Rolnictwo i przetwórstwo ekologiczne w Euroregionie Pomerania

Rozdział 1: Wprowadzenie1.1 Rolnictwo ekologiczne w EuropieRolnictwo ekologiczne w Europie jest sposobem zagospodarowaniaziemi, który jest przyjazny dla środowiska i chronizasoby naturalne. Myślą przewodnią rolnictwa ekologicznegojest gospo-darowanie w zgodzie z przyrodą. Od początku lat90-tych przyjazna przyrodzie produkcja wysoko-wartościowejżywności rozwija się dynamicznie i spotyka się z rosnącymzainteresowaniem ze strony konsumentów.Uprawy ekologiczne w Unii Europejskiej wynoszą 5,7 mlnha i obejmują ok. 143.000 gospodarstw rolnych. Stanowito 3,4 % całości obszarów w Europie wykorzystywanych docelów rolniczych, a wśród wszystkich gospodarstw rolnychstanowi to udział 2,0 %. Jednakże w poszczególnych krajachczłonkowskich wciąż istnieją duże różnice w odniesieniu dorozwoju rolnictwa ekologicznego.Udział rolnictwa ekologicznego [%]W przeliczeniu na powierzchnięNiemcy 4,3Polska 0,3Szwecja 6,8Europa (25) 3,4Udział rolnictwa ekologicznego [%]W przeliczeniu na powierzchnięBrandenburgia / 8,7 %Meklemburgia-Pomorze Przednie (D) 7,7 %Zachodniopomorskie (PL) 0,8 %Skania (S) ,8 %Rolnictwo ekologiczne jest wspierane aktualnie działaniamiWspólnoty Europejskiej. Wraz z pakietem reform UEdotyczącym rozwoju obszarów wiejskich z czerwca 2003 rokuna znaczeniu zyskała ochrona środowiska i zwierząt. Poza tymKomisja Europejska w czerwcu 2004 roku opublikowała plandziałań służący dalszemu rozwojowi rolnictwa ekologicznego.1.2. Podstawy prawneW roku 1991 Wspólnota Europejska opublikowała„Rozporządzenie 2092/91 w sprawie produkcji ekologicznejproduktów rolnych oraz znakowania produktów rolnychi środków spożywczych“. Zawiera ono ujednolicone minimalnestandardy wymagań dla ekologicznych upraw rolnych,pro-dukcji, przetwórstwa i sprzedaży ekologicznych produktówrolnych i stawia konkretne wymagania związane z ichkontrolą. Poza tym rozporządzenie reguluje stosowanie pojęcia„bio“ czy „eko“ oraz dodatkowo określa zasady importu wyrobóweko-logicznych z krajów trzecich.1.3. Normy prywatno-prawnePierwsze zasady w zakresie gospodarowania ekologicznegozostały zapisane w wytycznych rolników gospodarującychmetodami ekolo-gicznymi, do których nowi członkowieprzystępują podpisując umowy zawierające stosownewyma-gania ekologiczne. Większość związków rolnikówgospodarujących metodami ekologicznymi w Euro-pie kierujesię wytycznymi federacji IFOAM (International Federation ofOrganic Agriculture Movements), która powstała w 1972 rokui jest międzynarodowym zrzeszeniem organizacji zajmującychsię rolnictwem ekologicznym.Związki rolników gospodarujących metodamiekologicznymiNiemcy: Bioland, Demeter, Naturland, EcoVin, Biokreis,Biopark, GäaPolska: EKOLAND; LUB-EKO, BIOGLEBASzwecja: KRAV Ekonomisk Förening (zrzeszenie organizacjirolnictwa ekologicznego)Znaczenie organizacji rolnictwa ekologicznego w zakresieprodukcji i sprzedaży jest bardzo duże, pomimo wejściaw życie rozporządzenia WE w sprawie rolnictwa ekologicznego.Oferują one szeroki zakres materiałów informacyjnychdla rolników, przetwórców i konsumentów, wykonują ważnąpracę lobbingową i wspierają producentów w uruchamianiudodatkowych kanałów sprzedaży.1.4. Oznaczenia i logoOznaczenia „bio“ czy „eko“ może się znaleźć jedynie na produktach,które spełniają wymogi unijnego rozporządzeniaw sprawie rolnictwa ekologicznego. Kolejnym ważnymznakiem roz-poznawczym produktów ekologicznych jest ichoznaczenie nazwą i kodem właściwej jednostki kontrolnej,przykładowo „DE-099-Eko-Kontrol-lstelle“. W marcu 2000r. Komisja Europejska przyjęła logo z napisem “Rolnictwoekologiczne – Wspólnotowy System Kontrolny”, którymoże być wykorzystywany przez producentów na zasadziedobrowolności po uprzednim spełnieniu określonychwarunków.W Niemczech istnieje od września 2001 roku ujednoliconyogólnoniemiecki znak ekologiczny, który może być wykorzystywanyna zasadzie dobrowolności po spełnieniu warunkównarzuconych rozporządzeniem WE w sprawie rolnictwaekologicznego. Polska i Szwecja nie wprowadziły jak dotąd certyfikowanegoprzez państwo znaku kontrolnego. Jednakże wSzwecji udało się wprowadzić prywatnoprawne logo. Podmiotprzyznający prawo posługiwania się nim, firma KRAV, zostałazatwierdzony przez państwo jako jednostka kontrolna.Poza tym w państwach członkowskich Unii Europejskiejistnieje wiele marek ekologicznych i towarowych, którewyróżniają jednoznacznie produkty ekologiczne, np. znakiuznanych organizacji zrzeszających rolników ekologicznych.1.5. Kontrola i certyfikacjaKażde z państw członkowskich jest zobowiązanerozporządzeniem w sprawie ekologicznej produkcji żywnościROLNICTWO I PRZETWÓRSTWO EKOLOGICZNE

Rozdział 2: Rynek2.1. WprowadzenieRolnictwo ekologiczne w Europie przeżyło rozkwit w ostatnichdwóch dekadach. Około 90 % obecnie funkcjonujących gospodarstwekologicznych przestawiło się na ten rodzaj gospodarowaniapo roku 1992. Również konsumpcja żywności ekologicznejw większości państw europejskich wykazuje wzrostroczny wyrażany liczbami dwucyfrowymi. Jednakże udziałproduktów ekologicznych w rynku jest mniejszy, niż możnaby się tego spodziewać po wielkości upraw ekologicznych.Zasadnicza przyczyna leży w tym, że państwowe wsparcie dlarolnictwa ekologicznego w wielu przypadkach doprowadziłodo tego, że uprawy rolnicze, co prawda nie są już uprawamiekstensywnymi, ale produkty z tych upraw nie są sprzedawanejako ekologiczne, gdyż brak jest rynków zbytu. Kolejnympowodem jest to, że w wielu państwach europejskich brakujeodpowiednich zakładów przetwórstwa spożywczego,z czego wynikają problemy ze zbytem przede wszystkimw grupie produktów mlecznych i mięsnych.2.2. RynekPomimo, że popyt na ekologiczną żywność często jest zbytmały w stosunku do podaży produktów ekologicznychwytwarzanych w danym kraju, to jednak obroty osiąganew handlu ekologiczną żywnością rosną w sposób widoczny,w szcze- gólności w porównaniu z dochodem osiąganym zesprzedaży konwencjonalnej żywności.Obroty handlu detalicznego w zakresie żywnościekologicznej i udziały w całym rynku handlużywnością, szacunki, 2003 (Źródło: International TradeCentre, 2003) Obroty w miliardach € % udziały w rynkuNiemcy 2.8 – 3.1 1.7 – 2.2PolskaRynek praktycznie nie został jeszcze zdobytySzwecja 0.4 – 0.6 1.5 – 2.0Europa 10.0 – 11.0Świat 23.0 – 25.0W Niemczech nadwyżka importowa ekologicznych owocówwynosi ponad 50 %, w przypadku ekologicznych warzywwynosi ona pomiędzy 20 a 50 %.Importowane mleko ma 20 % udziałów w rynku, podczaskiedy zboża wykazują duży udział w eksporcie. Bilans handlowyziemniaka jest nieomal wyrównany.Pomimo, że Polska, szczególnie po jej wstąpieniu do UE,przeżywa duży rozkwit rolnictwa ekologicznego, to jednaksprzedaż rodzimych produktów ekologicznych jak do tej poryjest nieomal nierozwinięta. Większość produktów jest eksportowana.Dotyczy to przede wszystkim zbóż i owoców, alerównież takie kultury uprawne jak gorczyca czy gryka.W Szwecji importowane owoce ekologiczne mają 50 %udziałów w rynku, podczas kiedy udział importowanychwarzyw i zbóż ogranicza się do 20 %. W przypadku ziemniakanadwyżka eksportowa jest na poziomie do 20 %.W odniesieniu do wewnętrznego rynku towarów transferproduktów ekologicznych odbywa się przede wszystkimz południa Europy do Europy Środkowej i Północnej. Zewzględu na duże możliwości eksportowe w szczególnościgospodarstwa w państwach Południowej i Wschodniej Europyprzestawiają się na produkcję ekologiczną.2.3. CenyCeny na produkty ekologiczne są w zależności od grupytowarów i stopnia przetworzenia wyższe niż jest to w przypadkuproduktów rolnictwa konwencjonalnego. Jednakżecoraz większa ilość konsumentów akceptuje pozytywne stronygospodarowania ekologicznego, które chroni przyrodę i zasobynaturalne, docenia aspekty jakości oraz walory smakowei z tego względu jest gotowa płacić wyższe ceny.Wraz ze wzrostem poziomu przetworzenia produktów ekologicznychrośnie również różnica cenowa w stosunku doproduktów konwencjonalnych. Obniżenie cen może z tegowzględu zostać osiągnięte jedynie w przypadku znacznegorozpowszechnienia się rolnictwa ekologicznego, zwiększeniailości produkowanych towarów, a tym samym zmniejszeniaceny jednostkowej.Różnica cenowa wybranych bio-produktów (EUR/jednostka)na przykładzie Niemiec (ZMP 2003/2004)PoziomPoziomproducentów konsumentówkonw. Ekolog. Konw. Ekolog.Mleko [l] 0,28 + 0,05 0,67 + 0,27Wieprzowina [kg] 1,22 +1,02 6,75 + 10,05Ziemniaki [kg] 0,11 + 0,18 0,77 + 0,45Pszenica lub mąka [kg] 0,10 + 0,18 0,62 + 0,68ROLNICTWO I PRZETWÓRSTWO EKOLOGICZNE

2.4. Kanały sprzedażyZ powodu swoich szczególnych właściwości i wyjątkowejjakości ekologicznie wytworzone produkty spożywczewymagają z reguły specjalnych kanałów sprzedaży, któreumożliwi im osiągnięcie pożądanego sukcesu na rynku.Cechy charakterystyczne poszczególnych form sprzedażySklepy przy gospodarstwach- Świeże produkty, wysoka przejrzystość rynku, korzystneceny wymaga- zaangażowania oraz komunikatywności konieczna- bliskość miast/osiedli, niepewny zbytEko-kiermasze- Świeże produkty, wysoka przejrzystość rynku- Wysoki nakład czasu związany z budowaniemi demontażem stoisk, uzależnienie od warunkówpogodowychSkrzynki dla abonentów- Wymaga dużego talentu organizacyjnegoi absolutnej niezawodności,- koszty zwracają się od ok. 100 skrzynek przy dużymzagęszczeniu klientówna danym obszarzeOrganizacje producenckie- Bezpieczny zbyt dla rolnika, często stałe ceny,- często konieczność- wstąpienia do organizacji producenckiejPrzetwórcyBezpieczny zbyt dla rolnika, wspiera regionalizacjęSklepy ze zdrową żywnością- Duża ilość stałych klientów, informacje przekazywane przezwyszkolony personel,- wysokie cenyW Polsce żywność ekologiczna jest sprzedawana w pierwszymrzędzie bezpośrednio w gospodarstwach rolnych,na kiermaszach w miastach lub przy okazji różnych świąt, jakna przykład na dniu ziemi czy dożynkach. W Polsce funkcjonujeobecnie około 300 sklepów z żywnością ekologicznąoraz małe stoiska w supermarketach.W Szwecji ogólny handel spożywczy przejął dominującą rolęjako kanał dystrybucji żywności ekologicznej. Ponad 90 %żywności ekologicznej sprzedawanej jest tą drogą. Pozostałaczęść w dużej mierze jest sprzedawana bezpośrednio w gospodarstwachrolnych.W Niemczech około 50 % produktów ekologicznych jestsprzedawanych w sklepach ze zdrową żywnością (niem. „Naturkostladen“lub „Reformhaus“). Około 25 % wyrobów jestsprzedawanych przez spożywczy handel detaliczny, w dużejczęści pod markami handlowymi. Nieomal 20 % towarówekologicznych jest sprzedawanych bezpośrednio przez ich producentów.Pozostała część jest sprzedawana innymi drogami,na przykład w piekarniach czy sklepach mięsnych.2.5. Linki i referencje• Międzynarodowa organizacja rolnictwa ekologicznego:www.ifoam.org• Loga: http://ecc-kiel.de/food/oekolabel.html• Międzynarodowe centrum rolnictwa ekologicznego EuropyŚrodkowej i Wschodniej związek zarejestrowany:www.ekoconnect.org• Europejski System Informacji na temat rynku produktów ekologicznych:www.eisfom.org• Raporty na temat rolnictwa ekologicznego w Europie:www.organic-europe.org• Wiadomości handlowe i wyniki badań z zakresu przemysłuekologicznego: www.organicmonitor.comSpożywczy handel detaliczny- Dociera do wielu warstw klientów, porównywalniekorzystne ceny,- brak bliskości z klientem, nie wielka przejrzystośćrynkuSTRATEGIA WSPÓŁPRACY

Rozdział 3: Przejście na rolnictwoekologiczne3.1. WprowadzenieRosnący popyt na rynku oraz możliwości pozyskania wsparciaze strony UE lub poszczególnych krajów członkowskichprowadzą do tego, że coraz więcej rolników przechodziw swoich gospodarstwach na ekologiczne formy gospodarowania.Wymagania ustawowe stawiane w fazie przechodzenia nagospodarowanie ekologiczne uregulowane są w załączniku nr 1do Rozporządzenia (EWG) 2092/91 w sprawie produkcji ekologicznejproduktów rolnych oraz znakowania produktów rolnychi środków spożywczych. W przypadku członkostwa w jednejz organizacji zrzeszających rolników ekologicznych należydodatkowo przestrzegać jeszcze wytycznych obowiązującychw danej organizacji.3.2. Motywacja i cele rolnikaCzęsto podstawowym powodem, który kieruje rolnikiem przypodejmowaniu decyzji o przejściu na gospodarowanie ekologiczne,jest aspekt ekonomiczny. Przykładowo na ziemie o niekorzystnychwarunkach gospodarowania oraz na użytki zielonemożna otrzymać specjalne dopłaty dla rolnictwa ekologicznego.Dla polskich rolników decydującą rolę przy podejmowaniudecyzji o przejściu na gospodarowanie ekologiczne odgrywająduże możliwości eksportowe, w szczególności owoców jagodowychoraz pozostałych owoców i warzyw. Poza tym żywnośćekologicznacieszy się wśród społeczeństwa coraz większąpopularnością, przez co dla rolnika powstaje nowy potencjałna rynku.Motywy kierujące rolnikami przestawiającymi się na rolnictwoekologiczne:- Aspekty ekonomiczne: cena rynkowa produktów ekologicznychjest wyższa, w szczególności na terenach o niekorzystnychwarunkach gospodarowania- Wysoka akceptacja produktów ekologicznychprzezkonsumentów- Wola gospodarowania bliskiego z przyrodą-Szczególnego rodzaju wyrównanie pomiędzy popytema podażą na produkty rolnicze3.3. Kwalifikacje i uwarunkowaniaFakt, czy dane gospodarstwo rolne nadaje się do przestawieniaprodukcji na ekologiczną zależy od wielu czynników.Uwarunkowania konieczne do przejścia na gospodarowanieekologiczne:- Identyfikowanie się rolnika oraz jego rodzinyz gospodarowaniem ekologicznym- Gospodarstwo powinno być „zdrowe” od stronyekonomicznej (własne rezerwy kapitałowe).- Pogłowie zwierząt przypadające na powierzchnię gospodarstwanie powinno znacznie odbiegać od standardów przyjętychdla gospodarstw ekologicznych (2 Duże Jednostki Przeliczeniowe/ha).- Nakłady, jakie trzeba ponieść w związkuz dopasowaniem do systemów chowu zwierząt /systemów uprawy roślin powinny być w akceptowalnychgranicach- Powinna być wystarczająca liczba pracowników- Wypracowanie strategii dla zbytu produktów ekologicznych- Gotowość do zdobywania nowych kanałów sprzedażyPrzestrzeganie uwarunkowań prawnych włącznie z poddawaniemsię procedurom kontrolnym jest obowiązkiem każdegorolnika, który chce sprzedawać swoje produkty z informacją, iżpochodzą one z upraw ekologicznych.Często członkostwo w organizacji producentów żywnościekologicznej okazuje się korzystne, ponieważ w ten sposóbjest dostęp do nowych kanałów sprzedaży, przykładowo przezpowiązane z organizacją zrzeszenia producenckie. Poza tymorganizacje te z reguły posiadają dobrą ofertę informacyjnądotyczącą aktualnych wymagań oraz stanowią platformę wymianyinformacji z kolegami po fachu oraz z ekspertami.3.4. Zmiana procesów produkcyjnychw gospodarstwie rolnym przez ichprzestawienie na nowe formygospodarowaniaAby móc ocenić nakład czasowy związany z przejściemz konwencjonalnego gospodarowania na gospodarowanieekologiczne należy w pierwszym rzędzie znać ogólny jego zarys.Okres przejścia w zasadzie zależy od warunków narzuconychustawami.Droga do ekologicznego gospodarstwa rolnego:-Doradztwo związane z przejściem na nową formę gospodarowania,organizacje zrzeszające producentów żywności ekologicznejitp.- Rozmowy z osobami odpowiedzialnym za tę tematykęw administracji rolnej- Decyzja, czy przejście będzie związane z wypełnianiemwymagań zapisanych w stosownym rozporządzeniu unijnymw sprawie rolnictwa ekologicznego i /lub przez członkostwow organizacji skupiającej producentów żywności ekologicznej- Umowa z zatwierdzoną jednostką kontrolną- Zgłoszenie dokonywane przez jednostkę kontrolną w stosownymurzędzie3.4.1.Rośliny i produkty roślinneZanim produkty roślinne będą mogły nosić oznaczeniewskazujące na to, ze pochodzą z upraw ekologicznych, ziemie,na których będą uprawiane będą musiały przejść przewidzianyokres przejściowy.10 ROLNICTWO I PRZETWÓRSTWO EKOLOGICZNE

Okres przejściowy w przypadku upraw roślinnych:-24 miesiące przed wysiewem lub nasadzeniemw przypadku kultur jedno- lub ponadrocznych-24 miesiące w przypadku użytków zielonychprzed wykorzystaniem ich jako źródło paszy-36 miesięcy przed zbiorem w przypadku kulturwieloletnich, poza użytkami zielonymiJako początek fazy przejściowej liczy się datę zgłoszenia sięproducenta w jednostce kontrolnej i poddanie gospodarstwaprocedurom kontrolnym. Liczenie tego okresu od daty sprzedzgłoszenia jest możliwe jedynie w pojedynczych przypadkach.Już w fazie przejściowej produkty roślinne mogą być oznaczaneinformacją o ich pochodzeniu z upraw ekologicznych. Należyprzy tym pamiętać o następujących sprawach:Oznaczenia dla towarów z fazy przejściowej:-Zasady gospodarowania ekologicznego muszą nadanym obszarze być przestrzegane przynajmniej od 12 miesięcy.-Jako informację o fazie przejściowej zatwierdzono urzędowonastępujące brzmienie: „Wyprodukowano w ramach przechodzeniana uprawy ekologiczne“ lub „Wyprodukowano w ramachprzechodzenia na rolnictwo biologiczne”.-Produkty muszą się składać jedynie z jednego składnika rolniczego(np. ziemniaki, pszenica jako całe ziarna lub przerobionana płatki etc.).W fazie przejściowej dobór upraw roślinnych jest istotny przedewszystkim ze względu na aspekty ekonomiczne. Zboża i roślinystrączkowe z pierwszego i drugiego zbioru mogą być wykorzystanejako tak zwana „pasza przejściowa“ we własnym gospodarstwielub mogą być sprzedane. Ten wariant pod względemcenowym jest bardziej atrakcyjny niż konwencjonalna sprzedaż.Przykład:Uprawa żyta w fazie przejściowej nie ma sensu, ponieważw przeciwieństwie do pszenicy czy pszenżyta nie ma nieomalwzięcia jako pasza. Jako produkt jednorodny w formie ziarnaczy mąki także nie znajduje zbytu, a wykorzystanie żyta z okresuprzejściowego w piekarnictwie ekologicznym jest zabronione.W przeciwieństwie do niego bardzo dobrze można sprzedaćbezpośrednio w gospodarstwie lub w handlu ziemniaki czywarzywa pochodzące z okresu przejściowego.3.4.2. Ekologiczny chów zwierzątW przypadku przechodzenia na chów ekologiczny całość powierzchnibędącej źródłem paszy musi być uprawiana wg zasadrolnictwa ekologicznego. Wykorzystanie paszy pochodzącejz okresu przejściowego jest dozwolone jedynie w ograniniczonymzakresie. Zanim produkty zwierzęce będą mogłybyć sprzedawane z oznaczeniem „produkt ekologiczny“ należyodczekać okres minimalny, podczas którego chów zwierzątodbywa się wg reguł zapisanych w rozporządzeniu WEw sprawie produkcji ekologicznej produktów rolnych. Istniejemożliwość równoczesnego przestawiania całej produkcji. Wówczasokres przejściowy 24 miesięcy obowiązuje dla wszystkichzwierząt posiadanych od rozpoczęcia fazy przejściowej, dla łąki obszarów będących źródłem paszy. Poza tym załącznik nr 1rozporządzenia (EWG) 2092/91 określa wymagania związanez chowem poszczególnych gatunków zwierząt. Sprzedażproduktów zwierzęcych z informacją, że pochodzą one z fazyprzejściowej, jest niemożliwe.3.5. Opłacalność produkcjiSukces przejścia na gospodarowanie ekologiczne zależy odosobistego nastawienia i przedsiębiorczości rolnika. W przypadkuposiadania dużych umiejętności, jeżeli chodzio stronętechniczną produkcji oraz przy dużym zaangażowaniu,w szczególności w zakresie sprzedaży, chwilowy spadekwydajności spowodowany fazą przejściową zostanie szybkoskompensowany przez wyższy poziom dochodów z produktówekologicznych.Ekonomiczne aspekty przejścia na ekologicznąprodukcję roślinnąOszczędności / Dodatkowy zysk- niestosowanie azotowychnawozów mineralnych- niestosowanie chemicznychśrodków ochrony roślin- możliwe wyższe cenyrynkowe (100-300 %)- wsparcie na rolnictwoekologiczne- nieponoszenie kosztówzwiązanych z wykorzystaniemmaszyn przy nawożeniumineralnymi zastosowaniu środkówochrony roślinEkonomiczne aspekty przejścia na ekologicznąprodukcję trzody chlewnejOszczędności/Dodatkowy zysk- wyższe ceny skupu- wyższy dochód za ekologicznewarchlaki- wsparcie na rolnictwoekologiczne,Dodatkowe koszty /dodatkowynakład- droższy materiał siewny- spadek wydajności (30-40 %)- koniczyna z trawamiw płodozmianie- zwiększona uprawapoplonu - kosztymaszyn do mechaniczneji termicznej ochrony roślin- ewent. inwestycje w magazynyi maszyny do obróbkiplonów- składka członkowskaw organizacji zrzeszającejrolników ekologicznychDodatkowe koszty /dodatkowy nakład- państwowe programywspierające inwestycje- wysokie wymaganiazwiązane z chowem(podściółka, wybieg)- wyższe koszty paszy- wyższe ceny warchlakówprzekazywanych do tuczuewentualne inwestycje naprzebudowę chlewniSTRATEGIA WSPÓŁPRACY11

3.6. Wymagania dotyczące sprzedażyPrzed przejściem na gospodarowanie ekologiczne rolnikpowinien uzyskać dokładny obraz sytuacji na rynku zbytui nawiązać kontakty z potencjalnymi partnerami pomocnymiw sprzedaży. Podczas fazy przejściowej minimalny dochódbędzie zapewniony częściowo przez specjalne programy pomocowe(dopłaty za przejście na gospodarowanie ekologiczne).Wybór odpowiedniego kanału sprzedaży zależy z jednej stronyod samego produktu, a z drugiej strony od warunkóww gospodarstwie. Podczas kiedy takie produkty jak zboża,mleko czy mięso można z powodzeniem sprzedawać przezzrzeszenia producenckie, to produkty takie jak ziemniaki,świeże warzywa czy owoce nadają się do sprzedażybezpośredniej.Kryteria wyboru kanału sprzedaży:- umiejętność i zdolność producenta do bezpośredniegokontaktu z klientem- potencjalny popyt na miejscu- dostępność wolnych potencjałów przerobowychna miejscu3.7. Linki i referencje:• Rozporządzenia UE dotyczące rolnictwa ekologicznego: http://europa.eu.int/eur-lex/de/consleg/pdf/1991/de_1991R2092_do_001.pdf• Lista dopuszczonych jednostek kontrolnych: http://www.laconinstitut.com/downloads/1079709626.pdf• Informacje na temat reformy Wspólnej Polityki Rolnej: http://europa.eu.int/comm/agriculture/capreform/index_de.htm• www.organic-europe.net• Conversion to organic farming. Who benefits? http://orgprints.org/860/• Wsparcie dla rolnictwa ekologicznego w Niemczech:www.bundesprogramm-oekolandbau.de• Wytyczne dotyczące przejścia na uprawy ekologiczne:http://www.gruene-werkstatt.de/leitfaden/seiten/1028.htm• Ministerstwo Rolnictwa w Polsce: http://www.minrol.gov.pl/• Szwedzkie zrzeszenie rolników ekologicznych: Ekologiska Lantbrukarnai Sverige (http://ekolantbruk.se/Korzyści w przypadku zbytu za pośrednictwem zrzeszeńproducenckich polega na bezpieczeństwie zbytu i niewielkimnakładzie własnym związanym ze sprzedażą. Jednakże z regułyistnieje konieczność podporządkowania się grupie i przezto są niewielkie możliwości negocjacji cenowych. Z drugiejstrony przykładowo sprzedaż bezpośrednia przez duży stopieńprzejrzystości i bliskość klienta umożliwia osiągnięcie dodatkowegozysku. Starannie należy przeanalizować potencjalnypopyt i konkurencję.12 ROLNICTWO I PRZETWÓRSTWO EKOLOGICZNE

Gospodarstwo LångarödEkologiczne mleko, zautomatyzowane stanowisko ubojui dostawy do luksusowych restauracji.Rodzina Larsson postawiła w gospodarstwie Långarödw pobliżu Eslöv w Skanii, Szwecja, na nową technikę orazbezpośrednią sprzedaż mięsa produkowanego w samym gospodarstwie.W oparciu o produkcję mleka rozwijają gospodarstwodoposażając je technicznie i sprzedając mięso.Dane: Gospodarstwo LångarödGospodarze: Curt, Ann-Kristin i syn Henrik LarssonPowierzchnia gruntów: 100 ha, z tego 70 ha własność resztadzierżawiona. 70 krów mlecznych i 100 sztuk młodego bydła.Produkcja: mleko, wołowina, zboża, buraki, kukurydzai pastwiska.Sprzedaż: ekologiczne mleko do mleczarni, mięso do luksusowychrestauracji, usługi dla rolnictwa – rozprowadzaniegnojowicy, cały łańcuch usług związanych z przygotowaniemkiszonki łącznie z pakowaniem kiszonki w folięO uprawie ekologicznej: Jest to wyzwanie, które oznacza, żezawsze trzeba wyprzedzać o jeden krok.Gospodarstwo Långaröd jest pierwszym ekologicznymgospodarstwem mlecznym w Skanii z w pełni zautomatyzowanymstanowiskiem udoju. Curt i Ann-Kristin rozpoczęliprzechodzenie na produkcję ekologiczną w 1989 roku. Zrobilito z ciekawości i z chęci prowadzenia gospodarstwa w innyniż dotychczas sposób. Uprawa ekologiczna na początkupostrzeganą była z pewną dozą sceptycyzmu, jednak próbapowiodła się na tyle dobrze, iż z czasem przestawiono na niącałe gospodarstwo.70 ha to użytki zielone oraz pastwiska a reszta to uprawakukurydzy, rzepaku lub buraków, jęczmienia, owsai krzyżówek roślin zielonych. Płodozmian traktowany jestelastycznie, tak jak w wielu gospodarstwach ekologicznych,i dostosowany jest do warunków pogodowych, zapotrzebowaniai warunków rynkowych. Kukurydza jest interesującąuprawą dla ekologicznych producentów mleka, należy jednakuważać na ptaki, które chętnie karmią się młodymi roślinami.Dziś 60 krów mlecznych otrzymuje 100% ekologiczną paszę,składającą się z roślin zielonych, owsa, jęczmienia, rzepaku,roślin strączkowych i kukurydzy. Ilość paszy dostosowywanajest do potrzeb. W roku 2005 zainstalowano w pełni zautomatyzowanestanowisko udoju, aby ułatwić pracę w gospodarstwiei doić krowy w zależności od ich indywidualnychpotrzeb. Poza produkcją mleka i uprawą użytków zielonychw ramach gospodarstwa funkcjonuje także przedsiębiorstwousługowe, które oferuje cały łańcuch prac zwianych z przygotowaniemkiszonki łącznie z kiszonką w balach pokrytych foliąz tworzywa sztucznego. Prace te wykonuje nowa maszynao nazwie Kombipac.Ponieważ sprzedaż produktów ekologicznych niefunkcjonowała dobrze, częściowo z uwagi na niewielkie zainteresowanieze strony Zawodowej Organizacji Rolników, rodzinaLarsson rozpoczęła działania własne związane ze sprzedażąprodukowa-nego w gospodarstwie mięsa wołowego do najlepszychrestauracji w Skanii. Oba zadania – planowanie i realizowaniesprzedaży bezpośredniej – wymaga więcej pracy. Daje tojednak w efekcie końcowym lepsze kontakty z konsumentami.Rodzina Larsson nauczyła się być elastyczna. Trzeba miećdobre wyczucie sytuacji, aby móc odpowiednio ustalać cenę zawysokiej jakości produkty ekologiczne.Danuta i Marek SzczepankiewiczBrzózki 2372-022 Nowe Warpnotel/fax. 0-91 312 82 50Gospodarstwo zakupiliśmy 25 lutego 1985 roku. Głównymkierunkiem była hodowla krów mlecznych i bydła opasowego.Od 1999 roku zajmujemy się agroturystyką. Od 2004 rokurozpoczęliśmy przestawianie gospodarowania na metody ekologicznez ukierunkowaniem na chów i hodowlę owcy rasywrzosówki. Obecnie z dzierżawą posiadamy 68,02 haw tym 55,6 ha własności. Łącznie z przestawianiem nametody ekologiczne rozwijamy w gospodarstwie agroekoturystykę.W gospodarstwie pracuję z żoną, dwoma córkami i zięciem.Korzystamy z dopłat bezpośrednich i dopłat do programurolnośrodowiskowego dla gospodarstw ekologicznych z UniiEuropejskiej. Pomagają nam różnego rodzaju szkolenia,przeszkadza biurokracja, której jest coraz więcej w prowadzeniugospodarstwa. Planujemy dalszy rozwój w kierunkuekologicznym, zwiększenie stada owcy wrzosówki oraz rozwójusług agroturystycznych.STRATEGIA WSPÓŁPRACY13

v.S. Gut Schmerwitz GmbH & Co. KGOT Schmerwitz Nr. 814827 Wiesenburg / MarkTelefon: 033849/9080Telefax: 033849/90829e-mail: gut-schmerwitz@t-online.deInternet: www.gut-schmerwitz.deWłaściciel: Gerrit van SchoonhovenPołożenie gospodarstwa: Kraj Związkowy BrandenburgWojewództwo Poczdam-MittelmarkOkoło 10 km od miasta woj. Belzig80 km na południowy wschód od BerlinaPowierzchnia gruntów: 1450 ha z czego 1000 ha nawłasny użytekProdukcja: uprawa zboża, roślin strączkowych, łąki,luźno posadzone drzewa owocowe, uprawa warzyw,26 km żywopłotów posadzonych w 1993 rokuDziałalność gospodarstwa : zgodnie z dyrektywami UEgospodarstwo jest uznane jako ekologiczne z certyfikatemDEMETER, DE-037-Öko-kontrollstelleKlasa gleby: gleba piaskowo-gliniasta, klasyfikacja ziemiornej 33Klimat: przeciętne opady roczne 585 mm, przeciętnatemperatura roczna 9,9ºCZatrudnieni pracownicy: kierownik,14 pracowników stałych , 7 pracowników sezonowychPozostała produkcja: 6000 kur, 1100 trzody chlewnej,1000 owiecSprzedaż produktów: własny sklep przy gospodarstwie,sklepy ze zdrową żywnością prowadzące handel w regionie,piekarnia „Märkisch Lantbrot” w Berlinie, dużesieci handlowe oraz sklepy detaliczneDlaczego produkcja ekologiczna? Pani Rita Neumannmówi, że „ rolnictwo ekologiczne jest dobrą alternatywądla rolnictwa tradycyjnego, a w naszym regionie jest torównież pewnym wyzwaniem.”v.S. Gut Schmerwitz, ze swoim 1000 ha należy obecniedo jednych z największych gospodarstw rolnychw Niemczech. Na polach uprawia się przede wszystkimżyto, pszenicę, orkisz, pszenżyto, owies, łubin i lucernę.Uzyskuje się z nich paszę, mąkę i ziarno do wysiewu.Uprawy prowadzone są oczywiście bez nawozów sztucznychi chemicznych środków ochrony roślin.Dzięki ogromnej ilości żywopłotów i dużej liczbie drzewowocowych, uprawy rolne wyglądają bardzo malowniczo.Żywopłoty i drzewa owocowe chronią uprawy i sąrównocześnie siedliskiem pożytecznych zwierząt, którymniekiedy groziło wyginięcie.Dwa własne okręgi łowieckie o wielkości 800 ha dajągoszczącym myśliwym interesujące możliwości polowania,przede wszystkim na dziki, daniele i sarny.Uprawy rolne i hodowla zwierząt są w gospodarstwieSchmerwitz tak zgran by umożliwić optymalnieharmonijną organizację pracy. W gospodarstwie hodujesię stado z 1000 owiec. W nowo wybudowanym chlewiehodowanych jest 1000 macior z przychówkiem (około1200 tuczników). W 2005 roku zbudowano zagrodę dlawolno chodzących kur (około 6000 niosek). Wszystkiezwierzęta mają zapewnione warunki zgodne z potrzebamidanej rasy i są karmione paszą wyprodukowaną nagospodarstwie.Produkcja roślinna jest sprzedawana bezpośredniow sklepie przy gospodarstwie, w regionalnych sklepachze zdrową żywnością względnie w Berlinie. Do naszychklientów zaliczamy m.in. „Märkische Lantbrot”,stowarzyszenie Demeter Fullkornsbageriet Weichardt,rzeźnię Feindura, piekarnię Volkern Bageri Apitz jakrównież sklepy ze zdrową żywnością14 ROLNICTWO I PRZETWÓRSTWO EKOLOGICZNE

