plaszczyznie negatywnej. 

"Nie jestem ci Eity, choe st udi u j~ k omizm i dowcip, choe oswa jam 

s iEi z rozn ymi chw ytam i. w praktyce n ie potraf iE: ich zastosowac;

ZDARZENIA - KSIA2KI - LUDZIE 1065 

moze to brak rutyny towarzysldej, nieelastycznose umyslu w takich 

sytuacjaeh". 

Bye moze, ze Irzykowski jak os by przewalczyl w sobie to uczulenie 

na negatywne bodice zewnE;trznej rzeczywistosci i wlasnego ja, 

wlasnej osobowosci, gdyby nie jeszcze jeden konf likt, od niego jui 

niezalezny. Formacja umyslowa Irzykowskiego ksztaltowa!a si~ w czasach, 

kiedy znaeznie bardziej zywotna byla jeszcze mechanistyczno 

-pozytywistyczna koncepcja rzeczywistosci niz jaskolki filozofii egzystencjalnej. 

BE;dqc racjonalistq, a wiE;C umys!em. ktory uogolnia i syntetyzuje, 

pa trzy! zatem Irzykowski na rzeczywistosc, jak juz powiedzielismy, 

jako na cos gotowego, zastanego. Ludzie, z ktorymi s i~ spotykal, 

byli zawsze dla niego w uog6lnieniu gotowymi strukturami. 

Dawal temu wyraz na przestrzeni ca1ego swego zycia. "Sqdz~ w ogole, 

ze wiele ludzkich czynow nie wynika z POPE;du fub zamiaru, lecz po 

prostu z konwencjonaln osci, z musu, bo w dzisiejszych ciasnych stosunkach 

jest zakres czyn6w cz10wieka prawie z g6ry okreslony prawem 

i zwyczajem. Doprawdy, azeby zye, mozna by nic nie myslee, trzeba 

si~ tylko poddae maszynie, to ona juz nami pokieruje" - pisal juz 

w roku 1893. "W zyciu czlowieka Sq posady otwarte do wypelnienia: 

kO'chanka, zona, przyjaciel..." (rok 1916). "To, co krytykujemy u ludzi, 

to jest ieh kreacja artystyczna. Kazdy czlowiek wciela si~ jakos, 

wciela swoje ja aktorskie, rzezbiarskie, kinowe i umys1owe. Krytykujemy 

nie ich samych, lecz ich wyobrazenia 0 sobie" (rok 1937). 

Jesli patrzy1 na r zeczywistose, wsp6lczesnq sobie historiE;, takze patrzy1 

podobnie : jak na szablon, gotowe juz w zory. Mia! zrozumienie 

dla dqznosci do kostnienia spolecznej psychologii, dla tego, ze ludzie 

lubiq si~ trzymae r az wytwor zonych schemat6w, przyzwyczajen, model6w 

post~pow a n ia, Bardzo tu znamienna jest refleksja Irzykowskiego 

po smierci P i1s udskiego: "Mysl ~, ze miwet jego przeciwnicy 

zalujq w nim - za wrogiem.• Jest to inercja, juz si~ cz10wiek nastawil, 

przyzwyczail do pewnych gr6ib i gest6w wewn~trznych: teraz 

trzeba si ~ przestawie, rozluznie tamten system, a utworzye noW-e. 

To jest zawsze pOlqezone z. trudem, juz pa r ~ razy to przezylem... " 

Nawet na wazkie poczynania dziejowe patrzy Irzykowski tylko jako 

na powtarzanie szablon6w. Kiedy zastanawia si~ nad barykadami, 

jakie wzniesli mieszkancy Warszawy w roku 1939 pisze: "Zapewne 

ehciano nasladowae Madryt -' zawsze jakis szablon, wz6r obcy..." 

Podobnie jak rzeezywistosci, nie aprobuje Irzykowski siebie. Mozna 

powiedziee, ze po to pisal okresami dzienniki, aby sprawdzie, czy 

nie kostnieje, ezy nie jest gotOWq strukturq, jak otaczajqca go rzeczywistose. 

Gdy zbyt ulegle poddawa1 si ~ pesymizmowi, zatracal poczueie 

' wyjqtkowosci swojej osob1. "To zycie moje, czuj ~, ze jest tylko 

rutynq: wiem, ze ter az s i ~ robi to a to, m6wi si ~ to a to, i wykonuj ~


t o jak aktor". I dopiero na tym tle jakze prawdziwe i szczer e wydaje 

si~ wyznanie Irzykowskiego z roku 1941, a wi~c u schylku jego zycia. 

Mial w6wczas szesedziesia.t osiem lat, zyl ,\;v jakze pnerazliwym czasie, 

niechze wi~c nie nie przyslania nam jego wielkosci: ,.... m ysl plugawa 

powstala we mnie: oby s i ~ wojna Zle skOllczyla, aby w tej powszechnej 

konflagracji zaszly wielkie wym ieszania i rekompensaty, aby si~ zniwelowala 

literatura i k ultura polska, aby nie trzeba juz bylo bye 

wielkim, brae udzial w tej rywalizacji, do kt6rej nie mam serca ani fizycznego, 

ani moralnego. Zostae ~obie nadal malym profesorzyna. stenografii 

polskiej i niemieckiej, grae czasem w szachy, czytae duzo ksia.zek 

i tak az do konca zycia, kt6ry si~ jawnie zbliza ". Mial ju:!: w6wczas 

Irzykowski za soba. wszystkie wielkie batalie literackie, w!asciwie 

cale zycie, czul si~ zapewne napr a wd ~ zm~czony i ta ujawniona chwila 

zm~czenia tylko uczlowiecza jego ideal klerkowsk i a nie zaprzecza 

mu. M6wi jednak 0 czyms jeszcze wi~cej. Ze zycie Irzykow.skiego bylo 

chyba takze oparte na jakiejs nieujawnianej wyraznie i e:t:presis verbi.s 

sprzetznosci: mi~dz y ch~cia. spokojnego, cichego zycia a pragnieniem' 

wielkosci. 

Gdyby w dziennikach Irzykowskiego bylo tylko tyle: ogla.d r zeczywistosci 

- ludzkosci i swiata zewn~trznego, a takze od czasu do czasu 

siebie, jako gotowych podobnych do siebie struktur, gdzie wszystko 

jest jak gdyby z g6ry dane, albo jak gotowa rola, w kt6ra. wchodzimy 

i powtarzamy od dawna ustalone gesty i zachowania, mozna by zapytac 

z pewnym powa.tpiewan iem: na czym wobec tego polega pot~ga tw6rczosci 

Irzykowskiegq? T tu wreszcie w odpowiedzi ujawni si~ sedno. 

Wielkose ta polega na jednym, na jeszcze jednej sprzecznosci: ten 

racjonalista w osa.dzie zastanej rzeczywistosci, poza ta. rzeczywistoscia. 

ustawicznie poszukiwal pie r w i a s t It a i l' r a c jon a I neg o. Poza, 

to znaczy gdzie? W lit era t u r z e. Literatura dla Irzykowskiego 

to bylo nie tylko pole jego dzialalnosci krytycznej. Literatura dla 

Irzykowskiego to bylo r emedium. Irzykowski swoim zyciem potwierdzal 

nierozwiqzywalny dotychczas konflikt - konflikt mi~dzy zyciem 

a sztuka.. Z y c i e to byla dla niego dziedzina z i' a c jon a li z o 

wan a tak dalece, ze spotykal si~ w swoim odczuciu niemal 

wyla.cznie z wzorami: s z t u k a natomiast, 1 i t era t u l' a, to 

bylo to wszystko n i e s pod z i e wan e, n i e pow tar z a 1 n e, 

i r r a c jon a I n e. "Brzozowski zarzuca! mi racjonalizm mimo Paluby. 

Nie rozumial. Wlasnie jako tw6rca szukam w pozornymporza.dku 

nieporza.dk6w, irracjonalnosci, palubicznosci..." - pisal w roku 

1934. Nie b~d~ si~ nad tym pierwiastkiem pa!ubicznym. irracjonalnym 

dluzej tutaj zatrzymywal - choe jesli si~' chce m6wie w pelni 

o Irzykowskim tw6rcy, trzeba si~gnqc do tej prekursorskiej powiesci. 

