pobierz plik (artykuł wraz przypisami) - LexisNexis

Postępowanie cywilne
MARCIN CZEPELAK
Nieważność umowy albo niedojście jej do skutku a właściwość sądu i
prawa
1. WSTĘP
Zainspirowany przez zdemaskowane przez Profesora Bogusława Gawlika „doksy i paradoksy” 1 chciałbym w niniejszym
artykule wyjaśnić pewien dotyczący umów obligacyjnych paradoks z zakresu szeroko rozumianego prawa prywatnego
międzynarodowego. Paradoks ten można wyrazić za pomocą dwóch pytań:
1) Czy do tego, aby sąd był właściwy dla sporu wynikłego z umowy, trzeba najpierw uznać, że umowa jest ważna? Jeśli
tak jest, to przecież uznając umowę za nieważną, sąd nie tylko stwierdzi brak swojej jurysdykcji 2 , lecz także
rozstrzygnie sprawę co do istoty.
2) Dlaczego ustalenia, czy umowa została zawarta, dokonuje się na podstawie prawa, które byłoby właściwe, gdyby
była zawarta? Skutkiem tego prawo, które byłoby właściwe dopiero wtedy, gdyby umowa doszła do skutku,
stwierdza, że umowa nie doszła do skutku.
Ze względu na praktyczne znaczenie tych pytań głos zabrały i orzecznictwo, i doktryna. Tradycyjnie ani ono, ani ona nie
przemówiły jednym głosem. Włączając się teraz do dyskusji, chciałbym wykazać, że postawione wyżej pytania
przypominają tzw. paradoks kłamcy. Jak to zostanie dalej wykazane, przedstawionego wyżej paradoksu można uniknąć w
podobny sposób, jak to się ma w przypadku paradoksu sformułowanego niegdyś przez Eubulidesa.
Wyjaśnienia zatem wymaga, że źródłem wspomnianych orzeczniczo-doktrynalnych kontrowersji jest dążenie do
używania słowa „umowa” w tym samym znaczeniu w trzech różnych kontekstach, czy też – obrazowo rzecz ujmując – na
trzech różnych poziomach:
1) przepisów merytorycznych (określających skutki prawne danego stanu faktycznego),
2) przepisów kolizyjnych (wskazujących zespół przepisów merytorycznych prawa właściwego),
3) przepisów o jurysdykcyjnych krajowej (wskazujących właściwość międzynarodową sądów).
Ze względu na obowiązywanie różnych systemów norm merytorycznych konieczne jest ich przestrzenne rozgraniczenie 3
za pomocą norm zwanych kolizyjnymi. Te ostatnie wyznaczają zatem zakres zastosowania norm merytorycznych. Z kolei
zakres zastosowania tych ostatnich – zgodnie z zasadą, że sąd stosuje własne normy kolizyjne 4 – wyznaczają normy
jurysdykcyjne 5 .
W niniejszym artykule przedstawiony zostanie kolejno każdych z tych poziomów. Najpierw krótko omówione zostanie
niedojście umowy do skutku i jej nieważność w „naturalnym środowisku”, w którym one występują, czyli w prawie
merytorycznym. Następnie przedstawione zostanie, jakie miejsce obie te kwestie zajmują w przepisach kolizyjnych i
jurysdykcyjnych zawartych w dwóch unijnych aktach normatywnych o podstawowym znaczeniu dla prawa prywatnego
międzynarodowego, czyli: rozporządzeniu nr 593/2008 (zwanym rozporządzeniem rzymskim I) 6 oraz rozporządzeniu nr
1 B. Gawlik, Doksy i paradoksy Sądu Najwyższego, czyli jak uwzględnić kasację, a zarazem uznać ją za niedopuszczalną?, TPP 2000, z. 3,
s. 103–116.
2 Wskazano, że pojęcie „jurysdykcja krajowa” ma w polskim porządku prawnym znaczenie szersze niż „właściwość międzynarodowa” –
por. K. Weitz, Jurysdykcja krajowa w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2005, s. 77–96. Niniejsza publikacja dotyczy jednak unijnych aktów
prawnych, a ponadto poza jej zakresem znajduje się zagadnienie władzy jurysdykcyjnej (facultas iuridictionis) rozumianej jako władza
rozstrzygania spraw. Stąd też pojęcia: „jurysdykcja krajowa” i „właściwość międzynarodowa” albo krótko – „właściwość” są używane –
podobnie jak w piśmiennictwie zagranicznym – na oznaczenie kompetencji sądów danego państwa do rozpoznania danego rodzaju spraw ze
względu na ich powiązanie z tym państwem.
3 K. Przybyłowski, Prawo prywatne międzynarodowe. Część ogólna, Lwów 1935, s. 1–2.
4 Tak uchwała SN z 30 marca 1992 r., III CZP 17/92, OSNC 1992, nr 11, poz. 186 oraz wyrok SN z 22 marca 2002 r., I CKN 1137/99,
OSNC 2003, nr 4, poz. 51.
5 M. Czepelak, Umowa międzynarodowa jako źródło prawa prywatnego międzynarodowego, Warszawa 2008, s. 163–166.
6 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 593/2008 z 17 czerwca 2008 r. w sprawie prawa właściwego dla zobowiązań
umownych (Rzym I), Dz.Urz. UE 2008 L 177/6.

44/2001 (zwanym rozporządzeniem brukselskim I) 7 . Na koniec, już w podsumowaniu, trzeba będzie podobnie jak
Tolkienowski Hobbit przebyć drogę powrotną 8 – od jurysdykcji, przez prawo właściwe, by wrócić do przepisów
merytorycznych.
2. PRZEPISY MERYTORYCZNE
Każdy system prawny określa, kiedy umowa zostaje zawarta. Poszczególne wymogi ustanawiane są zależności od tego,
jak jest ona definiowana. Na przykład tam, gdzie akcentuje się złożenie wiążącej obietnicy, wymagane jest stwierdzenie
u składającego ją consideration, jak to przewiduje prawo angielskie 9 . Z kolei systemy prawne, które definiują umowę w
kategoriach porozumienia, stawiają wymagania dotyczące konsensu, jaki musi powstać między stronami. Aby uniknąć
wątpliwości co do przejawów woli, których zgodność ma tworzyć umowę, systemy te nierzadko stawiają pewne wymogi co
do formy składanych przez strony oświadczeń 10 . Stąd też wyróżnia się kwestię porozumienia stron (konsensu) 11 , wymogów
co do formy oświadczeń woli oraz pozostałych wymogów, które – dla ich odróżnienia od poprzednich – określa się jako
odnoszące do ważności materialnej umowy.
Sens konstrukcyjnego wyróżniania kwestii zachowań stron pod kątem możności przypisania im cech wymaganych dla
zawarcia umowy polega między innymi na tym, że nie ma potrzeby badania jej ważności, jeśli w ogóle nie doszła do ona
skutku, gdyż w danym stanie faktycznym albo nie można rozpoznać oświadczenia woli, albo złożone oświadczenia nie
stworzyły porozumienia (konsensu). O ile dopiero stwierdzenie, że zachowanie stron czyni zadość wymogom stawianym
przez dany system prawny (np. co do zgodności oświadczeń woli) nakazuje postawić pytanie o ważność umowy, o tyle
problematyka ważności nie ogranicza się wyłącznie do jej treści, ale rozciąga się także na proces zawarcia umowy i
obejmuje – między innymi – kwestię wad oświadczeń woli.
Podobnie jak każdy system prawny określa, kiedy umowa jest zawarta, tak też określa, jakie skutki prawne ona
wywołuje 12 . Jeśli za punkt odniesienia przyjąć te skutki, jakie strony zamierzyły, to można wyróżnić dwa rodzaje
oddziaływania systemu prawnego. Pierwsze polega na tym, że oprócz skutków zamierzonych przez strony przewiduje on
wystąpienie jeszcze innych 13 . Drugie natomiast sprowadza się do tego, że nie wystąpią albo wszystkie, albo wręcz żadne z
zamierzonych przez strony skutków.
Odnosząc się do drugiego z wymienionych rodzajów oddziaływania, można zauważyć, że konsekwencją wadliwości
procesu zawierania umowy albo jej treści określonych w danym systemie prawnym będzie ograniczenie – w tym całkowite
– zamierzonych przez strony skutków umowy. Zważywszy, że skutkiem, na który nakierowane są umowy obligacyjne, jest
powstanie określonych zobowiązań, a sankcję stanowi nienastąpienie skutku umowy 14 (czyli bezskuteczność – takiego czy
innego rodzaju), to umowa nierodząca zobowiązania po prostu nie wiąże, czy też – używając innego określenia – nie
obowiązuje stron 15 . System prawny, odmawiając umowie przymiotu wiązania stron (obowiązywania), nie nadaje jej tego
znaczenia, które – w normalnym toku rzeczy – jest konsekwencją zawarcia umowy i tym samym czyni umowę nieważną.
Stąd też, jak to już wyżej wskazano, sankcja nieważności czynności następuje tylko wtedy, gdy czynność prawna w
ogóle zostaje dokonana 16 , gdyż – co do zasady – czynność prawna wywołuje skutki. O tyle też jest uzasadnione
posługiwanie się pojęciami „nieważność umowy” czy też „umowa nieważna”, które oznaczają, że oświadczenia woli stron
stworzyły wprawdzie porozumienie (konsens), które w normalnym toku rzeczy jest źródłem zobowiązań, ale które in casu
nie wiąże stron ze względu na wadliwość procesu zawierania tejże umowy bądź jej treści.
7 Rozporządzenie Rady WE nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. o jurysdykcji oraz uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń w sprawach cywilnych
i handlowych, Dz.Urz. UE 2001 L 12/1.
8
J.R.R. Tolkien, The Hobbit or There and Back Again, London 1971.
9
S.J. Whittaker, w: Chitty on Contracts, vol. I, General Principles, red. H.G. Beale, Thompson Reuters 2008, s. 4–7; J. Beatson, A.
Burrows, J. Cartwright, Anson’s Law of Contract, Oxford 2010, s. 1–130.
10 Niektórzy autorzy wskazują, że dzieje się tak tylko „wyjątkowo” – J. Preussner-Zamorska, Nieważność czynności prawnej w prawie
cywilnym, Warszawa 1983, s. 113. Niemniej „europejskiego” – czyli opartego na art. 17 konwencji brukselskiej o jurysdykcji krajowej i
wykonywaniu orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych z 27 września 1968 r., tekst jedn. Dz.Urz. UE 1998 C 27/1 i n. – przykładu takiego
wyjątku dostarcza orzecznictwo TSUE dotyczące umów o wybór sądu – np. wyrok TSUE z 14 grudnia 1976 r., C-24/76, Colzani przeciwko
Rüwa, pkt 7: „The purpose of the formal requirements imposed by Article 17 is to ensure that the consensus between parties is in fact
established”. Takie stanowisko przyjęto także w postanowieniu SN z 26 października 2005 r., I CK 263/05, OSNC 2006, nr 7–8, poz. 136, które
dotyczyło wykładni art. 17 konwencji lugańskiej o jurysdykcji krajowej i wykonalności orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych z 16
września 1988 r., Dz.U. z 2000 r. Nr 10, poz. 132 i 133 (konwencja ta weszła w życie w stosunku do Polski 1 lutego 2000 r.).
11 W piśmiennictwie wskazano na wieloznaczność pojęcia „porozumienie” – Z. Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977, s. 67 – niemniej
wydaje się, że w wypadku niniejszej publikacji ryzyko spowodowania nieporozumienia jest minimalne.
12 Por. Z. Radwański, Teoria umów, Warszawa 1977, s. 64.
13 Por. art. 56 k.c.
14 Por. J. Preussner-Zamorska, Nieważność czynności prawnej w prawie cywilnym, Warszawa 1983, s. 76–82.
15 Tu „obowiązuje” znaczy tyle co wiąże, czego nie należy utożsamiać z pojęciem obowiązywa-nia prawa.
16 Por. obiter dictum uchwały składu siedmiu sędziów SN z 14 września 2007 r., III CZP 31/07, OSNC 2008, nr 2, poz. 14: „przeważający
bowiem pogląd ogranicza posługiwanie się koncepcją »czynności prawnej nieistniejącej« jedynie do zachowań, w których nie można rozpoznać
oświadczenia woli”.