Ochrona roślinW rolnictwie ekologicznym zapobiegawcza ochrona roślinznajduje się na pierwszym planie. Zapobieganie chorobom,szkodnikom i chwastom odbywa się poprzez podjęcienastępujących kroków:- wybór właściwych, dostosowanych regionalniegatunków i odmian,- utrzymanie wieloletniego płodozmianu,- mechaniczne odchwaszczanie, takie jakbronowanie, pielenie- ochrona organizmów pożytecznych i ichwspieranie (np. żywopłoty, celowe wprowadzanieorganizmów pożytecznych),- działania termiczne (np. wypalanie i odparowywanie.Zastosowanie środków ochrony roślin i zwalczania szkodnikówwymienionych w załączniku II część B rozporządzenia unijnego2092/91 jest dozwolone jedynie w przypadkach istnieniabezpośredniego zagrożenia istnienia kultur.4.3. Podstawy ekonomiczneW zależności od tego, czy w gospodarstwie rośliny mają byćuprawiane jako produkt na sprzedaż, na paszę czy też może jestto forma mieszana, ich znaczenie od strony ekonomicznej jestinne. Dla wszystkich gospodarstw ma znaczenie:Ważne: Okres przejściowy, zanim produkty roślinne będą mogłybyć oznaczone jako produkty ekologiczne, wynosi w przypadkuroślin jedno- i ponadrocznych 24 miesiące przed wysiewem lubwysadzeniem, a w przypadku kultur wieloletnich (poza łąkamii pastwiskami) wynosi 36 miesięcy przez zbiorem płodów ekologicznych.Z tego względu jest wskazane, aby możliwie jaknajszybciej skontaktować się z pracownikiem jednostki kontrolnejgospodarstw ekologicznych w celu prawidłowego rozplanowaniaprzestawienia gruntów i przygotowania stosownej dokumentacjii zatwierdzenie okresu przejściowego.Towary przejściowe cenowo plasują się pomiędzy towaramiekologicznymi a konwencjonalnymi. Z tego względu wielegospodarstw rolnych wykorzystuje towary przejściowe jakopaszę własną lub sprzedaje jako paszę dla innych gospodarstwekologicznych. Następujące kanały dystrybucji stoją otworemdla ekologicznej produkcji roślinnej:- wykorzystanie w gospodarstwie własnym jako pasza własna,- sprzedaż poza własnym gospodarstwem jako pasza,- sprzedaż przez handel lub zrzeszenia producenckie czyzwiązki rolników ekologicznych, za pośrednictwem którychmożna osiągnąć najwyższą marżę4.4. Perspektywy rozwoju ekologicznejprodukcji roślinnejZróżnicowane warunki wyjściowe w rolnictwie ekologicznymna obszarze Pomeranii uniemożliwiają sformułowaniejednorodnych wypowiedzi na temat tendencji rozwojowych.W polskim regionie, w województwie Zachodniopomorskim,gdzie użytki ekologiczne zajmują 0,8% całości powierzchniużytkowanych rolniczo, potencjały wzrostu rolnictwa ekologicznegoprognozuje się na poziomie 66% rocznie, główniedotyczy to warzyw uprawianych na polach i produkcjiowoców jagodowych. Potencjały rynku drzemią w eksporciew połączeniu z rosnącą turystyką wiejską i wolno rosnącymrynkiem w dużych miastach. Na obszarze Skanii uprawyekologiczne zajmują ok. 2,8 %. W obrębie Szwecji jest to najmniejszyudział rolnictwa ekologicznego. Szczególne znaczeniema rosnąca uprawa roślin oleistych i buraka cukrowego.W Meklemburgii i Brandenburgii udział upraw ekologicznychjest na wysokim poziomie i stale rośnie odnotowując niewielkiewzrosty. Przy czym dominują czyste uprawy paszowe, alez drugiej strony rozszerzana jest uprawa roślin rynkowych.Ponieważ podaż produktów ekologicznych przewyższa popytna nie, szczególnie trudno jest sprzedać mięso i zboża.Rozszerzenie upraw roślin oleistych w regionie MorzaBałtyckiego mogłoby się przyczynić do swego rodzajurozładowania sytuacji. Na przyszłość dla wszystkich trzech regionówgłównym problemem ekologicznej produkcji roślinnejpozostają nierozwiązane kwestie i zagrożenia związanez rozpowszechnieniem się upraw roślin genetycznie modyfikowanych.4.5. Przykładowe procesy produkcyjne4.5.1 Ley Production (Uprawa koniczynyz trawami)Fachowa i efektywna uprawa mieszanki koniczyny z trawami/ roślinami motylkowymi na paszę stanowi o długofalowympowodzeniu ekologicznej produkcji roślinnej. W gospodarstwie,niezależnie czy odbywa się w nim chów bydła czy nie,rośliny motylkowe powinny zajmować 20 – 45% powierzchniuprawnej. Ich uprawa przyczynia się do zwiększenia zawartościazotu w glebie i stanowi podstawę żywienia zwierząt. Roślinymotylkowe odgrywają poza tym dużą rolę w zapobieganiuchorób i zapobieganiu rozprzestrzeniania się chwastów.Produkcja paszy odbywa się z reguły w mieszance, ponieważdługofalowo patrząc zwiększa to plony. Systemy korzeniowetraw służą jako znakomity magazyn azotu i próchnicy. Posianejako przedplon mają dłuższe działanie. Poza tym mieszankazapobiega „zmęczeniu gleby” koniczyną, co byłoby szczególnienegatywne dla systemu upraw. Mieszanki w przeciwieństwiedo monokultur posiadają większą elastyczność wykorzystania.UprawaKoniczyna: Istnieją różne odmiany koniczyny, w związkuz tym każde gospodarstwo może wybrać dla siebie tę właściwą.Najważniejsze to, czerwona koniczyna jako najbardziejwymagająca odmiana koniczyny, biała koniczyna jako idealnaroślina do wypasu i na paszę oraz niewymagające odmiany,czyli koniczyna żółta i szwedzka, która może być stosowanajako mieszanka w zależności od lokalizacji. Zapotrzebowaniena składniki odżywcze: czerwona koniczyna potrzebujepierwiastków śladowych, oraz P, Mg i K. Inne odmianypotrzebują do rozwoju młodych roślin trochę wody, a poza16 ROLNICTWO I PRZETWÓRSTWO EKOLOGICZNE

tym są niewymagające, jeżeli chodzi o warunki klimatycznei glebowe. Ochrona roślin: W celu uniknięcia „zmęczeniagleby“ koniczyną oraz innym chorobom powinno się zachowaćprzerwę w jej uprawie na 3 – 6 lat.Technologia uprawy: Albo jako wysiew w oziminie, podowies lub jęczmień jary; później koniec marca/połowakwietnia w rzędach, ok. 20-25 kg nasion /ha w zależności ododmiany. Również możliwe jako materiał siewny na ściernisko,ewent. w mieszance albo jako czysty wysiew. Wykorzystanie:wieloletnie, do wykoszenia lub wypasu jako roślina paszowa,jako zielonka, kiszonka lub do wypasu (w szczególnościkoniczyna czerwona i biała), nawóz zielony i wiązanie azotuw glebie.Lucerna: jest najważniejszą rośliną przeznaczoną na paszę dlakrów mlecznych. Zapotrzebowanie na składniki odżywcze:aby osiągnąć dobre wyniki w uprawie lucerny potrzebny jestklimat kontynentalny i bogate wapienne gleby. Podłoże musibyć dobrze zaopatrzone, przede wszystkim w fosfor, potrzebujecorocznego nawożenia.Ochrona roślin: w przypadku płodozmianu zachowuje się5-6 lat przerwy, wówczas nie ma problemów z chorobamii szkodnikami. Lucerna jest bardzo ważna jako przedplonpod ziemniaki i owies. Technologia upraw: Na wiosnę jakoczysty wysiew lub podsiew z siewnika punktowego, 20-35 kgmateriału siewnego/ha na głębokości 1-2 cm. Rozwój młodychroślin jest powolny, z tego względu w przypadku czystegowysiewu konieczne jest czyste podłoże. Samodzielna uprawalucerny jest prostsza niż w mieszance, przy czym w mieszancelucerna rośnie na terenach, gdzie samo-dzielnie dawałabyniższe plony. Wykorzystanie: roślina paszowa, zarówno świeżajak i suszona. W drugim roku wykorzystania osiąga najwyższeplony (300-500 dt/zielonej paszy), trzy koszenia w roku, 3-4letni okres wykorzystania.Mieszanka: W zależności od położenia każde gospodarstwopowinno dopracować własną mieszankę. Mieszanki mogą byćwieloletnie lub być wykorzystywane jako przed- lub poplonw celu nawożenia podłoża i na świeżą paszę. Właściwąmieszanką dla stanowisk wilgotno-zimnych z zimną i ciężkąglebą, właściwa byłaby np. koniczyna szwedzka, komornicazwyczajna, kostrzewa łąkowa i rurówka wonna. Dla wartościodżywczych paszy optymalny stosunek roślin motylkowychdo traw wynosi ok. 30 :70 i powinien być utrzymanyprzez cały okres wykorzystania. Zapotrzebowanie naskładniki odżywcze: W zależności od wykorzystania należyprzeprowadzić coroczne nawożenie nawozami mineralnymioraz uzupełnienie minerałami P i K.Ochrona roślin: przestrzegać kolejności płodozmianu zewzględu na zagrożenie wystąpienia „zmęczenia gleby”. Technologiaupraw: Klasyczne warianty wysiewu zależą w dużejmierze od uwarunkowań lokalizacyjnych. Występuje tendencjaidąca w kierunku stosowania podsiewu. Ważnymi argumentamisą w tym kontekście korzyści czasowe i kosztowe orazszybszy wzrost. Do podsiewu koniecznie należy wykorzystaćsiewnik rzędowy, ponieważ małe nasiona – w szczególnościtrawy – bardzo łatwo są przenoszone przez wiatr, co powodujepowstawanie pasem, a przynajmniej luk na obsianejpowierzchni. W cieniu darni mieszanka z reguły rośnie bardzodobrze, jednakże wysiew nie może być zbyt głęboki (ok. 1cm) i nie może nastąpić zbyt późno. Potrzebne jest dobre,odchwaszczone podłoże.Wykorzystanie: Mieszanki służą jako nawóz zielony i jakopasza.Ważne: Prawidłowe wykorzystanie koniczyny z trawami / uprawaroślin motylkowych jest gwarancją nie tylko ekologicznego, alei ekonomicznie zrównoważonego bytu gospodarstwa.4.5.2 Uprawa zbóżEkologiczna uprawa zbóż w większości gospodarstw jestnajważniejszym źródłem dochodów. W północnych Niemczech49% wszystkich ziem rolnych jest obsiewanych zbożami,w Szwecji 25%, a w Polsce ok. 40%.Wymagania klimatyczne (gleba, klimat etc.) poszczególnychzbóż wykorzystywanych w uprawach ekologicznychnie odbiegają od wymagań w rolnictwie konwencjonalnym.Jednakże poprzez wyeliminowanie w uprawach ekologicznychnawożenia mineralnego oraz stosowania chemicznych środkówochrony roślin wcześniej i wyraźniej są odczuwalne granicewydajności na danym areale. Różnice między stanowiskami,w szczególności w kontekście gleby, są silniej odczuwalne,w związku z tym konieczne jest swego rodzaju przesunięcieupraw. I tak na obszarach marginalnych uprawa pszenicyzastępowana jest bardziej wydajną uprawą pszenżyta lub żyta,a jako alternatywa uprawiany jest orkisz. Ponieważ wzrostroślin w przypadku upraw ekologicznych w większym stopniujest uzależniony od optymalnego podłoża, w związku z tymwymagania związane z prawidłowym przygotowaniem glebyi materiału siewnego są ogólnie wyższe. Czas na wysiew jestkrótszy i należy go koniecznie stosownie uwzględnić w organizacjigospodarstwa. Ogólnie należy zaplanować trochę większągęstość wysiewu (ok. 10 procent) i wcześniejszy wysieww przypadku zbóż ozimych. Zwalczanie chwastów odbywasię w większości przez bronowanie. Z reguły odbywa się todwukrotnie, w przypadku pszenicy czasami trzykrotnie. Zbiórw uprawie ekologicznej nie wymaga stosowania specjalnychmaszyn.Sprzedaż ogólnie: Zboża z upraw ekologicznych są wykorzystywanena potrzeby własne w gospodarstwie (pszenżytoi jęczmień);lub poprzez organizacje producenckie jako zbożena paszę lub zboże jakościowe. Plony z reguły są niższe o 20-50% niż w przypadku upraw konwencjonalnych. Cena jestwyższa o ok. 30% w przypadku normalnej jakości i do 130%w przypadku pszenicy na potrzeby przemysłu piekarniczegow najwyższej klasie jakości, przy czym jest duża presja naobniżkę cen, w związku z czym ceny zbóż ekologicznych corazbardziej zbliżają się do cen zbóż konwencjonalnych. W roku2003/04 zebrano w obszarze Morza Bałtyckiego ok. 20 dt/hazbóż, a cena wynosiła 19 €/dt.STRATEGIA WSPÓŁPRACY17

„Gospodarstwo Magdy”,Magdalena Goc, Wołczkowo,ul. Lipowa 23,72-003 DobraTel. 0048 (091) 311 22 10Gospodarstwo położone na obrzeżu Szczecina powstałow 1970 roku. Od 2002 roku prowadzone jest metodamiekologicznymi.Na powierzchni 24 ha uprawiane są głównie zboża na paszę,ziemniaki i warzywa. Utrzymywanych jest ok. 1000 szt. kurniosek. Głównym produktem gospodarstwa są jaja. Ofertęsprzedaży uzupełniają warzywa i ziemniaki uprawiane napowierzchni ok. 2 ha. Sprzedaż produktów prowadzona jestbezpośrednio w gospodarstwie.Środki pomocowe jakie dotąd pozyskano pozwoliły na zakupsprzętu do uprawy, zainstalowanie nawodnienia upraw oraz narealizację inwestycji dla celów agroturystycznych.W gospodarstwie stale pracują dwie osoby - właściciele. Okresowozatrudniani są pracownicy sezonowi.Głównym utrudnieniem w pracy jest słabo zorganizowanyrynek środków do produkcji metodami ekologicznymi orazkonieczność samodzielnego zdobywania klientów i organizowaniazbytu wytwarzanych produktów.W kolejnych latach gospodarstwo planuje poszerzyć ofertęo owoce (truskawki, maliny) oraz rozpocząć działalnośćagroturystyczną.HagavikEkologiczna Uprawa Roślini Produkcja BiogazuFakty o HagavikWłaściciel: Krister AnderssonPowierzchnia: 141 ha, w tym93 ha dzierżawy.Produkcja: buraki cukrowe,nasiona, koniczyna, groszek zielony,żyto i zboża konsumpcyjne.Sprzedaż do: różne formy zagospodarowania zboża.O ekologicznej uprawie roślin:Nowa i interesująca metoda uprawy roślin.Krister Anderson rozpoczął na farmie Hagavik ekologicznąuprawę roślin w 1998r. Na uprawę ekologiczną przeszedłz ciekawości oraz z chęci wypróbowania nowych sposobówuprawy. Gospodarstwo składa się z 141 ha ziemi ornej. Na32 ha uprawiane są buraki cukrowe, na 74 ha zboża, na 11ha koniczyna, na 11 ha zielony groszek a resztę ziemi ornejwykorzystuje się pod uprawę zielonego nawozu.Gleby to w dużym stopniu glina.Płodozmian na farmie Hagavik wygląda następująco:koniczyna lub odłogowanie, pszenica jara i żyto zprzedplonem.Podstawą gospodarowania jest ekologiczna uprawa burakówcukrowych. Osiągane wyniki to 9 ton cukru z hektara. Burakicukrowe są obrabiane 3-4 razy mechanicznie i raz ręcznie.W roku 2003 Krister zamontował na swojej farmieinstalację do wytwarzania biogazu. W instalacji tej zielonynawóz z 10 ha powierzchni, liście buraków cukrowych,słoma itd. przetwarzane są w wysokiej jakości nawózoraz energię. W przypadku nawozów istnieje możliwośćoptymalnego obliczenia zawartości azotu. Przy właściwiedobranym momencie podania nawozu na pola można tymsamym zwiększyć wydajność i jakość produkcji roślinnej.Produkowany gaz, który odpowiada ilościowo 53 m3 olejuopalowego, jest przetwarzany na energię elektryczną orazcieplną. Produkcja własnej energii na bazie zasobów własnychfarmy to w przyszłości wręcz obligatoryjne zadanie dlakażdego gospodarstwa rolnego. W przyszłości ekonomicznieuzasadnione okazać się może sprzedawanie resztek gnilnychi energii pozyskiwanych w gospodarstwie.STRATEGIA WSPÓŁPRACY19

Rozdział 5. Ekologiczna hodowla zwierząt5.1. Wprowadzenie, zasady ogólnei podstawy prawneW rolnictwie ekologicznym chów zwierząt jest ważnymelementem zamkniętego obiegu materii gleba-zwierzę-roślina.Z jednej strony powiązanie uprawy roślin z chowem zwierzątprzyczynia się do utrzymania i podniesienia urodzajnościgleby. Z drugiej strony zwierzęta na tyle, na ile jest to możliwepowinny być żywione paszą pochodzącą z tego samego gospodarstwa.Liczba zwierząt w gospodarstwie ekologicznym jestuzależniona od areału gospodarstwa i wynosi maksymalniedwie duże jednostki przeliczeniowe na hektar. Grunt prawnywynika z rozporządzenia w sprawie rolnictwa ekologicznegonr 2092/91 w uzupełnieniu z rozporządzeniem w sprawieekologicznego chowu zwierząt nr 1804/1999. W Niemczechsą uregulowania dotyczące przypadków szczególnychi uregulowania kontrolne wprowadzone przepisami na szczeblufederalnym i ustawą o rolnictwie ekologicznym. W Szwecji niema uregulowań krajowych. W Polsce w roku 2001 uchwalonosamodzielną ustawę uwzględniającą przepisy w sprawie chowuzwierząt.5.2. Podstawy produkcyjnotechnologiczneGłówną zasadą stosowaną w ekologicznym chowie zwierzątjest szacunek i respekt człowieka w stosunku do stworzeniażyjącego. Rolnik posiadający gospodarstwo ekologiczne odpowiadaza znajomość i uwzględnianie potrzeb danego gatunkuzwierząt.Zasady chowu zwierząt w rolnictwie ekologicznymgatunki zwierząt i rasy powinny być witalne, odpornei dostosowane do warunków panujących w danym regionie.Zwierzęta powinny pochodzić z własnej hodowli lub innychgospodarstw ekologicznych. Tylko w wyjątkowych wypadkachdopuszczalne jest uzupełnianie stanu liczebnego zwierzątpochodzących z innego stada.Zwierzętom należy zapewnić wolny wybieg i stosownie dogatunku wypas na pastwisku. Nie wolno palować zwierzątprzez okres całego roku. Do 2010 roku dopuszcza się jednakw wyjątkowych wypadkach możliwość okresowego palowaniazwierząt.Otoczenie zwierząt musi być dostosowane do gatunku podwzględem naturalnej wentylacji, zapotrzebowania na światłoi potrzeb przestrzennych oraz umożliwiać im wykształcenienaturalnego zachowania stadnego.Warchlaki i kury nie mogą być trzymane w klatkach.Pokarm musi pochodzić z uprawy ekologicznej, w miaręmożliwości z własnego gospodarstwa. Pokarm pochodzącyz uprawy ekologicznej może do 31.12. 2009 roku byćuzupełniany pokarmem pochodzenia tradycyjnegow przypadku przeżuwaczy do 5%, a w przypadku świńi kur do 15% całej rocznej masy suchej. Niedopuszczalne jeststosowanie hormonów i substancji wspomagających wzrosti wydajność. Zabronione jest również profilaktyczne stosowanieleków, antybiotyków i innych substancji.Rozmnażanie odbywa się w sposób naturalny, dozwolonejest jednakże sztuczne unasiennianie. Nie wolno dokonywaćsystematycznych zabiegów na zwierzętach takich jak wyrywaniezębów, obcinanie ogonów, przycinanie dziobów, itp. Zewzględów bezpieczeństwa dozwolone jest obcinanie rogówu bydła.Przekształcenie tradycyjnego gospodarstwa rolnego nagospodarstwo ekologicznePrzekształcenie produkcji zwierzęcej z tradycyjnej na ekologicznąnależy stosownie do gatunku rozpatrywać z różnych punktówwidzenia. Zasadą ogólną jest dostosowanie pogłowia zwierząt dowarunków lokalnych. Gałęziami gospodarstwa rolnego, któreorganizacyjnie stosunkowo łatwo przekształcić na produkcjęekologiczną, jest wysoko wydajny chów krów mamek, a wprzypadku istnienia wybiegów - produkcja mleka. Chów świń,zwłaszcza tucz trzody chlewnej i bydła oraz chów kur z uwagina wysokie wymagania pod względem utrzymania i karmieniamożna przekształcić tylko przy dużym nakładzie technicznymi finansowym. Zanim produkty zwierzęce uzyskają prawo dooznakowania jako produkty ekologiczne, zachowany musi byćminimalny okres, w którym zwierzęta chowane były wg wymogówrozporządzenia. Produkcję rolną można przestawić z tradycyjnej naekologiczną na dwa sposoby, uwzględniając warunki gospodarstwa:- równoczesne przestawienie całego gospodarstwa produkcyjnego(tzn. cały chów zwierząt w gospodarstwie łączniez pastwiskami): w tym przypadku obowiązuje wszystkichprzed przystąpieniem do przekształcenia okres 24 miesięcy. Potym okresie produkty zwierzęce mogą być sprzedawane jakoprodukty ekologiczne. Warunkiem jest karmienie zwierzątgłównie tzn. powyżej 50% karmą z własnej produkcji. Takżepasza pochodząca z terenów dopiero od roku uprawianychw sposób ekologiczny, może być stosowana w gospodarstwiedo 60% jako „pasza przejściowa”.Przy nie równoczesnym przestawienie całej jednostki produkcyjnej:w tym przypadku ustanowione są okresy przestawieniadla poszczególnych gatunków zwierząt i kierunków chowu.W okresie przekształcania gospodarstwa należy przestrzegaćwytycznych rozporządzenia Wspólnot Europejskichregulujących kwestie rolnictwa ekologicznego.5.3. Podstawy ekonomiczneZ ekonomicznego punktu widzenia przekształcenie gospodarstwaopłaca się tylko w przypadku, gdy zagwarantowana jestsprzedaż produktów ekologicznych. Zwłaszcza na rynku20 ROLNICTWO I PRZETWÓRSTWO EKOLOGICZNE

wołowiny podaż przewyższa popyt, co zmusza często dosprzedaży dużych części produkcji jako produktów tradycyjnych.Podobnie sytuacja wygląda na rynku baraniny z produkcjiekologicznej, przy czym wspomnieć należy, że jest torynek bardzo mały. Produkcja ekologicznego mleka może byćciekawa z ekonomicznego punktu widzenia, jeśli mleczarniadopłacałaby dodatkowo do mleka ekologicznego 4-10centów za kg/ l do ceny podstawowej. Ponadto mleko możebyć przerabiane na mleko świeże lub ser, a te produkty dobrzesprzedają się w drodze sprzedaży bezpośredniej. Rosnące szansesprzedaży istnieją nadal w zakresie produkcji drobiu, i tozarówno w przypadku jaj jak i mięsa.5.4. Procesy produkcyjne5.4.1.Produkcja mlekaProdukcja mleka jest obok produkcji wołowiny głównągałęzią w ekologicznym chowie zwierząt. W produkcji mlekaekologicznego przestrzegać należy kwoty mleczne. Sprzedażmleka jako produktu ekologicznego może nastąpić 6 miesięcypo tym, jak cały chów i karmienie zwierząt przestawione jestzgodnie z rozporządzeniem unijnym regulującym kwestierolnictwa ekologicznego.Ważne: Jakość pokarmu podstawowego, warunki chowu zwierzątoraz przestrzeganie przepisów higieny w znacznym stopniuwpływają na chów bydła mlecznego.Chów: Zwierzęta muszą mieć wystarczająco dużo miejscaw oborze, by móc rozwijać zachowania stosowne do ich gatunku.Na krowy mleczne przypada zatem przynajmniej 6 m²powierzchni w oborze.Powierzchnia wybiegu w przypadku gdy niemożliwy jestwypas na pastwisku musi wynosić co najmniej 4,5m² nakrowę mleczną. Maksymalnie 50% powierzchni oborymoże stanowić podłoże perforowane (np. z ruszto-waniem).Pozostała część obory musi być utwardzona, równa i nie możebyć śliska. Każdemu zwierzęciu należy zapewnić podściółkęi wolny dostęp do paszy i wody. Dla spełnienia wymogów ustawowychodnośnie chowu bydła mlecznego, nadają się oboryz wybiegami z podściółką w boksach do spania. Zabronionejest całoroczne trzymanie na uwięzi krów mlecznych, do 2010roku udzielane są pozwolenia okresowego przywiązanie bydław sytuacjach wyjątkowych.Karmienie: Podstawowym pokarmem jest przede wszystkimpasza własnej produkcji. Za podstawową paszę uważasię wyłącznie paszę suchą, tzn. że wysokoenergetyczna paszasoczysta klasyfikowana jest oddzielnie. Określone, niedostępnew produkcji ekologicznej, pasze można uzupełnić produkcjątradycyjną. Do nich należą np. wysłodki buraczane, odpadkiz owoców, wytłoczki z lnu i rzepaku. Mogą one stanowićmaksymalnie 10% rocznego spożycia masy suchej u bydła.Załącznik IIC do rozporządzenia WE dotyczącego rolnictwaekologicznego zawiera listę pasz pochodzenia tradycyjnego, dlaktórych w drodze wyjątku możliwe jest uzyskanie zezwolenia.Wg powyższego rozporządzenia WE dozwolone jest stosowaniepaszy mineralnej. Do najważniejszych podstawowychźródeł pokarmów należą pastwiska, kiszonka z traw i koniczynyoraz siano. Racja dzienna krowy mlecznej w 60% masysuchej musi składać się z paszy suchej. Kiszonki z całych roślinpocho-dzenia zbożowego i roślin strączkowych mogą stanowićdobre uzupełnienie i rezerwę paszową. Kiszonka z kukurydzyjest ważnym składnikiem pożywienia dla krów wysokowydajnych.Analizy pokarmów są podstawą zrównoważonegozestawienia racji pokarmowych, ponieważ wartości pokarmupodlegają dużym wahaniom w skali roku. Jako komponentypaszy suchej uwzględnić należy zboże z własnej uprawy(pszenica, owies, pszenżyto) oraz rośliny strączkowe, jak np.bób i groch. Zwłaszcza w pokarmie zimowym konieczne jeststosowanie dobrej jakości kiszonek z koniczyny i traw. Zewzględów ekonomicznych należy zwracać uwagę na porcjowaniepaszy suchej, która dodawana jest w celu podwyższeniawydajności (pasza sucha jest bardzo droga w ekologicznymgospodarstwie rolnym). Aby właściwie ustalić przeżuwaczomracje, należy stosować paszę suchą w umiarkowanych ilościach,osiągając jednocześnie dużą wydajność mleczną (3000kg)z paszy treściwej.Zdrowie zwierząt: Zasadniczo zwierzęta mogą być leczoneterapeutycznie a nie profilaktycznie konwencjonalnymiśrodkami po diagnozie lekarza weterynarii. W przypadkuchoroby bądź obrażeń zwierzęta powinny być niezwłoczniepoddane leczeniu, w oparciu o roślinne i homeopatycznelekarstwa dla zwierząt. Stosowanie lekarstw chemiczno-syntetycznychi alopatycznych należy ograniczyć do niezbędnegominimum. Weterynarz musi w porę zostać poinformowanyo ograniczeniach w leczeniu zwierząt. Zgodnie z rozporządzeniemWE zwierzęta mogą być maksymalnie 3 razy leczoneśrodkami alopatycznymi. W przypadku przekroczenia tejgranicy zwierzę i jego produkty nie mogą być sprzedawane jakz ekologicznej produkcji zwierzęcej. Wszelkie zabiegi leczniczeodnotowywać należy w indywidualnej książeczce kontrolnej.Okresy oczekiwania należy zasadniczo przedłużyć dwukrotnie.Najczęstsze problemy w ekologicznej produkcji bydła mlecznegozwiązane są ze zdrowiem wymion, płodnością i pryszczycą.Główną chorobą jest zapalenie wymion, występujące zwłaszczaw przypadku słabej budowy zwierzęcia i pojawieniu się zarazków.Przyczynami słabej odporności zwierzęcia mogą być: 1.Racje pokarmowe (muszą być odpowiednie dla przeżuwaczyidostosowane do stadium laktacji), 2. Warunki chowu (bezstresu z zachowaniem higieny), 3. Opieka nad zwierzętami.STRATEGIA WSPÓŁPRACY21

