12.07.2015 Views

История дзэн-буддизма - 18. Портал о буддизме "Abhidharma.ru"

История дзэн-буддизма - 18. Портал о буддизме "Abhidharma.ru"

История дзэн-буддизма - 18. Портал о буддизме "Abhidharma.ru"

SHOW MORE
SHOW LESS
  • No tags were found...

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

Генрих Дюмулен — пр<strong>о</strong>фесс<strong>о</strong>р фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии и ист<strong>о</strong>рии религииТ<strong>о</strong>кийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> университета, авт<strong>о</strong>р мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численных м<strong>о</strong>н<strong>о</strong>графийи статей, б<strong>о</strong>лее тридцати лет изучавший в Яп<strong>о</strong>нии в<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чнуюкультуру, религии, в т<strong>о</strong>м числе <strong>дзэн</strong>-буддизм.В книге исследуется ист<strong>о</strong>рия в<strong>о</strong>зникн<strong>о</strong>вения <strong>дзэн</strong>-<strong>буддизма</strong>,традиций медитации, затрагиваются аспекты раннег<strong>о</strong> <strong>буддизма</strong>.Авт<strong>о</strong>р пр<strong>о</strong>слеживает развитие, с<strong>о</strong>вершенств<strong>о</strong>вание и <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>стикитайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, американск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, евр<strong>о</strong>пейск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong><strong>буддизма</strong>.Вы п<strong>о</strong>знак<strong>о</strong>митесь с <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вами к<strong>о</strong>нцепций «ЧетырехБлаг<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дных Истин» и «В<strong>о</strong>сьмеричн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Пути», сутью и различиямисемейных традиций «Пяти Д<strong>о</strong>м<strong>о</strong>в» и другими медитативнымипрактиками и направлениями <strong>дзэн</strong>-<strong>буддизма</strong>. Узнаете <strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зныхи фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фских учениях Сэн-чжа<strong>о</strong>. Да<strong>о</strong>-шэня. Б<strong>о</strong>дхидхармы.Да<strong>о</strong>-синя и других буддийских и <strong>дзэн</strong>ских наставник<strong>о</strong>ви патриарх<strong>о</strong>в.


ББК 86.35Д96Охраняется Зак<strong>о</strong>н<strong>о</strong>м РФ <strong>о</strong>б авт<strong>о</strong>рск<strong>о</strong>м праве.В<strong>о</strong>спр<strong>о</strong>изведение всей книги или люб<strong>о</strong>й ее частив<strong>о</strong>спрещается без письменн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> разрешения издателя.Любые п<strong>о</strong>пытки нарушения зак<strong>о</strong>набудут преслед<strong>о</strong>ваться в судебн<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>рядке.Оф<strong>о</strong>рмление худ<strong>о</strong>жника И.А. Озер<strong>о</strong>ваД96Дюмулен Генрих<strong>Ист<strong>о</strong>рия</strong> <strong>дзэн</strong>-<strong>буддизма</strong>. / Пер. с англ. Ю.В. Б<strong>о</strong>ндарева.— М.: ЗАО Центрп<strong>о</strong>лиграф, 2003. — 317 с.ISBN 5-9524-0208-9В книге пр<strong>о</strong>фесс<strong>о</strong>ра фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии и ист<strong>о</strong>рии религии Т<strong>о</strong>кийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учиверситетаанализируются усл<strong>о</strong>вия в<strong>о</strong>зникн<strong>о</strong>вения и <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вные традиции<strong>дзэн</strong>-<strong>буддизма</strong>. П<strong>о</strong>др<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> рассказан<strong>о</strong> <strong>о</strong> распр<strong>о</strong>странении и мет<strong>о</strong>д<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>мразвитии <strong>дзэн</strong>а в Яп<strong>о</strong>нии, Америке и Евр<strong>о</strong>пе, <strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зных ифил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фских учениях, а также медитативных практиках буддийских и<strong>дзэн</strong>ских наставник<strong>о</strong>в и патриарх<strong>о</strong>в.ББК 86.35© Перев<strong>о</strong>д,ЗАО «Центрп<strong>о</strong>лиграф», 2003Tooivr с аспл nine n® Худ<strong>о</strong>жественн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>ф<strong>о</strong>рмление,ISBN 5-9524-0208-9 ЗАО «Центрп<strong>о</strong>лиграф», 2003


развития. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, для п<strong>о</strong>лучения д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>верных иаутентичных знаний <strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>-<strong>буддизме</strong> следует <strong>о</strong>братитьсяк ег<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>рии.Х<strong>о</strong>чется выразить глуб<strong>о</strong>кую признательн<strong>о</strong>сть м<strong>о</strong>имяп<strong>о</strong>нским друзьям, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые вск<strong>о</strong>ре п<strong>о</strong>сле т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, как в1936 г<strong>о</strong>ду я прибыл в Страну в<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дящег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>лнца дляучебы в аспирантуре Т<strong>о</strong>кийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> императ<strong>о</strong>рск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> университета,п<strong>о</strong>знак<strong>о</strong>мили меня с <strong>дзэн</strong>-буддизм<strong>о</strong>м. Благ<strong>о</strong>даряих участию я заинтерес<strong>о</strong>вался ист<strong>о</strong>рией <strong>дзэн</strong>, иэт<strong>о</strong>т интерес не п<strong>о</strong>кидает меня и п<strong>о</strong>ныне. В к<strong>о</strong>мпаниидвух с<strong>о</strong>курсник<strong>о</strong>в — п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателей <strong>дзэн</strong> — я п<strong>о</strong>бывалв<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гих <strong>дзэн</strong>ских м<strong>о</strong>настырях в Т<strong>о</strong>ки<strong>о</strong> и ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>крестн<strong>о</strong>стях.Они же п<strong>о</strong>знак<strong>о</strong>мили меня с известнейшим с<strong>о</strong>браниемк<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в — «Мум<strong>о</strong>нкан». Эт<strong>о</strong>т сб<strong>о</strong>рник <strong>о</strong>тражаетист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>е развитие учения на пр<strong>о</strong>тяжении пятивек<strong>о</strong>в ег<strong>о</strong> стан<strong>о</strong>вления в Китае. На <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ве сб<strong>о</strong>рникабыла с<strong>о</strong>ставлена и впервые <strong>о</strong>публик<strong>о</strong>вана на немецк<strong>о</strong>мязыке краткая ист<strong>о</strong>рия китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>-<strong>буддизма</strong> [чань].П<strong>о</strong>зднее г-жа Руфь Фуллер Сасаки перевела ее наанглийский язык.В<strong>о</strong> время нашей перв<strong>о</strong>й встречи г<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>жа Сасаки предл<strong>о</strong>жиламне написать п<strong>о</strong>лную версию ист<strong>о</strong>рии <strong>дзэн</strong>-<strong>буддизма</strong>.Эт<strong>о</strong> предл<strong>о</strong>жение был<strong>о</strong> с<strong>о</strong> смех<strong>о</strong>м <strong>о</strong>твергнут<strong>о</strong>мн<strong>о</strong>й. Однак<strong>о</strong> <strong>о</strong>н<strong>о</strong> зар<strong>о</strong>дил<strong>о</strong> в<strong>о</strong> мне мысль <strong>о</strong> п<strong>о</strong>пыткесерьезн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> исслед<strong>о</strong>вания и п<strong>о</strong>дт<strong>о</strong>лкнул<strong>о</strong> кпр<strong>о</strong>ведению научных изысканий в неск<strong>о</strong>льких направлениях.В к<strong>о</strong>нце к<strong>о</strong>нц<strong>о</strong>в я нашел время для <strong>о</strong>б<strong>о</strong>бщенияпр<strong>о</strong>деланн<strong>о</strong>й раб<strong>о</strong>ты. При люб<strong>о</strong>й в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сти я старалсяв<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>лнять пр<strong>о</strong>белы в св<strong>о</strong>их записях и п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>в хр<strong>о</strong>н<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>рядке выстраивал н<strong>о</strong>вые факты.Был<strong>о</strong> бы наивным рассчитывать на т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> все тайныист<strong>о</strong>рии раскр<strong>о</strong>ются в <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>часье, иб<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гие аспектыкитайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> и п<strong>о</strong>ныне являются благ<strong>о</strong>датн<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>чв<strong>о</strong>йдля будущих исслед<strong>о</strong>ваний. Так, личн<strong>о</strong>сть Б<strong>о</strong>дхидхармы,равн<strong>о</strong> как и ист<strong>о</strong>ки учения чань, д<strong>о</strong> сих п<strong>о</strong>р вызывает нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыес<strong>о</strong>мнения. Зад<strong>о</strong>лг<strong>о</strong> д<strong>о</strong> п<strong>о</strong>явления учения <strong>дзэн</strong>6


пр<strong>о</strong>из<strong>о</strong>шл<strong>о</strong> слияние буддийских и да<strong>о</strong>сских элемент<strong>о</strong>в.Впр<strong>о</strong>чем, вряд ли в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>чн<strong>о</strong> <strong>о</strong>пределить пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>рци<strong>о</strong>нальнуюс<strong>о</strong>ставляющую да<strong>о</strong>сизма в <strong>дзэн</strong>-<strong>буддизме</strong>,равн<strong>о</strong> как и идентифицир<strong>о</strong>вать характер эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> влияния.Будем надеяться на т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> будущие исслед<strong>о</strong>ватели традициисущественн<strong>о</strong> <strong>о</strong>б<strong>о</strong>гатят наше знание ист<strong>о</strong>рии <strong>дзэн</strong>.В эт<strong>о</strong>й книге предпринята п<strong>о</strong>пытка ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> исслед<strong>о</strong>вания<strong>дзэн</strong>-<strong>буддизма</strong> на <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ве материал<strong>о</strong>в, д<strong>о</strong>ступныхк м<strong>о</strong>менту ее написания. Ее публикация на немецк<strong>о</strong>мязыке п<strong>о</strong>лучила признание известных специалист<strong>о</strong>в в эт<strong>о</strong>й<strong>о</strong>бласти, а ист<strong>о</strong>рическая д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>верн<strong>о</strong>сть текст<strong>о</strong>в п<strong>о</strong>дтвержденаведущими буддийскими учеными. В названии американск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>варианта — «<strong>Ист<strong>о</strong>рия</strong> <strong>дзэн</strong>-<strong>буддизма</strong>» — <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>п<strong>о</strong>дчеркивается ист<strong>о</strong>ричн<strong>о</strong>сть эт<strong>о</strong>й публикации.Тем не менее учение <strong>дзэн</strong> представляет не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>рическийинтерес, иб<strong>о</strong> <strong>о</strong>н<strong>о</strong> актуальн<strong>о</strong> и в наши дни.Именн<strong>о</strong> так<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>зиции я придерживался в х<strong>о</strong>де св<strong>о</strong>ихизысканий. В т<strong>о</strong> же время я убежден в неизменн<strong>о</strong>й дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>стисам<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>цесса. В предисл<strong>о</strong>виик немецк<strong>о</strong>му изданию я выразил эт<strong>о</strong> следующими сл<strong>о</strong>вами:«Вер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>, ничт<strong>о</strong> так не п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>гает пр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>вениюв суть вещей, как изучение их ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> развития.Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> результаты ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>искан<strong>о</strong>сят апри<strong>о</strong>рн<strong>о</strong> не<strong>о</strong>пределенный характер, п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й загад<strong>о</strong>чныйи замысл<strong>о</strong>ватый, сл<strong>о</strong>жные хитр<strong>о</strong>сплетения и взаим<strong>о</strong>связиист<strong>о</strong>рии п<strong>о</strong>учительны и мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>е <strong>о</strong>бъясняют...Ист<strong>о</strong>рическая наука раскрывает тайны и п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>гает пр<strong>о</strong>никнутьв суть вещей. В пр<strong>о</strong>цессе исслед<strong>о</strong>вания мы имеемдел<strong>о</strong> с фактами как так<strong>о</strong>выми, н<strong>о</strong> в т<strong>о</strong> же время пытаемсяп<strong>о</strong>стичь их смысл. При написании эт<strong>о</strong>й книгиавт<strong>о</strong>р рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>вался желанием п<strong>о</strong>знак<strong>о</strong>мить читателейс учением <strong>дзэн</strong> как м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>лнее и, пр<strong>о</strong>ливая светна ег<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>рию, п<strong>о</strong>дчеркнуть ег<strong>о</strong> непрех<strong>о</strong>дящую ценн<strong>о</strong>стьи актуальн<strong>о</strong>сть».Генрих Дюмулен


Глава 1МИСТИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫРАННЕГО БУДДИЗМА И ХИНАЯНЫБуддизм и мистицизмВ XIX ст<strong>о</strong>летии, к<strong>о</strong>гда западный мир впервые п<strong>о</strong>знак<strong>о</strong>милсяс буддизм<strong>о</strong>м, евр<strong>о</strong>пейские ученые-раци<strong>о</strong>налистырешили, чт<strong>о</strong> учение св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дн<strong>о</strong> <strong>о</strong>т <strong>о</strong>бычных религи<strong>о</strong>зныхд<strong>о</strong>гм и к<strong>о</strong>нцепций, таких, как Б<strong>о</strong>г и б<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>ткр<strong>о</strong>вение,небеса и ад, душа и бессмертие. Однак<strong>о</strong> дальнейшие исслед<strong>о</strong>ванияубедили западных фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>ф<strong>о</strong>в в <strong>о</strong>шиб<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>ститак<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>зиции. Выяснил<strong>о</strong>сь, чт<strong>о</strong> «ирраци<strong>о</strong>нальные»элементы религии — чудеса, культ п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нения святыми их м<strong>о</strong>шам — присущи не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>здней Мал<strong>о</strong>йК<strong>о</strong>леснице (Махаяне), н<strong>о</strong> св<strong>о</strong>йственны кан<strong>о</strong>ническимбуддийским текстам, пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведующим в<strong>о</strong>звышение надматериальным мир<strong>о</strong>м. С<strong>о</strong>державшиеся в сутрах свидетельства<strong>о</strong> жизни и п<strong>о</strong>движничестве Шакьямуни: ег<strong>о</strong><strong>о</strong>бращения к ученикам, ег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>венная медитация,ег<strong>о</strong> высказывания и п<strong>о</strong>ступки — все г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рил<strong>о</strong> <strong>о</strong> глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йрелиги<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>сти эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>века, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый, <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знаваявеличие св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> предназначения, указал н<strong>о</strong>вый путь п<strong>о</strong>стиженияк<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> знания и <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждения. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м,буддизм никак не вписывался в рамки религиичист<strong>о</strong>г<strong>о</strong> раци<strong>о</strong>нализма.Впр<strong>о</strong>чем, христианские сх<strong>о</strong>ластики, п<strong>о</strong>д нап<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м не<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>вержимыхд<strong>о</strong>казательств, также были вынуждены признатьрелиги<strong>о</strong>зный характер <strong>буддизма</strong>. Впл<strong>о</strong>ть д<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong>8


времени п<strong>о</strong>д «религией» п<strong>о</strong>дразумевалась трансцендентнаявзаим<strong>о</strong>связь между чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>м и перс<strong>о</strong>нифицир<strong>о</strong>ваннымБ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м или Б<strong>о</strong>жественн<strong>о</strong>й Сущн<strong>о</strong>стью. Буддизм значительн<strong>о</strong>расширил рамки представлений, связанных с религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>йжизнью как так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й. В наше время б<strong>о</strong>льшинств<strong>о</strong> ученыхпризнают ег<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зную сущн<strong>о</strong>сть и в силу ег<strong>о</strong>ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>й значим<strong>о</strong>сти и актуальн<strong>о</strong>сти ставят в <strong>о</strong>динряд с другими мир<strong>о</strong>выми религиями. Характерн<strong>о</strong>й <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>стьюучения является ег<strong>о</strong> изначальная направленн<strong>о</strong>стьна спасение всег<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>вечества.В т<strong>о</strong> же время значительн<strong>о</strong> расширил<strong>о</strong>сь представление<strong>о</strong> мистическ<strong>о</strong>й с<strong>о</strong>ставляющей учения. К<strong>о</strong>ль ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong>к<strong>о</strong>нцепция мистицизма была сф<strong>о</strong>рмир<strong>о</strong>вана христианскимиб<strong>о</strong>г<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>вами, призывавшими к неп<strong>о</strong>средственн<strong>о</strong>му<strong>о</strong>бщению с перс<strong>о</strong>нифицир<strong>о</strong>ванным Б<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м и игн<strong>о</strong>рир<strong>о</strong>вавшимимистический характер других вер<strong>о</strong>ваний, в<strong>о</strong>зниклане<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>сть пр<strong>о</strong>вести черту между к<strong>о</strong>нцепциейсверхъестественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистицизма б<strong>о</strong>жественн<strong>о</strong>й благ<strong>о</strong>датии п<strong>о</strong>нятием естественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистицизма. Следует признать,чт<strong>о</strong> н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>е представление не <strong>о</strong>тветил<strong>о</strong> на нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыев<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сы, н<strong>о</strong> п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дил<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong> н<strong>о</strong>вых. П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му<strong>о</strong>стан<strong>о</strong>вимся лишь на <strong>о</strong>бщих м<strong>о</strong>ментах и усл<strong>о</strong>вн<strong>о</strong> <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значиммистицизм как п<strong>о</strong>пытку чел<strong>о</strong>века в<strong>о</strong>звыситься д<strong>о</strong>сверхс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и сверхчувственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния. Исх<strong>о</strong>дяиз эт<strong>о</strong>й предп<strong>о</strong>сылки в<strong>о</strong>зникает не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>сть <strong>о</strong>существлениясв<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> р<strong>о</strong>да взаим<strong>о</strong><strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шений с Абс<strong>о</strong>лют<strong>о</strong>мв пр<strong>о</strong>цессе неп<strong>о</strong>средственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта. М<strong>о</strong>мент<strong>о</strong>существления к<strong>о</strong>нтакта с Абс<strong>о</strong>лют<strong>о</strong>м характеризуетсятремя непременными усл<strong>о</strong>виями, а именн<strong>о</strong>: в<strong>о</strong>звышениемличн<strong>о</strong>сти над мир<strong>о</strong>м чувственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>сприятия,пре<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лением барьер<strong>о</strong>в физическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> существ<strong>о</strong>вания ид<strong>о</strong>стижением ур<strong>о</strong>вня Абс<strong>о</strong>люта. В зависим<strong>о</strong>сти <strong>о</strong>т <strong>о</strong>бст<strong>о</strong>ятельствпр<strong>о</strong>явление этих трех элемент<strong>о</strong>в м<strong>о</strong>жет бытьразным, н<strong>о</strong> ни <strong>о</strong>дин из них нев<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>игн<strong>о</strong>рир<strong>о</strong>ватьп<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью. След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>, мистическую сферу следуетдифференцир<strong>о</strong>вать п<strong>о</strong> характеру ее пр<strong>о</strong>явления,9


будь т<strong>о</strong> к<strong>о</strong>лд<strong>о</strong>вств<strong>о</strong>, магия или ум<strong>о</strong>зрительная метафизика.С м<strong>о</strong>мента устан<strong>о</strong>вления к<strong>о</strong>нтакта с Абс<strong>о</strong>лют<strong>о</strong>ммистический <strong>о</strong>пыт, «средства спасения» и буддизм —<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> мистическую с<strong>о</strong>ставляющую — следует рассматриватькак пр<strong>о</strong>явление религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й жизни. Будда иег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватели рассматривали мистическ<strong>о</strong>е <strong>о</strong>зарение(«пр<strong>о</strong>светление») как «инструмент спасения», с п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щьюк<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>ни д<strong>о</strong>стигали «друг<strong>о</strong>г<strong>о</strong> берега».Мистический элемент — не<strong>о</strong>тъемлемая часть буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>учения, мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>план<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сть религи<strong>о</strong>зных пр<strong>о</strong>явленийк<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> нередк<strong>о</strong> удивляла как ученых, так и <strong>о</strong>бывателей.Вряд ли найдется х<strong>о</strong>тя бы <strong>о</strong>дин религи<strong>о</strong>зныйм<strong>о</strong>тив или аспект, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые не затрагивались теми илииными шк<strong>о</strong>лами на пр<strong>о</strong>тяжении мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>век<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й ист<strong>о</strong>рии<strong>буддизма</strong>. При эт<strong>о</strong>м крайне сл<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> найти связующеезвен<strong>о</strong>, <strong>о</strong>бщее для всех пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речивых ф<strong>о</strong>рм религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>служения. И все же, несм<strong>о</strong>тря на <strong>о</strong>тсутствие <strong>о</strong>бщег<strong>о</strong>знаменателя, буддизм является цел<strong>о</strong>стным учением.Св<strong>о</strong>е<strong>о</strong>бразие эт<strong>о</strong>й религии нигде не пр<strong>о</strong>является так <strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong>,как в мистическ<strong>о</strong>м аспекте учения. Мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>бразныеф<strong>о</strong>рмы учения — стр<strong>о</strong>гий нравственный к<strong>о</strong>декспервых м<strong>о</strong>нашеских с<strong>о</strong><strong>о</strong>бществ, смелые метафизическиеп<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ения «велик<strong>о</strong>й к<strong>о</strong>лесницы», м<strong>о</strong>литвенн<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нениеверующих в Амиду 1 , магические ритуалы Шинг<strong>о</strong>ни Тэндай — в т<strong>о</strong>й или ин<strong>о</strong>й степени практикуются всемип<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателями Будды.Шакьямуни, Пр<strong>о</strong>светленныйИзучение буддийских перв<strong>о</strong>ист<strong>о</strong>чник<strong>о</strong>в не дает ясн<strong>о</strong>йкартины т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, где к<strong>о</strong>нчается истинн<strong>о</strong>е жизне<strong>о</strong>писаниеБудды и начинается миф<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рчеств<strong>о</strong> 2 . Тем не менееб<strong>о</strong>льшинств<strong>о</strong> будд<strong>о</strong>л<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в признают наличие элемент<strong>о</strong>вист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>верн<strong>о</strong>сти как в палийск<strong>о</strong>м кан<strong>о</strong>не,так и в санскритских манускриптах, так как <strong>о</strong>свещениею


<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вных с<strong>о</strong>бытий жизни Гаутамы в них с<strong>о</strong>впадет. Всезаписи свидетельствуют <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>р<strong>о</strong>тным м<strong>о</strong>мент<strong>о</strong>мп<strong>о</strong>движничества Шакьямуни был мистический <strong>о</strong>пыт.В ранних сутрах п<strong>о</strong>вествуется <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> царевич из р<strong>о</strong>даШакьев п<strong>о</strong> имени Сиддхартха выбрал жизнь <strong>о</strong>тшельникаи скитальца, чт<strong>о</strong>бы п<strong>о</strong>знать смысл страдания, статьмудрец<strong>о</strong>м («муни») и пр<strong>о</strong>светленным («будда») и указатьпуть к спасению через п<strong>о</strong>стижение к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> знания.Все ист<strong>о</strong>чники сх<strong>о</strong>дятся в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong>, прежде чем встать напуть <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждающей медитации, Шакьямуни вел жизньп<strong>о</strong>лную лишений, п<strong>о</strong>дчеркивая т<strong>о</strong> <strong>о</strong>бст<strong>о</strong>ятельств<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>буддийская медитация принципиальн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тличается <strong>о</strong>тй<strong>о</strong>г<strong>о</strong>вск<strong>о</strong>й практики сам<strong>о</strong><strong>о</strong>граничения. Пр<strong>о</strong>славленныйбрахман, к к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>му <strong>о</strong>братился Шакьямуни, п<strong>о</strong>с<strong>о</strong>вет<strong>о</strong>валему пр<strong>о</strong>йти скв<strong>о</strong>зь сур<strong>о</strong>вые и <strong>о</strong>пасные испытания, в х<strong>о</strong>дек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых царевич бесстрашн<strong>о</strong> д<strong>о</strong>вел себя д<strong>о</strong> крайней степениист<strong>о</strong>щения. Однак<strong>о</strong> крайний аскетизм не принесему в<strong>о</strong>жделенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждения. Цель была д<strong>о</strong>стигнутап<strong>о</strong>сле т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, как Гаутама перестал <strong>о</strong>граничивать себя впище и встал на путь медитации, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>твратил<strong>о</strong> <strong>о</strong>т нег<strong>о</strong>пять п<strong>о</strong>путчик<strong>о</strong>в-аскет<strong>о</strong>в. Шакьямуни садится в тенисвященн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> дерева и, предавшись глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>й медитации,в<strong>о</strong>звышается над чувственным мир<strong>о</strong>м.К<strong>о</strong>гда б<strong>о</strong>рьба с чувствами к<strong>о</strong>нчилась, душа царевичазаблистала, <strong>о</strong>н пр<strong>о</strong>светлел и стал Будд<strong>о</strong>й. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> «Махасакка-сутте»Будда немедленн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тправился в Бенарес,где «запустил к<strong>о</strong>лес<strong>о</strong> д<strong>о</strong>ктрины», зав<strong>о</strong>евав признание сразуже п<strong>о</strong>сле «пр<strong>о</strong>буждения». Затем Пр<strong>о</strong>светленный встретилпять п<strong>о</strong>кинувших ег<strong>о</strong> аскет<strong>о</strong>в-<strong>о</strong>тшельник<strong>о</strong>в, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыеп<strong>о</strong>дняли ег<strong>о</strong> на смех. Невзирая на эт<strong>о</strong>, Шакьямуни <strong>о</strong>братилих в св<strong>о</strong>ю веру, заявив: «Д<strong>о</strong>стигший с<strong>о</strong>вершенства являетсявеличайшим святым Будд<strong>о</strong>й». С тех п<strong>о</strong>р как эт<strong>о</strong> сл<strong>о</strong>в<strong>о</strong>слетел<strong>о</strong> с ег<strong>о</strong> губ, <strong>о</strong>н<strong>о</strong> стал<strong>о</strong> священным именем<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателя н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й религии и спасителя чел<strong>о</strong>вечества. В<strong>о</strong>время перв<strong>о</strong>й пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>веди в Бенаресе Будда пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>згласилд<strong>о</strong>ктрины «Четырех Благ<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дных Истин» и «Срединн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>и


Пути», к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым следует идти к пр<strong>о</strong>светлению, избегаядвух крайн<strong>о</strong>стей — сур<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> аскетизма и п<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рства с<strong>о</strong>бственнымжеланиям. М<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> предп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жить, чт<strong>о</strong> именн<strong>о</strong>эти д<strong>о</strong>ктрины с<strong>о</strong>ставили сущн<strong>о</strong>сть пр<strong>о</strong>светления Шакьямуни.В легендах <strong>о</strong>н наделен сверхъестественными сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>стями.В них г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рится <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> В<strong>о</strong>звышенный сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенпр<strong>о</strong>никать скв<strong>о</strong>зь материальные предметы и читатьмысли, а сила Ег<strong>о</strong> духа сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бна исцелять б<strong>о</strong>лезни. Он<strong>о</strong>бщается с<strong>о</strong> сверхъестественными сущн<strong>о</strong>стями и м<strong>о</strong>жетвзывать к св<strong>о</strong>им пр<strong>о</strong>шлым инкарнациям. В<strong>о</strong><strong>о</strong>бражениедревних индус<strong>о</strong>в в<strong>о</strong>звел<strong>о</strong> Будду на ур<strong>о</strong>вень сверхчел<strong>о</strong>века.Чуд<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рные силы превратили ег<strong>о</strong> в «величайшег<strong>о</strong> изй<strong>о</strong>гин<strong>о</strong>в». В<strong>о</strong> всех легендах <strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>слеживаетсямистический элемент. Б<strong>о</strong>дхисаттва, нах<strong>о</strong>дящийся в «с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яниис<strong>о</strong>зерцательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>знания», вх<strong>о</strong>дит в тел<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ейматери, где, приняв п<strong>о</strong>зу л<strong>о</strong>т<strong>о</strong>са, начинает медитир<strong>о</strong>вать.Именн<strong>о</strong> таким <strong>о</strong>н представляется св<strong>о</strong>ей материМайе, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая сама вх<strong>о</strong>дит в с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние сверхс<strong>о</strong>знания.В юн<strong>о</strong>сти царевич в к<strong>о</strong>мпании друзей <strong>о</strong>тправился в сельскуюместн<strong>о</strong>сть, где, присев п<strong>о</strong>д р<strong>о</strong>з<strong>о</strong>вый куст, п<strong>о</strong>грузилсяв глуб<strong>о</strong>кую медитацию и д<strong>о</strong>стиг низшег<strong>о</strong> из четырехс<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яний с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чения (пали — джьяна; санскр. —дхьяна). Юн<strong>о</strong>ша, <strong>о</strong>круженный «<strong>о</strong>ре<strong>о</strong>л<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>зерцания»,вызвал все<strong>о</strong>бщее в<strong>о</strong>схищение. Существует немал<strong>о</strong> свидетельствт<strong>о</strong>му, чт<strong>о</strong>, перед тем как д<strong>о</strong>стичь с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния будды,Шакьямуни занимался й<strong>о</strong>гическими упражнениями.Фактически <strong>о</strong>н жил и умер мистик<strong>о</strong>м.Сутра п<strong>о</strong>вествует <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, как Пр<strong>о</strong>светленный, нах<strong>о</strong>дившийсяв прекл<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>м в<strong>о</strong>зрасте, с<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тл<strong>о</strong>жил св<strong>о</strong>йсмертный час, н<strong>о</strong> затем п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>лил силам прир<strong>о</strong>ды <strong>о</strong>держатьнад с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й верх и д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>льн<strong>о</strong> ушел из земн<strong>о</strong>й жизни. Насмертн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>дре Учитель <strong>о</strong>бращается к св<strong>о</strong>им ученикам сп<strong>о</strong>следним напутствием. В лесу на <strong>о</strong>краине Кусинагарытел<strong>о</strong> Шакьямуни умирает, а ег<strong>о</strong> дух пребывает в с<strong>о</strong>зерцании.Он пр<strong>о</strong>х<strong>о</strong>дит четыре этапа с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чения, затем ис-12