Konsekwencją takiej wadliwości umowy jest to – jak to wyżej objaśniono – że umowa nie wiąże (nie obowiązuje stron).
Sankcja ta może mieć pełny albo ograniczony zakres, stąd nieważność umowy dotyczy jej całej albo tylko jej części 17 . Taka
nieważność może następować z mocy prawa albo zależeć od określonego zachowania strony – zarówno działania (np.
oświadczenia o uchyleniu się od skutków oświadczenia woli złożonego pod wpływem błędu), jak i zaniechania (brak
potwierdzenia przez stronę). Poszczególne systemy prawne przewidują różne konstrukcje prowadzące do odmowy uznania
ważności (mocy wiążącej) umowy 18 . Nie wdając się w rozważania o charakterze prawnoporównawczym, które
wykraczałaby znacznie poza zakres niniejszej publikacji, wystarczy wskazać, że zróżnicowanie może dotyczyć takich
kwestii, jak:
1) możliwość pozbawienia umowy mocy wiążącej przez każdą bądź tylko jedną ze stron,
2) wymagane działanie strony (np. złożenia odpowiedniego oświadczenia) dla pozbawienia umowy mocy wiążącej,
3) możliwość zapobieżenia pozbawieniu umowy mocy wiążącej przez działanie strony (np. przez jej potwierdzenie),
4) pozbawienie mocy wiążącej umowy ze skutkiem ex tunc albo ex nunc,
5) wymóg stwierdzenia nieważności orzeczeniem sądu bądź brak takiego wymogu,
6) uwzględnianie nieważności przez sąd z urzędu albo na wniosek (zarzut) strony.
Niezależnie od konstrukcyjnych różnic konsekwencja, jaką dany system prawny przewiduje w przypadku określonej
wady procesu zawierania umowy albo jej treści, polega na tym, że ostatecznie umowa nie będzie stron – w całości lub
w części – wiązała (nie będzie ich obowiązywać).
W niniejszym artykule nieważność umowy rozumiana jest zatem jako ogół sytuacji, w których na skutek zastosowania
przepisów merytorycznych danego systemu prawnego odnoszących się do wad umowy odmawia się jej mocy wiążącej. Tak
rozumiana nieważność może więc być skutkiem zastosowania różnych konstrukcji przewidzianych przez poszczególne
systemy prawa. Exempli modo można wskazać, że w prawie polskim będzie to zarówno nieważność ze względu na
sprzeczność czynności prawnej z prawem albo zasadami współżycia społecznego (art. 58 § 1 k.c.), albo wynikająca ze
wzruszenia czynności prawnej (np. przez uchylenie się od skutków oświadczenia woli złożonego pod wpływem groźby –
art. 87 k.c.), albo gdy – w ramach bezskuteczności zawieszonej – nie dojdzie do potwierdzenia tworzącego umowę
oświadczenia woli (art. 103 k.c.).
3. PRZEPISY KOLIZYJNE – ART. 10 I 12 ROZPORZĄDZENIA RZYMSKIEGO I
Powyższe rozważania potwierdziły zatem, że każdy system prawa przez swoje normy merytoryczne określa, kiedy
dochodzi do zawarcia umowy i jakie skutki ona wywołuje, a także – jakich nie wywołuje, włącznie z sytuacjami, gdy
umowa nie wywołuje żadnych skutków, przez co nie ma mocy wiążącej (jest nieważna). Rozstrzygnięcie kwestii: czy
umowa doszła do skutku, czy jest ważna, jest – jak wykazano – możliwe tylko w ramach danego porządku prawnego
(systemu norm merytorycznych) zwanego prawem właściwym. Jego wskazanie stanowi zadanie norm kolizyjnych.
Normy te nie przesądzają więc, gdyż nie jest to ich celem, czy do zawarcia umowy doszło, czy też nie, albo czy umowa
jest ważna, czy też nie, ale wskazują prawo właściwe dla rozstrzygnięcia tych zagadnień. Tyle stwierdza – wydaje się, że
powszechnie akceptowana – teoria. Problem stanowi dopiero jej przełożenie na praktyczne konsekwencje w stosowaniu
prawa. Dla ich zilustrowania omówione zostaną kolejno art. 10 oraz 12 rozporządzenia rzymskiego I.
Artykuł 10 rozporządzenia rzymskiego I nosi tytuł: „Zgoda i ważność materialna”. Jak wiadomo, przepis ten zastąpił art.
8 konwencji rzymskiej 19 , który z kolei zatytułowano „Istnienie i ważność materialna”. Natomiast oba przepisy zaczynają się
od słów: „istnienie i ważność umowy lub jednego z jej postanowień ocenia się według prawa […]” i wyrażają dokładnie tę
samą normę. Jej poprawne wyinterpretowanie wymaga jednak kilku uwag wyjaśniających.
Najpierw – nie powtarzając krytyki gdzie indziej wyrażonej 20 – trzeba zauważyć, że umowa jako taka nie może
„istnieć”. Ona obowiązuje albo, inaczej mówiąc, wiąże, a więc – posługując się znanym kantowskim rozróżnieniem –
należy do sfery powinności (sollen), a nie do sfery bytu (sein).
Następnie warto zwrócić uwagę, że dla wykładni art. 10 rozporządzenia rzymskiego I oraz art. 8 konwencji rzymskiej
najlepiej jest posłużyć się niemieckimi tekstami obu aktów prawnych, które – w omawianym zakresie – są jednobrzmiące.
Oba te przepisy noszą bowiem tytuł „Einigung und Materielle Wirksemkeit”, a rozpoczynają się od słów: „das
Zustandekommen und die Wirksamkeit des Vertrags”. Słowa te nie oznaczają niczego innego jak tylko opisane wyżej dwie
kwestie: czy ze względu na zachowanie stron można przyjąć, że dochodzi do zawarcia umowy oraz czy ma ona moc
wiążącą.
17 Ujawnia się to w odniesieniu do stosunku prawnego, który umowa stworzyła bądź miała stworzyć – por. M. Gutowski, Nieważność
czynności prawnej, Warszawa 2008, s. 36–43.
18 Por. B. Berger, Allgemeines Schuldrecht, Bern 2008, s. 374–377; P. Tercier, Le droit des obligations, Genève–Zurich–Bâle 2009, s. 116–
120; E.A. Kramer, Obligationenrecht. Allgemeiner Teil, Basel 2009, s. 102–104.
19 Konwencja rzymska o prawie właściwym dla zobowiązań umownych z 19 czerwca 1980 r., Dz.U. z 2008 r. Nr 10, poz. 57.
20 M. Czepelak, Wybór prawa właściwego dla zobowiązań pozaumownych w II rozporządzeniu rzymskim, KPP 2009, z. 2, s. 549–550.

I tak „das Zustandekommen” oznacza więc dojście umowy do skutku, obejmując kwestie związane z osiągnięciem przez
strony porozumienia (konsensu) 21 . Stąd w wersji niemieckiej konwencji rzymskiej pojawia się w tytule „die Einigung”, we
francuskiej „consentement”, w polskiej zaś – słowo „zgoda”. Stąd też pojawiło się pojęcie „istnienia”, przy czym nie chodzi
tu przecież o „istnienie umowy”, ale o zaistnienie – czyli pojawienie się oświadczeń woli tworzących konsens 22 .
Z kolei „skuteczność umowy” (die Wirksamkeit) dotyczy prawnych konsekwencji, a zatem mocy wiążącej przyznanej
przez prawo porozumieniu, do którego strony doszły 23 . Zatem prawo wskazane przez normę kolizyjną (czyli prawo
właściwe) ma określić, w jakim zakresie umowa wiąże strony – czyli w jakim zakresie wyrażone w niej zobowiązania są
ważne bądź nieważne.
Każda z dwóch omawianych kwestii, tj. zawarcie umowy oraz jej ważność, wywołuje pewien praktyczny problem
interpretacyjny ‒ jego źródłem jest używanie słowa „umowa”, którym posługują się przepisy rozporządzenia rzymskiego I
w takim znaczeniu, jak gdyby wyrażały one normy merytoryczne, a nie kolizyjne.
Pora zatem przytoczyć art. 10 ust. 1 powołanego rozporządzenia w pełnym brzmieniu:
„Artykuł 10
Zgoda i ważność materialna
1. Istnienie i ważność umowy lub jednego z jej postanowień ocenia się według prawa, które zgodnie z niniejszym
rozporządzeniem byłoby dla niej właściwe, gdyby umowa lub jej postanowienie były ważne”.
Jak to już wyjaśniono, przepis ten dotyczy zawarcia umowy (jej dojścia do skutku) oraz jej ważności. Żeby zająć się tą
drugą kwestią, trzeba najpierw zbadać pierwszą. Jednak art. 10 rozporządzenia rzymskiego I nie odpowiada bezpośrednio
na pytanie, czy w danym stanie faktycznym doszło do zawarcia umowy. Jako przepis wyrażający normę kolizyjną wskazuje
on, jakie prawo jest właściwe dla rozstrzygnięcia tej kwestii prawnej. Wskazanie prawa właściwego jest treścią dyspozycji
tej normy. Wyrażony w art. 10 ust. 1 rozporządzenia rzymskiego I nakaz zastosowania prawa odsyła zatem do art. 3–8 tego
rozporządzenia, które wskazują prawo właściwe dla poszczególnych rodzajów umów. Na przykład gdyby chodziło
o umowę sprzedaży, to – zakładając, że strony nie dokonały wyboru prawa – zgodnie z art. 4 ust. 1 lit. a omawianego
rozporządzenia kwestię, czy doszło do zawarcia takiej umowy, należałoby rozstrzygnąć na podstawie prawa państwa,
w którym sprzedawca ma miejsce zwykłego pobytu.
Takie rozwiązanie jeszcze na gruncie konwencji rzymskiej spotkało się z zarzutem naruszenia zasad logiki. Twierdzono
więc, że „aby zgodnie z przepisami art. 3 do 6 konwencji poszukiwać prawa właściwego dla umowy, należałoby wcześniej
przesłankowo ustalić, że umowa istnieje i jest ważna. Tymczasem przesądzenie wspomnianych kwestii jest w tym
przypadku celem prowadzonych poszukiwań. Przyjęta konstrukcja budzi zatem zastrzeżenia z punktu widzenia logiki” 24 .
Co więcej, prawo wskazane na podstawie art. 10 ust. 1 rozporządzenia rzymskiego I uzyskało przez użycie trybu
przypuszczającego (w nakazie zastosowania prawa, które „byłoby” właściwe, „gdyby umowa lub jej postanowienie były
ważne”) nazwę „hipotetycznego albo rzekomego statutu kontraktowego” (hypothetisches oder präsumptives
Vertragsstatut) 25 .
Przedstawiony wyżej zarzut oparty jest na wynikaniu entymematycznym, czyli takim, w którym jedna z przesłanek jest
przemilczana. Wnioskowanie to można przedstawić następująco: dla oceny, czy umowa została zawarta, należy zastosować
prawo, któremu ta umowa podlega (art. 10 ust. 1 powołanego rozporządzenia), ale to, któremu prawu podlega dana umowa
(art. 3–8 powołanego rozporządzenia), można ustalić dopiero wtedy, kiedy wiadomo, że została ona zawarta. Takie
rozumowanie rzeczywiście prowadzi do błędnego koła i sformułowanego na początku niniejszej publikacji paradoksu: dla
oceny, czy umowa została zawarta, stosuje się prawo, które byłoby właściwe, gdyby umowa była zawarta.
W powyższym wnioskowaniu trudno ujawnić przesłankę entymematyczną, a jeszcze trudniej wykazać, że opiera się ona
na nieporozumieniu prowadzącym do omawianej antynomii, dlatego że – jak to już sygnalizowano wcześniej – problem
dotyczy użycia słowa „umowa” w dwóch różnych znaczeniach determinowanych przez funkcję normy, którą dany przepis
wyraża. Chodzi o to, aby pojęcia „umowa” w przepisach rozporządzenia rzymskiego I nie interpretować tak, jak gdyby
chodziło o umowę w rozumieniu prawa polskiego, węgierskiego czy niemieckiego. Inne są bowiem funkcje norm
merytorycznych, inne zaś norm kolizyjnych.
Normy kolizyjne wyrażone w przepisach rozporządzenia rzymskiego I wskazują prawo właściwe dla „zobowiązań
umownych”. Podobnie rozporządzenie rzymskie II wskazuje prawo właściwe dla „zobowiązań pozaumownych” 26 .
Prawodawca unijny różnicuje więc na poziomie przepisów kolizyjnych różne rodzaje odpowiedzialności prywatnoprawnej.
Nie określa on jednak, kiedy dana odpowiedzialność powstaje (co jest jej źródłem) ani jaki ma ona zakres. Wszystko to
21 W piśmiennictwie niemieckim używa się dla oznaczenia tych zagadnień pojęcia „der äußere Vertragsabschlußtatbestand” – por. Ch.
Rühl, Rechtswahlfreiheit und Rechtswahlklauseln in allgemeinen Geschäftsbedingungen, Baden-Baden 1999, s. 104.
22 Podobnie w piśmiennictwie polskim posługiwano się zwrotem „warunki istnienia i wymogi skuteczności oświadczeń woli” – R.
Lonchamps de Bérier, Zobowiązania, oprac. J. Górski, Poznań 1948, s. 70.
23 Stąd konsens tworzy swoistą granicę między dem Zustandemommen a der Wirksamkeit, choć praktyczne rozgraniczenie tych sfer
napotkać może na poważne trudności – M. Kost, Konsensprobleme im internationalen Schuldvertragsrecht, Frankfurt am Main 1995, s. 82 i n.
24 M. Wojewoda, Zakres prawa właściwego dla zobowiązań umownych, Warszawa 2007, s. 237.
25 D. Martiny, Internationales Vertragsrecht, Köln 2010, s. 200.
26 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady nr 864/2007 z 11 lipca 2007 r. dotyczące prawa właściwego dla zobowiązań
pozaumownych (Rzym II), Dz.Urz. UE 2007 L 199/40.