5.4.2. Produkcja wołowinyProdukcja mięsa wołowego w gospodarstwie ekologicznymma formę tuczu połączonego z produkcją mleka albo chowukrów mamek z cielakami i tuczu wołów. W ten sposób możnapołączyć różne formy gospodarstwa z produkcją mięsa.Gospodarstwa rolne mają w ten sposób możliwość wykorzystaniakoniczyny z trawami jako pokarmu przy równoczesnejprodukcji nawozów. Na złych glebach chów krów mamekmoże zastąpić produkcję mleka. W przypadku gospodarstwz użytkami zielonymi chów krów mamek odbywa się często naglebach o niskiej urodzajności i w partiach średniogórzai na łąkach. W takich regionach chów krów zyskuje szczególneznaczenie dla pielęgnacji wartości krajobrazu. Przestawieniegospodarstwa tradycyjnego na ekologiczne lub początkigospodarowania wymagają jednak dobrego planowaniai uwzględnienia ewentualnych rynków zbytu, ponieważ podażwołowiny na rynku przekracza popyt. Sprzedaż produktówpochodzenia zwierzęcego jako produktów ekologicznychmoże nastąpić dopiero, kiedy cały chów i sposób karmieniazwierząt spełniają wymogi rozporządzenia WE odnośnierolnictwa ekologicznego. Od tego momentu okres przestawieniadla bydła rzeźnego wynosi 12 miesięcy lub co najmniej ¾okresu życia.Rasy: W ekologicznej produkcji mięsa stosuje się przedewszystkim rasy średnie do ciężkich, takie jak bydło łaciate rasyAngus i Limousin. Rasy te stosowane są przede wszystkimw tuczy i produkcji bydła hodowlanego. Rasę Angus cechujegenetycznie uwarunkowany brak poroża i szybko osiąganadojrzałość z możliwością ocielenia w wieku 24 miesięcy. RasęLimousin charakteryzuje natomiast bardzo dobra jakość mięsa.Do bydła osiągającego duże rozmiary należą Galloways i HighlandCattle. Obie rasy hodowane są ekstensywnie w głównejmierze na terenach marginalnych, a ich chów służy zachowaniuwartości krajobrazu i produkcji mięsa dla smakoszy.Hodowla: Tworząc stado należy zwrócić szczególną uwagęna pierwszego ‘stadnika”, ma on bowiem duży wpływ napóźniejszą wydajność stada. Dlatego wybór zwierząt-rodzicówjest szczególnie ważny. Późniejsze zwierzęta mateczne powinnybyć spokojne, życzliwe, łatwe w obejściu, posiadać zdolnośćcielenia się i dobre cechy mateczne.Chów: W okresie wypasu na pastwiskach kontroli podlegaćmusi: liczebność stada, dostateczna ilość pokarmu i wody oraznienaganny stan ogrodzenia. Szczególną uwagę zwrócić należyna stan zdrowia stada, a zwłaszcza na zwierzęta ciężarne, nastan zdrowia cielaków i możliwe przypadki kradzieży. Do inwentarzapastwiska zalicza się lizawki zaopatrujące w substancjemineralne jak i drzewa, żywopłoty i szopy do ochronyprzed niesprzyjającymi zjawiskami atmosferycznymi.Całoroczny chów zwierząt na wolnej przestrzeni zalecany jestz reguły tylko w przypadku ras dużych. Zadaszenie chronipokarm zimą i służy do ochrony przed opadami i zimnem.Na oborę zimową nadaje się budynek z otwartym frontemi skierowany na południowy wschód. Rozporządzenie WEw kwestiach rolnictwa ekologicznego wymaga powierzchniminimalnych, wynoszących dla krów 6m² a dla cieląt 1,5m².Dodatkowo zaplanować należy w oborze proporcjonalnedo wielkości pogłowia pomieszczenie dla jałówek. Ponadtozaplanować należy obszar do cielenia się krów mamekwielkości 3x3m na 10. Na ogół należy wydzielić przejście dlacieląt np. z ruchomą kratą, uniemożliwiającą dostęp krów docieląt. Tam znajdować powinno się najlepszej jakości sianoi pasza sucha (rozdrobnione zboże, rośliny strączkowe). Jeślikrowy mamki są w oborze przykrywane, konieczne jest wydzieleniepomieszczenia, w którym byk miałby swobodę poruszaniasię. Młode krowy, chowane z zamiarem uzupełnieniapogłowia, trzymać należy w oddzielnych pomieszczeniachgospodarczych.Karmienie: Pożywienie latem musi być dobrej jakości. Jest toniezbędne dla wystarczającej produkcji mleka przez zwierzętamateczne, dla wzrostu i rozwoju cieląt oraz produkcji dobrejjakości wołowiny. Jeśli pastwisko ma dobrą jakość, wypas letnijest wystarczający dla powszechnych w rolnictwie ekologicznymras średnio-ciężkich. Dla równej struktury porostuzaleca się wykładanie siana. W przypadku niedoboru pokarmuna pastwiskach późnym latem, pokarm należy uzupełniaćkiszonką z traw.Karmienie bydła młodego: Bydło młode należy karmić racjąod 1kg do 2 kg suchej paszy dziennie na zwierzę w celu maksymalnegowykorzystania potencjału wzrostu.Karmienie w porze zimowej: W okresie karmienia mlekiemmatki zwierzęta należy dokarmiać od 1 do 2 kg suchej paszyw przypadku, gdy jakość paszy suchej jest zła, a racje obfitująw siano. Pasza sucha powinna się składać obok zbożaw połowie z roślin strączkowych. Dostępne muszą być lizawki.Profilaktyka zdrowotna: Dzięki dobremu gospodarowaniupastwiskiem można zmniejszyć problemy z pasożytami.Dzięki nabytej odporności zwierzęta mateczne mają mniejproblemów z pasożytami żołądka i jelit niż zwierzęta młode.Pastwiska, na których w roku ubiegłym nie pasły się zwierzętamłode, np. łąki koszone, zmniejszają ryzyko przy pierwszymwypasie cieląt. Ponadto pastwisko nie powinno być objadanezbyt krótko, ponieważ większość jaj pasożytów znajduje sięprzy samej ziemi. Terapię lekami można rozpocząć po wykazaniuobecności pasożytów na podstawie badania odchodów.Ze względu na przepisy prawne o epidemiach wśród zwierzątstado nie może być zarażone Brucellose, Leucose IBR,względnie IBV.Sprzedaż: Jeśli mięso można sprzedawać jako produkt ekolo-22 ROLNICTWO I PRZETWÓRSTWO EKOLOGICZNE

giczny, to jego cena kształtuje się na poziomie około 40 centówtzn. 16-20% powyżej aktualnej ceny mięsa pochodzącegoz produkcji tradycyjnej na kg wagi ubojowej. Wymagana jestjednak wysoka jakość mięsa i waga ubojowa wielkości ok.300 kg. Ponieważ rynek zbytu jest dużo mniejszy niż podażproduktów, bydło rzeźne i cielaki płci męskiej sprzedawanesą często jako produkty konwencjonalne. Ma to miejscezwłaszcza w północnych Niemczech. Ze względu na wahania,jakim podlega rynek, należy nawiązać długoterminowe umowyna dostawy. Przynależność do stowarzyszenia producentów lubzwiązku hodowców zmniejsza problem zbytu. Inne możliwedrogi zbytu to sprzedaż bezpośrednia jako najbardziej atrakcyjnaforma zbytu przy małych ilościach, ponieważ możnaosiągnąć najwyższą cenę. Tą drogą oferowane jest przedewszystkim mięso 10 –miesięcznych cielaków wypasanychna łąkach, które jest sprzedawane w opakowaniach 10-kilogramowych.Dla powodzenia sprzedaży bezpośredniej potrzebnajest atrakcyjna lokalizacja z proporcjonalną dowielkości produkcji grupą klientów.Produkcja bydła hodowlanego i jego sprzedaż jestprzedsięwzięciem opłacalnym z ekonomicznego punktu widzenia.Zgodnie z rozporządzeniem WE dopuszcza się dokupzwierząt, łącznie z bykiem rozpłodowym tylko z pogłowiahodowanego w warunkach ekologicznych. W gospodarstwachrolnych spotkać można często kombinację produkcji zwierząthodowlanych i użytkowych.5.4.3. OwceOwce nadają się w szczególnym stopniu do pielęgnacji krajobrazu.Mają względnie niewielkie wymagania w stosunku dozakwaterowania i pokarmu i w porównaniu do bydła znakomiciego wykorzystują.Chów: ekologiczny chów owiec z przeznaczeniem naprodukcję mleka lub mięsa odbywa się w zagrodach, owczarniachalbo kombinacji obu form. Na wrażliwych terenachrezerwatów przyrody rozpowszechnione jest również uwarunkowanepołożeniem wędrowne wypasanie. Zwierzęta matecznemogą być z reguły bez problemu chowane w zagrodach.W przypadku produkcji „jagniąt wielkanocnych” jest się natomiastzdanym na owczarnię, w której można tuczyć zwierzętanarodzone późną jesienią. Podobnie jest z mlekiem owczym,dla produkcji (proces laktacji) którego niezbędna jest ciepłaowczarnia.Karmienie: Owce otrzymują ekologiczną karmę, udziałkarmy tradycyjnej nie może przekraczać 10% rocznego spożyciapokarmu (w odniesieniu do masy suchej). Jako zwierzę z gatunkuprzeżuwaczy owca musi otrzymywać, co najmniej 60% masysuchej pokarmu w postaci paszy suchej. Od początku maja, do conajmniej połowy października owce wypasane są na pastwiskach.Pozostałe karmienie zależy od procesu produkcji (tucz czy mleko).Wybór rasy: Dla produkcji mięsa jagnięcego istnieje wieleróżnych ras. Wybór odpowiedniej rasy lub krzyżówki zależnyjest od procesu produkcji oraz warunków gospodarstwa. Doprodukcji mleka stosuje się tylko wschodnio-fryzyjską, sporadycznieteż czarną owcę mleczną.Sprzedaż: Ekologicznie wyprodukowane mleko owcze przetwarzanejest przede wszystkim na ser. Produkcja sera owczegojest rynkiem niszowym, ale spożycie tego produktu wzrosłoi wykazuje tendencję wzrostową na przyszłość. Ser owczyznajduje przeważnie zbyt w drodze sprzedaży bezpośredniej.Aby produkcja mięsa jagnięcego była opłacalna, należy przedewszystkim znaleźć odpowiednie sposoby sprzedaży. Z ekonomicznegopunktu widzenia korzystny jest zbyt produktów nadrodze sprzedaży bezpośredniej lub w sklepach z ekologicznążywnością. Preferowane jest mięso z młodych jagniąt o wadzeubojowej do 20 kg. Obok sprzedaży mięsa zainteresowaniemmoże cieszyć się również sprzedaż wyprawionej skóry owczej.5.4.4. Ekologiczny chów trzodychlewnejPodczas gdy w przeszłości ekologiczny chów świń odgrywałrolę raczej podrzędną, w ostatnim czasie rozwinął się znacznierynek dla ekologicznej produkcji wieprzowiny. Poprzez wzrostzainteresowania ekologicznym chowem trzody chlewnej należyprzypuszczać, że coraz lepiej współgrać będą ze sobą podażi popyt, co zniweluje istniejący nadal brak równowagi narynku wieprzowiny.Produkcja warchlaków: Najtrudniejszą fazą w produkcjiwarchlaków jest moment odstawienia ich od maciory.Z uwagi na to, że prosięta po odstawieniu od maciory przezjej nieobecność i przez zmianę pokarmu są podatne na stres,należy z największą starannością zapewnić im racje pokarmowe,ustalić właściwe pory karmienia, higienę oraz dostępdo wody. Straty w tej fazie mogą być znaczne albo ucierpiećmoże jakość zwierząt. Biegunki spowodowane infekcją,niewłaściwym sposobem karmienia oraz brakiem higieny sągłówną przyczyną. Warchlaki odstawione od maciory pozostająw specjalnych pomieszczeniach z reguły aż do momentuosiągnięcia wagi sprzedaży (ok. 80 dni) - 25 do 30 kg. Ekologiczniechowane prosięta o wadze 25 kg sprzedawane są za 71do 85 Euro netto za sztukę.Tucz trzody chlewnej: Ogólnie rzecz biorąc ekologicznytucz świń jest bardzo zróżnicowany ze względu na osiąganąwydajność. I tak okres tuczu wynosi w zależności od rodzajuprodukcji od 125 do 230 dni. Dłuższy okres tuczu służyzazwyczaj osiągnięciu większej wagi zwierząt dla sprzedażybezpośredniej (np. kiełbasy). Ekologicznie chowane tucznikiosiągają przy średnim okresie tuczu trwającym 140 dni wagęubojową ok. 95 kg. Codzienne przybieranie na wadze wahaSTRATEGIA WSPÓŁPRACY23

się przy tym w granicach 600 i 730 gram i zależy od rasybądź krzyżówki zwierzęcia oraz zestawu racji pokarmowych.W ciągu roku odbywa się od 1,6 do 2,8 miotów potomstwa.Od połowy 2002 roku obserwuje się na rynku wahaniazwiązane ze zbytem / kupnem. Ceny pokrywające koszty produkcjiosiągane są obecnie tylko w nielicznych przypadkach,najczęściej jest to sprzedaż bezpośrednia albo lokalne rzeźnie.Zaleca się przystąpienie do stowarzyszenia producentów.Chów: Wystarczająca ilość światła dziennego, naturalnawentylacja oraz wybieg to podstawowe warunki dla ekologicznegochowu zwierząt. Maksymalnie 50% powierzchni możeposiadać szpary i kraty. Powierzchnie przeznaczone do spania/ leżenia muszą być wysypane i nie mogą być perforowane.Lochy luźne i prośne należy trzymać w grupach. Niedopuszczalnejest trzymanie warchlaków w klatkach oraz systematycznewyrywanie zębów i podcinanie ogonów. Zgodniez rozporządzeniem WE odnośnie rolnictwa ekologicznegoprosiętom przysługuje, co najmniej 40 dniowy okres karmieniamlekiem matki. Prowadzi to do zwiększenia liczby (35 do40% macior) niezbędnych boksów dla macior z prosiętamiw stosunku do praktykowanego w chowie tradycjonalnymokresu karmienia przez matkę, który wynosi od 21 do 28 dni.Karmienie: Ekologicznie chowana trzoda chlewna musiotrzymywać bogatą strukturalnie paszę podstawową. Pastwiskastanowią doskonałą podstawę pożywienia i nadają się przedewszystkim w gospodarstwach z użytkami zielonymi.W przypadku, gdy możliwy jest tylko chów w chlewie, organizacjai karmienie paszą podstawową wymaga dużego nakładupracy, jest jednakże tanim i właściwym pokarmem. Lochyprośne dostają dodatkowo 0,5 do 2,5 kg śruty zbożoweji mieszankę substancji mineralnych. Karmiąca maciora dostajenieduże ilości paszy podstawowej, żeby mogła przyjmowaćwystarczającą ilość wysokoenergetycznej paszy suchej, W opasiestosowane jest dodatkowo zboże, rośliny strączkowe, ziemniaki,buraki oraz chude mleko w proszku. UE przedłużyłaokres stosowanie tradycyjnego pokarmu. Do końca 2007 roku15% rocznej masy karmy suchej może pochodzić z produkcjikonwencjonalnej.Zdrowie zwierząt: Zabronione jest prewencyjne /zapobiegające chorobom stosowanie chemiczno-syntetycznych(alopatycznych) lekarstw. Nie wolno również stosować antybiotykóworaz środków zwiększających wydajność i wzrost.Czyszczenie i dezynfekcja mogą odbywać się tylko przy zastosowaniuśrodków dozwolonych w rozporządzeniu WE.5.4.5. Ekologiczna produkcja jaj i drobiuW ostatnich latach bardzo rozwinęła się ekologiczna produkcjajaj. Jest to m. in. rezultatem toczącej się publicznie dyskusji natemat procesu chowu kur niosek. Na jaja ekologiczne istniałai istnieje nadal znaczna nadwyżka popytu. Dlatego liczyćmożna w tej gałęzi produkcji na bardzo dobre szanse zbytu.Ekologiczny chów kur: Aby nie przyczyniać się do zanieczyszczaniaśrodowiska naturalnego, liczba kur niosek nie możeprzekraczać 230 sztuk na hektar użytków rolnych. Możliwajest współpraca między gospodarstwami.Chów w klatkach jest w przypadku drobiu ekologicznegozasadniczo wykluczony Rozmiar kurnika – na jeden kurnikmoże przypadać maksymalnie 3000 kur niosek, a 6 sztukmusi mieć, co najmniej 1m² powierzchni kurnika netto dodyspozycji, co najmniej 1/3 powierzchni kurnika musi byćwysypana.Zwierzętom należy zapewnić podwyższone grzędy, przy czy najedną kurę musi przypadać 18 cm długości grzędy.W gnieździe grupowym każde zwierzę powinno dysponować120 cm² powierzchni.Wszystkim zwierzętom zapewnić należy wybieg na wolnympowietrzu, o ile warunki zewnętrzne na to pozwalają, a otworymuszą umożliwiać sprawne opuszczanie kurnika. Zwierzętomnależy umożliwić kąpiel w piachu.Zwierzęta muszą mieć dostęp do światła dziennego.Zwierzętom należy zapewnić, co najmniej 8-godzinną przerwęna odpoczynek w ciemnym pomieszczeniu. Zabronione jestsystematyczne przycinanie dziobów. Na chów kur nioseknadaje się zarówno chów na powietrzu jak i w kurnikach. Nowoczesnesystemy z wybiegami na zewnątrz spełniają najlepiejpotrzeby zwierząt i umożliwiają opuszczanie pomieszczeńogrzewanych także w okresie niepogody, kiedy to chów napowietrzu jest niekorzystny.Karmienie: Drób wymaga pokarmu bogatego w proteiny.Optymalny pokarm jest urozmaicony i musi składać się z paszdopuszczonym w produkcji drobiu ekologicznego. Pozwala toosiągnąć maksymalną wydajność drobiu. Stosowane są przedewszystkim zboża, rośliny strączkowe, rośliny oleiste, kukurydza,białko ziemniaczane, pestki słonecznika i po części mlekoi jego produkty. Składnikami pokarmu drobiu mogą być takżepasze zielone i pasza sucha jako kiszonka lub zielonka. Ważnejest, by część podawanego pokarmu miała grubą strukturę.Ponadto pokarm musi zawierać stosowną do zakładanejwydajności ilość substancji mineralnych, w szczególnościwapna.24 ROLNICTWO I PRZETWÓRSTWO EKOLOGICZNE

Wybór rasy: Ze względu na wyspecjalizowanie się w chowiedrobiu istnieją na rynku praktycznie już tylko kury nioski lubbrojlery. Chów ekologiczny obu gatunków podlega jednakpewnym ograniczeniom. Dlatego czynione są usilne staraniaw celu wyhodowania odpowiednich gatunków. Zmierzająone między innymi w kierunku wyhodowania gatunku o obumożliwościach zastosowania. Pozwoliłoby to zapobiec zabijaniukurcząt płci męskiej w procesie produkcji jaj.Tucz drobiu: Już wcześniej znacznie rozwinął się ekologicznytucz drobiu. Kryzys spowodowany chorobą wściekłych krów(BSE) oraz inne skandale związane z produkcją żywnościstały się dodatkowzm bodźcem dla jego rozwoju, któradoprowadziła do tego, że popyt przewyższa obecnie podaż.Rynek ten także w przyszłości będzie atrakcyjny dla rolnikówuprawiających gospodarstwa ekologiczne. Od niedawna dopieroprowadzi się chów kur i indyków, ze względu na problemyz pokarmem. Tucz gęsi i kaczek prowadzony jest z powodzeniemod dłuższego czasu i to zarówno w drodze sprzedażybezpośredniej jak i hurtowej.Wymagania, jakie musi spełniać ekologiczny chów drobiuz przeznaczeniem na tucz: na hektar gospodarstwa rolnegoprzypada maksymalnie 580 brojlerów. Ma to zmniejszyćzanieczyszczenie środowiska. Możliwa jest współpraca z innymigospodarstwami rolnymi. Zabroniony jest chów w klatkach.Kurnik może pomieścić maksymalnie 4800 kur i 2500 gęsilub indyczek. 10 zwierzętom o łącznej maksymalnej wadzeżywca wynoszącej 21 kg należy zapewnić, co najmniej 1m²powierzchni. co najmniej 1/3 powierzchni kurnika musi byćutwardzona i wysypana. Wszystkie zwierzęta mają zapewnionystały dostęp do wybiegu na powietrzu / na zewnątrz.W przypadku brojlerów wybieg musi mieć, co najmniejwielkość 4m², w przypadku gęsi 3,5m², a u gęsi 15m².Do dyspozycji jest kąpiel w piachu, drób wodny musi miećstały dostęp do zbiornika wodnego. wybierać należy wolnorosnące rasy drobiu, zabroniony jest ubój przedwczesny tzn.przed osiągnięciem przez drób określonego wieku ubojowego.Profilaktyka zdrowotna: W przypadku chowu na wolnejprzestrzeni szczególnie ważna jest higiena. Wyściółka powinnabyć zawsze sucha i luźna. Wyściółka wilgotna i zabrudzonakałem lub brud u wejścia mogą prowadzić do licznych chorób.W celu wzmocnienia obrony przed czynnikami chorobotworczymi,w szczególności przed infekcjami wirusowymii bakteryjnymi, można stosować szereg szczepionek. Szczepieniamają miejsce najczęściej w okresie wzrostu, nie mogąjednak zastąpić przestrzegania zasad higieny czy stosowaniaśrodków dezynfekujących. Na wiele chorób nie ma bowiemodpowiedniej szczepionki. O rodzaju szczepionek decyduje,za wyjątkiem nietypowych wśród drobiu epidemii i salmonelli(szczepienia obowiązkowe), sytuacja w pogłowiu, pochodzeniezwierząt oraz aktualna sytuacja w otoczeniu gospodarstwa.Ważne: Ze względu na niebezpieczeństwo rozprzestrzenienia sięptasiej grypy w wielu krajach UE zabroniony zostanie chów drobiuna wolnej przestrzeni począwszy od jesieni 2005 roku.5.5. Linki i referencje:Management – podręcznik dla rolnictwa ekologicznego – procesy,rachunki kosztów, rozwiązania architektoniczne, 2004, HubertusRedelberger• www.sjv.se• www.krav.se• www.minrol.gov.pl• www.ekoland.org.pl• http://www.soel.de/publikationen/oek_s.htlSTRATEGIA WSPÓŁPRACY25

Kurczaki z BösarpClas i Birgitta Alwén, gospodarstwo Bösarpw Skanii, Szwecja, prowadzą ekologiczną hodowlękurcząt koncentrując się na opiece nad zwierzętami, jakościi sprzedaży własnejKurczaki z Bösarpwww.bosarpschicken.seDane: Gospodarstwo BösarpWłaściciel: Clas AlwénPowierzchnia gruntów: 100 haProdukcja: 40 000 kurczaków rocznieSprzedaż: bezpośrednio do restauracjiO uprawie ekologicznej: Trudne wyzwanie, któremu jednakmożna podołać.Kurczaki z Bösarp AB, gospodarstwo Bösarp w Blentarp tojedyna hodowla kurczaków w Szwecji certyfikowana wedługreguł szwedzkiej jednostki kontroli KRAV. Clas i Birgitta Alwénrozpoczęli ekologiczną hodowlę kurczaków w roku 1999i są w tym zakresie pionierami. Na początku bycie hodowcąi jednocześnie samodzielna sprzedaż nie było łatwym zadaniem.Teraz jednak produkcja ma nawet zostać rozszerzona.Możliwy jest też taki układ, w którym inny rolnicy przejdąna ekologiczną hodowlę kurczaków i będą je dostarczać doBösarp.Wielkość gospodarstwa to 100 ha, z czego 50 ha jestwydzierżawiana a reszta służy jako wybiegi dla kurczaków.Rocznie hoduje się 40.000 – 50.000 kurczaków rasy Cobb.Kiedy jednodniowe pisklęta przybywają do gospodarstwa,umieszczane są w ogrzewanym „kurniku dla dzieci” i pozostajątam przez 3-5 tygodni. Po tym okresie są już opierzone i przenoszonedo mobilnych kurników na użytkach zielonych. Po 70dniach kurczaki nadają się do uboju. Kurczaki potrzebują 3,3kg paszy na kilogram przyrostu masy. Karmione są wyważonąekologiczną paszą treściwą. Kurczaki sprzedawane sąbezpośrednio z gospodarstwa do sklepów i restauracji w całejSzwecji jak i na „Tragi rolne” w Malmö. Grupą odbiorców sąświadomi jakości konsumenci.W 2004r. właściciel gospodarstwa otrzymał stypendium„Skånska Lantmästareklubben” (Stowarzyszenie Mistrzów Rolnictwa)w nagrodę za dobry pomysł biznesowy. Rok późniejPaństwo Alwén otrzymali nagrodę „Szwedzkiego UrzęduOchrony Zwierząt” za dobra opiekę nad zwierzętami.i woły tuczne, 100 macior chowanych na świeżym powietrzu,600 stanowisk dla tucznikówSprzedaż produktów: ekologiczne mleko do mleczarniw Prenclau, ekologiczne tuczniki , jałówki i byki do Eko-parkMarkt GmbH MalchinGospodarstwo rolneDr. Götz SchendelWzorcowe gospodarstwo hodowli ekologicznejRavensteinstr. 8, D – 17373 Ueckermünde+49 (0) 39778 / 29146Właściciel/dzierżawca: Dr. Götz SchendelPowierzchnia gruntów: 568 ha, 243 ha to pola uprawne, 325ha to łąkiKlasa gleby: przeciętna klasa pól uprawnych 17 (lekkie piaski),przeciętna klasa łąk 33 (od piasków po torfowiska)Klimat: przeciętna ilość opadów rocznych – 530 mm,przeciętna temperatura roczna 8,8ºCZatrudnieni pracownicy: właściciel, 3 pracownikówzajmujących się zwierzętami, 3 traktorzystów, mechanik, 2uczniów z Centrum działań na rzecz rynku pracy w Ueckermünde,których celem jest zdobycie zawodu rolnikaProdukcja: 140 krów mlecznych – każda krowa daje 7000 lmleka rocznie, 10 krów mamek, 280 cieląt – młode byczkiDlaczego produkcja ekologiczna? Jest to odpowiedniaprodukcja w znanej miejscowości wypoczynkowej. Dr. GötzSchendel twierdzi, że rolnik jest kreatorem/opiekunem krajobrazu.Od 1992 roku gospodarstwa rolne w okolicach Ueckermünde,gdzie 50% to łąki na piaskowych glebach, charakterystycznychdla tzw. „Wrzosowisk Ueckermünde”, są prowadzone jako gospodarstwaekologiczne. Stwierdzono, że trwale zrównoważonerolnictwo można osiągnąć jedynie poprzez równomiernągospodarkę i wyważone przetwórstwo.Przy pomocy programu pomocniczego BMVEL „AktywnyRegion – formuje przyszłość wsi”, gospodarstwo rolneSchendel ma rozwinąć się w ekologiczne przedsiębiorstwodoświadczalno-pokazowe. Mają tu być stwarzane możliwości,wypróbowywane sposoby postępowania przydatne w rolnictwieMecklemburgii-Pomorza Przedniego, ocenianei udostępniane społeczeństwu.26 ROLNICTWO I PRZETWÓRSTWO EKOLOGICZNE

HaffwiesenhofEike Schön-Petersen i Susanne PetersenPowierzchnia gruntów: 690 ha ziemi ornej z czego450 ha to łąkiKlasa gleby: bardzo lekkie piaski, łąki na nisko położonychtorfowiskachProdukcja: gospodarstwo ekologiczne, zwierzęta: 300 krówmamek, 100 macior (własna reprodukcja), 100 owiec, hodowlakucy z dwoma ogierami i sześcioma klaczami, hodowlakoniSprzedaż produktów: do stowarzyszeń producenckich BioparkMarkt GmbHDlaczego produkcja ekologiczna? „Dlatego, że ekologicznaprodukcja prowadzona jest w harmonii ze środowiskiemnaturalnym. Dzięki certyfikacji ekologicznej mam możliwośćosiągać sukcesy rynkowe.”Położenie gospodarstwa decyduje o produkcji. Lekka glebawymaga nawożenia, łąkom potrzebne są zwierzęta, które żywiąsię trawą.Na suchych glebach piaskowych uprawy rolne są nieopłacalne,ale uprawy łąkowe i hodowla zwierząt dają dobre możliwościrozwoju gospodarstwa. Suchy klimat pozwala krowomprzebywać na łąkach przez cały rok. Równoważy to stratywynikające z braku możliwości prowadzenia upraw roślinnych.Dobrowolne zobowiązanie się prowadzenia gospodarki ekologicznejwypełniane jest tak sumiennie i konsekwentnie jakto jest tylko możliwe. Dlatego też zawsze na pierwszym planieznajduje się efektywne wykorzystanie umiejętności naturalnegoprzystosowywania się zwierząt. Naszą ambicją jest intensywnapraca przy hodowli zwierząt. Dzięki temu zwierzęta mająlepsze możliwości przystosowania się do naszych specyficznychwarunków.Pierwszy kryzys spowodowany chorobą BSE pokazał wyraźniejak ważna dla przedsiębiorstwa jest gospodarka wielostronna.Bardzo nam zależy na rozsądnym wykorzystaniu budynkówgospodarczych. Niemniej ważne jest tworzenie miejsc pracy,zwłaszcza we wsi gdzie wcześniej prosperował LPG (odpowiednikpolskiego PGR).Nasze wewnętrzne przekonanie, że produktywność jestważniejsza niż otrzymywanie maksymalnych dotacji stale jestwystawiana na poważne próby, mimo tego dotychczas jestpodstawą podejmo-wanych decyzji.Gospodarstwo prowadzimy wspólnie z moim 26 letnimsynem (ale ja jestem osobą zarządzającą).Maria JanasCzarnocin 472-112 StepnicaGospodarstwo zostało założone w 1996 roku. Od 2000 rokupracujemy metodami ekologicznymi. Gospodarstwo zlokalizowanejest w strefie Pobrzeża Zalewu Szczecińskiego i RówninyNowogardzkiej. Wszystkie działki położone są na obszarzeNatura 2000 „Łąki Skoszewskie”.Całkowita powierzchnia gospodarstwa wynosi 343,61 ha.Prowadzony jest ekstensywny chów bydła mięsnego rasy Limusainejak również owcy Pomorskiej.W ramach środków pomocowych dla rolnictwa, korzystałamz dopłat obszarowych oraz dopłat z tytułu realizacji w moimgospodarstwie programu rolnośrodowiskowego (rolnictwoekologiczne oraz na działania przyrodnicze na moich łąkachi pastwiskach).Najbardziej korzystne w moim gospodarstwie jest to, że posiadamdużą powierzchnię paszową oraz certyfikat na produktywytworzone w gospodarstwie. Przeszkadza jeszcze zbyt małaakceptacja społeczna.Dzięki możliwości kontynuowania działańrolnośrodowiskowych w gospodarstwie (Natura 2000),planuje w przyszłości wprowadzenie większej różnorodnościgatunkowej zwierząt i wykorzystanie potencjału gospodarstwado celów edukacyjnych (np. w ramach zielonej szkoły).STRATEGIA WSPÓŁPRACY27

Fruehagens ÄggDane: Fruehagen JajkaWłasność: Kerstin Lindkvist i Ann-Kristin SvenssonPowierzchnia gruntów: 40 haSprzedaż: sieci sklepów z żywnością w SkaniiO ekologicznej produkcji jaj: Bliskość i kontakt z kurami,hodowla zagrodowa i dobre samopoczucie zwierzątPołożone w północno – zachodniej Skanii gospodarstwo Fruehagenw pobliżu Tyringe ukierunkowane jest na ekologicznąprodukcję jaj i opiekę nad zwierzętami.Ann-Kristin Svensson i Kerstin Lindkvist rozpoczęły w 1998roku ekologiczną produkcję jajek, ponieważ zależało imrównież na etycznych aspektach hodowli.Dziś w gospodarstwie Fruehagen trzymanych jest 3 600 kurniosek rasy Lohman Brown i rasy Lohman Silver. Kury karmionesą karmą ekologiczną, która składa się z pszenicy, owsa,jęczmienia, skrobi, nasion roślin oleistych i innych. Dziennezapotrzebowanie na karmę jednej kury wynosi 120 gram.Produkcja jaj wynosi około 18 kg rocznie z jednej kury. Ekologicznaprodukcja jaj musi odbywać się w oparciu o podstawowereguły ustanowione przez organizację kontrolną KRAV,funkcjonującą w oparciu o odpowiednie rozporządzeniaUE. Produkcja ekologiczna oznacza wychodzenie naprzeciwpotrzeb gatunkowych zwierząt. Kury muszą mieć możliwośćkąpieli w piasku, muszą mieć swoje indywidualne gniazdaw kurniku i możliwość wyjścia na zewnątrz.Jajka sprzedawane są do dużych sieci sklepów z żywnościąw Skanii. – „Bardzo miłym jest spotykanie klientów podczasdostarczania jajek do sklepu” – mówią Kerstin i Ann-Kristin.Dużą radość sprawia im również patrzenie na wolno biegającekury i bliskość z nimi. Ekologiczna produkcja jajek w gospodarstwieFruehagen udała się nie tylko jako założenie alerównież ekonomicznie. Produkcja jaj w Szwecji jest dziś w 4%prowadzona jako produkcja ekologiczna.Gospodarstwo Åsadal– ekologiczna produkcja jagnięcinyDane: ÅsadalWłaściciele: Lena i Markus LydénPowierzchnia gruntów: 95 haProdukcja: 700 jagniąt rzeźnych rocznieSprzedaż: do Swedish Meats i prywatne hurtownieO produkcji ekologicznej: słuszne z punktu widzeniaochrony środowiska, ale ciężka praca z uwagi na koniecznośćłączenia chowu jagniąt i konieczności szukania zbytu samodzielnie.W gospodarstwie Åsadal w pobliżu Tomelilla w południowowschodniej Skanii Lena i Markus Lydén prowadzą ekologicznąhodowlę jagniąt.W gospodarskie Åsadal żyje 350 owiec – matek – krzyżówekras Texel, owca wełnista i Suffolk. Owce matki kocą sięw dwóch okresach w roku, tak aby zapewnić ciągłość dostawmięsa. Pierwszy okres kocenia to luty – marzec i drugiw maju – czerwcu.Karma składa się z kiszonki i wypasu na łąkach. Jagnięcinajest sprzedawana głównie do dużych sieci sklepówspożywczych w Malmö i Göteborgu.Lena i Markus zyskali nową wiedzę z zakresu hodowliowiec poprzez korzystanie z różnorodnych działań i ofertySzwedzkiego Programu Środowiskowego oraz Programu narzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich, np. podróże studyjne,dokształcanie i doradztwo.Sprzedaż ekologicznego mięsa była trudna i wymagała dużegowkładu pracy własnej, aby znaleźć właściwe kanały zbytu.Teraz funkcjonuje to już znacznie lepiej. Lena i Markuswierzą, że produkcja ekologiczna jest słuszną drogą. Niepokoiich jednak rosnąca konkurencja ze strony towarów importowanych,niskie ceny i kolejna reforma Wspólnej PolitykiRolnej UE, która może skomplikować założenia ekonomicznegospodarstwa.28 ROLNICTWO I PRZETWÓRSTWO EKOLOGICZNE