пытывает пять экстатических с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яний и вн<strong>о</strong>вь в<strong>о</strong>звращаетсяв первую дхьяну. Далее ег<strong>о</strong> душа вх<strong>о</strong>дит в с<strong>о</strong>вершеннуюнирвану (пали — париниббана) 3 .Мистические элементы, равн<strong>о</strong> как и сверхъестественныесп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>сти, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыми наделяют Будду легенды,усл<strong>о</strong>жняют п<strong>о</strong>нимание характера царевича Шакьямуникак чел<strong>о</strong>века. Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> палийский кан<strong>о</strong>н вцел<strong>о</strong>м <strong>о</strong>тражает ист<strong>о</strong>рическую реальн<strong>о</strong>сть, дух мистицизма<strong>о</strong>кутывает тайн<strong>о</strong>й саму личн<strong>о</strong>сть. Задача рек<strong>о</strong>нструкциираннег<strong>о</strong> <strong>буддизма</strong> усл<strong>о</strong>жняется тем <strong>о</strong>бст<strong>о</strong>ятельств<strong>о</strong>м,чт<strong>о</strong> никт<strong>о</strong> с п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>й уверенн<strong>о</strong>стью не сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бен в<strong>о</strong>сстан<strong>о</strong>витьистинный х<strong>о</strong>д с<strong>о</strong>бытий, пр<strong>о</strong>исшедших при жизниГаутамы. Н<strong>о</strong> <strong>о</strong>дн<strong>о</strong> м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> утверждать катег<strong>о</strong>рически: Буддастал непререкаемым религи<strong>о</strong>зным авт<strong>о</strong>ритет<strong>о</strong>м и наиб<strong>о</strong>леес<strong>о</strong>вершенным Пр<strong>о</strong>светленным, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый в пр<strong>о</strong>цессемистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта <strong>о</strong>брел высшее и непрех<strong>о</strong>дящее знание.Решительным п<strong>о</strong>дтверждением так<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жениядел служит ист<strong>о</strong>в<strong>о</strong>е признание в вере ег<strong>о</strong> ученика Шарипутры,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>лучил<strong>о</strong> название «львин<strong>о</strong>г<strong>о</strong> рыка»:«Так<strong>о</strong>ва, Г<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>ди, вера м<strong>о</strong>я в В<strong>о</strong>звышенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, и равн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>ей ник<strong>о</strong>гда не был<strong>о</strong> и ник<strong>о</strong>гда не будет. И ныне нет ни<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> аскета или брамина, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый бы превз<strong>о</strong>шел мудр<strong>о</strong>стьюи величием Ег<strong>о</strong>, Пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>». Нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыепублицисты <strong>о</strong>чень т<strong>о</strong>чн<strong>о</strong> <strong>о</strong>пределили личн<strong>о</strong>сть царевичаиз р<strong>о</strong>да Шакьев как величайшег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>зерцателя, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыйв<strong>о</strong>шел в нирвану.Медитативная практика ХинаяныД<strong>о</strong>лг<strong>о</strong>е время усилия ученых-будд<strong>о</strong>л<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в были направленына <strong>о</strong>пределение ист<strong>о</strong>к<strong>о</strong>в буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учения,и, несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>ни д<strong>о</strong>бились нес<strong>о</strong>мненных результат<strong>о</strong>в,главная цель не была ими д<strong>о</strong>стигнута. Критическийанализ палийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> кан<strong>о</strong>на и традици<strong>о</strong>нныхсанскритских текст<strong>о</strong>в не дает п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>й картины жизни и13


учения Будды в пери<strong>о</strong>д, предшеств<strong>о</strong>вавший ег<strong>о</strong> кан<strong>о</strong>низации.Принят<strong>о</strong> считать, чт<strong>о</strong> суть примитивн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>буддизма</strong>с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ит в к<strong>о</strong>нцепциях «Четырех Благ<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дных Истин»и «В<strong>о</strong>сьмеричн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Пути». Не вызывает с<strong>о</strong>мнения и т<strong>о</strong>,чт<strong>о</strong> элементы й<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>й практики были не<strong>о</strong>тъемлем<strong>о</strong>йчастью раннебуддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> служения. Ужена первых этапах стан<strong>о</strong>вления <strong>буддизма</strong> «Четыре Благ<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дныеИстины» служили <strong>о</strong>бъект<strong>о</strong>м медитации. В действительн<strong>о</strong>стибуддийская практика <strong>о</strong>тличается <strong>о</strong>т й<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>йтем, чт<strong>о</strong> буддисты, <strong>о</strong>ставаясь приверженцами«Срединн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Пути», <strong>о</strong>трицают не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>сть сур<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong>аскетизма и мученичества.В сутрах палийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> кан<strong>о</strong>на рассматривается мн<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong>этап<strong>о</strong>в мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта и экстатических с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яний,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые д<strong>о</strong>стигаются в пр<strong>о</strong>цессе уп<strong>о</strong>рных и п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янныхтренир<strong>о</strong>в<strong>о</strong>к. При всех встречающихся п<strong>о</strong>вт<strong>о</strong>рах ичастичных с<strong>о</strong>впадениях, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> затрудняютисслед<strong>о</strong>вание эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> материала, <strong>о</strong>н был изучен и <strong>о</strong>б<strong>о</strong>бщен.Хайлер предлагает п<strong>о</strong>разительную, л<strong>о</strong>гически завершенную<strong>о</strong>бщую картину, в центр к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>мещает четыреур<strong>о</strong>вня дхьяны и в<strong>о</strong>круг группирует <strong>о</strong>стальные элементыбытия. Для непредвзят<strong>о</strong>г<strong>о</strong> исслед<strong>о</strong>вателя буддийск<strong>о</strong>йлитературы все еще <strong>о</strong>стается масса в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с<strong>о</strong>в и пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речий,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые требуют разрешения. Например, незад<strong>о</strong>лг<strong>о</strong>д<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ей земн<strong>о</strong>й к<strong>о</strong>нчины Будда, с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> «Махапариниббана-сутте»,<strong>о</strong>бъяснил св<strong>о</strong>им ученикам сущн<strong>о</strong>стьпр<strong>о</strong>светления как п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>сть из тридцати семиэтап<strong>о</strong>в. Эти сведения вряд ли сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бствуют системн<strong>о</strong>му<strong>о</strong>смыслению мистическ<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ктрины <strong>буддизма</strong>. Ниже я<strong>о</strong>граничусь кратким <strong>о</strong>бз<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м структурных элемент<strong>о</strong>в им<strong>о</strong>делей, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые имеют прям<strong>о</strong>е <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шение к нашемуисслед<strong>о</strong>ванию.«В<strong>о</strong>сьмеричный Путь» к спасению прив<strong>о</strong>дит к к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>йцели с<strong>о</strong>зерцания (самадхи). Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, для еед<strong>о</strong>стижения не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>йти первые семь этап<strong>о</strong>в,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые рассматриваются как п<strong>о</strong>дг<strong>о</strong>т<strong>о</strong>вительные. С<strong>о</strong>глас-14


н<strong>о</strong> другим раннебуддийским сутрам, путь к спасениюначинается с с<strong>о</strong>блюдения нравственных зап<strong>о</strong>ведей(шила), затем прив<strong>о</strong>дит к пристальн<strong>о</strong>му с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чению(самадхи), в пр<strong>о</strong>цессе к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>бретается спасительн<strong>о</strong>езнание (пання), неразрывн<strong>о</strong> связанн<strong>о</strong>е с <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждением(вимутти). Эта четверичная ф<strong>о</strong>рмула, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая встречаетсяв<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гих перв<strong>о</strong>ист<strong>о</strong>чниках и в<strong>о</strong>семь раз п<strong>о</strong>вт<strong>о</strong>ряетсяв «Махапариниббана-сутте», является краеуг<strong>о</strong>льным камнеммистическ<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ктрины спасения в <strong>буддизме</strong> Хинаяны.Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> с<strong>о</strong>зерцание (медитация) являетсявсег<strong>о</strong> лишь средств<strong>о</strong>м, ему придается перв<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong>езначение. С<strong>о</strong>блюдение н<strong>о</strong>рм м<strong>о</strong>рали сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бствует с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чению,иб<strong>о</strong> п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>гает <strong>о</strong>бретать спасительные знания.П<strong>о</strong>мим<strong>о</strong> известных «Пяти Завет<strong>о</strong>в», м<strong>о</strong>ральный к<strong>о</strong>дексбуддиста Хинаяны п<strong>о</strong>дразумевал <strong>о</strong>бет безбрачия (брахмачарья),<strong>о</strong>буздание чувств, б<strong>о</strong>дрств<strong>о</strong>вание духа и сам<strong>о</strong>к<strong>о</strong>нтр<strong>о</strong>лькак непременные усл<strong>о</strong>вия для с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чения. В<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>м из предлагаемых палийским кан<strong>о</strong>н<strong>о</strong>м сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>вмедитации, именуем<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>зерцанием на «Четырех Неизмеримых»(аппаманя), «Четырьмя Обителями Брахмы»(брахмавихара) или «Четырьмя Пр<strong>о</strong>буждениями» (бхавана),наблюдается тесная взаим<strong>о</strong>связь с м<strong>о</strong>ральнымипринципами. Вып<strong>о</strong>лняя эти упражнения, м<strong>о</strong>нах значительн<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>двигается в четырех направлениях, ведущих кд<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>сердечию (метта), сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>сти к с<strong>о</strong>страданию (каруна),с<strong>о</strong>чувствию (мудита) и нев<strong>о</strong>змутим<strong>о</strong>сти (упекха).Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, «<strong>о</strong>н п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляет переп<strong>о</strong>лняющей ег<strong>о</strong> сердцесиле д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>желательн<strong>о</strong>сти (с<strong>о</strong>страдания, с<strong>о</strong>чувствия,нев<strong>о</strong>змутим<strong>о</strong>сти) распр<strong>о</strong>страняться п<strong>о</strong> всему миру». Впр<strong>о</strong>цессе вып<strong>о</strong>лнения эт<strong>о</strong>й техники, на не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>стьк<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й ссылается и «Й<strong>о</strong>га-сутра», <strong>о</strong>бретаются д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>детелид<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>желательн<strong>о</strong>сти, с<strong>о</strong>страдания, с<strong>о</strong>чувствия и сам<strong>о</strong><strong>о</strong>бладания.Хайлер п<strong>о</strong>дчеркивает, чт<strong>о</strong> «с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чение являетсячист<strong>о</strong> дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й деятельн<strong>о</strong>стью, а п<strong>о</strong>за сидя представляетс<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й лишь всп<strong>о</strong>м<strong>о</strong>гательный факт<strong>о</strong>р. И все же в буд-15


дизме высшие ур<strong>о</strong>вни медитации и экстатическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янияне<strong>о</strong>тделимы <strong>о</strong>т п<strong>о</strong>зы с<strong>о</strong> скрещенными н<strong>о</strong>гами.П<strong>о</strong>иски ее ист<strong>о</strong>к<strong>о</strong>в прив<strong>о</strong>дят нас в далек<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>шл<strong>о</strong>е, кстатуэтке из раск<strong>о</strong>п<strong>о</strong>к в М<strong>о</strong>хендж<strong>о</strong>-Дар<strong>о</strong>, из<strong>о</strong>бражающеймедитирующее б<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong>. В Упанишадах и сутрах Хинаянырассказывается <strong>о</strong>б аскетах и учениках Будды, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыесидели в медитации в тени деревьев, наслаждаясьпр<strong>о</strong>хлад<strong>о</strong>й, д<strong>о</strong>стигая единения с Брахман<strong>о</strong>м, п<strong>о</strong>стигаятщету и уб<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong> всег<strong>о</strong> мирск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и предвкушая блаженств<strong>о</strong>нирваны.Не менее важным к<strong>о</strong>мп<strong>о</strong>нент<strong>о</strong>м являются дыхательныеупражнения, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые также принадлежат наследиюиндийск<strong>о</strong>й й<strong>о</strong>ги. В т<strong>о</strong> время как в<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гих упражненияхй<strong>о</strong>ги требуется с<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>давление сам<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>цессадыхания как <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й жизненн<strong>о</strong>й функции,«велик<strong>о</strong>лепный и рад<strong>о</strong>стный» к<strong>о</strong>нтр<strong>о</strong>ль над дыханием,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый прев<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>сится в хинаянских сутрах <strong>о</strong>т именисам<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Будды, п<strong>о</strong>дчеркивает ег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>е п<strong>о</strong><strong>о</strong>щрение.«М<strong>о</strong>нах <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знает каждый вд<strong>о</strong>х и выд<strong>о</strong>х. К<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>нделает глуб<strong>о</strong>кий вд<strong>о</strong>х или медленный выд<strong>о</strong>х, т<strong>о</strong> <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знаетэт<strong>о</strong>. К<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>н делает к<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ткий вд<strong>о</strong>х и быстрый выд<strong>о</strong>х, т<strong>о</strong>также <strong>о</strong>тдает себе в эт<strong>о</strong>м <strong>о</strong>тчет». Буддисты не приемлютпринудительный характер й<strong>о</strong>гических дыхательных упражнений.Кр<strong>о</strong>ме т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, на четверт<strong>о</strong>м ур<strong>о</strong>вне (этапе) дхьяныдыхание стан<strong>о</strong>вится едва <strong>о</strong>щутимым. Четыре ур<strong>о</strong>внядхьяны и четыре царства беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>сти (арупа), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыев палийск<strong>о</strong>м кан<strong>о</strong>не нередк<strong>о</strong> асс<strong>о</strong>циируются с девятымэтап<strong>о</strong>м разрушения с<strong>о</strong>знания и чувственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>сприятия(нир<strong>о</strong>дха), с<strong>о</strong>ставляют <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ву мистических практик в<strong>буддизме</strong> Хинаяны.П<strong>о</strong>сле пре<strong>о</strong>д<strong>о</strong>ления пяти препятствий (ниварана) —-желаний, ненависти, лени, страха и с<strong>о</strong>мнений — начинаетсяп<strong>о</strong>дъем п<strong>о</strong> четырем ступеням дхьяны. На перв<strong>о</strong>мэтапе, предп<strong>о</strong>лагающем внутреннюю умир<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>ренн<strong>о</strong>стьи <strong>о</strong>тказ <strong>о</strong>т желаний, х<strong>о</strong>тя внешние <strong>о</strong>бъекты и пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжаютв<strong>о</strong>сприниматься, адепта <strong>о</strong>хватывает блаженн<strong>о</strong>е16


чувств<strong>о</strong>. На вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м этапе <strong>о</strong>существляется <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждение<strong>о</strong>т <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>в внешнег<strong>о</strong> мира, и рад<strong>о</strong>сть пр<strong>о</strong>низывает тел<strong>о</strong>медитирующег<strong>о</strong>. На третьем этапе <strong>о</strong>щущение рад<strong>о</strong>стиуступает мест<strong>о</strong> нев<strong>о</strong>змутим<strong>о</strong>сти, а дух<strong>о</strong>вная с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ченн<strong>о</strong>стьд<strong>о</strong>стигает св<strong>о</strong>ей кульминации. Четвертая, наивысшаяступень дхьяны представляет с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>й<strong>о</strong>трешенн<strong>о</strong>сти (упекха), к<strong>о</strong>гда исчезают все мирские рад<strong>о</strong>стии печали, а вместе с ними и сам внешний мир.С<strong>о</strong>зерцая беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>сть, м<strong>о</strong>нах п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>х<strong>о</strong>дитцарства беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>сти пр<strong>о</strong>странства, беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>стис<strong>о</strong>знания, небытия и мира, лежащег<strong>о</strong> за граньюс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и бесс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>. П<strong>о</strong>следующее разрушение«с<strong>о</strong>знания и чувственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>сприятия» с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствуетэкстатическ<strong>о</strong>му с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янию, н<strong>о</strong> не к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>му<strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждению в нирване.Существует мн<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong> медитативных практик, н<strong>о</strong> техникечетырех дхьян <strong>о</strong>тдается явн<strong>о</strong>е предп<strong>о</strong>чтение. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong>кан<strong>о</strong>ну Будда в<strong>о</strong>шел в нирвану на четверт<strong>о</strong>м этапедхьяны. Эта ступень с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чения с<strong>о</strong>здает предп<strong>о</strong>сылкидля <strong>о</strong>бретения высших дух<strong>о</strong>вных сил, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые играютважную р<strong>о</strong>ль как в й<strong>о</strong>ге, так и в <strong>буддизме</strong> Хинаяны.К числу таких магических сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>стей (иддхи) <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сятсялевитация, телеп<strong>о</strong>ртация, умение пр<strong>о</strong>никать скв<strong>о</strong>зьматериальные <strong>о</strong>бъекты, <strong>о</strong>ставаться невидимым, прикасатьсяк луне и с<strong>о</strong>лнцу, а также ясн<strong>о</strong>видение и т. п. С<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яниядхьяны п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждают еще <strong>о</strong>дн<strong>о</strong> чудесн<strong>о</strong>е качеств<strong>о</strong> —так называем<strong>о</strong>е тр<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>е знание (тевидджа), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>еп<strong>о</strong>дразумевает сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>сть всп<strong>о</strong>минать св<strong>о</strong>и предыдущиев<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щения, предвидеть судьбу всех живых существ вбеск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>м цикле перер<strong>о</strong>ждений, п<strong>о</strong>стигать сущн<strong>о</strong>стьстрадания и сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>в ег<strong>о</strong> пре<strong>о</strong>д<strong>о</strong>ления. Вп<strong>о</strong>лне уместн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рить <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> наивысшее знание, т<strong>о</strong> есть <strong>о</strong>тправнаят<strong>о</strong>чка буддийск<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ктрины, был<strong>о</strong> <strong>о</strong>бретен<strong>о</strong> на высшихур<strong>о</strong>внях мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стижения. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м,были с<strong>о</strong>зданы предп<strong>о</strong>сылки для с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния свят<strong>о</strong>г<strong>о</strong>(архат).17


В эт<strong>о</strong>й связи следует уп<strong>о</strong>мянуть <strong>о</strong> двух направленияхв практике с<strong>о</strong>зерцания, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые взяты на в<strong>о</strong><strong>о</strong>ружение<strong>дзэн</strong>-буддизм<strong>о</strong>м, х<strong>о</strong>тя <strong>о</strong>стальные техники Хинаяны<strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong> утрачены. Объекты с<strong>о</strong>зерцания (камматтхана),п<strong>о</strong>др<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> рассм<strong>о</strong>тренные в «Махасаттипаттханасутте»,с<strong>о</strong><strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сятся ск<strong>о</strong>рее с псих<strong>о</strong>техник<strong>о</strong>й, чем сдух<strong>о</strong>вным размышлением. И все же <strong>о</strong>ни нав<strong>о</strong>дят м<strong>о</strong>нахана мысли <strong>о</strong> прех<strong>о</strong>дящем характере земн<strong>о</strong>й жизни(аничча), несубстанци<strong>о</strong>нальн<strong>о</strong>сти бытия (анатта) и все<strong>о</strong>бщн<strong>о</strong>стистрадания (дуккхам), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые являются зал<strong>о</strong>г<strong>о</strong>муспеха буддийск<strong>о</strong>й медитации. Религия <strong>дзэн</strong> ненавязывает верующему детальных предписаний, анал<strong>о</strong>гичныхтем, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые предлагались адептам <strong>буддизма</strong>Хинаяны. Тем не менее всякий не<strong>о</strong>фит вып<strong>о</strong>лняет упражнения,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> древним предписаниям,с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чивают внимание на мерз<strong>о</strong>стях и неприглядн<strong>о</strong>стифизическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> тела, дезавуируют ег<strong>о</strong> мнимую крас<strong>о</strong>туи дем<strong>о</strong>нстрируют чел<strong>о</strong>веческие п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ки. Мастера<strong>дзэн</strong> рассказывают ученикам <strong>о</strong> смерти и д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>льн<strong>о</strong>м<strong>о</strong>тказе <strong>о</strong>т мирских уд<strong>о</strong>в<strong>о</strong>льствий, так как п<strong>о</strong>стижениеэтих пр<strong>о</strong>стых истин с<strong>о</strong>кращает путь к пр<strong>о</strong>светлению.Атм<strong>о</strong>сфера, царящая в <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>м м<strong>о</strong>настыре, ст<strong>о</strong>ль женасыщена <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знанием прех<strong>о</strong>дящег<strong>о</strong> характера бытия,как эт<strong>о</strong> был<strong>о</strong> в местах с<strong>о</strong>браний бхикку.Так, упражнение «касина», наряду с другими, прив<strong>о</strong>дитк с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янию бдительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>зерцания. В пр<strong>о</strong>цессе ег<strong>о</strong>вып<strong>о</strong>лнения исключительная степень с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ченн<strong>о</strong>стид<strong>о</strong>стигается за счет направления п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ка с<strong>о</strong>знания на материальный<strong>о</strong>бъект. М<strong>о</strong>нах пристальн<strong>о</strong> всматривается вкруг из глины или земли, в с<strong>о</strong>суд с в<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й, в пламя <strong>о</strong>гняили в п<strong>о</strong>качиваемую ветр<strong>о</strong>м вершину дерева (так называемаякасина четырех элемент<strong>о</strong>в — земли, в<strong>о</strong>ды, <strong>о</strong>гня иветра [в<strong>о</strong>здуха]). Внимание также м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> фиксир<strong>о</strong>вать нацвет<strong>о</strong>в<strong>о</strong>м, свет<strong>о</strong>в<strong>о</strong>м или пр<strong>о</strong>странственн<strong>о</strong>м пятне. М<strong>о</strong>нахвсматривается в <strong>о</strong>бъект д<strong>о</strong> тех п<strong>о</strong>р, п<strong>о</strong>ка <strong>о</strong>браз не запечатлитсяв ег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>знании наст<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> <strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> в лю-18


б<strong>о</strong>й м<strong>о</strong>мент ег<strong>о</strong> м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> будет в<strong>о</strong>сс<strong>о</strong>здать, не <strong>о</strong>ткрываяглаз.В тантрическ<strong>о</strong>м <strong>буддизме</strong> исп<strong>о</strong>льзуется анал<strong>о</strong>гичныйсп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б медитации на мандале, и не исключен<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> ег<strong>о</strong>пр<strong>о</strong><strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м была касина. В <strong>дзэн</strong> так же, как и в тантризме,исп<strong>о</strong>льзуются из<strong>о</strong>бражения дух<strong>о</strong>вных реальн<strong>о</strong>стей, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыев<strong>о</strong>спринимаются п<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>м чувственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чения.В китайск<strong>о</strong>м <strong>дзэн</strong> (чань) адепты секты вей-янвып<strong>о</strong>лняют упражнение «круг<strong>о</strong>вых фигур», ист<strong>о</strong>ки к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дят к раннебуддийск<strong>о</strong>й технике касина. Симв<strong>о</strong>лическиеиз<strong>о</strong>бражения метафизических к<strong>о</strong>нцепций такжераспр<strong>о</strong>странены в <strong>дзэн</strong>-<strong>буддизме</strong>. При эт<strong>о</strong>м симв<strong>о</strong>лы нет<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> <strong>о</strong>т<strong>о</strong>бражают абстрактные п<strong>о</strong>нятия, н<strong>о</strong> и служатсредств<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чения.Исслед<strong>о</strong>вания практики медитации в <strong>буддизме</strong> Хинаянып<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляют судить <strong>о</strong> степени пр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>вения мистическихэлемент<strong>о</strong>в в сам<strong>о</strong> учение. В сущн<strong>о</strong>сти, уже существуетмнение, с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>му «буддизм буквальн<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>питан й<strong>о</strong>г<strong>о</strong>й». Люб<strong>о</strong>му элементу раннебуддийск<strong>о</strong>ймедитации м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> найти анал<strong>о</strong>ги в древнеиндийск<strong>о</strong>й традициий<strong>о</strong>ги. Если исх<strong>о</strong>дить из т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>рическибуддизм Хинаяны развивался на <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ве психических техник,т<strong>о</strong> в сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бах медитации нетрудн<strong>о</strong> <strong>о</strong>пределить характерразных с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яний с<strong>о</strong>знания. Н<strong>о</strong> <strong>о</strong> вых<strong>о</strong>де на ур<strong>о</strong>веньтрансцендентальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>знания не м<strong>о</strong>жет быть иречи.Буддизм Хинаяны <strong>о</strong>дух<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рил й<strong>о</strong>гу, <strong>о</strong>бъединив еепсихические упражнения с м<strong>о</strong>ральным и религи<strong>о</strong>знымп<strong>о</strong>иск<strong>о</strong>м спасения, н<strong>о</strong> расписался в св<strong>о</strong>ей метафизическ<strong>о</strong>йнес<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ятельн<strong>о</strong>сти. Знание, не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>е для медитации,н<strong>о</strong>сит утилитарный характер и имеет значениелишь как средств<strong>о</strong> п<strong>о</strong>иска пути к спасению, а именн<strong>о</strong>к ух<strong>о</strong>ду <strong>о</strong>т беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>й игры р<strong>о</strong>ждений и смертей и избавлению<strong>о</strong>т страдания. След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>, мы не м<strong>о</strong>жемпризнать мистическую прир<strong>о</strong>ду хинаянских медитативныхупражнений, иб<strong>о</strong> истинный мистицизм <strong>о</strong>значает19


неп<strong>о</strong>средственную взаим<strong>о</strong>связь с Абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>й Реальн<strong>о</strong>стью.В <strong>буддизме</strong> Хинаяны в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с Абс<strong>о</strong>люта в<strong>о</strong>зникаетв связи с д<strong>о</strong>ктрин<strong>о</strong>й нирваны, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая имеет решающеезначение для всей системы, равн<strong>о</strong> как и для в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>наличия в ней мистических элемент<strong>о</strong>в.Нирвана как к<strong>о</strong>нечная цель мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> путиЭтим<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гически сл<strong>о</strong>в<strong>о</strong> «нирвана» имеет негативн<strong>о</strong>езначение. Он<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дит <strong>о</strong>т глаг<strong>о</strong>ла «ва» («дуть п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>ветру») с <strong>о</strong>трицательн<strong>о</strong>й приставк<strong>о</strong>й «нир», <strong>о</strong>значающей«<strong>о</strong>тсутствие всяк<strong>о</strong>г<strong>о</strong> движения» — к<strong>о</strong>гда ветерстихает, <strong>о</strong>г<strong>о</strong>нь гаснет, свет и звезды меркнут, а свят<strong>о</strong>йумирает. «О, друг, нирвана — эт<strong>о</strong> угасание желания, ненавистии иллюзий». «Тел<strong>о</strong> сл<strong>о</strong>млен<strong>о</strong>, с<strong>о</strong>знание <strong>о</strong>стан<strong>о</strong>вил<strong>о</strong>сь,чувственн<strong>о</strong>е в<strong>о</strong>сприятие исчезл<strong>о</strong>, силы в<strong>о</strong><strong>о</strong>браженияиссякли, сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>сть к п<strong>о</strong>стижению исчерпана».С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> известн<strong>о</strong>му сравнению Будды свят<strong>о</strong>й исчезаетв нирване п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> пламени, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е угасает и исчезаетв светильнике п<strong>о</strong>сле т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, как в нем заканчивается масл<strong>о</strong>.П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бные сл<strong>о</strong>ва и <strong>о</strong>бразы асс<strong>о</strong>циируются с <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательнымуничт<strong>о</strong>жением 4 .В т<strong>о</strong> же время буддисты всегда считали нирвану св<strong>о</strong>ей<strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong>й целью, к к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й <strong>о</strong>ни стремились какк наивысшему счастью. В древнем сб<strong>о</strong>рнике гимн<strong>о</strong>в, с<strong>о</strong>ставленн<strong>о</strong>мм<strong>о</strong>нахами и м<strong>о</strong>нахинями, с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждения прев<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>сится на все лады.Нирвана рассматривается как с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждение,высшая благ<strong>о</strong>дать, <strong>о</strong>битель мира и <strong>о</strong>стр<strong>о</strong>в спасения.В<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> ли, чт<strong>о</strong>бы за п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бными <strong>о</strong>пределениямискрывались пуст<strong>о</strong>та и небытие? П<strong>о</strong>чему же ранние буддистыумалчивали <strong>о</strong> п<strong>о</strong>зитивн<strong>о</strong>м начале? В кан<strong>о</strong>ническихбуддийских текстах также уделяется внимание эт<strong>о</strong>мупр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речию. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> этим ист<strong>о</strong>чникам Будду нередк<strong>о</strong>спрашивали <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, будет ли С<strong>о</strong>вершенный существ<strong>о</strong>-20


вать п<strong>о</strong>сле смерти или нет. Сиддхарттха укл<strong>о</strong>нялся <strong>о</strong>т<strong>о</strong>твета, иб<strong>о</strong> <strong>о</strong>н не представлял практическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> интересаи н<strong>о</strong>сил чист<strong>о</strong> спекулятивный характер п<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шениюк главн<strong>о</strong>й цели — д<strong>о</strong>стижению спасения. П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му ег<strong>о</strong>и <strong>о</strong>бвиняли в агн<strong>о</strong>стицизме. Однак<strong>о</strong> не исключен<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>Будда в<strong>о</strong>здерживался высказываться п<strong>о</strong> п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду загр<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>йжизни в силу т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>веческие сл<strong>о</strong>ва не сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бныдать адекватн<strong>о</strong>е выражение т<strong>о</strong>му, чт<strong>о</strong> лежит п<strong>о</strong> туст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ну физическ<strong>о</strong>й реальн<strong>о</strong>сти. «Друг<strong>о</strong>й берег», царств<strong>о</strong>бессмертия лежат вне сферы л<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>смысленияи д<strong>о</strong>ступны лишь мистическ<strong>о</strong>му п<strong>о</strong>стижению.П<strong>о</strong>пытки разрешить парад<strong>о</strong>кс буддийск<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ктрины<strong>о</strong> нирване наталкиваются на выб<strong>о</strong>р либ<strong>о</strong> нигилистическ<strong>о</strong>й,либ<strong>о</strong> материалистическ<strong>о</strong>й интерпретации. Тем неменее Будда <strong>о</strong>твергал <strong>о</strong>ба этих п<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>да. Он <strong>о</strong>бъявил ересьюматериалистическ<strong>о</strong>-нигилистическую иде<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гию(уччхеда-вада), <strong>о</strong>трицающую такие п<strong>о</strong>нятия, как кармаи <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждение, равн<strong>о</strong> как и метафизическ<strong>о</strong>е учение <strong>о</strong>субстанции (сассата-вада), признающее существ<strong>о</strong>ваниенеразрушимых тел. В<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>, <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательным сл<strong>о</strong>в<strong>о</strong>м вбуддийск<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии стал пресл<strong>о</strong>вутый СрединныйПуть, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый метафизики Махаяны п<strong>о</strong>зднее тракт<strong>о</strong>валикак высшую мудр<strong>о</strong>сть. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>му будд<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гуУи, причинная цепь из двенадцати звеньев(патиччасамуппада), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая <strong>о</strong>ткрылась Будде как <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждающеезнание, не <strong>о</strong>значает случайн<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>стипр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>ждения вещей, н<strong>о</strong> представляет с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>йвсе<strong>о</strong>бщий зак<strong>о</strong>н стан<strong>о</strong>вления в<strong>о</strong> взаим<strong>о</strong>зависим<strong>о</strong>сти 5 . Неисключен<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> Будда, так же как вп<strong>о</strong>следствии Гераклити Ницше, был приверженцем «чист<strong>о</strong>ты стан<strong>о</strong>вления»,н<strong>о</strong>, в <strong>о</strong>тличие <strong>о</strong>т п<strong>о</strong>следних, в мистическ<strong>о</strong>м<strong>о</strong>зарении <strong>о</strong>н <strong>о</strong>брел т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> эти фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фы в<strong>о</strong>спринималикак метафизическую интуицию. Весьма примечательн<strong>о</strong>,чт<strong>о</strong>, перед тем как п<strong>о</strong>кинуть бренный мир, Будда неутешал св<strong>о</strong>их п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателей надежд<strong>о</strong>й на <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждениев нирване, н<strong>о</strong> указывал на непрел<strong>о</strong>жный зак<strong>о</strong>н, с<strong>о</strong>-21