pozostawia przepisom merytorycznym danego systemu prawnego, który zostaje wskazany przez normy kolizyjne –
ujednolicone w ramach Unii Europejskiej. Normy kolizyjne wskazują prawo właściwe za pomocą opisu łącznika, czyli
okoliczności, która w danej sprawie przesądza o prawie właściwym. Wybór tej, a nie innej okoliczności do roli łącznika jest
znakiem przekonania prawodawcy, że to właśnie ona wyraża najściślejsze powiązanie między konkretną sytuacją życiową a
prawem merytorycznym 27 .
W przypadku norm kolizyjnych nie chodzi zatem o to, by wskazać „jakiekolwiek” prawo, ale o to, by wskazać prawo
najściślej z daną kwestią związane. Ma ono bowiem – używając słynnego stwierdzenia Karla von Savigny – stanowić
„siedzibę” danego stosunku prawnego 28 . Dlatego zróżnicowanie norm kolizyjnych wynika przede wszystkim ze
zróżnicowania łączników, to ostatnie zaś z przekonania, że dla różnego rodzaju kwestii prawnych wynikających z
odmiennych stanów faktycznych inne okoliczności wyrażają najściślejszy związek z prawem.
Owo zróżnicowanie norm kolizyjnych skutkuje tym, że ich zastosowanie wymaga najpierw rozstrzygnięcia, która z
norm obejmuje swoją hipotezą dany stan faktyczny (względnie jego część), czy też – inaczej mówiąc – która norma
kolizyjna jest miarodajna dla wskazania prawa właściwego dla danej kwestii. Stąd na przykład trzeba ocenić, czy prawo
właściwe powinien wskazać łącznik „miejsca zwykłego zamieszkania sprzedawcy”, czy też łącznik „miejsca, w którym
wystąpiła szkoda”. Taka decyzja będzie skutkowała zastosowaniem albo normy kolizyjnej dla „zobowiązań umownych”,
albo tej przewidzianej dla „zobowiązań pozaumownych”. Niemniej jednak decyzja ta nie oznacza bynajmniej, że w danej
sytuacji doszło do zawarcia umowy albo że nastąpił czyn niedozwolony. Normy kolizyjne nie wyróżniają bowiem ani
umów, ani czynów niedozwolonych, tylko kwestie, dla których prawo właściwe wskazuje łącznik „umowny”, „deliktowy”,
„spadkowy” itd.
O ile więc dyspozycja normy kolizyjnej wskazuje prawo jakiegoś państwa za pomocą opisu łącznika, o tyle hipoteza
takiej normy wskazuje zakres kwestii prawnych, które prawo właściwe ma rozstrzygnąć. Taką kwestią może być ocena, czy
w danym stanie faktycznym doszło do zawarcia umowy, a jeśli tak, to czy jest ona ważna. Dlatego też z art. 10 ust. 1 w
związku z art. 4 ust. 1 rozporządzenia rzymskiego I wynika następująca norma: o zawarciu umowy sprzedaży rozstrzyga
prawo tego państwa, w którym miejsce zwykłego pobytu ma potencjalny sprzedawca.
Jeżeli więc przepisy rozporządzenia rzymskiego I posługują się pojęciem „umowa”, to nie należy go rozumieć tak,
jak gdyby chodziło o umowę na gruncie określonego (np. czeskiego czy francuskiego) porządku prawnego, ale jako
syntetyczny opis sytuacji życiowych, dla których norma kolizyjna wskazuje prawo właściwe. Stąd z brzmienia art. 4 ust.
1 lit. a rozporządzenia rzymskiego I: „umowa sprzedaży towarów podlega prawu państwu, w którym sprzedawca ma
miejsce zwykłego pobytu” wynika, że określone stany faktyczne są – w przekonaniu prawodawcy – najściślej związane
z prawem tego państwa, w którym ma miejsce stałego pobytu potencjalny sprzedawca. To właśnie prawo ma
rozstrzygnąć najpierw o tym, czy w ogóle do zawarcia umowy doszło.
Zasadniczym elementem hipotezy normy kolizyjnej jest zatem zakres, czyli syntetyczny opis sytuacji życiowych, dla
których dana norma wskazuje prawo właściwe. Pozostając przy ostatnim przykładzie art. 4 ust. 1 lit. a rozporządzenia
rzymskiego I, można stwierdzić, że zakres wyraża się słowem „umowa sprzedaży”, a pozostała część hipotezy brzmi „jeśli
nie dokonano dla niej wyboru prawa właściwego” (tzn. jeśli strony nie skorzystały z kompetencji przyznanej im przez art. 3
tego rozporządzenia). Jak trafnie wskazano w polskim piśmiennictwie, zakresy norm kolizyjnych „nie operują bynajmniej
»gotowymi« stosunkami prawnymi, ale – tak samo jak hipotezy norm prawno-merytorycznych poszczególnych państw –
stypizowanymi stanami faktycznymi” 29 . Tym ostatnim odpowiadają z kolei kwestie prawne, które ma rozstrzygnąć prawo
wskazane przez normę kolizyjną. Stąd też zakres takiej normy przesądza o zakresie zastosowania prawa właściwego.
Rzadko jednak zdarza się, że całokształt danej sytuacji życiowej objęty jest zakresem jednej tylko normy kolizyjnej.
Ponieważ ta ostatnia wskazywać ma prawo najściślej związane, to okazuje się zazwyczaj, że dla różnych aspektów
określonego stanu faktycznego odpowiednie dla tego celu są zupełnie inne okoliczności. I tak, dla określenia zdolności do
działań prawnych stosuje się zazwyczaj łączniki personalne (obywatelstwo, miejsce zamieszkania lub stałego pobytu danej
strony), dla zasadniczych problemów związanych z zawieranym przez strony porozumieniem stosuje się łącznik siedziby
strony, która potencjalnie spełnić ma świadczenia charakterystyczne (siedziba potencjalnego sprzedawcy), a dla oceny
formy oświadczeń woli stosuje się jeszcze dodatkowo prawo państwa, w którym to oświadczenie zostało złożone. Tak więc
27 Bardzo dobrze oddaje to § 1 austriackiej ustawy związkowej z 15 czerwca 1978 r. o prawie prywatnym międzynarodowym:
„Grundsatz der stärksten Beziehung
§ 1. (1) Sachverhalte mit Auslandsberührung sind in privatrechtlicher Hinsicht nach der Rechtsordnung zu beurteilen, zu der die stärkste
Beziehung besteht.
(2) Die in diesem Bundesgesetz enthaltenen besonderen Regelungen über die anzuwendende Rechtsordnung (Verweisungsnormen) sind als
Ausdruck dieses Grundsatzes anzusehen”.
– Bundesgesetzblatt I, nr 304 ze zm. Polskie tłumaczenie tej ustawy – J. Poczobut, Kodyfikacje prawa prywatnego międzynarodowego,
Warszawa 1991, s. 17–26.
28 „die gesammte Aufgabe dahin geht, dass bei jedem Rechtsverhältniss dasjenige Rechtsgebiet aufgesucht werde, welchem dieses
Rechtsverhältniss seiner eigenthümlichen Natur nach angehört oder unterworfen ist (worin dasselbe seinen Sitz hat)” – K. von Savigny, System
des heutigen römischen Rechts, Band. VIII, Verlag Veit & Co, Berlin 1849, s. 108.
29 H. Trammer, Z rozważań nad strukturą normy kolizyjnej prawa prywatnego międzynarodowego, „Studia Cywilistyczne” 1969, t. 13–14, s.
400. Sprawa komplikuje się w przypadku tzw. kwestii wyprzedzającej (Erstfrage), kiedy zastosowanie danej normy kolizyjnej (np. wskazującej
prawo właściwe dla rozwodu) jest uwarunkowane ustaleniem istnienia określonego stosunku prawnego (np. małżeństwa).

w zachowaniach stron i towarzyszącym im okolicznościach wyróżnia się z punktu widzenia art. 10 i 11 rozporządzenia
rzymskiego I dwa aspekty: pierwszy – zawarcie umowy i jej ważność materialną oraz drugi – ważność formalną, przy czym
rozróżnienie to polega na przyjęciu innej konstrukcji wskazania prawa właściwego dla każdego z tych zagadnień prawnych.
Z punktu widzenia przepisów merytorycznych oba te aspekty mogą być powiązane, jak to ma miejsce wówczas, gdy
wymogi co do formy oświadczeń woli mają służyć ustaleniu, że doszło do porozumienia (konsensu).
Zważywszy, że dojście umowy do skutku jest efektem działania ludzkiego „przedstawiającego się na zewnątrz jako
przejaw woli ludzkiej, by pewien skutek prawny nastąpił” 30 , przepisy merytoryczne określają, jakiego rodzaju
zachowaniom można przypisać zamiar wywołania danego skutku prawnego (np. złożenia oferty albo jej przyjęcia), a tym
samym ustanawiają normatywne reguły oceny tych zachowań. Odnosi się to konsekwentnie do dwóch kwestii: czy dane
zachowanie stanowi oświadczenie woli oraz jaką treść ma to oświadczenie. Stąd też art. 12 ust. 1 lit. a rozporządzenia
rzymskiego I precyzujący, jakie zagadnienia prawne obejmuje zakres normy kolizyjnej wyrażony pojęciem „umowa”,
wskazuje jako pierwsze z nich wykładnię umowy 31 . Oczywiście poszczególne systemy prawne wykazują z tej perspektywy
różnice, które najbardziej wyraźne są w przypadku normatywnej oceny braku reakcji oblata na złożoną ofertę.
Wskazuje się, że „brak odpowiedzi na złożoną mu ofertę w zasadzie nie oznacza ani jej przyjęcia, ani też jej odrzucenia.
Wyjątki od tej zasady występują w dwóch sytuacjach. Po pierwsze, w milczeniu oblata można dostrzegać przyjęcie oferty,
jeśli przypisanie zachowaniu oblata takiego znaczenia jest dopuszczalne na gruncie reguł oceny milczenia jako
oświadczenie woli. Po drugie, milczenie oblata oznacza przyjęcie oferty wtedy, gdy szczególny przepis prawa łączy taką
ocenę z brakiem odpowiedzi oblata na złożoną mu ofertę” 32 . W praktyce problem może więc wystąpić tam, gdzie prawo
wskazane jako właściwe wiąże konsekwencje prawne z brakiem reakcji oblata, przy czym takich konsekwencji nie
przewiduje prawo państwa, w którym ma on miejsce zwykłego pobytu. To ostatnie stanowi niejako „naturalne środowisko”
prawne oblata, który może – polegając na nim – nie podejmować żadnych działań w związku z otrzymaną ofertą, w
szczególności – nie robić nic w celu ustalenia, jakie prawo jest właściwe i jaka jest jego treść.
Dla tego rodzaju sytuacji przewidziano art. 10 ust. 2 rozporządzenia rzymskiego I. Przepis ten powtarzający rozwiązanie
przyjęte w art. 8 ust. 2 konwencji rzymskiej 33 ma następujące brzmienie:
„Jeżeli jednak z okoliczności wynika, że nie byłoby uzasadnione dokonywanie oceny skutków zachowania się jednej ze
stron według prawa określonego zgodnie z ust. 1, strona ta może – w celu ustalenia, że nie wyraziła zgody na zawarcie
umowy – powołać się na prawo państwa miejsca swojego zwykłego pobytu”.
Tego rodzaju konstrukcję można uznać za wariant tzw. wskazania korygującego 34 , które in casu polega na tym, że
dopuszczalne jest odstąpienie od zastosowania prawa zasadniczo właściwego (wskazanego na podstawie art. 3–6
powołanego rozporządzenia) i zastosowanie prawa miejsca zwykłego pobytu strony, która domaga się uznania, że jej
zachowanie nie oznaczało zamiaru zawarcia umowy. Wprowadzenie takiej możliwości ma oczywiście umożliwić
osiągnięcie określonego rezultatu na płaszczyźnie prawa merytorycznego, czyli przyjęcie, że umowa nie doszła do skutku
(nie została zawarta). Norma wyrażona w art. 10 ust. 2 rozporządzenia rzymskiego I ma więc charakter „jednokierunkowy”,
to znaczy może prowadzić do uznania, że umowa nie doszła do skutku – wbrew temu, iż prawo zasadniczo właściwe uznaje
umowę za zawartą – natomiast nie może ona doprowadzić do stwierdzenia zawarcia umowy wbrew prawu zasadniczo
właściwemu 35 .
Zastosowanie prawa miejsca zwykłego pobytu w celu uznania umowy za niezawartą zależy od wystąpienia
uzasadnionych okoliczności. Obejmują one nie tylko zachowanie tej strony, która twierdzi, że „nie wyraziła zgody na
zawarcie umowy”, lecz całokształt relacji między obiema stronami, w szczególności zwyczaje, których przestrzegały, oraz
ich dotychczasowe stosunki. Oczywiste jest, że używając zwrotu „skutki zachowania” twórcy konwencji rzymskiej mieli na
uwadze przede wszystkim brak reakcji jednej ze stron w procesie zawierania umowy. Niemniej jednak podkreśla się, że
sformułowanie „zachowanie strony” odnosi się nie tylko do zaniechania, lecz także do działania, a ponadto, że nie chodzi
tylko o oblata, lecz także o oferenta 36 .
Uwzględnienie prawa miejsca zwykłego pobytu strony, które in casu nie uznaje jej zachowania za prowadzące do
zawarcia umowy, wydaje się wyrazem przekonania, że w niektórych przypadkach prawo to jest ściślej związane
z zachowaniem tej strony niż prawo zasadniczo właściwe. Ponadto, co wyraźnie widać w przypadku braku reakcji na
ofertę, norma wyrażona w art. 10 ust. 2 rozporządzenia rzymskiego I zapewnia oblatowi większą przewidywalność
30 R. Lonchamps de Bérier, Wstęp do nauki prawa cywilnego, Lublin 1922, s. 161.
31 W innym kontekście, ale trafnie wskazano na to, że wykładnia dotyczy jednocześnie tego, czy dane zachowanie stanowi oświadczenie
woli i jaką ma ono treść – Dicey, Morris and Collins on the conflict of laws, red. L. Colins, t. II, London 2006, s. 1567.
32 B. Gawlik, Procedura zawierania umowy na tle przepisów ogólnych prawa cywilnego (art. 66–72 k.c.), Kraków 1977, s. 99.
33 Rozwiązanie przyjęte w konwencji rzymskiej z 1980 r. zostało wypracowane po żywej doktrynalnej debacie. W polskim piśmiennictwie
przedstawił ją (wraz projektami rozwiązań, które ostatecznie nie zostały przyjęte) M. Wojewoda, Zakres prawa właściwego dla zobowiązań
umownych, Warszawa 2007, s. 240–242.
34 A. Mączyński, Wskazanie kilku praw przez normę kolizyjną prawa prywatnego międzynarodowego, w: Rozprawy z polskiego i
europejskiego prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ofiarowana Profesorowi Józefowi Skąpskiemu, Kraków 1994, s. 239.
35 Podkreślono to w M. Giuliano, P. Lagarde, Rapport concernant la convention sur la loi applicable aux obligations contractuelles,
Dz.Urz. UE 1980 C 282/28.
36 M. Giuliano, P. Lagarde, Rapport concernant la convention sur la loi applicable aux obligations contractuelles, Dz.Urz. UE 1980 C
282/28.