Rozdział 6. Ogrodnictwo ekologiczne6.1. Wprowadzenie i ogólne informacjeW ogrodnictwie ekologicznym można wyszczególnić dwakierunki: warzywnictwo i sadownictwo. Oba wymagajądużego nakładu pracy, a w przypadku nowych gospodarstwtakże drogich procesów produkcji, które pozwalają jednakosiągać najwyższe w uprawie ekologicznej ceny. Największena rynku produktów ekologicznych obroty osiągają warzywa,co sprawia, że są one tradycyjnie siłą napędową w handlutymi produktami, nawet jeśli liczba gospodarstw i wielkośćich powierzchni ma tylko niewielki udział w rolnictwieekologicznym. I tak np. w regionie Skanii 1,2% powierzchniprzeznaczona jest pod ogrodnictwo, a wielkość obszarów zagospodarowywanychw sposób ekologiczny wynosi 2,5% całejpowierzchni przeznaczonej pod uprawę warzywną.W północno-wschodnich Niemczech zmalała wielkośćpowierzchni przeznaczonej pod uprawę owoców do 0,4%, natomiastpolna uprawa warzyw rośnie rocznie o 10%. Brakujedanych dotyczących sytuacji w Polsce.6.2. Podstawy prawnePodstawy prawne reguluje rozporządzenie UE 2092/91 w sprawierolnictwa ekologicznego. Dla gospodarstw ogrodniczychistotny jest zwłaszcza załącznik II część A (nawozy i polepszaczegleby) i część B (środki owadobójcze). Rozporządzenie zawierarównież postanowienia odnośnie „zachowania przepisówwyjątkowych dla stosowania określonych rodzajów materiałusiewnego i do rozmnażania wegetatywnego” uchwalonegow rozporządzeniu (WE) Nr 1452/2003 Komisji z dnia 14sierpnia 2003 roku.6.3. Podstawy techniczno-produkcyjne– informacje ogólneWarzywnictwo ekologiczne obejmuje uprawę polową i uprawęszklarniową warzyw. Ekologiczne sadownictwo obejmujeuprawę owoców ziarnkowych, pestkowych i jagodowych.Następujące ogólne informacje produkcyjno-techniczneodnoszą się do obu gałęzi uprawy ogrodniczej:Warunki klimatyczne: Korzystny jest klimat umiarkowanyi zrównoważony ze średnią temperaturą roczną w wysokości8°C oraz ze średnią ilością opadów wielkości 600 mm rocznie.W przypadku mniejszej ilości opadów, konieczne jestdodatkowe nawadnianie. Dla pokrycia zapotrzebowania nawodę należy przeznaczyć 100 l/m² na miesiąc wegetacyjny.Liczba dni wegetacyjnych (dni ze średnią temperaturą powyżej4°C) musi wynosić, co najmniej 200, z których niezbytwiele powinno przekroczyć maksymalną temperaturę 25°C.W przeciwnym razie na niektórych gatunkach wystąpić mogąszkody powstałe na skutek upału. Każde gospodarstwo ogrodniczemusi mieć możliwość dodatkowego deszczowania.Położenie: W miarę możliwości wykorzystać należy terenyniedostępne dla późnych mrozów, równe albo skierowanelekko na południe lub wschód. Do ochrony przed wiatremskutecznie służą żywopłoty i wały od strony północneji wschodniej. Gleby: Pod uprawę ogrodniczą nadają sięnajlepiej gleby próchnicze (od 2 do 5% próchnicy), gleby piaszczysto-gliniaste(25-30% zawartości gliny) lub gleby gliniasto-piaszczyste(20% zawartości gliny). Ze względu na wilgoć,zimno i problematyczne zbiory pod uprawę polową warzywmniej nadają się gleby gliniaste. Natomiast bardzo korzystnydla uprawy jest nanos rzeczny (aluwium) i gleba murszowa(grunty bagniste).Nakład pracy i wyposażenie techniczne: Struktura gospodarstwaogrodniczego uwarunkowana jest ilością siły roboczej,zarówno tej stałej jak i sezonowej. Uprawa warzyw, tak polnajak i szklarniowa, wymaga, jako szczególny rodzaj kultury,dużego, rozłożonego w ciągu roku nakładu pracy. Zakupnowego, spełniającego ekologiczne standardy urządzenia doowoców pestkowych i ziarnkowych jest inwestycją z reguły naokres 15 lat. Nakład pracy ma wiele stałych punktów w ciąguroku. Podobnie jest z uprawą owoców jagodowych, które jakokultura krótkotrwała wymagają elastycznej organizacji pracy.W ogrodnictwie niezbędne są te same maszyny i urządzenia,jak w uprawie roli, muszą być jednak dostosowane do pracna mniejszą skalę i do szklarni. Gospodarstwo powinnoposiadać pomieszczenia dla maszyn, sortownie i pakownie orazmożliwość dłuższego magazynowania produktów.6.4. Podstawy ekonomiczneUprawa polowa warzyw odgrywa z perspektywy ekonomicznejważną rolę w ogrodnictwie ekologicznym. Rzadko natomiastspotkać można w regionie Pomeranii ekologiczne sadownictwo.Powodów jest kilka: wysokie ryzyko inwestycyjne, długiokres amortyzacji i brak optymalnych warunków klimatycznych.Dopiero po okresie przestawienia produkcji z tradycyjnej naekologiczną wynoszącym 24 miesięcy produkty mogą być sprzedawanejako produkty ekologiczne (zostało to dokładnie opisanew rozdziale 4). Szczególnie w drodze sprzedaży bezpośredniejprodukt pochodzący z gospodarstwa przekształcającego sięsprzedawać można bez problemów. Sposoby zbytu produktówzależą od lokalizacji gospodarstwa: zbyt bezpośredni na terenie gospodarstwabez zapewniania transportu - wymaga dużego nakładupracy i czasu, można osiągnąć bardzo dobrą cenę, konieczna jestszeroka oferta różnych gatunków warzyw i owoców, stała klientela,musi być łatwo dostępne dla odbiorców, co tygodniowe targirolne – czasochłonne, dobre ceny, łatwy dostęp do klienta, dużahala sklepowa / targowa – konieczne stanowisko, podaż i popytkształtują cenę, większa konkurencja, sprzedaż do hurtowni: dostawa:gospodarstwo – rampa hurtowni, mały nakład pracy związanyze sprzedażą, wymagana duża ilość jednakowych sztuk jednegogatunku (np. jabłek), produkt jest sortowany wg klas jakości, odnich również zależy cena, sprzedaż do stowarzyszenia producentów– przejmuje ono często zadanie przygotowania i sortowaniaproduktów, cena do uzgodnienia, sprzedaż dla przemysłu przetwórczego(dotyczy zwłaszcza owoców jagodowych) wg zawartejumowy sprzedaży – pewny zbyt, niskie ceny, konkretny termin,miejsce skupu lub fabryka w pobliżu gospodarstwa.STRATEGIA WSPÓŁPRACY29

6.5. Specyfika uprawy warzywZarobkowa uprawa warzyw zaliczana jest do najbardziejintensywnych form działalności rolniczej. Duży nakład pracyi kapitału zmusza rolników do osiągania proporcjonalniewysokich zysków. Skutkiem tego jest intensywne wykorzystaniepowierzchni i z reguły specjalizacja w uprawie określonychkultur warzywnych. Gospodarstwa ogrodnicze nie dysponująprzez to jednak własnymi nawozami i są dlatego częstozdane na dostawę substancji odżywczych i innych środkówwspomagających ze źródeł zewnętrznych.Pielęgnacja gleby punktem najważniejszymZarobkowa uprawa warzyw zaliczana jest do najbardziejintensywnych form działalności rolniczej. Duży nakład pracyi kapitału zmusza rolników do osiągania proporcjonalniewysokich zysków. Skutkiem tego jest intensywne wykorzystaniepowierzchni i z reguły specjalizacja w uprawie określonychkultur warzywnych. Gospodarstwa ogrodnicze nie dysponująprzez to jednak własnymi nawozami i są dlatego częstozdane na dostawę substancji odżywczych i innych środkówwspomagających ze źródeł zewnętrznych.Pielęgnacja gleby punktem najważniejszym W celu pogodzeniaze sobą intensywności uprawy warzywnej i ideałów uprawyekologicznej produkcja w gospodarstwie ekologicznym jestmniej intensywna niż w tradycyjnym. Mając na względziedługotrwałą żyzność gleby producent warzyw ekologicznychuprawia na jednej powierzchni zamiast 2 do 3 kultur rocznieśrednio 1,5 kultury. Aby takie użytkowanie powierzchni byłodługotrwałe, pielęgnacja gleby musi znajdować się w centrumuwagi. Centralne znaczenie ma w uprawie warzyw zmianowanieroślin: po pierwsze, dobrze zaplanowane, może zapobiegaćwielu chorobom, po drugie utrzymywać żyzność gleby. Dlategostandardem jest w gospodarstwie warzywnym wystarczającyudział mieszanek roślin strączkowych stosowanych jakokrótkotrwałe nawożenie zielone albo jako co najmniej jednorocznałąka. Pozwala to bowiem razem z wiązaniem azotu nasamodzielne zaopatrzenia gospodarstwa w azot i zmniejszaw dużym stopniu korzystanie z substancji odżywczychpochodzenia zewnętrznego.Przykład płodozmianu w uprawie warzywnej1 rok koniczyna z trawą2 rok rośliny kapustne3 rok marchew, seler, buraki czerwone4 rok gatunki sałaty, szpinak5 rok cebula, poraWażne: Rośliny powinny być zmianowane możliwie jak najbardziejurozmaicenie, przy tym podobne gatunki lub rodzinyuprawiać należy najwcześniej po upływie 4 lat. Zapobiega tozmęczeniu gleby.Zwalczanie chwastów i ochrona roślin: W uprawie ekologicznejnie stosuje się powszechnych / rozpowszechnionych w ogrodnictwietradycjonalnym herbicydów i pestycydów. Stanowito zwłaszcza w warzywnictwie duże wyzwanie. Ważne jestdlatego przestrzeganie zasady usuwania większości chwastówjuż przed siewem. Jeśli więc po zbiorze plonów wcześniejszejkultury gleba zostanie dobrze przygotowana poprzez usunięciechwastów i nawożenie nawozami zielonymi, unieszkodliwionazostanie przez to duża część nasion chwastów zdolnychdo zakiełkowania. W ochronie roślin ważną rolę odgrywapłodozmian, zapobiegający chorobom roślin warzywnych orazochrona organizmów pożytecznych, takich jak skorki pospolite,biedronki, pająki, ptaki śpiewające i drapieżne etc.6.6. Perspektywy rozwojuRegion Pomerania nie jest typowym obszarem uprawyowoców i warzyw, choć zarówno w północno-wschodnichNiemczech jak i w województwie Zachodniopomorskimpanują lepsze warunki klimatyczne niż w Skanii ze względuna średnie temperatury w ciągu roku wynoszące 8-9°C. Jeśliistnieją możliwości nawadniania ekologiczna uprawa wazywmożliwa jest również w regionach o glebach gliniastych.Rzadko uprawiane są krzewy jagodowe i owoce ziarnkowe /pestkowe. Maleje ciągle powierzchnia uprawna kultur wieloletnich,podczas gdy rozwija się polna uprawa warzyw. Pozwalato liczyć na dobre szanse zbytu. Dotyczy to przede wszystkimuprawy ziemniaków, marchwi i sałaty. Dla dalszego rozwojusadownictwa ekologicznego ważne jest używanie ekologicznieuzyskanego materiału siewnego i roślinnego. W przypadkukultur jednorocznych nasiona muszą być uzyskiwane w produkcjiekologicznej. Dla pozyskania materiału siewnego kulturodpornych obowiązują w uprawie ekologicznej dwa okresywzrostu. Jeśli niedostępny jest materiał siewny uzyskanyw sposób ekolo-giczny, wolno nadal stosować tradycyjnymateriał siewny. Fakt braku ekologicznego materiału siewnegosprawdzany jest w oficjalnym ekologicznym banku nasion.6.7. Proces produkcji w polnej uprawiewarzyw6.7.1. ZiemniakiW rolnictwie ekologicznym ziemniaki odgrywają większą rolęniż w rolnictwie tradycyjnym.W ubiegłych latach prawie 5%gruntów ornych przeznaczonych zostało pod uprawę ziemniaka,w rolnictwie tradycyjnym powierzchnia ta stanowiła 1,6%.Przyczyną tego jest łatwość sprzedaży po korzystnej cenie naterenie gospodarstwa bez konieczności zapewnienia transportuz gospodarstwa oraz wysoka wydajność z hektara. Uprawaziemniaków nie wymaga specjalnej techniki i wiedzyi jest możliwa praktycznie na każdym podłożu, z wyjątkiemgleb silnie gliniastych.Technologia uprawy: Pod uprawę ziemniaków nadają sięszczególnie lekkie, dobrze dotlenione gleby z niewielką ilością30 ROLNICTWO I PRZETWÓRSTWO EKOLOGICZNE

pomocą pneumatycznego siewnika punktowego. Przy uprawiew redlinach należy zwrócić uwagę na to, aby redliny były dobrzeodleżane, a podczas suszy równomiernie nawadniane.Zapotrzebowanie na substancje odżywcze: Dzięki długiemuczasowi wegetacji ok. 16 tygodni oraz niewielkiemu zapotrzebowaniuna substancje odżywcze na hektar (110 N, 40 P, 250K), marchew cechuje się powolnym przyswajaniem substancjiodżywczych i przez to jest idealna dla upraw ekologicznych.W glebie o średnim poziomie składników odżywczychz poprzedzającym zielonym nawozem z roślin motylkowychmarchew nie potrzebuje żadnych dodatkowych substancjiodżywczych. W lekkich ziemiach na końcu płodozmianu orazbez poprzedzającego nawozu zielonego sensownym jest podanie60 kg azotu w formie nawozu przemysłowego. W glebacho dużym deficycie potasu wskazane może być podanie nawozupotasowo-magnezowego. Nawóz naturalny oraz kompost powinnybyć rozłożone koniecznie przez nawozem zielonym.Regulacja zachwaszczenia: Decydującym czynnikiemo opłacalności uprawy marchwi jest obok uzysku ilościowegotakże nakład pracy przy regulacji zachwaszczenia. A torozpoczyna się przed wysiewem podczas przygotowania glebypo poprzednich kulturach roślinnych, nawożenie zieloneroślinami odpornymi na zachwaszczanie, przygotowaniepodłoża do wysiewu oraz odchwaszczanie. Po wysiewie dodatkowosensownym jest wstępne wypalenie chwastów palnikamiz gazem płynnym. W momencie gdy marchew będzie posiadaćdwa do czterech listków, następuje pierwsze bronowaniemechaniczne z osłonami ochronnymi na marchew, po czymwykonuje się bronowanie ręczne. Przy następnym hakaniuziemia może być wybierana z rządka, aby później utworzyćredliny. Dalsze kroki pracy poprzez obsypywanie przykrywająwschodzące chwasty. Późne odchwaszczanie rzędów musinastępować ręcznie.Ochrona roślin: alternarioza: Dwie formy tej chorobygrzybiczej porażają korzenie i liście marchwi. Najważniejszymśrodkiem zapobiegawczym dla obydwu form jest ścisłestosowanie przerw w uprawie. Tolerancyjne gatunki, uprawaw redlinach oraz na stanowiskach wietrznych, jak równieżzastosowanie zdrowych nasion to następne środki zaradczeprzeciwko alternariozie. Jako ostatni środek przy dużymporażeniu i pierwszych utworzonych sieciach porażeń służytakże potraktowanie uprawy miedzią (np. 600 g czystej miedzina hektar). Z reguły jednak stosowanie miedzi nie jest potrzebne.Przeciwko połyśnicy marchwianki pomaga wyłączniezapobieganie. W tym celu poleca się następujące środki zapobiegawcze:przerwy w uprawie, stosować także przy innychbaldaszkowatych jak seler, pietruszka i pasternak. Możliwiepóźne terminy wysiewu dla marchwi do przechowywania orazodpowiednio przesunięty czas zbiorów. Do czasu ok. 4 tygodniprzed zbiorami rośliny przykrywać sieciami ochronnymi przeciwowadom (średnica oczka

owoców na drzewie. W fazie dojrzewania owocu zapotrzebowaniena substancje odżywcze ogólnie spada. Jednakże pobórtychże substancji w tym okresie musi być dostateczny, aby móczmagazynować wystarczającą ilość ich rezerw na jesień. Obokdostarczania substancji odżywczych dużą rolę odgrywa takżezaopatrzenie gleby w substancje organiczne. Używane są np.komposty z organicznych nawozów naturalnych oraz letniecięcie drzewek.Wybór gatunków: Powszechnie znane odmiany standardoweto cały czas “Elstar” i “Jonagold” z ich wariantami. Dalszeważne gatunki to: “Idared”, “Boskoop” i gatunki wczesne“Piros”. Coraz większą rolę odgrywają gatunki odporne naparch, jak np. „Topaz”. Odmiana ta rozpowszechniła sięszeroko z powodu łatwości uprawy. Cieszy się ona także dużąpopularnością wśród konsumentów. Interesujący, aczkolwiekniezbyt znany gatunet to odporna na parch wczesna odmiana„Nela” oraz odmiana do przechowywania „Goldrush”. Na wybórodmiany znacząco wpływa droga dystrybucji: podczas gdyw sprzedaży bezpośredniej możliwa jest większa różnorodnośćodmian, to już w pro-dukcji hurtowej należy się ograniczyć dopowszechnie znanych odmian występujących na rynku.Ochrona roślin: Do najważniejszej ochrony zapobiegawzejroślin należy wybór odpornych odmian. Parch jabłoni należydo chorób o największych konsekwencjach od strony ekonomicznej.Poważne szkody mogą spowodować także zarazęogniową, a na obszarach o dużych opadach deszczu chorobyprzy przechowywaniu i mokrą zgniliznę jabłek. Każdaz czynności zapobiegawczych musi być dostosowana do odmiany,a środki ochrony roślin do choroby (np. miedź, siarkazwilżana, preparat siarkowo-wapienny, mikozyna). Ze szkodnikówzwierzęcych do znaczących szkód mogą doprowadzić:mszyca jabłoniowo-babkowa, owocówka jabłkóweczka orazowocnica jabłkowa. W ekologicznej uprawie jabłek do dyspozycjistoją efektywne dopuszczone do użytku środki ochronyroślin. Problemy występują jeszcze przy pojedynczych szkodnikachjak bawełnica korówka czy Grapholita lobarzewski, dlaktórych nie ma bezpośredniej możliwości regulacji.6.7.4. Ekologiczna uprawa truskawekW wyniku relatywnie dużego ryzyka produkcyjnego orazdużego nakładu pracy koszty produkcji truskawek ekologicznychsą relatywnie wysokie. Truskawki ekologiczne mogąjednak także być zbywane za odpowiednio wysoką cenę.Z powodu dużego nakładu pracy podczas zbiorów obowiązujezasada, aby starannie planować nowe sadzenia. Na początekareał upraw nie powinien być zbyt duży.Technologia uprawy: W biologicznej uprawie roli rozprzestrzenionesą przede wszystkim rośliny zielone (świeże sadzonki)oraz rośliny w formie frigo. Te ostatnie są to młode sadzonkitruskawek, które nie są wykopywane w sierpniu, a dopierow listopadzie lub grudniu i następnie przechowywanew temperaturze 1,5oC do czasu sadzenia. Zaleta sadzonekfrigo jest taka, że czas sadzenia może być relatywnie zmienny.Świeże sadzonki są droższe od frigo, ale mniej podatne naszkodniki.Wymagania odnośnie substancji odżywczych: Truskawkiwymagają pulchnej ziemi. Powierzchnie uszczelnione (np. dnobruzdy) lub zawilgocenia nie nadają się dla uprawy truskawek.Truskawki są odporne na mrozy. Położenia w mrozowiskachjednakże należy unikać, ponieważ późne mrozy mogądoprowadzać do dużych ubytków w kwiatostanie. Zapotrzebowaniena substancje odżywcze – w porównaniu do uprawpolowych – jest małe. W odróżnieniu do innych gatunkówjagodowych wykazuje duże zapotrzebowanie na potas.Płodozmian: W uprawie truskawek ekologicznych powszechnajest zarówno kultura jednoroczna, jak również dwuletnia.Kultury jednoroczne wykazują w stosunku do dwuletnichnastępujące zalety:- Mniej problemów z chorobami- Większe owoce, a przy tym większa wydajność zbiorów- Mniejszy nakład pracy z regulacją zachwaszczenia- Wcześniejsze rozpoczęcie zbiorówKultury dwuletnie są natomiast pożądane przy:- Gatunkach o małym kwiatostanie i dużych owocach- Stosowaniu urządzeń do zbiorów- Przy sadzonkach w pojemnikach z podłożem- Przy sadzonkach opóźnionych przez pokrycie ziemiąOchrona roślin: Truskawki zagrożone są dużą ilością szkodników.Wybór lokalizacji, środki higieniczne, płodozmiani wybór gatunku mają decydujący wpływ na zdrowie rośliny.Do tego podstawowe znaczenie ma stan zdrowotny sadzonek.Największe braki powstają najczęściej poprzez szarą pleśń (Botrytiscinerea). Środki zapobiegawcze mogą wyraźnie zredukowaćnasilenie porażenia.Regulacja zachwaszczenia: Uprawa wstępna znacznie wpływana zachwaszczenie działek truskawkowych. W celu regulacjizachwaszczenia ziemię utrzymuje się jako otwartą lub zakrytą.Ziemia otwarta: Chwasty są usuwane możliwie wcześnie(w fazie dwóch lub trzech listków) poprzez bronowanie i / lubwypalanie za pomocą palnika gazowego pomiędzy rządkamioraz bronowanie ręczne w rządkach. W tym samym cyklupracy wycinane są także pędy. Decydujący jest fakt, aby roślinyweszły w okres zimowy bez zachwaszczenia.Zakrycie ziemi: Alternatywą do techniki uprawy na otwartejziemi jest zakrycie ziemi folią i materiałem organicznym. Poposadzeniu deszczownia zapewnia chłodzenie i umożliwiawzrost młodych roślin. Cienka warstwa słomy, która jestSTRATEGIA WSPÓŁPRACY33

ozkładana na folii przed zbiorami, ochrania owoce przeduszkodzeniami od upału. Usuwanie pędów jest trudniejszew porównaniu do ziemi otwartej, ponieważ rozprzestrzeniająsię one pod folią i nie mogą być usuwane podczas hakaniaw rządkach. W obszarach o dużych opadach deszczuz ciężkimi glebami te systemy przy płasko sadzonych roślinachprowadzą często do zawilgoceń gleby.Dystrybucja na rynek: Dystrybucja bezpośrednia, także przystosowaniu urządzeń do zbiorów, stanowi przy truskawkachsilną pozycję. Na dostawy hurtowe decydujące jest odpowiedniowczesne podjęcie kontaktu z potencjalnymi odbiorcami.Z punktu widzenia ekonomicznego korzystniejszą drogą jestdystrybucja bezpośrednia6.8. Linki i referencje• Raport statystyczny: ekologischer Landbau inMecklenburg-Vorpommern• Raport statystyczny: ekologischer Landbau in Brandenburg• Jordbruksstatistisk årsbok 2005• www.organicXseed.com• www.bioland.de/verlag/buecher - Broszury o ekologicznej uprwie owoców i warzyw• www.gartenbauzentrum.de• www.oekoobstbau.de : Związek doradztwa ekologicznej uprawyowoców e.V.• www.oekolandbau.de• www.cul.slu.se• www.minrol.gov.pl34 ROLNICTWO I PRZETWÓRSTWO EKOLOGICZNE

Ekologiczna produkcja warzywMarchewNajwiększa uprawa marchwi w SzwecjiDane: Mariannes Farm ABwww.mariannesmorotter.seGłówny właściciel: Marianne Härning-NilssonUdziałowcy: Jörgen Persson i Göran MikljaPowierzchnia: 230 ha marchwi, z tego 160 ha kontraktowanychi około 50 ha ekologicznej uprawy marchwi.Zatrudnieni pracownicy: około 50 osób.Roczny obrót: 90 milionów koron szwedzkichO uprawie ekologicznej: Wyzwanie, które wymaga wielupomysłów i czasu.Mariannes Farm położona jest w pobliżu Strövelstorpw północno zachodniej Skanii, Szwecja. Marianne Härning-Nilsson to trzecie pokolenie gospodarzy na farmie Dalsgård,na której uprawiana jest marchew. Ojciec Marianne – Kjell– rozpoczął w 1957r. jako pierwszy pakowanie marchwiw opakowania z tworzywa sztucznego. Sam też zbudowałpierwszą maszynę do zbioru marchwi, samojezdnąi dwurzędową.Dziś gospodarstwo ukierunkowane jest wyłącznie naspecjalną uprawę marchwi i jej uszlachetnianie. Uprawianajest marchew we wszystkich możliwych kształtach. Od 1993r.rozpoczęła się uprawa marchwi ekologicznej, której produkcjawynosi dziś 1/5 całości upraw.Uprawa kontraktowana, nowoczesna technika produkcji,ultranowoczesne linie produkcyjne sprawiają, iż Mariannesfarm AB jest dziś największym i najnowocześniejszym gospodarstwemrolnym uprawy marchwi w całej Szwecji. Ostatniądo tej pory inwestycją jest linia produkcyjna do bardzo małychmarchewek. Jest to marchew skracana i przycinana tak, abynadać jej odpowiednio mały kształt. Produkcja takiej marchwito nowa zwiększona jakoś i nowa forma, a grupą konsumentówsą osoby świadome znaczenia zdrowego odżywiania.Podstawą prowadzania działalności jest nadal tradycyjnauprawa marchwi w układzie ekologicznym i konwencjonalnym.Wartość uprawianej corocznie na 230 ha, w tym 160ha kontraktowanych, marchwi wynosi blisko 40 milionówkoron szwedzkich.Marianne Härning-Nilsson jest zafascynoawna uprawą marchwii jej celem jest podwojenie ilości marchwi konsumowanejw Szwecji.FlorahofFlorastr. 12D- 14469 PotsdamTel.: 00 49 –(0)331 501695www.florahof.deWłaściciel/dzierżawca: rodzina Hartmut i Edelgard SchülerPowierzchnia gruntów: 50 ha z czego 0,86 ha jest własnościąKlasa gleby: stosunkowo, jak na Brandenburgię, dobra klasagleby do 55Zatrudnieni pracownicy: właściciel z żoną, 1 pracownik stały,1 praktykant, 3-4 pracowników sezonowychProdukcja: 20 ha zboża, 22 ha koniczyny, 2 ha ziemniaków, 4ha warzyw, 2 ha „delikatniejszych” warzyw (np. sałata), owoce,kwiatySprzedaż produktów: większość produktów sprzedawanajest przez cały rok bezośrednio na targu w Berlinie, część jakoskrzynki dla abonentów w Poczdamie i w sklepie przy gospodarstwieMy, tzn. Hartmut i Edelgard Schüler, prowadzimy uprawęekologiczną na około 50 ha gruntów. Gospodarstwo „Flora”jest gospodarstwem mieszanym, gdzie punkt ciężkości spoczywana uprawie ekologicznych owoców i warzyw. Uprawiamywszystkie, znane w regionie gatunki warzyw jak również kilkarzadziej spotykanych (słodka kukurydza, fenkuł włoski) i stare,prawie zapomniane gatunki jak pasternak i boćwina. Od wiosnydo jesieni mamy własne owoce. Sezon rozpoczynają truskawkii czereśnie, następnie pojawiają się porzeczki, maliny,by jesienią zakończyć sezon jabłkami, gruszkami i śliwkami.Ponieważ większość płodów sprzedajemy bezpośrednio konsumentomuprawiamy na 2 ha ziemniaki. Sprzedaż prowadzimyprzez cały rok na targu w Berlinie, w skrzynkach dla abonentówwPoczdamie i w sklepie przy gospodarstwie.W gospodarstwie mamy również krowy mamki (Higlandcattle)i owce (Schwarzkopf) jak również parę kóz, konii kur. Pasza dla zwierząt pochodzi z gospodarstwa (koniczyna,pszenica, owies).STRATEGIA WSPÓŁPRACY35

Krzysztof GajórReprezentowany przez Marek Szerszon,Gawroniec 1, 78-326 ToporzykPan Krzysztof Gajór od 2000 r. dzierżawi gospodarstworolne w miejscowościGawroniec gmina Połczyn—Zdrój.Zagospodarowanie gruntów rozpoczęło się w 2001 r. od razuz obranym kierunkiem nastawionym na produkcjęekologiczną.Powierzchnia gospodarstwa wynosi – 520 ha.Gospodarstwo nastawione jest na produkcję ogrodniczą. Aktualnieuprawiane są na powierzchni90 ha krzewy jagodowe: czarna i czerwona porzeczka, malina,truskawka, aronia, agrest, jeżyna, oraz z warzyw cebula,natomiast uprawa zbóż obejmuje żyto, owies, gorczycę, orazrośliny motylkowe. Prowadzona jest również hodowla owiecrasy pomorskiej.Gospodarstwo prowadzi zarządca i zatrudnia na stałe kilkaosób, pozostali to pracownicy sezonowi.Dotychczas nie korzystano za środków pomocy unijnych anikredytów, poza dopłatami obszarowymi i ekologicznymi.W prowadzeniu gospodarstwa ważnym czynnikiem jest brakproblemu ze zbytem towaru, oraz ceny kształtujące się na dośćdobrym poziomie. Istnieje niestety wiele przeszkód, wymienićmożna między innymi zbyt drogie środki produkcji i paliwo,brak siły roboczej, biurokrację itp.Plany na przyszłość obejmują założenie plantacji krzewówjagodowych na całej powierzchni gospodarstwa.36 ROLNICTWO I PRZETWÓRSTWO EKOLOGICZNE

Rozdział 7: Przetwarzanie ekologicznychartykułów spożywczych7.1. WprowadzeniePrzetwarzanie ekologicznych płodów rolnych znajduje sięw polu rozpiętości pomiędzy określeniem celu, wytwarzać produktyo powszechnych profilach i wysokim poziomie wygody,czy postępować zgodnie z wymaganiami dla produktówo dużej wartości odżywczej oraz zrezygnować ze środków dodatkowych.Zgodnie z myślą przewodnią ekologicznej uprawydla wytworzenia ekologicznych artykułów spożywczychwymagana jest także odpowiednio dopasowana technologia.Ponieważ dla produktów ekologicznych rolę odgrywają nietylko sensoryczne, higieniczne czy żywieniowo-psychologicznekryteria jakościowe, ale także dodatkowo środowiskowe, socjalne,etyczne oraz polityczne aspekty, które warunkują decyzjękupującego o dokonaniu zakupu.Kryteria ekologicznego przetwórstwa artykułówspożywczych:- Stosowanie surowców z ekologicznych upraw- Daleko idąca rezygnacja z substancji pomocniczychi dodatków- Stosowanie wyrobów regionalnych- Tradycjonalne techniki przetwórstwa, niski stopieńprzetworzenia- Wysoka efektywność ze względu na energięi zasoby- Wybór opakowań ulegających biodegradacjiW wyniku rozwoju społecznego i gospodarczego przetwórstwoekologicznych wyrobów rolnych coraz bardziej zatraca swojepierwotne filary, jak np. regionalność, identyfikacja kulturalnai dostępność całoroczna oraz zrównuje się z produktamikonwencjonalnymi, a tym samym ze związanymi z niminaleciałościami handlowymi. Często produkty ekologiczneodróżniają się od produktów konwencjonalnych jedyniepoprzez stosowanie ekologicznie wytworzonych surowcóworaz wyłączenie niektórych sposobów przerobu i substancjipomocniczych.7.2. Wymagania normatywneJak dla uprawy ekologicznej, także dla przetwórstwaobowiązuje odpowiednie oznaczenie ekologicznych artykułówspożywczych według Rozporządzenia UE 2092/91. Jestw nim dokładnie uregulowane, według jakich kryteriów musządziałać zakłady przetwórstwa oraz jakie surowce przy tymmogą być użyte. Wszystko, co wyraźnie nie jest zezwolone,nie może być stosowane. Każde przedsiębiorstwo wytwarzające,wzbogacające lub sprowadzające z zagranicy produktyekologiczne zgodnie z tym rozporządzeniem musi poddać sięprocedurze kontrolnej. Pod pojęciem wzbogacania rozumie siętakże pakowanie czy konserwację wyrobów rolnych.Uzupełniająco do wymagań ustawowych członków krajowychorganizacji producentów żywności ekologicznejobowiązują dalsze kryteria dotyczące przetwórstwa ekologicznychartykułów spożyw-czych wprowadzane wytycznymiwewnętrznymi poszczególnych organizacji. W Szwecji podstawoweznaczenie rynkowe mają Dyrektywy KRAV. Zawierająone przykładowo dodatkowe przepisy dotyczące uboju lubdystrybucji na rynek ekologicznych artykułów spożywczych.Przepisy Rozporządzenia (EWG) 2092/91związane z przetwórstwem artykułówspożywczychArtykuł 4Artykuł 5Załącznik IIIZałącznik VIOkreślenie pojęcia „Wzbogacanie“Przepisy odnośnie oznakowania przetworzonychartykułów spożywczych;Regulacje na temat stosowania konwencjonalnychdodatków; Wyłączenieokreślonych postępowań technologicznychWymagania kontroli minimalnej orazobowiązki dokumentacyjne przedsiębiorstwSpisy dopuszczonych dla przetwórstwaartykułów spożywczych:- Dodatków pochodzenia rolniczego- Substancji wspomagających przetwarzanie- Dodatków pochodzenia rolniczegoz upraw konwencjonalnychRegulacje dotyczące udzielania pozwoleńna wyjątkowe stosowaniedodatków, które nie spełniają warunkówekologicznej jakościW celu przeprowadzania wymaganej prawem kontroliprzetwarzający artykuły spożywcze zleca przeprowadzeniekontroli raz do roku niezależnej jednostce kontrolującej. Czastrwania kontroli zależny jest od wielkości zakładu, od rodzajui zakresu produkcji ekologicznej, różnorodności asortymentu,jak również w szczególności od przygotowania do kontroliprzez zakład. Poprzez dobre przygotowanie do kontrolikierujący zakładem może skrócić czas jej prowadzenia, a przezto z reguły znacznie obniżyć koszty.Następujące dokumenty powinny być gotowedo przedłożenia:- Dokumentacja dostawy i wysłania towaru- Lista asortymentu- Receptury- Lista zastosowanych surowców, dodatków,STRATEGIA WSPÓŁPRACY37