гласн<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>му все р<strong>о</strong>жденные умрут, а все ф<strong>о</strong>рмы <strong>о</strong>бреченына распад.Однак<strong>о</strong> если предп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жить, чт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>зиция адепт<strong>о</strong>в Хинаяныс<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ятельна, и принять причинную цепь из двенадцатизвеньев в свете д<strong>о</strong>ктрины <strong>о</strong> карме и сансаре как<strong>о</strong>бъяснение непрерывн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> изначальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> влияния на наст<strong>о</strong>ящее,пр<strong>о</strong>шл<strong>о</strong>е и будущее, т<strong>о</strong> нирвана <strong>о</strong>значает <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждение<strong>о</strong>т круга р<strong>о</strong>ждений и смертей и, след<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>,является ух<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м <strong>о</strong>т жизненных страданий, п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>жденныхкарм<strong>о</strong>й. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> буддийск<strong>о</strong>й термин<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии бытие представлен<strong>о</strong>Пятью Элементами (скандха), существ<strong>о</strong>вание к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыхв<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> лишь в пр<strong>о</strong>цессе цикла реинкарнаций (сансара).Чт<strong>о</strong> же касается «<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ва св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ды», «друг<strong>о</strong>г<strong>о</strong> берега»,т<strong>о</strong> <strong>о</strong>н лежит вне сферы интеллектуальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стижения.Раннебуддийские фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фы, скл<strong>о</strong>нные к скептицизмуи пессимизму, даже не пытались искать в учении в<strong>о</strong>звышенныем<strong>о</strong>тивы. Пр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>венные сл<strong>о</strong>ва срываются с губист<strong>о</strong>вых п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателей веры — м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в и м<strong>о</strong>нахинь, привнесшихв учение экзальтацию и мистическую <strong>о</strong>краску.Читаем: «Существует нер<strong>о</strong>жденн<strong>о</strong>е, нев<strong>о</strong>зникшее, нес<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>ренн<strong>о</strong>е,не<strong>о</strong>ф<strong>о</strong>рмленн<strong>о</strong>е. Не будь ег<strong>о</strong> — нер<strong>о</strong>жденн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>,нев<strong>о</strong>зникшег<strong>о</strong>, нес<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>ренн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, не<strong>о</strong>ф<strong>о</strong>рмленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, — т<strong>о</strong> небыл<strong>о</strong> бы вых<strong>о</strong>да из мира р<strong>о</strong>ждений, стан<strong>о</strong>вления, с<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рения,<strong>о</strong>ф<strong>о</strong>рмления». «Великий <strong>о</strong>кеан безбрежен, неизмерими безд<strong>о</strong>нен... Так<strong>о</strong>в же и С<strong>о</strong>вершенный: Он неп<strong>о</strong>стижим,неизмерим и неисчерпаем». Здесь <strong>о</strong>трицание <strong>о</strong>значает п<strong>о</strong>лныйвых<strong>о</strong>д за пределы в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>стей чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>й мыслии сл<strong>о</strong>ва.В Упанишадах также г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рится <strong>о</strong> Вселенн<strong>о</strong>й и Пуст<strong>о</strong>теб<strong>о</strong>га Брахмы. В следующих стихах мы слышим ту жемистическую н<strong>о</strong>ту, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая пр<strong>о</strong>звучала в <strong>о</strong>трывке, пр<strong>о</strong>цитир<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>мОльденберг<strong>о</strong>м:Неп<strong>о</strong>стижим т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong> <strong>о</strong>брел усп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ение.Не изречь <strong>о</strong> нем ни един<strong>о</strong>г<strong>о</strong> сл<strong>о</strong>ва.Улетучил<strong>о</strong>сь все, за чт<strong>о</strong> цеплялась мысль.Цепями безм<strong>о</strong>лвия ск<strong>о</strong>ваны уста.22


Итак, мистический нап<strong>о</strong>р лучшей из индийских традиций<strong>о</strong>живил й<strong>о</strong>гические упражнения. Нирвана стан<strong>о</strong>витсяне гип<strong>о</strong>тетическим с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янием, в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жным вдалек<strong>о</strong>м будущем, н<strong>о</strong> д<strong>о</strong>стижимым сейчас, в «<strong>о</strong>б<strong>о</strong>зрим<strong>о</strong>йп<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>сти» (диттхе дхамме). «Мирская» нирвана<strong>о</strong>тличается <strong>о</strong>т «запредельн<strong>о</strong>й» лишь неизменн<strong>о</strong>стьютелесн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> субстрата (упадхи), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый б<strong>о</strong>лее не присущС<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>му 6 .В значительн<strong>о</strong>й степени буддизм Хинаяны с<strong>о</strong>хранилсв<strong>о</strong>ю актуальн<strong>о</strong>сть и живучесть благ<strong>о</strong>даря мистикам, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыеискали пути к Абс<strong>о</strong>люту, х<strong>о</strong>тя и <strong>о</strong>трицали ег<strong>о</strong>ум<strong>о</strong>зрительн<strong>о</strong>. П<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ей прир<strong>о</strong>де мистицизм тесн<strong>о</strong> связанс с<strong>о</strong>блюдением этических н<strong>о</strong>рм и с метафизическимип<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ениями. Адепты Хинаяны свят<strong>о</strong> верили в значим<strong>о</strong>стьм<strong>о</strong>ральных зап<strong>о</strong>ведей. Изначальн<strong>о</strong> буддизм<strong>о</strong>тстаивал ст<strong>о</strong>ль же стр<strong>о</strong>гий к<strong>о</strong>нтр<strong>о</strong>ль над чувственн<strong>о</strong>йсфер<strong>о</strong>й, чт<strong>о</strong> и Срединный Путь, п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватели к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong>искали равн<strong>о</strong>весия между уд<strong>о</strong>в<strong>о</strong>льствием и аскетическ<strong>о</strong>йпрактик<strong>о</strong>й. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м была зал<strong>о</strong>жена <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вадля дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> р<strong>о</strong>ста. Отсутствие метафизическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>смысленияс<strong>о</strong> временем был<strong>о</strong> к<strong>о</strong>мпенсир<strong>о</strong>ван<strong>о</strong> фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фскимик<strong>о</strong>нцепциями Б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>й К<strong>о</strong>лесницы, <strong>о</strong>дух<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>реннымимистическим пр<strong>о</strong>зрением. В метафизике Махаянып<strong>о</strong>явились н<strong>о</strong>вые элементы, н<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>рическая преемственн<strong>о</strong>стьв<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ржеств<strong>о</strong>вала.


Глава 2МИСТИЦИЗМ В УЧЕНИИ МАХАЯНЫМир<strong>о</strong><strong>о</strong>щущение и мистицизмСв<strong>о</strong>е<strong>о</strong>бразие буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>сприятия жизни с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>итв мистическ<strong>о</strong>й с<strong>о</strong>ставляющей ег<strong>о</strong> фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая<strong>о</strong>тталкивается <strong>о</strong>т двух не внушающих <strong>о</strong>птимизма к<strong>о</strong>нцепций,ниспр<strong>о</strong>вержение к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых стан<strong>о</strong>вится в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жнымлишь для тех, кт<strong>о</strong> <strong>о</strong>бретает высшее знание. В<strong>о</strong>-первых,буддисты убеждены в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> прир<strong>о</strong>да вещей — истиннаяреальн<strong>о</strong>сть — с<strong>о</strong>крыта <strong>о</strong>т чел<strong>о</strong>века, а чувства и л<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>е<strong>о</strong>смысление вв<strong>о</strong>дят ег<strong>о</strong> в заблуждение и сбиваютс пути истинн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>. Чел<strong>о</strong>век живет в неведении, илишь крайнее напряжение внутренних сил сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> разрушитьиллюзии, за к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые <strong>о</strong>н цепляется с присущейему жадн<strong>о</strong>стью. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, истинная реальн<strong>о</strong>стьстан<strong>о</strong>вится д<strong>о</strong>стижим<strong>о</strong>й лишь в пр<strong>о</strong>цессе мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>пыта. В<strong>о</strong>-вт<strong>о</strong>рых, с<strong>о</strong>знание прех<strong>о</strong>дящей прир<strong>о</strong>ды всег<strong>о</strong>земн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наст<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> ук<strong>о</strong>ренил<strong>о</strong>сь в с<strong>о</strong>знании в<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чныхлюдей, чт<strong>о</strong> в п<strong>о</strong>исках истины чел<strong>о</strong>век с надежд<strong>о</strong>й <strong>о</strong>бращаетсв<strong>о</strong>й вз<strong>о</strong>р в ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ну мистики. Адепт Хинаяны д<strong>о</strong>стигает«друг<strong>о</strong>г<strong>о</strong> берега», избавляется <strong>о</strong>т желаний и б<strong>о</strong>ли,в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых <strong>о</strong>н усматривает причинную цепь бренн<strong>о</strong>стичел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> существ<strong>о</strong>вания, и, таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, разрушаетневедение. В <strong>буддизме</strong> Махаяны несубстанци<strong>о</strong>нальн<strong>о</strong>стьстрадания п<strong>о</strong>знается в пр<strong>о</strong>цессе <strong>о</strong>бретения трансцендентн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>знания. Интуитивн<strong>о</strong> предп<strong>о</strong>чтение <strong>о</strong>тдаетсяспасению, н<strong>о</strong> не фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фск<strong>о</strong>му <strong>о</strong>смыслению.24


В <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ве буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Пути зал<strong>о</strong>жен<strong>о</strong> <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знание жалк<strong>о</strong>йприр<strong>о</strong>ды чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> существ<strong>о</strong>вания, <strong>о</strong>бманчив<strong>о</strong>й видим<strong>о</strong>стивнешнег<strong>о</strong> мира и невежества эг<strong>о</strong>истическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> «я».Итак, сильн<strong>о</strong>е непре<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лим<strong>о</strong>е стремление чел<strong>о</strong>века к спасениюстан<strong>о</strong>вится <strong>о</strong>чевидным. Для всех буддист<strong>о</strong>в спасение<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествляется с высшим знанием, <strong>о</strong>бретение к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>существляется в пр<strong>о</strong>цессе медитативн<strong>о</strong>й практики имистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта. В <strong>о</strong>тсутствии спасительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> знаниячел<strong>о</strong>век неизбежн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тдается на в<strong>о</strong>лю в<strong>о</strong>лн <strong>о</strong>кеана неп<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янства,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый в индийск<strong>о</strong>м в<strong>о</strong><strong>о</strong>бражении пр<strong>о</strong>стираетсяд<strong>о</strong> беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>сти. Ни л<strong>о</strong>гика, ни наб<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть, ниаскетизм, н<strong>о</strong> лишь высшее, с<strong>о</strong>кр<strong>о</strong>венн<strong>о</strong>е и с труд<strong>о</strong>м д<strong>о</strong>стижим<strong>о</strong>емистическ<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>зрение сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> д<strong>о</strong>ставить чел<strong>о</strong>векана берег вечн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждения.Каким же <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>е мир<strong>о</strong><strong>о</strong>щущение <strong>о</strong>тразил<strong>о</strong>сьв н<strong>о</strong>вых фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фских ф<strong>о</strong>рмах Махаяны? И как<strong>о</strong>выследы, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>ставила Б<strong>о</strong>льшая К<strong>о</strong>лесница в св<strong>о</strong>их странствияхп<strong>о</strong> Азиатск<strong>о</strong>му к<strong>о</strong>нтиненту?Ист<strong>о</strong>ки МахаяныД<strong>о</strong>лг<strong>о</strong>е время будд<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ги пытались <strong>о</strong>пределить и классифицир<strong>о</strong>ватьразные направления <strong>буддизма</strong> в рамкахист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>сти. Привычн<strong>о</strong>е разделениеучения на две К<strong>о</strong>лесницы с<strong>о</strong> временем претерпел<strong>о</strong>изменения, и в <strong>буддизме</strong> стали различать три п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ления:перв<strong>о</strong>начальный, или примитивный, буддизм, Хинаяну иМахаяну 7 . Термин «Хинаяна» вряд ли уместен п<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шениюк <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значению мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численных <strong>о</strong>тветвленийраннег<strong>о</strong> <strong>буддизма</strong>. С<strong>о</strong>временные будд<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ги с<strong>о</strong>шлись вт<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> развитие <strong>буддизма</strong> <strong>о</strong>существлял<strong>о</strong>сь в б<strong>о</strong>лее раннийпери<strong>о</strong>д, чем считал<strong>о</strong>сь. С уверенн<strong>о</strong>стью м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рить<strong>о</strong> нес<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ятельн<strong>о</strong>сти заявлений <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> сутры являются наследием сам<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Шакьямуни,<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателя буддийск<strong>о</strong>й религии. П<strong>о</strong>-видим<strong>о</strong>му, палий-25


ский кан<strong>о</strong>н с<strong>о</strong>держит наиб<strong>о</strong>лее древние тексты, п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляющиедать <strong>о</strong>ценку примитивн<strong>о</strong>му буддизму, в т<strong>о</strong> времякак к<strong>о</strong>рни Махаяны в<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дят к<strong>о</strong> времени раннег<strong>о</strong> ф<strong>о</strong>рмир<strong>о</strong>ваниябуддийских шк<strong>о</strong>л 8 .Не скрывая св<strong>о</strong>ей приверженн<strong>о</strong>сти палийск<strong>о</strong>му кан<strong>о</strong>ну,перв<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ление будд<strong>о</strong>л<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в рассматривал<strong>о</strong> н<strong>о</strong>вые веянияв <strong>буддизме</strong> как вер<strong>о</strong><strong>о</strong>тступничеств<strong>о</strong> <strong>о</strong>т раци<strong>о</strong>нальн<strong>о</strong>й инравственн<strong>о</strong> с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>й дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й системы. Нередк<strong>о</strong>Махаяну рассматривали как выр<strong>о</strong>дившееся и радикальн<strong>о</strong>е<strong>о</strong>тветвление <strong>о</strong>т чистых ист<strong>о</strong>к<strong>о</strong>в Хинаяны. Щербатск<strong>о</strong>й<strong>о</strong>писывает в<strong>о</strong>зникн<strong>о</strong>вение н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> течения вдраматических выражениях:«К<strong>о</strong>гда мы видим атеистическ<strong>о</strong>е, <strong>о</strong>трицающее существ<strong>о</strong>ваниедуши фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фск<strong>о</strong>е учение, <strong>о</strong>беспечивающееиндивидуальный путь к Ок<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong>му Осв<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждению,смысл к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ит в абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>трицании жизнии примитивн<strong>о</strong>м в<strong>о</strong>схвалении памяти ее земн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателя,т<strong>о</strong> убеждаемся в т<strong>о</strong>м, наск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> ее прев<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дитвеличественная Верх<strong>о</strong>вная Церк<strong>о</strong>вь с ее Б<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м, <strong>о</strong>круженныммн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численным панте<strong>о</strong>н<strong>о</strong>м б<strong>о</strong>жеств и с<strong>о</strong>нм<strong>о</strong>м святых,— религия, <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й служит благ<strong>о</strong>честие,с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>рн<strong>о</strong>сть и дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>сть, религия, где идеал<strong>о</strong>м являетсявсе<strong>о</strong>бщее спасение всех живых существ, спасение б<strong>о</strong>жественн<strong>о</strong>йблаг<strong>о</strong>датью будд и б<strong>о</strong>дхисаттв, и не через сам<strong>о</strong>разрушение,н<strong>о</strong> в жизни вечн<strong>о</strong>й, — мы убеждаемся вт<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>рия религии д<strong>о</strong>ныне не знала п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речия между старым и н<strong>о</strong>вым, и эт<strong>о</strong> прит<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong>[Махаяна] пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжает претенд<strong>о</strong>вать на пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>ждение<strong>о</strong>т <strong>о</strong>бщег<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателя» 9 .Другие исслед<strong>о</strong>ватели прих<strong>о</strong>дили к таким же выв<strong>о</strong>дам,и их фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фская предубежденн<strong>о</strong>сть не п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляла <strong>о</strong>бъективн<strong>о</strong><strong>о</strong>ценить сущн<strong>о</strong>сть <strong>о</strong>бычн<strong>о</strong>й религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й жизни,х<strong>о</strong>тя и пр<strong>о</strong>текающей в разных ф<strong>о</strong>рмах.В ист<strong>о</strong>рии <strong>буддизма</strong> не <strong>о</strong>тмечен<strong>о</strong> ни <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>трясения,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е м<strong>о</strong>гл<strong>о</strong> бы стать причин<strong>о</strong>й радикальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>к<strong>о</strong>нцептуальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> расх<strong>о</strong>ждения. Н<strong>о</strong> в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>, существ<strong>о</strong>-26


вал<strong>о</strong> нек<strong>о</strong>е внешнее давление, уск<strong>о</strong>рившее ст<strong>о</strong>ль разительныеперемены? Не случил<strong>о</strong>сь ли так, чт<strong>о</strong> н<strong>о</strong>выеидеи стали пл<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м интеллектуальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> тв<strong>о</strong>рчества нек<strong>о</strong>ег<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>нимн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> гения? С<strong>о</strong>временные ученые считают,чт<strong>о</strong> перех<strong>о</strong>д <strong>о</strong>т стар<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ктрины к н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й был п<strong>о</strong>степенным,причем наст<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> п<strong>о</strong>степенным, чт<strong>о</strong> с<strong>о</strong>временникиег<strong>о</strong> не заметили. Эт<strong>о</strong> предп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жение п<strong>о</strong>дтверждаетсятем, чт<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гие аспекты учения Махаяны тут и там <strong>о</strong>тмечаютсяв текстах раннег<strong>о</strong> <strong>буддизма</strong>. Мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>е из т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>,чт<strong>о</strong> считал<strong>о</strong>сь н<strong>о</strong>вым в учении Махаяны, в<strong>о</strong>все так<strong>о</strong>вымне является. Весьма вер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> в пери<strong>о</strong>д <strong>о</strong>т Александрад<strong>о</strong> Августина западные ум<strong>о</strong>зрительные спекуляциии церк<strong>о</strong>вные д<strong>о</strong>гмы <strong>о</strong>казали существенн<strong>о</strong>е влияние наиндийскую религи<strong>о</strong>зную мысль.Несм<strong>о</strong>тря на не<strong>о</strong>пределенн<strong>о</strong>сть ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наследия,м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> утверждать с известн<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>лей уверенн<strong>о</strong>сти,чт<strong>о</strong> Махаяна <strong>о</strong>рганичн<strong>о</strong> развивалась в рамках <strong>буддизма</strong>.Иными сл<strong>о</strong>вами, <strong>о</strong>на в<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дит неп<strong>о</strong>средственн<strong>о</strong> к буддийскимшк<strong>о</strong>лам б<strong>о</strong>лее раннег<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да. Из ист<strong>о</strong>рическид<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>верных ист<strong>о</strong>чник<strong>о</strong>в известн<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> в течениепр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватели <strong>о</strong>беих К<strong>о</strong>лесницмирн<strong>о</strong> с<strong>о</strong>существ<strong>о</strong>вали, пр<strong>о</strong>живали в <strong>о</strong>дних и тех жем<strong>о</strong>настырях и с<strong>о</strong>блюдали заветы и предписания Хинаяны.Ист<strong>о</strong>рический анализ наследия фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фских шк<strong>о</strong>лМахаяны п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляет прийти к выв<strong>о</strong>ду <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ерелиги<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>е течение п<strong>о</strong>двергл<strong>о</strong>сь существенн<strong>о</strong>му внешнемувлиянию.Ранние к<strong>о</strong>нцепции учения перекликаются с текстами,написанными на санскрите приверженцами шк<strong>о</strong>л Хинаяныфил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> направления. Главным фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фскимнаследием Хинаяны п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватели Сарвастивады считают«Абхидхарма-к<strong>о</strong>су» Васубандху — сх<strong>о</strong>ластический ибезжизненный <strong>о</strong>пус, лишенный метафизическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>рыва.В эт<strong>о</strong>й «вершине» хинаянск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> знания сух<strong>о</strong> перечисленывсе с<strong>о</strong>ставные элементы реальн<strong>о</strong>сти. Материализмдв<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>й те<strong>о</strong>рии дхармы д<strong>о</strong> нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й степени27


смягчен нравственным зак<strong>о</strong>н<strong>о</strong>м кармы. Иб<strong>о</strong>, если даженирвана, причисленная к с<strong>о</strong>ставным элементам реальн<strong>о</strong>сти,материалистически т<strong>о</strong>лкуется как «бездушный жизненный<strong>о</strong>сад<strong>о</strong>к», речь идет не <strong>о</strong> чем ин<strong>о</strong>м, как <strong>о</strong> заурядн<strong>о</strong>мматериалистическ<strong>о</strong>м представлении. Тем не менеенек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые к<strong>о</strong>мментат<strong>о</strong>ры считают ег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>кр<strong>о</strong>вищницейбуддийск<strong>о</strong>й мысли. Пр<strong>о</strong>цесс спасения лишен метафизическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>характера и <strong>о</strong>граничен рамками механистическ<strong>о</strong>йсхемы.Однак<strong>о</strong> материалистическ<strong>о</strong>-плюралистическая фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фия,п<strong>о</strong>грязшая в трясине беск<strong>о</strong>нечных <strong>о</strong>бтекаемых <strong>о</strong>пределенийи классификаций, едва ли сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бна <strong>о</strong>ценить п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>инству хинаянский религи<strong>о</strong>зный <strong>о</strong>пыт. Медитативныепрактики и стремление к абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>му с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яниюнирваны как нельзя лучше характеризуют истинную религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>стьприверженцев Хинаяны, без <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знания к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>йнемыслим<strong>о</strong> <strong>о</strong>смысление пр<strong>о</strong>цесса развития Махаяны 10 .П<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>е развитие махаянск<strong>о</strong>й мысли внесл<strong>о</strong>изменения практически в<strong>о</strong> все <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вные буддийскиеп<strong>о</strong>нятия. Те<strong>о</strong>рия <strong>о</strong> дхармах, п<strong>о</strong>двергнутая бесп<strong>о</strong>щадн<strong>о</strong>йкритике, с<strong>о</strong>здала <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ву м<strong>о</strong>нистическ<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ктрины. Учение<strong>о</strong> д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>детели (парамита) <strong>о</strong>риентируется на <strong>о</strong>бретениевысшей мудр<strong>о</strong>сти. Нирвана в с<strong>о</strong>в<strong>о</strong>купн<strong>о</strong>сти с к<strong>о</strong>смическимвидением будды является, наряду с д<strong>о</strong>стижениемс<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния будды, целью спасения. Будда, нирвана и пр<strong>о</strong>светлениевыражают абс<strong>о</strong>лютную ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ну реальн<strong>о</strong>сти,в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щенн<strong>о</strong>й в фен<strong>о</strong>менальн<strong>о</strong>м мире сансары, где блуждаютв п<strong>о</strong>исках спасения все существа, наделенные с<strong>о</strong>знанием.Б<strong>о</strong>дхисаттва предстает как в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щение сам<strong>о</strong>г<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>светления. Все эти мысли и м<strong>о</strong>тивы <strong>о</strong>рганичн<strong>о</strong> переплетены.И все же <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong>е стан<strong>о</strong>вление Махаяны кактак<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й пр<strong>о</strong>из<strong>о</strong>шл<strong>о</strong> лишь п<strong>о</strong>сле пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>зглашения Б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>йК<strong>о</strong>лесницы, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ставлялась уступавшейей Мал<strong>о</strong>й К<strong>о</strong>леснице. Примечательн<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> эт<strong>о</strong> был<strong>о</strong>сделан<strong>о</strong> в сутрах, <strong>о</strong>берегающих «чист<strong>о</strong>ту» учения. Лишен-28


н<strong>о</strong>е <strong>о</strong>к<strong>о</strong>в движение Махаяны <strong>о</strong>брел<strong>о</strong> силу, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую черпал<strong>о</strong><strong>о</strong>тнюдь не из кладезя фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фск<strong>о</strong>й мудр<strong>о</strong>сти, н<strong>о</strong><strong>о</strong>риентир<strong>о</strong>вал<strong>о</strong>сь на <strong>о</strong>ткр<strong>о</strong>вения выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>дух<strong>о</strong>вных адепт<strong>о</strong>в.Направляющей сил<strong>о</strong>й эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> течения стали сутрыкак выражение н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>знания". Итак,д<strong>о</strong>минирующая п<strong>о</strong>зиция мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта стала <strong>о</strong>чевидн<strong>о</strong>й.Идеал б<strong>о</strong>дхисаттвыБуддизм, как религи<strong>о</strong>зный путь к спасению для всехмыслящих существ, расп<strong>о</strong>лагает с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствующим «средств<strong>о</strong>мпередвижения» — к<strong>о</strong>лесницей (яна), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая перев<strong>о</strong>зитчел<strong>о</strong>века из мира ск<strong>о</strong>рби на «друг<strong>о</strong>й берег». Первуюв<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть спасения к<strong>о</strong>лесница пред<strong>о</strong>ставляет«внимающим» (шравака). Внимающий, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый п<strong>о</strong>стигаетбуддийск<strong>о</strong>е учение и следует ему, в пр<strong>о</strong>цессе с<strong>о</strong>зерцания(самадхи) д<strong>о</strong>стигает спасения и стан<strong>о</strong>вится святым(архат<strong>о</strong>м). Первые ученики Будды п<strong>о</strong>вт<strong>о</strong>рили путь св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong>учителя и д<strong>о</strong>стигли нирваны. Ин<strong>о</strong>гда в палийск<strong>о</strong>мкан<strong>о</strong>не уп<strong>о</strong>минаются сам<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>светленные будды (пратьекабудда),к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые д<strong>о</strong>стигли с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния будды с<strong>о</strong>бственнымиусилиями, т<strong>о</strong> есть не прибегая к наставлениямучения. Третьей, сам<strong>о</strong>й с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>й к<strong>о</strong>лесницей являетсяк<strong>о</strong>лесница б<strong>о</strong>дхисаттв. Именн<strong>о</strong> эта, «б<strong>о</strong>льшая», к<strong>о</strong>лесница,рассм<strong>о</strong>тренная в сутрах Махаяны, <strong>о</strong>беспечиваетабс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>е спасение всех живых существ.В религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>м и фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фск<strong>о</strong>м направлениях д<strong>о</strong>ктринаМахаяны развивалась в<strong>о</strong>круг идеала б<strong>о</strong>дхисаттвы. Термин«б<strong>о</strong>дхисаттва» буквальн<strong>о</strong> <strong>о</strong>значает «существ<strong>о</strong>, связанн<strong>о</strong>е(сакта) с пр<strong>о</strong>светлением», или «существ<strong>о</strong> (саттва)пр<strong>о</strong>светления». Безупречн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светленный и <strong>о</strong>бладающийвсеведением будд б<strong>о</strong>дхисаттва д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>льн<strong>о</strong> <strong>о</strong>ткладываетвх<strong>о</strong>ждение в нирвану, чт<strong>о</strong>бы п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>гать живущимна их пути к пр<strong>о</strong>светлению. Иб<strong>о</strong> кажд<strong>о</strong>му жив<strong>о</strong>му суще-29


ству присуща прир<strong>о</strong>да будды, и п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>му <strong>о</strong>н<strong>о</strong> сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>д<strong>о</strong>стичь пр<strong>о</strong>светления. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, идеалу б<strong>о</strong>дхисаттвыпридается ст<strong>о</strong>ль исключительн<strong>о</strong>е значение на <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ведруг<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ктрины Махаяны, с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>дабудды присутствует в кажд<strong>о</strong>м жив<strong>о</strong>м существе.Путь б<strong>о</strong>дхисаттвы к <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong>му пр<strong>о</strong>светлению —так называемая «миссия б<strong>о</strong>дхисаттвы» (б<strong>о</strong>дхисаттвачарья) —был бы с<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ставим с христианским п<strong>о</strong>иск<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>вершенства,если бы б<strong>о</strong>дхисаттва представлял с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й лишь <strong>о</strong>бразс<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ученика Будды. Однак<strong>о</strong> фигура б<strong>о</strong>дхисаттвын<strong>о</strong>сит характер сам<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ятельн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>бъекта п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нения, безк<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> немыслим<strong>о</strong> п<strong>о</strong>длинн<strong>о</strong>е спасение. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м,в учении Махаяны культ б<strong>о</strong>дхисаттвы уступает п<strong>о</strong> значениюлишь культу сам<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Будды. Перенесенные в царств<strong>о</strong>чудесн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и магическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, качества б<strong>о</strong>дхисаттвы стан<strong>о</strong>вятсяне<strong>о</strong>пределенными и при<strong>о</strong>бретают к<strong>о</strong>смические <strong>о</strong>чертания.След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>, мистический элемент вн<strong>о</strong>вь заявляет<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ем существ<strong>о</strong>вании в связи с пр<strong>о</strong>цесс<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>стижения ик<strong>о</strong>нечным с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янием б<strong>о</strong>дхисаттвы.Служение б<strong>о</strong>дхисаттвы п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью п<strong>о</strong>дчинен<strong>о</strong> зак<strong>о</strong>нуБудды. Ег<strong>о</strong> стан<strong>о</strong>вление начинается с мысли <strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светлении(б<strong>о</strong>дхичитта) и с принятия <strong>о</strong>бета (пранидхана),с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>му для т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>бы п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>чь другим живымсуществам найти путь к спасению, б<strong>о</strong>дхисаттва д<strong>о</strong>лженп<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong> и неукл<strong>о</strong>нн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>йти все стадии напути к высшему пр<strong>о</strong>светлению. В различных текстахМахаяны м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> найти <strong>о</strong>писание десяти этап<strong>о</strong>в миссииб<strong>о</strong>дхисаттвы. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> «Дашабхумика-сутре», первыешесть этап<strong>о</strong>в с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чения рассчитаны на <strong>о</strong>владениечетырьмя дхьянами в с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствии с п<strong>о</strong>нятиями мистицизмаХинаяны. При эт<strong>о</strong>м уп<strong>о</strong>минается и медитация надесяти из двенадцати звеньях причинн<strong>о</strong>й цепи. На седьм<strong>о</strong>мэтапе пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дит качественный скач<strong>о</strong>к (дурумгама).В <strong>о</strong>тличие <strong>о</strong>т Хинаяны Махаяна рассматривает миссиюб<strong>о</strong>дхисаттвы в к<strong>о</strong>нтексте практики десяти д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>детелей(парамита). Изначальн<strong>о</strong> их был<strong>о</strong> лишь шесть. В Махаяне30


