Sgiliau Iaith, Llythrennedd a Chyfathrebu - Learning Wales

Sgiliau Iaith, Llythrennedd 

a Chyfathrebu 

Yr Adran Plant, Addysg, Dysgu Gydol Oes a Sgiliau 

Department for Children, Education, Lifelong Learning and Skills

Sgiliau Iaith, Llythrennedd 

a Chyfathrebu 

Cynulleidfa 

Penaethiaid, athrawon, ymarferwyr, cyrff llywodraethu ysgolion a 

gynhelir a phwyllgorau rheoli yn y sector nas cynhelir yng Nghymru; 

awdurdodau addysg lleol; undebau athrawon a chyrff cynrychioli 

ysgolion; awdurdodau esgobaethol eglwysi; cyrff cenedlaethol yng 

Nghymru sydd â diddordeb mewn addysg. 

Trosolwg 

Mae’r canllawiau hyn yn cefnogi Maes Dysgu Sgiliau Iaith, 

Llythrennedd a Chyfathrebu yn y ddogfen Cyfnod Sylfaen: Fframwaith 

ar gyfer Dysgu Plant 3 i 7 oed yng Nghymru. Mae’r ddogfen hon 

yn darparu canllawiau ar y sgiliau a’r wybodaeth y bydd plant yn eu 

caffael, ynghyd ag astudiaethau achos sy’n ymdrin â rhoi hyn ar waith 

mewn lleoliadau ac ysgolion. Ni ddylid edrych ar y canllawiau hyn na’r 

Maes Dysgu na’u cyflwyno heb ystyried meysydd eraill; dylid cynllunio 

ar ei gyfer ar draws y cwricwlwm. 

Rhagor o 

wybodaeth 

Dylid cyfeirio ymholiadau am y ddogfen hon at: 

Yr Is-adran Cwricwlwm ac Asesu 3–14 

Yr Adran Plant, Addysg, Dysgu Gydol Oes a Sgiliau 

Llywodraeth Cynulliad Cymru 

Llawr 10, Tŷ Southgate 

Wood Street 

Caerdydd 

CF10 1EW 

Ffôn: 0800 083 6003 

Ffacs: 029 2037 5496 

e-bost: C&A3-14.C&A3-14@cymru.gsi.gov.uk 

Copïau 

ychwanegol 

Ar gael drwy gysylltu: 

Ffôn: 029 2037 5427 

Ffacs: 029 2037 5494 

Neu drwy ymweld â gwefan Llywodraeth Cynulliad Cymru 

www.cymru.gov.uk 

Cyf: AC/GM/0845 

ISBN: 9780750446471 

Mai 

A-EAC-02-01-qA673007/1/AB © Hawlfraint y Goron 2008

Cynnwys 

Cefndir 3 

Cyflwyniad 5 

Llafaredd 6 

Siarad 

Astudiaeth achos: Deialog 

Astudiaeth achos: Jean-Paul 

Astudiaeth achos: Deialog am ffilm sy’n cynnwys allfydolyn 

Gwrando 

Astudiaeth achos: Y gadair goch 

Darllen 14 

Astudiaeth achos: Gwneud geiriau gan ddefnyddio 

clai modelu lliw 

Astudiaeth achos: Helfa eiriau 

Ysgrifennu 18 

Enghraifft o wneud marciau/ymgais i ysgrifennu llythrennau 

Enghraifft o sgriblo di-eglurhad 

Enghraifft o sgriblo ag eglurhad 

Enghraifft o ymgais i ysgrifennu llythrennau 

Astudiaeth achos: Ffurfio llythrennau 

Enghraifft o wneud rhestrau/nodiadau 

Astudiaeth achos: Bwydlen 

Enghraifft o’u hymgais eu hunain i ysgrifennu brawddegau syml 

Astudiaeth achos: Hwyl wrth chwarae 

Enghraifft o ddefnyddio cardiau stori i’w helpu i roi trefn ar eu stori 

Astudiaeth achos: Dyna Beth Dwl! 

Sgiliau cyfathrebu 28 

Cynllunio 30

Cynnydd mewn dysgu 32 

Llafaredd 

Darllen 

Ysgrifennu 

Sgiliau Iaith, Llythrennedd a Chyfathrebu 38 

ar draws y cwricwlwm 

Gwybodaeth a chysylltiadau defnyddiol 40 

Geirfa’r Cyfnod Sylfaen 42 

Cydnabyddiaethau 48 

 

Sgiliau Iaith, Llythrennedd a Chyfathrebu

Cefndir 

Roedd y cynigion yn nogfen Llywodraeth Cynulliad Cymru 

Y Wlad sy’n Dysgu: Cyfnod Sylfaen 3–7 oed yn cynnwys datblygu 

cwricwlwm a oedd yn cryfhau ac yn cysylltu’r egwyddorion a’r arfer 

yn nogfen ACCAC Canlyniadau Dymunol i Ddysgu Plant Cyn Oedran 

Addysg Orfodol (2000) â’r rhaglenni astudio a’r datganiadau ffocws 

yng Nghyfnod Allweddol 1 y cwricwlwm cenedlaethol, a hynny er 

mwyn creu cwricwlwm cyfoethog dan saith Maes Dysgu i blant yn y 

Cyfnod Sylfaen. Mae cwricwlwm y Cyfnod Sylfaen yn dadlau o blaid 

meithrin a hybu cysylltiadau cadarnhaol rhwng y cartref a darparwyr 

gofal ac addysg. 

Mae ymagwedd Llywodraeth Cynulliad Cymru at addysg a dysgu 

gydol oes wedi’i nodi yng nghyd-destun ehangach ein gweledigaeth 

ar gyfer plant a phobl ifanc yn gyffredinol. 

Mae gennym saith nod craidd ar gyfer plant a phobl ifanc sy’n 

seiliedig ar Gonfensiwn y Cenhedloedd Unedig ar Hawliau’r Plentyn. 

Y nodau hyn fydd yn sail i holl weithgareddau’r Adran Plant, Addysg, 

Dysgu Gydol Oes a Sgiliau (APADGOS). 

Rydym yn anelu at sicrhau bod pob plentyn a pherson ifanc: 

• yn cael dechrau da, ynghyd â’r seiliau gorau posibl ar gyfer tyfu 

a datblygu yn y dyfodol 

• yn cael cyfle i fanteisio ar amrywiaeth eang o gyfleoedd addysg, 

hyfforddiant a dysgu, gan gynnwys cyfleoedd i feithrin sgiliau 

personol a chymdeithasol hanfodol 

• yn cael mwynhau’r iechyd corfforol a meddyliol, cymdeithasol ac 

emosiynol gorau posibl, gan sicrhau hefyd nad ydyn nhw yn cael 

eu cam-drin na’u herlid ac nad oes unrhyw un yn camfanteisio 

arnyn nhw 

• yn cael manteisio ar amrediad o weithgareddau chwarae, 

gweithgareddau hamdden, chwaraeon a gweithgareddau 

diwylliannol 

• yn cael gwrandawiad, yn cael eu trin â pharch, a bod eu hil a’u 

hunaniaeth ddiwylliannol yn cael eu cydnabod 

• yn cael cartref diogel a chymuned sy’n cefnogi eu lles corfforol 

ac emosiynol 

• heb fod o dan anfantais o ganlyniad i unrhyw fath o dlodi. 


Mae’r canllawiau hyn yn cefnogi Maes Dysgu Sgiliau Iaith, 

Llythrennedd a Chyfathrebu yn y ddogfen Cyfnod Sylfaen: Fframwaith 

ar gyfer Dysgu Plant 3 i 7 oed yng Nghymru. Mae’r ddogfen hon 

yn darparu canllawiau ar y sgiliau a’r wybodaeth y bydd plant yn eu 

caffael, ynghyd ag astudiaethau achos sy’n ymdrin â rhoi hyn ar waith 

mewn lleoliadau ac ysgolion. Ni ddylid edrych ar y canllawiau hyn na’r 

Maes Dysgu na’u cyflwyno heb ystyried meysydd eraill; dylid cynllunio 

ar ei gyfer ar draws y cwricwlwm. 

Mae Llywodraeth Cynulliad Cymru wedi ymrwymo i ddatblygu a 

hybu’r iaith Gymraeg. Bydd pob lleoliad/ysgol yn gweithredu rhaglen 

addysg Gymraeg yn y Cyfnod Sylfaen i blant 3 i 7 oed. 

Dylai’r lleoliadau a’r ysgolion hynny a ddiffinnir fel darparwyr 

cyfrwng Cymraeg ddilyn rhaglen addysg y Maes Dysgu Sgiliau Iaith, 

Llythrennedd a Chyfathrebu. Ni fydd angen iddyn nhw addysgu’r 

Maes Dysgu Datblygu’r Gymraeg. 

Mewn lleoliadau ac ysgolion lle mae’r Saesneg yn brif gyfrwng 

cyfathrebu,dylid datblygu sgiliau Cymraeg plant yn raddol drwy’r 

Cyfnod Sylfaen drwy weithredu’r Maes Dysgu Datblygu’r Gymraeg. 

Mewn lleoliadau cyfrwng Cymraeg a’r rhai lle y defnyddir y Gymraeg 

fel cyfrwng addysgu am o leiaf ran o’r diwrnod, bydd rhai (ac mewn 

rhai achosion y rhan fwyaf) o’r plant yn datblygu sgiliau ieithyddol 

mewn iaith sy’n wahanol i iaith y cartref. Mewn lleoliadau trochi, mae 

angen hyd yn oed mwy o bwyslais cynnar ar weithgareddau siarad a 

gwrando er mwyn gosod seiliau cadarn ar gyfer datblygiad ieithyddol 

plant. Dylai lleoliadau sy’n defnyddio’r Gymraeg fel cyfrwng addysgu 

am ran o’r diwrnod roi pwyslais arbennig hefyd ar weithgareddau 

siarad a gwrando er mwyn i blant ymgyfarwyddo’n gynyddol â 

phatrymau iaith yn Gymraeg. 

 


Cyflwyniad 

Mae iaith, llythrennedd a chyfathrebu yn ffactorau hanfodol bwysig 

yn natblygiad plant. 

Ffurf ar gyfathrebu yw iaith sy’n mynegi meddyliau, syniadau, 

teimladau, emosiynau a gwybodaeth. Gall ffurfiau eraill ar gyfathrebu 

gynnwys arwyddion di-eiriau a gweithredoedd megis: 

• mynegiant yr wyneb 

• osgo a symudiad y corff 

• goslef y llais. 

Gall plant hefyd fynegi eu hunain a chyfathrebu trwy ddefnyddio 

TGCh, chwarae rôl/chwarae dychmygus, drama, dawns a symud, 

a hefyd mewn gweithgareddau creadigol eraill megis celf a 

cherddoriaeth. Yn ogystal â bod yn offeryn cyfathrebu, mae iaith 

hefyd yn offeryn a ddefnyddir i feddwl, ac mae wedi’i chysylltu’n agos 

â datblygiad gwybyddol plant. 

Mae’n bwysig ystyried gwahanol elfennau iaith a llythrennedd yn 

ffactorau cysylltiedig sydd â diben iddyn nhw. Bydd sgiliau iaith, darllen 

ac ysgrifennu yn datblygu gyda’i gilydd, ac mae cysylltiad rhyngddyn 

nhw. Ni ddylid eu haddysgu ar wahân. Datblygir y sgiliau llythrennedd 

hyn trwy fywyd go iawn a phrofiadau sy’n ystyrlon i’r plant. 