środków wspomagających- Statystyki sprzedaży / artykułów- Listy klientów i dostawców- Oznaczenia partii produkcji- Księgi magazynowe- Dokumenty prowadzone w ramach zabezpieczeniajakości, jak np. księgi dostawytowaru, księgi zażaleńOd czasu wejścia w życie Rozporządzenia UE dotyczącegorolnictwa ekologicznego pojęcia „bio“ i „eko”, jak równieżim towarzyszące opisy są prawnie chronione. Oznacza to, żesą stosowane tylko wtedy, gdy w pełni spełniają wymaganiaRozporządzenia. Na etykiecie produktu ekologicznego musząbyć umieszczone co najmniej następujące dane:- Nazwa i adres wytwórcy lub wprowadzającego na rynek- Opis i ilość wyrobów- Wskazówka dotycząca pochodzenia z uprawyekologicznej, np. eko- pszenica- Numer kodowy jednostki kontrolującej(np.: DE-099-Eko-Kontrollstelle, SE-Ekol 1)W zależności od składu produktu Rozporządzenie umożliwiaróżnorodne warianty oznakowania. Produkty, które spełniająwymagania Rozporządzenia do nieograniczonego oznakowania,mogą dodatkowo na terenie Niemiec być oznakowanew kształcie pieczęci z napisem „Bio”. Polska i Szwecja dotychczasnie wprowadziły takiego urzędowo przyjętego oznakowania.Europejska informacja o zgodności produktu z wymogamimoże być stosowana, jeśli 95 % użytych składników pochodziz krajów UE.7.3. Wymagania stawiane zakładom,zbyT i logistykaProdukcja i dystrybucja na rynek ekologicznej żywności stawiaszczególne wymagania dla procesów wewnątrz przedsiębiorstwai jego organizacji.Punkty wyjściowe dla wymagań zakładowych:- Podstawy prawne Rozporządzenie w sprawierolnictwa i przetwórstwa ekologicznego- Umowy cywilno-prawne (związki uprawiającychrolę)- Identyfikacja z podstawowymi zasadami produkcjiekologicznejPrzedsiębiorstwo swoje założenia przetwórstwa ekologicznegopowinno wyraźnie artykułować na zewnątrz poprzez politykęprzedsiębiorstwa. Przez to zwiększa się wiarygodność firmyw oczach klientów. Zgodnie z przepisami Rozporządzenia UEw sprawie rolnictwa i przetwórstwa ekologicznego generalniedozwolone jest równoległe wytwarzanie produktów ekologicznychi konwencjonalnych w jednym zakładzie. Stawia tojednak kompleksowe wymagania odnośnie zakupu, przechowywania,sprzedaży, aby nie zagrozić pewności produktuodnośnie jego statusu jako produktu ekologicznego. Poza tymprzedsiębiorstwo lepiej funkcjonuje na rynku, gdy zorientowanejest w całości na produkcję ekologiczną. W przeciwieństwiedo przepisów ustawowych organizacje producenckie prawacywilnego nie dopuszczają produkcji równoległej.- Ustalenie zakresu odpowiedzialności i zadańw zakładzie- Uczestnictwo w procedurze kontrolnej- Szczegółowy opis procesów- Prowadzenie ksiąg zakładowych- Wymagania odnośnie surowców i środkówSkładniki Dopuszczalne składniki Niedopuszczalne składniki Możliwościz uprawy z uprawy z uprawy oznakowańekologicznej konwencjonalnej* konwencjonalnej **100% - - „bio“ / „eko“ w oznakowaniurynkowymPrzynajmniej 95% Maksymalnie 5% 0% „bio“ / „eko“ w oznakowaniurynkowymPrzynajmniej 70% Maksymalnie 30% 0% Specjalne przepisyoznakowań< 70% Niemożliwe uznanie „bio“-/ „eko“95% - 5% Niemożliwe uznanie „bio“-/ „eko“*Składniki ujęte w załączniku VI część C lub istnieje urzędowe zezwolenie na ich użycie.** Składniki nie ujęte w załączniku VI część C lub nie istnieje urzędowe zezwolenie na ich użycie38 ROLNICTWO I PRZETWÓRSTWO EKOLOGICZNE

wspomagających- Przepisy odnośnie oznakowania- Warunki przechowywania- Zwalczanie szkodników- Warunki transportuZalecenia- Sformułowanie celów przedsiębiorstwa- Szkolenie wszystkich pracowników- Przeprowadzenie oszacowań dostawców- Kładzenie nacisku na “sprawiedliwy handel”- Stosowanie się do ekologicznego punktuwidzenia przy środkach czyszczenia i dezynfekcji- Wybór opakowań chroniących środowisko,opakowania wielokrotnego użytku, recycling- System zarządzania środowiskiemW wyniku szczególnych wymagań logistycznych w obszarzeproduktów ekologicznych powstają wyższe koszty wytwarzanianiż przy produktach konwencjonalnych. Przekładają się onena cenę gotowego produktu. Jednakże pomimo wyższych cenukazuje się coraz większe zainteresowanie klientów żywnościąekologiczną. Przyczyną tego trendu są przede wszystkimzwiększona wartość zdrowotna ekologicznych artykułówspożywczych, dobry i przede wszystkim prawdziwy smak produktu,wyłączenie metod genetycznych oraz stosowanie chowuzwierząt stosownie z potrzebami poszczególnych gatunkówzwierząt.Przyczyny zwiększonych kosztów w produkcjiekologicznej:- Szerokie wymagania kontrolne na wszystkichpoziomach łańcucha tworzenia produktu gotowego:kontrole wewnętrzne, jak również kontroleobowiązkowe przez niezależną jednostkę kontrolującą- Większe ceny surowców, jak również wyłączenieokreślonych dodatków i środków wspomagających- Dostępność surowców, dodatków i środków wspomagających- Ograniczony asortyment towarów, mniejsze ilościprodukcji- Wysokie wymagania odnośnie wykształceniai wiedzy producentów w zakresie technik przetwórstwa- Otwarcie innych alternatywnych dróg dystrybucjina rynek- Zwiększone wymagania odnośnie systemówzabezpieczenia jakości w celu stwierdzenia wiarygodnościjakości produktów7.4.Koncepcje idealnego wspieraniaekologicznych artykułówspożywczychDążenie do zwiększonej tożsamości ekologicznych artykułówspożywczych następuje poprzez koncepcje kładące naciskzarówno na jakość produktu, jak również na zrównoważenieprocesu produkcyjnego.Slow FoodRuch Slow-Food jest dziś aktywny na całym świecie i liczy ok.70 000 członków. Przyświeca mu cel utrzymania regionalnejróżnorodności artykułów spożywczych oraz prawidłoweji oryginalnej produkcji.Sklepy gospodarskie/sprzedaż bezpośredniaKoncepcja sprzedaży bezpośredniej umożliwia konsumentowisamodzielne przekonanie się o pochodzeniu i sposobiewytwarzania produktu. Zawiera cel otwierania kanałówzbyty przyjaznych dla środowiska przy niewielkim nakładziezwiązanym z transportem i opakowaniami.Culinary Heritage – utrzymanie regionalnej kultury kulinarnej„Culinary Heritage“ to ogólnoeuropejska sieć, którejprzyświeca idea zachowania i wspierania „spuścizny kulinarnej“regionów. Aktualnie w tym projekcie UE uczestniczyponad 21 regionów. W sieci tej uczestniczą producencii przetwórcy żywności, którzy aktywnie identyfikują się z ideązachowania specjałów kulinarnych regionów i zaprezentowaniaich możliwie dużej ilości odwiedzających.Culinary TourismMiędzynarodowy kulinarny związek turystyczny (ICTA)jest stowarzyszeniem pożytku publicznego, które oferujedokształcanie producentów żywności oraz pośredniczy w kontaktachwspomagających urynkowienie specjałów kulinarnych.Szczególny nacisk jest tu kładziony na włączenie tradycjonalnychproduktów rolnych nie wykorzystywanych w kuchniwyszukanej.7.5. Podsumowanie i wnioski końcoweWzrastające wyczulenie konsumentów na kwestiebezpieczeństwa żywności oraz ochrony środowiskadoprowadziło w ostatnich latach do rozszerzenia uprawekologicznych. Na znaczeniu zyskuje w związku z tym takżeprzetwórstwo wyrobów ekologicznych. Stawia to przemysłprzed nowymi wyzwaniami, ponieważ wytwarzanie produktówekologicznych nie dopuszcza przykładowo wielupowszechnie stosowanych dodatków, a konsument oczekujeod produktu końcowego, aby pod względem przydatności dospożycia oraz stopnia poręczności nie odbiegał on od produkcjikonwencjonalnej. Także cena produktów ekologicznychwedług oczekiwań konsumenta powinna być porównywalnaSTRATEGIA WSPÓŁPRACY39

do towarów konwencjonalnych. W tym kontekście znaczenieodgrywa przede wszystkim mniejsza wielkość produkcjiżywności ekologicznej. Zwiększenie produkcji mogłobyspowodować obniżenie cen produktów gotowych.W odniesieniu do sposobu produkcji podstawowe założenia sąwprawdzie regulowane w Rozpo-rządzeniu w sprawie rolnictwaekologicznego, jednakże w niektórych obszarach brakujeinformacji. I tak wiele aspektów łączących konsumentaz ekologiczną żywnością, jak np. stopień przetworzenia,wybór łagodnych dla środowiska metod czyszczenia, pozostajeotwarte. W tym celu istnieją wprawdzie regulacje związkówrolników ekologicznych, w szczególności zalecenia IFOAM,którymi jednak przetwórca kieruje się z reguły dobrowolnie.Generalnie przetwórcy żywności ekologicznej są zobowiązanido stosowania takich technologii produkcyjnych, które sązgodne ze zrównoważonym rozwojem.Zagadnienie to wygląda problematycznie w obszarze przetwórstwa,ponieważ uregulowania prawne w większości dotycząprzemysłowej produkcji żywności, podczas gdy żywnośćekologiczna często wytwarzana jest rzemieślniczo w małychi średnich zakładach.Jednakże to właśnie mniejsze i średnie zakłady poprzez swojąfilozofię działania i procesy produkcji stanowią najlepszą bazędo rozwoju rynku żywności ekologicznej. Umożliwiają one bowiemszczególne zbliżenie do klienta oraz przejrzystość procesuprodukcyjnego.7.6. Linki i referencje• Związki rolników ekologicznych: http://www.soel.de/oekolandbau/richtlinien.html#riliverb(D); www.ekoland.pl (P), www.krav.se (S)• Slowfood: www.slowfood.de• Zachowanie regionalnej kultury kulinarnej: www.culinary-heritage.com,www.regionale-esskultur.de• Turystyka kulinarna: www.culinarytourism.org• Opis dobrej ekologicznej praktyki produkcyjnej: http://www.boelw.de/uploads/media/gfp_check_verarbeitung.rtf40 ROLNICTWO I PRZETWÓRSTWO EKOLOGICZNE

Gospodarstwo biodynamiczneJuchowo - Radacz – Kądzielnia1. CelW Juchowie, w Radaczu, w Kądzielni i w okolicy powstajeduże centrum biologiczno– dynamicznego i ekologicznegorolnictwa.2. Kim jesteśmyPolska Fundacja im. St. Karłowskiego ( senator II Rzeczypospolitej,1879-1939; pionier rolnictwa biologiczno-dynamicznegow Polsce ) ma swoją siedzibę w Juchowie, w okolicachSzczecinka.3. Zakres działalnościFundacja im. Stanisława Karłowskiego jest właścicielem 1850ha ziemi, budynków, żywego i martwego inwentarza.CelemFundacji jest odbudowa lokalnej agrokultury w oparciuo rolnictwo biologiczno-dynamiczne. Majątki Juchowo są teżodpowiednią przestrzenią dla innych projektów: kształcenia,pedagogiki, socjoterapii czy przedsięwzięć ekonomicznych.4. RealizacjaOd 2001r. 1100 - hektarowe gospodarstwo w Juchowiezostało przejęte przez Fundacjęim. Stanisława Karłowskiego.W 2004 r. dokupiliśmy kolejne750- hektarowe gospodarstwo w Radaczu.Na ok. 500 ha uprawia się zboże, na 500 ha produkowanesą pasze i 500 ha jest uprawianych celem płodozmianu.Pasząkarmione jest 170 krów mlecznych i cielęta młodzież.Ponadto uprawia się na 1,5 ha warzywa i zioła.Poza tym w 2004 r. utworzono 3 - hektarową plantacjęjabłoni, która w 2006 r. przyniesie plony.Gospodarkę rolniczą prowadzi 5 spółek: Spółka RolniczaJuchowo Sp. z o.o.,Spółka Rolnicza Cegielnia Sp. z o.o.,Spółka Rolnicza Kądzielnia Sp. z o.o.,Spółka RolniczaZamęcie Sp. z o.o.,Spółka Rolniczo-Owocowa Sp. z o.o., które ściśle ze sobąkooperują, by stworzyć ekologiczny obieg produkcyjny zgodniez rozporządzeniem UE nr 2092/91 i według dyrektywDemeter.W firmie Goldtau, która mieści się również na terenie gospodarstwaprodukuje się ekologiczne regionalne eliksiryo różnych smakach, które mają działanie zdrowotnei wzmacniające. Ponadto suszone są zioła i handluje się ekologicznymiproduktami.W chwili obecnej gospodarstwo zatrudnia ok. 40 pracowników.5. Plany na przyszłośćW nadchodzących latach planujemy m.in.następująceinwestycje: budowa obory, zwiększenie hodowli mlecznej,magazyn słomy i siana, wyposażenie gospodarstwa w maszyny,miejsce spotkań młodzieży, modernizacja i rozwój inwestycjiogrodniczych, budowa ogrodzenia i melioracja pastwisk,stworzenie mieszkań dla współpracowników, oczyszczalniaścieków dla gospodarstwa, oczyszczalnia ścieków dla wsiJuchowo przy udziale gminy, rozwój inwestycji sadowniczych,budowa piekarni, przetwórstwo mleka, przetwórstwo mięsa.6. KontaktFundacja im.Stanisława Karłowskiego oraz Spółki RolniczeJuchowo 54a; 78-446 SilnowoTel. +48 94 37 575 80, +48 94 37 538 20,Fax. +48 94 37 538 22; E-mail: HYPERLINK “mailto:juchowo@hotmail.com” juchowo@hotmail.comSTRATEGIA WSPÓŁPRACY41

BjärhusDane: Gospodarstwo BjärhusWłaściciel: Elisabeth i Lars HanssonPowierzchnia gruntów: 35 haO uprawie ekologicznej: Interesujące wyzwanie, które dajenam rolnikom bardzo dobre kontakty z konsumentami. Pozytywnaatmosfera i rozwój całego gospodarstwa.Gospodarstwo Bjärhus w pobliżu Klippan w Skanii jest małymgospodarstwem z dużymi możliwościa-mi. Funkcjonują tu:ekologiczna uprawa warzyw, szklarnia, sklep w gospodarstwie,sklep rzeźniczy, catering. Można również wynająć domek.Ostatnim osiągnięciem jest wybudowany od podstaw lokal nacele konferencyjne, edukacyjne i inne. Gospodarstwo składasię z 35 ha, na których uprawiane są warzywa i ziemniaki,część to pastwiska / łąki. Latem w szklarni o powierzchni240 m2 uprawiane są ogórki, pomidory i papryka. W zimieszklarnia wykorzystywana jest jako owczarnia. Aby zapewnićciągłość dostaw jagnięciny do sklepiku, owce kocą się 3 razy doroku. W sklepie mięsnym, prowadzonym wspólnie z innymmałżeństwem rolników, można kupić mięso i wyroby mięsnez wołowiny, wieprzowiny i jagnięciny. Jest tam też możliwośćwędzenia wyrobów. Sprzedaż odbywa się tradycyjnie a niew systemie samoobsługi. W jednym z działów sklepu możnaw zależności od sezonu nabyć świeżo zebrane jarzyny, ziemniakii zboża. W gospodarstwie Bjärhus klienci mogą zamówićwyroby takie jak zestawy na grill, delikatesowe półmiskiz wędliną lub dziczyzną w zależności od upodobań. Jedzeniemożna spożywać na miejscu bądź zamówić na wynos. Zakupyrobione bezpośrednio w gospodarstwie, indywidualnie wyprodukowanażywność to duża wartość dodana i żywe obszarywiejskie.HavängsproduktenDane: Havängsproduktenwww.havängsprodukter.seWłaścicielka: Eva NorsellProdukcja: dżemy, mięso, skóry owcze, consulting.Zatrudnienie: 2 osoby na pełnych etatach oraz kilka osób nagodzinySprzedaż: restauracji, sprzedaż bezpośrednia do sklepóww całej Szwecji, sprzedaż bezpośrednia konsumentomO produkcji żywności: Rzemiosło z wieloma wyzwaniami,również w stosunku do jakości i idei ochrony środowiskaIndywidualne wytwarzanie produktów w wekach, hodowlaowiec, wasabi, współpraca lokalna oraz rozwój kreatywny topodstawa skuteczności działań Evy Norsell, która prowadzigospodarstwo w Österlen w Skanii.W gospodarstwie Nickebo w pobliżu Sillaröd we wschodniejSkanii Eva Norsell prowadzi swoje przedsiębiorstwopod nazwą Havängsprodukter. Przedsiębiorstwo rozpoczęłoswoją działalność 15 lat temu i dziś pracuje w oparciu o kilkagałęzi działalności. Są to indywidualna produkcja wyrobóww we-kach, sprzedaż przez Internet i hodowla owiec. Wrazz koleżanką Eva założyła stowarzyszenie „Smak Österlen“ –zajmujące się mikroprzedsiębiorstwami branży żywnościowej,które działają w oparciu o miejscowe surowce.Przy wytwarzaniu produktów w słoikach weka – dżemy, galaretki,chutney i inne – Eva wykorzystuje możliwie ekologicznesurowce miejscowe. Jako producent żywności musi ciągle braćpod uwagę kontrole działalności, dokształcanie się oraz aktywniemyśleć o środowisku, tak aby zapewnić konsumentombezpieczeństwo produktów.Otwarty krajobraz pozwala na trzymanie owiec na pastwiskach,co jest tez ważnym elementem kultury regionu. Produkowanew gospodarstwie mięso, skóry oraz dżemy sprzedawanesą we własny sklepiku na terenie gospodarstwa. Innymwytwarzanym przez Evę produktem jest prawdziwy japońskichrzan – wasabi, który uprawia w fazie testowej jeden z miejscowychkolegów Evy. Wasabi to użyteczne dodatekw kuchni japońskiej, znane ze swoich zdrowotnychwłaściwości oraz podwyższający smak potraw. Eva jest zdania,iż indywidualna produkcja żywności, to dziś dobra droga,wykorzystująca wszystkie korzyści takie jak zatrudnienie namiejscu, krótkie drogi transportu, bliskość i utożsamianie sięz konsumentami.42 ROLNICTWO I PRZETWÓRSTWO EKOLOGICZNE

Trwale zrównoważonagospodarka leśnaw Euroregionie PomeraniaSZWECJA (Skania), NIEMCY (Mecklemburg-Pomorze Przednie, Berlin i Branenburg),POLSKA (Województwo Zachodniopomorskie)

Rozdział 1. 5Wartość lasów i ich wykorzystanie w regionie Baltic+Sytuacja w Skanii (Szwecja), Meklemburgii-Pomorzu Przednim iBrandenburgii (Niemcy), Województwie Zachodniopomorskim (Polska) 5Linki 6Rozdział 2. 7Gospodarka leśna i możliwości uzyskania dochodówZnaczenie trwale zrównoważonych zasobów leśnych 6Cechy charakterystyczne trwale zrównoważonej gospodarki leśnej 6Cele i zasady trwale zrównoważonej gospodarki leśnej 7Korzyści naturalnego odmłodzenia 7Poprawa struktury lasu 8Zwiększenie udzialu drewna starego i zapewnienie udziału drewna obumarłegoZmiany klimatyczne i znaczenie lasu 8Certyfikacja – znak jakości lasu 8PEFC – certyfikacja 8Certyfikacja FSC 9Sytuacja w Skanii (Szwecja), Meklemburgii-Pomorzu Przednim i Brandenburgii(Niemcy), Województwie Zachodniopomorskim (Polska) 10Produkty leśne 10Sytuacja w Skanii (Szwecja), Meklemburgii-Pomorzu Przednim i Brandenburgii (Niemcy) 11Strategie marketingowe 11Technika gospodarki leśnej 12Linki 13Rozdział 3. 14Możliwości dochodów w oparciu o produkty leśne i myślistwoLas jako spiżarnia 14Owoce lasu (grzyby,jagody, miód) 14Choinki świąteczne 15Myślistwo 15Sytuacja w Skanii (Szwecja), Meklemburgii-Pomorzu Przednim i Brandenburgii (Niemcy),Województwie Zachodniopomorskim (Polska). 16Trofea myśliwskie 17Leśnictwo i stolarstwo 17Linki 17Rozdział 4. 18Możliwości wspierania trwale zrównoważonej gospodarki leśnej środkami pomocowymiSytuacja w Skanii (Szwecja), Meklemburgii-Pomorzu Przednim i Brandenburgii (Niemcy),Województwie Zachodniopomorskim (Polska) 18Rozdział 5. 21Las miejscem spotkań i edukacjiLeśne przedszkola 21Leśne schroniska młodzieżowe 21Lasy szkoleniowe 21Ścieżki dydaktyczne 22Obozy traperskie 22Sytuacja w Skanii (Szwecja), Meklemburgii-Pomorzu Przednim i Brandenburgii (Niemcy),Województwie Zachodniopomorskim (Polska) 22Las i turystyka 23Turystyka leśna w Szwecji 23Turystyka leśna w Polsce 24Linki 24Rok produkcji 2005. Opracowanie graficzne: Christian Andersson. Tekst: Trendmarketing GmbH, Neubrandenburg,Niemcy. Zdjęcia: M.Schröder.Druk: Allkopiering/AM-Tryck och Reklam. Tłumaczenie: Agata Prochota-Miłek. Za treść merytoryczną odpowiedzialni są autorzy tekstów.

Drodzy CzytelnicyZapraszamy do zapoznania się z podręcznikiem dotyczącym rolnictwa ekologicznego i produkcji żywności na małą skalę, jakrównież zrównoważonej gospodarki leśnej. Jest on rezultatem naszej ponadnarodowej współpracy i jednym z działańw ramach projektu BALTIC+.Ponadnarodowy projekt współpracyBALTIC+ jest ponadnarodowym projektem współpracy, który rozpoczęto w 2003 roku w regionach: Pomorze Zachodniew Polsce, Skania w Szwecji, Meklemburgia – Pomorze Przednie i Berlin/Brandenburgia w Niemczech. Ambicją projektu jestprzyczynienie się do zwiększenia produkcji rolnej, większej dostępności i przemieszczania się ludności między tymi trzemaregionami, położonymi w rejonie południowej części Bałtyku. Bliższe informacje o projekcie znaleziecie Państwo na stronieinternetowej: www.balticplus.seTematyczna działalność grup roboczychBALTIC+ jest podzielony na pięć grup roboczych zajmujących się różnymi dziedzinami. Grupa Robocza 2 (WP 2) ukierunkowanana rolnictwo i gospodarkę leśną, prowadziła podczas trzech lat trwania projektu działalność ponadnarodową np.wyjazdy naukowo-poznawcze, seminaria, zajęcia warsztatowe. Działalność kończymy podręcznikiem dotyczącym rolnictwaekologicznego i zrównoważonej gospodarki leśnej. Celem tych różnych transnacjonalnych działań było umożliwienieuczestnikom z tych trzech regionów zdobycie większej wiedzy o rolnictwie ekologicznym, zrównoważonej gospodarce leśneji drobnej przedsiębiorczości na terenach wiejskich poprzez różne spotkania we wszystkich trzech regionach.Silne zaangażowanie w Grupie Roboczej 2Wszyscy uczestnicy Grupy Roboczej, zajmującej się produkcją rolną i gospodarką leśną wykazali ogromne zaangażowanie.Doświadczenia drobnych przedsiębiorstw wiejskich w zakresie rolnictwa i leśnictwa, jak również przedsiębiorstw prowadzonychprzez kobiety w tych trzech regionach dały większe zrozumienie dziedzictwa historycznego, kulturowegoi środowiskowego, współczesnej sytuacji na wsi oraz reformy rolnej Unii Europejskiej. Dały one również podstawę do osobistychkontaktów i zacieśnienia więzów między uczestnikami Grupy Roboczej 2.WspółuczestnicyWiele organizacji, z regionów biorących udział w projekcie, angażowało się w aktualne działania podczas jego realizacji.Region Skanii w Szwecji odgrywał rolę wiodącego partnera projektu.Nasza grupa robocza ma nadzieję, że Wy, Drodzy Czytelnicy, znajdziecie w tej publikacji zarówno wiedzę jak i inspirację dorozwoju przedsiębiorczości w rolnictwie ekologicznym, produkcji żywności na małą skalę i rozwoju zrównoważonej gospodarkileśnej.Z poważaniemGrupa roboczaSzwecja niemcy PolskaPani Kerstin Rietz, WP ManagerPani Charlotte Norman-Oredsson Pan Walter Knolle Pan Andrzej CzerwińskiPan Andreas Catoni Pan Kai Heuschen Pani Agnieszka KołodziejPan Nils-Gunnar CatoPani Eveline VogelPan Per HåkanssonSTRATEGIA WSPÓŁPRACY

BALTIC+Niniejszy podręcznik o gospodarce rolnej i leśnej jest jednym z wielu efektów wspólnych działań Grupy Roboczej 2 (WP 2)w ramach projektu BALTIC+. Podręcznik ten obejmuje ogromny zakres tematyczny dotyczący rolnictwa ekologicznego,przetwórstwa spożywczego prowadzonego na małą skalę i zrównoważonej gospodarki leśnej.Pierwsza część podręcznika ma na celu przekazanie informacji, inspirowanie i pokazanie dobrych przykładów przekształceniatradycyjnego gospodarstwa rolnego w gospodarstwo ekologiczne, jak również przykłady produkcji żywności na małą skalę.Druga część podręcznika dotyczy produkcji leśnej i możliwości czerpania korzyści z lasu. Jej celem jest pokazanie różnychaspektów zrównoważonej gospodarki leśnej w Polsce, Niemczech i Szwecji.Treść jest uzgodniona we wspólnej ponadnarodowej Grupie Roboczej WP 2 przy współpracy ze specjalistami w tych trzechregionach. Prezentacje dają ogólny obraz różnych dziedzin produkcji rolnej i gospodarki leśnej. Tych z Państwa, którzy chcąpoglębić wiedzę w którejś z dziedzin, prosimy o poszukanie dalszych informacji na stronach internetowych podanychw każdej części.Autorami tej części publikacji, która dotyczy rolnictwa ekologicznego i przetwórstwa spożywczego na małą skalę, jestniemiecka firma konsultingowa „AgroÖko – Consult Berlin GmbH”. Druga część, dotycząca zrównoważonej gospodarkileśnej, została napisana przez konsultantów niemieckiej firmy „TrendMarketing GmbH”, Neubrandenburg. Teksty zostałynapisane po niemiecku, a następnie przetłumaczone na język polski i szwedzki. Można je również odczytać w formacie pdfna stronie internetu HYPERLINK “http://www.balticplus.se” www.balticplus.seMamy nadzieję, Drodzy Czytelnicy, że ten podręcznik przyczyni się do lepszego wglądu i nowej wiedzy dotyczącejzrównoważonej gospodarki leśnej i produkcji ekologicznej, lecz również, że pokaże on jak ważna jest współpraca ponadgranicami poprzez różne działania i projekty. Być może będzie on również bodźcem do nowego rozwoju obszarów wiejskichpoprzez np. przejście na produkcję ekologiczną, rozpoczęcie produkcji żywności na małą skalę lub dalszy rozwój gospodarkileśnej.Z poważaniemCharlotte Norrman-OredssonRedaktor części ekologicznejNils-Gunnar CatoRedaktor części leśnejTRWALE ZRÓWNOWAŻONA GOSPODARKA LEŚNA

Wartość lasów i ich wykorzystaniew regionie BALTIC+ rozdział 1Różnorodność państw członkowskich Unii Europejskiej znajdujerównież swoje odzwierciedlenie w szerokim spektrumich uwarunkowań geograficznych i przyrodniczo-przestrzennych.I tak gospodarka leśna wszystkich regionów projektuBALTIC+ w Polsce, Niemczech i Szwecji charakteryzuje sięnajróżniejszymi typami lasów, formami organizacyjnymii obszarowymi, stosunkami własnościowymi i zasadami zagospodarowania.Zasady ekonomiczne, ekologiczne i społeczneukierunkowane są, ponad granicami danych regionówi krajów, na zadania i funkcje lasów, a w szczególności nazadania i funkcje wszystkich terenów wykorzystywanych podgospodarkę leśną.Lasy to wartościowe dobra kultury i elementy krajobrazu.Z jednej strony, regulują one takie funkcje środowiska jakzachowanie biologicznej różnorodności i ochronę wódi gruntów, a z drugiej strony, oferują możliwości wypoczynkui regene-racji. Jednocześnie dostarczają również surowcei zasoby, które należy wykorzystać optymalnie i zgodniez zasadami trwale zrównoważonego rozwoju.Poniżej przedstawione zostaną obszary leśne regionu BAL-TIC+ w Skanii (Szwecja), Meklemburgii - Pomorzu Przednimi Brandenburgii (Niemcy) oraz Województwie Zachodniopomorskim(Polska).SZWECJARegion SkaniaZ tego względu ważne jest dokształcanie w celu podnoszeniakwalifikacji, jak również prowadzenie aktywnego marketingu.Z uwagi na długą tradycję gospodarki leśnej w regionie,istnieją tutaj stabilne struktury i formy kooperacji, które jednakw coraz większym stopniu muszą być ukierunkowywanena tendencje rozwojowe w gospodarce rynkowej. Należydążyć do tworzenia nowych powiązań odpowiadających zasadomrynkowym, w szczególności między gospodarką leśnąa obrotem drewnem.W Skanii około 170 osób to podwykonawcy, pracownicyleśni, pracownicy obsługujący maszyny lub pracownicyszkółek leśnych. Szacuje się, iż prywatni właściciele lasów(16500) i osoby pracujące na zlecenie realizują w roku do4,8 mln roboczogodzin w lesie. Około 2000 osób zatrudnionychjest w Skanii w przemyśle drzewnym (tartaki, przemysłcelulozowy i papierniczy).Zarówno na poziomie regionalnym krajów projektu Baltic+,jak i generalnie w całej gospodarce leśnej Unii Europejskiejw segmencie klasycznych prac leśnych następuje corazwiększa technicyzacja i racjonalizacja. Ta tendencja rozwojowaw coraz większym stopniu wpływa na mniejsze zapotrzebowaniesiły roboczej oraz na rosnące wymagania w stosunkudo zatrudnianych pracowników, a zatem stała potrzebapodnoszenia kwalifikacji.NIEMCYRegion Meklemburgia - Pomorze PrzednieCharakterystycznymi dla zasobów leśnych w Szwecji sąsosny, świerki i brzozy, które przetwarzane są na deski,celulozę i wykorzystywane w celach wytwarzania energii.W Regionie Skania poza typowo występującymi gatunkamidrzew charakterystyczny jest również wysoki udział bukóww układzie gatunkowym. Całkowita powierzchnia obszarówleśnych wynosi 350 tys. ha, co odpowiada 31,7% całkowitejpowierzchni regionu. Na terenach leśnych regionu znajdująsię również parki narodowe o powierzchni 1964 ha, obszaryprzyrody chronionej o powierzchni 16254 ha oraz biotopykluczowe o powierzchni 5743 ha. Około 1/3 Regionu Skaniito lasy. Tereny te stanowią w dużej mierze lasy prywatne(79,4%) i są zagospodarowywane przez małe i średnieprzedsiębiorstwa. Właścicieli prywatnych jest 16500, z tego61% to mężczyźni, a 39% kobiety.W wielu przypadkach miejsce zamieszkania i miejsce posiadanialasu nie są tożsame.Badania studyjne podają, iż jedynie 1/10 właścicieli uzyskujeze swoich terenów leśnych dochody wystarczające na utrzymanie.Właściciele lasów bardzo często łączą gospodarkęleśną z inną działalnoócią gospodarczą, np. z gospodarkąrolną lub pracując zarobkowo w innych, pozarolniczychbranżach. W takim samym wysokim stopniu mamy doczynienia z koncentracją działalności na krótkich procesachprodukcyjnych. Do dochodów z tytułu posiadania lasówdochodzą jeszcze dochody z dzierżawy terenów łowieckich,głównie w formie ofert jednodniowych i krótkich wycieczek.Region projektu Baltic+ po stronie niemieckiej obejmujekraje związkowe Meklemburgię - Pomorze Przedniei Brandenburgię. Tereny leśne w Meklemburgii - PomorzuPrzednim (503 tys. ha - 21,7% powierzchni krajuzwiązkowego) są nierównomiernie rozłożone. Wyjątkoweznaczenie lasów w Meklemburgii - Pomorzu Przednim widaćwyraźnie w kontekście wyznaczonych obszarów chronionych.Wysoki wskaźnik - 12% terenów leśnych (średniow Republice Federalnej Niemiec 6%) obszarów chronionychskłada się z 40.000 ha rezerwatów ścisłych zaklasyfikowanychjako tereny wyłączone z wszelkich form użytkowania orazchronionych biotopów. Całkowita powierzchnia leśna tegokraju związkowego zdominowana jest przez gatunki iglaste(59%), wśród których dominuje sosna (44%). Jako elementcharakterystyczny dla Meklemburgii - Pomorza Przedniegomożna uznać wysoki udział drzew liściastych (41%), zdecydowaniewyższy, niż średnia w Republice Federalnej Niemiec– 34%. W porównaniu z innymi krajami związkowymi lasyw Meklemburgii - Pomorzu Przednim mają strukturę bardzozbliżoną do naturalnej. I tak 43% miejscowych lasów, to lasymieszane. Poza sosnami, w południowych częściach krajuzwiązkowego, występują głównie buki (11% powierzchni),miejscowe gatunki dębów: szypułkowych i bezszypułkowych(19%), a na terenach zależnych od poziomu wód gruntowychczarne olchy (7%) oraz gatunki drzew liściastycho miękkim drewnie takie jak: biała olcha, brzoza, czarnaolcha i topola (9%). W układzie stosunków własności,STRATEGIA WSPÓŁPRACY