первые пять, а именн<strong>о</strong>: раздача мил<strong>о</strong>стыни (дана), с<strong>о</strong>блюдениенравственных зап<strong>о</strong>ведей (шила), терпение (кшанти),прилежание (вирья) и медитация (дхьяна), — служилисредств<strong>о</strong>м <strong>о</strong>бретения шест<strong>о</strong>й — мудр<strong>о</strong>сти (праджня), какцели дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>двига. П<strong>о</strong>зднее были д<strong>о</strong>бавлены еще четырес<strong>о</strong>вершенных д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>детели, и вн<strong>о</strong>вь в качестве главн<strong>о</strong>йцели пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>зглашен<strong>о</strong> высшее знание (джняна). Приэт<strong>о</strong>м интеллектуальн<strong>о</strong>му <strong>о</strong>смыслению пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ставлял<strong>о</strong>сьинтуитивн<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>стижение (праджня). С<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong><strong>о</strong>чевидн<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> махаянская шкала ценн<strong>о</strong>стей акцентируетвнимание на интеллектуальных д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>инствах личн<strong>о</strong>сти. Впр<strong>о</strong>цессе <strong>о</strong>бретения этих качеств б<strong>о</strong>дхисаттва на седьм<strong>о</strong>мэтапе вступает в <strong>о</strong>кеан всеведения. Далее <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>стигает пуст<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>стьи нер<strong>о</strong>жденн<strong>о</strong>сть всег<strong>о</strong> сущег<strong>о</strong>, и начинается десятыйэтап (дхармамегха), на к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>стигаются «всеф<strong>о</strong>рмы с<strong>о</strong>зерцания». В<strong>о</strong>сседая на <strong>о</strong>гр<strong>о</strong>мн<strong>о</strong>м цветке л<strong>о</strong>т<strong>о</strong>са,<strong>о</strong>н д<strong>о</strong>стигает степени с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ченн<strong>о</strong>сти, именуем<strong>о</strong>й «знаниемВсеведущег<strong>о</strong>». Сутра <strong>о</strong>писывает величественную картинуп<strong>о</strong>священия (абхишека), в х<strong>о</strong>де к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> б<strong>о</strong>дхисаттвастан<strong>о</strong>вится пр<strong>о</strong>светленным будд<strong>о</strong>й. Движимый величайшимс<strong>о</strong>страданием и исп<strong>о</strong>льзуя искусные средства, <strong>о</strong>нспускается с неба Тушита на землю и, не вх<strong>о</strong>дя в нирвану,п<strong>о</strong>свящает св<strong>о</strong>ю жизнь спасению всех живых существ.С<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние б<strong>о</strong>дхисаттвы характеризуется с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>ймудр<strong>о</strong>стью (праджняпарамита), без к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й <strong>о</strong>стальныепять с<strong>о</strong>вершенств, равн<strong>о</strong> как и другие средства д<strong>о</strong>стиженияцели, стан<strong>о</strong>вятся бессмысленными. «Сутра С<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>йМудр<strong>о</strong>сти» гласит: «Даже в т<strong>о</strong>м случае, если втечение бесчисленных, как песчинки на берегу Ганга,эп<strong>о</strong>х будет раздавать св<strong>о</strong>и дары, с<strong>о</strong>блюдать м<strong>о</strong>ральныезап<strong>о</strong>веди, пр<strong>о</strong>являть терпение и усердие и пребывать вс<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии медитации, н<strong>о</strong> не расп<strong>о</strong>лагать с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>ймудр<strong>о</strong>стью и искусными средствами, <strong>о</strong>н будет низведенд<strong>о</strong> ур<strong>о</strong>вня внимающег<strong>о</strong> (шравака) или пратьекабудды...».Не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>димым усл<strong>о</strong>вием д<strong>о</strong>стижения с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>ймудр<strong>о</strong>сти является пуст<strong>о</strong>та духа. Непр<strong>о</strong>светленный чел<strong>о</strong>-31


век сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бен лишь к симв<strong>о</strong>лическ<strong>о</strong>му выражению эт<strong>о</strong>йк<strong>о</strong>нцепции. «Путь б<strong>о</strong>дхисаттвы пр<strong>о</strong>легает в пуст<strong>о</strong>те, св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й<strong>о</strong>т симв<strong>о</strong>лическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> выражения». С<strong>о</strong>вершеннаямудр<strong>о</strong>сть лежит вне предел<strong>о</strong>в т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>вания и симв<strong>о</strong>лическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>выражения. Н<strong>о</strong> прежде всег<strong>о</strong>, б<strong>о</strong>дхисаттвы, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые«<strong>о</strong>бретают п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>й в един<strong>о</strong>й мысли» (эка-читта-прасадам),св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дны <strong>о</strong>т эг<strong>о</strong>центрических п<strong>о</strong>нятий. «Б<strong>о</strong>дхисаттвы нев<strong>о</strong>спринимают с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>е «я», им чужда к<strong>о</strong>нцепциябытия, п<strong>о</strong>нятие души и личн<strong>о</strong>сти». Их дух не <strong>о</strong>бременятни п<strong>о</strong>нятие Дхармы, ни <strong>о</strong>тсутствие эт<strong>о</strong>й к<strong>о</strong>нцепции. Онисв<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дны <strong>о</strong>т всяк<strong>о</strong>й иде<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии и ни к чему не привязаны;их с<strong>о</strong>вершенная мудр<strong>о</strong>сть пуста. Так<strong>о</strong>ва сущн<strong>о</strong>стьвысшей мудр<strong>о</strong>сти: «Б<strong>о</strong>дхисаттва-махасаттва д<strong>о</strong>лжен пребыватьв с<strong>о</strong>вершенстве праджни, <strong>о</strong>ставаясь в пуст<strong>о</strong>те».Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> б<strong>о</strong>дхисаттва <strong>о</strong>бладает с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>ймудр<strong>о</strong>стью, а ег<strong>о</strong> взгляд пр<strong>о</strong>никает скв<strong>о</strong>зь пуст<strong>о</strong>тувсег<strong>о</strong> сущег<strong>о</strong>, <strong>о</strong>н не исп<strong>о</strong>льзует эт<strong>о</strong>т дар себе на благ<strong>о</strong>.Напр<strong>о</strong>тив, <strong>о</strong>н <strong>о</strong>тказывается <strong>о</strong>т благ<strong>о</strong>дати нирваны в<strong>о</strong> имяспасения всех живых существ. Он пребывает «на граниреальн<strong>о</strong>сти» (бхутак<strong>о</strong>ти), в<strong>о</strong>здерживаясь <strong>о</strong>т перех<strong>о</strong>да внирвану, н<strong>о</strong> и не цепляясь за уб<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong> сансары. Ос<strong>о</strong>знаваянесубстанци<strong>о</strong>нальн<strong>о</strong>сть всех вещей и тщету т<strong>о</strong>млениядуха, <strong>о</strong>н не <strong>о</strong>слабляет св<strong>о</strong>их усилий п<strong>о</strong> <strong>о</strong>казаниюп<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щи всем живым существам. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бную пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речивуюл<strong>о</strong>гику м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> назвать диалектик<strong>о</strong>й праджни».Судзуки усматривает в псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии б<strong>о</strong>дхисаттвы выс<strong>о</strong>чайшеед<strong>о</strong>стижение дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й жизни. Он <strong>о</strong>писывает эт<strong>о</strong>тфен<strong>о</strong>мен, исп<strong>о</strong>льзуя сравнения, п<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ей парад<strong>о</strong>ксальн<strong>о</strong>стинап<strong>о</strong>минающие <strong>дзэн</strong>ские тексты. Б<strong>о</strong>дхисаттва «держитв руках л<strong>о</strong>пату, н<strong>о</strong> при эт<strong>о</strong>м в<strong>о</strong>зделывает землюг<strong>о</strong>лыми руками. Он едет верх<strong>о</strong>м на л<strong>о</strong>шади, н<strong>о</strong> при эт<strong>о</strong>мседл<strong>о</strong> пустует, а п<strong>о</strong>д всадник<strong>о</strong>м нет к<strong>о</strong>ня. Он идет п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>сту, н<strong>о</strong> внизу пр<strong>о</strong>текает не в<strong>о</strong>да, а м<strong>о</strong>ст». Существ<strong>о</strong>ваниевзаим<strong>о</strong>связи между пр<strong>о</strong>светленным знанием (праджня)и с<strong>о</strong>страданием (каруна) в<strong>о</strong>истину неп<strong>о</strong>стижим<strong>о</strong> ине п<strong>о</strong>ддается <strong>о</strong>нт<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>му <strong>о</strong>смыслению. «Эт<strong>о</strong> нап<strong>о</strong>-32


минает картину, к<strong>о</strong>гда искусный лучник выпускает <strong>о</strong>днустрелу за друг<strong>о</strong>й, и в в<strong>о</strong>здухе <strong>о</strong>чередная стрела п<strong>о</strong>ддерживаетпредыдущую, а сам стрел<strong>о</strong>к сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бен эт<strong>о</strong> делатьтак д<strong>о</strong>лг<strong>о</strong>, как сам т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>желает».В св<strong>о</strong>ем <strong>о</strong>писании сущн<strong>о</strong>сти б<strong>о</strong>дхисаттвы Судзукип<strong>о</strong>дчеркивает сх<strong>о</strong>дств<strong>о</strong> праджни и <strong>дзэн</strong>. В т<strong>о</strong> же времястан<strong>о</strong>вится <strong>о</strong>чевидн<strong>о</strong>й разница между мистицизм<strong>о</strong>м В<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>каи Запада. Загадка б<strong>о</strong>дхисаттвы не разрешается с<strong>о</strong>вмещениемпр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>стей, ни их единением, нисмещением п<strong>о</strong>нятий на б<strong>о</strong>лее выс<strong>о</strong>кий дух<strong>о</strong>вный ур<strong>о</strong>вень.В<strong>о</strong> всех случаях пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речие <strong>о</strong>стается.Идеал б<strong>о</strong>дхисаттвы не<strong>о</strong>тделим <strong>о</strong>т индийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>наследия, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>нятия, желания, стремления и<strong>о</strong>беты ст<strong>о</strong>ль же реальны, как люди и их п<strong>о</strong>ступки. С п<strong>о</strong>зициибуддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> негативизма и идеализма все сущеераств<strong>о</strong>ряется в Пуст<strong>о</strong>те. Фигура б<strong>о</strong>дхисаттвы, п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>жденнаяп<strong>о</strong>лет<strong>о</strong>м в<strong>о</strong><strong>о</strong>бражения, представленная ф<strong>о</strong>рм<strong>о</strong>й, пр<strong>о</strong>межут<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>ймежду будд<strong>о</strong>й и чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>м, и не являющаясяни мужск<strong>о</strong>й, ни женск<strong>о</strong>й, в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щает <strong>о</strong>браз велик<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>страдания(махакаруна). Привлекательн<strong>о</strong>сть так<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>бразадля пр<strong>о</strong>стых людей <strong>о</strong>казалась бессп<strong>о</strong>рн<strong>о</strong>й. В <strong>буддизме</strong>Махаяны б<strong>о</strong>дхисаттвы занимают мест<strong>о</strong> выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>п<strong>о</strong>читаемыхб<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в, п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>гающих спастись заблудшему чел<strong>о</strong>вечеству.При эт<strong>о</strong>м их с<strong>о</strong>страдание и в<strong>о</strong>лшебная сила ценятсякуда б<strong>о</strong>льше пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> знания, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е был<strong>о</strong> <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>внымист<strong>о</strong>чник<strong>о</strong>в п<strong>о</strong>ступк<strong>о</strong>в, ведущих к спасению 12 .Нереальн<strong>о</strong>сть идеала б<strong>о</strong>дхисаттвы д<strong>о</strong> нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й степениумаляет ценн<strong>о</strong>сть величайшег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>страдания. Д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>йныйв<strong>о</strong>схищения гер<strong>о</strong>изм пр<strong>о</strong>светленных существизначальн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>является в стремлениях и <strong>о</strong>бетах. Б<strong>о</strong>льшинств<strong>о</strong>их деяний <strong>о</strong>бусл<strong>о</strong>влены чуд<strong>о</strong>м и наличиемсверхъестественных сил. В качестве в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щения к<strong>о</strong>смическ<strong>о</strong>ймудр<strong>о</strong>сти б<strong>о</strong>дхисаттва, п<strong>о</strong> крайней мере чист<strong>о</strong> те<strong>о</strong>ретически,является безликим существ<strong>о</strong>м. П<strong>о</strong> т<strong>о</strong>й жепричине ег<strong>о</strong> качества принципиальн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тличаются <strong>о</strong>т <strong>о</strong>тстраненн<strong>о</strong>йлюбви христианск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> свят<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый ру-33


к<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дствуется следующим наставлением: «У тебя же,к<strong>о</strong>гда тв<strong>о</strong>ришь мил<strong>о</strong>стыню, пусть левая рука тв<strong>о</strong>я не знает,чт<strong>о</strong> тв<strong>о</strong>рит правая...» (Мф., 6:3). Б<strong>о</strong>дхисаттва же тв<strong>о</strong>ритмил<strong>о</strong>стыню с<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong> и испытывает с<strong>о</strong>страданиеп<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шению к к<strong>о</strong>нкретным людям, и в эт<strong>о</strong>м смысле<strong>о</strong>бъекты ег<strong>о</strong> мил<strong>о</strong>сердия фактически <strong>о</strong>б<strong>о</strong>гащаются.Идеал б<strong>о</strong>дхисаттвы п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong> <strong>о</strong>казывал ф<strong>о</strong>рмирующеевлияние на буддизм и на <strong>дзэн</strong>-буддизм в частн<strong>о</strong>сти,где <strong>о</strong>н принес б<strong>о</strong>гатые пл<strong>о</strong>ды. И п<strong>о</strong>ныне ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>беты играют<strong>о</strong>пределяющую р<strong>о</strong>ль в жизни ученика <strong>дзэн</strong>. Они стрепет<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>зглашаются в начале Пути и п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong>п<strong>о</strong>вт<strong>о</strong>ряются в течение д<strong>о</strong>лгих лет дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й практики:Ск<strong>о</strong>ль бы бесчисленными ни были живые существа, я <strong>о</strong>бязуюсьспасти их всех.Ск<strong>о</strong>ль бы неист<strong>о</strong>щимы ни были страсти, я <strong>о</strong>бязуюсь усмиритьих.Ск<strong>о</strong>ль бы неизмеримы ни были дхармы, я <strong>о</strong>бязуюсь ими <strong>о</strong>владеть.Ск<strong>о</strong>ль бы несравненн<strong>о</strong>й ни была истина Будды, я <strong>о</strong>бязуюсьп<strong>о</strong>стичь ее.В п<strong>о</strong>следнем из четырех <strong>о</strong>бет<strong>о</strong>в принимающий п<strong>о</strong>священие<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествляет себя с высшим пр<strong>о</strong>светлением.Обладая всеведением, б<strong>о</strong>дхисаттва п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong> <strong>о</strong>битает вцарстве Абс<strong>о</strong>люта. Мистический характер интуитивн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>видения также присущ <strong>о</strong>зарению, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> д<strong>о</strong>стигаютадепты <strong>дзэн</strong>, вставшие на путь б<strong>о</strong>дхисаттвы.Будд<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гия и нирванаИдеал б<strong>о</strong>дхисаттвы стал в <strong>буддизме</strong> Махаяны н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>йтв<strong>о</strong>рческ<strong>о</strong>й сил<strong>о</strong>й. Развитие учения пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дил<strong>о</strong> без разрывасвязей с Хинаян<strong>о</strong>й и завершил<strong>о</strong>сь вид<strong>о</strong>изменением<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вных к<strong>о</strong>нцепций раннег<strong>о</strong> <strong>буддизма</strong>. П<strong>о</strong> мнениюяп<strong>о</strong>нских специалист<strong>о</strong>в, учение Махаяны завершил<strong>о</strong> эв<strong>о</strong>-34


люцию буддийск<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ктрины. Начал<strong>о</strong> н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>му движениюп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жили д<strong>о</strong>цетические идеи махасангхик<strong>о</strong>в. Нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыесверхъестественные качества, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыми ранние буддистынаделяли Пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, едва ли серьезн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>влиялина суть сам<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учения.Д<strong>о</strong>гматические к<strong>о</strong>нцепции западн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> д<strong>о</strong>цетизма далеки<strong>о</strong>т буддийск<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>зиции. Буддизм не пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дит границымежду чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>м и Б<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м 13 . Б<strong>о</strong>жества, п<strong>о</strong>являющиеся всутрах и культ<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й атрибутике, являются миф<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическими<strong>о</strong>бразами, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые асс<strong>о</strong>циируются с живыми существами,пребывающими в беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>м цикле перер<strong>о</strong>ждений.П<strong>о</strong>дъем Будды на ур<strong>о</strong>вень запредельн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мира зал<strong>о</strong>жил<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ву метафизическ<strong>о</strong>й будд<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии. П<strong>о</strong>явившись средизаблудших и нуждающихся в спасении существ, Будда затемпреступает границу физическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мира и в<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дит вцарств<strong>о</strong> абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>й реальн<strong>о</strong>сти. Б<strong>о</strong>лее <strong>о</strong>н не пребывает вчист<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>й ип<strong>о</strong>стаси. Ег<strong>о</strong> земн<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>ждение,х<strong>о</strong>тя и не предается забвению, низв<strong>о</strong>дится к незначительн<strong>о</strong>муэтапу в беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>й ист<strong>о</strong>рии мил<strong>о</strong>сердных деяний.В сущн<strong>о</strong>сти, <strong>о</strong>н пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>зглашается Абс<strong>о</strong>лют<strong>о</strong>м.В эт<strong>о</strong>м и заключается н<strong>о</strong>ват<strong>о</strong>рств<strong>о</strong> Махаяны, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е врелиги<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>м смысле с<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ждал<strong>о</strong>сь р<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>м культ<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong>п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нения, а в фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фск<strong>о</strong>м — <strong>о</strong>казал<strong>о</strong> влияние на стан<strong>о</strong>влениеиндийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> м<strong>о</strong>нистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пантеизма. С п<strong>о</strong>зицииприверженцев Махаяны Будда является трансцендентальнымсуществ<strong>о</strong>м изначальн<strong>о</strong> и сущн<strong>о</strong>стн<strong>о</strong>. К<strong>о</strong>ль ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong>буддизму несв<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong> давать л<strong>о</strong>гически структурир<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>е<strong>о</strong>писание п<strong>о</strong>туст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ннег<strong>о</strong> мира и вследствие т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>,чт<strong>о</strong> учение <strong>о</strong>трицает субстанци<strong>о</strong>нальн<strong>о</strong>сть и <strong>о</strong>граничиваетпричинн<strong>о</strong>сть пр<strong>о</strong>явленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> царства сансары, адепты Махаяныне м<strong>о</strong>гут рассматривать Будду как Б<strong>о</strong>га или Тв<strong>о</strong>рца.Ег<strong>о</strong> бытие лежит вне сферы к<strong>о</strong>нцептуальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>смысленияи не п<strong>о</strong>ддается выражению. От<strong>о</strong>ждествление <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>и абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния нирваны сБудд<strong>о</strong>й является краеуг<strong>о</strong>льным камнем будд<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии Махаяны.Н<strong>о</strong> и пр<strong>о</strong>явленный мир также является частью таин-35


ства Будды. Пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>к<strong>о</strong> праджни с<strong>о</strong>зерцает вселенскуюреальн<strong>о</strong>сть Будды и единств<strong>о</strong> сансары и нирваны.Н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>е направление в будд<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии <strong>о</strong>тражается в д<strong>о</strong>ктрине<strong>о</strong> Трех Телах Будды, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая принадлежит к <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>внымп<strong>о</strong>стулатам Махаяны и признается всеми буддийскимишк<strong>о</strong>лами. Разр<strong>о</strong>зненные и пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речивыеаспекты буддийск<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ктрины были <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong> систематизир<strong>о</strong>ванып<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателями фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фск<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лыЙ<strong>о</strong>гачара. В б<strong>о</strong>льшинстве случаев Перв<strong>о</strong>е Тел<strong>о</strong> <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значаетсякак «Тел<strong>о</strong> Превращения» (нирманакая). Б<strong>о</strong>лееп<strong>о</strong>здние шк<strong>о</strong>лы стали различать п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>е в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щениеС<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> (например, Шакьямуни) и частичныеманифестации (как п<strong>о</strong>явление великих буддийских наставник<strong>о</strong>в).Вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е Тел<strong>о</strong> — «Тел<strong>о</strong> Наслаждения» (самбх<strong>о</strong>гакая)— представляет перс<strong>о</strong>нифицир<strong>о</strong>ванную ф<strong>о</strong>рмуБудды (например. Будду Амитабху; яп. — Амиду). Третьимп<strong>о</strong> счету идет «К<strong>о</strong>смическ<strong>о</strong>е Тел<strong>о</strong> Дхармы» (дхармакая),являющееся не чем иным, как истинн<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>д<strong>о</strong>йсам<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Будды, т<strong>о</strong> есть абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>й реальн<strong>о</strong>стью.Очевидн<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> так<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>д к <strong>о</strong>смыслению к<strong>о</strong>нцепцииБудды м<strong>о</strong>жет уд<strong>о</strong>влетв<strong>о</strong>рить самые разные религи<strong>о</strong>зныеп<strong>о</strong>требн<strong>о</strong>сти. Иными сл<strong>о</strong>вами, в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сти п<strong>о</strong>явлениян<strong>о</strong>вых перс<strong>о</strong>нажей в панте<strong>о</strong>не будд неисчислимы.Впр<strong>о</strong>чем, в к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>м счете все в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щения <strong>о</strong>бъединяютсяв дхармакарье. П<strong>о</strong>требн<strong>о</strong>сть в прекл<strong>о</strong>нении привела кт<strong>о</strong>му, чт<strong>о</strong> блаженн<strong>о</strong>е Тел<strong>о</strong> Будды был<strong>о</strong> <strong>о</strong>блечен<strong>о</strong> всемвелик<strong>о</strong>лепием крас<strong>о</strong>ты и света, и наделила ег<strong>о</strong> беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>ймудр<strong>о</strong>стью, сил<strong>о</strong>й и с<strong>о</strong>страданием. «Чистая земляБудды» была представлена как цель всех чел<strong>о</strong>веческихустремлений. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, метафизику будд<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гиим<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> назвать пантеистичн<strong>о</strong>й или, как предп<strong>о</strong>читаютбуддисты, к<strong>о</strong>см<strong>о</strong>теистичн<strong>о</strong>й, а с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствующую ей антр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гию— мистическ<strong>о</strong>й. Главн<strong>о</strong>й целью чел<strong>о</strong>века д<strong>о</strong>лжн<strong>о</strong>стать д<strong>о</strong>стижение пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> взгляда на мир,иб<strong>о</strong> лишь в пр<strong>о</strong>светлении личн<strong>о</strong>сть п<strong>о</strong>знает с<strong>о</strong>вершеннуюреальн<strong>о</strong>сть Будды. В т<strong>о</strong> же время пр<strong>о</strong>светление <strong>о</strong>з-36


начает реализацию Высшег<strong>о</strong> Я, а именн<strong>о</strong> прир<strong>о</strong>ды Буддыв<strong>о</strong> всех жизненных пр<strong>о</strong>явлениях.Прев<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дств<strong>о</strong> Махаяны над Хинаян<strong>о</strong>й <strong>о</strong>бъясняетсяглавным <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м тем, чт<strong>о</strong> глубина мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стиженияперв<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы уд<strong>о</strong>влетв<strong>о</strong>ряет стремлению чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>йдуши к единению с Абс<strong>о</strong>лют<strong>о</strong>м. Индийская фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фия,и в <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>сти фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фия Махаяны, с<strong>о</strong>четаетв себе дуалистическую (экз<strong>о</strong>терическую) к<strong>о</strong>нцепциюплюрализма и эз<strong>о</strong>терическую д<strong>о</strong>ктрину, с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>йВсесущее и Ничт<strong>о</strong> едины. Эт<strong>о</strong> видим<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речиепр<strong>о</strong>является в диалектическ<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>де Нагарджуны,<strong>о</strong>тличающемся радикализм<strong>о</strong>м и л<strong>о</strong>гическим <strong>о</strong>смыслением,граничащим с нигилизм<strong>о</strong>м.Весьма люб<strong>о</strong>пытн<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> так<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>д не был пр<strong>о</strong>дикт<strong>о</strong>ванум<strong>о</strong>зрительными заключениями, н<strong>о</strong> стал результат<strong>о</strong>ммистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>зрения. Именн<strong>о</strong> здесь пр<strong>о</strong>х<strong>о</strong>дитв<strong>о</strong>д<strong>о</strong>раздел между фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фским п<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м Нагарджуныи п<strong>о</strong>зицией Шанкары. Фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фия Нагарджуны с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствуетмистическ<strong>о</strong>му п<strong>о</strong>ниманию буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пути кспасению.Осн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> служения Махаяны являетсямедитация, иб<strong>о</strong> лишь <strong>о</strong>дна <strong>о</strong>на прив<strong>о</strong>дит к м<strong>о</strong>нистическ<strong>о</strong>мувидению. Личн<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нение, как средств<strong>о</strong> <strong>о</strong>тправлениякульт<strong>о</strong>вых <strong>о</strong>бязательств, перен<strong>о</strong>сится на вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>йплан. В<strong>о</strong> всех шк<strong>о</strong>лах Махаяны элементы медитации играютб<strong>о</strong>лее или менее главенствующую р<strong>о</strong>ль. В культеп<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нения Будды Амиды пр<strong>о</strong>изнесение имени Пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>сит нек<strong>о</strong>е усп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ение и препр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ждает душув с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>тд<strong>о</strong>хн<strong>о</strong>вения. Разными путями тантризми <strong>дзэн</strong> д<strong>о</strong>стигали <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й и т<strong>о</strong>й же цели, а именн<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>рыва к высшей, запредельн<strong>о</strong>й истине — знанию, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>еп<strong>о</strong>стигали пр<strong>о</strong>светленные на ур<strong>о</strong>вне Абс<strong>о</strong>люта, гдеВсесущее <strong>о</strong>бретается в Одн<strong>о</strong>м и Будда является Единым.


Глава 3СУТРЫ МАХАЯНЫ И ДЗЭН-БУДДИЗМИнтеллектуальный и дух<strong>о</strong>вный п<strong>о</strong>тенциал <strong>дзэн</strong>-<strong>буддизма</strong>С тех п<strong>о</strong>р как западный мир п<strong>о</strong>знак<strong>о</strong>мился с <strong>дзэн</strong>, эт<strong>о</strong>учение вызвал<strong>о</strong> в<strong>о</strong>лну неп<strong>о</strong>ддельн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> интереса и уважения,причем не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> в академических кругах, н<strong>о</strong> и среди интеллектуал<strong>о</strong>в,занимавшихся п<strong>о</strong>иск<strong>о</strong>м внутреннег<strong>о</strong> <strong>о</strong>бн<strong>о</strong>вленияи дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> р<strong>о</strong>ста чел<strong>о</strong>века. П<strong>о</strong>пуляризат<strong>о</strong>ры <strong>дзэн</strong>,в зависим<strong>о</strong>сти <strong>о</strong>т личных предп<strong>о</strong>чтений, разделились нанеск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> групп.Буддийские <strong>о</strong>бщины в Америке и Евр<strong>о</strong>пе пыталисьадаптир<strong>о</strong>вать учение к н<strong>о</strong>рмам традици<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> западн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>мышления. При эт<strong>о</strong>м <strong>о</strong>ни считали неуместным г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рить<strong>о</strong> буддийских к<strong>о</strong>рнях <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> движения. Тем неменее нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые западные п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватели <strong>дзэн</strong> старались<strong>о</strong>пределить суть эт<strong>о</strong>й религии в к<strong>о</strong>нтексте <strong>о</strong>бщебуддийскихпринцип<strong>о</strong>в.С<strong>о</strong>временные псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ги сх<strong>о</strong>дятся в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> увлечение<strong>дзэн</strong>-буддизм<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>гает чел<strong>о</strong>веку решать как <strong>о</strong>бще<strong>о</strong>зд<strong>о</strong>р<strong>о</strong>вительныезадачи, так и пр<strong>о</strong>блемы, связанные спсихическими расстр<strong>о</strong>йствами, и в цел<strong>о</strong>м сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бствуетстан<strong>о</strong>влению п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>ценн<strong>о</strong>й личн<strong>о</strong>сти. И все же без <strong>о</strong>твета<strong>о</strong>стается в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с, д<strong>о</strong>пустим<strong>о</strong> ли в<strong>о</strong>спринимать <strong>дзэн</strong> внерелиги<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и, в частн<strong>о</strong>сти, буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нтекста.Иными сл<strong>о</strong>вами, м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> ли считать <strong>дзэн</strong> лишь <strong>о</strong>дним измет<strong>о</strong>д<strong>о</strong>в сам<strong>о</strong>реализации и <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>ситься к нему как, например,к й<strong>о</strong>г<strong>о</strong>вским упражнениям?38


Сравнение <strong>дзэн</strong> с й<strong>о</strong>г<strong>о</strong>й вынуждает нас <strong>о</strong>братить вниманиена принципиальн<strong>о</strong>е различие между ист<strong>о</strong>рическимиист<strong>о</strong>ками двух течений. Принят<strong>о</strong> считать, чт<strong>о</strong> й<strong>о</strong>га связанас традици<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>й индийск<strong>о</strong>й религией, н<strong>о</strong> в т<strong>о</strong> же времяее наследие асс<strong>о</strong>циируется с другими религи<strong>о</strong>зными течениями,такими, как бхакти-й<strong>о</strong>га и буддизм Хинаяны. К<strong>о</strong>льск<strong>о</strong>р<strong>о</strong> й<strong>о</strong>га не н<strong>о</strong>сит п<strong>о</strong>дчеркнут<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> характера,псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ги без труда исп<strong>о</strong>льзуют древнюю в<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чную мудр<strong>о</strong>стьдля развития с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й «те<strong>о</strong>рии спасения». Тем неменее <strong>о</strong>стается немал<strong>о</strong> нерешенных в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с<strong>о</strong>в в<strong>о</strong> взаим<strong>о</strong><strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шенияхмежду й<strong>о</strong>г<strong>о</strong>й, религией и псих<strong>о</strong>терапией.Как уже был<strong>о</strong> <strong>о</strong>тмечен<strong>о</strong>, ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>е наследие <strong>дзэн</strong>был<strong>о</strong> принципиальн<strong>о</strong> другим. П<strong>о</strong>р<strong>о</strong>жденн<strong>о</strong>е буддийск<strong>о</strong>йдух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>стью и ставшее сам<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ятельн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>л<strong>о</strong>й, учение,<strong>о</strong>бладающее с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й иерархическ<strong>о</strong>й систем<strong>о</strong>й и расцветшеев Яп<strong>о</strong>нии, п<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ему с<strong>о</strong>держанию является истинн<strong>о</strong>буддийским. Судзуки, <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знававший реальн<strong>о</strong>еп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жение дел, рассматривал <strong>дзэн</strong>, «<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вные идеи к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong>заимств<strong>о</strong>ваны из <strong>буддизма</strong>», как «зак<strong>о</strong>н<strong>о</strong>мерн<strong>о</strong>еразвитие п<strong>о</strong>следнег<strong>о</strong>». Однак<strong>о</strong> книги эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> авт<strong>о</strong>ра, <strong>о</strong>тличающиесяжив<strong>о</strong>стью изл<strong>о</strong>жения и <strong>о</strong>билием фактическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>материала, тем не менее не лишены к<strong>о</strong>нцептуальн<strong>о</strong>йпристрастн<strong>о</strong>сти. Вн<strong>о</strong>вь и вн<strong>о</strong>вь Судзуки г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рит <strong>о</strong> независим<strong>о</strong>стии уникальн<strong>о</strong>сти <strong>дзэн</strong> как <strong>о</strong>б исключительн<strong>о</strong>личн<strong>о</strong>стн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>пыте, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый, будучи весьма субъективным,не м<strong>о</strong>жет быть структурир<strong>о</strong>ван, является сп<strong>о</strong>нтанным,беспричинным и невыразимым вербальн<strong>о</strong>. Действительн<strong>о</strong>,так<strong>о</strong>й <strong>о</strong>пыт не выразить сл<strong>о</strong>вами и нельзя<strong>о</strong>граничить рамками фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии или те<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии. Обращаяськ евр<strong>о</strong>пейск<strong>о</strong>-американск<strong>о</strong>й аудит<strong>о</strong>рии, Судзуки невн<strong>о</strong>сит ясн<strong>о</strong>сть в суть в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>са. Для нег<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> абс<strong>о</strong>лютен,и никт<strong>о</strong> не м<strong>о</strong>жет <strong>о</strong>пределить ег<strong>о</strong> мест<strong>о</strong> в пр<strong>о</strong>цессе эв<strong>о</strong>люциичел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>й мысли.В ученых трудах эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> исслед<strong>о</strong>вателя с<strong>о</strong>держится мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>факт<strong>о</strong>в, указывающих на связь <strong>дзэн</strong> с буддизм<strong>о</strong>м Махаяны.В <strong>о</strong>пределенн<strong>о</strong>м смысле эти раб<strong>о</strong>ты <strong>о</strong>казались39