W og61e zreszta. jest wielkim nieporozumieniem odczytywanie Irzykowskiego 

na podstawie ieCl ynie jego dzi ennik6,:v (przestrzega takze

ZDARZENIA - KSI1\:lKI - LUDZIE 1067 

przed tll jednostronnoscill stefan Kisielewski we wnikliwej przedmowie). 

Z dziennikow, jak to caly czas ukazywalem, wychodzi Irzykowski 

racjonalista, analityk i pesymista. Dopiero przez zestawienie tej cze;sci 

osobowosci z drugq, irracjonalnq, z osobowosciq krytyka literackiego, 

moze powstac calosc. Trzeba by w takim razie sie;gnllc do jego ksillzek. 

Bo w dziennikach Irzykowskiego-krytyka prawie nie mao Dlatego 

Irzykowski jest bezbronny, przypomniano go, ale z jednej jak gdyby 

strony. Co wie;cej: wykorzystujemy to i zne;camy sie; nad nim. 

Literatura byla dla Irzykowskiego nieporzlldkiem, chaosem, czyms 

irracjonalnym, rzeczywistoscill, w ktorej porzlldek dopiero wprowadza 

racjonalistyczny umysl - krytyka. Zetknie;cia sie; tych dwu sil w dziennikach 

prawie nie ma sladu. Nie udalo sie; tego dokonac Irzykowskiemu. 

Nastqpila tu jakas zdrada, z d r a d a lit era t u l' y, ezy wytlumaczalna? 

Bye moze dlatego nie znalazlo si~ dla niej miejsce w dzienikach, ii 

stanowila niejako chleb powszedni Irzykowskiego. Prawdopodobnie 

dlatego. Nie ma literatury, ale mimo to jest w dziennikach bardzo silne 

akcentowanie pierwiastka irracjonalnego. Dotychczasowa krytyka zupelnie 

na to nie zwrocila uwagi. 

Przedtem jednak zahaczenia Irzykowskiego c irracjonalizm w innych 

dziedzinach. Trudno mi powiedziee, jaki byl stosunek Irzykowskiego 

do religi!. ale oczywiste jest, i e od czasu do czasu interesowala 

go ona jako przeciwstawienie zestrukturalizow anej rzeczywistosci. Na 

marginesie przeczytanej ksiqiki Jamesa pt. Wielosc §wiat6w Irzykowski 

zanotowal: "Bog staje sie; i trzeba mu dopomagac. Jest to 

bardzo ne;Cllce". Gdzie indziej sygnalizuje Irzykowski, ie zainteresowaly 

go nowe, dzisiaj wiemy juz ze egzystencjalne, tendencje w fiIozofii. 

Podobnie jak stawanie siE; Boga zainteresowalo go tutaj to, ze swiat 

"stwarzamy, rozszerzamy". 

Gdzie indziej, w innej zupeinie pIaszczyznie wy!adowa!o sie; przede 

wszystkim irracjonalne poczucie Irzykowskiego. Jesli tak malo w dziennikach 

opisu swiata, ingerowania . w niego - to wynika to stlld, ze 

racjonalista Irzykowski zdajllc sobie sprawe; ze statycznosci swiata, 

czy lepiej rzeczywistosci, tym samym uwazal, ze bezcelowe jest inge:" 

rowanie w jej prawa, rzeczywistose jest gotowa, nic sie; w niej nie 

da zmienie. A jednak znalazl Irzykowski dziedzine;, caly mikrokosmos, 

(pamie;tajmy poza tym caly czas 0 nie istniejllcej tutaj literaturze), 

w kt6ry mogi ingerowae - kontrolowae prawa, wnosic poprawki, 

burzye i znowu budowac od nowa. Tym mikrokosmosem - rzeczywistoscill 

irracjonalnll, w ktorej jakis lad moze dopiero wprowadzie 

umys! racjonalisty by!y dla Irzykowskiego... szachy. Dziwne, ze 

nikt jakos ' tego nie zauwazyl, ze wszyscy ten mikrokosmos, kt6ry 

przeciez w dziennikach wiele miejsca zajmuje, zlel;:cewazyli. A przeciez 

drugiego analogicznego zjawiska w literaturze swiatowej nie ma na

1068 ZDARZENIA - KSlr\ZKI - LUDZlE . 

pewno - nikt nie ujawnil, :i.e gr~ w szachy traktuje jako pewnego 

rodzaju rekompensat~ niemoznosci ingerencji w rzeczywistosc, ktora 

nas otacza. Najlepiej b~dzie jeSJi t~ nieb1ahq s praw~ zreferuje sam 

Irzykowski, tym bardziej, ze stronice poswi~cone szachom nalezq dC! 

najpi~kniejszych w ca1ym dzienniku. "Symbolika szachow. Ze w tym 

zaluesie mozna cos poprawic, zbadac, miec cos pewnego. W zyciu 

normalnym nie kr~cq s i~ po swiecie ci, ktorzy na wojnie zgin~li czy 

przegrali; szachy Sq rzeczywistosciq ubocznq, w ktorej ta mQzliwosc 

jest otwarta" (rok 1934); "Szachy - zycie, ktore si~ toczy z nieustannym 

komentarzem i sprawdzianem" (rol{ 1936); "Umysl rzucil si~ 

na drog~ najlatwiejszq, zaczqlem uprawiac szachy. Nie zebym teraz 

pot~pial szachy, nie. One Sq dla mnie dziedzinq - mikrokosmosem 

sprawiedliwosci, namiastkq tego, co mi si ~ nie udalo osiqgnqc w literaturze 

i w zyciu" (ro]{ . 1938); "Jako arcyracjonalista potrzebuj~ tego 

mikrokosmosu, gdzie irracjonalnosc jest wprawdzie koniecznym warunkiem, 

lecz po to, aby byc pokonana w kr6tkiej drodze, z takq 

ewidencjq jak nigdzie indziej na swiecie, a to wlaspie mnie wabi. 

Tu mog~ czynic i dzialac, i zaraz wiedziec, czy czyni ~ dobrze, a jezeli 

tIe, to dlaczego ile. Jako etyka zadowala mnie ta dziedzina sprawiedliwosci, 

bo choc i tu szcz ~ scie gra rol~ - szcz~scie do siebie samego 

przede wszystkim, a nie powini~cie nogi u partnera - jednak swiat 

scislosci i prawdy racjonalisty nie maskuje s i ~ . A na jbardz'iej uroczq 

stronq w szachach jest to, co s i~ rozgrywa "mi~dzy wierszami", to, 

co w samych ruchach nie zawsze si ~ objaw ia, lecz dopiero w analizie 

- jezeli s i ~ to chocby w cz ~ sci opanowalo podczas samej gry, 

tym wyt~zeniem pami~ ci i fantazji, jakie jest w1asciwe szachom, jakaz 

satysfakcja, jezeli si~ to potem sprawdza w analizie rozk1adajqcej rownoczesnosc 

na poszczegolne elementy. Wymyslanie ruch6w subtelnych, 

"g~stych" jak metafory, tzn. majqcych kilka znaczen i cel6w, jest 

tak wielkq przyjemnosciq, ze wynagradza czas - duzo tu jest analogii 

z poezjq". - Znowu duzy cytat, ale jakze go nie przytoczyc, jeSli 

jest niemal syntezq osobowosci Irzykowskiego? Zamknijmy wi ~c na 

nim analiz~. 