44,8% lasów, to las kraju związkowego, las prywatny w 38%procentach pod wyłącznym zarządem spółki Wykorzystaniei Zarządzanie Gruntami Sp. z o.o., 8,9% to las FederacjiNiemieckiej i 8,3% to las gminny. W sektorach gospodarkileśnej i administracji wielkoobszarowych terenów chronionychkraju związkowego, federacji, gmin, lasów prywatnych,przedsiębiorstw usług leśnych, spółek, ekspertów i w spółkachwynajmujących personel do prac leśnych zarejestrowanychjest około 4000 miejsc pracy. Pośrednio z lasem związane sąkolejne branże takie, jak przemysł drzewnyi związane z nim rzemiosło, handel drewnem, transport drewna,przemysł kooperacyjny, handel specjalistyczny. Gospodarkaleśna i drzewna stanowią w Meklemburgii - Pomorzu Przednimważne czynniki gospodarki. Obok klasycznej działalnościzwiązanej z gospodarką leśną w coraz większym stopniu widaćusługi dla odwiedzających las (budowa i prowadzenie placówekdla odwiedzających las, oprowadzanie, organizowanie imprez).NIEMCYRegion BrandenburgiiKraj Związkowy Brandenburgia w 36,5% pokrywają lasy,które stanowią trzeci co do wielkości areał leśny w RepubliceFederalnej Niemiec. Rysy historyczne i miejscoweuwarunkowania doprowadziły do tego, iż część obszaru krajuzwiązkowego wykorzystywana jest intensywnie pod potrzebyrolnictwa i w niewielkim stopniu występują tutaj obszaryleśne (Prignitz, Uckermark, Oberspreewald - Łużyce),z drugiej strony są części kraju związkowego o wysokimudziale lasów (Barnim, Sprewa-Nysa). Udział powierzchnileśnych w całkowitej powierzchni Brandenburgii waha się odokoło 22% do ponad 45%. Stosunki własnościowe w odniesieniudo lasów ukształtowane są podobnie jakw przypadku Meklemburgii - Pomorza Przedniego. 41%lasów znajduje się w rękach właścicieli prywatnych, którychw chwili obecnej jest około 97.000, a wśród nich 75.000 gospodarujeindywidualnie. 22.000 właścicieli lasów dysponujeśrednią wielkością powierzchni 6,2 ha i współpracuje ze sobąna zasadzie spółdzielni, których w gospodarce leśnej zarejestrowano417. W Brandenburgii dominują gatunki drzewiglastych – 83%, w szczególności sosny, które stanowią 79%powierzchni lasów. Gatunki liściaste rosną na około 17%obszarów, 4% to dęby szypułkowe i bezszypułkowe, a 2,5%to buki. Segmenty gospodarki i rynku pracy związane z drewnemjako surowcem dają 18.500 miejsc pracy, a tym samymduże możliwości zatrudnienia w regionie. Występuje tu 10dużych tartaków oraz 42 małe i mikro tartaki reprezentująceten segment przemysłu drzewnego. Ich sytuacja ekonomicznaw dużym stopniu zależy od inwestycji i modernizacji.POLSKAWojewództwo ZachodniopomorskieWojewództwo Zachodniopomorskie, uczestniczące w realizacjiprojektu BALTIC+, charakteryzuje się pasem wybrzeżaMorza Bałtyckiego o długości 185 km, setkami malowniczychjezior i rzek oraz dużymi terenami leśnymi z dużąilością parków przyrody i obszarów przyrody chronionej.Otoczony rozległymi lasami Szczecin stanowi centralnemiasto regionu. Na północnym zachodzie rozpościera sięArkoński Park Leśny i Park Leśny Głębokie, które przechodząw tereny Puszczy Wkrzańskiej. W południowej części miastaznajduje się Szczeciński Park Krajobrazowy Puszcza Bukowa,a dalej w kierunku wschodnim Puszcza Goleniowska. Nazachód i południe od Chojny znajduje się Cedyński ParkKrajobrazowy. W dalszej wschodniej części województwakoło Drawna położony jest Drawieński Park Narodowy.Tereny leśne częściowo jeszcze tak pierwotne, jak wzdłużżeglownej rzeki Drawy, zajmują około 33,6% województwa.Uwarunkowania klimatyczne i miejscowe powodują, iżdominującym gatunkiem drzewa w Województwie Zachodniopomorskimjak i w całej Polsce jest sosna,a przy wystarczającym poziomie wód również buk.Wśród nowych państw członkowskich Unii EuropejskiejPolska jest krajem o największej powierzchni lasów. W ciąguostatnich dziesięcioleci powierzchnia lasów w WojewództwieZachodniopomorskim stale rośnie. Jest to wynik prowadzeniastałych nasadzeń.Zasadniczo dominują gatunki drzew iglastych 63%, (sosna,świerk, modrzew). Gatunki liściaste stanowią 37% (dąb,buk, olcha, wiąz, lipa, brzoza, grab). Tak wygląda strukturagatunków drzew liściastych w polskich lasach.Lasy w Polsce rozróżniane są na podstawie przypisanych imgłównych funkcji:• Ochrona: minister środowiska wyznaczył około 50%państwowych powierzchni leśnych jako las ochronny(ochrona gleb i wód, jako wartościowy element miejscowejprzyrody, znaczenie naukowe jako strefa ochronna wielkichmiast celem poprawy gospodarki leśnej w oparciu o zasadyekologii).• Gospodarka: te typy lasów ukierunkowane są na wykorzystaniegospodarcze. Zalicza się do niego produkcję drewna,jak i myślistwo i turystykę. Ważnym aspektem jest równieżzabezpieczenie miejsc pracy.• Społeczeństwo: utworzono 10 obszarów leśnych jakoobszary o szczególnym znaczeniu dla ekologii, edukacjii społeczeństwa.Udział gospodarki leśnej regionu w produkcie narodowymbrutto oraz znaczenie tej branży w województwie należyokreślić jako drugorzędne. Ta raczej niewielka kreacjawartości dodanej związana jest z daleko idącą likwidacjąmiejsc pracy w lasach państwowych. Spadek miejsc pracywynosił 50%. Część z byłych pracowników zmieniła branżę,część podjęła prowadzenie własnej działalności gospodarczejjako prywatne przedsiębiorstwa leśne bądź stała się pracownikamiprywatnych przedsiębiorstw leśnych.Links:Niemcy:www.wald.dewww.wald-my.dewww.mluv.brandenburg.dewww.stiftung-naturschutz.deSzwecja:www.svo.sewww.naturvardsverket.sePolska:www.lp.gov.plwww.puszczanotecka.lasy.gov.plwww.szczecin.lasy.gov.plwww.nadlesnictwo-kliniska.plTRWALE ZRÓWNOWAŻONA GOSPODARKA LEŚNA

Gospodarka leśna i możliwości uzyskaniadochodów rozdział 2Znaczenie trwale zrównoważonych zasobówleśnychZasób przyrodniczy, jakim jest las spełnia olbrzymią ilośćzadań i funkcji oraz musi sprostać wielu różnym wymaganiomw aspekcie dostawy surowców, rekreacji, a jednocześniejest sam dobrem kultury i elementem przyrody. Funkcjeużytkowe, ochronne i rekreacyjne są zasadniczo równoważne,jednak na poszczególnych obszarach dominuje przeważniejedna z wyżej wymienionych funkcji. Poprzez tworzenielasów z bogactwem gatunków i zróżnicowaną strukturą maulec poprawie ich witalność, stabilność i wydajność przyjednoczesnym zachowaniu wszystkich ich funkcji. Jednymz najważniejszych warunków osiągnięcia tego celu jestochrona bądź poprawa wydajności gruntów i jakości gleb, cojest podstawą zdrowych lasów.Cechy charakterystyczne trwalezrównoważonej gospodarki leśnejTrwale zrównoważona gospodarka leśna jest formą optymalnegozagospodarowania terenów leśnych i perspektywicznieprowadzi do wysokiego stopnia stabilności i różnorodnościlasów. Charakterystycznym jest przy tym wykorzystanie jużistniejących naturalnych mechanizmów regulacji bądź działaństanowiących lekką ingerencję z zewnątrz (w przypadkunowych nasadzeń wybór nowych gatunków drzew zgodniez obszarem nasadzenia). Rezultatem takiego sposobu gospodarowaniajest wzrost wskaźników ekonomicznychi poprawa różnorodności biologicznej. Zbliżona do naturalnejgospodarka leśna daje szeroki asortyment drewnaużytkowego dającego się zastosować w wielu dziedzinachi przyczynia się dodatkowo w decydujący sposób do poprawyjakości powietrza atmosferycznego, wód i gleb. Ekologicznieukierunkowana gospodarka leśna poza udostępnieniemdrewna użytkowego wspiera również naturalne bogactwolasów, funkcje edukacyjne bądź rekreacyjne dla człowiekaoraz stanowi element wzbogacenia krajobrazu.Cele i zasady trwale zrównoważonejgospodarki leśnej• Zwiększenie udziału gatunków drzew odpowiednich dladanego obszaru,• Zwiększenie udziału zasobów mieszanychi wielowarstwowych,• Ograniczenie nasadzeń gatunków drzew, które pierwotnienie są gatunkami miejscowymi,• Odpowiednie kształtowanie i pielęgnacja obrzeży lasów,• Wykorzystanie wszystkich odpowiednich możliwości celemnaturalnego odmłodzenia lasów,• Poprawa struktury lasu,• Zwiększenie współczynnika starodrzewia i zapewnienieodpowiedniego wskaźnika drewna obumarłego,• Ochrona gatunków roślin i zwierząt,• Tworzenie i pielęgnacja rezerwatów na zasobach lasu naturalnego,• Zapewnienie funkcji ochronnych i rekreacyjnych,• Zagwarantowanie takiego stanu zwierzyny leśnej, którąmożna dla danego lasu zaakceptować,• Ochrona lasów głównie poprzez działania mechanicznei biologiczne,• Zastosowanie przyjaznych środowisku maszyn i procesówtechnicznych.Korzyści naturalnego odmłodzeniaWszystko to, co w sposób naturalny samo się wysiewa jestoszczędnością w zastosowaniu zasobów na nasadzenia. Jednaknaturalne odmłodzenie uwarunkowane jest istnieniem odpowiednichdrzew – matek. Naturalne odmłodzenie podlegarównież wymogom ekonomicznym, co oznacza hodowlędużych i wartościowych zasobów drewna w odpowiednimprzedziale czasu.Alternatywą dla naturalnego odmłodzenia jest odmładzaniesztuczne, z tym że trzeba przy tym uwzględnić kilka aspektów,m.in. odpowiednio wysoki stopień wykorzystaniazasobów finan-sowych, siły roboczej i techniki. Należy jeszczeprzy tym zwrócić uwagę na to, czy na przeznaczonych podnasadzenia terenach znajdują się resztki drzew itp. Korzyść:ogranicza się wpływ warunków atmosferycznych, chroni sięglebę przed wysuszeniem i erozją, stopień rozwoju chwastówjest mniejszy, a młode drzewka chronione są przed zbytsilnym ogrzaniem oraz szkodami, jakie mogą wyrządzićzwierzęta leśne. Aspekty niekorzystne: utrudnienia przypracach nasadzeniowych oraz dodatkowe koszty. Bardzotrudna jest również późniejsza pielęgnacja młodych drzeworaz utrudnione jest wykorzystanie maszyn, a wprowadzeniemechanicznego zwalczania szkodników jest prawie wykluczone.Należy również zwrócić uwagę na to, iż niskie krzakii gęsta trawa są o wiele bardziej witalne niż małe nasadzenialeśne i dlatego mogą zabierać im światło, wodę i substancjeodżywcze. Tu do dyspozycji jest cały szereg maszyn: frezarki,silne kosiarki, urządzenia spulchniające. Celem jest wykluczeniena okres kilku lat konkurencji między chwastamia młodymi drzewkami albo przynajmniej silne jej ograniczenieoraz optymalizacja możliwości przyrostu drzeww młodniku. Gleby podmokłe należy jedynie przeoraćjeżeli w ten sposób będzie można doprowadzić do pewnegonaturalnego odpływu wody i zdrenować glebę w warstwiepowierzchniowej.Szczególne znaczenie ma określenie dojrzałości roślin.Często między dojrzałością a wypadaniem nasion mijatylko krótki okres czasu. Jest tylko kilka tygodni do dyspozycjina prace związane ze zbieraniem nasion. Z drugiejstrony zbyt wcześnie zebrane nasiona mogą w określonychwarunkach charakteryzować się niewystarczającą jakością.Inną możliwością jest zakupienie nasion wysokiej jakościw odpowiednio wyspecjalizowanych przedsiębiorstwach.Nasiona większości gatunków drzew iglastych kiełkują,jeżeli po odpowiednio fachowym zbiorze i składowaniu,bez większych opóźnień umieści się je w odpowiednich dokiełkowania warunkach. W przypadku niektórych gatunkówSTRATEGIA WSPÓŁPRACY

drzew iglastych i większości gatunków drzew liściastychnasiona charakteryzują się mniej lub bardziej opóźnionymkiełkowaniem, które można skrócić przez zastosowanieodpowiedniej metody (stratyfikacja nasion).Nasiona należy pokryć ziemią odpowiednio do ich wielkości(sosna, świerk, modrzew mniej więcej 0,5-1 cm, buk 2-4 cm,dąb 3-6 cm, olcha i brzoza tylko kilka milimetrów).Susza, mróz oraz szkodniki mogą doprowadzić do powstanialuk w młodych wysiewach. Dlatego przy wysiewie, jaki przy wysadzaniu roślin często konieczne jest odpowiednieuzupełnienie obszaru wysiewu bądź wysadzenia.Poprawa struktury lasuWielogatunkowa struktura lasu gwarantuje większąróżnorodność gatunkową i daje możliwość szybkiego reagowaniana zakłócenia, a tym samym jest z punktu widzeniaekonomiki jego wykorzy-stania bardziej stabilna.• Należy zasadniczo unikać tradycyjnych wyrębówcałkowitych nieuwzględniających założeń przyrodniczychi specyfiki środowiska. Może to tylko wtedy wchodzićw rachubę, kiedy nie ma innej alternatywy. W przypadkuobszarów zagrożonych (erozja, podmakanie) należy zasadniczoodstąpić od takich wyrębów.• Na terenach, które uległy szkodom (wiatrołomy i powalonedrzewa) należy unikać działań wyrównawczych.• Ustalanie stref brzegowych w celu rozwoju trwałychobrzeży.• Ekstremalnie trudne do zagospodarowania areały należypozostawić samym sobie, co doprowadzi do większejróżnorodności struktury w lesie.Zwiększenie udziału drewna starego i zapewnienie udziałudrewna obumarłegoNastępujące kwestie ogólne pokazują, jakie korzyści dajestarodrzew:• Wzmocnienie odporności struktur leśnych na wpływ czynnikównegatywnych,• Zwiększenie udziału drewna grubego,• Zmniejszenie obszarów pod odnowienie lasu i kosztówtakich działań,• Pozytywne nastawienie do różnorodności gatunkowej,• Zwiększenie wartości rekreacyjnej lasów.Aby można było mówić, że drewno sosen, dębów i bukówjest faktycznie drewnem wartościowym, musi mieć przynajmniej100 lat.Poza tym trwale zrównoważona gospodarka leśna zwracauwagę na szczególne znaczenie udziału drewna obumarłego,jako podstawy egzystencji dla wielu organizmów. Stojąceobumarłe drzewa stanowią szczególną wartość ekologiczną,należy jednak uwzględnić w tym aspekcie problematykęhigieny lasu (np. szkodniki bytujące pod korą drzew).Zmiany klimatyczne i znaczenie lasuWażnym tematem aktualnej polityki ochrony środowiska jestzaznaczająca się zmiana klimatu jako konsekwencja efektucieplarnianego. Należy stwierdzić, iż w ostatnich 100 latachśrednia temperatura powietrza atmosferycznego zwiększyłasię o 0,3 do 0,6ºC. W tym samym okresie czasu lustro wodymórz podniosło się o około 10-25 cm. Zdaniem naukowcówtrend ten będzie trwał nadal.Występowanie, jak i rozprzestrzenienie gatunków drzew,a tym samym skład gatunkowy lasów jest bezpośredniozależny od warunków lokalnych, w szczególności czynnikówklimatycznych. Lasy oddziaływają bezpośrednio na niektóreczynniki klimatyczne. Oddziaływanie to nie ogranicza sięprzy tym jedynie do osłabiania ruchów powietrza, leczpomaga również wyrównywaniu ekstremalnych temperaturoraz ma wpływ na bilans gospodarki wodnej danego obszarui obejmuje następujące aspekty:• Dwutlenek węgla pobierany jest z atmosfery i wiązanyw formie rosnącego drewna.• Poprzez trwałe wykorzystanie drewna i jego zastosowaniew formie długo żyjących produktów z drewna zawarty w nimdwutlenek węgla jest długofalowo związany.• W przypadku wykorzystania drewna jako nośnika energiiwynikiem jest neutralny bilans dwutlenku węgla,w przeciwieństwie do kopalnych nośników energii, które przyspalaniu prowadzą do zwiększenia ilości dwutlenku węglaw atmosferze.Lasy, w których prowadzona jest gospodarka trwalezrównoważona, dzięki swojej różnorodności są bardziej odpornena negatywne wpływy czynników zewnętrznych.W ten sposób spełniają ważne zadanie ochrony klimatu.Certyfikacja – znak jakości lasuWprowadzenie certyfikacji nabrało znaczenia w kontekścieimplementacji skutecznego instrumentarium mającego służyćprzeciwdziałaniu niekontrolowanej i rabunkowej gospodarceleśnej na całym świecie. Systemy certyfikacji i znaki jakościumożliwiają gospodarce kreowanie w stosunku do konsumentówtrwale zrównoważonych i ekolo-gicznych sposobówzagospodarowywania lasu i pokazywania tego w prostyi przejrzysty sposób. Certyfikacja daje wiarygodny i dający sięw każdej chwili przedstawić dowód ekologicznego zagospodarowywaniaobszarów leśnych. Organem kontrolującym sąeksperci podporządkowywani placówkom certyfikującym.W oparciu o wiążące kryteria następuje ocena i kontrola gospodarkileśnej oraz wszystkich związanych z nią łańcuchówprodukcyjnych. Przy pomocy certyfikacji produktówmożliwe jest pokazanie drogi obróbki materiału wyjściowego,jakim jest drewno, do momentu produktu końcowego. Takaprzejrzystość jest ważna i dla rynku i dla konsumentów.Na całym świecie stosuje się około 50 systemów certyfikacjifunkcjonujących w oparciu o różnorodne standardy.W regionach projektu Baltic+ zastosowanie znajdują główniesystemy certyfikacji PEFC (Programme for the Endorsmentof Forest Certification Schemes) oraz FSC (Forest StewardshipCouncil).PEFC-certyfikacjaKryteria tego systemu certyfikacji wywodzą się z postanowieńkonferencji w Rio (1992 r.) i w Helsinkach (1993 r.).Na poziomie europejskim system PEFC stanowi ramydo uznawania narodowych inicjatyw na rzecz certyfikacjii systemów certyfikacji. Stawiane są minimalne wymagania,jakim musi sprostać system certyfikacji i które należy spełnić.Wymogi te muszą być spełnione na poziomie regionalnymi narodowym. Tym samym ogólne narodowe postanowieniamuszą być dostosowane do warunków panujących specyficzniena danym obszarze. Trwale zrównoważona gospodarkaleśna ukierunkowana jest na kryteria uchwalone podczasszczytu ministrów w Helsinkach w 1993 r., a dotyczącychochrony lasów w Europie:• Zachowanie zasobów leśnych i wprowadzenie w nichstosownych ulepszeń, a tym samym ich udziału w globalnymkrążeniu dwutlenku węgla,TRWALE ZRÓWNOWAŻONA GOSPODARKA LEŚNA

• Zachowanie zdrowia i witalności leśnych ekosystemów,• Zachowanie i wspieranie funkcji produkcyjnych lasów(drewno oraz inne produkty),• Zachowanie, zabezpieczenie i odpowiednia poprawaróżnorodności biologicznej w leśnych ekosystemach,• Zachowanie i odpowiednia poprawa funkcji ochronnychw toku gospodarki leśnej (przede wszystkim w odniesieniu dogleb i wód),• Zachowanie innych socjo-ekonomicznych funkcjii uwarunkowań.Wdrożenie certyfikacji oraz ustalenie odpowiednich kryterióww regionach projektu BALTIC+ i innych państwacheuropejskich różni się w niektórych przypadkach, co spowodowanejest regionalnymi warunkami ramowymi, różnymiwarunkami klimatycznymi i sposobem stosowania wytycznychna danym obszarze.Certyfikacja FSCForest Stewardship Council został powołany do życia w 1993r., a więc w rok po konferencji „Środowisko i rozwój” w Riode Janeiro. Celem jest wdrażanie wymogów ustalonychw Rio, w imię „trwale zrównoważonego rozwoju” w lasach.Szczególne znaczenie w ramach wymogów z Rio ma równoprawneuwzględnienie aspektów społecznych, ekologicznychi ekonomicznych przy korzystaniu z dóbr natury.FSC jest międzynarodową, niezależną organizacją pożytkupublicznego z siedzibą w Bonn i narodowymi grupami roboczymiw 76 krajach. Jest wspierana przez różne organizacjeochrony środowiska (WWF, Greenpeace, NABU, RobinWood i inne), organizacje społeczne (Związki Zawodowe IGBAU, IG Metall i inne) oraz liczne przedsiębiorstwa.Celem FSC jest zachowanie lasów. Cel ten FSC chce osiągnąćnie tylko poprzez ustanawianie obszarów chronionych,ale przede wszystkim poprzez wspieranie odpowiedzialnejgospodarki leśnej. Ostre kryteria, które obowiązują w gospodarceleśnej mają służyć temu, aby unikać niekontrolowanychwyrębów, naruszenia praw człowieka i aby odciążyćśrodowisko. FSC ustaliło 10 wiążących zasad i kryteriówdobrej gospodarki leśnej:Zasada 1: Przestrzeganie praw i zasad FSCGospodarka leśna ma spełniać wszystkie stosowne prawadanego kraju oraz międzynarodowe traktaty i umowy, któredane państwo podpisało, ma respektować zasady i kryteriaorganizacji FSC.Zasada 2: Prawa własności, prawa korzystania z ziemii odpowiedzialnośćDługofalowe prawa własności i prawo do użytkowaniazasobów rolnych i leśnych należy jasno zdefiniować,udokumentować i ugruntować prawnie.Zasada 3: Prawa narodów pierwotnychPrawne i zwyczajowe prawa różnorodnych grup społecznych,narodowościowych i etnicznych odnoszące się do własnościużytkowania i zagospodarowywania ziemi, terytoriów i zasobównależy uznać i respektować.Zasada 4: Stosunki z ludnością miejscową i prawa pracowniczeGospodarka leśna ma długotrwale zapewnić i rozwinąćspołeczny i ekonomiczny dobrobyt osób zatrudnionychw lesie i ludności miejscowej.Zasada 5: Korzyści płynące z lasuGospodarka leśna wspiera wykorzystanie różnorodnychproduktów i świadczeń, jakie daje las tak, że staje się onadługofalowo ekonomicznie zasadna i może zagwarantowaćszeroki wachlarz korzyści ekologicznych i społecznych.Zasada 6: Oddziaływanie na środowiskoGospodarka leśna ma zachować różnorodność biologicznąi związane z tym trwale zrównoważone wartości, zasoby wodne,gleby, jak i wyjątkowy i wrażliwy ekosystem i przynależnedo tego krajobrazy, a tym samym zagwarantować funkcjeekologiczne lasów bez zbytniej ingerencji.Zasada 7: Plan gospodarki leśnejNależy sporządzić, realizować i aktualizować plan gospodarkileśnej dla danego obszaru leśnego. Plan musi być przystosowanydo wielkości i intensywności jego zagospodarowania.Ma on wyraźnie opisywać długofalowe cele tej gospodarkioraz środki ich realizacji.Zasada 8: Kontrola i ocenaOdpowiednia do struktury danego gospodarstwa leśnegodokumentacja i ocena ma pokazywać stan lasu, dochodowośćzebranych produktów leśnych, łańcuch handlowy i przetwórczy,działania w ramach gospodarki leśnej oraz ich społecznei ekologiczne konsekwencje.Zasada 9: Zachowanie lasów wysokiej wartości ochronnejGospodarka w lasach o wysokiej wartości ochronnej ma tęich cechę zachowywać i wzmacniać. Decyzje dotyczące tychlasów powinny być zawsze rozważane w duchu prewencji.Zasada 10: PlantacjePlantacje należy zagospodarowywać zgodnie z zasadamii kryteriami 1-9 oraz zasadą 10 i zawartymi tam kryteriami.Jeżeli plantacje realizują również cały szereg korzyści ekonomicznychi społecznych i przyczyniają się do zaspokojeniaglobalnego zapotrzebowania na produkty leśne, powinny byćuzupełniane o gospodarkę w lasach naturalnych, powinnyzmniejszać wywieraną na lasy naturalne presję oraz wspieraćich odtwarzanie. W krajach, w których funkcjonują narodowegrupy robocze FSC reguły te są dostosowywane dowarunków narodowych, np. klimatycznych i geologicznychlub innych ustaw danego kraju. Od czasu powołania do życiaorganizacji, na całym świecie dokonano według reguł FSCcertyfikacji na ponad 51 mln ha lasów. Ich położenie możnasprawdzić na stronie internetowej pod adresem www.certifiied-forests.org.Do przeprowadzenia kontroli przestrzeganiazasad, FSC upoważnia niezależne organizacje certyfikacyjne.Jeżeli gospodarka leśna realizowana jest zgodnie z regułamiwtedy właściciel lasu otrzymuje certyfikat. Tym samymdrewno z lasu mającego certyfikat FSC może być opatrzoneznakiem jakości FSC i odpowiednio pod tym znakiem sprzedawane.Przy pomocy takiej certyfikacji łańcucha produkcji konsumentma bezpośrednią możliwość przyczynienia się dopoprawy struktury lasów poprzez zakup produktów oznakowanychznakiem FSC. Istnieją następujące loga FSC:• FSC Pure: produkty FSC wykonane w 100% z drewna FSC,• FSC Mix: produkty, w których wykorzystano drewno FSC,drewno ze źródeł kontrolowanych oraz materiał pochodzącyz recyklingu. Drewna ze źródeł nielegalnych, gospodarkirabunkowej, albo z niedających się udowodnić źródeł jestSTRATEGIA WSPÓŁPRACY

wykluczone z tego przetwarzania,• FSC recykling: produkty z logo FSC recykling pokazująwykorzystanie materiału z recyklingu. Stosowanie materiałuz recyklingu odciąża lasy i tym samym stanowi ważny wkładw racjonalne obchodzenie się z drewnem.Zasadniczo obowiązują następujące etapy certyfikacji lasu:1. Nawiązanie kontaktu z organizacją certyfikującą2. Pierwsza wizyta/audyt wstępny3. Formalne złożenie wniosku4. Konsultacja zainteresowanych stron5. Kontrola zakładu/audyt certyfikacyjny6. Sporządzenie raportu z certyfikacji7. Opinia ekspertów8. Przyznanie certyfikatuSZWECJARegion SkaniaPrzeważająca część powierzchni leśnych w Szwecji certyfikowanajest w oparciu o kryteria FSC. Całkowita powierzchnialasów certyfikowanych, według tych kryteriów, wynosiw Szwecji około 10 mln ha, z czego około 82.000 ha w Skanii.Obok terenów certyfikowanych w oparciu o kryteria FSCwykorzystuje się również system PEFC. Tereny certyfikowanew oparciu o kryteria PEFC wynoszą w Szwecji około 4 mln ha,z tego w regionie Skania około 120.000 ha. Ilości te zwiększająsię na bieżąco, ponieważ proces certyfikacji lasów nadalpostępuje.NIEMCYRegion Meklemburgii - Pomorza PrzedniegoRegion BrandenburgiiUnii Europejskiej do klasyfikacji i oznaczania obszarówleśnych.Na końcu tego rozdziału znajdują się odpowiednie linkitematyczne dla regionów projektu BALTIC+. Na stronachtych można znaleźć szczegółowe informacje o poszczególnychsystemach certyfikacji i namiary na partnerów kontaktowychw poszczególnych specyficznych regionach.Produkty leśnePodstawą definicji produktów leśnych jest jakość i wymiarydrewna. Zasadniczo rozróżnia się drewno w balach długiei krótkie.BaleBale to drewno użytkowe, które ma przynajmniej 3 mdługości i przynajmniej 1 m przed dolnym końcem ma 14cm średnicy (z korą); w zależności od długości kwalifikowanejest jako drewno długie lub krótkie.Drewno długieTo zasadniczo słupy i pale wysokiej jakości, których masaliczona jest na sztuki w stałych metrach sześciennych.Długość pnia wynosi przy tym ponad 6 m.Drewno krótkieOkreślenie dla ciętego drewna surowego (pnie i części pnia)niskiej jakości, które liczone jest według swojej objętości.Długość pni wynosi przy tym poniżej 6 m.NIEMCYRegion Meklemburgia - Pomorze PrzednieRegion BrandenburgiaW przeciwieństwie do Szwecji w Niemczech przeważa certyfikacjalasów w oparciu o normy PEFC. Około 2/3 powierzchnilasów w Niemczech (około 7 mln ha) mają certyfikatyw oparciu o normy europejskie w układzie narodowym.Na obszarach projektu BALTIC+ w Meklemburgii- Pomorzu Przednim i Brandenburgii znajduje się około512.000 ha lasów klasyfikowanych w oparciu o kryteriaPEFC. Stosowana jest również certyfikacja w oparciuo normy FSC. Na terenie Brandenburgii certyfikacją objętodo tej pory 26.607 ha lasów, a w Meklemburgii, w oparciuo kryteria FSC, przyznano certyfikaty na powierzchni33.673 ha.POLSKAWojewództwo ZachodniopomorskieSystem certyfikacji „PEFC Polska”, to dobrowolna organizacjaczłonkowska. Do tej pory nie ma dla Polski oficjalnegoi wiążącego systemu certyfikacji bądź jednolitego standarduW Niemczech sosna jest jednoznacznie gatunkiem, któryzdominował rynek. Udział świerka jest oceniany jako minimalny.Nadal utrzymuje się, i to w sposób wyraźny, procesodchodzenia od długiego, wyrośniętego drewnaw kierunku odcinków. I tak w krajowej administracji leśnejod 2000 r. ilość sprzedawanego w balach drewna sosnowegozmniejszyła się o ponad 50.000 stałych metrów sześciennych,co odpowiada spadkowi o około 75%. Aby nadal pozostaćkonkurencyjnym, obecnie również klasyczne tartaki drewnadługiego nastawiają swoją produkcję w większym stopniuna przetwarzanie odcinków drewna długiego. Zbyt drewnagatunków liściastych ogranicza się zasadniczo do takichgatunków drzew jak dąb i buk. Z uwagi na przyrodniczoprzestrzenneukształtowa-nie Meklemburgii - PomorzaPrzedniego i Brandenburgii odgrywa on jednak, w przeciwieństwiedo drewna sosnowego, raczej drugorzędną rolę.Mimo to gatunki drewna liściastego mają swój rynek, przedewszystkim w północnych okręgach gospodarki leśnej. Tutajw ostatnich latach ceny utrzymywały się na stosunkowo stabilnympoziomie. Istnieje tendencja do lekkiego wzrostu cendębiny i lekkiego spadku cen buczyny. Tendencje te obserwowanesą od 2000 r.10 TRWALE ZRÓWNOWAŻONA GOSPODARKA LEŚNA

W odniesieniu do drewna sosnowego krajowe administracjeleśne Meklemburgii - Pomorza Przedniego i Brandenburgiiosiągają obecnie następujące ceny:• Średni przekrój od 20-24 – do 35 cmcena mieszana - 37,00-38,50 € za m3,• Średni przekrój od 35 cmcena mieszana - 51,00-56,00 € za m3.Oznaką stale malejących ilości sprzedawanego drewnadrzew iglastych w formie bali (długich) są najnowszeinwestycje grupy KLAUSNER w nowy tartak na drewnokrótkie w miejscowości Kodersdorf (Saksonia) o rocznychmożliwościach przerobu około 1,2 mln stałych metrówsześciennych. Celem stałego zaopatrzenia tego tartakuw drewno ustalono również dostawy z Południowej Brandenburgii.Ponadto, inwestycja ta oznacza nowe możliwościzbytu dla właścicieli lasów prywatnych. W przyszłościnależy oczekiwać zwiększonego popytu na drewno w postaciodcinków bali. Dotyczy to nie tylko drzew iglastych, alew coraz większym stopniu drzew liściastych. Po ożywieniurynku drewna przemysłowego w roku 2004 spowodowanegooddaniem do użytku fabryki celulozy w Stendal (SaksoniaAnhaldzka) w sposób nieoczekiwany w bieżącym roku rynekten znalazł się pod silną presją z uwagi na wyjątkowo wysokąpodaż ilościową. Konsekwencją tego było częściowe redukowaniecen, a jeżeli chodzi o drewno sosnowe ta redukcjacen była szczególnie widoczna z uwagi na to, iż jest to głównyskładnik drewna przemysłowego.Dotychczasowe „asortymenty problemowe” takie, jakprzemysłowe drewno dębowe, które przez długi okres czasubyło całkowicie niezauważane przez przemysł, zdają sięw tej chwili znajdować większy zbyt w oparciu o ustawęo energiach odnawialnych i rozporządzeniu o biomasie.Również pozytywnie należy ocenić utrzymujący się popyt naprzemysło-wą buczynę.Przy sprzedaży krajowe administracje leśne krajówzwiązkowych Meklemburgii Pomorza Przedniego i Brandenburgiiutrzymują w chwili obecnej następujące średnie cenyna gatunki drewna przemysłowego (drewno energetyczne):• Sosna 22,50-25,50 € /m3,• Buk 22,50-28,50 € /m3,• Brzoza 15,00-17,00 € /m3,• Topola 11,00-13,00 € /m3,• Dąb 13,00-15,00 € /m3.Ceny za kawałki drewna w balach i na drewno opałowew polskiej części regionu BALTIC+ są w chwili obecnejniższe, niż ceny, jakie średnio uzyskują administracje leśneMeklemburgii - Pomorza Przedniego i Brandenburgii.SZWECJARegion SkaniaDrewno w balach w Szwecji na ogół nie jest dłuższe niż 7 m.Najkrótsze bale mają około 2 m. Najcieńsze w asortymencieto drewno 5-centymetro-we. Oto niektóre najbardziej rozpowszechnioneasortymenty i ich ceny za metry sześcienne:• drewno cięte sosny i świerku, 500-600 koron szwedzkich,• drewno przemysłowe świerku, 280 koron szwedzkich,• drewno przemysłowe sosny, 240 koron szwedzkich,• drewno przemysłowe brzozy, 240 koron szwedzkich,• drewno przemysłowe bukowe, 270 koron szwedzkich,• drewno cięte dębu do 1000 koron szwedzkich,• drewno cięte bukowe do 700 koron szwedzkich,(w chwili obecnej zła sytuacja rynkowa).W Szwecji rynek drewna zdominowany jest przez dużychnabywców, takich jak Sydved, Södra i inne tartaki regionalne.Drobni przetwórcy drewna mają bardzo często problemz pozyskaniem dostosowanego do ich możliwości przetwórczychasortymentu, ponieważ małe ilości i do tego specjalnejjakości drewno w szwedzkiej strukturze handlu i transportuprzysparza problemy. Jest to wyzwanie dla przyszłego rozwojusektora leśnego. Jeżeli uda się przezwyciężyć te problemy,będzie większa możliwość rozwojowa dla specjalistycznejprodukcji związanej z drewnem, a tym samym będzie możnaza dany asortyment drewna uzyskiwać lepsze ceny. W Skaniirozpoczęto projekt, który ma pokazać bardziej efektywnemożliwości transportu mniejszej ilości asortymentu wysokiejjakości, szczególnie dotyczy to dębiny i buczyny. Interesującyasortyment – będący jednocześnie asortymentem starym jaki nowym – to od kilku lat drewno energetyczne. Klientami sąprzeważnie prywatni właściciele domów lub drobni odbiorcy/dystrybutorzy.Właściciele lasów mogą w ten sposóbna rynku lokalnym osiągnąć wyższe ceny za sprzedaż drewnaopałowego, pozyskiwanego z brzóz i buków i nie musząsprzedawać go jako drewno przemysłowe.Wszystkie gatunki drewna poza drewnem ciętym bukamożna dzisiaj w Skanii sprzedawać za dobrą cenę.Na końcu tego rozdziału znajdują się adresy internetowychbanków danych poszczególnych części regionu Baltic+,zawierających informację o oferentach, nabywcach, cenachsprzedaży bali, bloków drewna ciętego, drewna paletowego,drewna drzew iglastych.Strategie marketingoweIstnieją możliwości skorzystania z usług doradczych i marketingowychprywatnych przedsiębiorstw, które dla produktówleśnych dysponują siecią potencjalnych kupców i dostawców.Spółki, które sprzedają drewno z certyfikatem ekologicznymi wytwarzane z nich produkty, to m.in. SILVA VERDE,Międzynarodowa Giełda Drzewna, Sp. z o.o. (IHB) orazHolz.concert Sp. z o.o. Międzynarodowa Giełda Drzewna Sp.z o.o. jest wirtualną i wielojęzyczną platformą, która oferujena przykład aktualne informacje rynkowe dotyczące produktówdrzewnych oraz pokazuje szeroki krąg dostawcówi sprzedających w kraju i za granicą.STRATEGIA WSPÓŁPRACY11