весьма п<strong>о</strong>лезными, иб<strong>о</strong> в них пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дилась к<strong>о</strong>рреляция<strong>дзэн</strong> с ранними сутрами Махаяны, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыми в<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>валисьдревнекитайские наставники.Вначале мы п<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рим <strong>о</strong> мистических <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вах сутрМахаяны, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые п<strong>о</strong>зднее выкристаллиз<strong>о</strong>вались в учении<strong>дзэн</strong>. Эт<strong>о</strong> исслед<strong>о</strong>вание представляется крайне важным нет<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> для ист<strong>о</strong>рик<strong>о</strong>в, н<strong>о</strong> и для тех, кт<strong>о</strong> стремится п<strong>о</strong>знатьсущн<strong>о</strong>сть учения. Любые мистические устан<strong>о</strong>вки и к<strong>о</strong>нцепциинемыслимы без к<strong>о</strong>нкретных дух<strong>о</strong>вных наставник<strong>о</strong>в.П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му <strong>дзэн</strong> несет на себе печать китайск<strong>о</strong>й и яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>йрелиги<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>сти, <strong>о</strong>священн<strong>о</strong>й буддизм<strong>о</strong>м Махаяны.«Праджняпарамита» — сб<strong>о</strong>рник сутрС<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>й Мудр<strong>о</strong>стиВсе шк<strong>о</strong>лы <strong>буддизма</strong> Махаяны <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ваны на идеях, изл<strong>о</strong>женныхв сб<strong>о</strong>рнике сутр «Праджняпарамита» («СутрыС<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>й Мудр<strong>о</strong>сти»). Нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые из них были известныуже в I ст<strong>о</strong>летии д<strong>о</strong> Р. X. 14 Эти тексты не представляютс<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фские с<strong>о</strong>чинения, н<strong>о</strong> являются чист<strong>о</strong>религи<strong>о</strong>зными наставлениями. Пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>звестие н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ктрины<strong>о</strong>существляется симв<strong>о</strong>лическим и <strong>о</strong>бразным язык<strong>о</strong>м,лишенным метафизическ<strong>о</strong>й <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вы. Сам<strong>о</strong> сл<strong>о</strong>в<strong>о</strong> «пуст<strong>о</strong>й»(шунья) и ег<strong>о</strong> применение имеют б<strong>о</strong>лее глуб<strong>о</strong>кий смысл,чем хинаянск<strong>о</strong>е <strong>о</strong>трицание субстанци<strong>о</strong>нальн<strong>о</strong>й и личн<strong>о</strong>стн<strong>о</strong>йреальн<strong>о</strong>сти и те<strong>о</strong>рии неп<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янства всег<strong>о</strong> сущег<strong>о</strong>.В данн<strong>о</strong>м случае «пуст<strong>о</strong>т<strong>о</strong>й» пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>зглашается весь фен<strong>о</strong>менальныймир, включая внешние пр<strong>о</strong>явления реальн<strong>о</strong>сти ивнутреннее раци<strong>о</strong>нальн<strong>о</strong>е знание. Пуст<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сть всег<strong>о</strong> сущег<strong>о</strong>п<strong>о</strong>стигается пр<strong>о</strong>светленным <strong>о</strong>к<strong>о</strong>м мудр<strong>о</strong>сти (праджней),выступающим как <strong>о</strong>рган интуитивн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> знания, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>еп<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждает всеведение (сарваджната). Психический пр<strong>о</strong>цесс<strong>о</strong>б<strong>о</strong>значают как пр<strong>о</strong>светление (б<strong>о</strong>дхи), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е, всв<strong>о</strong>ю <strong>о</strong>чередь, прив<strong>о</strong>дит к всеведению. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м,мудр<strong>о</strong>сть, пр<strong>о</strong>светление и всеведение рассматриваются как40


неразрывн<strong>о</strong>е цел<strong>о</strong>е. Б<strong>о</strong>дхисаттва, д<strong>о</strong>стигший высшег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления,<strong>о</strong>тказывается п<strong>о</strong>жинать эти пл<strong>о</strong>ды из с<strong>о</strong>страданияк заблудшим живым существам, спасению к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых <strong>о</strong>нп<strong>о</strong>свящает св<strong>о</strong>ю жизнь.Определение высшей трансцендентальн<strong>о</strong>й мудр<strong>о</strong>стихарактеризуется негативизм<strong>о</strong>м и парад<strong>о</strong>ксальн<strong>о</strong>стью. С завиднымп<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янств<strong>о</strong>м в сутрах предпринимаются бесчисленныеи наст<strong>о</strong>йчивые п<strong>о</strong>пытки пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>зглашения парад<strong>о</strong>кса«пуст<strong>о</strong>ты». Так, в «Алмазн<strong>о</strong>й сутре» мы читаем:«Г<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>дь пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжал: «Как ты думаешь, Сабхути, чт<strong>о</strong>имел в виду Татхагата, к<strong>о</strong>гда г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рил <strong>о</strong>б <strong>о</strong>бладании качествами?»Сабхути <strong>о</strong>твечал: «В<strong>о</strong>истину не знаю; вразумименя, <strong>о</strong> Г<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>ди, п<strong>о</strong>чему, г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ря <strong>о</strong>б <strong>о</strong>бладании качествами,Татхагата учил не-<strong>о</strong>бладанию не-качествами».Татхагата г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рил <strong>о</strong> «мн<strong>о</strong>жестве д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>детелей» как <strong>о</strong>«не-мн<strong>о</strong>жестве». Именн<strong>о</strong> так Татхагата называл «мн<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>детелей»...Татхагата учил, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бые дхармы будд в<strong>о</strong>все не являются<strong>о</strong>с<strong>о</strong>быми дхармами будд...Т<strong>о</strong>, чему Татхагата учил как запредельн<strong>о</strong>й мудр<strong>о</strong>сти,<strong>о</strong>значает, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н учил не-запредельн<strong>о</strong>й мудр<strong>о</strong>сти...Татхагата учил эт<strong>о</strong>му как высшему (парама) с<strong>о</strong>вершенству(парамита). И т<strong>о</strong>му, чему Татхагата учит каквысшему с<strong>о</strong>вершенству, учат и бесчисленные благ<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>венныебудды»...Нет так<strong>о</strong>г<strong>о</strong> усилия, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е был<strong>о</strong> бы чрезмерным дляп<strong>о</strong>стижения пуст<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сти всег<strong>о</strong> сущег<strong>о</strong>, иб<strong>о</strong> «исп<strong>о</strong>лнен<strong>о</strong>глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>г<strong>о</strong> смысла <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значение пуст<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, безмерн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, нескл<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>,нед<strong>о</strong>стижим<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, нев<strong>о</strong>зникающег<strong>о</strong>, несуществующег<strong>о</strong>,бесстрастн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, уничт<strong>о</strong>жения, угасания, истечения».В «Религии Праджняпарамита» <strong>о</strong>трицания и парад<strong>о</strong>ксыпризваны на службу мистическ<strong>о</strong>му п<strong>о</strong>стижению истины.П<strong>о</strong>сле т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> как <strong>о</strong>к<strong>о</strong> мудр<strong>о</strong>сти узрел<strong>о</strong> Пуст<strong>о</strong>ту, дезавуир<strong>о</strong>вал<strong>о</strong>все мнимые <strong>о</strong>бразы, уничт<strong>о</strong>жил<strong>о</strong> привязанн<strong>о</strong>сть киллюз<strong>о</strong>рным п<strong>о</strong>нятиям, вещи и чел<strong>о</strong>веческая душа в<strong>о</strong>с-41


принимаются такими, как<strong>о</strong>вы <strong>о</strong>ни есть. Эта пуст<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сть<strong>о</strong>значает «так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сть» (татхата), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая в сутрах «Праджняпарамита»с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствует истинн<strong>о</strong>й реальн<strong>о</strong>сти. Все <strong>о</strong>стальныед<strong>о</strong>пущения считаются негативными. П<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>муп<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду в сутре г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рится <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> «так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сть не <strong>о</strong>значаетни ух<strong>о</strong>да, ни прих<strong>о</strong>да; ни пр<strong>о</strong>шл<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, ни наст<strong>о</strong>ящег<strong>о</strong>, нибудущег<strong>о</strong>; ни перемен, ни различий... так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сть без дв<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>сти...недв<strong>о</strong>йственную так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сть».Сутры «Праджняпарамита» призывают к религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>му<strong>о</strong>пыту, в пр<strong>о</strong>цессе к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стигается как пуст<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>стьвещей, так и их так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сть, <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>временн<strong>о</strong> и неразрывн<strong>о</strong> —п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> смене дня и н<strong>о</strong>чи. Пуст<strong>о</strong>та неизречима, безд<strong>о</strong>ннаи неизменна. «Так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сть — эт<strong>о</strong> бесп<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>епр<strong>о</strong>светление. Эта так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сть не в<strong>о</strong>зрастает, не убывает».Теми же сл<strong>о</strong>вами <strong>о</strong>пределяется пр<strong>о</strong>светление: «С<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>езнание пуст<strong>о</strong>; <strong>о</strong>н<strong>о</strong> не в<strong>о</strong>зрастает, не убывает». Пуст<strong>о</strong>та,так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сть и мудр<strong>о</strong>сть с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> знания принадлежат<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>му ур<strong>о</strong>вню, в<strong>о</strong>звышаясь над к<strong>о</strong>лебаниями перемени с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствуя абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>му с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янию, д<strong>о</strong>стигаем<strong>о</strong>му впр<strong>о</strong>цессе мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта.Адепты считают <strong>дзэн</strong> зак<strong>о</strong>нным преемник<strong>о</strong>м мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>наследия древних сутр, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> традициинеп<strong>о</strong>стижимы для с<strong>о</strong>временник<strong>о</strong>в. Эти писания хранилисьв «Змеин<strong>о</strong>м дв<strong>о</strong>рце» д<strong>о</strong> тех п<strong>о</strong>р, п<strong>о</strong>ка не п<strong>о</strong>пали в рукимудреца и свят<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Нагарджуны. Эт<strong>о</strong>т мыслитель, примерн<strong>о</strong>в<strong>о</strong> II веке <strong>о</strong>т Р. X., стал <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателем фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии Срединн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>Пути (мадхьямика), <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вные д<strong>о</strong>ктрины к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>йбыли <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значены в «Сутре трансцендентальн<strong>о</strong>й мудр<strong>о</strong>сти»,считающейся вершин<strong>о</strong>й интуитивн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления.П<strong>о</strong>читаемый буддистами Махаяны за б<strong>о</strong>дхисаттву, Нагарджунапричислен к патриархам <strong>о</strong>беих мистических шк<strong>о</strong>л —тантристск<strong>о</strong>й шинг<strong>о</strong>н и <strong>дзэн</strong> — и п<strong>о</strong> праву признается величайшиминдийским преемник<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>звестия Шакьямуни.Ключевые элементы д<strong>о</strong>ктрины трансцендентальн<strong>о</strong>ймудр<strong>о</strong>сти — негативизм, парад<strong>о</strong>ксальн<strong>о</strong>сть, религи<strong>о</strong>зный<strong>о</strong>пыт мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стижения, п<strong>о</strong>знание вещей в их та-42


к<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сти — перек<strong>о</strong>чевали из «Праджняпарамиты» в <strong>дзэн</strong>буддизм.Св<strong>о</strong>е<strong>о</strong>бразный дух<strong>о</strong>вный климат <strong>дзэн</strong> как нельзя лучшесп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бствует раскрытию парад<strong>о</strong>кс<strong>о</strong>в. Китайские мастераназывают п<strong>о</strong>знание вещей в их так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сти «ежедневнымпр<strong>о</strong>светлением». Пр<strong>о</strong>стые п<strong>о</strong> ф<strong>о</strong>рме утверждения на темы,связанные с быт<strong>о</strong>выми эпиз<strong>о</strong>дами, нередк<strong>о</strong> прив<strong>о</strong>дят кмгн<strong>о</strong>венн<strong>о</strong>му пр<strong>о</strong>зрению.Однажды к Чжа<strong>о</strong>-чж<strong>о</strong>у <strong>о</strong>братился м<strong>о</strong>нах:— Учитель, я все еще далек <strong>о</strong>т Цели. Дайте мне наставление.— Ты уже п<strong>о</strong>завтракал? — спр<strong>о</strong>сил мастер.— Да, — <strong>о</strong>тветил м<strong>о</strong>нах.— Так п<strong>о</strong>йди и вым<strong>о</strong>й за с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й чашку!В эт<strong>о</strong>т м<strong>о</strong>мент м<strong>о</strong>нах пр<strong>о</strong>зрел.Судзуки прив<strong>о</strong>дит мн<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong> анал<strong>о</strong>гичных случаевпр<strong>о</strong>явления «праджни <strong>дзэн</strong>ских мастер<strong>о</strong>в», напримерследующее наставление китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мастера <strong>дзэн</strong>, пр<strong>о</strong>живавшег<strong>о</strong>в начале эп<strong>о</strong>хи династии Мин (XIV век).Однажды Юнмень выставил перед с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й св<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>с<strong>о</strong>хи <strong>о</strong>братился к м<strong>о</strong>нахам с<strong>о</strong> следующими сл<strong>о</strong>вами: «Наивныелюди принимают ег<strong>о</strong> за реальн<strong>о</strong>сть; <strong>о</strong>бе яны [К<strong>о</strong>лесницы]изучают ег<strong>о</strong> и <strong>о</strong>бъявляют несуществующим;пратьекабудцы заявляют <strong>о</strong> тленн<strong>о</strong>сти ег<strong>о</strong> существ<strong>о</strong>вания;б<strong>о</strong>дхисаттвы принимают ег<strong>о</strong> таким, как<strong>о</strong>в <strong>о</strong>н есть, признаваяпри эт<strong>о</strong>м ег<strong>о</strong> пуст<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сть. Чт<strong>о</strong> же касается п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателей<strong>дзэн</strong>, т<strong>о</strong> <strong>о</strong>ни видят п<strong>о</strong>с<strong>о</strong>х и называют ег<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong> п<strong>о</strong>с<strong>о</strong>х<strong>о</strong>м. Если <strong>о</strong>ни х<strong>о</strong>тят гулять, т<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong> гуляют;если <strong>о</strong>ни х<strong>о</strong>тят сидеть, т<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong> сидят. Никакие<strong>о</strong>бст<strong>о</strong>ятельства не сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бны нарушить их п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>й и безмятежн<strong>о</strong>сть».Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, метафизическ<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>зрение так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>стивещей стан<strong>о</strong>вится к<strong>о</strong>нкретн<strong>о</strong>й жизненн<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>зицией,ист<strong>о</strong>ки к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й следует искать в махаянск<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ктринетрансцендентальн<strong>о</strong>й мудр<strong>о</strong>сти. Хуай-нэн, шест<strong>о</strong>й патриархи <strong>о</strong>дин из самых примечательных деятелей китай-43


ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> (чань), д<strong>о</strong>стиг велик<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления, услышавстих<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рную стр<strong>о</strong>ку из «Алмазн<strong>о</strong>й сутры»:«Пусть тв<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>знание в<strong>о</strong>звысится, ни на чем не <strong>о</strong>станавливаясь».И п<strong>о</strong>ныне сутры «Праджняпарамиты», а <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>«Праджняпарамита-хридая-сутра», п<strong>о</strong>всеместн<strong>о</strong> изучаютсяи декламируются в <strong>дзэн</strong>ских м<strong>о</strong>настырях. П<strong>о</strong> мнениюСудзуки, магическая ф<strong>о</strong>рмула в к<strong>о</strong>нце сутры, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая напервый взгляд пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речит ее метафизическ<strong>о</strong>му духу,является к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>м. Фактически <strong>о</strong>н считает всю сутру прелюдиейк религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>му переживанию, пр<strong>о</strong>бужденн<strong>о</strong>мук<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>м. За счет <strong>о</strong>трицания и парад<strong>о</strong>кс<strong>о</strong>в, нес<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствияраци<strong>о</strong>нальн<strong>о</strong>му <strong>о</strong>смыслению <strong>о</strong>ткрывается канал п<strong>о</strong>знания,через к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый в<strong>о</strong>спринимается к<strong>о</strong>нечная истина.Сами <strong>о</strong>трицания являются не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>димым усл<strong>о</strong>вием длясв<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> р<strong>о</strong>да пр<strong>о</strong>рыва к п<strong>о</strong>стижению так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сти. След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>,как сутра, так и к<strong>о</strong>ан пр<strong>о</strong>буждают <strong>о</strong>дин и т<strong>о</strong>т жепсихический пр<strong>о</strong>цесс пр<strong>о</strong>светления.К<strong>о</strong>см<strong>о</strong>теизм сутр «Аватамсаки»В евр<strong>о</strong>пейск<strong>о</strong>й литературе имеются лишь <strong>о</strong>бщие сведения<strong>о</strong> с<strong>о</strong>держании мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численных т<strong>о</strong>м<strong>о</strong>в, с<strong>о</strong>ставленныхиз сутр «Аватамсаки», на <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ве к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й в<strong>о</strong>зникла китайскаяшк<strong>о</strong>ла хуаянь. Вп<strong>о</strong>следствии эт<strong>о</strong> учение прижил<strong>о</strong>сь вЯп<strong>о</strong>нии и п<strong>о</strong>лучил<strong>о</strong> название буддийск<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы кэг<strong>о</strong>н.И п<strong>о</strong>ныне ни <strong>о</strong>дна из сутр «Аватамсаки» п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью не переведенана евр<strong>о</strong>пейские языки, а имеющиеся разр<strong>о</strong>зненные<strong>о</strong>трывки не м<strong>о</strong>гут дать <strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong>г<strong>о</strong> представления <strong>о</strong>религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>держании этих текст<strong>о</strong>в.Н<strong>о</strong> вн<strong>о</strong>вь тв<strong>о</strong>рчеств<strong>о</strong> Судзуки <strong>о</strong>казывает нам не<strong>о</strong>ценимуюуслугу. В св<strong>о</strong>их <strong>о</strong>черках <strong>о</strong>н не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> д<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дит д<strong>о</strong>читателя <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вные идеи сутр «Аватамсаки», н<strong>о</strong> и вскрываетрелиги<strong>о</strong>зный к<strong>о</strong>нтекст п<strong>о</strong>этическ<strong>о</strong>й канвы. Связьмежду <strong>дзэн</strong> и сутрами «Аватамсаки» стан<strong>о</strong>вится <strong>о</strong>чевид-44


н<strong>о</strong>й. П<strong>о</strong> мнению Судзуки, <strong>дзэн</strong> — эт<strong>о</strong> «практическ<strong>о</strong>е<strong>о</strong>существление буддийск<strong>о</strong>й мысли в Китае, и фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фиякэг<strong>о</strong>н является ее те<strong>о</strong>ретическ<strong>о</strong>й кульминацией». Этиучения взаим<strong>о</strong>связаны таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> «фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фия<strong>дзэн</strong> — эт<strong>о</strong> кэг<strong>о</strong>н, а учение кэг<strong>о</strong>н в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щается в <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>м<strong>о</strong>бразе жизни».Религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>держание сутр «Аватамсаки» стал<strong>о</strong> краеуг<strong>о</strong>льнымкамнем д<strong>о</strong>ктрины Махаяны, а именн<strong>о</strong>: вселенскаяреальн<strong>о</strong>сть Будды, <strong>о</strong>динак<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сть абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янияв нирване, <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>сть фен<strong>о</strong>менальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мира всансаре и пр<strong>о</strong>светленный путь б<strong>о</strong>дхисаттвы, наделенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>мудр<strong>о</strong>стью и с<strong>о</strong>страданием к заблудшим живым существам,вынужденным п<strong>о</strong>дчиняться беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>му циклур<strong>о</strong>ждений и смертей. В сутрах «Аватамсаки» пр<strong>о</strong>слеживается<strong>о</strong>тчетливая тенденция к выражению через <strong>о</strong>трицание,св<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>му theologia negativa шк<strong>о</strong>ле трансцендентальн<strong>о</strong>ймудр<strong>о</strong>сти, ух<strong>о</strong>дящей к<strong>о</strong>рнями в <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знание пуст<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>стивсег<strong>о</strong> сущег<strong>о</strong>.Убеждение в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> высшее <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждающее знаниед<strong>о</strong>стигается за счет интуитивн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>зрения, также св<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>всем шк<strong>о</strong>лам Махаяны. В сутрах утверждаетсятесная взаим<strong>о</strong>связь и взаим<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>вение абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>йприр<strong>о</strong>ды Будды и пр<strong>о</strong>явленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> индивидуальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мира.Будда есть Все, а Все есть Будда. Однак<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>т исключительныйс<strong>о</strong>юз не лишает явления их уникальн<strong>о</strong>сти. Нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>,вещи не <strong>о</strong>бладают с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й, иб<strong>о</strong>все пр<strong>о</strong>явленн<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>гл<strong>о</strong>щает т<strong>о</strong>ждеств<strong>о</strong> с Будд<strong>о</strong>й. И все жедля вселенн<strong>о</strong>й любая вещь исп<strong>о</strong>лнена индивидуальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>значения.Для п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>ты картины приведу неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> пример<strong>о</strong>в.М<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>вести анал<strong>о</strong>гию с сетью Индры, с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ящейиз драг<strong>о</strong>ценных камней и нависающей над ег<strong>о</strong> дв<strong>о</strong>рц<strong>о</strong>м.«В кажд<strong>о</strong>м из драг<strong>о</strong>ценных камней <strong>о</strong>тражаются <strong>о</strong>стальные;п<strong>о</strong>дбирая <strong>о</strong>дин из них, мы видим не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> нераздельн<strong>о</strong>стьсети, н<strong>о</strong> и каждый с<strong>о</strong>ставляющий ее камень».Если г<strong>о</strong>рящую свечу с<strong>о</strong> всех ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>н <strong>о</strong>кружить зеркала-45


ми, т<strong>о</strong> все <strong>о</strong>ни будут <strong>о</strong>тражать свет, исх<strong>о</strong>дящий <strong>о</strong>т <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>пламени, и <strong>о</strong>тражений будет ст<strong>о</strong>льк<strong>о</strong>, ск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> зеркал<strong>о</strong>кружает свечу. В сутрах неустанн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дитсямысль <strong>о</strong> взаим<strong>о</strong>связи и взаим<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>вении всех вещей.В люб<strong>о</strong>й пылинке с<strong>о</strong>держится целая вселенная, икаждая пылинка п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждает все силы к<strong>о</strong>см<strong>о</strong>са. Иб<strong>о</strong> каждаяпылинка — эт<strong>о</strong> Будда, каждая п<strong>о</strong>ра к<strong>о</strong>жи к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong>свидетельствует <strong>о</strong> зар<strong>о</strong>ждении и исх<strong>о</strong>де всех мир<strong>о</strong>в.В сутрах «Аватамсаки» вселенская реальн<strong>о</strong>сть Буддыпредставлена в <strong>о</strong>бразе башни будды будущег<strong>о</strong> — Майтрейи,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый с<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ставляется с абс<strong>о</strong>лютным мир<strong>о</strong>мдхармы (дхармадхату) или с к<strong>о</strong>смическим Тел<strong>о</strong>м Будды.С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> <strong>о</strong>писанию, приведенн<strong>о</strong>му в сутре, в эт<strong>о</strong>й башне«все предметы расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жены таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> разделенн<strong>о</strong>стьперестает существ<strong>о</strong>вать и <strong>о</strong>ни сливаются другс друг<strong>о</strong>м, н<strong>о</strong> при эт<strong>о</strong>м не утрачивают св<strong>о</strong>ей индивидуальн<strong>о</strong>сти,иб<strong>о</strong> в кажд<strong>о</strong>м из них <strong>о</strong>тражается <strong>о</strong>браз п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>няющег<strong>о</strong>сяМайтрейе. Эт<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дит п<strong>о</strong>всеместн<strong>о</strong> за счетвсеприсутствующег<strong>о</strong> взаим<strong>о</strong><strong>о</strong>тражения <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>в». К<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>йцелью усилий всех живых существ является вх<strong>о</strong>ждениев башню Майтрейи, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая симв<strong>о</strong>лизирует д<strong>о</strong>стижениес<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления или вх<strong>о</strong>д в свет мирадхармы, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м б<strong>о</strong>лее не будет существ<strong>о</strong>вать пр<strong>о</strong>странственнаяраз<strong>о</strong>бщенн<strong>о</strong>сть, иб<strong>о</strong> <strong>о</strong>заренные единымсвет<strong>о</strong>м предметы взаим<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>никают друг в друга и нах<strong>о</strong>дятсяв единстве с Будд<strong>о</strong>й. Пр<strong>о</strong>светленный пребываетнигде и везде; <strong>о</strong>н стан<strong>о</strong>вится в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щением вечн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> света.К<strong>о</strong>ль ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong> <strong>о</strong>н <strong>о</strong>бладает Будд<strong>о</strong>й в кажд<strong>о</strong>й пылинке,т<strong>о</strong> кажд<strong>о</strong>е мгн<strong>о</strong>вение <strong>о</strong>владевает беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>стью. Пр<strong>о</strong>странственн<strong>о</strong>-временныеграницы стираются, и реальн<strong>о</strong>стьюБудды стан<strong>о</strong>вится чистый дух.Д<strong>о</strong>ктрина «Аватамсаки» к<strong>о</strong>см<strong>о</strong>теистична. Сутра, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>йп<strong>о</strong>вествуется <strong>о</strong> страннике Судане и ег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>вениив башню Майтрейи, п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>гает верующему встать напуть, ведущий к д<strong>о</strong>стижению абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>й реальн<strong>о</strong>сти и<strong>о</strong>бретению безграничн<strong>о</strong>й власти Будды. Н<strong>о</strong> самым б<strong>о</strong>ль-46


шим <strong>о</strong>ткр<strong>о</strong>вением стан<strong>о</strong>вится <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знание т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>т изменчивыймир с<strong>о</strong> всеми ег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>явлениями, равн<strong>о</strong> как исама башня, есть не чт<strong>о</strong> ин<strong>о</strong>е, как Будда.В т<strong>о</strong> время как сутры «Аватамсаки» пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>зглашаютединств<strong>о</strong> реальн<strong>о</strong>сти Будды религи<strong>о</strong>зным <strong>о</strong>ткр<strong>о</strong>вением,китайская шк<strong>о</strong>ла хуаянь рассматривает пр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>венныйсимв<strong>о</strong>лизм сутр с фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фск<strong>о</strong>й т<strong>о</strong>чки зрения. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>мв<strong>о</strong>зникла м<strong>о</strong>нистическая метафизика хуаянь (яп. —кэг<strong>о</strong>н). Пятый патриарх эт<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы, Куэй-фен Цзун-ми(777—841), считается <strong>о</strong>дним из наиб<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>читаемых деятелейкитайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>буддизма</strong> и известен как глава <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й изпр<strong>о</strong>цветавших в т<strong>о</strong> время <strong>дзэн</strong>ских шк<strong>о</strong>л. Эт<strong>о</strong>т ученыйм<strong>о</strong>нах считал д<strong>о</strong>ктрину кэг<strong>о</strong>н высшим выражением пр<strong>о</strong>явленн<strong>о</strong>ймудр<strong>о</strong>сти. П<strong>о</strong>дтверждением эт<strong>о</strong>му служат мн<strong>о</strong>гиеег<strong>о</strong> раб<strong>о</strong>ты и в первую <strong>о</strong>чередь — «Трактат <strong>о</strong> пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>ждениигуманизма», к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый и п<strong>о</strong>ныне изучается в храмах вкачестве введения в фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фию <strong>буддизма</strong>.В св<strong>о</strong>ем т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>вании буддийск<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ктрины Фа-янь, <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ватель<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> из «пяти д<strong>о</strong>м<strong>о</strong>в» китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> (см. главу7), п<strong>о</strong>дчеркивает <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й принцип метафизики кэг<strong>о</strong>н,с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>му т<strong>о</strong>ждеств<strong>о</strong> <strong>о</strong>бретается в неравенстве, анеравенств<strong>о</strong> — в т<strong>о</strong>ждестве. В эп<strong>о</strong>ху Сун внутреннее сх<strong>о</strong>дств<strong>о</strong><strong>дзэн</strong> и кэг<strong>о</strong>н привел<strong>о</strong> к п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>му приятию п<strong>о</strong>следнег<strong>о</strong>китайскими наставниками. В с<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>й Яп<strong>о</strong>нии сутры«Аватамсаки» и фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фия кэг<strong>о</strong>н и п<strong>о</strong>ныне п<strong>о</strong>льзуютсяне<strong>о</strong>слабевающим интерес<strong>о</strong>м.Специфичн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шение адепт<strong>о</strong>в <strong>дзэн</strong> к фен<strong>о</strong>менальн<strong>о</strong>мумиру <strong>о</strong>бъясняется к<strong>о</strong>см<strong>о</strong>теистическим мир<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ззрением,пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>зглашенным в сутрах «Аватамсаки». Религи<strong>о</strong>знаяубежденн<strong>о</strong>сть в б<strong>о</strong>жественн<strong>о</strong>м единстве всег<strong>о</strong>сущег<strong>о</strong> дает в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть внутренней сам<strong>о</strong>реализации засчет слияния с прир<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й. В <strong>дзэн</strong>ских м<strong>о</strong>настырях жизньп<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью п<strong>о</strong>дчинена ее зак<strong>о</strong>нам. В х<strong>о</strong>де смены временг<strong>о</strong>да меняется и ритм психическ<strong>о</strong>й деятельн<strong>о</strong>сти. С умилениемп<strong>о</strong>слушник наблюдает за п<strong>о</strong>лет<strong>о</strong>м ястреба, кружащег<strong>о</strong>над вершин<strong>о</strong>й г<strong>о</strong>ры, на скл<strong>о</strong>не к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й расп<strong>о</strong>-47