Mae iaith yn fodd i blant ddysgu am y byd a chyfathrebu â’u 

cyfoedion ac ymarferwyr. Mae’n gwbl hanfodol wrth wella eu 

datblygiad gwybyddol ac i’r dull y byddan nhw’n mynd ati i ddatrys 

problemau a ffurfio perthnasoedd. 

Mae Sgiliau Iaith, Llythrennedd a Chyfathrebu yn cynnwys datblygiad 

cynyddol sgiliau plant mewn: 

• siarad 

• gwrando 

• darllen 

• ysgrifennu 

• cyfathrebu. 


Llafaredd 

Mae siarad a gwrando yn sgiliau sy’n hanfodol i ddatblygiad 

gwybyddol plant ac i sicrhau cynnydd yn y sgiliau llythrennedd eraill, 

sef darllen ac ysgrifennu. Mae angen llawer o gyfleoedd ar blant 

i siarad a gwrando gydag ymarferwyr a phlant. Pan fydd hynny’n 

briodol, mae hefyd yn bwysig bod plant yn cael eu hannog i edrych ar 

y sawl maen nhw’n siarad ag ef neu’n gwrando arno. 

Siarad 

Er mwyn siarad, mae angen i blant gynhyrchu seiniau, deall 

datblygiad iaith a datblygu’r gallu i siarad at wahanol ddibenion a 

chyda gwahanol gynulleidfaoedd. Trwy siarad bydd plant yn dysgu ac 

yn gwneud synnwyr o’u byd. 

Bydd plant yn cael eu derbyn i leoliadau/ysgolion gydag amrywiaeth 

o brofiadau a sgiliau iaith, o ganlyniad i’w gwahanol brofiadau 

ieithyddol a diwylliannol. Gall y rhain gael effaith ar eu cyflawniadau 

cyfredol a’u dealltwriaeth o rym sgiliau siarad, gwrando a 

chyfathrebu. 

Bydd delfrydau ymddwyn da yn annog plant i fod yn rhan o 

drafodaeth er mwyn iddyn nhw allu datblygu eu meddwl a’u 

dealltwriaeth o’u profiadau ynghyd â geirfa eang ac amrywiol. 

Ymhellach ymlaen yn eu datblygiad, bydd y rhan fwyaf o blant a fydd 

wedi cael cyfle i gyfoethogi eu profiadau iaith yn gallu cynhyrchu 

geiriau a brawddegau syml. 

 


Mae’r astudiaeth 

achos hon yn 

disgrifio sut 

roedd plentyn 

oedd yn siarad yn 

arbennig o dda 

wedi rhannu’r 

mwynhad 

roedd yn ei gael 

o ddarllen ei 

hoff lyfr gydag 

ymarferwyr a 

phlant, a’r effaith 

a gafodd hyn ar 

y plant. 

Deialog 

Mae Ethan yn siarad yn arbennig o dda ac yn hoff iawn o 

lyfrau. Ar un adeg roedd ei hoff lyfr yn ymwneud â’r Sacsoniaid, 

y Normaniaid a’r Llychlynwyr. Am gyfnod byddai Ethan yn 

dod â’r llyfr i’r ysgol bob dydd, ac yn mynnu ei drafod gyda’r 

ymarferwyr. Roedd hyn wedi arwain at sgyrsiau amrywiol 

am Gwilym Orchfygwr, Brenin Harold, Ffrainc, tywysogion, 

helmedau ac arfwisg, llongau hirion, creulondeb a brwydrau. 

Datblygodd y drafodaeth i sôn am ‘gerdded y planc’ ac roedd 

Ethan wedi dangos beth oedd hyn yn ei olygu. Roedd ystod 

eang o allu gan y plant yn y feithrinfa ond roedd diddordeb 

Ethan yn y pwnc yn eu hysbrydoli ac wedi arwain at chwarae rôl 

ac estyn iaith. 


Er mwyn gwneud cynnydd yn eu datblygiad bydd angen i blant fod 

wedi cael profiad o weithgareddau siarad a gwrando o ansawdd 

da, yn brofiadau digymell ac yn rhai wedi’u cynllunio, trwy gydol 

y Cyfnod Sylfaen. Trwy’r profiadau hyn y dylai plant ddod yn fwy 

hyderus a pharod i gyfrannu. 

Bydd y profiadau hyn hefyd yn datblygu’r sgìl o reoli eu llais i gyfateb 

â’r gynulleidfa a’r gweithgaredd; er enghraifft, bydd lefel y sŵn a’r 

lleisiau a ddefnyddir mewn cornel ddarllen neu yn ystod amser cylch 

yn wahanol iawn i’r lleisiau sydd eu hangen mewn gemau tîm yn yr 

awyr agored neu wrth chwarae’n gydweithredol yn y gornel chwarae 

rôl/chwarae dychmygus. 

Bydd siarad yn rhoi cyfleoedd i blant: 

• chwarae’n weithredol 

• gofyn ac ateb cwestiynau 

• rhannu syniadau a phrofiadau 

• trafod gwahanol emosiynau a theimladau 

• datblygu eu syniadau eu hunain a rhai pobl eraill 

• dysgu sut i aros eu tro, bod yn amyneddgar ac yn oddefgar 

tuag at eraill 

• datrys problemau a chreu atebion ar eu pennau eu hunain, 

fesul pâr ac mewn grwpiau bach 

• cyfrannu at drafodaethau/dadleuon 

• myfyrio ar yr hyn maen nhw wedi’i ddysgu 

• dadlau’n adeiladol ar faterion moesol a phenderfynu a ydyn nhw’n 

gywir neu’n anghywir 

• cyfleu nad ydyn nhw’n deall 

• gofyn am wybodaeth ac egluro eu meddwl a’u dealltwriaeth 

• cael hwyl gyda seiniau, geiriau, rhigymau a chaneuon. 

 



achos hon yn 

esbonio beth 

ddigwyddodd pan 

gafodd Jean-Paul 

(doli a brynwyd yn 

Ffrainc yn ystod 

y gwyliau) ei 

chyflwyno i’r 

cylch chwarae. 

Jean-Paul 

Roedden ni wedi sylwi yn ystod amser cylch mai dim ond rhai 

o’r plant fyddai’n siarad yn unigol ac yn teimlo y byddai ‘prop’ 

efallai’n annog y plant i gyd i gymryd rhan mewn trafodaethau 

amser cylch. 

Cyflwynwyd Jean-Paul i’r cylch chwarae fel rhywun oedd yn 

dod o Ffrainc ac yn byw yn fy nhŷ. Ond, ar y penwythnos doedd 

ganddo fe neb i chwarae ag e oherwydd does dim plant ifanc 

yn fy nhŷ i. Gofynnon ni i’r plant a fyddai ots ganddyn nhw 

pe byddai Jean-Paul yn cael aros gydag un ohonyn nhw ar y 

penwythnos, i chwarae a chael hwyl. 

Felly bob dydd Iau bydd Jean-Paul yn mynd adref gyda phlentyn 

gwahanol ac yn dod yn ôl ar ddydd Llun, ac yn ystod amser 

cylch bydd yn dweud wrth y plant eraill beth mae Jean-Paul 

wedi bod yn ei wneud, beth mae e wedi bwyta, ac ati yn ystod 

y penwythnos. Y tro cyntaf y defnyddion ni Jean-Paul gofynnon 

ni i un o’r plant yr oedden ni’n gwybod y byddai’n hapus i siarad 

am ei benwythnos yn ystod yr amser cylch nesaf. Ers hynny mae 

amrywiaeth o blant, gan gynnwys un sydd â phroblem lleferydd, 

wedi bod yn hapus i fynd ag e adref a dweud wrthyn ni beth 

maen nhw wedi bod yn ei wneud gydag e. Erbyn hyn mae’r 

plant hynny a fu’n anfodlon siarad yn ystod amser cylch yr un 

mor awyddus â’n plant mwy allblyg i fynd â Jean-Paul adref ac 

yr un mor hapus i adrodd eu stori am y penwythnos. 

Pan fydd Jean-Paul yn mynd i gartref plentyn rydym yn anfon 

llythyr gydag e i esbonio i rieni/gofalwyr y plentyn pwy yw 

Jean-Paul, pam mae’r plentyn yn dod ag e adref a beth ddylen 

nhw ei wneud gydag e dros y penwythnos. Pan fydd yn 

dychwelyd ar ddydd Llun rydyn ni’n tueddu i ofyn i’r rhiant/ 

gofalwr beth mae Jean-Paul wedi bod yn ei wneud dros y 

penwythnos, felly os yw’r plentyn yn ei chael hi’n anodd i gofio 

gallwn roi ychydig o gymorth. 


Gallai rhai o’r gweithgareddau i gefnogi datblygiad sgiliau siarad 

gynnwys y canlynol: 

• ymuno â hwiangerddi, caneuon â symudiadau a chanu 

• adrodd straeon, rhannu ac ailadrodd gwybodaeth, dathliadau ac 

achlysuron sy’n bwysig i blant 

• amser cylch i roi cyfleoedd i blant drafod, siarad a gwrando ar 

syniadau, teimladau, emosiynau ac achlysuron plant eraill 

• cyfleu negeseuon, rhannu cyfarchion fel rhan o drefn ddyddiol a 

rhoi cyfarwyddiadau i eraill 

• trafod a disgrifio gwrthrychau ac arteffactau 

• defnyddio ysgogiadau i siarad ac ymateb, megis basgedi trysor 

a phypedau 

• gweithgareddau chwarae rôl/chwarae dychmygus a drama sy’n 

annog plant i siarad/cyfathrebu â’i gilydd 

• cydweithio i geisio cyflawni pwrpas/nod penodol 

• holi ymwelwyr ynghylch eu rôl yn y gymuned 

• dadlau ynghylch materion cyfredol neu foesol 

• adolygu eu gwaith 

• defnyddio TGCh, er enghraifft recordio lleisiau/sgyrsiau’r plant a’u 

chwarae yn ôl i’w trafod. 


achos hon yn 

disgrifio beth 

ddigwyddodd 

pan gafodd 

amser cylch ei 

ddefnyddio i roi 

cyfle i un plentyn 

ailadrodd stori 

ffilm yr oedd 

wedi’i gwylio’n 

ddiweddar. 

Deialog am ffilm sy’n cynnwys allfydolyn 

Yn ystod ‘newyddion amser cylch’ roedd bachgen sy’n ddistaw 

fel rheol wedi dechrau ailadrodd stori ffilm yr oedd wedi’i 

gwylio. Roedd y ffilm yn amlwg wedi cael effaith emosiynol arno 

oherwydd roedd yn siarad yn fywiog am y stori a’r cymeriadau 

yr oedd wedi’u gweld. Roedd ei frwdfrydedd wedi ysgogi’r plant 

eraill i gynnig sylwadau perthnasol ac empatheiddio â’r stori. 

Roedd un plentyn yn amlwg wedi uniaethu â’i deimladau a’i 

emosiynau a gofynnodd “Oeddet ti wedi crïo ar y diwedd 

Ro’n i wedi.” 

10 Sgiliau Iaith, Llythrennedd a Chyfathrebu

Gwrando 

Mae gwrando yn sgìl dyrys a chymhleth y mae angen i blant ei 

ddatblygu a’i ymarfer. Nid yw gwrando yn rhywbeth naturiol i bob 

plentyn, ac felly mae’n rhaid i ymarferwyr ddarparu cyfleoedd i 

blant ddatblygu eu sgiliau gwrando. Mae’n bosibl y bydd angen i 

rai plant ddysgu sut i wrando. Fel yn achos sgiliau eraill, bydd rhai 

plant yn mynd i mewn i’r lleoliad/ysgol â sgiliau gwrando sy’n eithaf 

soffistigedig a datblygedig. 