Przetargi drewna stają się coraz bardziej popularnym instrumentemsprzedaży produktów z drewna. Międzynarodowasieć przemysłu drzewnego FORDAQ daje dostawcomdrewna i kupującym możliwość skorzystania z szerokiejpalety informacji i ofert. Te możliwości zbytu są w sposóbzróżnicowany wykorzystywane przez poszczególne regionyprojektu Baltic+. Polska, nowe państwo członkowskieUnii Europejskiej, reprezentowane jest już poprzez 528przedsiębiorstw gospodarki leśnej (od małych i średnichprzedsiębiorstw, aż po hurtowników, właścicieli lasu, stolarnie).Po stronie szwedzkiej jedynie 28% przedsiębiorstwkorzysta z tej formy zbytu. Niemcy, podobnie jak Polskę,reprezentuje 512 przedsiębiorstw, w tym 10 handlarzy drewnem(średnie i duże przedsiębiorstwa z regionu Brandenburgiii Meklemburgii - Pomorza Przedniego).Poza tym krajowe i międzynarodowe targi oferują możliwośćwymiany i nawiązywania kontaktów dotyczących aktualnychtematów takich, jak wytwarzanie określonych produktów, ichzbyt i sprawy związane z techniką. Na stronach FORDAQmożna znaleźć również kalendarz międzynarodowych targówbranży drzewnej.Globalizacja gospodarki oraz intensyfikacja życiaw społeczeństwie informacyjnym stawia wiele nowychwyzwań życiu społecznemu i kulturalnemu oraz ekonomii.Układ podaży i popytu w wielu branżach będzie miał corazwiększe znaczenie. Ta tendencja rozwojowa będzie pozytywnieoddziaływać na rynek pracy w gospodarce leśnej orazzwiązane z nim rynki produkcji i zbytu.Jako kolejny instrument zbytu funkcjonują zorganizowanefora branżowe, jak np. branżowe forum na rzecz innowacji,spotkań i partnerstwa, które odbyło się w dniach 19-21października 2005 r. w Wiesbaden w halach targowychRhein-Main. Program imprezy koncentruje się na:• „Feng Szui w handlu drewnem”• „Reklama na maszynach leśnych”• „Nowoczesne sposoby komunikacji między handlema przemysłem wykorzystywane w celu poprawykonkurencyjności”Widać więc, iż uwzględniane są aktualne tendencje rozwojowew przemyśle drzewnym, możliwości stwarzanianowych rynków oraz wykorzystywania produktów niszowychw interesie małych i średnich przedsiębiorstw.Technika gospodarki leśnej:Mechanizacja i troska o środowiskoOd połowy XX w. widać stały wzrost troski o ekonomicznąi techniczną stronę gospodarki leśnej. Coraz większa mechanizacja,a jednocześnie silne idee ochrony środowiska,to cechy charakterystyczne współczesnej gospodarki leśnej.Wynikiem tego stanu rzeczy jest stale powiększająca się ofertaw zakresie techniki leśnej, która odpowiada różnorodnymwymogom ekologicznym poszczególnych obszarów leśnych,jak i ich profilom. Jednak wykorzystanie tej techniki nadalzależne jest od uwarunkowań ekonomicznych i w każdymindywidualnym przypadku musi być dokładnie skalkulowane.Występuje tu sprzeczność między ekologiczną motywacjąspołeczeństwa a ekonomicznymi interesami przedsiębiorstwleśnych.Należy wspomnieć w tym miejscu, iż rynek stale oferuje corazbardziej unowocześnione technologie, a proces modernizacyjnyprzybiera coraz szybsze tempo.Poniżej pokazane zostaną niektóre możliwości zbioru drewna.HarvesterWykorzystanie tych bardzo kosztownych maszyn podlegabardzo dokładnemu planowaniu, ponieważ technika ta jestopłacalna tylko wtedy gdy potrzebna jest duża wydajnośći zdolność robocza np. przy usuwaniu szkód po wiatracho dużej sile. Poza tym należy wziąć pod uwagę to, że przeztak duże zgromadzenie drewna będzie trzeba rozwiązać problemyze zbytem dużej ilości drewna surowego, transportemdrewna z miejsca zbioru, jego składowaniem i sprzedażą. Pozakosztami jest to też związane z zadaniami logistycznymi.W przypadku nieumiejętnego wykorzystania tej maszyny,może dojść do znaczących szkód, zarówno w samym drzewostanie,jak i w strukturze gleby.W Niemczech maszyny te po raz pierwszy zostały wykorzystanew odpowiednio dużym zakresie przy uprzątaniu szkód,którym nie umiano inaczej zaradzić. Były to szkody spowodowanewiatrołomami, gdzie wiatry osiągały siłę orkanów.Były to „Vivian” (26 lutego 1990 r.) oraz „Wiebke” (1 marca1990 r.). Od tego czasu udział maszyn typu żniwiarki dodrewna jest coraz większy. W chwili obecnej 30-40% zbiorudrewna dokonywane jest przy pomocy takich kompletnychżniwiarek. W niektórych krajach związkowych, które jużwcześniej rozpoczęły mechanizację, ich udział wynosi 50%.Ponad 50% corocznie ścinanego drewna to praca żniwiarek.Obraz leśnika, który przy pomocy piły łańcuchowej ścinadrzewa nie jest już dzisiaj typowym obrazem. Przesuwaniedrewna z lasu na drogę, z której to drewno przy pomocyodpowiednich ciągników z naczepami do przewozu drewnatransportowane jest do miejsca przetwarzania, to dzisiaj pracadużych spychaczy leśnych. Maszyny te są na ogół własnościąwiększych przedsiębiorców. Prywatni właściciele lasu niewyrąbują dzisiaj tak dużych ilości drewna, dysponują onispecjalnie wyposażonymi traktorami. Kilka tysięcy właścicielilasów korzysta z małych traktorów, przystosowaych do pracyw lesie. Niektórzy w pracy tej wykorzystują nadal konie.W całej Szwecji pracuje 50 profesjonalnych przedsiębiorstwoferujących przewozy wozami konnymi na potrzebygospodarki leśnej. W Skanii również funkcjonują takieprzedsiębiorstwa. Największym problemem w kontekście wykorzystaniadużych maszyn w gospodarce leśnej to szkody, jakiepowodują one w glebie i gospodarce wodnej. Na przykładrtęć, którą znaleziono w próbkach wody. Na dzień dzisiejszynie widać starań, aby maszyny te były bardziej przyjazneśrodowisku. Jest to kwestia polityki i ustawodawstwa, jednakna razie władze nie dostrzegają tej problematyki.Mobilne dźwigi (dźwig przechylny)Ta technologia zbioru drewna jest szczególnie godna poleceniaw przypadku ostrych zboczy i terenów wilgotnych bądźwrażliwych terenów płaskich. System składa się z przechylnegomasztu, naciągarki linowej oraz silnika jako elementunapędowego.Urządzenia przechylne można przy zbiorze drewna łączyćw kombinacje z innymi urządzeniami. Praca w oparciuo dźwigi przechylne jest szczególnie korzystna dlapozostającego drzewostanu i gleby.Zbiór drewna na specjalnych obszarach leśnychSpecjalne obszary leśne wymagają metod zbioru drewna,które wspierają intensywną gospodarkę leśną, dają możliwośćekonomicznego, ekologicznego i społecznie akceptowalnegozbioru grubego drewna w formie krótkich odcinków. Tu zalecanejest połączenie metod wysoce zmechanizowanych12 TRWALE ZRÓWNOWAŻONA GOSPODARKA LEŚNA

z pracą maszynami ręcznymi z napędem motorowym. Dużawaga maszyn do zbiórki drewna powoduje negatywneoddziaływanie na glebę (zagęszczenie), o czym nie należyzapominać. Dlatego zaleca się, aby pozostawiać szlaki,którymi maszyny będą się stale poruszać. Jednak ocena i sortowaniekrótkich kawałków grubego drewna na tych szlakachwymaga dużego nakładu czasu, powinno się więc działania teprzenieść na drogę, albo wręcz bezpośrednio do tartaku.Zbieranie drewna przy pomocy zaprzęgówkonnychJest to najprawdopodobniej najbardziej ekologiczna metodazwózki drewna. Jednak konie wykorzystywane są w chwiliobecnej w niewielu przypadkach, jedynie wtedy gdy stanowiąjeszcze sensowną alternatywę dla nowoczesnych technologii.Urządzenie WoodmaxCoraz więcej producentów drewna opałowego oraz osób,które same przygotowują sobie drewno opałowe, wykorzystujew Europie nowoczesne systemy paletowania i łączeniaw wiązki drewna opałowego. Systemy te pozwalają w prostysposób wiązać większe ilości drewna opałowego w wiązki,a tym samym zaoszczędzić czas i koszty. W Polsce jest jużimporter takiego systemu.Kto może pomóc?Poza państwowymi i regionalnymi nadleśnictwami w poszczególnychregionach projektu BALTIC+, które dysponująpodstawowymi informacjami o zasobach leśnych, informacjeo międzynarodo- wych i krajowych sieciach kooperacji orazprojektach badawczych z zakresu gospodarki leśnej i technologiidrzewnej można uzyskać w różnorodnych instytucjachgospodarki leśnej i branżowych centrach technologicznych.Wymienione poniżej prezentacje internetowe przedstawiająduże banki danych, zajmujące się takimi tematami, jak:certyfikacja produkcja leśna (oferenci, klienci, ceny) z linkamido różnych możliwości zbytu technika gospodarki leśnej.LinkiNiemcy:www.bfw.ac.at/050 /1530.htmlwww.waldwissen.netwww.infoholz.dewww.werleferholz.dewww.fore.reinle.netwww.fsc-deutschland.dewww.saegeindustrie.deSzwecja:www.fsc-sweden.orgwww.pefc.sewww.skogsindustrierna.sewww.forestindustries.sewww.sodra.comwww.trariket.sewww.sydved.sewww.skogforsk.sePolska:www.lasy.com.pl/lzdwww.drema.pl/plwww.jbles.waw.pl/sitlid/www.lp.gov.pl/drewnos/rynekFoto: M. SchröderSTRATEGIA WSPÓŁPRACY13

Możliwości dochodów w oparciuo produkty leśne i myślistwo Rozdział 3Las jako spiżarniaPrzepisy prawne, dotyczące wchodzenia do lasu i korzystaniaz terenów leśnych, należy w Polsce, Niemczech i Szwecjiocenić jako zasadniczo podobne.„Nie zakłócać, nie niszczyć” – tak brzmi podstawowa regułaAllemansrätt, szwedzkiego prawa o zasadach publicznegoużytkowania przyrody. We wszystkich szwedzkich parkachnarodowych oraz na innych terenach prawnie chronionych,prawo powszechnego korzystania jest ograniczone, co dlaodwiedzających las uwidocznione jest na tablicach informacyjnych.Dla pewnych działań realizowanych poza tymi terenami,w myśl szwedzkiego ustawodawstwa o ochronie środowiska,obowiązują szczególnie surowe wymogi.Jeżeli chodzi o zbieranie owoców lasu, zakazane jest łamaniegałęzi, zrywanie liści, zdzieranie kory lub zbieranie żywicyz żywych drzew i krzewów. Zakazane jest również ścinanieżywych drzew i krzewów. Można jednak zbierać dzikie kwiaty(o ile nie są pod ochroną), jagody i grzyby. Jeżeli zbiera się jew celach zarobkowych, należy uzyskać pozwolenie właścicielalasu. To samo dotyczy korzystania z ziemi, jezior, rzek i drógwodnych dla celów turystycznych. W Szwecji nie wolnowchodzić na tereny młodników do wysokości 1,3 m, taksamo jak nie wolno wchodzić na obszary użytkowane dlacelów rolniczych.Szwedzki Allemansrätt nie jest ustawą prawną w ścisłym tegosłowa znaczeniu, jednak jest to tradycyjne prawo zwyczajowei tak samo wiążące, jak i prawo kodeksowe.W Niemczech podstawowe uregulowania dotyczące wchodzeniado lasu i zbierania owoców leśnych znajdują sięw krajowych ustawach leśnych. Zasadą jest przy tym, iż każdymoże wchodzić do lasu dla celów rekreacyjnych. Nie wolnowchodzić na treny młodników i uprawy kultur leśnych do4 m wysokości, jak i na tereny placówek gospodarki leśnej,myśliwskiej bądź rybackiej, oraz na tereny leśne i drogi leśneobjęte przez nadleśnictwa odpowiednim zakazem. Tego typuograniczenia wstępu obowiązują również w polskich lasach.Dozwolone jest zbieranie produktów leśnych, o ile dopuszczato Ustawa o Ochronie Przyrody. Zbierać można więcw niewielkich ilościach owoce leśne, takie jak jagody, zioła,orzechy i grzyby. To samo dotyczy bukietów kwiatów,paproci, traw i gałązek na własne potrzeby.Zorganizowane bądź zarobkowe zbieranie roślin i owocówleśnych wymaga pozwolenia w oparciu o Ustawę o OchroniePrzyrody i zgody właściciela lasów. W lasach państwowychmożna zbierać drewno na własne potrzeby, jeżeli jest todrewno leżące na ziemi, suche lub podgniłe, poniżej 10 cmśrednicy, o ile nie zakłóca to prawidłowej gospodarki leśnej.Zbieranie leżącego na ziemi drewna w lasach prywatnychi gminnych wymaga zgody właściciela lasów.Polskie prawo leśne prawie nie różni się od prawa niemieckiegoi szwedzkiego Allemansrätt, również i tu obowiązujezasada „nie zakłócać, nie niszczyć”.Owoce lasu GrzybyW Europie Środkowej występuje wiele gatunków grzybów,które są szczególnie popularne jako grzyby jadalne,a niektóre uchodzą nawet za wyjątkowe delikatesy. Grzybymożna zbierać w ciągu całego roku, o ile jest się pewnymswoich zdolności do odróżniania gatunków grzybów jadalnychod niejadalnych i o ile zna się szczególne miejsca ichwystępowania. W Europie Środkowej zbiór grzybów obliczanyjest średnio na 100 kg z jednego hektara powierzchnilasu.W przeciwieństwie do Szwecji, gdzie zarobkowe zbieraniegrzybów jest raczej mało rozpowszechnione, w Polscei w Niemczech, wiele średniej wielkości przedsiębiorstwleśnych sprzedaje suszone mieszanki grzybów leśnych do siecisklepów spożywczach. Najczęściej występującymi gatunkamigrzybów są: maślaki, podgrzybki, prawdziwki, kurki, boczniakiostrygowate i pieczarki.Grzyby powinno się przyrządzać stosunkowo szybko pozbiorze, dotyczy to w szczególności grzybów o miękkiej konsystencjii dość dużej wilgotności.Jeżeli nie można grzybów natychmiast wykorzystać, należy jeskładować w chłodnych i suchych pomieszczeniach ułożonenajlepiej na drewnianych rusztowaniach lub na papierze.Oczyszczanie grzybów następuje przy pomocy noża. Jeżelimożna, powinno się ściągnąć skórę z kapelusza z grzyba,zaoszczędza się wtedy dużo pracy przy oczyszczaniu. Grzybównie należy myć, z uwagi na to, że przy ich wysokiej zdolnoścido wchłaniania wody, pobierają jej za dużo.Najbardziej rozpowszechnionym sposobem konserwowaniagrzybów jest ich suszenie. Podczas suszenia grzyby pokrojonena cienkie plasterki poddawane są obiegowi powietrza. Jeżelisuszymy grzyby w piekarniku, należy utrzymywać dość niskątemperaturę i zatroszczyć się o odpowiednią wentylację.W oparciu o wiedzę mykologiczną założyciela firmy (GreenForest – Wagner Pilze) Helmuta Wagnera od początku lat80-tych w różnych krajach organizuje się zbiór grzybów. Abymóc zaoferować konsumentom wysoką jakość suszonychmieszanek grzybów, odpowiednio szkoli się zbierającychgrzyby. W przypadku takich gatunków grzybów, jak prawdziwki,smardze i kurki, znaleziono nowe sposoby ich zbierania,w szczególności na obszarach, na których do tej pory grzybówtych nie zbierano. Można powiedzieć, iż działania te mającharakter pionierski.Zasadniczo w odniesieniu do tematyki wykorzystaniagrzybów (wykorzystanie własne, sprzedaż) należy zwrócićuwagę na to, iż świeże grzyby są towarem łatwo psującym się.Problemem przy sprzedaży tych owoców lasu są w szczególnościczęsto długie trasy dostawy do rynków zbytu orazniewłaściwy sposób składowania podczas transportu bądź jużna miejscu. Grzyby jadalne mogą pod wpływem czynnikówzewnętrznych, np. niepoprawnego składowania wywołaćzatrucia, które ogólnie nazywane są „rzekomymi zatruciamigrzybami”. Nie wolno nie doceniać tego problemu. Próbkipobrane na targach i w sieciach handlowych wykazały, że 30-100% grzybów nie nadawało się już do sprzedaży. Kontrolawykazała, że grzyby były przegniłe, spleśniałe, a niekiedynawet całkiem zniszczone. Ponieważ nie jest to problempojedynczych regionów, należy w regionach projektu Baltic+zwracać uwagę na czas transportu, warunki transportui składowanie.14 TRWALE ZRÓWNOWAŻONA GOSPODARKA LEŚNA

JagodyW lesie rośnie duża liczba jagód (trujące i nietrujące), którychwystępowanie uzależnione jest od różnych warunków klimatycznych,glebowych, jak i otaczającej je wegetacji. Znacznailość owoców jest jadalna i stanowi zdrowe uzupełnieniecodziennej diety. Ponieważ chodzi w tym przypadku o czystonaturalny produkt, oferta jest zależna od sezonu, a jakośćowoców trudna do przewidzenia. Najbardziej popularnymigatunkami jagód leśnych w regionach projektu Baltic+ sąborówki, czarne jagody, poziomki, maliny, porzeczki, jeżynyi żurawiny. Zasadniczo ważnym aspektem jest dokładnemycie jagód. Niektóre z wymienionych gatunków rosnąw niskiej warstwie lasu i mogą mieć kontakt z różnymiczynnikami chorobotwórczymi, które częściowo mogą się dlaludzi okazać groźne (tasiemce).Istnieje kilka możliwości przetwarzania leśnych owocówjagodowych: świeże natychmiast do konsumpcji, mrożenie,wykorzystywanie w produk-tach cukierniczych, lodach,koktajlach lub przygotowywanie dżemów, galaretek oraz jakoowoce suszone.W północnych regionach Szwecji bardzo popularne jestzbieranie czarnych jagód i borówek. Jest to podstawą dodziałalności różnych przedsiębiorstw. Świeże owoce jagodowesprzedawane są w sklepach i na targach w całej Szwecji. Dobrzerozbudowaną gałęzią działalności jest również produkcjadżemów.MiódMiód leśny powstaje nie, jak się błędnie zakłada, z nektarukwiatowego, ale z wydzieliny niektórych gatunków mszyc.Mszyce te wchłaniają sok z jodeł i świerków lub innychgatunków drzew, trawiąc go jedynie częściowo i wydzielającsłodkie resztki. Resztki te nazywa się kropelkami miodu,który składa się z zawierających węglowodany wydzielininsektów zasysających soki roślinne (mszyce, koliszki oraz cykady).W warunkach optymalnych najczęstszymi dostawcamitakiego miodu są świerk, jodła, sosna, klon, lipa i dąb. Takpowstaje na przykład miód jodłowy o żywicznym i ostrymsmaku oraz miód leśny o mocno korzennym smaku.W dobrych dla miodu leśnego latach, wprawne oczy zobacząte kropelki miodu na igłach drzew. Z kropelek zbieranychprzez pszczoły, w pasiekach produkowany jest miód. Z uwagina pochodzenie z soku roślin, miód leśny ma specyficznyciemny kolor i słodowy aromat. Miód leśny jest szczególniepolecany w chorobach oskrzeli. Jednak alergicy powinnizachować szczególne środki ostrożności i sprawdzić, czy nie sąna niego uczuleni.Poza opisanymi tutaj owocami leśnymi, które oferują wieleróżnych możliwości wykorzystania, aż po wykorzystaniefarmaceutyczne jako leki i środki wspomagające leczenie,możliwe jest jeszcze wiele innych opcji wykorzystanialasu. Przykładem niech będzie w Mecklemburgii „EssbareLandschaften” (Jadalne krajobrazy), sp. z o.o., która zajmujesię uszlachetnianiem dziko rosnących ziół.Inne możliwości wykorzystania lasu to hodowla i sprzedażchoinek świątecznych, zielonych gałązek oraz artykułówpotrzebnych we florystyce.Choinki świąteczneW Niemczech w okresie świąt sprzedaje się od 20 do 26 milionówchoinek. Niemiecki przemysł drzewny szacuje wartośćtej sprzedaży na około 450 mln euro. Nadal najpopularniejszymigatunkami są jodła kaukaska (północ Niemiec)i świerk (południe Niemiec). W związku ze sprzedażąchoinek widać nowy i stale rozwijający się rynek. Aktywnymarketing specjalnych wydarzeń świątecznych daje wielemożliwości, szczególnie dla prywatnych właścicieli lasów.Popytem cieszą się imprezy związane z choinką świątecznąi wydarzeniami rodzinnymi, np. samodzielne ścinanie swojejchoinki, jak i imprezy o podobnym charakterze, organizowaneprzez biura podróży, banki i dealerów samochodowych.Wraz z programem ramowym oferowanym przez właścicielalasu (ognisko, grzaniec, oferta dla dzieci), dla prywatnychwłaścicieli lasów zarysowują się szanse wejścia na nowe rynkii nowe możliwości dochodów, oraz szanse zwrócenia się dopotencjalnych klientów z nowymi produktami.W ostatnich latach rośnie import choinek. Jako powódwzrostu importu w Niemczech wymienia się tendencję zakupu„drugiego drzewka”. W okresie adwentu bardzo częstooświetlane drzewka stawiane są w ogrodzie lub na balkonie.Na same święta Bożego Narodzenia w salonie ustawiane jestdrugie drzewko. 80% importowanych choinek to jodła kaukaska, która z uwagi na długi czas utrzymywania świeżościstosunkowo dobrze nadaje się do transportu. Najważniejszymdostawcą jest Dania (92%), następnie Polska i Holandia.W Niemczech popularne są w dużych miastach tak zwanejarmarki bożonarodzeniowe (np. Rostock, Hamburg, Berlin,Drezno, Norymberga), które rozpoczynają sięw pierwszą niedzielę adwentu. W Polsce dopiero od 5 latw większych centrach handlowych powstają takie jarmarkibożonarodzeniowe w okresie bezpośrednio poprzedzającymBoże Narodzenie.Boże Narodzenie to święto rodzinne, i chociaż w poszczególnychpaństwach Unii Europejskiej obchodzone jest inaczej,występuje jednak kilka wspólnych elementów, takich jakchoinka, jemioła, gwiazdy betlejemskie i wianuszki adwentoweze świecami.W Szwecji święta Bożego Narodzenia są najważniejszymii najdłuższymi świętami. Głównym dniem świątecznym jesttutaj wigilia. Centralny element bożonarodzeniowy stanowipochodząca pierwotnie z Niemiec (XIX w.) choinka. Dzieńprzed wigilią poświęcony jest na przygotowania do świąt,a drzewko ubierane jest w lametę i we wszystkie inne możliweozdoby. Na czubku umiejscawia się gwiazdę, a pod drzewkiemukłada się zapakowane prezenty.W Niemczech Południowych o choinkach bożonarodzeniowychwspomina się po raz pierwszy w okresie reformacji, jakoo znaku wiecznego życia i ewangelii. Dzieciątko Jezus orazobdarowywanie się prezentami to też elementy Bożego Narodzenia.Zwyczaj ten istnieje od XVI wieku. Kiedy prezentystawały się coraz liczniejsze, składano je na „stole ofiarnym”.Dzisiaj na środku stoi choinka z zapalonymi świecami,światełkami i kolorowymi bombkami. Żaden inny niemieckiobyczaj nie rozpowszechnił się na świecie tak, jak właśnie ten.W wigilię odprawiana jest specjalna uroczysta msza święta,a same obchody świąteczne mają raczej charakter refleksyjny.Właściwy dzień świąteczny – pierwszy dzień Bożego Narodzenia(25.12) obchodzony jest jako dzień szczególnie obfitegojadła.Najważniejszym dniem polskich świąt Bożego Narodzeniajest Wigilia. Podniosłą atmosferę tego święta podtrzymujewspólne strojenie drzewka. Pierwsze choinki pojawiły sięw Polsce w XIX wieku, głównie w miastach, w mieszkaniachNiemców i protestantów niemieckiego pochodzenia.STRATEGIA WSPÓŁPRACY15

MyślistwoW dzisiejszych czasach myślistwo ma w znacznym stopniuprzyczynić się do ochrony lasów i zwierzyny. Pierwszoplanowymzadaniem jest utrzymywanie pogłowia zwierzątkopytnych na poziomie akceptowalnym dla danego obszaruleśnego tak, aby zredukować szkody spowodowane przezzwierzęta i zagwarantować naturalne odmłodzenie lasu.Poza tym myślistwo oferuje wiele różnych możliwości zarobkowania(sprzedaż praw do odstrzału, aktywna turystykamyśliwska, sprzedaż produktów z dziczyzny).Z biegiem czasu ukształtowały się różne rodzaje polowań,wynikające z sytuacji, jakie mają miejsce przy polowaniu naokreślone gatunki zwierząt:• Polowanie indywidualne (czaty, zasiadka, podchód),• Polowanie zbiorowe (z nagonką, leśne, polowanie w ruchu),• Polowanie przy wykorzystaniu ptaków drapieżnych.W Niemczech i Szwecji zabronione jest polowanie z psami.Niektórzy przeciwnicy twierdzą, iż karmienie zwierzątleśnych i inne działania ochronne w dużym stopniu ingerująw ekosystem, a tym samym kreują nienaturalny rozrost populacjidziczyzny. Myśliwi twierdzą, iż w rzeczywistości przyrodanie jest już nietknięta, ponieważ stale poddawana jestingerencji człowieka. Dlatego też człowiek musi ingerowaćw sposób regulujący tak, aby sztucznie utrzymywać naturalnąrównowagę.Zgodnie ze statystyką Niemieckiego Zrzeszenia Myśliwsko-Ochronnego, w Szwecji jest około 300.000, w Niemczech340.000, a w Polsce 100.000 myśliwych.SZWECJARegion SkaniaPrawo do polowania ma w Szwecji właściciel ziemi. Własnośćziemi w Szwecji rozkłada się mniej więcej w równychczęściach na państwo i innych właścicieli publicznych, spółkiprzemysłu leśnego i osoby prywatne. Obcokrajowcy mogąwziąć udział w polowaniu tylko na zaproszenie (wymianapolowań) lub jako płatny gość. Od połowy lat 80-tych, abyotrzymać prawo polowania, konieczne jest zdanie egzaminułowieckiego. Wszystkie osoby, które chcą w Szwecji polować,muszą uiścić roczną opłatę łowiecką. Bardzo wskazane jestubezpieczenie się od odpowiedzialności cywilnej. Aby mócwziąć udział w polowaniu na łosie należy przeważnie miećzaliczony egzamin strzelania do łosi. Wielu właścicieli ziemioraz wspólnot łowieckich oferuje zarówno szwedzkim, jaki zagranicznym myśliwym możliwość wzięcia udziału w polowaniujako płatny gość. Z uwagi na to, iż większość lasóww Szwecji jest własnością prywatną, zdecydowana część terenówleśnych jest celowo nieudostępniana polowaniom komercyjnym.Zgodnie z tradycją wielu prywatnych właścicielilasów udaje się na polowania samotnie bądź z kręgiemścisłych przyjaciół i w ten sposób korzystają z wyłącznegoprawa polowania na własnym gruncie. Myśliwemu częstotowarzyszy specjalnie szkolony pies myśliwski. Polowaniez psami jako nagonką jest zabronione tak samo jak w Niemczech.Sezon polowań w Szwecji to głównie jesień i zima (sierpieńluty).Początek i koniec sezonu polowań na określonyrodzaj zwierzyny może różnić się znacznie w poszczególnychczęściach Szwecji. Polowanie na łosie rozpoczyna sięw południowej Szwecji na początku października i trwamniej więcej 2 miesiące.Co roku w Szwecji odstrzeliwanych jest 100.000 łosi, 30.000saren i około 300.000 zajęcy. Specjalizujące się w tym firmy,oferujące możliwości polowania w Szwecji, dają równieżogłoszenia w zagranicznych czasopismach. Oferty zorganizowanychpolowań i innych możliwości przebywania w naturzesą bardzo zróżnicowane i urozmaicone.NIEMCYRegion Meklemburgia - Pomorze PrzednieRegion BrandenburgiaTen, kto w Niemczech chce polować, musi posiadaćwystawione na własne nazwisko zaświadczenie łowieckie.Zaświadczenie łowieckie uzyskuje się poprzez udział w zorganizowanychkursach oraz złożenie odpowiedniego egzaminuw prywatnej szkole łowieckiej lub okręgowym regionalnymnadleśnictwie. Prawo do polowania, to wyłącznie uprawnieniedo opieki, odstrzału i przejęcia na własność ustrzelonejzwierzyny podlegającej prawu odstrzału na określonymterenie. Z prawem do polowania połączony jest obowiązekopieki.Prawo do polowania ma właściciel na terenie swojej ziemi,jest ono z nią bezpośrednio powiązane. Prawo do polowaniamoże zostać w całości wydzierżawione osobie trzeciej.Umowa dzierżawy prawa do polowania musi zostać zawartapisemnie. Czas trwania dzierżawy powinien wynosić conajmniej 9 lat. Dzierżawcą może być wyłącznie osoba, któraod trzech lat posiada uprawnienie do polowania /pozwoleniełowieckie. Teren, na którym przysługuje prawo polowań,jest określany przez odpowiedni urząd w zaświadczeniułowieckim.W Niemczech istnieje tradycja myśliwska z dużą ilościąmyśliwskich zwyczajów. I tak na przykład kultywowany jestswoisty język myśliwych. Słynnym terenem łowieckim jestobszar Schorfheide w Brandenburgii.POLSKAWojewództwo ZachodniopomorskieOd ponad 30 lat Polska zaliczana jest do najpopularniejszychkrajów łowieckich w opinii zachodnioeuropejskichmyśliwych. Od 1996 r. polowania w Polsce odbywająsię w oparciu o nową ustawę łowiecką. Tradycja organizowaniapolowań oraz fakt, iż Polska dysponuje dużymizasobami zwierzyny powodują, iż Polska jest pierwszymkrajem łowieckim w Europie. Wiele polskich biur podróżywyspecjalizowało się w aktywnej turystyce łowieckiej i oferujezagranicznym myśliwym atrakcyjne noclegi oraz organizujepolowania.16 TRWALE ZRÓWNOWAŻONA GOSPODARKA LEŚNA