normatywnej oceny jego milczenia przez to, że pozwala mu powołać się na prawo miejsca swojego zwykłego pobytu. W
konsekwencji przewidziane w omawianym przepisie wskazanie korygujące obejmuje pewien wycinek z zakresu
sytuacyjnego ujętego w słowie „umowa”, w którym jednak nadal zawiera się kwestia zawarcia umowy (jej dojścia do
skutku).
Jak widać, wskazanie prawa właściwego dla rozstrzygnięcia, czy doszło do zawarcia umowy i czy jest ona ważna, nie
wymaga bynajmniej przyjęcia założenia, że umowa została zawarta i jest ważna. Stąd opisana wyżej antynomia jest
pozorna. Niemniej jednak sprzeczność ta pojawia się w przypadku szczególnej czynności prawnej, jaką jest wybór prawa.
Zarówno brak miejsca, jak i specyfika tego zagadnienia pozwalają jedynie na zasygnalizowanie go w niniejszej publikacji.
Wybór prawa właściwego dla umowy jest czynnością prawną prawa kolizyjnego 37 i – jak w przypadku każdej umowy –
rozważyć trzeba kwestię jej zawarcia oraz ważności. Pierwszą z nich przesądza art. 3 ust. 1 zd. 2 rozporządzenia
rzymskiego I, które dopuszcza dokonanie wyboru prawa zarówno w sposób wyraźny, jak i dorozumiany. Drugą kwestię
rozstrzyga art. 3 ust. 5 rozporządzenia rzymskiego I, który nakazuje, aby do „oceny istnienia i ważności porozumienia stron
w przedmiocie prawa właściwego” stosować art. 10, 11 i 13 tego rozporządzenia. W doktrynie jednak wskazuje się, że
zakres odesłania do przepisów wskazujących prawo właściwe dla umów obligacyjnych należy ograniczyć do kwestii
ważności wyboru prawa, w szczególności do problemów związanych z wadami oświadczeń woli i ten też kierunek, jeszcze
na gruncie konwencji rzymskiej, obrało orzecznictwo 38 . W takim jednak przypadku istotnie dojdzie do zastosowania – dla
rozstrzygnięcia, czy wybór jest ważny – prawa, które byłoby właściwe dla umowy, której wybór dotyczy, gdyby wybór
prawa był ważny.
Wydaje się przy tym, że również ze względu na takie właśnie rozwiązanie należy ograniczyć zakres odesłania zawartego
w art. 3 ust. 5 rozporządzenia rzymskiego I, uznając, że dojście wyboru prawa do skutku oceniane jest według
autonomicznej regulacji 39 przewidzianej w art. 3 ust. 1 zd. 2 tego rozporządzenia i dopiero gdy na jej podstawie zostałoby
stwierdzone dokonanie wyboru przez złożenie stosownych oświadczeń woli, uzasadniona stanie się ocena ich ważności w
świetle wskazanego przez wybór prawa. Innymi słowy, dojście wyboru prawa do skutku nie podlega prawu, o którego
wybór chodzi. Dopiero ustalenie, że wybór został dokonany (to znaczy, że strony osiągnęły w tym przedmiocie
porozumienie), pozwala na zbadanie, czy – w świetle wymogów wybranego przez nie prawa ‒ konsens ten jest
niewadliwy. Nie podlega natomiast prawu wybranemu przez strony sama dopuszczalność dokonania wyboru, o której
decyduje art. 3 ust. 1 rozporządzenia rzymskiego I. Stąd też strony mogą wybrać prawo państwa, którego normy kolizyjne
nie dopuszczają wyboru prawa w takiej sytuacji.
Powyższe rozważania przedstawiły analizę wskazania prawa właściwego dla oceny, czy do zawarcia umowy doszło oraz
czy jest ona ważna. Obecnie pora zająć się skutkami stwierdzenia przez to prawo, że umowa jest nieważna.
Zgodnie z art. 12 ust. 1 lit. e rozporządzenia rzymskiego I prawo właściwe dla umowy ma zastosowanie do skutków jej
nieważności. Przepis ten powtarza więc rozwiązanie przyjęte w art. 10 ust. 1 lit. e konwencji rzymskiej z 1980 r., który
jednak – w związku z zastrzeżeniami, jakie złożyły Włochy oraz Wielka Brytania – nie obowiązywał we wszystkich
państwach będących stronami tej umowy międzynarodowej.
Krytyka wspomnianego przepisu, która doprowadziła do złożenia wspomnianych zastrzeżeń, zarzucała, że przepisy
merytoryczne regulujące obowiązki stron związane z nieważnością umowy nie należą już do prawa umów, stanowiąc albo
odrębne działy prawa, jak na przykład angielskie law of restitution, albo odrębne instytucje – takie jak bezpodstawne
wzbogacenie. W związku z tym wskazywano, że zastosowanie tego rodzaju przepisów merytorycznych nie może się
odbywać na podstawie normy kolizyjnej dotyczącej zobowiązań umownych. Jak to zostanie wykazane, zarzut ten wynika z
przenoszenia znaczenia nadawanego pojęciu „umowa” w przepisach merytorycznych na grunt przepisów kolizyjnych.
Wyżej przedstawiono już pozorną sprzeczność powstającą przy wskazaniu prawa właściwego, którą wywołuje brak
rozróżnienia płaszczyzny kolizyjnej i merytorycznej. Obecnie wyjaśnione zostanie kolejne nieporozumienie, tym razem
dotyczące nie wskazania prawa właściwego, ale zakresu jego zastosowania.
Norma kolizyjna obejmuje swym zakresem pewien stan faktyczny lub jego określony aspekt, dla którego wskazuje
prawo właściwe. To ono powinno rozstrzygnąć wszystkie kwestie prawne, które odpowiadają stanowi faktycznemu
objętemu zakresem normy kolizyjnej. Bez znaczenia pozostaje przy tym, jaką systematykę przewiduje w tym względzie
prawo właściwe. Tym bardziej nie powinno się tej systematyki przekładać na przepisy kolizyjne.
Aby zilustrować powyższe tezy, trzeba ponownie przypomnieć, że norma kolizyjna, co do zasady, nie obejmuje swoim
zakresem stosunków prawnych, lecz stany faktyczne wyodrębnione w sposób stypizowany ze względu na dany łącznik.
Zakres normy kolizyjnej wyrażony słowem „umowa” oznacza więc sprawy, dla których prawo najściślej związane wskazuje
łącznik „kontraktowy” – np. miejsce zwykłego pobytu jednej ze stron. Zakwalifikowanie danego stanu faktycznego do takiej
zakresu normy kolizyjnej nie przesądza – jak o tym była wyżej mowa – ani o tym, że doszło do zawarcia umowy, ani czy jest
ona ważna. Kwestie te – i wszystkie inne mieszczące się w zakresie normy kolizyjnej – ma dopiero rozstrzygnąć prawo
właściwe.
37 W polskim piśmiennictwie ugruntowała ją praca J. Skąpskiego, Autonomia woli w prawie międzynarodowym prywatnym w zakresie
zobowiązań z umów, ZNUJ, „Prace Prawnicze”, z. 19, Kraków 1964.
38 M. Czepelak, Wybór prawa..., z. 2, s. 545–564.
39 D. Martiny, Internationales Vertragsrecht, Köln 2010, s. 197.

Zakwalifikowanie danego stanu faktycznego jako „umowy” w rozumieniu przepisów rozporządzenia rzymskiego I nie
przesądza bowiem o tym, że należy do niego stosować te tylko przepisy prawa właściwego, które odnoszą się do „umów” w
rozumieniu tego prawa. Przeciwnie, należy daną sprawę rozstrzygnąć tak, jak by to zrobił sąd tego państwa, którego prawo
jest właściwe. Jeśli więc właściwe jest prawo angielskie, to ono orzeknie o tym, czy umowa doszła do skutku i jest ważna,
czy też nie, a w tym drugim przypadku także i o tym, jakie są skutki tej nieważności 40 . Ta ostatnia kwestia będzie
prawdopodobnie wymagała zastosowania tych norm merytorycznych, które prawo angielskie określa jako law of restitution,
a nie tych zaliczanych do law of contracts 41 , ale jest to logiczna konsekwencja poprawnego rozdzielenia znaczeń, jakie
pojęciu „umowa” nadaje się na płaszczyźnie kolizyjnej i merytorycznej.
4. PRZEPISY O JURYSDYKCJI – ART. 5 UST. 1 ROZPORZĄDZENIA BRUKSELSKIEGO I
Obecnie pora zająć się trzecią płaszczyzną, na której tekst prawny posługuje się pojęciem umowy, czyli przepisami o
jurysdykcji krajowej. Przedmiotem rozważań będzie art. 5 ust. 1 rozporządzenia brukselskiego I. Przepis ten brzmi
następująco:
„Osoba, która ma miejsce zamieszkania na terytorium Państwa Członkowskiego, może być pozwana w innym Państwie
Członkowskim:
a) jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy – przed sąd miejsca, gdzie
zobowiązanie zostało wykonane albo miało być wykonane;
b) w rozumieniu niniejszego przepisu – i o ile co innego nie zostało uzgodnione – miejscem wykonania zobowiązania
jest:
– w przypadku sprzedaży rzeczy ruchomych – miejsce w Państwie Członkowskim, w którym rzeczy te zgodnie z
umową zostały dostarczone albo miały zostać dostarczone;
– w przypadku świadczenia usług – miejsce w Państwie Członkowskim, w którym usługi zgodnie z umową były
świadczone albo miały być świadczone;
c) jeśli lit. b nie ma zastosowania, wówczas stosuje się lit. a”.
Przepis ten jest wyjątkiem od ogólnej zasady actor sequitur forum rei wyrażonej w art. 2 ust. 1 rozporządzenia
brukselskiego I, który przewiduje, że „osoby mające miejsce zamieszkania na terytorium Państwa Członkowskiego mogą
być pozywane, niezależnie od ich obywatelstwa, przed sądy tego Państwa Członkowskiego”. Oznacza to, że fakultatywna
jurysdykcja sądu miejsca wykonania zobowiązania umownego dotyczy wyłącznie pozwanych mających miejsce
zamieszkania w jednym z krajów należących do Unii Europejskiej. Co więcej, omawiany przepis wyznacza nie tylko
właściwość międzynarodową sądów danego państwa, lecz także właściwość miejscową określonego sądu 42 .
Wprawdzie art. 5 ust. 1 rozporządzenia brukselskiego I dotyczy jurysdykcji szczególnej, niemniej jednak właśnie
dlatego jest to najczęściej powoływany przepis w przypadku większości sporów. Właściwość fori solutionis jest
bowiem zazwyczaj dla powoda bardziej korzystna niż właściwość fori domicilii. Właśnie ze względu na swoje
praktyczne znaczenie omawianemu przepisowi poświęcono wiele uwagi zarówno w doktrynie, jak i orzecznictwie.
Można przy tym wyróżnić dwa zasadnicze problemy z nim związane. Pierwszy sprowadza się do pytania, czy
przesłanką jurysdykcji krajowej jest zawarcie ważnej umowy. Drugi sprowadza się do kwestii ustalenia miejsca
wykonania zobowiązania. Niniejszy artykuł dotyczy zasadniczo pierwszej z nich, jako związanej z rozumieniem pojęcia
„umowa”, niemniej nie da się – przynajmniej częściowo – nie poruszyć także tej drugiej kwestii.
Trzeba więc najpierw zauważyć, że łącznik miejsca wykonania zobowiązania jest wyrazem przekonania prawodawcy o
istnieniu związku między państwem przezeń wskazanym a sporem wynikającym z umowy. Jak to wynika z punktu 8
preambuły rozporządzenia brukselskiego I: „Spory prawne podlegające niniejszemu rozporządzeniu muszą mieć łącznik z
terytorium jednego spośród Państw Członkowskich związanych tym rozporządzeniem” 43 , co odnosi się wprost do miejsca
zamieszkania pozwanego, jako okoliczności wyznaczającej właściwość sądu. Niemniej punkt 12 wspomnianej preambuły
dodaje, że: „Jurysdykcja oparta na łączniku miejsca zamieszkania powinna zostać uzupełniona jurysdykcją opartą na
innych łącznikach, które powinny zostać dopuszczone ze względu na ścisły związek pomiędzy sądem a sporem prawnym
lub w interesie prawidłowego wymiaru sprawiedliwości”.
40 P. Mostowik, Bezpodstawne wzbogacenie w prawie prywatnym międzynarodowym, Warszawa 2006, s. 176.
41 Szerzej: M. Czepelak, Concurrent Causes of Action in the Rome I and II Regulations, „Journal of Private International Law” 2011, vol. 7
(2), s. 7–8.
42 Stąd w niniejszym artykule użyto pojęcia „właściwość” zamiast „właściwość międzynarodowa”.
43 Zwrot „muszą mieć łącznik”, który budzi poważne zastrzeżenia z punktu widzenia elegancji językowej, wynika ponownie z tego, że tłumacz
kurczowo trzymał się niemieckiej wersji językowej, przekładając niemal literalnie wyrażenie „müssen einen Anknüpfungspunkt aufweisen”. O ileż
prościej i poprawniej byłoby użyć słów: „muszą mieć związek”, tak jak to jest w wersji angielskiej (a link) czy francuskiej (un lien). Wprawdzie
pojęcie „łącznik” jest oryginalnym, obrazowym i bardzo trafnym terminem wypracowanym w polskim piśmiennictwie (por. K. Przybyłowski,
Prawo prywatne międzynarodowe. Część ogólna, Lwów 1935, s. 106), ale posługiwanie się wyrażeniem „spory muszą mieć łącznik” razi brakiem
stylu i wyczucia językowego.