Bruno Schulz pisal, ze niektore jego postacie majq jednq nog~, 

jednq r~ k ~, lub jedn q polow ~ twarzy - czyJi tylko ten element, kt6ry 

jest potrzebny do przekazania jakiegos znaczenia. Tw6rca stosowa1 tu 

swiadomy zamysl artystyczny. Jesli jednak zatrzymamy si~ w odczytywaniu 

dziennik6w Irzykowskiego jedynie nad tym, co on sam nazwal 

wychodkiem, na pewno nie b~dzie to zgodne z tym calym wielkim 

• z amy s 1 e m, ktory mu towarzyszyl w ich pisaniu. Wiele w tych 

dziennikach grafomanstwa, wiele niepotrzebnej plotki, wiele zawisci, 

moze· nawet infantylizmu, to prawda. Nie ujawnia si~ w nich tworcza 

wyobrainia, choc, gdyby si ~ tak zastanowic co to w ogole jest wyobrainia, 

jakie Sq jej rodzaje, moze bysmy doszli do wniosku, ze

ZDARZENIA - KSIl\ZKI - LUDZIE 1069 

moina m6wic i 0 jakiejs wyobrazni s tenogr aficzno-intelelctualnej 

mniejsza. Chcielismy ulcazac, ze mimo to wszystko jest w tych Notatk 

ach z zyda, obserwacjac/t i m utyw Qch, na calcj ich przestrzeni. 

od r oku 189 1 do 1944, wyr azna, k onsekwentn a i jednak bardzo ciekawa 

c z low i e c z a 0 s ob 0 w 0 S C. Techn ikq sten ogr aficznq u trwalona, 

bez upi ~ks z e n , raczej przeciwn ie, bez hagiografii, czasami pelna 

brutalizmu, moze nawet chams twa, ale i wznioslosci i liryzmu, za 

wieszona czy r aczej r oz pi ~ ta mi ~dz y racjonalizmem a irr acjonalnosciq. 

"Duchy przedm iot6w, np. for tepia nu", notuje gdzies luznie Irzy 

kowski jak gdyby adresu jqc t ~ r e fl e k sj~ Bialoszewskiemu. 

Wies/aw Pawel Szym aiz.ski 

ARYSTOTELIZM W TEORII SPOLECZNEJ 

. U ZRODEI:.. TEORII SPOI:..ECZNEJ 

P omimo ogromnego r ozw oju na uk 0 spoleczell stw ie, a przede 'wszysikim 

socjologii, slychac cz~ s t o pytania powaznych m yslicieli, czy w powodzi 

zagadnien szczeg610wych nie zagubiono podstawowego problemu, 

samego p oj~ci a spoleczenstwa. Wsp61czesne teor ie i kontr owersje 

w dziedzin ie mysli spolecznej bynajmniej nie n a paw a jq optymizmemo 

Stqd tez nawolywania pojedynczych uczonych, a nawet calych 

szkol do pf;!wnej integracji w tej dziedzin ie nie nalezq dzis do r zadkosci. 

Dodatkowo s pr aw~ kompliku jq problem y zwillzane z w ieloznacznosciq 

poj ~ c i j ~ z yka w t eorii spo!ecznej. J ednq z dr ag do p rze zwyc~~ze nia 

tyeh trudnos ci jest niewlltpliw ie powrot do :hodel teorii spolecznej, 

z jednej strony by mac nagr omadzic dostatecznll ilose wiedzy 0 poszczegolnych 

dziedzinach zycia spolecznego, a z drugie j strony dla konfrontacji 

p o j ~ c. MySliciele zainter esow ani zagadnieniam i spolecznymi, 

lctorzy po s t ~p u jq t q drogq, bardzo szybko doehodzq do wniosku, ze 

problemy spoleczne por uszane setki lat tem u zdeaktualizow aly s i~ 

w znacznie mniejszy m st opniu, niz nie jedna teoria wspolczesna tworzona 

na okreslony uzytek. 

Praca prof. Pawl a Rybickiego pt. Arystotetes. Poczqtki i podstawy 

nauki 0 spoleczenstwie 1, prowadzi do takich wlasnie r efleksji i moze 

w pelni usatysfakcjonowac zarowno znawc ~. jak i amatora w dziedzinie 

nauki 0 spoleczei1stw ie. P rzyn ajmniej z dwoch pow odow nalezy s i ~ 

Autorow i duza wd z i ~cz n osc za to, ze podjill s i ~ analizy ar ystotelizmu 

w dziedzinie mysli spolecznej zawartej vv PoWyce. Na jpierw dlatego, 

ze znany ogolnie fakt w plywu pogilldow spolecznych Stagiryty na 

1 Wroclaw 1963, Ossoline um, S . 330, (Z a klad Histoi'ii Nau k T e chniki P A N )


ksztaltowanie siE; teorii spolecznych filozof6w arabskich, iydowskich 

i chrzescijansldch rna swoje reperkusje i w teoriach nowozy tnych. 

Po wt6re dlatego, ze przedstawil nauk~ Arystotelesa obiektywnie, co 

jest niema!ym i nielatwym sukcesem Autora. - Bo choc to si~ moze 

wydawac truizmem, arystoteJizm jako calosc, a zwlaszcza w swej 

"warstwie" spo!ecznej jest teoriq tylko pozornie jasnq i 0 wyraznych 

konturach. Stqd tez wielki walor ksiqzki prof. R ybickiego tkw i wlasnie 

w tym, ze prac.a jego dzi E;ki obiektywizmowi w przedstawianiu talc 

problem6w, jak i pojE;c usuwa, bqdi wskazuje dr ogE; do usuni~cia wielu 

nieporozumieJl wyroslych alba ze zbyt powierzchownego, czysto sIownego 

i bezkontekstowego rozumienia niektorych pojE;c czy zjawisk, 

alba tei, co niestety cz~sciej si~ zdarza, ze zbyt intuicyjnego interpretowania 

mysJi spolecznej Stagiryty; z tego, co moina by okreslic jako 

tendencj~ wcisni~cia do takiej czy innej szufladki nielctorych kategorii 

spolecznych Arystotelesa . . Prof. Rybicki dziE;ki maximum rzeteln~sci, 

z jakq traktuje tekst Polityki, uniknql tych niebezpieczeJlstw, 

co wiE;cej, dzi ~ ki temu, ze m ysl Arystotelesa zawartq w Po!i.tyce ujmowal 

cz~sto lqcznie z myslq jego zawartq w Etyce, mogl niektore 

poglqdy spoleczne Stagiryty ujqC na szerszej platformie caIej jego 

filozofii praktycznej, co pozwolilo uniknqc zar6wno absolutyzowania 

niektorych tez, jak i zbytniego ich parafrazowania. Na plus Autora 

zaliczmy i tE; wainq spraWE;, ie dziE;ki umiejE;tnemu i konsekwentnemu 

przeprowadzeniu glownego zadania swego studium - kt6rym bylo 

przede wszystkim .,nie tyle dociekanie historycznych okolicznosci 

i przedstawianie doktrynalnego oblicza Arystotelesowskiej nauki 0 spoleczenstwie, 

ale ukazanie teorii jej zalozen, jej problematyki; wyrazajqcych 

siE; w niej i przez niq sposobow uj~cia rzeczywistosci spolecznej" 

- uniknql niebezpieczenstwa zalewu faktow, rozplyniE;cia siE; 

teorii i jej przedmiotu w mn6stwie opis6w konkretnych zbiorowosci 

i konkretnych zdarzeJl. Nie bez znaczenia jest j~zyk ksiqzki, prosty, 

jasny, potoczysty i wolny zar6wno od przeladowania terminami abstrakcyjnymi 

jak i od zargonu socjologicznego. Nielatwe od strony problematyki 

dzielo prof. Rybickiego cechuje pewna elegancja wyraiania 

mySli. 

