308 Ж. И. Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>ахарактер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>к, носящ<strong>и</strong>х, гла<strong>в</strong>ным образом, <strong>в</strong>рожденный характер.Можно пр<strong>и</strong><strong>в</strong>ест<strong>и</strong> множест<strong>в</strong>о пр<strong>и</strong>меро<strong>в</strong>, <strong>и</strong> <strong>в</strong> <strong>и</strong>х ряду — результаты, полученные<strong>в</strong> нашей лаборатор<strong>и</strong><strong>и</strong> (р<strong>и</strong>с. 7): сред<strong>и</strong> на<strong>и</strong><strong>в</strong>ных шмелей, поя<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>хсяна с<strong>в</strong>ет <strong>в</strong> лабораторном гнезде, одн<strong>и</strong> стаб<strong>и</strong>льно предпоч<strong>и</strong>таюттре угольные, а друг<strong>и</strong>е — круглые <strong>и</strong>скусст<strong>в</strong>енные «ц<strong>в</strong>еты» [Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а<strong>и</strong> др. 2007]. Оп<strong>и</strong>санные <strong>в</strong>ыше с<strong>и</strong>туац<strong>и</strong><strong>и</strong>, когда разные особ<strong>и</strong> обладаютл<strong>и</strong>бо целостным<strong>и</strong> стереот<strong>и</strong>пам<strong>и</strong> по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я, л<strong>и</strong>бо <strong>и</strong>х фрагментам<strong>и</strong>, такжеможно отнест<strong>и</strong> к проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>ю по<strong>в</strong>еденческой спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong>.Р<strong>и</strong>с. 7. «На<strong>и</strong><strong>в</strong>ные» шмел<strong>и</strong>, поя<strong>в</strong><strong>и</strong><strong>в</strong>ш<strong>и</strong>еся на с<strong>в</strong>ет <strong>в</strong> лаборатор<strong>и</strong><strong>и</strong>, могут проя<strong>в</strong>лятьстойкое <strong>в</strong>рожденное предпочтен<strong>и</strong>е к <strong>и</strong>скусст<strong>в</strong>енным ц<strong>в</strong>етам определеннойформы. Фото А. В. ЧерненкоРазделен<strong>и</strong>е ролей <strong>в</strong> соц<strong>и</strong>ально орган<strong>и</strong>зо<strong>в</strong>анных сообщест<strong>в</strong>ах <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong>осно<strong>в</strong>ано на <strong>и</strong>х <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальных разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ях, которые я<strong>в</strong>ляютсяследст<strong>в</strong><strong>и</strong>ем <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуальной <strong>и</strong>зменч<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> <strong>в</strong> популяц<strong>и</strong>ях <strong>и</strong> могутбыть морфолог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>, ф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>, по<strong>в</strong>еденческ<strong>и</strong>м<strong>и</strong>. Разгран<strong>и</strong>чен<strong>и</strong>ефункц<strong>и</strong>й может быть постоянным <strong>и</strong> <strong>в</strong>ременным. Есл<strong>и</strong> разделен<strong>и</strong>етруда <strong>в</strong> сообщест<strong>в</strong>е осно<strong>в</strong>ано на разл<strong>и</strong>ч<strong>и</strong>ях <strong>в</strong> способностяхк решен<strong>и</strong>ю задач, требующ<strong>и</strong>х <strong>в</strong>о<strong>в</strong>лечен<strong>и</strong>я определенных <strong>и</strong>нтеллектуальныхресурсо<strong>в</strong>, можно го<strong>в</strong>ор<strong>и</strong>ть о когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ной спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong><strong>и</strong> <strong>в</strong> сообщест<strong>в</strong>ах.Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ная спец<strong>и</strong>ал<strong>и</strong>зац<strong>и</strong>я, как одна <strong>и</strong>з соста<strong>в</strong>ляющ<strong>и</strong>хпо<strong>в</strong>еденческой <strong>и</strong>зменч<strong>и</strong><strong>в</strong>ост<strong>и</strong> <strong>в</strong> популяц<strong>и</strong>ях, осно<strong>в</strong>ана <strong>в</strong>рожденныхсклонностях <strong>и</strong>нд<strong>и</strong><strong>в</strong><strong>и</strong>дуумо<strong>в</strong> к образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>ю одн<strong>и</strong>х ассоц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ных с<strong>в</strong>язях<strong>и</strong>, <strong>в</strong>озможно, к «запрету» на образо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е друг<strong>и</strong>х [Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а 2007;
<strong>Когн<strong>и</strong>т<strong>и</strong><strong>в</strong>ное</strong> <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> <strong>и</strong> <strong>его</strong> раз<strong>в</strong><strong>и</strong>т<strong>и</strong>е <strong>в</strong> <strong>онтогенезе</strong>309Reznikova 2007]. О «запрете» речь <strong>и</strong>дет, напр<strong>и</strong>мер, <strong>в</strong> тех случаях, когда<strong>в</strong> соц<strong>и</strong>альную роль особ<strong>и</strong> <strong>в</strong>ход<strong>и</strong>т «самопожерт<strong>в</strong>о<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>е». Напр<strong>и</strong>мер,мура<strong>в</strong>ей, бросающ<strong>и</strong>йся на <strong>в</strong>рага пр<strong>и</strong> защ<strong>и</strong>те терр<strong>и</strong>тор<strong>и</strong>альных гран<strong>и</strong>ц,не должен проя<strong>в</strong>лять способностей к <strong>и</strong>збежан<strong>и</strong>ю опасност<strong>и</strong> (подобнотому, как солдат не должен обдумы<strong>в</strong>ать полученный пр<strong>и</strong>каз), тогдакак для мура<strong>в</strong>ья, соб<strong>и</strong>рающ<strong>его</strong> угле<strong>в</strong>одную п<strong>и</strong>щу на колон<strong>и</strong>ях тлей,подобные на<strong>в</strong>ык<strong>и</strong> могут быть полезным<strong>и</strong>. Можно предполож<strong>и</strong>ть, чторазделен<strong>и</strong>е ролей осно<strong>в</strong>ано на <strong>в</strong>рожденных пс<strong>и</strong>хоф<strong>и</strong>з<strong>и</strong>олог<strong>и</strong>ческ<strong>и</strong>ххарактер<strong>и</strong>ст<strong>и</strong>ках, <strong>в</strong>ключающ<strong>и</strong>х «облегчен<strong>и</strong>е» <strong>и</strong> «запреты» разныхформ обучен<strong>и</strong>я [Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а, Яко<strong>в</strong>ле<strong>в</strong> 2008].Казалось бы, мы ста<strong>в</strong><strong>и</strong>м <strong>по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>е</strong> члено<strong>в</strong> сообщест<strong>в</strong>а на рельсыжестк<strong>и</strong>х, наследст<strong>в</strong>енно закрепленных, предопределен<strong>и</strong>й. Однако«<strong>и</strong>нтеллектуальная планка» для проя<strong>в</strong>лен<strong>и</strong>я г<strong>и</strong>бкого по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я можетбыть <strong>в</strong>ысокой, что откры<strong>в</strong>ает немалые <strong>в</strong>озможност<strong>и</strong> для <strong>и</strong>н<strong>и</strong>ц<strong>и</strong>ат<strong>и</strong><strong>в</strong>ного<strong>и</strong> но<strong>в</strong>аторского по<strong>в</strong>еден<strong>и</strong>я. Так, <strong>в</strong> экспер<strong>и</strong>ментах с пчелам<strong>и</strong> <strong>и</strong>мура<strong>в</strong>ьям<strong>и</strong> было показано, что есл<strong>и</strong> с простым<strong>и</strong> по<strong>и</strong>ско<strong>в</strong>ым<strong>и</strong> задачам<strong>и</strong>спра<strong>в</strong>ляются <strong>в</strong>се члены улья <strong>и</strong>л<strong>и</strong> мура<strong>в</strong>ейн<strong>и</strong>ка, то проблемы, требующ<strong>и</strong>еспособност<strong>и</strong> абстраг<strong>и</strong>ро<strong>в</strong>ать <strong>и</strong> ула<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ать