Mae rhai plant yn byw mewn amgylchoedd swnllyd heddiw gyda 

llawer o seiniau cefndir, megis teledu, cerddoriaeth a gemau 

electronig swnllyd, felly mae angen penodol i sicrhau bod pob plentyn 

yn cael cyfle i ddatblygu a gwella ei sgiliau gwrando, canolbwyntio a 

meddwl. 

Mae sawl gweithgaredd yn cefnogi datblygiad sgiliau gwrando. 

Trwy gymryd rhan mewn gweithgareddau gwrando, dylai plant allu 

gwahaniaethu rhwng seiniau a nodi’r gwahaniaeth rhwng un sain a’r 

llall. Dylid gwahaniaethu’r gweithgareddau i sicrhau bod y plant yn 

gwneud cynnydd. 

Gallai rhai o’r gweithgareddau sy’n cefnogi datblygiad sgiliau 

gwrando gynnwys y canlynol: 

• gwrando ar ganeuon â symudiadau a rhigymau ac ymuno yn 

y rhain 

• teithiau sain dan do ac yn yr awyr agored, er mwyn i blant gael 

cyfle i wrando ar ystod/amrywiaeth eang o seiniau a’u hadnabod 

• annog plant i wrando ar ddarnau byr o gerddoriaeth o’r presennol 

a’r gorffennol, yn glasurol ac yn gyfoes, ac mewn amrywiaeth o 

arddulliau 

• ymarferwyr neu blant yn curo/clapio rhythm a’r plant yn 

ei ailadrodd 

• defnyddio blychau trefnu, er enghraifft gofyn i blant ddidoli 

lluniau/geiriau sy’n cychwyn â’r un sain gychwynnol, geiriau sy’n 

odli, neu drwy ddefnyddio ffurf fwy soffistigedig ar ddosbarthu 

• chwarae loto sain 

• plant yn gorfod adnabod y sain sy’n wahanol i’r lleill 

• chwarae’r gêm, ‘Es i i’r siop ac fe brynes i…’ (enwi eitem), pob 

plentyn i ailadrodd y gwrthrych diwethaf ac ychwanegu un arall 

sy’n dechrau gyda’r un sain gychwynnol 

Sgiliau Iaith, Llythrennedd a Chyfathrebu 

11

• defnyddio canolfan wrando, y plant yn cael cyfle i wrando ar 

straeon cyfarwydd ac anghyfarwydd 

• defnyddio cerddoriaeth yn y lleoliad/ystafell ddosbarth tra bydd 

y plant wrthi’n cyflawni gweithgareddau, fel ysgogiad neu i nodi 

rhywbeth, megis diwedd y sesiwn 

• defnyddio amser cylch i ddarparu cyfleoedd i blant wrando ar eraill, 

ymarferwyr a’u cyfoedion 

• gwrando ar ymwelwyr 

• gweithgareddau cydweithredol sy’n annog plant i wrando ar 

ei gilydd. 


achos hon yn 

disgrifio sut 

mae un ysgol 

wedi gwella 

sgiliau siarad a 

gwrando gwael 

yn y feithrinfa a’r 

dosbarth derbyn. 

Y gadair goch 

Dros y blynyddoedd diwethaf rydym wedi gweld bod iaith lafar 

y plant sy’n dod i mewn i’r feithrinfa a’r dosbarth derbyn yn 

llawer gwaeth nag yr arferai fod. Mae grŵp o blant gennym 

ym mhob dosbarth sydd â phroblemau lleferydd ac iaith ac mae 

datblygu sgiliau siarad a gwrando yn flaenoriaeth i ni. Felly bob 

wythnos, yn ogystal â gweithgareddau megis chwarae rôl, ac 

ati, byddwn yn paratoi gweithgaredd grŵp sy’n targedu siarad a 

gwrando yn benodol. 

Rydym yn cyfuno amser cylch mewn grwpiau bach a 

gweithgareddau cadair goch ar amryw o bynciau, weithiau 

byddwn ni’n arwain ac weithiau bydd y plant yn arwain (e.e. 

genedigaeth brawd neu chwaer, symud tŷ). Mae ‘clustog/cadair 

siarad’ arbennig gan y plant ac mae eu hyder wrth siarad 

â’r grŵp wedi datblygu’n dda gyda sesiynau rheolaidd. Trwy 

gyfyngu maint y grŵp, nid yw’r plant yn teimlo’n rhwystredig 

wrth aros yn rhy hir am eu tro i siarad, ac felly mae eu sgiliau 

gwrando wedi gwella hefyd. 



13

Darllen 

Y ffordd orau o hybu llythrennedd cynnar yw trwy gyd-destunau 

ystyrlon go iawn ac amgylchedd lle ceir digon o ddeunydd printiedig. 

Ni fydd plant yn dysgu darllen ar wahân i sgiliau eraill megis siarad, 

gwrando ac ysgrifennu. Dylai dysgu darllen fod yn hwyl i bob plentyn, 

ac ni ddylid ei ruthro gan fod ‘dysgu darllen’ yn rhywbeth arbennig 

sy’n unigryw i bob plentyn. 

Gall sawl ffactor ddylanwadu ar pryd y mae plant yn barod i ddarllen, 

gan gynnwys: 

• eu profiadau ieithyddol a chymdeithasol blaenorol 

• parodrwydd datblygiadol, gan gynnwys, o bosibl, datblygiad 

clybodol, gweledol a llafar 

• datblygiad deallusol ac emosiynol. 

Gallai’r gweithgareddau sy’n cefnogi sgiliau darllen cynnar mewn 

lleoliadau/ysgolion gynnwys y canlynol: 

• rhoi digon o gyfleoedd i blant fwynhau, trin ac edrych ar 

amrywiaeth o lyfrau mewn cornel dawel 

• defnyddio llyfrau’r plant eu hunain (fel unigolion, grŵp neu 

ddosbarth) fel llyfrau darllen cyntaf 

• defnyddio canolfan wrando/recordydd tâp i wrando ar stori a’i 

dilyn, gan ddefnyddio tapiau a llyfrau 

• defnyddio sachau stori/blychau stori i annog cyfraniad y rhieni/ 

gofalwyr yn y cartref 

• rhannu straeon a rhigymau mewn ffordd sy’n hwyl ac yn bleser 

• defnyddio chwarae rôl a gweithgareddau drama i ‘actio’r’ rhannau 

a’r cymeriadau mewn straeon cyfarwydd 

• adnabod geiriau a’u cysylltu â’r darluniau perthnasol 

• rhannu geiriau yn llythrennau – addysgu ffoneg mewn dull 

strwythuredig a dychmygus i sicrhau datblygiad ffonig mewn 

continwwm cynyddol 

• gwybod mai cornel chwith uchaf y testun yw’r man cychwyn, ac 

mai o’r chwith i’r dde y bydd rhywun yn darllen 

• gweithgareddau sy’n annog datblygiad clybodol a gweledol, deall 

mai o’r chwith i’r dde y bydd rhywun yn darllen a chael hwyl gyda 

llythrennau a geiriau 


• gosod darluniau, achlysuron a dathliadau yn eu trefn, er enghraifft, 

setiau o gardiau a darluniau ynghyd â rhaglenni TGCh 

• diwrnodau llyfrau pan fydd plant yn gwisgo i fyny fel eu hoff 

gymeriad mewn llyfr 

• ffeiriau llyfrau a bws llyfrau. 

Wrth i blant wneud cynnydd trwy’r camau cynnar hyn yn eu darllen, 

fel rhan o raglen ddarllen gynhwysfawr dylen nhw gael profiad o: 

• wylio ymarferydd yn darllen 

• darllen ar y cyd/darllen dan arweiniad 

• cyfateb darluniau i eiriau 

• gosod darluniau yn eu trefn i greu stori 

• edrych ar batrymau mewn geiriau a’u trafod 

• siapiau llythrennau a geiriau 

• defnyddio ac edrych ar eiriau cyffredin 

• cyfateb geiriau 

• rhannu geiriau yn llythrennau 

• creu brawddegau syml, mewn grwpiau ac fel unigolion 

• camau cynnar atalnodi. 

Gwneud geiriau gan ddefnyddio clai 

modelu lliw 


achos hon yn 

dangos plant 

(tair i bedair oed) 

yn cael hwyl yn 

gwneud geiriau 

allan o glai 

modelu lliw. Mae’r 

gweithgaredd 

hefyd yn darparu 

cyfle i blant 

ddefnyddio sgiliau 

llawdrin manwl. 


15

Gallai rhai o’r gweithgareddau sy’n cefnogi datblygiad sgiliau darllen 

cynnar gynnwys y canlynol: 

• chwarae â jig-sos a gosod cardiau yn eu trefn 

• gwrando ar straeon ar ganolfannau gwrando 

• llunio llyfrau grŵp/dosbarth a llyfrau unigol ar gyfer cynulleidfa 

benodol (e.e. gwneud llyfr i ymwelwyr, neu ar gyfer plant iau neu 

blant hŷn) 

• bod mewn amgylchedd rhyngweithiol, cyd-destunol â digon o 

ddeunydd printiedig, lle gall plant ddefnyddio ac adnabod geiriau a 

brawddegau, ac ati, yn eu gweithgareddau 

• defnyddio cornel ddarllen a bod â deunydd darllen ar gael yn yr 

awyr agored 

• ymateb i straeon trwy chwarae rôl/gweithgareddau drama 

• defnyddio pypedau i greu straeon gan unigolion, grwpiau 

neu’r dosbarth 

• chwarae gemau megis loto, chwilio am yr un sy’n wahanol, dod o 

hyd i’r gwahaniaeth 

• ailadrodd straeon maen nhw wedi’u clywed a thrafod 

gweithredoedd, cymhellion a golwg y gwahanol gymeriadau, ac ati 

• adrodd straeon o gardiau lluniau a chartwnau 

• treulio amser mewn ‘cornel ddarllen’ dawel i drin llyfrau maen 

nhw’n eu mwynhau, edrych arnyn nhw a’u darllen iddyn nhw eu 

hunain (llyfrau ffuglen a llyfrau ffeithiol) 

• gweithgareddau darllen gyda’i gilydd, er enghraifft rhestrau siopa 

ar gyfer gweithgareddau coginio neu restr o adnoddau y mae eu 

hangen ar gyfer prosiect 

• gwrando ar feirdd, awduron ac ymwelwyr yn darllen iddyn nhw 

• cyfleoedd i chwarae â llythrennau a geiriau, megis rhoi geiriau sydd 

wedi cael eu torri i fyny yn ôl at ei gilydd. 

Bydd plant yn symud ymlaen o edrych ar lyfrau a dangos diddordeb 

ynddyn nhw i ddarllen amrywiaeth o destunau ffuglen a ffeithiol a 

dangos dealltwriaeth o’r prif syniadau neu ddigwyddiadau. Dylen 

nhw fod wedi cael cyfle i brofi darllen ar draws y cwricwlwm, at 

amrywiaeth o ddibenion. 

Dylai darllen fod yn weithgaredd llawn hwyl a phleser i blant bob 

amser, p’un a ydyn nhw’n darllen i ymarferydd, iddyn nhw eu hunain, 

neu’n ceisio darganfod gwybodaeth ar gyfer tasg benodol. Dylen nhw 

gael cyfle i ddarllen o lyfrau sy’n ystyrlon iddyn nhw, ac nid darllen 

trwy gynllun darllen masnachol yn unig. 


Bydd amgylchedd ag ynddo ddigon o ddeunydd printiedig ac 

arddangosfeydd lliwgar, a chyfle i siarad a gwrando (ynghyd â darllen 

ac ysgrifennu) yn annog cariad y plant tuag at eiriau, llyfrau a darllen. 


achos hon yn 

disgrifio sut y 

cafodd y plant eu 

hannog i wneud 

brawddegau 

gwirion gan 

ddefnyddio 

geiriau lliw a 

geiriau cytsainllafariad-cytsain. 