PODSTAWY ONTOLOGICZNE ARYSTOTELESOWSKIEJ NAUKI 

o SPOLECZENSTWIE 

Dlaczego ontologiczne podstawy? Prof. Rybicki pisze w swej ksiqzce, 

ze zasadnfczym p:czedmiotem jego pracy 'bE;dzie analiza teorii spolecznej 

Arystotelesa z pominiE;ciem m. in. jej warstwy filozoficznej. R6wnoczesnie 

jednak zaznacza, ze "teoria spoleczna" niezupelnie jasno i wystarczajqco 

ujmuje tresciowq zawartosc PoLityki, bo na tE; zawartosc

ZDARZENIA --,- KSIAZKI - LUDZIE 1071 

skladajq si ~ elernenty ernpiryczne, filozoficzne, doktrynalne... Choc zrozurniale 

jest, ze Autor pragnie zajqc si~ tylko warstwq spolecznq 

Polity1ci, jednakze nawet w tyrn uj~ciu .nie rnozna porninqc - i faktycznie 

prof. Rybicki tego nie robi - zespolu zalozen-tez, ktore stojq 

u podstaw teorii 0 spolecznosci i rnajq - niezaleznie od tego czy si~ 

to tak okresli - charakter ontologiczny. COZ to Sq te zalozenia? Sq 

to, jak stwierdza Autor, "twierdzeniaogolne, ktore Arystoteles przyjrnowal 

jako prawdziwe i oczywiste i na rzecz ktorych nie rozwijal 

szerszej i bar dziej szczegolowej argurnentacji". Sq to wi~c zalozenia 

natury ontologicznej, orzekajqce 0 tyrn, jaka jest istota rzeczywistosci 

spolecznej. Z nich wyplywajq pewne ogolne dyrektywy rnetodologiczne. 

Autor wytypowal bardzo slusznie szesc takich podstawowych twierdzen-tez: 

1. Czlowiek jest istotq spolecznq; 2. Polis jest calosciq spolecznq; 

3. Poli:s jako sarnowystarczalna wspolnota istnieje z natury; 

4. Celern spolecznosci jest dobro, z ktoryrn utozsarnia si~ dobro jed-' 

nostki; 5. PoUs-wspolnota sklada si~ z ludzi wolnych i niewolnych, 

rownych i nierownych z natury i nie tylko z natury, kt6rzy w r6znyrn 

stopniu uczestniczq w spolecznosci; 6. Kazde polis ' jest spolecznosciq 

ograniczonq. Prof. Rybicki poswi~ca stosunkowo dl:lzo uwagi ornowieniu 

tych zalozen dajqc przy tej okazji szereg niezrniernie cennych 

naswietlen, rozgraniczen poj~ciowych i nowych prob rozwiqzan, zwlaszcza 

tam, gdzie rnysl Stagiryty brana literalriie prowadzHa kornentatorow 

do wielu nieporozurnien. Do takich wazkich przyczynkow nalezy 

rn. in. podkreslenie przez Autora znaczenia analogii w rozurnieniu poj~c 

i kategorii spolecznych Polityki. Dotyczy to np. pojrnowania "taldch 

wyrazen jak arystotelesowskie i nowozytne rozurnienie poj~cia fisis 

-natura, przyr6wnanie polis do organizrnu bez podkladania organicystycznego 

sensu klasycznej socjologii, zrozurnienie wyrazenia Arystotelesa, 

ze "z natury swojej polis jest pie r w e j anizeli rodzina i ka7.dy 

z nas"... i caly szereg innych. Nie rnniejsze znaczenie rna spostrzezenie 

Autora dotyczqce teleologicznego aspektu w ujrnowaniu polis i zjawisk 

spolecznych, uwaga, ze rnyslenie Stagiryty cechuje wlasnie 6w rys 

teleologiczny i wykazanie jak niezauwazanie tego aspektu stalo si~ 

zrodlern wypaczen i nieporozurnien w p6iniejszych interpretacjach jego 

filozofii i teorii spolecznej. Podkreslenie tego rysu rnyslenia Arystotelesa 

jest niezrniernie wazne przy ko.nfrontaeji z nowszyrni teoriarni 

soejologicznyrni XIX i poczqtkow XX wieku, kt6re z reguly wykluczaly 

poj~eie celu i przyczyny eelowej z pola dociekan teorii spoleeznej. 

Nieporozurnienie zas poehodzHo stqd, ze nowozytne teorie inaczej 

pojrnowaly eel - najcz~sciej w kontekscie wartosciowania, kt6re jest 

wykluczane z ernpiryeznej nauki spoleeznej - a nie w sensie telos 

-celu u Arystotelesa, ktory w koncepeji Stagiryty nalezy do samej 

rzeczywistosci spolecznej, do natury zjawisk spolecznyeh, jest bowiern 


1072 ZDARZENIA - KSL,\ZKI - LUDZIE 

k resern, jest spelnieniern, do ktorego to, co si ~ sta je, zrnierza w swoim 

rozwoju. 

Z pojGciem celu WlqZe si ~ problem dobra s zcz ~s ci a . Arystotele£ 

wia,ze te p oj ~ cia zarowno ze wsp6lnotq jak i z jednostkq. Mysl jego 

na ten temat, zwlaszcza jeSli chodzi 0 P olity k fI . nie jest bynajmniej 

wyrazona Iatwo. Stqd tym w i~ks z e uznanie dla prof. Rybickiego, kt6ry 

to zagadnienie stara s i ~ rozwiqzae obiektywnie przy pomocy analizy 

wieloaspektowej. Ten r odzaj analizy pozwala Autorowi dowiese prze:" 

konywajqco, i e polis Arystotelesa powstaje i istnieje nie tylko dla 

umoi liwienia zycia ludzkiego, ale tez aby to i ycie dobr ze ksztaltowac. 

Kwestia bene vivere rna w poglqdach Stagiryty na spolecznose zasadnicze 

z n a~ze ni e . Okazuje si~ to przede wszystkim w6wczas. gdy siE'l 

zwr6ci uw ag~ na zwiqzek, jaki istnieje mi ~ d zy dobrem a s z cz~sci em, 

oraz zwiqzek mi~d z y rodzajem dobra a s z cz~s ciem. Stqd wazne jest 

tu odr6i nienie tego, co s i ~ nazywa szc z ~ s c iem w sensie psychologiczn ym, 

od s zcz ~ scia w sensie ontologicznym , kt6re jest zwiqzane z tym, co 

Ar ystoteles nazywa bene vivere, a co polega na tym, by zy e cnotliwie 

i rozumnie. "Kazdemu przypada w udziale tyle szcz~scia , ile wykazuje 

cnoty i rozumu" - pisze Stagiryta. Dla tak poj ~tego dobra i s zc z ~ scia 

ramami. k t6re pozwalajq, jakbysmy dzis powiedzieli - na rozw6j osobowosci 

spoleczne j, jest wlasnie spolecznos c. W zwiqzku z poruszanq 

problematykq Autor zanotowal cenne uwagi na temat tego, co tradycyjnie 

tlumaczy s i~ slowem cnota, a co po grecku brzmi arete. Podkreslajqc, 

ie w ciqgu ostatnich stuleci poj ~ci e cnot y-arete zostalo zw ~ 

zone - przez od j ~ cie od niego elementu dzialania - tylko do sfer y 

czystej dyspozycji, co spow Q.dowa!o, ze cnota by!aby domenq ludzi 

biern ych, prof. Rybicki wykazuje, jak obca jest taka koncepcja Arystotelesowi, 

u k t6rego arete to dyspozycja wlasnie do dzialania rozumnego 

i dzielnego. Trzeba przypom niec, ze sw. Tomasz z Akwinu 

tak r ozumie arete tlum aczonq n a l a c in~ przez virtus, skoro cnot ~ definiuje 

m. in . jako habitus operativ u s bon us - sprawnose do dobrego 

dzialania, co tlumaczy jako sprawnose dzialania rozumnego, dzielnego 

i konsekwentnego. 

Takich wazn ych wyjasniel'l i rozgr aniczen popartych rzetelnym 

materialem dowodowym zawicra studium prof. Rybickiego bardzo wiele 

i nie spos6b je wszystkie w yliczac. 

Trudno jednak pominqe przyna jmniej jeszcte jeden wainy problem, 

na kt6ry Autor r zucil nowe swiatlo. Brzmi on: jak pogodzie 

t ez ~, ie dobro polis jest dobrem jednostki. z nier6wnosciq ludzi, z niewolnictwem. 