Problem polega nie tylko na tym, że zasadność wyboru loci solutionis na łącznik jurysdykcyjny jest w doktrynie
kwestionowana 44 , lecz także na tym, że bardzo trudne okazało się określenie, jaka okoliczność w konkretnym stanie
faktycznym stanowi miejsce wykonania zobowiązania. Trudność ta obejmuje dwa zagadnienia. Pierwsze sprowadza się do
pytania, które z kilku zobowiązań wynikających z jednej umowy jest miarodajne z punktu widzenia właściwości
międzynarodowej sądu. Drugie dotyczy sposobu określania miejsca wykonania tego zobowiązania, a ściślej rzecz biorąc
tego, czy należy w tym celu zastosować normy kolizyjne, czy też poprzestać na wykładni normy jurysdykcyjnej.
Oba te problemy pojawiły już na gruncie obowiązywania konwencji brukselskiej z 1968 r. 45 , czyli poprzednika
omawianego rozporządzenia brukselskiego I. Polska wprawdzie nie była ani nie jest stroną tej umowy międzynarodowej,
ale przystąpiła do „bliźniaczej” konwencji lugańskiej z 1988 r. 46 , której art. 5 ust. 1 odpowiadał i treścią art. 5 ust. 1
konwencji brukselskiej. Brzmiał on następująco:
„Osoba, która ma miejsce zamieszkania na terytorium jednego z Umawiających się Państw, może być pozwana w innym
Umawiającym się Państwie:
1) jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub roszczenia wynikające z umowy, przed sąd miejsca, gdzie
zobowiązanie zostało wykonane albo miało być wykonane (…)”.
Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej, idąc za sugestią zawartą w raporcie Jenarda 47 , przyjęło
wykładnię, w myśl której opisowi łącznika zawartemu w przytoczonej wyżej normie jurysdykcyjnej odpowiada wynikające
bezpośrednio z umowy zobowiązanie stanowiące podstawę żądania zawartego w powództwie 48 . Oznaczało to, że spór
oparty na tym samym stanie faktycznym mógł podlegać właściwości różnych sądów w zależności od tego, na jakie
uprawnienie dana strona czyniła podstawą swojego roszczenia procesowego.
Ponadto orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej odrzuciło możliwość określenia miejsca
zobowiązania przez wykładnię samej tylko normy jurysdykcyjnej, przyjmując, że w tym celu należy zastosować prawo
właściwe wskazane przez miarodajną normę kolizyjną. Innymi słowy, przyjęto, że sąd powinien dla określenia loci
solutionis zastosować obowiązujące w jego siedzibie normy kolizyjne. W sytuacji gdy treść tych norm była odmienna, sądy
poszczególnych państw będących stronami konwencji brukselskiej z 1968 r. i lugańskiej z 1988 r. mogły – paradoksalnie –
niezależnie od obowiązywania jednolitych norm o jurysdykcji inaczej rozstrzygać o swojej właściwości w tej samej
sprawie. Kolejny wydawałoby się paradoks – do którego przyjedzie jeszcze się odnieść – polegał na tym, że sąd określał
prawo właściwe dla zobowiązania, zanim jeszcze ustalił, czy jest właściwy, aby się nim zająć 49 .
Aby wyeliminować te problemy, Komisja Europejska zaproponowała, aby w zastępującym konwencję brukselską z
1968 r. rozporządzeniu brukselskim I wprowadzić autonomiczną (czyli niezależną od stosowania norm kolizyjnych)
definicję miejsca wykonania zobowiązania dla dwóch rodzajów umów, mianowicie sprzedaży i umów o świadczenie usług.
To wzorowane na art. 46 tiret 1 francuskiego kodeksu postępowania cywilnego 50 rozwiązanie ujęto w art. 5 ust. 1 lit. b
rozporządzenia brukselskiego I, w pozostałym zakresie utrzymano natomiast dotychczasowy sposób określania loci
solutionis.
Gdy weźmie się pod uwagę, że łącznikiem jurysdykcyjnym jest miejsce wykonania zobowiązania umownego, rodzi się
pytanie, czy chodzi w tym wypadku o ważne zobowiązanie. Kwestia ta jest aktualna bez względu na to, czy o właściwości
sądu decyduje jedno charakterystyczne zobowiązanie w odniesieniu do wszystkich sporów wynikających z umowy, czy też
poszczególne zobowiązania determinują tę właściwość tylko w odniesieniu do sporów z nimi związanych. Pytanie: czy
zobowiązanie, którego miejsce wykonania stanowi łącznik, ma być ważne, jest w istocie pochodną jednej z kwestii, której
dotyczy niniejszy artykuł – mianowicie: czy na podstawie art. 5 ust. 1 rozporządzenia brukselskiego I jurysdykcja może być
stwierdzona tylko w tych sytuacjach, gdy doszło do zawarcia między stronami ważnej umowy. Formułując tę kwestię
inaczej: czy dojście umowy do skutku oraz ważność tej umowy stanowią przesłankę zastosowania omawianego przepisu?
Jak wiadomo, w sporach dotyczących umów kwestia ich zawarcia czy też ważności pojawia się w przypadku każdego
typu powództwa wyróżnianego w polskiej nauce procesu cywilnego. W przypadku powództwa o świadczenie zawarcia
44 W polskiej literaturze szczegółowe omówienie tej kwestii prezentuje – z powołaniem się na piśmiennictwo niemieckie – K. Sznajder,
Jurysdykcja szczególna w zakresie zobowiązań umownych, Katowice 2007, s. 28–37.
45 Konwencja brukselska dotycząca jurysdykcji krajowej i wykonywania orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych z 27 września 1968
r., tekst jedn. Dz.Urz. UE 1998 C 27/1 i n.
46 Konwencja lugańska o jurysdykcji krajowej i wykonalności orzeczeń w sprawach cywilnych i handlowych z 16 września 1988 r., Dz.U. z
2000 r. Nr 10, poz. 132 i 133.
47 P. Jenard, Report on the Covention on jurisdiction and the enforcement of judgements in civil and commercial matters (Signed at
Brussels, 27 September 1968), Dz.Urz. UE 1979 C 59/17.
48 Wyrok TSUE z 6 października 1976 r., C-14/76, A. De Bloos, SPRL contre Société en commandite par actions Bouyer, Zb.Orz.
Trybunału Europejskiego 1976, s. 01497, pkt 11 i 13.
49 W tej sytuacji normy kolizyjne stosowane są więc wyprzedzająco niejako na „przedprożu jurysdykcji krajowej” – M. Czepelak, Glosa do
postanowienia SN z dnia 5 stycznia 2001 r., I CKN 1180/00, „Rejent” 2003, nr 11, s. 179.
50 Przepis ten brzmi następująco:
„Le demandeur peut saisir à son choix, outre la juridiction du lieu où demeure le défendeur:
– en matière contractuelle, la juridiction du lieu de la livraison effective de la chose ou du lieu de l’exécution de la prestation de service;”.
Wydaje się, że można w tym rozwiązaniu widzieć zastosowanie tzw. koncepcji charakterystycznego świadczenia znanej w prawie
kolizyjnym.