л<strong>о</strong>жен м<strong>о</strong>настырь. Каким бы ничт<strong>о</strong>жным ни был<strong>о</strong> явлениеприр<strong>о</strong>ды, каким бы кр<strong>о</strong>шечным ни был<strong>о</strong> жив<strong>о</strong>е существ<strong>о</strong>— <strong>о</strong>ни преисп<strong>о</strong>лнены значим<strong>о</strong>сти, иб<strong>о</strong> в кажд<strong>о</strong>миз них заключена тайна. В пр<strong>о</strong>изведениях <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> искусства<strong>о</strong>щущается <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>е уважение, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е худ<strong>о</strong>жникииспытывали п<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шению к прир<strong>о</strong>де, и с<strong>о</strong> временемп<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бная п<strong>о</strong>чтительн<strong>о</strong>сть стала не<strong>о</strong>тъемлем<strong>о</strong>й характеристик<strong>о</strong>йвсей яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й культуры. П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шениеяп<strong>о</strong>нцев к прир<strong>о</strong>де следует п<strong>о</strong>нимать в свете их религи<strong>о</strong>зныхпредп<strong>о</strong>чтений. М<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> с уверенн<strong>о</strong>стью г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рить <strong>о</strong>т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> именн<strong>о</strong> в так<strong>о</strong>м <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шении к<strong>о</strong>ренятся нес<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствияи <strong>о</strong>граничения, в <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ве к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых зал<strong>о</strong>женыпредп<strong>о</strong>сылки для пессимистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и <strong>о</strong>безличенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>натурализма.Развитие взаим<strong>о</strong><strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шений между <strong>дзэн</strong> и кэг<strong>о</strong>н являетсяпредмет<strong>о</strong>м дальнейшег<strong>о</strong> рассм<strong>о</strong>трения. Метафизикакэг<strong>о</strong>н идеалистична, равн<strong>о</strong> как и <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вная д<strong>о</strong>ктринафил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии Махаяны. Абс<strong>о</strong>лютным существ<strong>о</strong>м —Будд<strong>о</strong>й — является чистый Дух. Физический (материальный)мир не <strong>о</strong>бладает с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й, а фен<strong>о</strong>менальные<strong>о</strong>бъекты являются п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждением дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>йреальн<strong>о</strong>сти (читтаматрам). Адепты <strong>дзэн</strong> см<strong>о</strong>гли д<strong>о</strong>стичьвыс<strong>о</strong>чайшег<strong>о</strong> ур<strong>о</strong>вня дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>сти, чт<strong>о</strong> в значительн<strong>о</strong>ймере <strong>о</strong>пределил<strong>о</strong> развитие яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й культуры и искусства.Дзэнские худ<strong>о</strong>жники ник<strong>о</strong>гда не из<strong>о</strong>бражали прир<strong>о</strong>дув ее вульгарн<strong>о</strong>й и неприкрыт<strong>о</strong>й материальн<strong>о</strong>сти.Их изящные рисунки тушью раскрывают дух<strong>о</strong>вную сущн<strong>о</strong>стьвещей, не умаляя при эт<strong>о</strong>м их <strong>о</strong>бъективн<strong>о</strong>й ф<strong>о</strong>рмы.Вещи из<strong>о</strong>бражаются <strong>о</strong>дух<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>ренными, иб<strong>о</strong> их истинн<strong>о</strong>йреальн<strong>о</strong>стью является Дух. В<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>знаниев<strong>о</strong>спаряет за счет дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>зрения, «х<strong>о</strong>тя для нас<strong>о</strong>бъективн<strong>о</strong>сть и абстрактн<strong>о</strong>сть являются взаим<strong>о</strong>исключающимип<strong>о</strong>нятиями или разными п<strong>о</strong>люсами .П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му даже т<strong>о</strong>т <strong>о</strong>браз, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый внешне вырван изфен<strong>о</strong>менальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нтекста, б<strong>о</strong>гат<strong>о</strong> наделен <strong>о</strong>бъективнымикачествами».48


«Вималайкирти-сутра» — Все<strong>о</strong>бщий Путь к пр<strong>о</strong>светлениюНаиб<strong>о</strong>лее ярк<strong>о</strong> и привлекательн<strong>о</strong> дух и д<strong>о</strong>ктринаМахаяны выражены в «Вималайкирти-сутре». Существуетмн<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong> китайских и яп<strong>о</strong>нских к<strong>о</strong>мментариев кэт<strong>о</strong>му пр<strong>о</strong>изведению. Наиб<strong>о</strong>лее известным т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>вателембыл принц-регент и п<strong>о</strong>движник <strong>буддизма</strong> Сёт<strong>о</strong>кутайси(574—622). Сутра была целик<strong>о</strong>м переведена наанглийский и немецкий языки. Изл<strong>о</strong>женный в ней материалд<strong>о</strong>ступен и интересен даже неискушенным читателям.Центральным перс<strong>о</strong>нажем п<strong>о</strong>веств<strong>о</strong>вания являетсянаб<strong>о</strong>жный глава семейства (грхапати) Вималайкирти,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый, не принимая м<strong>о</strong>нашеск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> звания, д<strong>о</strong>стиг выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йстепени пр<strong>о</strong>светления и вел п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>ценную жизньб<strong>о</strong>дхисаттвы. Ист<strong>о</strong>рическая д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>верн<strong>о</strong>сть <strong>о</strong>браза эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong>мирянина вызывает нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые с<strong>о</strong>мнения. Сутра п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>гаетп<strong>о</strong>нять учение в пр<strong>о</strong>цессе развития д<strong>о</strong>ктрины Махаяныи дем<strong>о</strong>нстрирует универсальный характер буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>Пути к спасению. К<strong>о</strong>нцептуальн<strong>о</strong> <strong>о</strong>на неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong><strong>о</strong>тличается <strong>о</strong>т других махаянских сутр и неизменн<strong>о</strong> привлекаетадепт<strong>о</strong>в <strong>дзэн</strong>, вследствие т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> в ней уделяетсясам<strong>о</strong>е пристальн<strong>о</strong>е внимание пр<strong>о</strong>цессу пр<strong>о</strong>светления.Далее мы рассм<strong>о</strong>трим лишь нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые м<strong>о</strong>менты,<strong>о</strong>тличающиеся сх<strong>о</strong>жестью с д<strong>о</strong>ктрин<strong>о</strong>й <strong>дзэн</strong>.Вималайкирти учит правильн<strong>о</strong>й медитации. П<strong>о</strong> ег<strong>о</strong>мнению, правильная медитация — эт<strong>о</strong> с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чениедуха при вып<strong>о</strong>лнении п<strong>о</strong>вседневных дел. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бная медитацияп<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляет с<strong>о</strong>хранять внутреннее сп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йствие,к<strong>о</strong>гда «с<strong>о</strong>знание <strong>о</strong>бретается ни внутри, ни снаружи .Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, сидеть — в<strong>о</strong>все не значит сидеть сп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йн<strong>о</strong>».Вималайкирти учит, как правильн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>сить мил<strong>о</strong>стыню:«Не следует пр<strong>о</strong>сить п<strong>о</strong>даяние ради пр<strong>о</strong>питания.Ты д<strong>о</strong>лжен принимать пищу, н<strong>о</strong> не лелеять мысль <strong>о</strong>б еевкушении.49


...Вкушающий пищу бесстрастн<strong>о</strong> или в<strong>о</strong>жделенн<strong>о</strong> немедитирует, не пр<strong>о</strong>буждается <strong>о</strong>т медитации; <strong>о</strong>н не принадлежитни эт<strong>о</strong>му миру, ни нирване».Вималайкирти учит т<strong>о</strong>му, как следует наставлять ученик<strong>о</strong>в:«Ты д<strong>о</strong>лжен п<strong>о</strong>грузиться в медитацию и с<strong>о</strong>зерцатьс<strong>о</strong>знание тех, к<strong>о</strong>му пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведуешь. Нельзя класть нечистуюпищу в драг<strong>о</strong>ценный с<strong>о</strong>суд... Нельзя приниматьберилл за пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>й кристалл . Нельзя вместить в<strong>о</strong>дыВелик<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>кеана в след <strong>о</strong>т к<strong>о</strong>р<strong>о</strong>вьег<strong>о</strong> к<strong>о</strong>пыта».Анал<strong>о</strong>гичным <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м Вималайкирти дает наставленияп<strong>о</strong> п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду пуст<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сти всех вещей. Все земные затруднения,все чел<strong>о</strong>веческие с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния, такие, как б<strong>о</strong>лезни иб<strong>о</strong>ль, желание и чувств<strong>о</strong> вины, нереальны и пусты. Тел<strong>о</strong>Татхагаты не знает ни б<strong>о</strong>лезни, ни б<strong>о</strong>ли, ни желания, нистрасти. Он<strong>о</strong> безусл<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>. Н<strong>о</strong> при эт<strong>о</strong>м <strong>о</strong>н с<strong>о</strong>ветует: «Идии не стыдись п<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сить м<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ка . Будда... призвал насебя б<strong>о</strong>лезнь лишь для т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>бы пр<strong>о</strong>будить всех существк пр<strong>о</strong>светлению». Ег<strong>о</strong> б<strong>о</strong>лезнь есть лишь пустая видим<strong>о</strong>сть.Т<strong>о</strong>чн<strong>о</strong> так же Ег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>страдание не имеет ничег<strong>о</strong> <strong>о</strong>бщег<strong>о</strong> счел<strong>о</strong>веческим с<strong>о</strong>страданием.Сутра написана к<strong>о</strong>нкретным и крас<strong>о</strong>чным язык<strong>о</strong>м,сд<strong>о</strong>бренным анал<strong>о</strong>гиями и примерами, д<strong>о</strong>ступными п<strong>о</strong>ниманиюпр<strong>о</strong>стых мирян, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых учат нах<strong>о</strong>дить путь кпр<strong>о</strong>светлению в п<strong>о</strong>вседневн<strong>о</strong>й жизни. Все п<strong>о</strong>ставлен<strong>о</strong> взависим<strong>о</strong>сть <strong>о</strong>т правильн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> настр<strong>о</strong>я. Пр<strong>о</strong>светленныйм<strong>о</strong>жет пребывать в нирване, не разрушая св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong>тела. Эт<strong>о</strong> является с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янием «ни высв<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждения, нипривязанн<strong>о</strong>сти». Сутра решительн<strong>о</strong> <strong>о</strong>твергает не<strong>о</strong>пределенн<strong>о</strong>ес<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние существ<strong>о</strong>вания, к<strong>о</strong>гда чел<strong>о</strong>век «не д<strong>о</strong>лженни п<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рств<strong>о</strong>вать с<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>ренн<strong>о</strong>му, ни привязыватьсяк нес<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>ренн<strong>о</strong>му». Эт<strong>о</strong>т парад<strong>о</strong>кс бытия б<strong>о</strong>дхисаттвыуказывает путь к пр<strong>о</strong>светлению.В к<strong>о</strong>нце сутры <strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>пределяется как к<strong>о</strong>нечная Мудр<strong>о</strong>сть.Тридцать два б<strong>о</strong>дхисаттвы пытаются выразить сл<strong>о</strong>вамид<strong>о</strong>ктрину не-дв<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>сти (адвая) (не-дуализма, т<strong>о</strong>есть м<strong>о</strong>низма. — Примеч. пер.). Каждый из них дает св<strong>о</strong>й50


рецепт примирения пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>стей, таких, как п<strong>о</strong>явлениеи раств<strong>о</strong>рение, чист<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сть и нечист<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сть,эг<strong>о</strong> и внешний мир, сансара и нирвана. Нак<strong>о</strong>нец, п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му же п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду высказывается Манджушри, б<strong>о</strong>дхисаттваМудр<strong>о</strong>сти: «На м<strong>о</strong>й взгляд, ни <strong>о</strong> чем нельзя ничег<strong>о</strong> сказать,ничег<strong>о</strong> нельзя выразить и не <strong>о</strong> чем думать; все сущее вых<strong>о</strong>дитза рамки в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с<strong>о</strong>в и <strong>о</strong>твет<strong>о</strong>в. Т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> так м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong><strong>о</strong>с<strong>о</strong>знать д<strong>о</strong>ктрину не-дв<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>сти». Далее <strong>о</strong>н пр<strong>о</strong>ситВималайкирти высказать св<strong>о</strong>ю т<strong>о</strong>чку зрения, н<strong>о</strong> т<strong>о</strong>т «хранитм<strong>о</strong>лчание и не пр<strong>о</strong>изн<strong>о</strong>сит ни един<strong>о</strong>г<strong>о</strong> сл<strong>о</strong>ва». За эт<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дхисаттва дарит ег<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ей п<strong>о</strong>хвал<strong>о</strong>й: «Нак<strong>о</strong>нец-т<strong>о</strong>! Низвука, ни сл<strong>о</strong>ва — эт<strong>о</strong> и <strong>о</strong>значает <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знание д<strong>о</strong>ктрины недв<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>сти».Именн<strong>о</strong> так<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>зиции придерживаютсяадепты <strong>дзэн</strong>. Все<strong>о</strong>бщн<strong>о</strong>сть, в<strong>о</strong>звышающаяся над всемипр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речиями, неизречима.П<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>й же причине <strong>дзэн</strong>ские наставники, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>Вималайкирти, в<strong>о</strong>здерживаются <strong>о</strong>т <strong>о</strong>пределений. «Умныйчел<strong>о</strong>век ни к чему не привязан. Буква беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong> далека<strong>о</strong>т сущн<strong>о</strong>сти материи, а сущн<strong>о</strong>сть сам<strong>о</strong>й буквы п<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>стуне существует». Далее в<strong>о</strong>зникает в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с <strong>о</strong>б <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шенииученик<strong>о</strong>в <strong>дзэн</strong> к <strong>о</strong>писанн<strong>о</strong>й в сутре земле Будды: «Вчист<strong>о</strong>й земле Будды д<strong>о</strong>стигший вып<strong>о</strong>лняет Ег<strong>о</strong> раб<strong>о</strong>ту вуединении, тишине, безм<strong>о</strong>лвии и бездействии». Д<strong>о</strong>стигшийпр<strong>о</strong>светления знает, чт<strong>о</strong> из бездеятельн<strong>о</strong>й тишиныр<strong>о</strong>ждается чистая деятельн<strong>о</strong>сть.Псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гические аспекты пр<strong>о</strong>светленияв «Ланкаватара-сутре»В <strong>о</strong>чередн<strong>о</strong>й раз <strong>о</strong>г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рюсь, чт<strong>о</strong> сведения <strong>о</strong>б эт<strong>о</strong>й сл<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>йдля п<strong>о</strong>нимания, н<strong>о</strong> крайне интересн<strong>о</strong>й сутре сталид<strong>о</strong>ступными благ<strong>о</strong>даря исслед<strong>о</strong>ваниям и публикациямСудзуки. В списке буддийских кан<strong>о</strong>нических текст<strong>о</strong>в эт<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>изведение наиб<strong>о</strong>лее с<strong>о</strong>звучн<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>ским м<strong>о</strong>тивам. В с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствиис традицией Б<strong>о</strong>дхидхарма, <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ватель китай-51


ск<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы <strong>дзэн</strong>, <strong>о</strong>днажды передал четырехт<strong>о</strong>мный перев<strong>о</strong>д«Ланкаватара-сутры» св<strong>о</strong>ему ученику Хуай-кэ с такимисл<strong>о</strong>вами: «Наск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> мне известн<strong>о</strong>, в Китае нет другихсутр; в<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>льзуйся ею как рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м, и в<strong>о</strong>истину тыспасешь весь мир».Считается, чт<strong>о</strong> Б<strong>о</strong>дхидхарма и тем б<strong>о</strong>лее ег<strong>о</strong> ученикХуай-кэ <strong>о</strong>б<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вали св<strong>о</strong>й «путь к пр<strong>о</strong>светлению» именн<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>й сутр<strong>о</strong>й, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая д<strong>о</strong>лг<strong>о</strong>е время п<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>валась заслуженнымуважением китайских наставник<strong>о</strong>в <strong>дзэн</strong>. Однак<strong>о</strong> неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong>туманный стиль и загад<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>е изл<strong>о</strong>жение делают еетрудн<strong>о</strong>й для п<strong>о</strong>нимания. Пятый патриарх Хун-жэнь п<strong>о</strong>с<strong>о</strong>вет<strong>о</strong>валсв<strong>о</strong>ему ученику Хуэй-нэню рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>ваться«Алмазн<strong>о</strong>й сутр<strong>о</strong>й», принадлежавшей к сутрам трансцендентальн<strong>о</strong>ймудр<strong>о</strong>сти. Именн<strong>о</strong> с эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> м<strong>о</strong>мента «Ваджраяна-сутра»стала играть главную р<strong>о</strong>ль.Отрицание <strong>дзэн</strong>скими наставниками всех сутр пришл<strong>о</strong>намн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>зднее. Те представители <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые в эп<strong>о</strong>ху Сун <strong>о</strong>тказывались признавать сутры,<strong>о</strong>шиб<strong>о</strong>чн<strong>о</strong> <strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествляли св<strong>о</strong>ю непримирим<strong>о</strong>сть сп<strong>о</strong>зицией Б<strong>о</strong>дхидхармы. Даже Судзуки признает, чт<strong>о</strong>,пытаясь <strong>о</strong>трицать взаим<strong>о</strong>связь между Б<strong>о</strong>дхидхарм<strong>о</strong>й и«Ланкаватара-сутр<strong>о</strong>й», <strong>о</strong>ни зашли слишк<strong>о</strong>м далек<strong>о</strong>. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му авт<strong>о</strong>ру «Ланкаватара» не п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дила учение<strong>дзэн</strong>, н<strong>о</strong> лишь утвердила ег<strong>о</strong>».В <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>м текст сутры представляет с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й диал<strong>о</strong>гмежду Будд<strong>о</strong>й и б<strong>о</strong>дхисаттв<strong>о</strong>й Махамати. П<strong>о</strong>следний пр<strong>о</strong>ситБудду пр<strong>о</strong>лить свет на 108 в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с<strong>о</strong>в. Эти в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сы, равн<strong>о</strong>как и <strong>о</strong>тветы Будды, представляют с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й замысл<strong>о</strong>ват<strong>о</strong>есмешение ут<strong>о</strong>нченных фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фских п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ений и наб<strong>о</strong>раизбитых, и част<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речивых, банальн<strong>о</strong>стей. Затемследует 108 <strong>о</strong>трицаний, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые в<strong>о</strong>все не имеют <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шенияк в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сам, х<strong>о</strong>тя и принимаются за так<strong>о</strong>вые. Дем<strong>о</strong>нстративн<strong>о</strong>абсурдный характер эт<strong>о</strong>й сутры п<strong>о</strong>дтверждает еетесную взаим<strong>о</strong>связь с <strong>дзэн</strong>. Несуразн<strong>о</strong>сть указаний и нелеп<strong>о</strong>сть<strong>о</strong>твет<strong>о</strong>в вып<strong>о</strong>лняют ту же функцию, чт<strong>о</strong> и к<strong>о</strong>аны вучении <strong>дзэн</strong>, а именн<strong>о</strong>: дезавуир<strong>о</strong>вать раци<strong>о</strong>нальн<strong>о</strong>е мыш-52


ление и тем самым направить ищущег<strong>о</strong> на путь практическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>п<strong>о</strong>стижения истины.В <strong>о</strong>тличие <strong>о</strong>т других кан<strong>о</strong>нических писаний эта сутраимеет п<strong>о</strong>дчеркнут<strong>о</strong> субъективную <strong>о</strong>краску и делает уп<strong>о</strong>рна псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гические с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния пр<strong>о</strong>цесса пр<strong>о</strong>светления.Судзуки п<strong>о</strong>лагает, чт<strong>о</strong> именн<strong>о</strong> п<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>й причине Б<strong>о</strong>дхидхармаценил ее выше других. При <strong>о</strong>пределении датып<strong>о</strong>явления эт<strong>о</strong>й сутры следует <strong>о</strong>братить внимание на глубинузнаний <strong>о</strong> психических структурах, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й <strong>о</strong>бладалавт<strong>о</strong>р текста.Все махаянские сутры сх<strong>о</strong>дятся в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> высшее <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждающеезнание к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>й истины не м<strong>о</strong>жет быть д<strong>о</strong>стигнут<strong>о</strong>без внутреннег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления. Также п<strong>о</strong>чти нев<strong>о</strong>зникает разн<strong>о</strong>гласий п<strong>о</strong> п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду метафизическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> смыслапр<strong>о</strong>цесса пр<strong>о</strong>светления. Иными сл<strong>о</strong>вами, «Ланкаватарасутра»ни единым сл<strong>о</strong>в<strong>о</strong>м не пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речит главн<strong>о</strong>й линиим<strong>о</strong>нистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и идеалистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учения Б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>й К<strong>о</strong>лесницы.Ос<strong>о</strong>бый интерес авт<strong>о</strong>ра вызывают психическиеаспекты пр<strong>о</strong>цесса пр<strong>о</strong>светления. В эт<strong>о</strong>м направлениипредп<strong>о</strong>чтение <strong>о</strong>тдается выражениям, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых <strong>о</strong>писываютсяс<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния и душевные переживания субъекта. Судзуки<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong> выделяет санскритские термины, <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значающиепрактическ<strong>о</strong>е внутреннее п<strong>о</strong>стижение, напримерг<strong>о</strong>чара, лакшана, гати, гатигама и адхигама.Высшее знание п<strong>о</strong>стигает пуст<strong>о</strong>ту (шуньята) всех вещей;<strong>о</strong>н<strong>о</strong> принимает реальн<strong>о</strong>сть в ее так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сти (ятхабхутам)и прикасается к нер<strong>о</strong>жденн<strong>о</strong>й (анутпада) сущн<strong>о</strong>стиБудды. Не<strong>о</strong>жиданн<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>зрение (паравритти) в<strong>о</strong>зникаетиз глубины с<strong>о</strong>знания, п<strong>о</strong>сле т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> как пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дит п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>е<strong>о</strong>трицание с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й индивидуальн<strong>о</strong>сти и <strong>о</strong>б<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бленн<strong>о</strong>сти.Разум п<strong>о</strong>знает, чт<strong>о</strong> внешний мир есть не чт<strong>о</strong> ин<strong>о</strong>е,как пр<strong>о</strong>явление с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> духа, и пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дит пр<strong>о</strong>рывв н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние с<strong>о</strong>знания, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый является не разрушительным,н<strong>о</strong> <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дительным.Псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гичн<strong>о</strong>сть сутры <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вана на те<strong>о</strong>рии «резервн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>с<strong>о</strong>знания» (альявиджнана), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е считается сверхлич-53


н<strong>о</strong>стным, вселенским с<strong>о</strong>знанием — п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждающим <strong>о</strong>стальныесемь ур<strong>о</strong>вней с<strong>о</strong>знания, с<strong>о</strong>в<strong>о</strong>купн<strong>о</strong>сть к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых с<strong>о</strong>ставляетвсю п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>ту психическ<strong>о</strong>й жизни чел<strong>о</strong>века, начиная <strong>о</strong>тэг<strong>о</strong>истическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>знания и к<strong>о</strong>нчая к<strong>о</strong>смическим. Резервн<strong>о</strong>ес<strong>о</strong>знание т<strong>о</strong>ждественн<strong>о</strong> безличн<strong>о</strong>му «чреву Пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>»(татхагатагарбха), представляющег<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>чниквсех истечений перех<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мира реинкарнаций и хранящег<strong>о</strong>семена (биджа) грядущих и пр<strong>о</strong>шлых существ<strong>о</strong>ваний.В силу неизъяснимых причин эти семена «пр<strong>о</strong>растают»,и все п<strong>о</strong>дс<strong>о</strong>знательные в<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>минания <strong>о</strong> былых деяниях,хранящиеся в резервн<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>знании, ист<strong>о</strong>чают т<strong>о</strong>нчайшийар<strong>о</strong>мат (васана), стимулирующий и развивающий психическуюдеятельн<strong>о</strong>сть. Опьяняющее в<strong>о</strong>здействие эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>бманчив<strong>о</strong>г<strong>о</strong>«ар<strong>о</strong>мата», к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е ввергает живые существа в<strong>о</strong>кеан неведения и страстей, устраняется за счет дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>п<strong>о</strong>дъема, ведущег<strong>о</strong> к пр<strong>о</strong>светлению. Эт<strong>о</strong>т <strong>о</strong>пыт являетсяпрямым п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждением праджни, <strong>о</strong>бладая к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>йм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> <strong>о</strong>существить <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательный перех<strong>о</strong>д <strong>о</strong>т мн<strong>о</strong>жественн<strong>о</strong>стивнешних пр<strong>о</strong>явлений к все<strong>о</strong>бщему единству.В пр<strong>о</strong>светлении <strong>о</strong>к<strong>о</strong> мудр<strong>о</strong>сти <strong>о</strong>ткрывается интуитивн<strong>о</strong>мувидению, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е махаянская традиция <strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествляетс к<strong>о</strong>смическим тел<strong>о</strong>м Будды или с нирван<strong>о</strong>й.Судзуки, интерпретируя санскритский термин «паринишпанна»(буквальн<strong>о</strong>: «с<strong>о</strong>вершенств<strong>о</strong> знания»), <strong>о</strong>бъявляетэт<strong>о</strong> «знание» сам<strong>о</strong>реализацией чел<strong>о</strong>века. Т<strong>о</strong>чн<strong>о</strong> также шест<strong>о</strong>й патриарх Хуай-нэн г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рит <strong>о</strong> «с<strong>о</strong>зерцаниис<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й глубинн<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>ды» или <strong>о</strong> «наблюдении зас<strong>о</strong>бственным предв<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щенным сп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йствием» как <strong>о</strong>присутствующем в<strong>о</strong> всех живых существах пути к реализацииприр<strong>о</strong>ды Будды. В дальнейшем мы п<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рим<strong>о</strong> месте шест<strong>о</strong>г<strong>о</strong> патриарха в ист<strong>о</strong>рии стан<strong>о</strong>вления буддийск<strong>о</strong>ймысли. Ег<strong>о</strong> д<strong>о</strong>ктрина пр<strong>о</strong>светления с<strong>о</strong>четает<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вные к<strong>о</strong>нцепции Махаяны с п<strong>о</strong>нятиями да<strong>о</strong>сизма.Идеи Хуай-нэна б<strong>о</strong>лее близки шк<strong>о</strong>ле трансцендентальн<strong>о</strong>ймудр<strong>о</strong>сти, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая рассматривает «перв<strong>о</strong>зданнуючист<strong>о</strong>ту разума» — п<strong>о</strong>нятие, впервые <strong>о</strong>звученн<strong>о</strong>е маха-54


самбхиками, — как не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>е усл<strong>о</strong>вие д<strong>о</strong>стиженияс<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния Будды.При с<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ставлении п<strong>о</strong>зиции <strong>дзэн</strong> и «Ланкаватара-сутры»<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>е значение при<strong>о</strong>бретает те<strong>о</strong>рия внезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>светления. Одним из в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с<strong>о</strong>в, с к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым Махамати<strong>о</strong>бращается к Будде, является следующий: «Является лисам<strong>о</strong><strong>о</strong>чищение с<strong>о</strong>знания Будды сп<strong>о</strong>нтанным или п<strong>о</strong>степенным?..»К с<strong>о</strong>жалению, <strong>о</strong>твет, приведенный в текстесутры, не пр<strong>о</strong>ливает свет на существ<strong>о</strong> в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>са. Китайскиеперев<strong>о</strong>дчики предлагают св<strong>о</strong>и версии, а санскритский<strong>о</strong>ригинал <strong>о</strong>ставляет мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> неясн<strong>о</strong>стей. Впр<strong>о</strong>чем,Судзуки п<strong>о</strong>лагает, чт<strong>о</strong> сутра дает так<strong>о</strong>й <strong>о</strong>твет: «Ин<strong>о</strong>гдавнезапн<strong>о</strong>, ин<strong>о</strong>гда п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong>». Далее <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>ясняет, чт<strong>о</strong> влюб<strong>о</strong>м случае, даже при п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>чищении, пр<strong>о</strong>буждаемыйиспытывает внезапную внутреннюю переменув с<strong>о</strong>знании: «Пр<strong>о</strong>цесс сам<strong>о</strong><strong>о</strong>чищения с<strong>о</strong>знания Буддыин<strong>о</strong>гда п<strong>о</strong>степенен, ин<strong>о</strong>гда внезапен. Н<strong>о</strong> уп<strong>о</strong>минание <strong>о</strong>внезапн<strong>о</strong>м перел<strong>о</strong>ме или в<strong>о</strong>звышении (паравритти) убеждаетнас в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>т пр<strong>о</strong>цесс является ск<strong>о</strong>рее внезапным,чем п<strong>о</strong>степенным, х<strong>о</strong>тя фактический жизненный<strong>о</strong>пыт, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ги называют «к<strong>о</strong>нверсией», бываетразным — как внезапным, так и п<strong>о</strong>степенным .Об эт<strong>о</strong>м м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рить как <strong>о</strong> психическ<strong>о</strong>м фен<strong>о</strong>мене,как <strong>о</strong> внезапн<strong>о</strong>м изменении ур<strong>о</strong>вня с<strong>о</strong>знания. Чел<strong>о</strong>век,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый д<strong>о</strong>лг<strong>о</strong> шагал в <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>м направлении, вынужденвнезапн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>вернуть назад. Ст<strong>о</strong>ль резкий разв<strong>о</strong>р<strong>о</strong>т, нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>,является рев<strong>о</strong>люци<strong>о</strong>нным, и чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>ес<strong>о</strong>знание не замедлит эт<strong>о</strong> зафиксир<strong>о</strong>вать».П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>му как все мистические д<strong>о</strong>ктрины пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>зглашаютнеизъясним<strong>о</strong>сть внутреннег<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта, учениеМахаяны настаивает на т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> внезапн<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>зрениеистины в пр<strong>о</strong>светлении невыразим<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нцептуальными ивербальными средствами. Однак<strong>о</strong> «Ланкаватара-сутра»идет дальше, <strong>о</strong>трицая чел<strong>о</strong>веческую речь как средств<strong>о</strong>сам<strong>о</strong>выражения. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, сам<strong>о</strong> с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й напрашиваетсясравнение эт<strong>о</strong>й сутры с кан<strong>о</strong>нами <strong>дзэн</strong>, в <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>м из55