Zagadnienie t o dotqd jest dyskutowane I chociaz moze 

prof. Rybicki nie rozwiqzal go w calosci, niemniej wskaza! wainq 

dyrek tyw ~ metodologicznq - pr zestrzegl mianowicie, by w odniesieniu 

do tej kwestii nie myslec schematami wyksztalconymi przez nowozytnq

ZDARZENIA - KSI1\ZKI - L UDZIE 1073 

teo ri ~ panstwa. Wskazal r6wnoczesnie platform ~ , na kt6rej oalezy to 

zagadnienie rozpatrywac. Tq platformq jest stosunek, jaki lqczyl niewolnika, 

zar6wno ze spolecznosciq jak i z wlascicielem niewolnika, 

kt6ry nie tyle. by! cZqstkq polis, co cZqstkq domu i stqd char akter 

stosunku spolecznego glowy domu i niewolnika. Na tym tle wyrasta inne' 

waine spostrzeienie szerEej zresztq potraktowane w dalszej cz~sci pracy, 

ze stopien uczestnictwa jednostki w spolecznosci jest uwarunkowany 

szeregiem cech i czynnik6w. I tu prof. Rybicki ustrzegl si ~ b l~du 

wielu interpretator6w Stagiryty polegajqcego na sztywnym przykladaniu 

schematu dzisiejszych poj ~ e do mysli zawartej w PoLityce. 

PROBLElVIATYKA NAUKI 0 SPOLECZNOSCI 

Tak zatytulowal Autor drugq cz~se swej pracy, kt6ra omawia w na 

\viqzaniu do filozoficznych kategorii Stagiryty, jakimi Sq materia, 

forma i akt, problemy skladajqce si~ na trese, ksztalt i dyna!pik~ 

spolecznosci. W sklad materii, jak wynika z analizy, wchodzi oprocz 

tego, co moina by dziS okreSlie jako mOl'fologi~ spolecznq, cos w i~cej 

jeszcze, bo r6wniez ludnose, rodzina i r6zne grupy spoleczne. W o br~b ie 

materii spolecznosci jest tez miejsce na zagadnienie genezy zw iqzk6w 

i wsp61not ludzkich. Analiza materii spolecznosci pokazuje niedwuznacznie 

aktualnose wielu zagadnien rozpatrywanych przez Stag iry t ~ . 

Wystarczy wspomniec jego poglqdy dotyczCjce problematyki populacyjnej, 

fakt, ze Polityka interesuje si~ i dzis aktualnCj kwestiq wieku 

zawierania malzellstw, przy czym kryterium dojrzalosci zyciowej jest 

mocno akcentowane. Uwagi po sw i~con e w Polityce terytor ium polis, 

w szczeg6lnosci zas obszarowi miejskiemu i jego urzqdzeniu, pozwalajq 

widziee w Arystotelesie prekursora urbanistyki. 

Wydaje s i ~ jednak, .ze prof. Rybicki nie dosc os tro sformulowal 

swoje uwagi na temat gospodarki polis. Chodzi tu g16wnie 0 wazne 

zagadnienie koncepcji dzialania w og6le, a pracy w szczeg61nosci, co 

wyrainie wyst~p u je w Polityce, oraz 0 scislejsze powiqzanie czynnosci 

ludzkich ze strukturq klasowq ludnosci. Zgadzajqc si~ z Autorem, ze "Polityka 

jest nie tyle teoriCj terytorialno-politycznej crganizacji, co g16wnie 

i przede wszystkim teoriq spolecznosci", nie mozna zrezygnowac. z pelniejszej 

analizy koncepcji dzialalnosci, a w szczeg61nosci pracy u Stagiryty, 

bowiem ta koncepcja okresla stosunki gospodarcze polis i lqcz.y 

si~ gl~boko z samq strukturq podzialu klasowego polis - calosci spolecznej. 

Wydaje si~ , ze Autor przy omawianiu tej problematyki za 

malo analizowal greckq t erminologi~ Polityki. lVI6g1by w6wczas wyrainiej 

wskazae, ze poj~ci e dzialalnosci u ArystoteJesa jest zagadnieniem 

zlozonym. Swiadczy 0 tym choeby wielosc wyr azen oddajqcych

1074 ZDARZENIA - KSIPt2KI - LUDZIE 

r6:i:ne odcienie tej samej ludzkiej dzialalnosci. Jest takich wyra:i:en 

przynajmniej osiem: Banausia (Banausos), Panos, Kamnein, Poinsis, 

Teosia, Ergasia, Praxeis, Energeia, a ka:i:de z nieh w pewnym sensie 

stanowi kryterium zar6wno podzialu czynnosci, jak i . ludzi w polis. 

Taka analiza prowadzqc do pelniejszego, teoretycznego uj~cia gospodarki 

i podzialu czynnosci, rzucilaby te:i: wi ~ cej swiatla na zagadnienie 

stan6w i klas w polis. W6wczas mo:i:na by si ~ przekonac, :i:e u Arystotelesa 

odgrywajq duzq rol~ ontologiezne podstawy dzialalnosci oraz 

wsp61zale:i:nosci kategorii dzialania lu~ zld ego i rodzaj6w zycia (kontemplatywnego, 

czynnego), tego co Autor nazywa "dziedzinami dzialania". 

Mo:i:na by wtedy zrobic pewien zestaw podzialu dzialalnosci ludzkieh 

u Stagiryty, co pozwolilo by pelniej spojrzec na struktur~ klasowq 

polis. Zestaw taki w yglqdalby nast~pujqCo: 

Dzialalnosc 

Prywatna - dla siebie samego: rozwazanie, 

wiedza, filozofia 

wolnego f 

j 

Publiczna - dla spolecznosci polis: r6zczlowieka 

't 

obywatela . norodna dzialalnosc polityezna 

IjakO praea 

sluzba wojskowa na lq 

dzie i morzu, rt';kodziel 

nictwo, rzemioslo, sztuki, 

handel, rolnictwo, 

pasterstwo, hodowla itp. 

podjt';ta dla 

utrzymania 

I 

Dla spoleeznosci: 

Dla jednostki: 

praea w stanie niewolnym 

(niewolnictwo). 

Wtedy r6wniez to, co Stagiryta nazywa formq spolecznosci, a co jest 

okreslonq strukturq ustrojowq, mozna by potraktowac n a szerszej plaszezyi 

nie integracji spolecznej polis. Te uwagi weale nie kwestionujq 

koncepcji dziela prof. Rybickiego, kt6ry znow u przy omawianiu problemu 

urzeczywistniania sit'; spolecznosci w r amach polis, r ozwiqzal szer 

eg zagadnien w~zlowych dla teorii spolecznej. Przykladowo wskazac 

n~ ozna n a takie kwestie jak zaleznosc prawa od ustroju I jego funkcja 

w urzeczywistnianiu spolecznosci, w yodrt';bnienie sfery mysli i czynnosci 

kulturowej, koncepcja obywatela u Aryst otelesa, zagadnienie soc 

'jalizacji, problem plaszczyzn, w kt6rych dokonuje sit'; integracja spoleczna 

i wytwarza si~ wi~i spoleczna, a takze wiele innych.

ZDARZENIA - KSI1\ZKI - LUDZIE 

1075 

TEORIA SPOLECZNA ARYSTOTELESA I JEJ RECEPCJA 

W NOWSZYCH DOKTRYNACH 

CZ E;SC trzecia studium, traktujqca 0 takich problemach jak okreslenie 

przedmiotu teorii spolecznej, sposoby u j~ ci a tegoz przedmiotu przez opis, 

por6wnanie, klasyfikacj~ i typizac j ~ zjawisk, uj~ci e dynam iczne r zeczywistosci 

spolecznej, r ola przyczyn owosci w wyjasnianiu wielkosci 

i zmiennosci ustroj6w, cztery przyczyny i determinacja zjawisk spolecznych, 

- obfituje zn owu w wiele cennych przyczynk6w dla skor ygowania 

bl ~ d 6w w interpretacji niekt6rych po j~c Filozofa, jak i wskazania 

dr6g do wielu zasadniczych rozwiqzan w procesie tworzenia teorii '0 spoleczenstwie. 