ważnej umowy stanowi typowe zagadnienie wstępne 51 . Podobnie będzie, jeśli strona zażąda ukształtowania stosunku
umownego przez sąd (np. na podstawie art. 358¹ k.c.). Natomiast w przypadku powództw o ustalenie istnienia lub
nieistnienia stosunku zobowiązaniowego wynikającego z umowy zawarcie umowy względnie jej ważność stanowić będą
zagadnie główne.
W orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej zawarcie umowy oraz jej ważność pojawiła się zarówno
jako zagadnienie główne, jak i wstępne. Jeśli powód domagał się zasądzenia świadczenia, sam fakt kwestionowania przez
pozwanego obowiązywania umowy nie został uznany za przeszkodę w stwierdzeniu właściwości sądu na podstawie art. 5
ust. 1 konwencji brukselskiej z 1968 r. Wskazano bowiem pragmatycznie, że jeśli sama możliwość kwestionowania
obowiązywania umowy wyłączałaby stosowanie tego przepisu, to wówczas zostałby on pozbawiony sensu 52 . Dodatkowo
wskazano na jego redakcję, która pozwala przyjąć, iż przepis „ten nie wymaga zawarcia umowy” 53 .
Lektura wspomnianych orzeczeń ujawnia jednak ich istotną słabość teoretyczną. Kwestionowanie przez pozwanego
zawarcia umowy uznano mianowicie za brak przeszkody do przyjęcia właściwości sądu na podstawie art. 5 ust. 1
konwencji brukselskiej z 1968 r., gdyż „przepis ten powinno się interpretować tak, aby sąd powołany do rozpoznania sporu
wynikłego z umowy mógł zbadać – nawet z urzędu – konieczne przesłanki swojej jurysdykcji ustalając obowiązywanie lub
nieobowiązywanie umowy, odnosząc się przy tym do istotnych w sprawie i przekonujących dowodów przedstawionych
przez stronę, której to dotyczy” 54 . Jeśli konsekwentnie przyjąć, że kwestia obowiązywania umowy jest badana jako
przesłanka jurysdykcji, to konsekwencją jej braku powinno być stwierdzenie braku jurysdykcji krajowej (w formie
przewidzianej przez legis fori processualis – np. w drodze postanowienia o umorzeniu postępowania), a nie oddalenie
powództwa, czyli rozstrzygnięcie co do istoty sprawy. Czegoś takiego Trybunał jednak nie zasugerował ani też – jak na to
wskazuje zarówno stan faktyczny, jak i kontekst całego uzasadnienia – nie zamierzał chyba sugerować. Zamiast tego
wskazano w doktrynie niemieckiej, że w razie stwierdzenia przez sąd, iż do zawarcia umowy nie doszło, powinien on
rozstrzygnąć sprawę co do meritum, przy czym uzasadniono ten pogląd względami ekonomii procesowej 55 . Skoro bowiem
sąd rozpoznał już kwestię dojścia umowy do skutku lub jej ważności, to badając kwestię jurysdykcji krajowej
przeprowadził także postępowanie rozpoznawcze i z reguły dysponuje materiałem dowodowym potrzebnym do
rozstrzygnięcia in meriti. Stąd też w piśmiennictwie niemieckim pojawiła się koncepcja „faktów o podwójnym skutku”
(eine doppelrelevante Tatsche), czyli okoliczności, które istotne są zarówno dla stwierdzenia właściwości sądu, jak i dla
rozstrzygnięcia sporu co do istoty 56 .
Z kolei w innym powołanym wyżej orzeczeniu Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej uznano wprawdzie, że
przyjęcie przez sąd swojej właściwości na podstawie art. 5 ust. 1 konwencji brukselskiej z 1968 r. „nie wymaga
stwierdzenia, że umowa została zawarta”, lecz jedynie konieczne jest ustalenie treści zobowiązania, o które chodzi 57 ,
niemniej jednak zaraz potem dodano, że zastosowanie omawianego przepisu „zakłada ustalenie istnienia zobowiązania
prawnego dobrowolnie zaciągniętego przez jedną stronę względem drugiej, na którym zostało oparte powództwo” 58 . Takie
wnioskowanie, jeśli rozumieć je dosłownie, jest modelowym przykładem sprzeczności. Nie można bowiem twierdzić, że
przesłanką jurysdykcji jest powstanie zobowiązania umownego, a zarazem przyjmować, iż zawarcie umowy nie jest
konieczne. Jeśli zobowiązania umowne są takimi, które wynikają z umowy (obligationes ex contractu), to jeśli umowa nie
obowiązuje, nie ma też zobowiązania.
Aby wytłumaczyć ten paradoks (a może doksę?), trzeba najpierw sięgnąć zarówno do systematyki omawianego aktu
normatywnego, jak i okoliczności spraw badanych przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Jak już wspomniano,
niegdyś art. 5 konwencji brukselskiej z 1968 r., a obecnie art. 5 rozporządzenia brukselskiego I przewidują tzw. jurysdykcję
szczególną – czyli wyjątek od zasadniczej właściwości sądów tego państwa, w którym pozwany ma miejsce zamieszkania. Owa
jurysdykcja szczególna dotyczy wyodrębnionych według kryterium przedmiotowego kilku rodzajów, wśród których znajdują
się także sprawy umowne (art. 5 ust. 1) oraz deliktowe (art. 5 ust. 3). Orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości Unii
51 Por. W. Siedlecki, Z. Świeboda, Postępowanie cywilne. Zarys wykładu, Warszawa 2004, s. 146.
52 Wyrok TSUE z 4 marca 1982 r., C-38/81, Effer SpA przeciwko Hans-Joachim Kantner, Zb.Orz. Trybunału Europejskiego 1982, s. 00825,
pkt 7–8.
53 Wyrok TSUE z 20 stycznia 2005 r., C-27/02, Petra Engler przeciwko Janus Versand GmbH, Zb.Orz. Trybunału Europejskiego 2005, s. I-
00481, pkt 45. W polskim tłumaczeniu tego orzeczenia niesłusznie stwierdzono, że chodzi o treść art. 5 ust. 1 konwencji brukselskiej z 1968 r., a
nie o jego redakcję czy też sformułowanie (ang. wording). Kwestia wykładni językowej będzie szerzej poruszona w dalszych rozważaniach.
54 Wyrok TSUE z 4 marca 1982 r., C-38/81, Effer SpA przeciwko Hans-Joachim Kantner, pkt 7.
55 H. Stoll, Gerichtsstand des Erfüllungsortes nach Art. 5 Nr. 1 EuGVÜ bei strittigem Vertragssabschluß, Praxis des Internationalen Privat-
und Verfahrensrecht 1983, z. 2, s. 53.
56 S. Leible, w: Europäisches Zivilprozeßrecht, red. T. Rauscher, München 2006, s. 161.
57 Wyrok TSUE z 20 stycznia 2005 r., C-27/02, Petra Engler przeciwko Janus Versand GmbH, pkt 50: „ In order to determine whether such
is the case in the main proceedings, it must be observed that it is clear from the case-law, first, that although Article 5(1) of the Brussels
Convention does not require the conclusion of a contract, the identification of an obligation is none the less essential for the application of that
provision, since the jurisdiction of the national court is determined in matters relating to a contract by the place of performance of the
obligation”.
58 Wyrok TSUE z 20 stycznia 2005 r., C-27/02, Petra Engler przeciwko Janus Versand GmbH, pkt 51: „the application of the rule of special
jurisdiction provided for matters relating to a contract in Article 5(1) presupposes the establishment of a legal obligation freely consented to by
one person towards another and on which the claimant’s action is based”.

Europejskiej przyjęło, że zakresy zastosowania norm wyrażonych w tych przepisach są rozłączne, to znaczy dany spór można
zakwalifikować jako albo deliktowy, albo kontraktowy, albo nienależący do żadnej z tych kategorii, ale nie jest dopuszczalne,
aby był on uznany jednocześnie za deliktowy i kontraktowy. W wielu sprawach Trybunał musiał więc rozważyć, czy daną
sprawę zakwalifikować jako umowną, czy też jako wynikającą z czynu niedozwolonego. Niejako wyprzedzająco trzeba przy
tym dodać, że Trybunał odrzucił pogląd, jakoby decydowała w tym zakresie kwalifikacja przedstawiona przez powoda, w
szczególności oparta na przepisach merytorycznych takiego czy innego prawa 59 .
W świetle tych uwag można teraz inaczej spojrzeć na uzasadnienie powołanego wyżej orzeczenia wydanego w sprawie
Petry Engler. Powódka zamieszkała w Austrii domagała się wypłaty wygranej, o której zawiadomiła ją osoba prawna z
siedzibą w Niemczech. Zarówno fakt wysłania przedmiotowego zawiadomienia, jak i jego treść były w sprawie bezsporne,
natomiast problem stanowiła kwalifikacja tego zdarzenia z punktu widzenia konwencji brukselskiej z 1968 r., a zatem to,
czy spór o wypłatę wynagrodzenia jest objęty zakresem zastosowania normy wyrażonej w art. 5 ust. 1 tej konwencji
(sprawy dotyczące umów), czy też w art. 5 ust. 3 tejże (sprawy dotyczące czynów niedozwolonych).
Zauważyć przy tym warto pewien językowy niuans. Mianowicie Trybunał zaznaczył, że dla stwierdzenia swojej
właściwości na podstawie art. 5 ust. 1 konwencji brukselskiej z 1968 r. sąd nie musi ustalić, że umowa została zawarta (the
conclusion of a contract), ale musi ustalić treść zobowiązania, czy oddając to bardziej dosłownie – wskazać, określić,
zidentyfikować je (the identification of an obligation) 60 . Wydaje się zatem, że o ile zawarcie umowy jest kwestią
o charakterze prawnym, która może być rozstrzygnięta wyłącznie na podstawie przepisów merytorycznych określonego
porządku prawnego, o tyle wskazanie zobowiązania jest kwestią faktyczną, która sprowadza się do pytania: czy w danej
sytuacji życiowej można dopatrzyć się – posługując się po raz wtóry użytym już sformułowaniem – działania ludzkiego
„przedstawiającego się na zewnątrz jako przejaw woli ludzkiej, by pewien skutek prawny nastąpił” 61 .
Owo „określenie” zobowiązania potrzebne jest z dwóch powodów. Po pierwsze, jest ono wymagane po to, aby
zakwalifikować dany stan faktyczny jako spór dotyczący naruszenia umowy (czyli zobowiązania dobrowolnie
zaciągniętego), a nie spór dotyczący naruszenia powszechnego obowiązku. Takie rozumienie sugeruje dalsza część
uzasadnienia omawianego orzeczenia, w której stwierdza się, że list z zawiadomieniem o wygranej „może zatem stanowić
»dobrowolnie zaciągnięte« zobowiązanie w rozumieniu orzecznictwa” 62 Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Nie
chodzi o to, czy in casu zawiadomienie o wygranej doprowadziło (łącznie z zachowaniem powódki) do zawarcia umowy,
czy też nie – gdyż to da się ocenić dopiero po wskazaniu prawa właściwego, na podstawie jego przepisów merytorycznych.
Istotne jest natomiast to, że zachowanie pozwanego można prima facie uznać za oświadczenie woli, co uzasadnia
zastosowanie łącznika miejsca wykonania zobowiązania dla określenia właściwości sądu.
Po drugie, „określenie” zobowiązania jest konieczne dlatego, że trzeba przecież ustalić miejsce jego wykonania. Dlatego
– z punktu widzenia właściwości sądu – wymagane jest, aby zachowaniom stron dało się prima facie przypisać zamiar
zawarcia umowy oraz aby dało się ustalić jej treść w takim zakresie, w jakim jest to potrzebne do określenia miejsca
wykonania zobowiązania. Taki kierunek interpretacji wydaje się wynikać z orzeczenia w sprawie Tacconi 63 .
Co więcej, w tę stronę poszła praktyka sądów państw konwencyjnych, które ponadto przyjęły, że na podstawie art. 5 ust.
1 konwencji brukselskiej z 1968 r. sąd jest właściwy także do rozpoznania sprawy o ustalenie istnienia 64 albo nieistnienia 65
wynikającego z umowy stosunku zobowiązaniowego, a więc do tego, aby rozstrzygnąć tylko o tym, czy umowa została w
ogóle zawarta i czy jest ważna.
Analiza orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz sądów państw unijnych pokazuje zatem, że dla
przyjęcia jurysdykcji na podstawie art. 5 ust. 1 konwencji brukselskiej z 1968 r. oraz jego następcy – art. 5 ust. 1
rozporządzenia brukselskiego I nie należy badać, czy strony wiąże umowa, ale czy zaistniał między nimi spór dotyczący
umowy. Innymi słowy, nie chodzi o zawarcie albo ważność umowy, ale o spory umowne.
59 Wyrok TSUE z 17 czerwca 1992 r., C-26/91, Jakob Handte & Co. GmbH przeciwko Traitements Mécano-chimiques des Surfaces SA,
Zb.Orz. Trybunału Europejskiego 1992, s. I-03967, pkt 15.
60 Polska oficjalna wersja omawianego wyroku zupełnie zatraca ten niuans, przekładając zwrot „identification of an obligation” na
„stwierdzenie istnienia zobowiązania”, co w efekcie daje następującą sprzeczność: „Dla stwierdzenia, że właśnie tak jest w postępowaniu przed
sądem krajowym, należy przypomnieć, że z orzecznictwa wynika, po pierwsze, iż pomimo że art. 5 pkt 1 konwencji brukselskiej nie wymaga
stwierdzenia, że umowa została zawarta, to jednak stwierdzenie istnienia zobowiązania jest nieodzowne dla zastosowania tego przepisu,
ponieważ jurysdykcja przy powództwach dotyczących umowy lub roszczeń wynikających z umowy ustalana jest w oparciu o miejsce, gdzie
zobowiązanie będące podstawą powództwa zostało lub miało zostać wykonane”.
61 R. Lonchamps de Bérier, Wstęp do nauki prawa cywilnego, Lublin 1922, s. 161.
62 „Such a letter, sent to addressees and by the means chosen by the sender solely on its own initiative, may therefore constitute an
obligation ‘freely assumed’ for the purpose of the case-law cited in paragraph 50 of the present judgment” – wyrok TSUE z 20 stycznia 2005 r.,
C-27/02, Petra Engler przeciwko Janus Versand GmbH, pkt 53. Na marginesie – dla zobrazowania jakości polskiego tłumaczenia – można
zauważyć, że mowa w nim o przesyłce, która „znajduje swoje źródło tylko w woli autora”.
63 „while Article 5(1) of the Brussels Convention does not require a contract to have been concluded, it is nevertheless essential, for that
provision to apply, to identify an obligation, since the jurisdiction of the national court is determined, in matters relating to a contract, by the
place of performance of the obligation in question” – wyrok TSUE z 17 września 2002 r., C-334/00, Fonderie Officine Meccaniche Tacconi SpA
przeciwko Heinrich Wagner Sinto Maschinenfabrik GmbH (HWS), pkt 22.
64 Wyrok Oberlandesgerichtshof we Frankfurcie nad Menem z 28 listopada 1979 r., Recht der Internationalen Wirtschaft 1980, s. 585.
65 Wyrok angielskiego Court of Appeal z 2 IV 1996 r., Boss Group Ltd. przeciwko Boss France S.A. [1997] 1 W.L.R. 351.