к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рится <strong>о</strong> неких уг<strong>о</strong>дьях Будды, где «учениеБудды реализуется взгляд<strong>о</strong>м, с<strong>о</strong>кращением лицевых мускул<strong>о</strong>в,п<strong>о</strong>дъем<strong>о</strong>м бр<strong>о</strong>вей, взд<strong>о</strong>х<strong>о</strong>м, улыбк<strong>о</strong>й, <strong>о</strong>тхаркиванием,прищуриванием глаз, мыслью или любым другимдвижением». Дзэн славится п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бным из<strong>о</strong>билием средстввыражения пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния. М<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>читать<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>ских мастерах, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые гримасничали, п<strong>о</strong>днималивверх палец или издавали в<strong>о</strong>пль, в<strong>о</strong>звещая <strong>о</strong> высшемпр<strong>о</strong>светлении. П<strong>о</strong>ступая таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, <strong>о</strong>ни п<strong>о</strong>лагали,чт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дражают Будде, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый «в<strong>о</strong> время пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>веди наг<strong>о</strong>ре Гриф<strong>о</strong>в взял цвет<strong>о</strong>к и п<strong>о</strong>казал ег<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численнымслушателям». П<strong>о</strong> мнению наставника У-мэня, эт<strong>о</strong> с<strong>о</strong>бытиезнаменует начал<strong>о</strong> эры передачи высшей истины «внеписьменных знак<strong>о</strong>в и сл<strong>о</strong>в»:Великий Змей явился; завладев цветк<strong>о</strong>м,Он п<strong>о</strong>казал ег<strong>о</strong>.Лиц<strong>о</strong> Кашьяпы исказил<strong>о</strong>сь.Т<strong>о</strong>лпа и небеса в<strong>о</strong> мраке пребывали.С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> яп<strong>о</strong>нским т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>вателям эти стих<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рныестр<strong>о</strong>ки <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значают неизреченн<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>светление. УченикКашьяпа, в<strong>о</strong><strong>о</strong>душевленный Будд<strong>о</strong>й, <strong>о</strong>граничивается гримас<strong>о</strong>й,а неб<strong>о</strong> и земля (нар<strong>о</strong>д) безм<strong>о</strong>лвствуют.Отрицание сл<strong>о</strong>в с<strong>о</strong>пряжен<strong>о</strong> с известн<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>лей риска.Т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong> <strong>о</strong>трицает сл<strong>о</strong>в<strong>о</strong> — высшее <strong>о</strong>ткр<strong>о</strong>вение чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>йдуши, — рискует сниз<strong>о</strong>йти д<strong>о</strong> перв<strong>о</strong>бытн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния.В св<strong>о</strong>ей приверженн<strong>о</strong>сти к жестам, гримасам ииным симв<strong>о</strong>лическим движениям <strong>дзэн</strong>ские наставникинередк<strong>о</strong> <strong>о</strong>пускаются д<strong>о</strong> ур<strong>о</strong>вня гр<strong>о</strong>теска. П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му вряд лист<strong>о</strong>ит без<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>р<strong>о</strong>чн<strong>о</strong> <strong>о</strong>д<strong>о</strong>брять так<strong>о</strong>е <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шение к сл<strong>о</strong>вам.Уже в «Ланкаватара-сутре» п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>е заблуждение стан<strong>о</strong>вится<strong>о</strong>чевидным. Взаим<strong>о</strong><strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения между сл<strong>о</strong>гами (акшара)и реальн<strong>о</strong>стью (таттвам), сл<strong>о</strong>в<strong>о</strong>м (рута) и значением(артха), учением (дешана) и истин<strong>о</strong>й (сиддханта)п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бны связи между пальцем и неб<strong>о</strong>м, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые <strong>о</strong>станутсябеск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong> далеки друг <strong>о</strong>т друга, даже если кт<strong>о</strong>т<strong>о</strong>п<strong>о</strong>пытается «ткнуть пальцем в неб<strong>о</strong>».56


Так<strong>о</strong>й же п<strong>о</strong>зиции придерживается наставник У-мэнь:«Эт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>му, как ударить луну п<strong>о</strong>с<strong>о</strong>х<strong>о</strong>м или п<strong>о</strong>чесатьтуфлю вмест<strong>о</strong> н<strong>о</strong>ги». Анал<strong>о</strong>гии не д<strong>о</strong>лжны бытьпринудительными. При всей в<strong>о</strong>звышенн<strong>о</strong>сти языка мистик<strong>о</strong>вему нед<strong>о</strong>стает лексическ<strong>о</strong>й адекватн<strong>о</strong>сти. Однак<strong>о</strong>махаянская д<strong>о</strong>ктрина пр<strong>о</strong>светления <strong>о</strong>трицает внутреннююсвязь между сл<strong>о</strong>вами и реальн<strong>о</strong>стью. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>муучению язык принадлежит миру л<strong>о</strong>жных раз<strong>о</strong>бщениии предп<strong>о</strong>чтений, т<strong>о</strong> есть является изначальн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>чным.След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>, в<strong>о</strong> время медитации следует с<strong>о</strong>хранятьбезм<strong>о</strong>лвие, иб<strong>о</strong> лишь в м<strong>о</strong>лчании м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стичь истину.Единственным сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>стижения истинн<strong>о</strong>й реальн<strong>о</strong>стисчитается взгляд в глубину с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й души:«Будда ник<strong>о</strong>гда не пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>вед<strong>о</strong>вал истину, п<strong>о</strong>лагая, чт<strong>о</strong>чел<strong>о</strong>век д<strong>о</strong>лжен найти ее в себе». Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, невыразим<strong>о</strong>стьпр<strong>о</strong>светления не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> <strong>о</strong>бусл<strong>о</strong>вливает характермистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта, н<strong>о</strong> и с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствует имманентн<strong>о</strong>муи м<strong>о</strong>нистическ<strong>о</strong>му характеру метафизики Махаяны.Буддийская д<strong>о</strong>ктрина пр<strong>о</strong>светления пр<strong>о</strong>слеживаетсяв<strong>о</strong> всех махаянских сутрах. Ограничив наше исслед<strong>о</strong>ваниеанализ<strong>о</strong>м взаим<strong>о</strong><strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шений между махаянскими сутрамии <strong>дзэн</strong> кратким <strong>о</strong>бз<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м, мы тем не менее затр<strong>о</strong>нулипрактически все баз<strong>о</strong>вые характеристики <strong>дзэн</strong>. Вп<strong>о</strong>пытке раз<strong>о</strong>браться в с<strong>о</strong>держании практики <strong>дзэн</strong> мыбудем рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>ваться знанием ист<strong>о</strong>рических к<strong>о</strong>рнейэт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учения. Иб<strong>о</strong> «каким бы ни был религи<strong>о</strong>зный <strong>о</strong>пыт,<strong>о</strong>н не м<strong>о</strong>жет <strong>о</strong>ставаться в ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>не <strong>о</strong>т интеллектуальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>смысления». В случае с <strong>дзэн</strong> фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фск<strong>о</strong>й <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й являютсямахаянские сутры. При эт<strong>о</strong>м не следует забывать<strong>о</strong> влиянии на развитие учения китайск<strong>о</strong>й дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы.Н<strong>о</strong> сутры Махаяны, нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>, являются п<strong>о</strong>чв<strong>о</strong>й,взрастившей религию <strong>дзэн</strong>.


Глава 4СТАНОВЛЕНИЕ КИТАЙСКОГОДЗЭН-БУДДИЗМА (ЧАНЬ)<strong>Ист<strong>о</strong>рия</strong>Дзэн — эт<strong>о</strong> учение <strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светлении, зар<strong>о</strong>дившееся на<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ве буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистицизма. Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong>практика <strong>дзэн</strong> лежит вне предел<strong>о</strong>в раци<strong>о</strong>нальных катег<strong>о</strong>рий,эт<strong>о</strong> не избавляет нас <strong>о</strong>т не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>сти прибегнутьк тщательн<strong>о</strong>му ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>му анализу усл<strong>о</strong>вий ег<strong>о</strong>в<strong>о</strong>зникн<strong>о</strong>вения. Известный яп<strong>о</strong>нский т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>ватель <strong>дзэн</strong>Судзуки был <strong>о</strong>бвинен св<strong>о</strong>им китайским к<strong>о</strong>ллег<strong>о</strong>й Ху Шив т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> неверн<strong>о</strong> интерпретир<strong>о</strong>вал ист<strong>о</strong>рические реалии,п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дившие учение. Ху Ши пишет:«Я катег<strong>о</strong>рически не с<strong>о</strong>гласен с <strong>о</strong>трицанием сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>стичел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> разума п<strong>о</strong>нять и <strong>о</strong>ценить <strong>дзэн</strong>....Движение чань (<strong>дзэн</strong>) является с<strong>о</strong>ставн<strong>о</strong>й частьюист<strong>о</strong>рии китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>буддизма</strong>, а сам китайский буддизм,в св<strong>о</strong>ю <strong>о</strong>чередь, является с<strong>о</strong>ставн<strong>о</strong>й частью все<strong>о</strong>бщей ист<strong>о</strong>рииразвития китайск<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фск<strong>о</strong>й мысли. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>люб<strong>о</strong>й друг<strong>о</strong>й китайск<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>ле чань м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>нятьлишь в к<strong>о</strong>нтексте ист<strong>о</strong>рических к<strong>о</strong>рней и предп<strong>о</strong>сыл<strong>о</strong>к».В св<strong>о</strong>ем <strong>о</strong>твете Судзуки п<strong>о</strong>дчеркивает, чт<strong>о</strong> учение невписывается в рамки пр<strong>о</strong>странственн<strong>о</strong>-временных п<strong>о</strong>нятийи п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му не м<strong>о</strong>жет быть предмет<strong>о</strong>м ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>исслед<strong>о</strong>вания. Тем не менее в пр<strong>о</strong>цессе п<strong>о</strong>лемики — равн<strong>о</strong>как и в других св<strong>о</strong>их раб<strong>о</strong>тах — <strong>о</strong>н прив<strong>о</strong>дит люб<strong>о</strong>пытныеизречения и сл<strong>о</strong>вечки древних китайских58


наставник<strong>о</strong>в и, таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, нев<strong>о</strong>льн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>гружает читателяв <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бую интеллектуальную атм<strong>о</strong>сферу. П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>мув нашем п<strong>о</strong>веств<strong>о</strong>вании мы не м<strong>о</strong>жем <strong>о</strong>б<strong>о</strong>йти вниманиемист<strong>о</strong>рии китайских п<strong>о</strong>движник<strong>о</strong>в династии Тан иСун. Знак<strong>о</strong>мств<strong>о</strong> с этими ист<strong>о</strong>рическими перс<strong>о</strong>нажамип<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>лит вынести суждение <strong>о</strong>б ур<strong>о</strong>вне их <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>сти,<strong>о</strong>бразе жизни, <strong>о</strong>бычаях и вер<strong>о</strong>ваниях. След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>,мы «<strong>о</strong>бречены» на ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>е исслед<strong>о</strong>вание.Однак<strong>о</strong> характер имеющихся ист<strong>о</strong>чник<strong>о</strong>в значительн<strong>о</strong>затрудняет п<strong>о</strong>нимание <strong>дзэн</strong> в ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>м к<strong>о</strong>нтексте.Хр<strong>о</strong>ники времен стан<strong>о</strong>вления <strong>дзэн</strong> в Китае, выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ценимые приверженцами учения, вряд ли ст<strong>о</strong>ит считатьбессп<strong>о</strong>рными с ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>й т<strong>о</strong>чки зрения. Существуетнемал<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зных книг, целью к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых являетсяне ист<strong>о</strong>рическая д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>верн<strong>о</strong>сть, а стремление выразитьдух <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учения. В эт<strong>о</strong>м преуспели авт<strong>о</strong>ры пр<strong>о</strong>изведений,написанных в<strong>о</strong> времена эп<strong>о</strong>хи Сун (960—1279).Ист<strong>о</strong>рический <strong>о</strong>браз <strong>дзэн</strong> был весьма расплывчатым,п<strong>о</strong>ка Штейн<strong>о</strong>м и Пелли<strong>о</strong>т<strong>о</strong>м не были изучены кан<strong>о</strong>ническиетексты раннег<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да. Вслед за тем яп<strong>о</strong>нскиебудд<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ги, и в первую <strong>о</strong>чередь Уи Хакудзю и МасунагаРейхе, п<strong>о</strong>пытались в<strong>о</strong>сстан<strong>о</strong>вить истинную ист<strong>о</strong>рию стан<strong>о</strong>вления<strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учения. Кр<strong>о</strong>ме т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, <strong>о</strong>ни учли факты,связанные с именами китайских предшественник<strong>о</strong>вБ<strong>о</strong>дхидхармы и индийским наследием, <strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых шларечь в первых главах эт<strong>о</strong>й книги. Далее мы п<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>буемпр<strong>о</strong>следить ист<strong>о</strong>рические этапы стан<strong>о</strong>вления те<strong>о</strong>рии<strong>дзэн</strong> в Китае.В<strong>о</strong>сприятие буддийск<strong>о</strong>й медитации в КитаеОдним из важнейших с<strong>о</strong>бытий в ист<strong>о</strong>рии религии п<strong>о</strong>праву считается распр<strong>о</strong>странение индийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>буддизма</strong> вКитае. На благ<strong>о</strong>датную п<strong>о</strong>чву древней цивилизации п<strong>о</strong>палисемена авт<strong>о</strong>ритетн<strong>о</strong>й и развит<strong>о</strong>й религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й тра-59


диции. Пр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>вение <strong>буддизма</strong> в Китай в<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дит кI веку христианск<strong>о</strong>й эры, и уже к IV веку движение д<strong>о</strong>стигаетвыс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>й степени развития. Гранди<strong>о</strong>зная раб<strong>о</strong>тап<strong>о</strong> перев<strong>о</strong>ду с пали и санскрита с<strong>о</strong>тен т<strong>о</strong>м<strong>о</strong>в свидетельствует<strong>о</strong> неим<strong>о</strong>верн<strong>о</strong>м усердии китайских м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в, равн<strong>о</strong>как и <strong>о</strong>б их редк<strong>о</strong>й сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>сти к в<strong>о</strong>сприятию ин<strong>о</strong>земн<strong>о</strong>йкультуры.Стремительн<strong>о</strong>е распр<strong>о</strong>странение буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ученияуказывает на ег<strong>о</strong> прев<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дств<strong>о</strong> п<strong>о</strong> сравнению с нар<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>йрелигией да<strong>о</strong>с<strong>о</strong>в, <strong>о</strong>тяг<strong>о</strong>щенн<strong>о</strong>й магией и предрассудками.С друг<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ны, эта религия не прижилась бына н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>чве, если бы между <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вными д<strong>о</strong>ктринамида<strong>о</strong>сизма и <strong>буддизма</strong> не существ<strong>о</strong>вал<strong>о</strong> внутренней взаим<strong>о</strong>связи.Близ<strong>о</strong>сть китайск<strong>о</strong>й традиции к индийск<strong>о</strong>й т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>валасьп<strong>о</strong>-разн<strong>о</strong>му. В <strong>о</strong>тличие <strong>о</strong>т евр<strong>о</strong>пейских ученых-инд<strong>о</strong>л<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в,признающих лишь <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительную <strong>о</strong>ригинальн<strong>о</strong>стькитайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>буддизма</strong>, <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>ванные китайцыв<strong>о</strong>сприняли буддизм так же <strong>о</strong>рганичн<strong>о</strong>, как да<strong>о</strong>сизм ик<strong>о</strong>нфуцианств<strong>о</strong>, и <strong>о</strong>бъединение трех религий стал<strong>о</strong> в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щениемкитайск<strong>о</strong>й религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>сти. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м,буддийск<strong>о</strong>й термин<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии были найдены китайские эквиваленты.«Перв<strong>о</strong>зданн<strong>о</strong>е небытие» (бэнь-у) да<strong>о</strong>с<strong>о</strong>вп<strong>о</strong>дг<strong>о</strong>т<strong>о</strong>вил<strong>о</strong> п<strong>о</strong>чву для п<strong>о</strong>нимания к<strong>о</strong>нцепций пуст<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сти,<strong>о</strong>трицания с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> «я» и нирваны. СрединныйПуть Махаяны был предв<strong>о</strong>схищен учением у-вэй («недеяния»).В с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии пр<strong>о</strong>светления (самб<strong>о</strong>дхи) индийскиебуддисты при<strong>о</strong>бщались Абс<strong>о</strong>люту, а классическиекитайские мыслители придерживались п<strong>о</strong>нятия Велик<strong>о</strong>г<strong>о</strong>Предела («тай-цзи»).Следует признать, чт<strong>о</strong> существует принципиальнаяразница между индийским и китайским '<strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м мышления.Так, не прих<strong>о</strong>дится г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рить <strong>о</strong> п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>й идентичн<strong>о</strong>стик<strong>о</strong>нцептуальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>сприятия. Вселенская все<strong>о</strong>бщн<strong>о</strong>стьв<strong>о</strong>спринимается китайцами в к<strong>о</strong>нтексте гарм<strong>о</strong>ниис прир<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й, в т<strong>о</strong> время как индийцы стремятся уйти <strong>о</strong>т60


всег<strong>о</strong> мирск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>. Однак<strong>о</strong> к<strong>о</strong>ль ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong> буддисты <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сятсяк разн<strong>о</strong><strong>о</strong>бразным интерпретациям их учения весьма терпим<strong>о</strong>,этим различиям м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> не придавать б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>г<strong>о</strong>значения. Тем не менее те<strong>о</strong>ретический к<strong>о</strong>нфликт имелмест<strong>о</strong>, если верить невер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>й, н<strong>о</strong> п<strong>о</strong>учительн<strong>о</strong>й ист<strong>о</strong>рии<strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, как Ла<strong>о</strong>-цзы, «раз<strong>о</strong>чар<strong>о</strong>ванный неп<strong>о</strong>ниманиемсв<strong>о</strong>их с<strong>о</strong>племенник<strong>о</strong>в, <strong>о</strong>тправился пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>вед<strong>о</strong>вать буддизмв Индию». П<strong>о</strong>разительн<strong>о</strong>е сх<strong>о</strong>дств<strong>о</strong> между двумя<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лагающими д<strong>о</strong>ктринами да<strong>о</strong>сизма и <strong>буддизма</strong>с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ит в естественн<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>знании мира и жизни, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>епр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>зглашается как в сутрах Махаяны, так и в трудахвеликих китайских мыслителей Ла<strong>о</strong>-цзы и Чжуанцзы.Зар<strong>о</strong>дившийся в Махаяне р<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>к натурализмапышным цвет<strong>о</strong>м расцвел в благ<strong>о</strong>датн<strong>о</strong>м климате китайск<strong>о</strong>йдух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>сти и принес б<strong>о</strong>лее <strong>о</strong>щутимые пл<strong>о</strong>ды, чемна св<strong>о</strong>ей р<strong>о</strong>дине — в Индии. В т<strong>о</strong> время как индусыбыли <strong>о</strong>граничены рамками п<strong>о</strong>иска пути к спасению, китайцыстремились к п<strong>о</strong>стижению зак<strong>о</strong>н<strong>о</strong>в прир<strong>о</strong>ды и сэнтузиазм<strong>о</strong>м в<strong>о</strong>сприняли да<strong>о</strong>сск<strong>о</strong>-буддийский натурализм.Буддийские мет<strong>о</strong>ды медитации также не стали длякитайцев чем-т<strong>о</strong> н<strong>о</strong>вым. В китайск<strong>о</strong>й классическ<strong>о</strong>й литературем<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>честь <strong>о</strong> сверхчел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>й мудр<strong>о</strong>сти,экстатических с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яниях и чудесных силах. Да<strong>о</strong>сизмучил св<strong>о</strong>им сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бам медитации и предлагалсистему дыхательных упражнений как средств<strong>о</strong> дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чения и д<strong>о</strong>лг<strong>о</strong>летия. Среди ранних перев<strong>о</strong>д<strong>о</strong>вбуддийских сутр м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> <strong>о</strong>бнаружить тексты, п<strong>о</strong>священныебуддийск<strong>о</strong>й медитации, и <strong>о</strong>писания различныхэтап<strong>о</strong>в с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чения на пути к <strong>о</strong>бретению <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждающег<strong>о</strong>знания.Сег<strong>о</strong>дня мы не м<strong>о</strong>жем судить <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, наск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> т<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>древние китайцы след<strong>о</strong>вали буддийским наставлениям.Н<strong>о</strong> нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong> <strong>о</strong>дн<strong>о</strong> — вместе с культ<strong>о</strong>выми и те<strong>о</strong>ретическимиустан<strong>о</strong>вками китайцы научились буддийск<strong>о</strong>ймедитации. Санскритск<strong>о</strong>е сл<strong>о</strong>в<strong>о</strong> «дхьяна» транслитерир<strong>о</strong>-61


вали как «чань» (арх. — «дянь»), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е в яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>мстал<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>изн<strong>о</strong>ситься как «<strong>дзэн</strong>». Буквальн<strong>о</strong> термин тракт<strong>о</strong>валсякак культ<strong>о</strong>вая <strong>о</strong>тстраненн<strong>о</strong>сть или избавление.Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, медитация, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й учил хинаянскийкан<strong>о</strong>н, стала называться «<strong>дзэн</strong> Мал<strong>о</strong>й К<strong>о</strong>лесницы», асп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>вед<strong>о</strong>вал кан<strong>о</strong>н Махаяны, — «<strong>дзэн</strong>Б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>й К<strong>о</strong>лесницы». Изначальн<strong>о</strong> применялись <strong>о</strong>дни ите же мет<strong>о</strong>ды, н<strong>о</strong> в зависим<strong>о</strong>сти <strong>о</strong>т сущн<strong>о</strong>сти с<strong>о</strong>зерцания<strong>о</strong>ни п<strong>о</strong>дразделялись на хинаянские и махаянские. Таким<strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, напрашивается выв<strong>о</strong>д: метафизическ<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>держание<strong>о</strong>буславливает мистический <strong>о</strong>пыт и придает емук<strong>о</strong>нкретный характер.Двумя ранними ф<strong>о</strong>рмами махаянск<strong>о</strong>й медитации в Китаеявлялись с<strong>о</strong>зерцание Амитабхи и с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чениетрансцендентальн<strong>о</strong>й мудр<strong>о</strong>сти (праджняпарамита-самадхи).На китайск<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>чве глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong> ук<strong>о</strong>ренился культ БуддыАмитабхи (яп. — Амида). Да<strong>о</strong>-ань (312—385), как истинныйкитаец, принял буддийск<strong>о</strong>е учение всем сердцем ипривнес в нег<strong>о</strong> элементы китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мир<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ззрения. Сам<strong>о</strong>забвенн<strong>о</strong>изучая сутры «Праджняпарамиты», <strong>о</strong>н <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>уделял мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени медитативн<strong>о</strong>й практике.Эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> м<strong>о</strong>наха заслуженн<strong>о</strong> считают первым китайскимп<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателем Б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>й К<strong>о</strong>лесницы. Ег<strong>о</strong> ученик Хуайюань(334—416), несм<strong>о</strong>тря на м<strong>о</strong>нашеский <strong>о</strong>бет, <strong>о</strong>ставалсясветским чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>м и пр<strong>о</strong>пагандир<strong>о</strong>вал буддизм в кругахкитайских интеллектуал<strong>о</strong>в. Он известен как <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вательсекты Чист<strong>о</strong>й земли и первый китайский м<strong>о</strong>нах — <strong>о</strong>рганизат<strong>о</strong>рбуддийск<strong>о</strong>й <strong>о</strong>бщины. Благ<strong>о</strong>даря ег<strong>о</strong> усилиям на г<strong>о</strong>реЛу, расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женн<strong>о</strong>й на берегу Янцзы, был <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ван буддийскийцентр. В эт<strong>о</strong>м с<strong>о</strong><strong>о</strong>бществе усердн<strong>о</strong> практик<strong>о</strong>вали медитациюс тем, чт<strong>о</strong>бы д<strong>о</strong>стичь экстатическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янияс<strong>о</strong>знания, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>зерцался <strong>о</strong>браз Амиды и ег<strong>о</strong> «чистыхземель», с<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ставимых с христианскими «райскимикущами». Кр<strong>о</strong>ме т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, медитируя, Хуай-юань стремилсяд<strong>о</strong>стичь единения с Абс<strong>о</strong>лют<strong>о</strong>м или с Ист<strong>о</strong>чник<strong>о</strong>м всег<strong>о</strong>сущег<strong>о</strong> (Прир<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й, Мир<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й Душ<strong>о</strong>й или Будд<strong>о</strong>й). «Меди-62


тация без внутреннег<strong>о</strong> видения не п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляет <strong>о</strong>брести усп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ения.Внутреннее видение без медитации не <strong>о</strong>тражаетвсей глубины [мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта]». В медитативн<strong>о</strong>йпрактике Да<strong>о</strong>-юаня да<strong>о</strong>сские элементы с<strong>о</strong>четаются с буддийскими.Да<strong>о</strong>сы измеряют глубину реальн<strong>о</strong>сти «перв<strong>о</strong>зданнымнебытием», к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>стигается за счет праджни,пр<strong>о</strong>никающей в пуст<strong>о</strong>ту всех вещей. Мн<strong>о</strong>гие китайскиемистики, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> Хуай-юаню, п<strong>о</strong>вт<strong>о</strong>ряли имя Будды(яп. — нёмбуцу) на всех этапах дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>звышения, нечувствуя пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речия между мистическим п<strong>о</strong>гружениемв абс<strong>о</strong>лютную Пуст<strong>о</strong>ту и блаженств<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>зерцания БуддыАмиды.Кумараджива и БуддхабхадраЦентральн<strong>о</strong>й фигур<strong>о</strong>й в раннекитайск<strong>о</strong>м <strong>буддизме</strong> принят<strong>о</strong>считать Кумарадживу (умер в 413 г.), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый <strong>о</strong>б<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>валсяв Чаньяни, где в течение десяти лет д<strong>о</strong>бился блестящихрезультат<strong>о</strong>в. Он <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вал и в<strong>о</strong>зглавил вед<strong>о</strong>мств<strong>о</strong>перев<strong>о</strong>д<strong>о</strong>в, где на китайский язык были переведены мн<strong>о</strong>гиехинаянские и махаянские труды. Кумараджива былубежденным махаянист<strong>о</strong>м, приверженцем Срединн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>Пути Нагарджуны. Ег<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>в<strong>о</strong>е служение и п<strong>о</strong>движничеств<strong>о</strong>п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>гл<strong>о</strong> учению Б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>й К<strong>о</strong>лесницы <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong>утвердиться в Китае. Не будучи силен в технике медитации,<strong>о</strong>н тем не менее п<strong>о</strong>пуляризир<strong>о</strong>вал ее среди мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численныхкитайских ученик<strong>о</strong>в, мн<strong>о</strong>гие из к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых придерживалисьмахаянских сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>в с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чения.Признанным авт<strong>о</strong>ритет<strong>о</strong>м в <strong>о</strong>бласти буддийск<strong>о</strong>й медитациибыл друг<strong>о</strong>й великий индийский наставник — Буддхабхадра,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый сильн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тличался <strong>о</strong>т Кумарадживып<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ему характеру и накл<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>стям. Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>т м<strong>о</strong>нах был пятнадцатью г<strong>о</strong>дами м<strong>о</strong>л<strong>о</strong>же Кумарадживы,<strong>о</strong>н прев<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дил ег<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ими д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>детелями и п<strong>о</strong> правузаслужил уважение св<strong>о</strong>их китайских п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателей,63


не в п<strong>о</strong>следнюю <strong>о</strong>чередь за счет <strong>о</strong>бладания магическиминавыками. Менее <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>ванный, чем Кумараджива, <strong>о</strong>нлюбил уединение, избегал светск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>бщества и б<strong>о</strong>льшуючасть св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> времени уделял медитации. П<strong>о</strong> прибытии вКитай п<strong>о</strong>селился с Кумараджив<strong>о</strong>й в Чаньяни, н<strong>о</strong> в результатевраждебн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к нему <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения с<strong>о</strong> ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ны м<strong>о</strong>настырск<strong>о</strong>йбратии был вынужден п<strong>о</strong>кинуть храм. В к<strong>о</strong>мпанииб<strong>о</strong>лее чем с<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ка м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в <strong>о</strong>н <strong>о</strong>тправился искатьпристанища на г<strong>о</strong>ре Лу, где ег<strong>о</strong> радушн<strong>о</strong> встретил неизменн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>степриимный Хуай-юань.В действительн<strong>о</strong>сти Буддхабхадра придерживался з<strong>о</strong>л<strong>о</strong>т<strong>о</strong>йсередины между Хинаян<strong>о</strong>й и Махаян<strong>о</strong>й, а п<strong>о</strong> св<strong>о</strong>емурелиги<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>му в<strong>о</strong>спитанию был хинаянист<strong>о</strong>м. Сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бс<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чения <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>заимств<strong>о</strong>вал из «Дхарматратадхьяна-сутры»,в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й прив<strong>о</strong>дились наставления п<strong>о</strong> хинаянск<strong>о</strong>ймет<strong>о</strong>дике к<strong>о</strong>нтр<strong>о</strong>ля над дыханием, п<strong>о</strong> с<strong>о</strong>зерцаниюнечист<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чению на Четырех Неизмеримых,Пяти Элементах (скандха), шести <strong>о</strong>рганах чувств (индрия)и двенадцатеричн<strong>о</strong>й цепи причинн<strong>о</strong>сти. В пери<strong>о</strong>дпребывания на г<strong>о</strong>ре Лу <strong>о</strong>н перевел эту сутру на китайскийи читал п<strong>о</strong> ней лекции. Однак<strong>о</strong> в с<strong>о</strong>знании ег<strong>о</strong> ученик<strong>о</strong>вразличия между учением Хинаяны и Махаяныбыли ст<strong>о</strong>ль расплывчатыми, чт<strong>о</strong> в <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>м из писем, датируем<strong>о</strong>мб<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>здним временем, ег<strong>о</strong> называют «наставник<strong>о</strong>мп<strong>о</strong> медитации Махаяны». Переведенную накитайский язык сутру <strong>о</strong>шиб<strong>о</strong>чн<strong>о</strong> стали считать махаянск<strong>о</strong>й.Впр<strong>о</strong>чем, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>е заблуждение был<strong>о</strong> весьма характернымдля перех<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да.С г<strong>о</strong>ры Лу Буддхабхадра направился в главный г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дЦзянь-кан, где пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжил св<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>движничеств<strong>о</strong> в качествеучителя, наставника п<strong>о</strong> медитации и перев<strong>о</strong>дчика.В св<strong>о</strong>ем преданн<strong>о</strong>м служении китайск<strong>о</strong>му буддизму <strong>о</strong>нперевел мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>т<strong>о</strong>мную «Буддхаватамсака-махавайпульясутру»,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая стала кан<strong>о</strong>ническим текст<strong>о</strong>м шк<strong>о</strong>лы кэг<strong>о</strong>н.Буддхабхадра умер в 429 г<strong>о</strong>ду в г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>де Цзянь-кане.Ег<strong>о</strong> ученик Сюань-га<strong>о</strong> (умер в 444 г.) жестк<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>-64