Jedyna, ogólnopolska, organizacja łowiecka to Polski ZwiązekŁowiecki, która zrzesza jako członków zarówno myśliwych,jak i osoby prywatne oraz koła myśliwskie.Dochody kół łowieckich pochodzą ze się składekczłonkowskich, sprzedaży dziczyzny, organizowania polowańdla zagranicznych gości oraz eksportu żywych zwierząt(w szczególności zajęcy).Podstawą uzyskania pozwolenia na polowanie jest w Polsceroczna praktyka w kole łowieckim oraz zdanie odpowiedniegoegzaminu. Jeżeli zagraniczni myśliwi zamierzają polowaćw Polsce muszą posiadać „kartę dzienną”, stać się członkiemPolskiego Związku Łowieckiego i otrzymać pozwolenie napolowanie z autoryzowanego biura podróży.Trofea myśliwskieZdobienie leśniczówek, domków myśliwskich, a przedewszystkim zamków porożami i innymi trofeami łowieckimito długa tradycja. Jednak w ciągu dwóch ostatnich stulecisens trofeów myśliwskich bardzo się zmienił. Dzisiaj trofeamyśliwskie odgrywają bardzo ważną funkcję biologiczną,ponieważ pozwalają wnioskować o składzie, stanie zdrowiai wyżywieniu zwierzyny łownej.Przy imporcie trofeów myśliwskich należy zgodniez dyrektywą Unii Europejskiej zwrócić uwagę na następującekwestie:Do trofeów musi być dołączone zaświadczenie lekarzaweterynarii. Kości, rogi, kopyta, poroża, kły i zęby musząbyć wygotowane, zdezynfekowane i/lub zabezpieczone nadtlenkiemwodoru. Skóry i futra muszą być wysuszone lubprzynajmniej zasolone 14 dni przed importem.Trofea myśliwskie muszą być transportowane w pojedynczychzamkniętych paczkach. Do przesyłek muszą być dołączonew oryginale zaświadczenia lekarza weterynarii. Podpisującysię lekarz weterynarii musi skreślić w zaświadczeniuniewłaściwe w danej sytuacji wypowiedzi. Zaświadczeniamuszą być wystawione w języku urzędowym tego państwa,w którym odbywa się kontrola graniczna. Jeżeli jest toniemożliwe, to należy przedłożyć lekarzowi weterynarii nagranicy oryginalne zaświadczenie oraz urzędowe tłumaczeniew odpowiednim języku.Planowane przekroczenie granicy wraz z przesyłką musi byćzgłoszone lekarzowi weterynarii na granicy, w odpowiednimpunkcie kontroli granicznej, jeden dzień roboczy przedsamym faktem przekroczenia granicy. Zgłoszenie następujepoprzez przedłożenie odpowiedniego dokumentu kontroliweterynaryjnej przygotowanego specjalnie na ten cel.Leśnictwo i stolarstwoZdecydowanie większa część pozyskiwanego drewna poddawanajest obróbce w tartakach. Innym odbiorcą drewna jestprzemysł przetwórczy oraz stolarze budowlani i meblarscy.Ważnym odbiorcą jest generalnie przemysł meblowy, taksamo jak przemysł budowlany oraz dział produkcji płytwiórowych klejonych i pełnych. Drewno wykorzystuje sięrównież w przemyśle artykułów sportowych. Od kilku latzaznacza się trend w ramach którego prywatni właścicielelasów jak i nadleśnictwa są dostawcami następujących produktówdla gospodarstw domowych:• indywidualnie wykonywane drzwi wewnętrzne,• wiaty samochodowe,• płoty,rustykalne ścianki działowe.Poza tym miastom i gminom dostarcza się różnej jakościdrewno okrągłe i przycięte. W obiektach parkowych, rezerwatachbiosfery, przy szlakach wędrownych znaleźć możnaoznakowania i tablice informacyjne, ambony dla myśliwych,wiaty oraz postoje dla rowerzystów z odpowiednimi obiektami.Wszystko to wykonane jest z drewna. Zwierzyńcei ogrody zoologiczne potrzebują materiału na budowę zagród,płotów, modeli wykorzystywanych dla celów pedagogicznychoraz przyjaznych przyrodzie placów zabaw dla dzieci.W ten sposób zakres wykorzystania zasobów lasów możliwyjest przy współpracy i w ścisłym kontakcie właścicieli lasów,nadleśnictw i potencjalnych zainteresowanych.W ukierunkowaniu na klienta można zrealizować indywidualnewyobrażenia i życzenia potencjalnych kupców.Jednocześnie otwierają się nowe rynki i nowe nisze rynkowe,jak na przykład:• projektowanie i wykonywanie rustykalnego wyposażeniaobiektów gastronomicznych, zarówno zewnętrznętrznego jaki wewnętrznętrznego,• produkcja skrzynek listowych na zamówienia indywidualne,• meble ogrodowe, skrzynki na kwiaty i ławki wykonywanena zamówienia indywidualne,• wykonywanie pomocy naukowych dla placówekpedagogicznych,• budowa modeli dla placówek pedagogiki leśnej (leśneprzedszkola, leśne schroniska młodzieżowe, leśne centraedukacji, itd.).LinkiNiemcy:www.jagd-online.dewww.wald-mv.dewww.mdje.brandenburg.dewww.umwelt.orgwww.dgfmSzwecja:www.naturvardsverket.sePolska:www.pot.gov.plFoto: M. SchröderSTRATEGIA WSPÓŁPRACY17

Możliwości wspierania trwale zrównoważonej gospodarkileśnej środkami pomocowymi Rozdział 4Od czasu decyzji Rady w 1998 r. kontekst polityki leśnejUnii Europejskiej jest procesem znaczących przemian. Lasyi gospodarka leśna zostały nierozerwalnie połączonez celami agendy Lizbońskiej i Göteborskiej, a więc z trwalezrównoważonym rozwojem i koordynacją odpowiednichwarunków ramowych polityki leśnej poszczególnych państwczłonkowskich i Wspólnoty Europejskiej. Unia i państwaczłonkowskie zobowiązały się do stosowania postanowieńmiędzynarodowych umów, porozumień i protokołów(porozumienie ramowe Narodów Zjednoczonych o zmianieklimatu (UNFCCC i protokół z Kioto), umowa NarodówZjednoczonych o przeciwdziałaniu powstawania pustyń(UNCCD), Międzynarodowa Organizacja Drewna Tropikalnego(ITTO), Porozumienie o międzynarodowym handlugatunkami zagrożonymi (CITES).Państwa członkowskie mają duży wpływ na politykę leśnądzięki uchwałom w szóstym programie działania na rzeczśrodowiska Wspólnoty Europejskiej z 2002 r. (EG 2002)oraz w reformie dotyczącej wspólnej polityki rolnej z 2003 r.(GAP), która ma na celu wzmocnienie pozycji obszarów wiejskich.Na szczeblu ogólnoeuropejskim konferencja państwna rzecz ochrony lasów w Europie koordynuje nadrzędnedyrektywy i współpracę międzynarodową.Celem wdrożenia założonych celów globalnych opracowanoodpowiednie narodowe programy leśne. Te narodowe programyleśne koncentrują się na następujących tematach:• Produkcyjna funkcja lasów,• Rentowność trwale zrównoważonej gospodarki leśnej,• Wkład gospodarki leśnej w rozwój obszarów wiejskich,• Ochrona i zwiększenie różnorodności biologicznej w lasach,• Złagodzenie procesów przemian klimatycznych,• Ochronna funkcja lasów,• Aspekty społeczne, rekreacyjne i kulturalne.Przy pomocy rozporządzenia „Forest-Focus” w roku 2003rozpoczęto tworzenie zintegrowanego systemu monitoringulasów, który uwzględnia założenia regionalne, narodowe,międzynarodowe i może służyć ich wdrażaniu.Na bazie zasady subsydiarności realizowane są cele wspólnotowew poszczególnych państwach członkowskich w oparciuo ich indywidualną specyfikę. Nowe państwa członkowskieUnii Europejskiej odnoszą szczególne korzyści z europejskichinstrumentów finansowych, które koncentrują się na polityceochrony środowiska, rolnictwie i rozwoju obszarów wiejskich.Należy tutaj zwrócić uwagę na odpowiednie programypomocowe Unii Europejskiej na rzecz wsparcia rozwojuobszarów wiejskich, w których to programach zasadniczouwzględnia się współpracę transnarodową:• SCADPlus – zakres działalności Unii Europejskiej na rzeczwsparcia obszarów wiejskich,• ISPA – projekty komunikacyjne i z zakresu ochronyśrodowiska,• LIFE III – tworzenie i implementacja europejskiej politykiochrony środowiska,• SAPARD – rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich,• INTERREG III – program unijny na rzecz rozwoju regionalnego(ERDF) umożliwiający realizację projektów transgranicznych,jak np. projekt Baltic+.Poza tym funkcjonują inicjatywy Unii Europejskiej w poszczególnychnarodowych ministerstwach ochrony środowiska,rolnictwa, leśnictwa i żywności, które też dają możliwościuzyskania wsparcia:• LEADER+,• „Aktywne regiony – obszary wiejskie kreują swojąprzyszłość” z 18 regionami modelowymi w Niemczech.Celem podniesienia wartości lasów poprzez inwestycjewspiera się prywatnych właścicieli lasów, gminy i zrzeszeniawłaścicieli lasów przy wdrażaniu innowacyjnych i trwałychidei. Poza tym można również wspierać działania, któresłużą urynkowieniu produktów gospodarki leśnej, tworzeniunowych możliwości zbytu tych produktów. Udziela sięwsparcia na rzecz powstawania nowych organizacji właścicielilasów i transnarodowych sieci kontaktowych oraz współpracęw dziedzinie edukacji.Na szczeblu krajowym poszczególnych regionów projektuBaltic+ istnieją państwowe instrumenty wsparcia trwalezrównoważonej gospodarki leśnej.SZWECJARegion SkaniaSzwedzkie możliwości wsparcia środkami pomocowymigospodarki leśnej różnią się zasadniczo od polskich i niemieckichinstrumentów wsparcia. W przeciwieństwie dopozostałych regionów projektu Baltic+ nie ma tu żadnychporównywalnych krajowych programów wsparcia. Potężneszkody spowodowane w styczniu 2005 r. silnymi wiatrami,które w ciągu tylko trzech godzin powaliły ponad 100 milionówdrzew, co odpowiada mniej więcej wielkości rocznegowyrębu, dopro-wadziły do stworzenia nowych form wsparciawłaścicieli lasów. Szkodami tymi dotknięte były głównieświerki, które jako szybko rosnące drzewo użytkowe sadzonebyły bardzo gęsto, a z uwagi na płytki system korzeniowystały się ponadto bardzo szybko ofiarami sił przyrody.Po tej klęsce żywiołowej właściciele lasów objęci zostaliwsparciem finansowym. Poza tym istnieją środki pomocowedla obszarów z jakościowo wartościowymi gatunkami drewnatwardego takimi jak dąb, buk, lipa, olcha, wiąz, klon, grabi wiśnia. Od 2005 r. przyznaje się wsparcie finansowe naprogramy zalesiania po szkodach spowodowanych nawałnicąoraz na zniwelowanie wyrządzonych przez tę katastrofę szkódna drogach leśnych. Inne środki pomocowe są do dyspozycjina zabezpieczenie i zachowanie obszarów o szczególnymznaczeniu dla dziedzictwa kulturowego. Środkami tymizarządzają regionalne urzędy gospodarki leśnej podlegające18 TRWALE ZRÓWNOWAŻONA GOSPODARKA LEŚNA

urzędom wojewódzkim. Środki pomocowe Unii Europejskiejinwestowane są w Szwecji głównie w programy kształceniai dokształcania w branży leśnej. Przykładem może być tutajwspierany w latach 1999-2001 program „Greener Forrest”(Program Unii Europejskiej: LIFE), w którym ponad 100tysiącom osób zaoferowano kursy i możliwości kształcenia sięw zakresie „trwale zrównoważonej gospodarki leśnejw Szwecji”.NIEMCYRegion Meklemburgia - Pomorze PrzednieNa obszarze niemieckim projektu BALTIC+ należyuwzględnić różnice pomiędzy programami krajowymii instrumentami wsparcia Meklemburgii-Pomorza Przedniegooraz Brandenburgii.W Meklemburgii-Pomorzu Przednim funkcjonuje w ramachwytycznej na rzecz wsparcia działań gospodarki leśnejszeroka paleta możliwości finansowego wsparcia prywatnychwłaścicieli lasów, głównie w następujących dziedzinach:• poprawa struktury lasu,• uprawa obrzeży lasów,• wykorzystanie koni do zwózki drewna,• działania na rzecz poprawy ekologicznej stabilności lasów,• prewencja przeciwpożarowa w lasach,• zalesianie bądź naturalne odnowienie lasów oraz ichpielęgnacja,• premiowanie nowych zalesień na gruntach porolnych,• opieka nad młodnikami,• przebudowa niestabilnych drzewostanów czystych i uszkodzonychdrzewostanów mieszanych.NIEMCYRegion BrandenburgiaWytyczne Ministerstwa Rolnictwa, Środowiska i OchronyKonsumentów Kraju Związkowego Brandenburgia obejmujemiędzy innymi przyznawanie środków finansowychna wsparcie działań w gospodarce leśnej w następującymzakresie:• ochrona przeciwpożarowa lasów,• poprawa habitatów w lasach (analizy, ekspertyzy, troskao biotopy, ochrona gatunkowa, kultywowanie historycznychform wykorzystywania lasów jak np. w Niederwald),• zachowanie drewna obumarłego,• zachowanie starych drzew i drzew ważnych dla biotopów,• zwiększenie powierzchni lasów wraz z premią za zalesieniegruntów porolnych,• przejście na trwale zrównoważoną gospodarkę leśną(odmłodzenie, przebudowa drzewostanu).Na końcu niniejszego rozdziału zestawione są najważniejszeinternetowe banki danych, które zawierają dalsze informacje(wnioski, stawki dotacji, warunki uzyskania wsparcia, opisyprocedur, itd.) na ten temat. Poza tym zaleca się, aby w przypadkuspecjalnych pytań i zamierzeń wykorzystywać wiedzęspecjalistyczną regionalnych dyrekcji lasów bądź innychorganizacji gospodarki leśnej.Coraz większa mechanizacja prac w lesie, w szczególnościzbioru drewna wymaga wykwalifikowanego personelu.Ponieważ w programach kształcenia pracowników leśnychaspekt ten ma raczej rolę drugorzędną, konieczne jest stałedokształcanie. W związku z tym w roku 2001 reprezentanciróżnych placówek oświatowych i przedsiębiorstw prywatnychzdecydowali o powołaniu Funduszu Kwalifikacyjnego GospodarkiLeśnej w Niemczech. Celem tego zrzeszenia jest podnoszeniekwalifikacji pracowników przedsiębiorstw branżyleśnej tak, aby mogli oni sprostać stale rosnącym wymogomprzy obsłudze nowoczesnych maszyn leśnych oraz metodompracy wymagającym ochrony środowiska.Przykładem może być tu trwający aktualnie projekt ”ErgoWood”,w którym na poziomie europejskim tworzonesą wytyczne ergonomiczne dla maszyn leśnych. W projekciebadany jest sposób obsługi, łatwość konserwacji,bezpieczeństwo i skuteczność z punktu widzenia producentów,nabywców i użytkowników. Jednocześnie projektma stymulować dalszy rozwój technologiczny, co ostateczniedoprowadzi do wzrostu atrakcyjności zawodu leśnikaw oczach młodych ludzi.W tym miejscu należy zwrócić uwagę na projekt pilotażowy„Aktywne regiony – obszary wiejskie kreują swoją przyszłość”Federalnego Ministerstwa Ochrony Konsumentów, Żywnościi Rolnictwa, który rozpoczął się w roku 2001 i do końca2005 r. będzie wdrażany w 18 regionach modelowychw Niemczech.Celem jest pokazanie nowych sposobów rozwoju obszarówwiejskich, które w większym, niż do tej pory stopniuuwzględniają interes mieszkańców tych terenów i samegorolnictwa. Głównymi zadaniami projektu pilotażowego są:• wzmocnienie obszarów wiejskich oraz stworzenie dodatkowychźródeł dochodu między innymi poprzez działaniaedukacyjne, rozszerzanie oferty turystycznej w gospodarcerolnej i leśnej w oparciu o akceptowalność przyrodniczą,• przyjazne środowisku i przyrodzie formy gospodarki rolneji leśnej,• celowa edukacja konsumentów.Jako przykład najlepszej praktyki może tu posłużyć aktualnyprojekt „Termo - drewno z własnych pieców – ekologicznaalternatywa” firmy Warnke Manufaktura Drewna Sp. z o.o.i komandytowa. W projekcie chodzi o to, aby poprzez badaniamonitorujące umożliwić wprowadzenie produkcji termo- drewna w Niemczech w regionie Wendland/Elbetal w gminieNeuhaus. Projekt mógłby zainicjować swoisty łańcuchkreacji wartości miejscowego drewna drzew liściastych takich,jak buk, olcha, wiąz i topola poprzez wprowadzenie dodatkowegostopnia uszlachetniania i całego szeregu elementówprzetwórstwa, aż do konsumenta.Kolejnym przykładem jest projekt finansowany w regionieUecker-Randow (Meklemburgia- Pomorze Przednie)w ramach inicjatywy LEADER+, który koncentruje się narenaturyzacji. Celem podwyższenia atrakcyjności krajobrazukulturowego i otoczenia osiedli mieszkaniowych renaturyzujesię powierzchnie, które trudno jest wykorzystywaćw gospodarce rolnej i doprowadza w ten sposób do dywersyfikacjimożliwości osiągania dochodu poprzez wprowadzenienowych obszarów działalności. Gospodarstwom rolnymSTRATEGIA WSPÓŁPRACY19

proponuje się koncepcje renaturyzacji, a ich naturalizacjawspierana jest przez Towarzystwo Wspierania Rozwoju NaturalnegoUeckermünde. We współpracy z Gut Borken Sp.z o.o. rozpoczęto na trudnych do wykorzystania rolniczegoobszarach nasadzanie drzew liściastych. Przedsięwzięcie topomoże nakreślić długofalowe perspektywy wykorzystaniaproblemowych obszarów rolniczych, w oparciu o surowiecodnawialny, jakim jest drewno. W ramach tego projektu innirolnicy oddają do dyspozycji tereny w swoich gospodarstwach,na których rosną murawy kserotermiczne i tak zapoczątkowujesię procesy synergii między gospodarką rolnąa leśną.POLSKAWojewództwo ZachodniopomorskieW Polsce z Narodowego Funduszu Ochrony Środowiskai Gospodarki Wodnej przyznawane są pożyczki, kredyty, subwencje,dotacje do odsetek również od kredytów preferencyjnych.Instrumenty te można wykorzystać spełniając, zapisanew Ustawie o ochronie przyrody z 27 kwietnia 2001 r., celeoraz kryteria Narodowego Funduszu Ochrony Środowiskai Gospodarki Wodnej zdefiniowane zgodnie z zapisami „narodowejpolityki ochrony środowiska”.Dotacje mogą być przyznawane na:• edukację ekologiczną,• projekty pilotażowe,• monitoring,• ochronę przyrody,• ochronę i zagospodarowanie lasów,• zapobieganie i likwidację szkód w przypadku wyjątkowychklęsk żywiołowych.Z uwagi na to, iż lasy znajdują się głównie we własnościpaństwa, właściciele prywatni mogą poza premiami za zalesieniekorzystać głównie z projektów europejskich. W Polscewspierane są głównie projekty ukierunkowane na edukacjęekologiczną i działania prewencyjne w rolnictwie i leśnictwie.Z uwagi na rozszerzenie i wykorzystanie potencjału rozwojowegopolskich upraw i coraz większe wykorzystanieturystyczne obszarów wiejskich mamy do czynienia z sytuacjąprzeciwstawnych interesów rolnictwa i ekologii. Dostępnew tej chwili wytyczne europejskie, narodowe i całe instrumentariumwsparcia umożliwia generowanie nowychobszarów działania, w celu świadomego tworzenia efektówsynergii w układzie: rentowność i trwale zrównoważonagospodarka.Przykładowo można wymienić tutaj przeprowadzniemiędzynarodowej konferencji edukacji ekologicznej– „Trwale zrównoważony rozwój – szansą dla ludzkości”w dniach 5-9 września 2005 r. w Szczecinie. Konferencjazostała zorganizowana przez Uniwersytet Szczeciński przywspółpracy z Regionalnym Centrum Edukacji Ekologicznej,Lasami Państwowymi, Wojewódzkim Funduszem OchronyŚrodowiska i Gospodarki Wodnej. Pierwszoplanowym celembyła wymiana doświadczeń z zakresu edukacji ekologiczneji ochrony środowiska jako najważniejszego warunku trwalezrównoważonego rozwoju. Program i inne informacje możnaznaleźć na stronie internetowej www.szc.pl.Projekt europejski „Greenway – łańcuch północy” dąży doturystycznego zagospodarowania gmin wiejskich WojewództwaZachodniopomorskiego i rozwoju związanych z tymmożliwości wykorzystania gospodarki rolnej i leśnej bliskiejwarunkom przyrodniczym.W następnym rozdziale zostanie przedstawiona rola Polskiw rozwoju turystyki i edukacji ekologicznej w odniesieniu dolasów.LinkiNiemcy:www.mluv.brandenburg.dewww.mlur.brandenburg.dewww.wald-mv.dewww.regiokom.dewww.modellregionen.dewww.pomerania.netwww.agenda21-oder.dewww.leaderplus.deSzwecja:www.skogssverige.sewww.internat.environ.sewww.spm.slu/ergowood/indem.htmwww.leaderplus.dePolska:www.polanow.plwww.szc.plwww.wfos.szczecin.plwww.lp.gov.plwww.nfosigw.plwww.mos.gov.plwww.bip.um-zachodniopomorskie.plwww.um-zachodniopomorskie.plwww.pomerania.pl20 TRWALE ZRÓWNOWAŻONA GOSPODARKA LEŚNA

Las miejscem spotkań i edukacjirozdział 5Paradoksem naszych czasów jest to, iż świadomość ochronyśrodowiska jest coraz bardziej rozwinięta, natomiastw takim samym stopniu maleje wiedza o przyrodzie. Abyprzeciwdziałać temu brakowi proporcjonalności, wzmocnićaktywną odpowiedzialność jednostki za środowiskoi przekazać jej wiedzę o tym środowisku rozwinęła się pedagogikaśrodowiska i jej część - pedagogika lasu.„W lesie uczyć się od lasu”, to charakterystyczne mottoi główny motyw pedagogiki leśnej. Realizowane jest onopoprzez możliwość bezpośredniego kontaktu z lasemi odkrywania lasu samodzielnie.Kontakty z przyrodą są ważnym czynnikiem zdrowegorozwoju duchowego młodych ludzi. Naturalne otoczenie dajeludziom, a w szczególności dzieciom poczucie spokoju i harmonii.Jednocześnie zorganizowane formy kontaktu z naturąwielu mieszkańcom miast dają niekiedy jedyną aktywnąmożliwość faktycznego kontaktu z przyrodą.Zasady pedagogiki leśnej to:• Ożywianie relacji człowiek-las i kształtowanie ich,• Przekazywanie wiedzy o florze i faunie i ich związkachekologicznych,• Przekazywanie wiedzy o ekologicznych i ekonomicznychstosunkach związanych z gospodarką leśną,• Umożliwienie uczenia się podczas zabawy,• Przedstawianie polowania jako działania pielęgnacyjnego,• Wyjaśniania, iż drewno jest ekologicznym materiałembudowlanym i dostawcą energii,• Popieranie odpowiedzialnego traktowania przyrody,• Pokazywanie, wyjaśnianie i identyfikowanie regionalniespecyficznych uwarunkowań,• Nawiązywanie kontaktów między odwiedzającymi las,leśnikami, prywatnymi właścicielami lasów i pracownikamigospodarki leśnej.W regionach projektu BALTIC+ istnieje cały szereg placówekpedagogicznych funkcjonujących w lasach na zasadzie pedagogikileśnej, które kształcą i przekazują wiedzę. Poniższeprzykłady pokazują różne metody pedagogiki leśnej i jejmożliwości.NIEMCYRegiony Meklemburgia-PomorzePrzednie, BrandenburgiaLeśne przedszkolaLeśne przedszkola umożliwiają dzieciom już w wieku 3 do 6lat poznanie biotopu leśnego, odkrywanie go i samodzielnekontakty z lasem. W leśnym przedszkolu dzieci każdydzień przebywają w naturalnie powstałym otoczeniu i tak oddzieciństwa mają naturalny kontakt z przyrodą.Podczas zabawy poznają las, zbierają więc pierwszedoświadczenia o związkach panujących w przyrodzie.Pobyt w lesie w różnych porach roku umacnia rozumienielasu jako miejsca życia różnych gatunków. Kolejnymplusem leśnych przedszkoli jest całkowicie naturalna szerokapaleta różnych możliwości zajęć: zabaw, prac ręcznych,rysunków, obserwacji zwierząt i roślin, podglądania lasuprzez lupę, obserwowanie rytmu zmian pór roku w lesiei wiele innych. Jednocześnie ekspertyzy pokazują, iż pobytw leśnym przedszkolu, a tym samym głównie na świeżympowietrzu wzmacnia zdrowie dzieci i ich system immunologiczny.Podobnie jak w Niemczech, leśne przedszkola działająrównież w Szwecji.Leśne schroniska młodzieżoweOd prawie 30 lat istnieją tak zwane leśne schroniska, którerealizują ukierunkowane na praktykę pozaszkolne procesynauczania i przekazywania doświadczeń oraz zadania z zakresupedagogiki ekologicznej i społecznej. Grupą docelową jestmłodzież szkolna. O ile to możliwe czas pobytu nie powinienbyć krótszy niż 2 tygodnie w przeciwnym bowiem wypadkunie można mówić o zainicjowaniu procesu głębszegoi długofalowego zrozumienia lasu, jego praw, różnorodnościbiologicznej, funkcji społecznych i gospodarczych. Poza tympobyt w grupie poza normalną placówką szkolną pozwala nawzmocnienie kompetencji społecznych młodych ludzi, dajeim też odpowiednio wczesny wgląd w codzienność pracyw przedsiębiorstwie związanym z leśnictwem.Wycieczki, prace w drewnie oraz czas wolny spędzanyw lesie przyczyniają się do pozytywnego rozumienia natury.Centralnym punktem odniesienia są przy tym takie tematy,jak wspólnota egzystencji w lesie, rozwój roślinności w lesie,działanie i funkcjonowanie lasu, zagospodarowywanie lasui ochrona przyrody, zagrożenia dla lasu, ochrona lasu,zwierzęta w lesie i polowania.Rosnąca ilość ofert pedagogiki leśnej w niemieckich regionachprojektu Baltic+ pozwala również na integrację dziecii młodzieży sąsiadujących regionów granicznych. Szczególneznaczenie mają przy tym imprezy polsko-niemieckie (pracamłodzieży w lesie, dni nauki o lesie, młodzieżowe dni lasu),które organizowane są na przykład w brandenburskimleśnym schronisku młodzieżowym „Müllrose”, szkole leśnej„Am Rogge-Busch” i w szkole leśnej „Kleinsee”.Od 5 lat młodzi ludzie w wieku od 18 do 27 roku życiamają możliwość wzięcia udziału w tzw. Dobrowolnym RokuEkologicznym. Pośród wielu różnych innych możliwości,mogą podczas tej praktyki znaleźć zajęcie w placówce pedagogikileśnej. Przykładowo, obecnie w Brandenburgii istnieje17 miejsc, w których młodzi ludzie w ramach DobrowolnegoRoku Ekologicznego mogą wziąć udział w pracachzwiązanych z pedagogiką leśną.W tym miejscu należy również wspomnieć, iż w ramachdziałań edukacyjnych Powiatowy Uniwersytet LudowySTRATEGIA WSPÓŁPRACY21

Uecker-Randow prowadzi projekt kształcenia i dokształcaniao nazwie „Przewodnik przyrody i środowiska”. ZwiązekGmin „POMERANIA Stowarzyszenie Zarejestrowane”udziela temu projektowi finansowego wsparcia. Latem 2004r. w oparciu o ten projekt wzbogacono ofertę turystycznątego regionu o 23 dodatkowe trasy do wędrówek, na którezaprasza się gości i mieszkańców regionu.Od 2004 roku, stowarzyszenie „Praca dla Pomorza Przedniego”w kooperacji z Krajowym Instytutem KształceniaZawodowego w dziedzinie ochrony przyrody i przy wsparciuFederalnego Ministerstwa Edukacji i Nauki, w ramach programu„Uczące się regiony – pomocne sieci” kwalifikuje(w pilotażo- wym projekcie) przewodników na potrzebyParku Przyrody wyspy Uznam. Zakwalifikowanie, egzamini certyfikacja następują w oparciu o jednolite zasady przyjętedla całej Republiki Federalnej Niemiec. Kolejne możliwościdziałań pedagogiki leśnej polegają na wykorzystaniu lasu jakomiejsca organizowania różnych imprez w niemieckiej częściregionu projektu Baltic+, są to głównie festyny dla młodzieżyi rodzin. Festyny te mają na zasadzie zabawy zachęcić dziecii ich rodziny do wyjścia poza ramy codzienności i udaniasiędo lasu. W formie zabawy pokazać im leśne biotopyi wyostrzyć odpowiedzialne spojrzenie na przyrodę.Głównym elementem tych imprez są konkursy i zabawyposzczególnych członków rodzin i całych rodzin, quizy,zabawy sportowe. Zwycięzcy otrzymują atrakcyjne nagrody(np. książki, produkty leśne).Niżej opisane możliwości pedagogicznego wykorzystania lasusą wspólne dla Polski, Niemiec i Szwecji.Lasy szkolenioweZ reguły chodzi tu o lasy lub o fragmenty obszarów leśnych,które znajdują się w pobliżu szkół i z których uczniowiekorzystają pod opieką odpowiednich fachowców jakoz „klas w zieleni”. Uczniowie wszystkich klas korzystają z tychmożliwości i na określonych terenach sami wykonują prosteprace leśne tak, aby móc uprawiać sport/obcować z przyrodąlub pobawić się w naukowca/zaspokoić ciekawość.Ścieżki dydaktyczneŚcieżka dydaktyczna, to odpowiednio ukształtowana ścieżkado wędrówek pieszych, która prowadzi wzdłuż obiektówo znaczeniu dla nauk przyrodniczych bądź dla kultury nazasadzie stacji w lesie.Celem lepszego pokazania i wyjaśnienia znaczenia tychobiektów i faktów z nimi związanych – w zależności od danegotematu – ustawiane są tablice poglądowe, tablicez uwagami i wyjaśnieniami, prezentacje fotograficzne, mapy,plany, skrzynki podglądowe, modele, urządzenia do odtwarzaniaslajdów, dźwięku lub urządzenia multimedialne. Mogąto być też miejsca, w których można przeprowadzić określoneeksperymenty. Ścieżki dydaktyczne mają bardzo ograniczonyzasięg treści merytorycznych – w zależności od regionui przy-jętego zwyczaju. Nazywane są często „ścieżkami tematycznymi”lub „szlakami tematycznymi”.Sens ścieżek dydaktycznych polega na przekazywaniui poszerzaniu wiedzy. Trasy prowadzące wzdłuż tych ścieżekdydaktycznych obsługiwane są przez kompetentny fachowypersonel, ale można też samemu zorganizować sobie takąwycieczkę.Obozy traperskieObozy traperskie stanowią kolejną możliwość wykorzystaniapedagogiki leśnej. Przekazują one uczestnikom (głównieludziom dorosłym) informacje o możliwościach „przeżyciaw lesie”. Głównie chodzi przy tym o następujące treści:• budowa własnej kwatery chroniącej przed warunkamipogodowymi,• rozniecanie ognia i ochrona przeciwpożarowa,• poszukiwanie owoców lasu i przygotowanie z nich posiłku,• orientacja w lesie.Powyższy przykład to dość nowy, rozwijający sią sposóbwykorzystania lasu. W szczególności na tle coraz większegostopnia urbanizacji społeczeństwa i zmieniających sięstosunków międzyludzkich tego typu nowe formy organizowaniapobytu i imprez cieszą się coraz większym popytem.Widać też, iż coraz większa jest ilość ofert „obozów przetrwania”lub „obozów treningowych”, podczas których szkolonama być głównie „kompetencja społeczna” pracownikówróżnych firm. Jednocześnie w olbrzymim tempie rozwijająsię całkowicie nowe rynki sportów uprawianych na świeżympowietrzu i sportów ekstremalnych. Również z tego trendugospodarka leśna może odnieść korzyści.POLSKAWojewództwo ZachodniopomorskieNa Pomorzu Zachodnim przy nadleśnictwie w Kliniskachfunkcjonuje Centrum Edukacji Przyrodniczej i Leśnej.Można tam wziąć udział w warsztatach ekologicznych,seminariach i odczytach. Można również nabyć materiałyinformacyjne i produkty leśne. Poza tym można skorzystaćz bogatej sieci ekologicznego systemu edukacyjnegow postaci ścieżek dydaktycznych, szlaków wędrówek: pieszych,rowerowych i wodnych. Kolejnym centralnym miejsceturystyki leśnej i w szczególności pedagogiki leśnej jest parkdendrologiczny w Przelewicach. W XVIII wiekuw małej wsi Przelewice zbudowano pałac ze stylowym parkiemangielskim. Przez stulecia układ parkowy był kultywowanyi rozbudowywany, a dzisiaj ogród dendrologiczny jestjedną z głównych atrakcji Powiatu Pyrzyckiego. Przyciąga ongości nie tylko możliwością oglądania regionalnych roślin,wrzosowisk, lasów, pól i roślin hodowanych przez ogrodników,ale oferuje coraz szerszą paletę seminariów dla różnychgrup wiekowych o tematyce dotyczącej ekologii leśnej. Pozatym przeprowadzane są również letnie obozy pod namiotamidla młodzieży, warsztaty dla nauczycieli, pogadanki tematyczneoraz wystawy tematyczne.SZWECJARegion SkaniaKolejne analizy studyjne udowadniają pozytywneoddziaływanie aktywności sportowej w lesie na ludzkiezdrowie. Udowodniono również, iż już sam widok drzewadziała uspokajająco. W Szwecji jest około 1000 lasów szkoleniowych.W tych lasach szkoleniowych przedstawia się22 TRWALE ZRÓWNOWAŻONA GOSPODARKA LEŚNA