Helfa eiriau 

Cafodd y geiriau eu pegio yn y coed a’r llwyni. Roedd peg pren 

gan y geiriau oedd yn dechrau brawddegau. Roedd peg coch gan 

y geiriau lliw a pheg gwyrdd gan y geiriau cytsain-llafariad-cytsain. 

Pan oedd y plant wedi cael hyd i un o bob un, roedden nhw’n 

mynd ‘nôl i’r patio i wneud brawddeg gwirion. 

Roedd mynd ar helfa eiriau wedi gwneud gweithgaredd darllen 

arferol yn fwy o hwyl, ac wedi rhoi cyfle i’r plant symud o 

gwmpas yn yr awyr agored. 


17

Ysgrifennu 

Dylai plant gael digon o gyfleoedd i wneud marciau ac ysgrifennu 

mewn gweithgareddau ystyrlon. Trwy gymryd rhan mewn tasgau 

ysgrifennu â phwrpas penodol, bydd plant yn datblygu ac yn 

gwella eu sgiliau ysgrifennu wrth iddyn nhw symud ar hyd y 

continwwm dysgu. Er bod camau penodol y bydd plant yn mynd 

trwyddyn nhw wrth ddysgu ysgrifennu, hyd yn oed os ydyn nhw 

ar y cam gwneud marciau, mae’n bwysig sylweddoli y gallan nhw 

ysgrifennu at amrywiaeth o ddibenion. Ar bob cam o’u datblygiad 

dylid gwerthfawrogi ac arddangos gwaith y plant. Dyma fanylion y 

gwahanol gamau y bydd plant yn mynd trwyddyn nhw wrth ddysgu 

sut i ysgrifennu yn hyderus ac yn fedrus: 

• gwneud marciau 

• sgriblo di-eglurhad 

• sgriblo ag eglurhad 

• ymgais i ysgrifennu llythrennau 

• gweithio o’r chwith i’r dde 

• ysgrifennu gan ddefnyddio model 

• llunio rhestrau/nodiadau, ac ati 

• ymdrechion i ysgrifennu brawddegau syml 

• ysgrifennu brawddegau syml gan ddefnyddio llyfrau geiriau/ 

geiriaduron 

• ysgrifennu brawddegau syml gyda phriflythrennau, atalnodau 

llawn, gofynodau 

• ysgrifennu straeon byrion/adroddiadau gan ddefnyddio llyfrau 

geiriau/geiriaduron yn fwyfwy annibynnol 

• ysgrifennu at amrywiaeth o ddibenion, yn ddigymorth ar y cyfan, 

gyda thystiolaeth o gynllunio/llunio. 

Dylai plant gael cyfleoedd i ysgrifennu mewn amrywiaeth o arddulliau 

a genres ac at amrywiaeth o ddibenion. Gall y rhain gynnwys: 

• ailadrodd, er enghraifft achlysuron sydd wedi digwydd, 

ymweliadau, ac ati 

• mynegi teimladau personol, meddyliau a syniadau, er 

enghraifft, rhywbeth doniol neu ddifrifol 

• ysgrifennu disgrifiadol, er enghraifft disgrifio gwrthrychau, 

pobl, yr amgylchedd awyr agored, anifeiliaid, bwystfilod bach ac 

arteffactau 


• ysgrifennu rhagfynegiadol, er enghraifft beth y credan nhw 

fydd yn digwydd nesaf mewn stori neu arbrawf 

• llythyrau/gwahoddiadau, er enghraifft ysgrifennu at sefydliad i 

gael gwybodaeth am ryw bwnc 

• ysgrifennu dychmygol, er enghraifft ysgrifennu sut y byddai’r 

Babi Arth wedi teimlo yn y stori Elen Benfelen a’r Tair Arth 

• gwybodaeth, er enghraifft ymchwilio, trefnu gwybodaeth ac 

ysgrifennu am rywun enwog neu gymeriad lleol, neu ddatblygu 

holiadur 

• cyfarwyddiadau, er enghraifft sut i wneud salad ffrwythau 

• barddoniaeth/rhigymau, er enghraifft llunio nifer o gerddi gwirion 

• ysgrifennu darbwyllol, er enghraifft ceisio perswadio rhywun i 

ddewis yn iach wrth ddewis byrbryd neu ginio 

• eglurhad, er enghraifft esbonio pam eu bod yn teimlo bod 

rhywun wedi ymddwyn mewn ffordd arbennig, neu ysgrifennu i 

esbonio beth oedd ystyr stori 

• adroddiadau/deunydd ffeithiol, er enghraifft ysgrifennu’n 

ffeithiol am ymweliad neu weithgaredd sydd wedi digwydd ar 

gyfer cylchgrawn y lleoliad/dosbarth/ysgol 

• hanes/stori, er enghraifft defnyddio tri chiwb stori i nodi 

cymeriad, amgylchiadau, lleoliad. 


19

Enghraifft o wneud marciau/ymgais i ysgrifennu 

llythrennau 

Mae’r enghraifft isod yn dangos ymdrech un plentyn i ysgrifennu’r 

llythrennau ‘Ca’ ar ddau wahanol achlysur; unwaith wrth weithio yn y 

man celf a nes ymlaen wrth weithio y tu allan. 


Enghraifft o sgriblo di-eglurhad 

Enghraifft o sgriblo ag eglurhad 

Roedd Rhys yn teimlo’n gyffrous iawn am y llun roedd e wedi ei 

wneud. Dyma ei lun. Fel y gwelwch, mae ynddo dalcen, gwallt, 

dwylo a chorff. Rwy’n cytuno gyda Rhys; rwy’n meddwl ei fod yn lun 

arbennig o dda. 


21

Enghraifft o ymgais i ysgrifennu llythrennau 


achos hon yn 

dangos sut y 

cafodd y plant 

gyfleoedd yn 

yr awyr agored 

i ddatblygu 

sgiliau ffurfio 

llythrennau cywir 

gan ddefnyddio 

amrywiaeth 

o gyfryngau 

a defnyddiau 

naturiol. 

Ffurfio llythrennau 

Dechreuon ni’r gweithgaredd trwy gyflwyno’r llythyren ‘c’ 

i’r dosbarth cyfan. Yna cafodd y plant eu hannog i ffurfio’r 

llythyren ‘c’ gan ddefnyddio amrywiaeth o wahanol ddefnyddiau 

gan gynnwys dail a chonau pinwydden. Yna dewison nhw 

ddefnyddio ffyn paent i beintio’r llythyren ‘c’ a gwneud marciau 

yn yr ‘hambwrdd reis a phys’. 


Enghraifft o wneud rhestrau/nodiadau 


achos hon yn 

rhoi enghraifft 

o ddilyniant 

mewn ysgrifennu 

ymddangosol o 

fewn un topig 

sef ‘Yn y bwyty’. 

Mae’n nodi sut 

y gwnaeth un 

plentyn greu ei 

fwydlen ei hun. 

Bwydlen 

Mae’r plant yn aml yn 

cymryd rhan mewn 

gweithgareddau coginio 

lle maen nhw’n mwynhau 

dewis y cynhwysion, eu 

torri a’u cymysgu, ac arllwys 

mewn i ddysglau neu 

fowlenni i’w coginio, neu 

rholio allan a’u torri mewn 

i ddarnau yn barod i’w 

coginio. 

Yn ddiweddar fe aethom ni 

i’r pizzeria lleol. Gwelsom 

ni’r pobyddion yn gweithio’n 

brysur yn y gegin a chawsom 

ein synnu gyda faint o 

gynhwysion oedd rhaid torri 

neu sleisio er mwyn gwneud 

wyneb y pitsas. Yna aethom ni i’r bwyty ei hun a dewisodd y 

plant eitemau o’r fwydlen. 

Ers hynny mae’r plant yn aml yn chwarae ‘yn y bwyty’. Mae’n 

well gan rai o’r plant wneud y bwyd, ond mae eraill, fel Megan, 

yn dewis dyfeisio’r fwydlen. 

Yn yr enghraifft yma mae Megan wedi cynnwys y teitl ‘Bwydlen’ 

ac wedi rhestri amrywiaeth o eitemau gan gynnwys bisgedi, 

cacennau a dewis o ddiodydd. Mae hi wedi bod yn ofalus 

i ddechrau llinell newydd ar gyfer pob eitem o fwyd ac i 

ddefnyddio priflythyren ar gyfer pob gair cyntaf ymhob llinell 

newydd. 

Yn y llinell olaf mae Megan wedi newid yr arddull ac yn cynnig 

dewis o ddiodydd, sydd i gyd yn dechrau gyda phriflythyren. 

Mae’r darluniadau ar y fwydlen yn adlewyrchiad da o’r hyn 

sydd ar gael ynddi ac yn dangos bod Megan yn ymwybodol o’r 

cysylltiad sydd yna rhwng lluniau a geiriau. 


23

Enghraifft o’u hymgais eu hunain i ysgrifennu 

brawddegau syml 

Hwyl wrth chwarae 

Mae’r straeon darluniadol hyn yn dangos sut roedd dau 

blentyn wedi gwneud eu hymdrechion eu hunain i ysgrifennu 

brawddegau syml yn eu straeon. 



25

Enghraifft o ddefnyddio cardiau stori i’w helpu i roi 

trefn ar eu stori 

Mae’r plant yn ein dosbarth Blwyddyn 2 wedi bod yn defnyddio cardiau 

stori i’w helpu i roi trefn ar eu stori. Ar gyfer y stori hon gofynnwyd 

iddyn nhw ddewis cymeriad, ei ddisgrifio, ysgrifennu am ble roedd y 

cymeriad, y broblem oedd gan y cymeriad a diweddariad addas. 

Dyna Beth Dwl! 


Er mwyn cefnogi datblygiad sgiliau ysgrifenedig plant, mae’n 

hanfodol darparu digon o gyfleoedd i’r plant ddatblygu, defnyddio 

a gwella’r cydsymud llaw–llygad, eu sgiliau echddygol bras a’u 

sgiliau llawdrin manwl. Dylen nhw drin a thrafod defnyddiau yn yr 

amgylcheddau dysgu, gan gynnwys adnoddau naturiol a rhai sydd 

wedi’u prynu’n fasnachol. Dyma rai gweithgareddau sy’n gallu 

cefnogi cydsymud llaw–llygad a sgiliau ysgrifennu cynnar plant: 

• gosod gleiniau ar linyn, careio, gan ddechrau gydag adnoddau 

mwy/mwy talpiog 

• jig-sos a phosau 

• tynnu llun, peintio ac ysgrifennu gan ddefnyddio amrywiaeth o 

adnoddau a chyfryngau, megis brwshys paent/creonau mawr yng 

nghamau cynnar datblygiad plentyn, a symud ymlaen i ddefnyddio 

rhai llai/mwy tenau wrth i’w sgiliau ddod yn fwy soffistigedig 

• gwneud patrymau gan ddefnyddio gweithgareddau celf a chrefft 

• defnyddio siswrn i wneud patrymau ac i dorri allan lluniau 

• defnyddio blychau golau i gefnogi ffurfio patrymau/llythrennau 

• chwarae gyda bagiau ffa, peli bach a mawr i’w taflu a’u dal 

• dilyn llwybrau ac uno’r dotiau 

• gweithgareddau dargopïo priodol 

• gweithgareddau cynnar i ffurfio llythrennau, gan ddefnyddio 

defnyddiau sy’n gwneud marciau, dan do ac yn yr awyr agored 

• ffurfio llythrennau, patrymau ac enwau mewn byrddau tywod, neu 

ddefnyddio ewyn eillio, reis, ac ati. 