закономерност<strong>и</strong>,доступны л<strong>и</strong>шь немног<strong>и</strong>м особям [Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а 1983; 2007; Мазох<strong>и</strong>н-Поршняко<strong>в</strong>, Карце<strong>в</strong> 1984]. Именно <strong>и</strong>з <strong>и</strong>х рядо<strong>в</strong>, по-<strong>в</strong><strong>и</strong>д<strong>и</strong>мому, <strong>и</strong> <strong>в</strong>ербуютсяраз<strong>в</strong>едч<strong>и</strong>к<strong>и</strong>, отыск<strong>и</strong><strong>в</strong>ающ<strong>и</strong>е но<strong>в</strong>ые <strong>и</strong>сточн<strong>и</strong>к<strong>и</strong> п<strong>и</strong>щ<strong>и</strong> <strong>и</strong> коорд<strong>и</strong>н<strong>и</strong>рующ<strong>и</strong>едеятельность с<strong>в</strong>о<strong>и</strong>х сород<strong>и</strong>чей. Экспер<strong>и</strong>ментальные<strong>и</strong>сследо<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я <strong>в</strong>ыя<strong>в</strong><strong>и</strong>л<strong>и</strong> у мура<strong>в</strong>ье<strong>в</strong> подрода Formica s. str. функц<strong>и</strong>ональныегруппы раз<strong>в</strong>едч<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>, которые могут решать задач<strong>и</strong>, несра<strong>в</strong>ненноболее сложные, чем «простые» фураж<strong>и</strong>ры. Предста<strong>в</strong><strong>и</strong>тел<strong>и</strong> этой«<strong>и</strong>нтеллектуальной эл<strong>и</strong>ты» немногоч<strong>и</strong>сленны, он<strong>и</strong> соста<strong>в</strong>ляют около10 % от общ<strong>его</strong> ч<strong>и</strong>сла <strong>в</strong>негнездо<strong>в</strong>ых рабоч<strong>и</strong>х. С помощью лаб<strong>и</strong>р<strong>и</strong>нта«б<strong>и</strong>нарное дере<strong>в</strong>о» было <strong>в</strong>ыяснено, что раз<strong>в</strong>едч<strong>и</strong>к<strong>и</strong> способны запомн<strong>и</strong>тьпоследо<strong>в</strong>ательность по<strong>в</strong>орото<strong>в</strong> на пут<strong>и</strong> к кормушке <strong>и</strong> передатьэту <strong>и</strong>нформац<strong>и</strong>ю фураж<strong>и</strong>рам [Резн<strong>и</strong>ко<strong>в</strong>а, Рябко 1990; Но<strong>в</strong>городо<strong>в</strong>а2006; Reznikova 2008]. Он<strong>и</strong> также могут ула<strong>в</strong>л<strong>и</strong><strong>в</strong>ать закономерност<strong>и</strong><strong>в</strong> предлагаемой <strong>и</strong>м последо<strong>в</strong>ательност<strong>и</strong> по<strong>в</strong>орото<strong>в</strong> <strong>и</strong> <strong>и</strong>спользо<strong>в</strong>ать <strong>и</strong>хдля «сжат<strong>и</strong>я» сообщен<strong>и</strong>я: так, «закономерная» последо<strong>в</strong>ательность«шесть раз нале<strong>в</strong>о» знач<strong>и</strong>тельно проще для запом<strong>и</strong>нан<strong>и</strong>я <strong>и</strong> передач<strong>и</strong>,чем, скажем, «нале<strong>в</strong>о-напра<strong>в</strong>о-напра<strong>в</strong>о-нале<strong>в</strong>о-напра<strong>в</strong>о-нале<strong>в</strong>о», тоесть «случайная» [Ryabko, Reznikova 1996].Вполне <strong>в</strong>озможно, что мартышк<strong>и</strong>, <strong>в</strong>пер<strong>в</strong>ые ополосну<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е клубн<strong>и</strong><strong>в</strong> море, ш<strong>и</strong>мпанзе, <strong>в</strong>пер<strong>в</strong>ые <strong>в</strong>зя<strong>в</strong>ш<strong>и</strong>е <strong>в</strong> рук<strong>и</strong> каменные «молоты» <strong>и</strong> «нако<strong>в</strong>альн<strong>и</strong>»для раскалы<strong>в</strong>ан<strong>и</strong>я орехо<strong>в</strong> [Whiten et al. 1999] <strong>и</strong> множест<strong>в</strong>одруг<strong>и</strong>х <strong>ж<strong>и</strong><strong>в</strong>отных</strong> — «<strong>и</strong>нно<strong>в</strong>аторо<strong>в</strong>» находятся <strong>в</strong> том же ряду (подроб-