W tym miejscu konieczne staje przedstawienie językowego kontekstu wykładni omawianego przepisu. Otóż polski tekst
art. 5 ust. 1 rozporządzenia brukselskiego I posługuje się zwrotem „jeżeli przedmiotem postępowania jest umowa lub
roszczenia wynikające z umowy”, co jest dosłownym tłumaczeniem z niemieckiej wersji tego przepisu, która używa
wyrażenia „wenn ein Vertrag oder Ansprüche aus einem Vertrag den Gegenstand des Verfahrens bilden”. Tymczasem
wersja angielska i francuska mówią nie o „umowach”, ale o „sprawach dotyczących umów” (in matters relating to a
contract, en matière contractuelle). Praktyka orzecznicza wyraźnie poszła właśnie w tym kierunku, który sugerują między
innymi tekst angielski i francuski 66 .
Widać też wyraźnie, że na gruncie omawianego przepisu przyjęła się autonomiczna wykładnia pojęcia „umowa”, przy
czym „autonomia” oznacza tu oderwanie się od konkretnego systemu prawa merytorycznego – najczęściej tego, w świetle
którego swoje żądanie formułuje powód 67 . Innymi słowy, to, że określony system prawny uznaje, iż w danym stanie
faktycznym doszło do zawarcia umowy, nie ma znaczenia rozstrzygającego. Orzecznictwo i doktryna zgodnie widzą w
pojęciu „sprawy umowne” – odwołując się do zamieszczonych wyżej uwag odnoszących się do norm kolizyjnych – nie
„gotowe stosunki prawne”, ale stany faktyczne, stypizowane według szeroko rozumianego pojęcia umowy. Chodzi więc o
takie sytuacje życiowe, w których dałoby się dopatrzyć zachowania prima facie prezentującego się jako dobrowolne
zaciągnięte zobowiązanie jednej strony względem innej (obligation freely assumed by one party towards another) 68 .
Można byłoby więc przyjąć, że orzecznictwo i doktryna nie utożsamiają pojęcia „umowa” z rozumieniem nadawanym mu
w przepisach merytorycznych określonego porządku prawnego i przyjmując tzw. autonomiczną wykładnię tego pojęcia
zrealizowały w odniesieniu do norm jurysdykcyjnych postulat przedstawiony wyżej w odniesieniu do norm kolizyjnych.
Postulat ten dałoby się więc teraz poszerzyć i ująć następująco: zarówno przepisy rozporządzenia rzymskiego I, jak
i brukselskiego I, posługując się pojęciem „umowa”, nie odnoszą go do stosunków prawnych – tak jak definiują je przepisy
merytoryczne – ale do stanów faktycznych, dla których za pomocą przewidzianego przez prawodawcę łącznika wskazuje się,
czy to sąd – właściwy do rozpoznania oznaczonej sprawy, czy to prawo – właściwe dla określenia konsekwencji danej sytuacji
życiowej. Wydaje się jednak, że – mimo wcześniej przytoczonych przykładów – postulat ten nie jest konsekwentnie
realizowany w orzecznictwie.
Problem ten staje się widoczny, jeśli przyjrzeć się temu, jak rozstrzygana jest kwestia właściwości sądu ze względu na
zgłaszane przez powoda żądanie. Nie wzbudziło kontrowersji to, że art. 5 ust. 1 rozporządzenia brukselskiego I stanowi
podstawę jurysdykcji krajowej w sytuacji, w której powód domaga się zasądzenia świadczenia wynikającego z umowy (bez
względu na to, czy pozwany kwestionuje jej obowiązywanie, czy też nie). Dodatkowo przyjmuje się, że omawiany przepis
dotyczy zarówno świadczenia wynikającego bezpośrednio z umowy, jak i odszkodowania, którego powód domaga się w
jego miejsce (choć wówczas właściwość wyznacza miejsce wykonania świadczenia pierwotnego, a nie
odszkodowawczego). Tym jednak, co wzbudziło kontrowersje, było żądanie zasądzenia świadczenia wynikającego z faktu,
że umowa nie obowiązywała – to znaczy, że albo nie doszło do jej zawarcia, albo była ona – względnie stała się –
nieważna.
Znakomity przykład pozwalający omówić ten problem stanowi sprawa Kleinwort Benson Ltd. przeciwko miastu
Glasgow stanowiąca ilustrację zastosowania konwencji brukselskiej z 1968 r. do spraw między poszczególnymi krajami
Wielkiej Brytanii 69 . Powodem był angielski bank, który zawarł ze wspomnianą szkocką gminą kilka umów o charakterze
swapów procentowych. Na podstawie tychże umów bank wypłacił miastu ponad 800 tysięcy funtów, miasto zaś bankowi –
tylko niecałe 80 tysięcy. Bank, powołując się na przekroczenie zakresu umocowania przez Radę Miejska Glasgow
(działanie ultra vires), żądał uznania umów za nieważne ab initio oraz nakazania zwrotu wypłaconych przezeń pieniędzy
(restitution). Powodowi, ze względu na pewne przepisy prawa angielskiego dotyczące przedawnienia, które jednak
pozostają poza zakresem niniejszej publikacji, bardzo zależało na przyjęciu właściwości przez sądy angielskie na podstawie
implementowanego do prawa krajowego art. 5 ust. 1 konwencji brukselskiej z 1968 r., a nie – zgodnie z ogólną zasadą –
właściwości sądów szkockich, jako właściwych ze względu na domicyl pozwanego (art. 2 konwencji brukselskiej
z 1968 r.).
Dla przyjęcia właściwości sądów angielskich należałoby uznać, że żądanie zwrotu świadczenia na podstawie umowy,
która okazała się nieważna, stanowi „sprawę umowną” w rozumieniu powołanej konwencji. Ostatecznie większością
głosów składu sędziowskiego Izba Lordów opowiedziała się przeciwko takiej możliwości, uchylając wyrok Sądu
Apelacyjnego 70 . Tym, co ma bardzo istotne znaczenie z punktu widzenia omawianego tematu, było starcie się dwóch
przeciwstawnych zapatrywań na to, w jakich kategoriach definiować pojęcie „umowy” na potrzeby ustalenia właściwości
sądu miejsca jej wykonania. Co ciekawe, w prawdziwie lordowskim, ponadczterdziestostronicowym orzeczeniu nikt nie
podał w wątpliwość samej idei autonomicznej, więc oderwanej od krajowych przepisów merytorycznych wykładni pojęcia
66 Wyrok TSUE z 4 marca 1982 r., C-38/81, Effer SpA przeciwko Hans-Joachim Kantner, pkt 5. Wyrok TSUE z 20 I 2005 r., C-27/02,
Petra Engler przeciwko Janus Versand GmbH, pkt 45.
67 Wyrok TSUE z 17 września 2002 r., C-334/00, Fonderie Officine Meccaniche Tacconi SpA przeciwko Heinrich Wagner Sinto
Maschinenfabrik GmbH (HWS), Zb.Orz. Trybunału Europejskiego 2002, s. I-07357, pkt 19.
68 Wyrok TSUE z 17 czerwca 1992 r., C-26/91, Jakob Handte & Co. GmbH przeciwko Traitements Mécano-chimiques des Surfaces SA, pkt
15.
69 Zgodnie z Schedule 4 of Civil Jurisdiction and Judgments Act 1982.
70 [1996] Q.B. 678.

„sprawy umowne”, a samo uzasadnienie aż roi się od powoływanych wyroków Trybunału Sprawiedliwości Unii
Europejskiej. Istotne okazuje się więc nie samo deklarowanie takiej czy innej koncepcji teoretycznej, tylko praktyczne
konsekwencje z niej wyciągane.
Pierwszym, który przedstawił swój pogląd w omawianym uzasadnieniu, był Lord Goff of Chieveley. Jego
rozumowanie, mimo niezwykle wyrafinowanej formy, da się w zasadzie sprowadzić do prostego stwierdzenia, że żądanie
zwrotu świadczenia oparte na restitution wynika z tego, iż umowa nie była ważna, a skoro to nie umowa jest podstawą
roszczenia procesowego powoda, to spór nie ma charakteru „sprawy umownej” 71 . Takie wnioskowanie może – pozornie –
wydawać się tym bardziej przekonujące, że in casu żadna ze stron nie uważała umowy za ważną, a sporny był jedynie sam
obowiązek zwrotu. Niemniej jednak trudno przy tego rodzaju argumentacji nie dostrzec, że mimo deklarowania
autonomiczności wykładni nadal tkwi ona w okowach postrzegania pojęcia „umowa” przez pryzmat przepisów
merytorycznych prawa krajowego (in casu angielskiego). Przełamanie paradygmatu myślenia w takich kategoriach jest
bowiem możliwe dopiero wówczas, gdy „sprawy umowne” definiować się będzie na płaszczyźnie faktów, a nie stosunków
prawnych.
Drugim z ich lordowskich mości, który zaprezentował swój pogląd w sprawie, był Lord Nicholls of Birkenhead, który
swoje wnioski interpretacyjne uzasadniał ich praktycznymi konsekwencjami. Co ważne, nie tylko ciekawie zilustrował
swoją argumentację kilkoma przykładami, pokazując ich funkcjonalną zbieżność z rozstrzyganym przypadkiem 72 , lecz
także – na tej właśnie podstawie – za pomocą wykładni teleologicznej w prosty sposób objaśnił zakres sytuacyjny
omawianego przepisu 73 . Nie byłoby to jednak możliwe bez oderwania się od definiowania „umowy” w kategorii stosunku
prawnego definiowanego na podstawie przepisów merytorycznych i przejścia do „sytuacyjnego” postrzegania „umowy”
jako stypizowanego zbioru stanów faktycznych, czyli „spraw umownych”, dla których zasadne jest przyjęcie właściwości
sądów miejsca wykonania zobowiązania dlatego, że istnieje związek między zachowaniem stron a tym właśnie miejscem.
Powyższy przykład pokazuje więc, że w pełni konsekwentna wykładnia autonomiczna pojęcia „sprawy umowne”
nakazuje widzieć je na poziomie nie tyle stosunków prawnych, ile właśnie faktów. Pozwala to na rozstrzyganie o
właściwości sądu bez względu na to, jak swoje roszczenie w odniesieniu do danego stanu faktycznego sformułuje powód i
bez względu na to, jaką kwalifikację prawną przyjmują dla niego przepisy merytoryczne prawa właściwego. W efekcie
właściwość sądu na podstawie art. 5 ust. 1 rozporządzenia brukselskiego I może być przyjęta nie tylko wtedy, gdy powód
żąda ustalenia istnienia albo nieistnienia stosunku umownego, albo gdy pozwany broni się zarzutem nieważności umowy,
lecz także wówczas, gdy – jak to było w sprawie Kleinwort Benson Ltd. przeciwko miastu Glasgow – obie strony zgodnie
uznawały nieważność umowy, na podstawie której wcześniej spełniły świadczenia.
Wnioski te potwierdzają jeszcze dwa kolejne argumenty prezentowane w piśmiennictwie.
Pierwszy sprowadza się na podobieństwie żądania zwrotu świadczenia w sytuacji, gdy umowa została wypowiedziana
albo rozwiązana przez strony, a sytuacjami, w których stała się ona lub była od początku nieważna. W doktrynie wskazuje
się trafnie, że z punktu widzenia jurysdykcji obie te kategorie spraw w takiej samej mierze zasługują na miano „spraw
umownych” 74 .
Drugi argument polega na – wskazanej przez samego prawodawcę unijnego – konieczności spójnej interpretacji
rozporządzeń dwóch rzymskich oraz rozporządzenia brukselskiego I. Już bowiem w Zielonej Księdze dotyczącej
rozporządzenia rzymskiego I stwierdzono, że poprzedzająca je konwencja rzymska z 1980 r., rozporządzenie rzymskie II i
71 „I have to confess that I find it very difficult to see how such a claim can fall within article 5(1). It can only do so if it can properly be said
to be based upon a particular contractual obligation, the place of performance of which is within the jurisdiction of the court. Where however, as
here, the claim is for the recovery of money paid under a supposed contract which in law never existed, it seems impossible to say that the claim
for the recovery of the money is based upon a particular contractual obligation.
In truth, the claim in the present case is simply a claim to restitution, which in English law is based upon the principle of unjust enrichment;
and claims of this kind do not per se fall within article 5(1).” ‒ Lord Goff of Chieveley w wyroku Izby Lordów z 30 października 1997,
Kleinwort Benson Ltd. Respondents v Glasgow City Council Appellants, [1999] 1 A.C. 153, s. 167.
72 „a dispute over the existence of a contract and, if it is held to be void, over the consequences for payments already made under the
contract is as much a dispute »relating to a contract« as a dispute over the existence of a contract and, if it is held to be valid, over the
consequences of non-performance. […] Thereafter there is no dispute between the parties over the nullity of the contract. The dispute between
the parties is confined to the consequences directly flowing from the nullity. P claims to be entitled to repayment, by way of restitution. D denies
this. I find it difficult to see on what basis this reduction in the ambit of the dispute can have the consequence of taking outside article 5(1) a
dispute otherwise within the article. If the whole is within the article, so should be a part of that whole. There can be no justification for
distinguishing between repayment claims where nullity is disputed and repayment claims where nullity is no longer in dispute.” – Lord Nicholls
of Birkenhead w wyroku Izby Lordów z 30 października 1997, Kleinwort Benson Ltd. Respondents v Glasgow City Council Appellants, [1999] 1
A.C. 153, s. 177.
73 „Disputes over the existence of a contract cover an exceedingly wide range: whether the parties were ad idem, whether there was an
intention to create legal relations, whether the parties had legal capacity, whether apparent agreement was vitiated by mistake or
misrepresentation or undue influence, whether the making of the contract was illegal. These issues on the formation of a contract do not
necessarily have a connection with the place of performance of the contractual obligation being sued upon by the plaintiff. Nevertheless, for
reasons of obvious good sense and convenience, these issues may fall within the competence of the court of the place of performance as much as
a dispute focused more narrowly on failure of performance.” – Lord Nicholls of Birkenhead w wyroku Izby Lordów z 30 października 1997,
Kleinwort Benson Ltd. Respondents v Glasgow City Council Appellants, [1999] 1 A.C. 153, s. 174.
74 P. Mankowski, w: Brussels I Regulation, red. U. Magnus, P. Mankowski, München 2007, s. 108–109.