27

Sgiliau cyfathrebu 

Gall plant gyfathrebu trwy weithredoedd ac ystumiau yn ogystal â 

thrwy iaith. Gall ymarferwyr sy’n gweithio gyda phlant godi nifer 

o arwyddion gan y plant. Gallai’r rhain ymwneud â’u dysgu, eu 

perthynas â chyfoedion, ymarferwyr a’r amgylchedd, a sut maen 

nhw’n teimlo amdanyn nhw eu hunain a’r rheiny sydd o’u cwmpas. 

Trwy eu chwarae a’u gweithgareddau strwythuredig, bydd plant yn 

defnyddio ac yn cyfathrebu trwy ryngweithiadau geiriol a di-eiriau. 

Dylai plant gael digon o gyfleoedd trwy gydol y Cyfnod Sylfaen ac ar 

draws y cwricwlwm i: 

• fynegi eu hunain, eu hanghenion, eu teimladau, eu hemosiynau 

a’u dyheadau 

• defnyddio mynegiant yr wyneb, gan gynnwys cyswllt llygad 

• defnyddio ystumiau’r corff 

• dilyn cyfarwyddiadau 

• deall iaith lafar a gwahaniaethu rhwng gwahanol seiniau 

• ymarfer defnyddio geiriau a brawddegau. 

Dylai cwricwlwm dysgu priodol, gweithredol, yn seiliedig ar brofiadau 

ddarparu digon o gyfleoedd i blant fynegi eu hunain. Trwy gymryd 

rhan mewn gweithgareddau celf a chrefft, symudiadau, dawns, 

drama a cherddoriaeth, dylai plant allu gweld canlyniadau ar unwaith, 

darlunio agweddau ar eu byd, a dilyn trywydd eu profiadau eu hunain. 

Bydd gweithgareddau celf a chrefft yn caniatáu i blant wasgu, 

mowldio a chyffwrdd â defnyddiau sy’n gallu darparu cyfleoedd iddyn 

nhw arbrofi, darganfod a chyfleu gwahanol emosiynau. Bydd gwneud 

marciau gan ddefnyddio amrywiaeth o gyfryngau yn cynnig modd i 

blant gyfleu gwahanol deimladau ac agweddau ar eu bywydau a’u 

profiadau, yn ogystal â chyfathrebu syniadau newydd i eraill. 

Mae gweithgareddau symud, dawns a drama yn ddelfrydol i roi cyfle i 

blant ddefnyddio’u dychymyg a chymryd gwahanol rolau, wrth iddyn 

nhw symud ac ymateb i wahanol ysgogiadau. Gallan nhw fynegi eu 

hunain a rhyddhau eu hemosiynau a’u teimladau trwy ddefnyddio’u 

cyrff mewn amrywiol ffyrdd. Mae gweithgareddau cerdd a symud 

wedi’u cysylltu â’i gilydd yn aml yn rhoi cyfle i blant fynegi’u hunain. 


Bydd y rhan fwyaf o blant yn ymateb i gerddoriaeth, ac mae’n 

gyfrwng ardderchog iddyn nhw fynegi eu hemosiynau a’u teimladau. 

Gall cerddoriaeth roi teimlad o ryddhad yn ogystal â chynnig modd 

iddyn nhw archwilio seiniau trwy wneud eu seiniau eu hunain gydag 

offerynnau maen nhw wedi’u gwneud, neu rai sydd wedi’u prynu’n 

fasnachol. Bydd amrywiaeth o weithgareddau cerddoriaeth yn 

ogystal â chyfleoedd i wrando ar wahanol fathau o gerddoriaeth ac 

ymateb iddyn nhw’n darparu cyfleoedd i blant ddysgu am wahanol 

ddiwylliannau a’r gerddoriaeth arbennig sy’n chwarae rhan bwysig o 

fewn eu harferion diwylliannol nhw. 


29

Cynllunio 

Wrth i blant symud ar hyd y continwwm dysgu ar wahanol gyflymder, 

mae’n bwysig arsylwi ar sgiliau’r plant, ystyried anghenion unigol 

ac ystod y sgiliau iaith, llythrennedd a chyfathrebu wrth gynllunio 

gweithgareddau. Bydd profiadau dysgu perthnasol sy’n annog plant 

i gymryd rhan yn eu galluogi i wneud cynnydd cyson sy’n briodol i’w 

cam datblygiadol. Bydd ymwneud plant â chynllunio a phenderfynu 

yn gwella eu profiadau dysgu. 

Gellir cefnogi dilyniant yn sgiliau iaith, llythrennedd a chyfathrebu 

plant trwy ddarparu cyfleoedd ar gyfer: 

• chwarae 

• arbrofi 

• siarad/trafod 

• rhagfynegi/amcangyfrif 

• ymarfer 

• adolygu 

• cymhwyso 

• gwerthuso. 

Enghreifftiau o gynllunio 

• Datganiad polisi ar gyfer Sgiliau Iaith, Llythrennedd a Chyfathrebu 

ac, o bosibl, map cwricwlwm a chynllun gwaith. 

• Cynllun ar gyfer thema drawsgwricwlaidd sy’n cyfannu sawl Maes 

Dysgu. 



31

Cynnydd mewn dysgu 

Llafaredd 

Trwy gymryd rhan mewn gweithgareddau siarad, gwrando a gwylio, 

dylai’r Cyfnod Sylfaen alluogi plant i wneud cynnydd o ran eu gallu i: 

• ddefnyddio iaith syml wrth chwarae, a dangos eu bod yn deall 

cyfarwyddiadau sylfaenol 

• gwrando ar rigymau, caneuon a straeon syml, ac ymuno 

• sicrhau bod eraill yn eu deall, bod ganddyn nhw rywbeth i’w ddweud; 

trafod materion o ddiddordeb uniongyrchol a phersonol iddyn nhw; 

cyfleu ystyr mewn modd syml; gwrando ar eraill ac ymateb yn briodol; 

gwrando ar gyfarwyddiadau ac ufuddhau iddyn nhw 

• adrodd straeon, boed yn rhai gwir neu’n rhai o’r dychymyg; 

cymryd rhan mewn chwarae dychmygus a drama; darllen 

hwiangerddi a cherddi a gwrando arnyn nhw, gan gynnwys 

ailadrodd rhai o’r cof; gallu ailadrodd straeon yn weddol fanwl yn 

eu trefn 

• cyfleu teimladau, hoffterau, casbethau ac anghenion 

• cyfleu rhai meddyliau, syniadau a theimladau trwy weithgareddau 

strwythuredig; gwrando, gwylio ac ymateb gan roi sylw cynyddol 

i amrediad o symbyliadau, gan gynnwys cyfryngau a thestunau 

TGCh, megis rhaglenni teledu i blant a straeon animeiddiedig ar 

DVD a chanolbwyntio fwyfwy arnyn nhw 

• cysylltu eu cyfraniad at drafodaeth â’r hyn sydd wedi digwydd cynt, 

gan ystyried safbwyntiau tebyg/safbwyntiau gwahanol; defnyddio 

arferion trafodaeth a sgwrs 

• gweithio fesul unigolion a grwpiau o wahanol faint, siarad â 

gwahanol gynulleidfaoedd, gan gynnwys cyfeillion, y dosbarth, 

athrawon ac oedolion cyfarwydd eraill 

• mabwysiadu rôl, gan ddefnyddio symudiadau, ystumiau’r corff 

a lleferydd yn ymwybodol; cymryd rhan mewn gweithgareddau 

drama, addasiadau ar y pryd a gwahanol fathau o berfformiadau, 

gan ddefnyddio iaith sy’n briodol i rôl neu sefyllfa; ymateb i 

ddramâu maen nhw wedi’u gwylio, yn ogystal ag i ddramâu maen 

nhw wedi cymryd rhan ynddyn nhw 

• rhagfynegi canlyniadau a thrafod posibiliadau, gan roi rhesymau 

dros farn; esbonio dewisiadau yn syml ac yn eglur gan gynnig 

rhesymau dros farn a gweithredoedd 


• siarad yn hyderus, gan fynegi’u hunain yn eglur trwy drefnu’r hyn 

maen nhw’n ei ddweud a dewis geiriau’n fanwl gywir, ac adeiladu 

ar eu profiadau blaenorol; siarad yn eglur ac ynganu’n briodol, 

yn eu hacenion nhw eu hunain, gan addasu’r hyn maen nhw’n ei 

ddweud yn ôl gofynion y gynulleidfa 

• deall bod amrywiaeth yn yr iaith maen nhw’n ei glywed o’u 

hamgylch 

• ymgorffori manylion perthnasol mewn esboniadau, disgrifiadau 

a hanesion, a gwahaniaethu rhwng yr hanfodol a’r llai pwysig; 

adnabod pwysigrwydd iaith eglur, rhugl a diddorol er mwyn 

cyfathrebu’n effeithiol 

• ymateb yn briodol ac yn effeithiol i’r hyn maen nhw wedi’i glywed 

• gofyn ac ateb cwestiynau sy’n egluro’u dealltwriaeth ac yn dangos 

eu bod yn meddwl am yr hyn sy’n cael ei drafod. 

Darllen 

Dylai’r Cyfnod Sylfaen alluogi plant i fwynhau llyfrau a gwneud 

cynnydd o ran eu gallu i: 

• ddilyn straeon sy’n cael eu darllen iddyn nhw ac ymateb fel y bo’n 

briodol; edrych ar lyfrau gydag oedolyn neu heb oedolyn, a dangos 

diddordeb yn eu cynnwys a’i fwynhau; trin llyfr fel petaen nhw’n ei 

ddarllen; gallu dilyn straeon o edrych ar y lluniau 

• dod yn fwyfwy ymwybodol o wahanol fathau o lyfrau: 

– llyfrau lluniau, dramâu, cerddi a straeon mewn gosodiad 

cyfarwydd a’r rhai sydd wedi’u seilio ar fydoedd dychmygol neu 

ffantasïol 

– straeon, cerddi a siantiau yn cynnwys geiriau sy’n dilyn patrwm 

penodol neu eiriau y gellir eu rhagfynegi 

– ailadrodd straeon gwerin traddodiadol a straeon tylwyth teg 

– straeon a cherddi o Gymru ac amrywiaeth o ddiwylliannau eraill 

– llyfrau a cherddi gan awduron plant poblogaidd 

– addasiadau a chyfieithiadau 

– straeon a cherddi sy’n cynnig her sylweddol o ran hyd neu eirfa 

• darllen gwybodaeth, ar bapur ac ar sgrîn, a defnyddio amrywiaeth 

o ffynonellau gwybodaeth, gan gynnwys geiriaduron, deunyddiau 

cyfeirio seiliedig ar TGCh, gwyddoniaduron a gwybodaeth wedi’i 

chyflwyno ar ffurf ffuglen 


33

• darllen gyda mwynhad a rhuglder, cywirdeb, dealltwriaeth ac 

annibyniaeth gynyddol, gan adeiladu ar yr hyn maen nhw’n ei 

wybod eisoes gan gynnwys: 

– seiniau ac enwau llythrennau’r wyddor 

– ymwybyddiaeth o seiniau’r iaith lafar er mwyn datblygu 

ymwybyddiaeth ffonolegol 

– defnyddio amrywiol ddulliau o adnabod gair 

– defnyddio dealltwriaeth o strwythur gramadegol ac ystyr y testun 

yn ei gyfanrwydd i wneud synnwyr o’r hyn sydd wedi ei argraffu 

• darllen eu gwaith eu hunain a thestunau eraill yn uchel 

• deall straeon a cherddi ac ymateb iddyn nhw, ac yn anad dim: 

– siarad am y cymeriadau, y digwyddiadau a’r iaith yn y llyfrau, gan 

ddechrau defnyddio’r derminoleg briodol 

– dweud beth allai ddigwydd nesaf yn yr hanes 

– ailadrodd straeon 

– esbonio cynnwys dyfyniad neu’r testun cyfan 

– dewis llyfrau i’w darllen ar eu pennau eu hunain, ac yng 

nghwmni eraill 

– adolygu eu darllen gydag ymarferydd 

– darllen testunau byrion cyfan, gan gynnwys sgriptiau drama 

– ailddarllen hoff straeon a cherddi, adrodd rhai ar eu cof 

– gwrando ar rywun yn darllen straeon a cherddi yn fynych ac yn 

rheolaidd, gan gynnwys rhai darnau hwy sy’n cynnig mwy o her 

– paratoi, cyflwyno ac actio straeon a cherddi maen nhw wedi’u 

darllen 

• archwilio ystyr llyfr fel cyfanwaith: 

– defnyddio’u gwybodaeth o gonfensiynau llyfr, strwythur stori, 

patrymau iaith a dyfeisiau cyflwyno, a’u gwybodaeth a’u 

dealltwriaeth o gefndir a chynnwys llyfr 

– cadw mewn cof synnwyr y darn yn gyffredinol fel dull o wirio 

– adnabod y dyfeisiau strwythurol ar gyfer trefnu gwybodaeth, 

er enghraifft cynnwys, penawdau, capsiynau. 