Nie wym ieniajqc wszystkich konstruktywnych r ozwiqzan 

prof. Rybickiego zwr6cic trzeba uw ag ~ na jego wskazania dotyczqce n p. 

specyficznej koncepcji nauki spolecznej u Stagiryty, koncepcji kt6r a wyswietla 

zr6dla nieporozumien w pojm owaniu Polityk i przez nowoczesnq 

t eori~ nauki, a zwlaszcza jej kierunek pozytywistyczny. Wielu mialo powazne 

zastrzeienia do w artosci poznawczych Polityk i z tej racji, ze je j 

tresc rna cz ~sto charakter normatywny. A przeciez, jak pisze Autor 

"w mysl pozytywistycznych sugestii zadna um iej~t n osc stanowienia 

norm nie jest w og6ie naukq. WiE;c tei nie jest naukq nor matywnie rozumiana 

Polityka. Ot6z bezposrednie przeniesienie tych kanon6w do staroi 

ytnych, a zwlaszcza do Arystotelesa prowadzi do nieporozumien. 

Arystoteles bowiem mysli inaczej, n iz pozytyw isci XIX i XX wieku". 

Rozr6i nienie m i ~dzy tym, co nazywamy zadaniem n auki, a jej przedmiotern 

pozwala zauwazyc, ze Arystoteles za przedmiot swej n auki 0 spolecznosci 

bierze to, co miesci s i~ w sferze empirii, a wi~c opis fakt6w , 

zdarzen spolecznych uwarunkowanych historycznie i etnicznie. To nie 

przekresla faktu. ze polityka jest dIan naukq naczelnq, kt6rej celem jest 

dobro. Realizujqc ten cel polityka nie narzuca n orm, bowiem przedmiot 

jej teorii jest r6iny od jej celu. Trudno przedstawic w kilkunastu 

slowach ten w ain y pr oblem, stqd dla jego pelnego poznania trzeba wzillC 

do r ~k i k s i q z k~ prof. Rybickiego, a wtedy mozna s i~ zgodzic z Autorem, 

ze "Polityka Arystotelesa jest pier wszym tworem teorii spolecznej, 

kt6rego przedmiot zostal u j~ty - i to w pe~ni swiadomie ujE;ty 

empirycznie". 

W aine r6wniez jest wykazanie, jak Arystoteles dziE;ki wyrainemu 

wyod r~b ni e ni u przedmiotu formalnego teorii spolecznej, kt6rym jest 

polis - wsp6lnota samowystarczalna stanowiqca r amy innych zwiqzk6w 

i wsp6lnot - ocalil swojq teoriEl spolecznq wlasnie dziElki jednosci 

jej pr zedmiotu. I tutaj miesci si~ waina dyrektywa gla tych, kt6rzy 

pragnq integracji w nauce 0 spoleczenstwie. 

Wsp61czesnemu czlowiekowi, nastawionemu cZElsto negatywnie do 

wszelkiej metafizyki, wiele dajq uwagi Autora na temat pojElcia przy

1076 ZDARZENIA - KSIAZKI - LUD?1E 

czyny u Stagiryty, a zwlaszcza - oryginalnej koncepcji Filozofa wyjasniania 

zloionej, dynamicznej rzeczywistosci spolecznej popr zez . cztery 

przyczyny: materialnq, formalnq, sprawczq, celowq - oraz ich rola przy 

wyjasnianiu wielosci i zmiennosci ustroj6w. Wartosci tych uwag nie niweczq 

pewne zastrzeienia, jakie moina miee do interpretacji Autora 

z. racji moie zbyt funkcjonalnego traktowania przyczynowosci u Stagiryty. 

Cz~se czwarta studium 0 recepcji Polityki w p6zniejszych doktrynach, 

jest stosunkowo kr6tka i nie wyczerpuje tematu. Trudno si~ temu dziwie 

zwaiywszy, i.e zagadnienie to nie zostalo jeszcze dotqd dostatecznie 

opracowane, a jego opracowanie daloby w wyniku przynajmniej nowe 

studium. Przedmiotem dalszej dyskusji mogq tez bye takie sprawy jail. 

powody akceptacji Polityki w Sredniowieczu i uprzedzen do niej w czasach 

nowszych, czy tez kwestia, w jakim stopniu wybitni komentatorzy 

Polityki w Sredniowieczu prze j~li trese teorii spolecznej Arystotelesa. 

Jedno jest pewne - Polityka byla i jest kopalniq mySli, z kt6rej 

moina czerpac wiele dla nauki 0 spolecznosci, a jej realizm w rozwiqzaniach 

kaze . siE; liczye z tym dzielem niezaleinie od takich czy innych 

zastrzezel1. Historia mysli spolecznej wskazuje, jak wielcy tw6rcy nowozytnych 

teorii spolecznych si~gali do Arystotelesa, i choe ich rozwiqzania 

cz~sto diametralnie r6zniq si~ od Polityki, jednakze dzielo to 

dla wielu bylo czyms wi~cej, niz tylko swiadectwem wiek6w. Moina 

si~ 0 tym przekonae czytajC!c kr6tki, kOilCOWY rozdzial pracy prof. 

Rybickiego. 

Na zakonczenie nasuwajq si~ jeszcze drobne uwagi. Szkoda, ze Autor 

.malo wykorzystal tekst grecki Polityki. Tlumaczenie L. Piotrowicza nie 

zastC!pi niestety oryginalu, zwlaszcza tam, gdzie idzie 0 okreslenie poj~c. 

Czytanie pracy utrudnia fakt (zresztq prawdopodobnie niezalezny od 

Autora) umieszczenia materialu zr6dlowego i bibliograficznego na koncu 

ksiqzki. 

Te i inne uwagi nie umniejszajC! bynajmniej przekonania, kt6re si~ 

rodzi po uwaznym przestudiowaniu dziela prof. .Rybickiego, ze jego 

studium to cos wi ~ cej, aniieli jeszcze jedna dobra ksiqzka z dziedziny 

spolecznej. Stanowi ona powazny wklad do tego, by poj~cie spoleczellstwa 

moglo si~ stae operatywnym w nauce i w i.yciu. Stqd, m6wiqc j~zykiem 

Arystotelesa, ksiqzka prof. Rybickiego nalezy do tej kategorii, 

dziel, kt6re mogq rzeczywiscie uczynie czlowieka mqdrzejszym. Jest to 

gl~boka synteza, wynik chyba wielu lat badan i przemyslen. I byloby 

dobrze, ieby to studium przekroczylo sfer~ zasi~gu j~zyka polskiego. 

. . ' Wladyslaw Jacher

PYTANIA 

6 czerwiec 1965 

Umarla Maria Dqbrowska. Krytycy ustawiajq na plycie z jej nazwiskiem 

bukiety sl6w zakupione w przycmentarnych straganach oferujqcych 

na takie okazje gotowe wiel1ce i odpowiednio dobrane, kwieciste 

metafory. Smierc artyst6w jest zazwyczaj ubrana w owe szybko 

wi~dnq ce girlandy, szarfy i donice z pr6chnicq. Potem, jezeli Sq bardzo 

wybitni, nadchodzi czas wmurowywania tablic \V sciany domow, gdzie 

mieszkali, pojawiajq si~ na skrzyzowaniu ulic tabliczki z ich nazwi 

. skami, szkoly ich imienia. UCZq si~ w nich dzieci, wsr6d kt61'yeh 

jedynie paru prymusow docenia nazw ~ wlasnej "budy". Obyczajowq 

litUl'gi~ tyeh smierci znamionuje patos i powaga. Ale obecna jest tu 

1'6wniez Ironia. Nie jest ona tak jask1'awa, jak wtedy, gdy umierajq 

wladcy. Ale przeciez niezyje odejscie nie jest od niej wolne. Ironia 

wielkie slowo. To nie mialki sceptycyzm, to poczucie dysp1'oporeji pomi~dzy 

wartosciq, kt6rq jest sam czlowiek, a naigrywajqcym sie; z niego 

jego losem wlasnym. Przez cale zycie nosimy w sobie ow zalqzek, nasienie 

bezwladu, kto1'e w jakiejs chwili rozpoczyna raptem owocowac 

osiqgajqc wreszcie rozmiary pustki, ktora pozostaje w miejscu po 

zywych. Ci, ktorzy pozos tali, sta1'ajq sie; t~ proznie; jakos umaic, ozdobic, 

zapelnic przem6wieniami, szumem slow i spiewow. To jest nasza osobista 

ob1'ona przed ciszq cmentarzy. Ieh smutek plynie z koniecznej 

zgody na to, co mialo przyjsc; co roslo tak dlugo niedostrzegane. 