ozporządzenie brukselskie I stanowią „trzy uzupełniające się akty normatywne” (three complementary instruments) 75 .
Jeżeli zatem art. 10 ust. 1 lit. e rozporządzenia rzymskiego I, a wcześniej art. 10 ust. 1 e konwencji rzymskiej zalicza do
zagadnień rozstrzyganych przez prawo właściwe dla „umowy” (w rozumieniu tych aktów prawnych) kwestię nieważności
umowy oraz skutków tej nieważności, to tym samym stanowią one „sprawy umowne” w rozumieniu art. 5 ust. 1
rozporządzenia brukselskiego I. W ten sposób realizuje się postulat wynikający z zasad wykładni systemowej, polegający
na uzgodnieniu zakresu prawa właściwego dla „umów” z zakresem jurysdykcji sądów oznaczonym jako „sprawy
umowne” 76 .
Powiązanie problematyki właściwości sądu i prawa na gruncie art. 5 ust. 1 lit. a oraz c rozporządzenia brukselskiego I
wynika także i z tego, że – poza umowami sprzedaży rzeczy ruchomych oraz umowami o świadczenie usług objętych art.
5 ust. 1 lit. b tego rozporządzenia – konieczne jest wskazanie prawa właściwego dla określenia miejsca wykonania
zobowiązania. Już zatem „na przedprożu” jurysdykcji zachodzi konieczność zastosowania norm kolizyjnych, co wydaje
się naruszać ustaloną sekwencję czynności: stwierdzenie jurysdykcji – wskazanie prawa właściwego – zastosowanie
prawa właściwego. Co więcej, jeśli wyżej stwierdzono, że normy jurysdykcyjne wyznaczają zakres zastosowania norm
kolizyjnych, to paradoksalna może okazać się teza, że zastosowanie normy jurysdykcyjnej wymaga zastosowania normy
kolizyjnej. Jeżeli jednak przyjąć, tak jak to uprzednio wykazano, że zarówno normy jurysdykcyjne, jak i kolizyjne
odwołują się do stanów faktycznych, a nie do „gotowych stosunków prawnych”, to – w sytuacji, gdy w opisie łącznika
normy jurysdykcyjnej pojawi się okoliczność o charakterze prawnym (np. miejsce wykonania zobowiązania) – istnieją
dwa możliwe rozwiązania.
Po pierwsze, można dla ustalenia łącznika jurysdykcyjnego zastosować prawo merytoryczne obowiązujące w siedzibie
sądu (a więc lex fori processualis). Na przykład jeśli sąd polski miałby orzekać o swojej jurysdykcji, to dla ustalenia
miejsca wykonania zobowiązania zastosowałby art. 454 k.c. Takie rozwiązanie ma jednak dwie wady. Najpierw tę, że
gdyby prawem właściwym było prawo obce, to inne przepisy merytoryczne rozstrzygałyby np. o miejscu wykonania
zobowiązania na potrzeby jurysdykcji, a inne na potrzeby rozstrzygnięcia sprawy co do istoty. W skrajnych przypadkach,
jeśli treść legis fori procesualis i legis causae były w tym zakresie odmienne, doszłoby – w tej samej sprawie – do
dwukrotnego, odmiennego rozstrzygnięcia tej samej kwestii prawnej. Kolejna wada tego rozwiązania ujawnia się w
przypadku jednolitych dla kilku państw norm o jurysdykcji. Jeśli bowiem sąd polski zastosuje prawo polskie do ustalenia
miejsca wykonania zobowiązania, to sąd węgierski zastosuje prawo węgierskie, niemiecki – niemieckie itd. I tak jak mogą
różnić się przepisy merytoryczne tych praw w kwestii miejsca wykonania zobowiązania, tak też mogą zapadać odmienne,
choć (znów paradoksalnie!) wydane na podstawie ujednoliconych norm, rozstrzygnięcia co do jurysdykcji krajowej.
Po drugie, można dla ustalenia łącznika jurysdykcyjnego zastosować prawo merytoryczne wskazane przez normy
kolizyjne obowiązujące w siedzibie sądu (a więc lex causae). Unika się wówczas pierwszej z wad poprzedniego
rozwiązania, ponieważ to samo prawo rozstrzygnie o miejscu wykonania zobowiązania zarówno dla potrzeb jurysdykcji,
jak i dla rozstrzygnięcia istoty sporu. Oczywiście takie rozwiązanie samo z siebie nie rozwiązuje jeszcze drugiej z
omówionych dopiero co trudności związanych z koniecznością zapewnienia jednolitości rozstrzygnięć wydawanych na
podstawie jednolitych norm jurysdykcyjnych. Odmienność norm kolizyjnych może bowiem doprowadzić do wskazania
jako właściwego innego prawa merytorycznego, a to z kolei – do odmiennego ustalenia miejsca wykonania zobowiązania i
ostatecznie – odmiennych rozstrzygnięć o jurysdykcji krajowej. Szczęśliwie akcja unifikacji prawa prywatnego
międzynarodowego w Unii Europejskiej obejmuje zarówno normy jurysdykcyjne, jak i kolizyjne. Ujednolicenie tych
drugich służy – jak widać – także tym pierwszym. I to w obecnym stanie prawnym stanowi koronny argument za
stosowaniem dla ustalenia miejsca wykonania zobowiązania dla potrzeb określenia właściwości sądu jednolitych norm
kolizyjnych wyrażonych w rozporządzeniu rzymskim I i II.
5. PODSUMOWANIE
Nawet uwzględniając omówiony dopiero co przypadek wyprzedzającego stosowania norm kolizyjnych, można przyjąć,
że schemat czynności dokonywanych w postępowaniu sądowym przedstawia się następująco: ustalenie jurysdykcji –
wskazanie prawa właściwego – zastosowanie prawa właściwego (przy czym i na tym ostatnim etapie stosowane są normy
prawa prywatnego międzynarodowego, np. klauzula porządku publicznego). Owym trzem zagadnieniom odpowiadają trzy
decyzje o charakterze prawnym: rozstrzygnięcie o jurysdykcji, rozstrzygnięcie o prawie właściwym oraz rozstrzygnięcie
sprawy co do meritum (według przepisów merytorycznych). Podstawą każdego z tych rozstrzygnięć jest stan faktyczny
ustalony przez sąd, nie zaś twierdzenia stron same w sobie – bez względu na to, czy dotyczą one faktów, czy też prawa.
Najlepiej zilustrować tę podsumowującą uwagę, przedstawiając krótko poszczególne etapy tego trójstopniowego
procesu decyzyjnego i przemierzając w ten sposób w odwrotnej kolejności trzy omówione w niniejszej publikacji poziomy,
na których pojawiało się pojęcie „umowy” – rozważane z punktu widzenia jej nieważności lub niedojścia do skutku.
75 „Zielona Księga dotycząca zmian i przekształcenia konwencji EWG o prawie właściwym dla zobowiązań umownych podpisanej w
Rzymie 19 czerwca 1980 r. w instrument prawa wspólnotowego”, COM (2002) 654 final z 14 stycznia 2003 r., s. 9.
76 P. Mankowski, w: Brussels I Regulation..., s. 110–111; K. Sznajder, Jurysdykcja szczególna..., s. 90.

Impulsem do podjęcia pierwszych czynności procesowych przez sąd jest wniesienie pozwu. Powinien on – zgodnie z art.
187 k.p.c. – dokładnie określać żądanie powoda oraz uzasadniające je okoliczności faktyczne. Kwestia obowiązywania
umowy może pojawić się zarówno jako element tego żądania – w przypadku powództwa o ustalenie istnienia albo
nieistnienia stosunku umownego, jak i element jego uzasadnienia – w przypadku powództwa o spełnienie świadczenia.
Jednak ani żądanie powoda, ani okoliczności przytoczone na jego uzasadnienie nie przesądzają jeszcze same przez się
ani o jurysdykcji krajowej, ani o prawie właściwym. Jedno i drugie określa się bowiem dla stanu faktycznego, a ten
wyznaczają przecież obie strony postępowania. Zgodnie bowiem z zasadą dyspozycyjności, zgłaszając swoje pretensje i
przytaczając mające je uzasadniać okoliczności, wyznaczają zakres postępowania rozpoznawczego, rozumianego jako ogół
kwestii, którymi sąd musi się zająć, aby wydać rozstrzygnięcie w danej sprawie. W ten sposób wyznaczony zespół
okoliczności tworzy stan faktyczny, w odniesieniu do którego sąd określa swoją właściwość oraz dla którego określa prawo
właściwe.
Rozstrzygający dla właściwości sądu nie jest więc rodzaj powództwa (o ustalenie stosunku prawnego, o ukształtowanie
prawa lub stosunku prawnego, o zasądzenie świadczenia). Nie jest też rozstrzygające uzasadnienie tego roszczenie przez
powoda. Na przykład nie ma znaczenia to, że w danym stanie faktycznym – w świetle prawa, które powód uznaje za
właściwe – należy przyjąć obowiązywanie między stronami ważnej umowy 77 . Nie decyduje także to, czy powód żąda
zwrotu świadczenia, uzasadniając to nieważnością umowy, czy żąda zasądzenia świadczenia właśnie dlatego, że umowę
uznaje za ważną. Podobnie nie przesądza o jurysdykcji krajowej ponoszony przez pozwanego zarzut nieważności umowy.
Wreszcie, jak to pokazano przy sprawie Kleinwort Benson Ltd. przeciwko miastu Glasgow – nawet gdy obie strony zgodnie
twierdzą, że umowę należy uznać za nieważną, można w pełni uzasadnić, że taki stan faktyczny jest „sprawą umowną” w
rozumieniu art. 5 ust. 1 rozporządzenia brukselskiego I. O takiej kwalifikacji rozstrzyga bowiem możliwość wskazania w
danym stanie faktycznym zachowania stron stanowiących prima facie zaciągnięcie dobrowolnego zobowiązania, którego
miejsce wykonania wyznacza właściwość sądu.
Podobnie jest w przypadku rozstrzygnięcia o prawie właściwym, gdy sąd musi ustalić, jaki łącznik jest najbardziej
adekwatny do wskazania związku między stanem faktycznym (a nie tylko żądaniem powoda i jego uzasadnieniem) a
prawem danego państwa. Jeśli dla orzeczenia o roszczeniu procesowym konieczne jest rozstrzygnięcie w przedmiocie
ważności umowy, to wiele wskazuje na to, że taka sprawa stanowi „umowę” w rozumieniu przepisów rozporządzenia
rzymskiego I. Dotyczy to nie tylko zgłoszonego w pozwie żądania zasądzenia świadczenia umownego, żądania zwrotu
świadczenia spełnionego na podstawie umowy nieważnej albo w związku z zakończeniem jej obowiązywania (rozwiązanej
albo wypowiedzianej), lecz także sytuacji, gdy powód domaga się odszkodowania za czyn niedozwolony związany
z umową. W tym ostatnim przypadku w grę może wchodzić na przykład umowne wyłączenie odpowiedzialności deliktowej
czy też zbieg roszczeń wynikających z przepisów merytorycznych 78 , przy którym kierunek rozwiązania podpowiada
wskazanie akcesoryjne przewidziane w art. 4 ust. 3 zd. 2 rozporządzenia rzymskiego II. Istotne jest zatem, aby pamiętać, że
normy kolizyjne (tak jak i jurysdykcyjne) nie odnoszą się do „gotowych stosunków prawnych”. Uznanie, że dany stan
faktyczny stanowi na gruncie rozporządzenia rzymskiego I „umowę”, ma bowiem tylko takie znaczenie, że prawo właściwe
zostanie wskazane łącznikiem „kontraktowym”, a nie innym. Nie decyduje jednak o tym, jak dany (wyznaczony w procesie
przez strony) stan faktyczny oceniają przepisy merytoryczne prawa właściwego 79 . Te ostatnie równie dobrze mogą ocenić
go jako zawartą ważnie umowę, jak i przypadek bezpodstawnego wzbogacenia czy nawet czyn niedozwolony. Jedyne
ograniczenie stanowi w tym względzie przedmiot postępowania wyznaczony przez roszczenie procesowe 80 .
Ostatecznie bowiem o ważności czy też nieważności (podobnie – o zawarciu bądź nie) umowy zadecydują przepisy
merytoryczne prawa właściwego. Tylko one bowiem określają bezpośrednie konsekwencje prawne stanu faktycznego.
Tylko na gruncie przepisów merytorycznych można ocenić, czy doszło do zawarcia umowy i czy jest ona ważna.
Jeżeli zatem próbować wyjaśnić opisany na początku paradoks za pomocą pewnej metafory, to można byłoby
powiedzieć, że tylko przepisy merytoryczne poszczególnych systemów prawnych są w stanie dostrzec „umowy”. Normy
kolizyjne i jurysdykcyjne widzą tylko „sprawy umowne”, czyli stany faktyczne, dla których sąd lub prawo właściwe
wskazuje łącznik „umowny”.
77 Wyrok TSUE z 17 czerwca 1992 r., C-26/91, Jakob Handte & Co. GmbH przeciwko Traitements Mécano-chimiques des Surfaces SA, pkt
15–16 i 20.
78 Szerzej: M. Czepelak, Concurrent Causes..., s. 1–18.
79 A. Briggs, Choice of Choice of Law, Lloyd’s Maritime and Commercial Law Quarterly 2003, s. 31.
80 Por. W. Siedlecki, Przedmiot postępowania cywilnego, w: Wstęp do systemu prawa procesowego cywilnego, red. J. Jodłowski,
Ossolineum 1974, s. 158–178.