Ar yr un pryd, bydd plant yn datblygu eu gallu i: 

• ddeall bod gan symbolau ysgrifenedig sain ac ystyr; adnabod 

cyflythrennedd, patrymau sain ac odl, a gweld y berthynas rhwng 

y rhain a phatrymau llythrennau; ystyried y sillafau mewn geiriau 

hwy; adnabod seiniau cychwynnol a therfynol geiriau; adnabod a 

defnyddio amrywiaeth gynhwysfawr o lythrennau a seiniau, gan 

gynnwys cyfuniadau o lythrennau, cytseiniaid clwm a deugraffau, 

a rhoi sylw penodol i’r defnydd a wneir ohonyn nhw wrth ffurfio 

geiriau; adnabod anghysonderau mewn patrymau seiniol; gweld 

nad yw rhai llythrennau bob amser yn cynhyrchu eu sain unigryw 

eu hunain, ond eu bod yn dylanwadu ar seiniau llythrennau eraill 

• datblygu cronfa o eiriau mae’r plant yn eu hadnabod a’u deall sy’n 

defnyddio patrymau’r eirfa maen nhw’n gyfarwydd â hi i’w helpu i 

ddarllen geiriau sydd â nodweddion tebyg; trafod ystyron amgen i 

eiriau ac ymadroddion 

• canolbwyntio ar yr hyn y gellir ei ddysgu o batrymau llythrennau 

cyson am ystyron geiriau a rhannau o eiriau 

• gweld y ffordd y mae iaith yn cael ei threfnu yn frawddegau: 

– defnyddio’u gwybodaeth o drefn geiriau a strwythur iaith 

ysgrifenedig i gadarnhau neu wirio ystyr 

– cydnabod gwerth y testun o amgylch wrth ddod o hyd i air 

anghyfarwydd 

– gwirio cywirdeb eu darllen, gan roi sylw i p’un a yw’r sain yn 

iawn ai peidio a/neu a yw’n gwneud synnwyr yn ramadegol 

– ailddarllen/neu ddarllen ymlaen yn achos darnau lle collwyd 

y synnwyr. 


35

Ysgrifennu 

Dylai’r Cyfnod Sylfaen alluogi plant i fwynhau arbrofi â chyfathrebu 

ysgrifenedig a gwneud cynnydd o ran eu gallu i: 

• wneud marciau a chyfathrebu trwy ddefnyddio amrywiaeth o 

gyfryngau 

• dechrau cynhyrchu darnau o ysgrifennu ymddangosol, gan 

ddatblygu rhai llythrennau’n gywir 

• deall bod ysgrifennu’n fodd o gyfathrebu; deall y cysylltiadau 

rhwng llefaru ac iaith; gwahaniaethu rhwng testun a lluniau; deall 

gwahanol ddibenion a swyddogaethau iaith ysgrifenedig fel dull o 

gofio, cyfathrebu, trefnu a datblygu syniadau a gwybodaeth 

• deall y gall ysgrifennu fod yn ffynhonnell fwynhad 

• arbrofi â gwneud marciau; cyfleu syniadau i sgrifellwr ei ysgrifennu; 

dechrau ysgrifennu mewn ffordd gonfensiynol; adnabod natur 

alffabetig ysgrifennu, a gwahaniaethu rhwng llythrennau 

• ysgrifennu’n annibynnol ar bynciau sydd o ddiddordeb a 

phwysigrwydd iddyn nhw, gan gynnwys straeon, cerddi, 

gweithgareddau dosbarth a phrofiadau personol; adnabod diben 

eu hysgrifennu, ac ysgrifennu ar gyfer amrywiaeth o ddarllenwyr; 

trefnu a chyflwyno ysgrifennu mewn gwahanol ffyrdd, sy’n 

ddefnyddiol i’r diben, y dasg a’r darllenydd, gan ddefnyddio TGCh 

yn ôl y galw; ysgrifennu yn fwyfwy hyderus, rhugl a chywir 

• ysgrifennu mewn amrywiaeth o genres, gan ymgorffori rhai o 

wahanol nodweddion y ffurfiau hynny – dylai’r amrediad gynnwys 

amrywiaeth o hanesion (e.e. straeon, dyddiaduron), cerddi, 

nodiadau (e.e. rhestrau, capsiynau), cofnodion (e.e. arsylwadau) a 

negeseuon (e.e. hysbysiadau, gwahoddiadau, cyfarwyddiadau) 

• cynllunio ac adolygu eu hysgrifennu, gan gyfuno a datblygu eu 

syniadau ar bapur, gan ddefnyddio TGCh yn ôl y galw 

• cydweithio i ddarllen eu gwaith yn uchel a thrafod ansawdd yr hyn 

a ysgrifennir, i annog hyder ac annibyniaeth 

• dewis geirfa a threfnu ysgrifennu dychmygus ac ysgrifennu ffeithiol 

mewn gwahanol ffyrdd 

• gweld bod atalnodi’n hanfodol i helpu darllenwr i ddeall yr hyn 

sy’n cael ei ddarllen; darllen eu gwaith yn uchel er mwyn deall y 

cysylltiadau rhwng yr atalnodi a geir mewn brawddeg a goslef a 

phwyslais; atalnodi eu gwaith ysgrifenedig, bod yn gyson wrth 

ddefnyddio priflythrennau, atalnodau llawn a gofynodau, a 

dechrau defnyddio comas 


• sillafu geiriau cyffredin a chyfarwydd mewn modd hawdd ei 

adnabod: 

– ysgrifennu pob llythyren yn yr wyddor 

– defnyddio’u gwybodaeth o’r berthynas rhwng sain a symbol a 

phatrymau ffonolegol 

– adnabod a defnyddio patrymau sillafu syml; ysgrifennu cadwyni 

llythrennau cyffredin mewn geiriau cyfarwydd a chyffredin 

– sillafu geiriau syml cyffredin sy’n codi’n aml 

– sillafu geiriau â rhagddodiaid ac ôl-ddodiaid cyffredin 

– gwirio cywirdeb eu sillafu a defnyddio llyfrau geiriau a 

geiriaduron, adnabod llythrennau cychwynnol fel modd o ddod o 

hyd i eiriau 

– arbrofi â sillafu geiriau cymhleth a thrafod camgymhwyso 

cyffredinoliadau a rhesymau eraill dros gamsillafu 

– archwilio teuluoedd geiriau 

• datblygu eu llawysgrifen, dal pensil yn gyfforddus er mwyn 

datblygu arddull ddarllenadwy sy’n dilyn confensiynau Cymraeg a 

Saesneg ysgrifenedig, gan gynnwys: 

– ysgrifennu o’r chwith i’r dde ac o frig y dudalen i’w gwaelod 

– dechrau a gorffen llythrennau yn gywir 

– sicrhau cysondeb o ran maint a siâp llythrennau 

– sicrhau cysondeb o ran y gofod rhwng llythrennau a rhwng 

geiriau 

– dulliau confensiynol o ffurfio llythrennau, yn llythrennau bach ac 

yn briflythrennau 

– adeiladu ar eu gwybodaeth o ffurfiant llythrennau wrth uno 

llythrennau â’i gilydd yn eiriau 

– cyflwyno’u gwaith ysgrifenedig yn eglur ac yn ddestlus er mwyn 

cyfleu’r ystyr yn effeithiol. 


37


ar draws y cwricwlwm 

Er mwyn darparu’n effeithiol ar gyfer datblygiad Sgiliau Iaith, 

Llythrennedd a Chyfathrebu, mae angen cynllunio gofalus ar draws 

pob Maes Dysgu i sicrhau bod plant yn cael cyfleoedd i ddatblygu, 

cymhwyso ac ymestyn eu sgiliau cyfathrebu, siarad, gwrando, 

darllen ac ysgrifennu trwy amrywiaeth o gyfryngau. Mae yna lawer o 

gyfleoedd i ddatblygu’r rhain o fewn Meysydd Dysgu eraill ac o fewn 

y gwahanol feysydd addysgu yn y lleoliad/ysgol, er enghraifft: 

Datblygiad Personol a Chymdeithasol, Lles ac Amrywiaeth 

Ddiwylliannol 

• trwy chwarae rôl/chwarae dychmygus, bydd plant yn cael cyfle 

i drafod a chyfathrebu gwahanol emosiynau ag eraill er mwyn 

datblygu eu sgiliau personol a chymdeithasol 

• trwy wrando ar ddigwyddiadau (hapus a thrist) sydd wedi digwydd 

i eraill, gallai plant drafod neu gofnodi sut y bydden nhw eu 

hunain wedi teimlo yn yr un sefyllfa 

Datblygiad Mathemategol 

• trwy drin siapau 3-D a 2-D, gellid datblygu iaith fathemategol plant 

trwy ddisgrifio priodweddau’r siapiau hyn 

• trwy weithgareddau datrys problemau a chwestiynau perthnasol 

megis ‘Beth ydych chi’n meddwl allai ddigwydd nesaf’, gellir 

datblygu sgiliau meddwl a siarad plant trwy ddarparu atebion/ 

datrysiadau perthnasol a phosibl 

Datblygu’r Gymraeg 

• cyfleoedd i blant wrando ar rigymau/caneuon/straeon syml 

yn Gymraeg ac ysgrifennu brawddegau am eu hoff straeon, 

gweithgareddau neu ymweliadau yn y gymuned 

• gwrando ar straeon o grefyddau gwahanol a’u trafod ac 

ysgrifennu ryseitiau ar gyfer bwyd o wahanol ddiwylliannau 


Gwybodaeth a Dealltwriaeth o’r Byd 

• plant i gadw cofnod o luniau ac yna cofnod ysgrifenedig o 

ymchwiliadau a gynhaliwyd yn yr amgylcheddau dan do ac yn yr 

awyr agored 

• plant i roi cyfarwyddiadau ar eu taith i’r ysgol ar lafar, ar ffurf 

darlun, neu yn ysgrifenedig 

Datblygiad Corfforol 

• gwrando ar gyfarwyddiadau mewn gweithgareddau symud 

• llunio rhestrau a rheolau ynghylch cadw’n iach ac yn ddiogel yn 

eu hamgylchedd uniongyrchol a lleol 

Datblygiad Creadigol 

• siarad, gwrando ac ysgrifennu am eu gwaith celf a chrefft eu 

hunain a gwaith pobl eraill 

• gwrando ar rythmau sy’n cael eu clapio/curo gan ymarferwyr a 

phlant eraill a’u copïo, a chreu eu darnau cerddorol eu hunain ar 

y cyfrifiadur neu drwy ddefnyddio offerynnau. 