Sztuka rna jednak w sobie sile; chronienia tw6rcow przed zapomnieniem. 

1m wie;cej w tym, co po nich pozostalo, jest prawdziwego 

zycia, tym bardziej ich dziela Sq trwale. 1m bardziej obumarli przedtern, 

wcielajqc sie; we wlasnq prace;, tym pi ~kniej zyjq potem. Jest 

.chyba zupelnym nieporozumieniem uwazac, ze piszq oni dla posmiertnej 

slawy. Zycie tworcow poznawane za posrednictwem ich intymnych 

zapiskow jest peIne ne;dzy i 'niepokoju. Wystarczy przeczytac ich 

dzienniki, notatki, zbiory rozmaitych listow. Wmyslajqe sie; w sens 

egzysteneji, uprawiajqc hazar d tej mia1'Y co ambitna (jak smiesznie 

to nazywamy) sztuka, zyjq w stalym na pi~ ciu, ktore jedynie od ezasu 

do ezasu slabnie, by ustqpic momentom r zadkiej satysfakcji z UkOlleZl'nia 

paru zdaiJ., odegrania roli, wydobyeia ksztalt6w dlugo oezekiwanych, 

ale dotqd niemozliw yeh do utrwalenia. 

Ironii opiera sie; pie;kno. Simona Weil sqdzila, ze jest ono tym samym 

swiatlem, 0 kt6rym J an Ewangelista m owi, ze plonie w ciemnos 

cia.ch. Ukryte jest ono wedlug niej nie tylko w sztuee, ale "ve w szystkim, 

co jest ladne: przyrodzie, myslaeh, dziaianiu, usyt uowan iu istoty 

l udzkiej w swiecie. R olq sztuki jest wyna jdyw ac odblask swiatla, ukla

1078 ZDARZENIA - KSI1\ZKI - LUDZIE 

dae w komp ozycje godne jego urody, dawae swiadectwo. Odkrywanie 

i po"znaw anie, a poza tym umiej~tnose przek azania tych odkry c i zdobytych 

prawd innym, a wi~c r zemieslnicza sprawnosc, kunszt wzbogacajqcy 

pr a wd~ bez naruszania jej istoty, bez zamulania wlasnq niedojrzalosciq 

i brakiem czci naleinej czlowiekow i, stalemu jego sporowi 

o pierwszenstwo; t~sknota do ladu i harmonii wypowiedziana w pelni 

raz - szcz~sliwym trafem, drugi - po rozpaczliwej pracy. Ale sztuka 

pozostaje zawsze sztukq, czyli rolq, odegranq przez czlowieka. Kreacjq. 

Kiedys, pr~dzej czy p6i.niej gra dobiega konca. Rzeczq, kt6rej si~ moina 

domagae od artysty, jest to, by swoje iycie rozgrywal z godnosciq, 

by ceni! nie tyle dzielo, He jego trese, odbicie swiatla. Zycie jest 

pi~lme, mimo (a moie wskutek tego) ie brak mu pelnej harmonii, i e 

jest n iedoskonale. Jedni dostrzegajq boskose przenika jqcq pop~kani:\, 

a nawet pokruszonq glin ~ , z kt6rej n as ulepiono, inni widzq wylqcznie 

blask osamotnionego w walce, heroicznego czlowieczellstwa. Jednych 

i drugich spotkae moina razem, gdy w imi~ poczuda wsp61noty gatunku 

istot swiadomych swej odr~bnosci we wszechswiede poszukujq 

wciqi nieodkrytegosensu naszego tutaj pobytu. Chyba d, ktorzy 

twierdzq, ze sens 6w jest im wiadomy, tajemnica rozproszona, 

nie wiedzq co m6wiq. Bo gdyby wiedzieli naprawd~, mowa pr;;estalaby 

im bye potrzebna. Mowa, system zakl~e do zamawiania tajemnic. 

* 

Momenty smierci naszych wielkich, tych. kt6rych tw6rczose zywi 

nadal krwiobieg kultury, byly W ostatnich dziesiqtkach lat r6zne.· 

Ironia zycia, muza nadgrobna nie zawsze stala nad otwartq ziemiq 

wsr6d kwiat6w wiellc6w, kt6rych szady trzymajq dziewczyny 

yor mundurkach i harcerze. Samob6jstwo Witkacego bylo poczqtkiem 

zgon6w urastajqcych potem do rangi symbolu. Rozpocz~la si~ wojna 

ciqiqca nad zbiorowq wyobrazniq. Literatura do t ej pory nie potrafi!a 

si~ wyzwolie z jej ciemnych uwiklan. Zbiorowe miejsca zaglady, strza! 

do idqcego ulicq wsr6d zaryglowanych l~kiem drzwi i okien, jakis 

d61 pod miastem posypany wapnem, byly miejscem spoczynku zlych 

i dobrych, zdolnych i mniej zdolnych, tych, kt6rzy mysleli, ze majq 

'jeszcze duzo czasu, i tych, kt6rym bylo go zawsze za malo. Smiere 

Czechowicza, Schulza, Baczynskiego, Boya i tylu innych. przypomina 

er~ smierci anonimowych. Mielismy dlugq tradycj~ mogi!y wojskowej 

z pustq tabliczkq przystrojonq romantycznie brzozq lub p~kami r62:'. 

Jak na imieninowej poczt6wce. Obecnie tradycja ta wzbogacona zostala 

widokiem mogi! cY,wilnych otoczonych krajobrazami, kt6re porasta 

perz. Wpisane Sq w nie l'6wniei dzieje literatury. Na tym tie 

sens jej zabieg6w stal si~ jeszcze bardziej zrozumialy i potrzebny.

ZDARZENIA - KSIAZKI - LUDZIE 1079 

Zawsze by1a ona i jest prostestem przeciwko zacieraniu r6znie pomie:dzy 

traWq a cz1owiekiem. Spo1ecznosc bez wlasnej, zywej sztuki 

jest poza tym jak cz1owiek, w kt6rym ucicha te:tno. Oczywiscie, 

nie tylko sztuka podtrzymuje 6w rytm. lVIitologizowanie zlq oddaje 

jej przys1uge:. Istnieje jednak potrzeba ciqglego przypominania, czym 

. sztuka jest, uswiadamiania, ze jej rola nie skonczy1a sie: w rzeczywistosci 

cybernetycznej. 

Dzis znowu zegnamy swoich bliskich kwiatami, spiewem i slowern. 

* 

Czy kontynuacja tego typu powiesCl, kt6rej przyk1adem Sq. Noce 

i dnie, jest mozliwa? Andrzej Kijowski w artykule poswie:conym 

~naczeniu tw6rczoSci Zmarlej ("Tygodnik Powszechny", nr 23) pisze, 

ze w skrytosci ducha wszystkim pisarzom zdarza sie: marzyc 0 tym, 

by tak pisac jak ona. Dqbrowska przechowywala w czasach zmiennych 

gust6w i naporu rozmaitych kierunk6w awangardowych "klasyczny 

kanon" prozy powiesciowej. 

Dlaczego wszyscy 0 to pytajq - czy on przetrwa? Czy dlatego, 

ze zmienia sie: wrazliwosc estetyczna odbiorcy, kt6ry zaczyna stronic 

od opis6w w literaturze, szukajqc w niej g16wnie intryg~jqcej akcji, 

albo interpretacji problem6w zycia podawanej w skr6cie, wprost, bez 

posrednik6w, czyli bez bohater6w przemawiajqcych w trzeciej osobie, 

C0 W uszach wsp6lczesnych brzmi bezosobowo, budzi podejrzenia, 

ze postacie Sq wymyslone, "nieprawdziw e"? 