39

Gwybodaeth a chysylltiadau defnyddiol 

A Process-Oriented Child Monitoring System (gwaith ymchmil a 

ddechreuwyd 1976) gan F Laevers (Cyfres Addysg trwy brofiadau, 

Canolfan Addysg Brofiadol, Gwlad Belg). Rhaglen ar gyfer asesu ac 

arsylwi ar les plant a’r rhan maen nhw’n ei chwarae yw hon. Gellir 

gweld adran deunyddiau dysgu Saesneg a deunyddiau perthnasol 

eraill drwy ymweld â www.cego.be 

Communication, Language and Literacy gan I Yates 

(Brilliant Publications) ISBN: 9781897675960 

Foundations of Literacy: A balanced approach to language, listening 

and literacy skills in the early years gan S Palmer ac R Bayley (Network 

Educational Press Ltd) ISBN: 9781855390935 

How to Teach Story Writing at Key Stage 1 gan P Corbett 

(David Fulton Publishers Ltd) ISBN: 9781853469169 

How to Teach Writing Across the Curriculum at Key Stage 1 gan 

S Palmer (David Fulton Publishers Ltd) ISBN: 9781853469190 

Supporting Language and Literacy Development in the Early Years 

– Supporting Early Learning gan M R Whitehead (Open University 

Press) ISBN: 9780335199310 

Teach them to Speak (a language development programme in 200 

lessons) gan S G McGregor (Ward Lock, 1972) ISBN: 0706230906 

The Early Years Handbook: Support for Practitioners in the Foundation 

Stage golygwyd gan M de Boo (The Curriculum Partnership) 

ISBN: 184377115 2 

The First Reading and Writing Book gan M Hooton 

(Shepheard-Walwyn, 1976) ISBN: 9780856830082 

The Little Book of Language Fun gan C Beswick, K Ingham ac 

S Featherstone (Featherstone Education Ltd, 2004) 

ISBN: 9781904187882 

The Phonics Handbook gan S Lloyd (Jolly Learning Ltd) 

ISBN: 9781870946070 


Using Picture Books gan H White (Step Forward Publishing, 2001) 

ISBN: 1902438442 

Cyn defnyddio unrhyw wefan gyda phlant mae’n hanfodol bod yr 

ymarferydd yn mynd i’r wefan ymlaen llaw. Dylai wneud hyn i sicrhau 

bod yr wybodaeth/deunydd y mae’n bwriadu eu defnyddio yn: 

• ategu dysgu’r plant 

• perthnasol i’r gwaith a gaiff ei archwilio 

• priodol i’r plant. 

Mae Learning through Landscapes yn helpu lleoliadau/ysgolion a 

lleoliadau blynyddoedd cynnar i fanteisio ar eu mannau awyr agored 

ar gyfer chwarae a dysgu. 

www.ltl.org.uk 

Mae Early Childhood Research and Practice (ECRP) yn gyfnodolyn 

electronig sy’n cwmpasu pynciau sy’n ymwneud â datblygiad, gofal 

ac addysg plant o’u genedigaeth i 8 oed. 

www.ecrp.uiuc.edu 

Mae Toe by Toe yn gynllun sy’n meithrin hyder plant wrth ddarllen 

cam wrth gam drwy ddefnyddio ffonemau a geiriau gwirion, rheolau 

y gellir wedyn eu cymhwyso i bob gair aml-syll, gan agor y drws i fyd 

cwbl newydd o ddarllen. 

www.toe-by-toe.co.uk 

Mae gwefan gydweithredol Early Childhood and Parenting (ECAP) 

yn lleoliad i fwy na dwsin o brosiectau sy’n canolbwyntio ar addysgu 

a magu plant ifanc. Mae ECAP yn lleoliad i waith ymchwil, cymorth 

technegol, a phrosiectau gwasanaeth, ac mae ei ysgrifenwyr a’i 

olygyddion profiadol yn ymateb i gwestiynau sy’n ymwneud yn 

benodol â’r cynnwys, gan baratoi cyhoeddiadau yn ogystal â darparu 

hyfforddiant a chyflwyniadau. 

ecap.crc.uiuc.edu/ 

Nod Growing Schools, sy’n un o raglenni’r llywodraeth, yw annog ac 

ysbrydoli’r defnydd o’r ystafell ddosbarth awyr agored, ar safle’r ysgol 

ac oddi arno, fel cyd-destun ar gyfer dysgu ar draws y cwricwlwm. 

www.teachernet.gov.uk/growingschools 


41

Geirfa’r Cyfnod Sylfaen 

Addysgeg 

Mae addysgeg yn cyfeirio at y berthynas rhwng dysgu ac addysgu. 

Mae’n cynnwys y cysyniad o’r ymarferydd fel hwylusydd dysgu, gan 

ymateb i anghenion unigolion, parodrwydd i ddysgu ochr yn ochr â’r 

plant, defnyddio dulliau priodol i reoli’r broses ddysgu a myfyrio’n 

barhaus ar arfer a’i gwella. 

Amrywiaeth ddiwylliannol 

Mae’r Cyfnod Sylfaen yn cefnogi hunaniaeth ddiwylliannol pob 

plentyn, yn dathlu gwahanol ddiwylliannau ac yn helpu plant i 

adnabod a chael ymwybyddiaeth gadarnhaol o’u diwylliant nhw eu 

hunain a diwylliant pobl eraill. Dylid datblygu agweddau cadarnhaol 

er mwyn cynnig modd i blant fod yn fwy ymwybodol o werth yr 

amrywiaeth o ddiwylliannau ac ieithoedd sy’n bodoli yng Nghymru, 

a’u gwerthfawrogi. 

Annibyniaeth 

Mae annibyniaeth yn cyfeirio at gael y gallu a’r sgìl i fod yn llai 

dibynnol ar eraill. Dylai sgiliau rheoli ac ymdopi gael eu datblygu’n 

raddol trwy’r Cyfnod Sylfaen. 

Asesu statudol 

O fewn y Cyfnod Sylfaen mae dau asesiad statudol y mae’n rhaid 

eu cyflawni: asesu sylfaenol ac asesiad statudol athrawon diwedd 

cyfnod. 

Cof 

Y cof yw rhan o’r ymennydd lle mae gwybodaeth yn cael ei chasglu, 

ei chadw a’i hadalw yn ddiweddarach. I gychwyn rhaid cymryd 

gwybodaeth a’i deall; yna caiff ei chadw a’i hadalw pan fydd ei hangen. 

Mae angen pob un o’r prosesau hyn er mwyn i ddysgu ddigwydd. 

Cwricwlwm 

Mae saith Maes Dysgu wedi cael eu nodi i ddisgrifio cwricwlwm 

priodol ar gyfer plant 3 i 7 oed sy’n cefnogi datblygiad plant a’u 

sgiliau. Maen nhw’n ategu ei gilydd ac yn cydweithio i ddarparu 

cwricwlwm sy’n gyfannol. Mae’r cynnwys (sgiliau ac ystod) addysg 

statudol y mae angen ei ddilyn i’w gweld ym mhob Maes Dysgu. 

Cwricwlwm cyfannol 

Mae’r cwricwlwm cyfannol yn gwricwlwm lle mae Meysydd Dysgu 

wedi’u cydgysylltu ac mae dysgu ac addysgu yn cynnal sawl agwedd 


ar ddatblygiad y plentyn yn hytrach na chanolbwyntio ar un cyfnod 

neu angen penodol. Mae’r cwricwlwm yn cael ei ystyried a’i gyflwyno 

fel un cwricwlwm. 

Cwricwlwm Cymreig 

Mae’r Cyfnod Sylfaen yn cyfrannu at y Cwricwlwm Cymreig trwy 

ddatblygu dealltwriaeth plant o’r hunaniaeth ddiwylliannol sy’n 

unigryw i Gymru ar draws pob Maes Dysgu trwy ymagwedd 

integredig. Dylai plant werthfawrogi’r gwahanol ieithoedd, 

delweddau, gwrthrychau, seiniau a blasau sy’n rhan annatod o 

Gymru heddiw, a chael syniad o berthyn i Gymru, a deall treftadaeth, 

llenyddiaeth a chelfyddydau Cymru yn ogystal â’r iaith. 

Cyfathrebu/datblygu iaith 

Mae iaith yn gyfuniad o wahanol ffurfiau a sgiliau sy’n cynnwys siarad 

a gwrando, darllen, ysgrifennu, meddwl ac arsylwi. Mae tôn y llais yn 

ffurf bwerus o gyfleu ystyr. Gall rhai plant ddefnyddio systemau eraill 

heblaw’r llais, megis arwyddo. 

Mae gwahanol fathau o gyfathrebu di-eiriau hefyd, megis mynegiant 

yr wyneb (gwenu), ystumiau/symudiadau’r corff (ysgwyddau yn 

gwargrymu a chysylltiad â’r llygad). 

Chwarae addysgol strwythuredig 

Mae deilliannau wedi’u cynllunio’n benodol yn deillio o brofiadau 

chwarae strwythuredig i estyn dysgu, sgiliau a datblygiad plant. Dylai 

chwarae strwythuredig gael ei gynllunio mewn ffordd hyblyg er mwyn 

caniatáu i blant gael cyfleoedd i ddewis ac ehangu’r gweithgaredd yn 

ôl eu diddordebau a’u gwybodaeth. 

Chwarae ar eu pennau eu hunain 

Mae plant yn chwarae’n hapus ar eu pennau eu hunain. Byddan 

nhw’n ymwneud â’u chwarae eu hunain ac yn symud o weithgaredd 

i weithgaredd heb ystyried unrhyw blant eraill. Yn aml yn y cyfnod 

chwarae hwn bydd plant yn mwynhau efelychu gweithgareddau 

bob dydd. 

Chwarae cydweithredol/grŵp 

Pan fydd plant yn dechrau chwarae gyda’i gilydd, byddan nhw’n 

rhannu eu chwarae. Daw plant yn fwy cymdeithasol, byddan nhw’n 

derbyn rolau yn y chwarae ac yn ystyried rolau plant eraill. Maen 

nhw’n dechrau dod yn ymwybodol o anghenion a dymuniadau eu 

cyfoedion, ac felly yn raddol bydd y chwarae yn dod yn fwy cymhleth. 

Weithiau byddan nhw’n dyfeisio rheolau, a byddan nhw’n mynd yn ôl 

at y chwarae cydweithredol dros sawl diwrnod. 


43

Chwarae paralel 

Gall ymddangos fod plant yn chwarae gyda’i gilydd ond trwy 

arsylwi’n fwy manwl gwelir bod y plant yn chwarae ar eu pennau eu 

hunain ac nid yn rhyngweithio â’i gilydd. Gall plant fod yn defnyddio’r 

un cyfarpar neu’n eistedd neu’n sefyll nesaf at ei gilydd, ond eto 

yn gweithio’n annibynnol ar ei gilydd; nid oes unrhyw ryngweithio 

cadarnhaol na negyddol rhyngddyn nhw yn eu chwarae. 

Dan arweiniad ymarferydd/oedolyn 

Mae angen i ymarferwyr gynllunio cwricwlwm priodol sy’n cadw 

diddordeb plant yn eu dysgu. Mae angen iddyn nhw annog, cymell 

a datblygu agweddau. Mae angen i ymarferwyr fod yn ymwybodol 

o bryd y mae’n briodol i ymyrryd yn sensitif i estyn dysgu’r plant, 

herio’u sgiliau datrys problemau a’u sgiliau meddwl, a phryd i 

ganiatáu i’r plant gyrraedd diweddglo boddhaol ar eu pennau eu 

hunain. Dylai ymarferwyr gefnogi/cynnal dysgu’r plant, trwy arsylwi, 

monitro ac asesu dilyniant plant er mwyn sicrhau eu bod yn symud 

ymlaen i gyfnodau nesaf eu datblygiad a bod eu sgiliau yn cael eu 

hestyn. 

Datblygiad corfforol 

Mae datblygiad corfforol yn canolbwyntio ar gynyddu sgiliau a 

pherfformiad y corff. Mae cysylltiad agos rhwng datblygiad corfforol 

a gwybyddol, yn enwedig yn ystod y blynyddoedd cynnar. Gellir 

rhannu datblygiad corfforol yn sgiliau echddygol bras a sgiliau 

llawdrin manwl. 

Datblygiad cymdeithasol 

Mae datblygiad cymdeithasol yn canolbwyntio ar ryngweithiadau 

cymdeithasol plant a’u perthynas â’u cyfoedion, ymarferwyr ac 

oedolion. 

Datblygiad gwybyddol 

Ystyr datblygiad gwybyddol yw datblygu’r meddwl. Mae’n 

canolbwyntio ar feddwl a dealltwriaeth, dychymyg a chreadigrwydd y 

plentyn (gan gynnwys datrys problemau/rhesymu/canolbwyntio a chof). 

Datblygiad personol 

Mae datblygiad personol yn canolbwyntio ar ymwybyddiaeth plant 

o’u hunain a datblygu eu sgiliau hunangymorth. 


Datrys problemau 

Mae datrys problemau yn canolbwyntio ar ddatblygu’r gallu i asesu 

problem/sefyllfa yna casglu gwybodaeth a chael hyd i ateb. Pan fydd 

sgiliau’r plant yn cynyddu byddan nhw’n gallu tynnu ar brofiadau 

blaenorol wrth roi cynnig ar weithgareddau newydd a datrys 

problemau. 

Deilliannau 

Mae Deilliannau’r Cyfnod Sylfaen yn cynnwys graddfeydd a 

disgrifiadau asesu sylfaenol a disgrifiadau lefel y cwricwlwm 

cenedlaethol. Cawsant eu datblygu i ategu asesiad statudol athrawon 

diwedd cyfnod. Mae chwe Deilliant gan bob Maes Dysgu ac at 

ddibenion gwybodaeth mae Deilliannau 4–6 yn croesgyfeirio’n fras i’r 

disgrifiadau cyfredol am Lefelau 1–3. 

Dulliau dysgu 

Mae gwahanol ddulliau dysgu neu ddulliau rhyngweithio o ddewis. 

Y dulliau dysgu yw: gweledol, clybodol a chinesthetig. Pan fydd 

dulliau dysgu yn cael eu hystyried gellir gwella dysgu. Bydd rhai plant 

yn dysgu orau os oes ysgogiad gweledol ganddyn nhw, ond bydd 

eraill yn dysgu orau trwy ysgogiad clybodol neu dasg ginesthetig 

(ymarferol). Mae ymchwil i ddatblygiad yr ymennydd wedi dangos 

bod dulliau dysgu unigol yn cael eu heffeithio gan yr amgylchedd, y 

math o weithgaredd dysgu a gweithio’n annibynnol neu mewn grŵp. 

Dychymyg 

Ystyr dychymyg yw cael y sgiliau a’r gallu i ffurfio delweddau, 

syniadau a chysyniadau sydd naill ai’n bodoli ond nid ydyn nhw’n 

bresennol neu nad ydyn nhw’n bodoli o gwbl. 

Dysgu gweithredol 

Mae’r term hwn yn cyfeirio at blant yn dysgu’n weithredol ac yn 

cael rhan yn eu dysgu. Mae plant yn dysgu orau trwy brofiadau 

uniongyrchol. Mae’n hanfodol bod plant yn cael profiadau gweithredol 

dan do ac yn yr awyr agored sy’n meithrin eu sgiliau, eu gwybodaeth 

a’u dealltwriaeth ac a fydd yn cynnal eu dysgu yn y dyfodol. 

Pwrpas chwarae/dysgu gweithredol yw ei fod yn cymell, yn ysgogi ac 

yn cynnal plant wrth iddyn nhw ddatblygu sgiliau, cysyniadau, caffael 

iaith/sgiliau cyfathrebu a chanolbwyntio. Hefyd, mae’n rhoi cyfle i 

blant ddatblygu agweddau cadarnhaol a dangos ymwybyddiaeth/ 

defnydd o ddysgu diweddar, sgiliau a chymwyseddau, ac mae’n 

cyfnerthu dysgu. 


45

Dysgu yn yr awyr agored 

Mae pwyslais cryf ar ddysgu yn yr awyr agored yn y Cyfnod Sylfaen. 

Dylai’r amgylchedd dysgu yn yr awyr agored fod yn estyniad i’r 

amgylchedd dan do. Dylid cynllunio gweithgareddau strwythuredig 

yn seiliedig ar brofiad ar gyfer y diwrnod cyfan a chyn belled ag y bo 

modd, dylai plant gael symud yn rhwydd rhwng y tu mewn a’r tu 

allan (gan gadw mewn cof faterion iechyd a diogelwch). 

Fframwaith sgiliau 

Mae’r Fframwaith sgiliau ar gyfer plant 3 i 19 oed yng Nghymru 

anstatudol yn disgrifio dilyniant mewn datblygu meddwl, cyfathrebu, 

rhif a thechnoleg gwybodaeth a chyfathrebu (TGCh). 

Gwahaniaethu 

Dylai’r cwricwlwm fod yn hyblyg er mwyn cyfateb â galluoedd, sgiliau 

ac anghenion datblygiadol plant. 

Gwylio chwarae 

Bydd plant yn arsylwi ar blant eraill ond nid ydyn nhw’n ymuno. 

Byddan nhw’n hoffi gwylio plant eraill yn chwarae. Yn aml gellir eu 

gweld yn sefyll/eistedd ar ymylon y mannau lle mae’r plant eraill yn 

chwarae. Er y gall ymddangos eu bod yn unig neu’n ddihyder, yn aml 

gallan nhw fod yn canolbwyntio tra eu bod yn arsylwi ar y chwarae er 

mwyn datblygu dealltwriaeth o’r hyn sydd i’w wneud. 

Hunan-barch 

Mae hyn yn cyfeirio at y ffordd y mae plant yn teimlo amdanyn nhw 

eu hunain. Mae teimladau cadarnhaol yn dynodi hunan-barch uchel a 

theimladau negyddol yn dynodi hunan-barch isel. 

Lles emosiynol 

Mae datblygiad emosiynol yn canolbwyntio ar ddatblygu hunan-barch 

plant, eu teimladau a’u hymwybyddiaeth o deimladau eraill. 

Partneriaeth/chwarae cysylltiadol 

Bydd plant sy’n gweithio yn y cyfnod partneriaeth/chwarae cysylltiadol 

yn dechrau dod yn ymwybodol o blant eraill. Byddan nhw’n dechrau 

cyfathrebu â’i gilydd ac yn fwy ymwybodol o’r chwarae/gemau y 

mae’r plant eraill yn cymryd rhan ynddyn nhw. Maen nhw’n dechrau 

esbonio i’w gilydd beth maen nhw’n ei wneud. Yn raddol bydd un 

plentyn yn dechrau ymwneud â chwarae’r llall. 


Proffil asesu 

Mae’r proffil asesu yn cynnig arweiniad ar gyfnodau datblygu 

allweddol plant a’r sgiliau y gall plant eu datblygu a’u caffael o tua 

18 mis i 84 mis. 

Sgiliau echddygol bras 

Mae datblygiad sgiliau echddygol bras yn dechrau gyda’r baban ifanc 

yn rheoli symudiadau’r pen ac yna’n, symud i lawr y corff, rheoli 

rhannau eraill o’r corff. Mae datblygiad echddygol bras yn cynnwys 

defnyddio symudiadau’r corff cyfan, cydsymud a chydbwysedd. 

Sgiliau llawdrin manwl 

Mae datblygu sgiliau llawdrin manwl/echddygol plant yn dechrau 

yng nghanol eu cyrff ac yn symud allan. Trwy ddatblygiad priodol, 

bydd plant yn gallu cyflawni symudiadau manwl a chymhleth. Mae 

sgiliau llawdrin manwl yn cynnwys defnyddio symudiadau’r bysedd a 

chydsymud llaw–llygad. 

Wedi’u cychwyn gan blant/canolbwyntio ar blant 

Dylai cwricwlwm y Cyfnod Sylfaen ganolbwyntio mwy ar 

ddiddordebau, datblygiad a dysgu plant yn hytrach na’r cwricwlwm 

a deilliannau rhagderfynedig. Mae’n bwysig nodi bod rhaid i’r 

cwricwlwm a gynlluniwyd gael strwythur ac amcanion dysgu clir ond 

bod yn ddigon hyblyg i alluogi plant i ddilyn eu diddordebau a diwallu 

eu hanghenion. 

Dylai arsylwi’n ofalus ar y cwricwlwm a gynlluniwyd a sut mae’r 

plant yn ymateb iddo ddarparu tystiolaeth i ddangos a yw’r plant 

yn canolbwyntio ar eu dysgu ac nid yn chwarae’n ddibwrpas. Mae 

dealltwriaeth o ddatblygiad y plentyn yn hanfodol er mwyn sicrhau 

bod plant yn cael eu hestyn yn eu dysgu. 

Ymarferwyr 

Mae’r term generig hwn yn cyfeirio at yr oedolion sy’n gweithio 

gyda phlant yn y Cyfnod Sylfaen. Mae’n cynnwys athrawon a 

chynorthwywyr ystafell ddosbarth yn y sector a gynhelir, a staff sy’n 

gweithio yn y lleoliadau addysg a ariennir yn y sector nas cynhelir. 


47

Cydnabyddiaethau 

Hoffai Is-adran Cwricwlwm ac Asesu 3–14 yr Adran Plant, Addysg, 

Dysgu Gydol Oes a Sgiliau (APADGOS) ddiolch i’r holl blant, 

ymarferwyr, rhieni, gofalwyr, lleoliadau, ysgolion a sefydliadau eraill 

sydd wedi helpu i gynhyrchu’r ddogfen hon, gan gynnwys: 

Cylch Chwarae Bodnant, Prestatyn 

Cylch Chwarae Llanfyllin, Powys 

Ysgol Fabanod Duffryn, Casnewydd 

Ysgol Fabanod Troedyrhiw, Merthyr Tudful 

Ysgol Feithrin Parc Caia, Wrecsam 

Ysgol Gymraeg Gwaun y Nant, Y Barri 

Ysgol Gynradd Cadle, Abertawe 

Ysgol Gynradd Holton, Y Barri 

Ysgol Gynradd Kitchener, Caerdydd 

Ysgol Gynradd Llanilltud Faerdref, Pontypridd 

Ysgol Rhiw Bechan, Y Drenewydd. 

Y cyfeiriad at Dyna Beth Dwl! ar dudalen 26 trwy garedigrwydd 

Gwasg Gomer.

Sgiliau Iaith, Llythrennedd a Chyfathrebu - Learning Wales

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?