Te: nOWq wrazliwosc niewqtpliwie ksztaltuje film. Ukrad1 on prozie 

monopol na obrazy. Sugestywnie je pokazuje stwarzajqc atmosfere: 

takiego podobienstwa do rzeczywistosci, ze trudno z nim konkurowac 

literom. Nie tylko film, ale r6wniez prasa i telewizja przyzwyczaja 

nas do widoku swiata i zycia, kt6ry jest bardziej realny 

od najbardziej naturalistycznego realizmu. Obowiqzuje w nich tez 

zasada kompozycji przekazywanych informacji i obraz6w. W ilustrowanym 

magazynie wszystkb jest" obliczone, kazdy efekt skontrastowany 

z namys1em, tytu1 obmyslony, fotografia skadr owana wg pewnych zasad. 

R6wniez i wizja na ma1ym ekranie nie jest przypadkowa. I tu 

i tu marny do czynienia z rzemios1em, kt6re niekiedy, przy swietnym 

jego opanowaniu osia,ga granice sztuki. Nie chodzi 0 tresc owych kompozy~ji, 

ale ich oryginalny, w1asny "je:zyk" ksztaltujqcy wyobrainie: 

i wyrabiajqcy przyzwyczajenia. Kiedy potem bierze sie: do re:ki ksiqzke:, 

imaginacja nasza jest juz obciqzona, a zmys1y nakierowane na pewien 

typ odbioru. Nie mozna tych mechanizm6w lekcewazyc. Zresztq i prasa 

i telewizja i radio, warsztaty kr6tkich, sqsiadujqcych ze sobq na prawach 

kontrastu form, r6wniez pos1ugujq sie: tekstami pisanymi. Slo

1080 

ZDARZENIA - KSII\ZKI - LUDZIE 

worn drukowanym przywracajq dzwi~ki. Powracamy do literatury m6 

wionej. Przede wszystkim jednak interesujqce jest owo zapotrzebowanie 

na bezposredniq relacjE;. Autobiografie, zbiory korespondencji; pamiE;tniki, 

dokumenty cieszq si~ wielkim zainteresowaniem. \V anonimow ym swiecie 

szuka si~ os6b 0 wyraznie zarysowanej indywidualnosci, kt6re 

potrafiq m6wic wprost, 0 tym, co przeiywajq i co myslq. 

* 

Powiesc realistyczna ulega wiE;C przemianom pod presjq zmieniajqcej 

siE; n aszej wrailiwosci. Ostatnie powiesci Hanny M alewskiej Sq 

przykladem charakterystyczne j dekompozycji wewnE;trznej, 0 kt6rej 

byla przed chwilq mowa. Nasladujq -one, albo \Vl' E; GZ same si~ stajq 

rodzajem diariusz6w, pami~tnik6w, zbudowanych bqdz to na zasadzie 

"klocka", czyli wsp610prawnego zbioru dawnej korespondencji, dru- ' 

kowanych dokument6w, kt6re zostaly opatrzone glosami pisarzy; st

SOMMAIRE 

ANTONI GOLUBIEW: Ma grand-mere et rna femme - recit 815 

LETTRES DE KAROL IRZYKOWSKI a K. L. KONINSKI 

correspondance entre deux eminents penseurs polonais 

(1934-1939) 844 

STANISLAW PIGON: La litterature polonaise - face au mond.e 

pays an 

903 

~IR ABBE EUGENIUSZ SITARZ, MR ABBE LUDWIK STEFA- 

NIAK: Chronique d'archeologie biblique 1962-1964 . 

913 

JERZY KALINOWSK I, STEFAN SWIE2AWSKI: Entretien sur la 

philosophie a l'heure du Concile (Fragments du livre publie 

en fran

.d'B' 

Perspektyw y soborowe 

Gregory Bourn 

W· stron~ iednosci 

Co t o jest p owszechnosc Kosciola? J ak pogodzic mocne przekona 

nia wlasn e z szacunkiem dla przekonan cudzych? J aki sens mialy 

schizmy w dziejach chrzescijanstwa? Co to dzisiaj znaczy "na 

wracac"? Oto niekt6re sprawy, jakie w glosnej swojej ksiqzce 

rozwaza am erykanski konwertyta, ks. Gr egory Baum. 

Str. 235, pl6tno. 

Hans Kung 

Sober i zjednocze Ie 

. 

43 zl 

Jedna z naj'Vvybitn iejszych w piSmiennictwie swiatowym k siqzek 

o reformie K osciola i 0 przemianach wsp61czesnej religijnosci. 

Autor w swietle "aggiornamentc" rysuje dzie je Kosciola, przebieg 

pierwszych sesji Soboru, rozwaza perspektywy przyszlosci. 

SIr. 297, p l6tno. 

48 zl 

Jaques Leclercq 

Katolicy i wo lnosc mysli 

Papieze wobec pr oblemu woln osci - K.osci61 i p anstwo - Kosci61 

i kult wodza - slowo "tolerancja" - w olnosc i prawda - jednasc 

S Ir. 252 , pl6tno. 

ludzi dobrej w ali. 

Jacek Wozni akowski 

Laik w Rzym ie 

w Bomba iu 

48 zl 

Pierwsza w Polsce ksiqzka, zawierajqca dane niezbe:dne dla pel 

nie jszego zrozum ienia Soboru: rzut oka na dzieje dwudziestu po 

przednich soborow, szczeg6Iowy kalendarz Vat icanum II, spis wIadz 

Soboru oraz omowienie jego trudnosci i jego osiqgni~c . W per 

spektywie hist orycznej ukazane zostaly zwlaszcza problem laikatu 

i problem wolnosci religii. Jednoczesnie ksiqzka jest reportazem 

z auli Soboru i szeroko opisuje Kongres Eucharystyczny i podr6z 

autora po Indiach. 

SIr, 252 pl6tno. 

zI48. 

}{s i~z ld mozna zamawiac \v administracji 'Vyd. "Znak", Krak6w, 

Wislna 12, konto PKO nr 4-14-997.

TRESe ZESZYTU 

ANTONI GOI..UBIEW: JOANNA I FOTEL 

LISTY KAROLA IRZYKOWSKIEGO DO KAROLA LUDWIKA 

KONINSKIEGO. PRZYGOTOWAI.. DO DRUKU I PRZY- 

PISAMI OPATRZYI.. JERZY KONINSKI. 

STANISI..Aw PIGON: UWI..ASZCZENIE LITERACKIE CHI..OPA 

JERZY KALINOWSKI, STEFAN SWIE2AWSKI: ROZMOWA 

o FILOZOFII W OKRESIE SOBORU 

815 

844 

903 

KS. EUGENIUSZ SITARZ, KS. LUDWIK STEFANIAK: NOTAT- 

NIK ARCHEOLOGICZNY - PALESTYNA 1962-1964 913 

OLIVIER LACOMBE: SI..OWO WSTE;PNE 

KS. ZYGMUNT MICHELIS: PROLEGOM ENA EKUMENICZNE 

KS. ANDRZEJ ZUBERBIER: SWIECCY WIERNI - POWOI..ANIE 

I CHARYZMATY 

939 

939 

956 

ANNA MORAWSK A: SPOTKANIA - PAUL TILLICH 986 

KARL RAHNER: 0 M02LIWOSCI WIARY DZIS . 

HALINA BORTNOWSKA: ROZWA2ANIA 0 

RADA I OBOWIL\ZEK . 

UB6sTWIE II 

ZDARZENIA - KSI1\ZKI - L UDZIE 

KS. TADEUSZ STYCZEN: VIII TYDZIEN FILOZOFICZNY KUL 

971 

1011 

1029 

1041 

ROBERT ROUQUETTE SJ: ENCYKLIKA ECCLESIAM SUA M . 1053 

WIESI..AW PAWEI.. SZYMANSKI: IRZYKOWSKIEGO GAR 

DEROBA DUSZY . 1061 

WI..ADYSI..A W JACHER: ARYSTOTELIZM W TEORII SPO- 

I..ECZNEJ 

1069 

MAREK SKWARNICKI: PYTANIA 

SOMMAIRE 

1077 

1081

-'tZ IZ 'Buao 

huf9/t'\pod lhZSaz

Nr 133-134, lipiec-sierpieÅ 1965 - Znak

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?

Nr 133-134, lipiec-sierpieÅ 1965 - Znak