ст<strong>о</strong>ял н<strong>о</strong>вым идеям Да<strong>о</strong>-шэня <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong> в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>стивнезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления. Эт<strong>о</strong> н<strong>о</strong>ват<strong>о</strong>рск<strong>о</strong>е движениев<strong>о</strong>зникл<strong>о</strong> в кругу ученик<strong>о</strong>в Кумарадживы, н<strong>о</strong> п<strong>о</strong>зднеест<strong>о</strong>р<strong>о</strong>нники чист<strong>о</strong> махаянск<strong>о</strong>й медитации встречались исреди п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателей Буддхабхадры.«Мудр<strong>о</strong>сть неведения»На заре V века, т<strong>о</strong> есть в пери<strong>о</strong>д перв<strong>о</strong>г<strong>о</strong> расцвета китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>буддизма</strong>, наиб<strong>о</strong>лее видным представителемучения был блестящий ученик Кумарадживы, безвременн<strong>о</strong>ушедший из жизни, Сэн-чжа<strong>о</strong> (383—414). Вых<strong>о</strong>дец изниз<strong>о</strong>в <strong>о</strong>бщества, <strong>о</strong>н примкнул к шк<strong>о</strong>ле пр<strong>о</strong>славленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>наставника и ревн<strong>о</strong>стн<strong>о</strong> след<strong>о</strong>вал путем спасения, с<strong>о</strong>вершенствуясьв метафизических п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ениях д<strong>о</strong>ктриныСрединн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Пути. Он сумел с<strong>о</strong>четать учение Б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>йК<strong>о</strong>лесницы с идеями Чжуан-цзы, Ла<strong>о</strong>-цзы и не<strong>о</strong>да<strong>о</strong>с<strong>о</strong>в,с к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыми был знак<strong>о</strong>м с раннег<strong>о</strong> детства. В силу св<strong>о</strong>ихмистических накл<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>стей <strong>о</strong>н искал высшую истину взанятиях медитацией: «Истина п<strong>о</strong>стигается не сл<strong>о</strong>весн<strong>о</strong>,а п<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>м т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> нах<strong>о</strong>дится между стр<strong>о</strong>к. Ейнельзя научиться, ее следует испытать. Она раскрываетсяв м<strong>о</strong>менты «экстатическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> приятия» жизни ».В в<strong>о</strong>зрасте двадцати трех лет эт<strong>о</strong>т вдумчивый м<strong>о</strong>л<strong>о</strong>д<strong>о</strong>йчел<strong>о</strong>век д<strong>о</strong>стиг ур<strong>о</strong>вня зрел<strong>о</strong>г<strong>о</strong> фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фа-мистика.Ег<strong>о</strong> трактат «Мудр<strong>о</strong>сть неведения» раскрывает самуюсуть парад<strong>о</strong>ксальн<strong>о</strong>сти метафизики Нагарджуны. П<strong>о</strong>мнению авт<strong>о</strong>ра, праджня — эт<strong>о</strong> «<strong>о</strong>заряющая сила неведения»,выявляющая истинную реальн<strong>о</strong>сть: «П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>мумудрец п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бен пуст<strong>о</strong>му пр<strong>о</strong>странству. Он безразличенк знанию. Он живет в изменчив<strong>о</strong>м мире п<strong>о</strong>требления,н<strong>о</strong> при эт<strong>о</strong>м придерживается принцип<strong>о</strong>в бездеятельн<strong>о</strong>сти(у-вэй). Он <strong>о</strong>битает в <strong>о</strong>кружении стен, и все жеживет в <strong>о</strong>ткрыт<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>странстве неизреченн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>. Он м<strong>о</strong>лчаливи <strong>о</strong>дин<strong>о</strong>к, бесс<strong>о</strong>держателен и <strong>о</strong>ткрыт. С<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние65


ег<strong>о</strong> бытия нельзя <strong>о</strong>блечь в сл<strong>о</strong>ва. Б<strong>о</strong>лее <strong>о</strong> нем сказатьнечег<strong>о</strong>».Облаченная в китайские «<strong>о</strong>дежды» буддийская трансцендентальнаямудр<strong>о</strong>сть не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> не утратила св<strong>о</strong>ейдиалектическ<strong>о</strong>й стр<strong>о</strong>йн<strong>о</strong>сти, н<strong>о</strong> и при<strong>о</strong>брела б<strong>о</strong>лее яркий<strong>о</strong>блик. Сэн-чжа<strong>о</strong> п<strong>о</strong>казывает, как истина, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> зеркалу,<strong>о</strong>тражает «десять тысяч вещей». Впр<strong>о</strong>чем, <strong>о</strong>браззеркала и раньше исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вался в сутрах Махаяны. В<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>,Сэн-чжа<strong>о</strong> всп<strong>о</strong>мнил высказывание Чжуан-цзы:«С<strong>о</strong>вершенный чел<strong>о</strong>век п<strong>о</strong>льзуется св<strong>о</strong>им ум<strong>о</strong>м как зеркал<strong>о</strong>м».Уп<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бление чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> разума зеркалу был<strong>о</strong><strong>о</strong>дним из излюбленных м<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>в <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й литературы.Китайский наставник б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>зднег<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да Дэ-цзин(1546—1623), пр<strong>о</strong>читав неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> парад<strong>о</strong>ксальных предл<strong>о</strong>женийиз книги Сэн-чжа<strong>о</strong>, п<strong>о</strong>чувств<strong>о</strong>вал импульс кпр<strong>о</strong>светлению, анал<strong>о</strong>гичный т<strong>о</strong>му, чт<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>буждает к<strong>о</strong>ан.В уп<strong>о</strong>ительн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>зарении ему <strong>о</strong>ткрылся смысл сл<strong>о</strong>в эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong>авт<strong>о</strong>ра: «Бушующая буря, с<strong>о</strong>крушающая г<strong>о</strong>ры, есть нечт<strong>о</strong> ин<strong>о</strong>е, как штиль; стремительные в<strong>о</strong>ды в действительн<strong>о</strong>стине текут; пар, весн<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>днимающийся над в<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й,в действительн<strong>о</strong>сти неп<strong>о</strong>движен; с<strong>о</strong>лнце и луна вращаютсяп<strong>о</strong> св<strong>о</strong>им <strong>о</strong>рбитам, н<strong>о</strong> не движутся». Отн<strong>о</strong>шениеСэн-чжа<strong>о</strong> к <strong>дзэн</strong> видн<strong>о</strong> п<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> стремлению к внезапн<strong>о</strong>муи эмпирическ<strong>о</strong>му п<strong>о</strong>стижению абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>й истины.Он исп<strong>о</strong>льзует парад<strong>о</strong>ксы как средств<strong>о</strong> выражения невыразим<strong>о</strong>г<strong>о</strong>:«Неп<strong>о</strong>стижим<strong>о</strong>е выявляется в пр<strong>о</strong>цессе интуитивн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>пыта, <strong>о</strong>ткрывающег<strong>о</strong> в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть к видениюединства иллюзии и реальн<strong>о</strong>сти». Эт<strong>о</strong>т <strong>о</strong>пыт является<strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательным и, след<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>, <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значается как цель,к к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й ведут все пути дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>иска.В <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>й на кан<strong>о</strong>нических буддийских текстах«Книге Чжа<strong>о</strong>» путь к пр<strong>о</strong>светлению рассматривается какп<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вательный пр<strong>о</strong>цесс п<strong>о</strong>стижения: «В сутре сказан<strong>о</strong>,чт<strong>о</strong> «три стрелы п<strong>о</strong>ражают цель и три зверя переправляютсячерез реку. Пр<strong>о</strong>цесс п<strong>о</strong>гружения анал<strong>о</strong>гиченпереправе, н<strong>о</strong> стрелы пр<strong>о</strong>никают в мишень б<strong>о</strong>лее или66


менее глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>, а жив<strong>о</strong>тные п<strong>о</strong>гружаются на разную глубинув зависим<strong>о</strong>сти <strong>о</strong>т силы, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й <strong>о</strong>ни <strong>о</strong>бладают».Однак<strong>о</strong> существуют не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> разные пути, н<strong>о</strong> и различныесп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бы неп<strong>о</strong>средственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стижения истины, вт<strong>о</strong>м числе и п<strong>о</strong>степенный. Узрев тщетн<strong>о</strong>сть п<strong>о</strong>стижениясути всех земных вещей, «как м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> надеяться п<strong>о</strong>стичьбеск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>сть внеземн<strong>о</strong>й Пуст<strong>о</strong>ты?».О св<strong>о</strong>ем внутреннем <strong>о</strong>пыте Сэн-чжа<strong>о</strong> не <strong>о</strong>ставил нистр<strong>о</strong>чки. Однак<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> трактаты и письма свидетельствуют<strong>о</strong> в<strong>о</strong>звышенн<strong>о</strong>й дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>сти авт<strong>о</strong>ра. С<strong>о</strong> св<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>ймистикам непримирим<strong>о</strong>стью <strong>о</strong>н требует п<strong>о</strong>жертв<strong>о</strong>ватьвсем в<strong>о</strong> имя <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> — п<strong>о</strong>стулата, <strong>о</strong>ткрывшег<strong>о</strong>ся ему вблаг<strong>о</strong>вестии Будды и с<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ставим<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с д<strong>о</strong>ктрин<strong>о</strong>й китайскихмудрец<strong>о</strong>в — Да<strong>о</strong>. В раб<strong>о</strong>тах Сэн-чжа<strong>о</strong> впервые пр<strong>о</strong>звучаламысль <strong>о</strong> тесн<strong>о</strong>й взаим<strong>о</strong>связи <strong>буддизма</strong> и китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>браза мысли.Внезапн<strong>о</strong>сть пр<strong>о</strong>светленияЕще <strong>о</strong>дин из п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателей Кумарадживы, Да<strong>о</strong>-шэнь(<strong>о</strong>к. 360—434), был известен св<strong>о</strong>ей приверженн<strong>о</strong>стью учению<strong>о</strong> внезапн<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>светлении, и п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му мн<strong>о</strong>гие считаютименн<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> «п<strong>о</strong>длинным <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателем <strong>дзэн</strong>». Однак<strong>о</strong>Фун-Ю-лань неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> изменяет эту ф<strong>о</strong>рмулир<strong>о</strong>вку:«С п<strong>о</strong>зиции иде<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии зар<strong>о</strong>ждение шк<strong>о</strong>лы чань... в<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дитк Да<strong>о</strong>-шэню». Одн<strong>о</strong> м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> утверждать с<strong>о</strong> всей <strong>о</strong>пределенн<strong>о</strong>стью— фигура Да<strong>о</strong>-шэня и ег<strong>о</strong> «н<strong>о</strong>вая д<strong>о</strong>ктрина» являютсякраеуг<strong>о</strong>льными камнями для п<strong>о</strong>нимания сущн<strong>о</strong>сти<strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учения. Он принадлежит к раннему п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>лениюкитайских буддист<strong>о</strong>в, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые <strong>о</strong>бъединили пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>звестиеБудды с китайским мир<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ззрением и утвердили учение накитайск<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>чве.С юных лет Да<strong>о</strong>-шэнь в<strong>о</strong>спитывался в м<strong>о</strong>настыре.Ег<strong>о</strong> первым наставник<strong>о</strong>м был <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>ванный м<strong>о</strong>нах Фатай,<strong>о</strong>тличавшийся благ<strong>о</strong>честием и наб<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>стью. Да<strong>о</strong>-67


шэнь в<strong>о</strong>спринял буддизм всем сердцем, н<strong>о</strong> при эт<strong>о</strong>м ег<strong>о</strong>жизненная п<strong>о</strong>зиция была сф<strong>о</strong>рмир<strong>о</strong>вана п<strong>о</strong>д влияниемда<strong>о</strong>сск<strong>о</strong>й мысли. Так, Будда <strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествлялся с Да<strong>о</strong>, к<strong>о</strong>смическимЗак<strong>о</strong>н<strong>о</strong>м (ли), Прир<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й и т. п., т<strong>о</strong> есть с безличнымабс<strong>о</strong>лютным Зак<strong>о</strong>н<strong>о</strong>м, <strong>о</strong>пределяющим чел<strong>о</strong>веческуюжизнь. К<strong>о</strong>ль ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong> прир<strong>о</strong>да Будды присуща всемживым существам, т<strong>о</strong> все люди, включая еретик<strong>о</strong>в (иччхантика),т<strong>о</strong> есть не-буддист<strong>о</strong>в (к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые были предмет<strong>о</strong>мжарких сп<strong>о</strong>р<strong>о</strong>в в кругах буддийских те<strong>о</strong>л<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в), ран<strong>о</strong>или п<strong>о</strong>здн<strong>о</strong> <strong>о</strong>бречены д<strong>о</strong>стичь с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния Будды. Да<strong>о</strong>шэньсчитал эт<strong>о</strong>т п<strong>о</strong>стулат <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й буддийск<strong>о</strong>й веры.Он уп<strong>о</strong>рн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тстаивал эту п<strong>о</strong>зицию впл<strong>о</strong>ть д<strong>о</strong> т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> м<strong>о</strong>мента,к<strong>о</strong>гда п<strong>о</strong>явилась «Нирвана-сутра», разрешившаясп<strong>о</strong>р в ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>льзу.Окруженный друзьями и м<strong>о</strong>нахами Да<strong>о</strong>-шэнь неизменн<strong>о</strong><strong>о</strong>ставался независимым в св<strong>о</strong>их суждениях. В зрел<strong>о</strong>мв<strong>о</strong>зрасте <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>сетил два главных центра китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>буддизма</strong> — Лушань на берегу Янцзы и севернуюст<strong>о</strong>лицу Цзянь-кан. На г<strong>о</strong>ре Лу <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>встречал Сангхадэву— индийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учен<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, приверженца хинаянск<strong>о</strong>йшк<strong>о</strong>лы Сарвастивады, — с к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым <strong>о</strong>н <strong>о</strong>бсуждал в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сыбуддийск<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии. Он не разделял веру св<strong>о</strong>ихдрузей в западный рай Амиды. В ег<strong>о</strong> раб<strong>о</strong>тах нет нистр<strong>о</strong>чки, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая нап<strong>о</strong>минала бы <strong>о</strong> неудержим<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>летемистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong><strong>о</strong>бражения п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нник<strong>о</strong>в Амиды:«К<strong>о</strong>гда рыба п<strong>о</strong>ймана, забудь <strong>о</strong> снасти, на к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую еел<strong>о</strong>вили». Эту цитату из Чжуан-цзы <strong>о</strong>н уп<strong>о</strong>треблял п<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шениюк буддийск<strong>о</strong>й медитации. «Рыба» симв<strong>о</strong>лизируетреальн<strong>о</strong>сть или Будду, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый «неул<strong>о</strong>вим» п<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>мсл<strong>о</strong>весн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> выражения. И все же Да<strong>о</strong>-шэньд<strong>о</strong>р<strong>о</strong>жил и выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong> ценил сутры, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых кажд<strong>о</strong>е сл<strong>о</strong>в<strong>о</strong>преисп<strong>о</strong>лнен<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> значения: «Будда не лжет». Онбыл чист<strong>о</strong>сердечен, «к<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>ставлял людям сутры, с<strong>о</strong>держащиеЕг<strong>о</strong> завет».К<strong>о</strong>р<strong>о</strong>тк<strong>о</strong>е пребывание Да<strong>о</strong>-шэня в Чаньяни (405—408),в<strong>о</strong> время к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>н занимался в <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>м перев<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м и68


т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>ванием сутр, укрепил<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> веру в кан<strong>о</strong>нические писания.Трех лет <strong>о</strong>казал<strong>о</strong>сь д<strong>о</strong>стат<strong>о</strong>чным для т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>бы <strong>о</strong>нутвердился как <strong>о</strong>дин из четырех приближенных ученик<strong>о</strong>вКумарадживы. Вер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>, ег<strong>о</strong> в<strong>о</strong>звращение в Лушань, а затеми в Цзянь-кан был<strong>о</strong> следствием напряженных <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шенийс м<strong>о</strong>настырск<strong>о</strong>й <strong>о</strong>бщин<strong>о</strong>й Чаньяни. Н<strong>о</strong> г<strong>о</strong>ды неустанныхтруд<strong>о</strong>в не пр<strong>о</strong>шли дар<strong>о</strong>м и вп<strong>о</strong>следствии принеслисв<strong>о</strong>и пл<strong>о</strong>ды. К<strong>о</strong>мментарии к сутрам Махаяны с<strong>о</strong>ставляют<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вную часть ег<strong>о</strong> литературн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наследия, а славу емупринесли два трактата, первый из к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых был п<strong>о</strong>священв<strong>о</strong>здаянию («Благ<strong>о</strong>е дел<strong>о</strong> не нуждается в в<strong>о</strong>здаянии»), авт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й — внезапн<strong>о</strong>му пр<strong>о</strong>светлению. О п<strong>о</strong>следнем намизвестн<strong>о</strong> благ<strong>о</strong>даря раб<strong>о</strong>те Се Лин-юня (385—433). В эт<strong>о</strong>мтексте Да<strong>о</strong>-шэню <strong>о</strong>тв<strong>о</strong>дится важная р<strong>о</strong>ль в ист<strong>о</strong>рии буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>мистицизма.Представляется мал<strong>о</strong>вер<strong>о</strong>ятным т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> светский чел<strong>о</strong>векСе Лин-юнь п<strong>о</strong>нимал все т<strong>о</strong>нк<strong>о</strong>сти буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>учения. Ег<strong>о</strong> буддизм в б<strong>о</strong>льшей степени, чемвера китайских м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в, <strong>о</strong>тличался религи<strong>о</strong>зным синкретизм<strong>о</strong>м.Однак<strong>о</strong> в цел<strong>о</strong>м ег<strong>о</strong> тв<strong>о</strong>рчеств<strong>о</strong> был<strong>о</strong> <strong>о</strong>д<strong>о</strong>брен<strong>о</strong>Да<strong>о</strong>-шэнем. С <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ны, Се Лин-юнь пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ставляетт<strong>о</strong>чку зрения св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> друга учению Будды,с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>му пр<strong>о</strong>светление д<strong>о</strong>стигается в к<strong>о</strong>нцед<strong>о</strong>лг<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и ут<strong>о</strong>мительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пути, а с друг<strong>о</strong>й — <strong>о</strong>бращениюКун-цзы (К<strong>о</strong>нфуция) к св<strong>о</strong>ему ученику Йен Хуаю, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е<strong>о</strong>н ист<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>вывает в св<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>й ему не<strong>о</strong>да<strong>о</strong>сск<strong>о</strong>ймистическ<strong>о</strong>й манере. Этим признанным авт<strong>о</strong>ритетам <strong>о</strong>нпр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ставляет св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> друга Да<strong>о</strong>-шэня как «буддистан<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ктрины, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую следует считать истинн<strong>о</strong>й,<strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong>й и прев<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дящей как устаревшее учениеБудды, так и мудр<strong>о</strong>сть Кун-цзы, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый не сумел пр<strong>о</strong>никнутьв Пуст<strong>о</strong>ту».В чем же с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ит смысл «н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ктрины»? И преждевсег<strong>о</strong>, п<strong>о</strong>чему учение <strong>о</strong> внезапн<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>светлении следуетсчитать «н<strong>о</strong>вым»? Разъяснение эт<strong>о</strong>й к<strong>о</strong>нцепции не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>,так как в б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>зднее время <strong>о</strong>на т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>валась п<strong>о</strong>-раз-69


н<strong>о</strong>му и весьма двусмысленн<strong>о</strong>. Изначальн<strong>о</strong> буддизм считалсяпутем к пр<strong>о</strong>светлению. В <strong>о</strong>бщепринятых терминах,равн<strong>о</strong> как и в раннебуддийских писаниях, пр<strong>о</strong>светлениерассматривается как н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>е видение или п<strong>о</strong>стижение, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е<strong>о</strong>ткрывается внутреннему вз<strong>о</strong>ру и укрепляется в с<strong>о</strong>знании.В ранних буддийских текстах <strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светлениисказан<strong>о</strong> немал<strong>о</strong>. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>му как Шакьямуни испыталрад<strong>о</strong>сть пр<strong>о</strong>светления п<strong>о</strong>д священным дерев<strong>о</strong>м пипала,эт<strong>о</strong>т же <strong>о</strong>пыт, н<strong>о</strong> при других <strong>о</strong>бст<strong>о</strong>ятельствах, пережилиег<strong>о</strong> ученики, и <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> м<strong>о</strong>нахи и м<strong>о</strong>нахини, гимны к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыхвключены в кан<strong>о</strong>нические тексты. В сутрах Махаяны<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дчеркивается эмпирический характер п<strong>о</strong>стиженияистины. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, д<strong>о</strong>ктрина внезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светленияне является чем-т<strong>о</strong> н<strong>о</strong>вым для традици<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> индийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>буддизма</strong>, как п<strong>о</strong>лагал Се Лин-юнь, к<strong>о</strong>гда писал <strong>о</strong>предрасп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женн<strong>о</strong>сти китайск<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии к интуитивн<strong>о</strong>муп<strong>о</strong>стижению, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая, п<strong>о</strong> сравнению с индийск<strong>о</strong>й,зл<strong>о</strong>уп<strong>о</strong>требляющей ум<strong>о</strong>зрительными спекуляциями ипредп<strong>о</strong>читающей п<strong>о</strong>степенный путь, имеет нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>епреимуществ<strong>о</strong>, иб<strong>о</strong> предлагает кратчайший путь мгн<strong>о</strong>венн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>зарения.Следует признать, чт<strong>о</strong> кан<strong>о</strong>н индийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>буддизма</strong><strong>о</strong>писывает путь к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>й реализации, а именн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светлениеи нирвану, как п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong>е дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>вершенств<strong>о</strong>вание.П<strong>о</strong>зднее, <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> в Хинаяне, дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>стьчастичн<strong>о</strong> уступила св<strong>о</strong>и п<strong>о</strong>зиции мет<strong>о</strong>ду и системе, схемеи анализу, х<strong>о</strong>тя неп<strong>о</strong>вт<strong>о</strong>рим<strong>о</strong>сть <strong>о</strong>пыта пр<strong>о</strong>светленияне <strong>о</strong>трицалась. Однак<strong>о</strong> системный п<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>д <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сится ск<strong>о</strong>реек пр<strong>о</strong>цессу, ведущему к <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждению, н<strong>о</strong> не к <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждениюкак так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>му. Следует <strong>о</strong>тметить, чт<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нцептуальн<strong>о</strong>учение <strong>о</strong> внезапн<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>светлении преждевсег<strong>о</strong> рассматривает саму цель, д<strong>о</strong>стижение к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дитмгн<strong>о</strong>венн<strong>о</strong>. Далее пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дится грань междусубъективным и <strong>о</strong>бъективным аспектами д<strong>о</strong>стиженияцели. Целью мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пути спасения является Абс<strong>о</strong>лют,прир<strong>о</strong>ду к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> следует в<strong>о</strong>спринимать как не-70


раздельную и цел<strong>о</strong>стную реальн<strong>о</strong>сть. Иными сл<strong>о</strong>вами,<strong>о</strong>бъективн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>стижение нев<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>.В т<strong>о</strong> же время с субъективн<strong>о</strong>й т<strong>о</strong>чки зрения с<strong>о</strong>храняетсяв<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть разных сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>в п<strong>о</strong>стижения. В «Сутрел<strong>о</strong>т<strong>о</strong>са» м<strong>о</strong>мент пр<strong>о</strong>светления разделен на четыре части.Да<strong>о</strong>-шэнь <strong>о</strong>трицает такую в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть. Он придерживаетсяп<strong>о</strong>зиции Махаяны, с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й «верующий пре<strong>о</strong>д<strong>о</strong>леваетэти четыре этапа <strong>о</strong>дним акт<strong>о</strong>м <strong>о</strong>зарения».Д<strong>о</strong>ктрина Да<strong>о</strong>-шэня примиряет субъективный и <strong>о</strong>бъективныйп<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>ды к д<strong>о</strong>стижению цели. Абс<strong>о</strong>лют п<strong>о</strong> сам<strong>о</strong>йсв<strong>о</strong>ей прир<strong>о</strong>де пр<strong>о</strong>ст, неделим, пуст<strong>о</strong>тен и п<strong>о</strong>стижимлишь в цел<strong>о</strong>м. П<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>светление является метафизическимзаблуждением. Н<strong>о</strong> п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бным же <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>мсубъективн<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>стижение истины <strong>о</strong>существляется един<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>:«Фрукт падает на землю, к<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>н с<strong>о</strong>зрел.Др<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сек прекращает раб<strong>о</strong>ту, к<strong>о</strong>гда в<strong>о</strong>круг нег<strong>о</strong> не<strong>о</strong>стал<strong>о</strong>сь деревьев. На вершине г<strong>о</strong>ры взгляду внезапн<strong>о</strong><strong>о</strong>ткрываются желанные не<strong>о</strong>б<strong>о</strong>зримые пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ры». П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бнаясмена сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>в в<strong>о</strong>сприятия требует дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й трансф<strong>о</strong>рмации.Оку мудр<strong>о</strong>сти <strong>о</strong>ткрыт<strong>о</strong> <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong>е знание.Все п<strong>о</strong>пытки, <strong>о</strong>существляемые на пути, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бны битьюг<strong>о</strong>л<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й <strong>о</strong> стену, иб<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>рыв в запредельн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>существляетсявнезапн<strong>о</strong>, и в пр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>вении перестают существ<strong>о</strong>ватьвсякие «б<strong>о</strong>лее или менее».Все приведенные высказывания служат <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>му — п<strong>о</strong>казатьпринципиальн<strong>о</strong>е различие между сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>м д<strong>о</strong>стиженияцели и сам<strong>о</strong>й целью. Д<strong>о</strong>стижение цели <strong>о</strong>значает вых<strong>о</strong>дза пределы пр<strong>о</strong>странственн<strong>о</strong>-временных катег<strong>о</strong>рий, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыев<strong>о</strong>спринимаются как реальн<strong>о</strong>сть на пр<strong>о</strong>тяжении пути.Пример<strong>о</strong>м м<strong>о</strong>жет служить изл<strong>о</strong>женн<strong>о</strong>е в «Дашабхумикасутре»жизне<strong>о</strong>писание Б<strong>о</strong>дхисаттвы. Да<strong>о</strong>-шэнь не стремитсяразрешить разн<strong>о</strong>гласия между п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жениями св<strong>о</strong>ейд<strong>о</strong>ктрины и текстами сутр. Он принимает п<strong>о</strong>следние наверу. Изучение священных писаний, как и люб<strong>о</strong>е друг<strong>о</strong>еблаг<strong>о</strong>честив<strong>о</strong>е служение, считается п<strong>о</strong>лезным в пр<strong>о</strong>цесседух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> стан<strong>о</strong>вления. Зар<strong>о</strong>дыш Будды, равн<strong>о</strong> как и кар-71


ма д<strong>о</strong>лжны с<strong>о</strong>зреть, п<strong>о</strong>ка в решающий м<strong>о</strong>мент не начнетсяпринципиальн<strong>о</strong> н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>е существ<strong>о</strong>вание.У мн<strong>о</strong>гих с<strong>о</strong>временник<strong>о</strong>в Да<strong>о</strong>-шэня ег<strong>о</strong> учение вызвал<strong>о</strong>резк<strong>о</strong>е неприятие. Был<strong>о</strong> <strong>о</strong>чевидн<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> «н<strong>о</strong>вые» идеине с<strong>о</strong>гласуются с привычными текстами сутр. Однак<strong>о</strong> самДа<strong>о</strong>-шэнь взял на в<strong>о</strong><strong>о</strong>ружение сутры Махаяны. В качествеп<strong>о</strong>дтверждения истинн<strong>о</strong>сти д<strong>о</strong>ктрины внезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>светления <strong>о</strong>н цитирует к<strong>о</strong>мментарии св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> учителяКумарадживы к «Вималайкирти-сутре». При эт<strong>о</strong>м <strong>о</strong>н незаявляет <strong>о</strong> себе как <strong>о</strong>б <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателе н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учения; напр<strong>о</strong>тив,<strong>о</strong>н убежден в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> защищает истинн<strong>о</strong>е учениеБудды в ег<strong>о</strong> перв<strong>о</strong>зданн<strong>о</strong>й чист<strong>о</strong>те. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, в<strong>о</strong>сприятиекитайск<strong>о</strong>й культур<strong>о</strong>й буддийск<strong>о</strong>й медитациистан<strong>о</strong>вится этап<strong>о</strong>м <strong>о</strong>рганичн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> развития дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наследия.При эт<strong>о</strong>м нет <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ваний г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рить <strong>о</strong>б <strong>о</strong>тсутствиипреемственн<strong>о</strong>сти.Самым ярым пр<strong>о</strong>тивник<strong>о</strong>м д<strong>о</strong>ктрины внезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светлениябыл друг<strong>о</strong>й ученик Кумарадживы, Хуай-куан(умер, в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>, в 443 г<strong>о</strong>ду, н<strong>о</strong> не п<strong>о</strong>зднее 447 г<strong>о</strong>да). Ег<strong>о</strong>трактат <strong>о</strong> п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>светлении, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м <strong>о</strong>пределеныпять пери<strong>о</strong>д<strong>о</strong>в и семь этап<strong>о</strong>в, представляет с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>йраннюю п<strong>о</strong>пытку с<strong>о</strong><strong>о</strong>тнесения хинаянских и махаянскихсутр с разными этапами пр<strong>о</strong>светительн<strong>о</strong>й деятельн<strong>о</strong>стиБудды.Сп<strong>о</strong>ры п<strong>о</strong> п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сти внезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светленияне ум<strong>о</strong>лкали и п<strong>о</strong>сле т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, как Да<strong>о</strong>-шэнь ушел из эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong>мира. Ученик Хуай-куана Фа-юань (умер в 489 г<strong>о</strong>ду),разделявший п<strong>о</strong>зицию Да<strong>о</strong>-шэня, п<strong>о</strong>знак<strong>о</strong>мил с д<strong>о</strong>ктрин<strong>о</strong>йимперат<strong>о</strong>ра Вэн-ти (436 г.). Есть сведения <strong>о</strong> судебн<strong>о</strong>мпр<strong>о</strong>цессе (460 г.), в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м в качестве пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>б<strong>о</strong>рствующихст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>н участв<strong>о</strong>вали Да<strong>о</strong>-ю, ученик Да<strong>о</strong>-шэня, и Фая<strong>о</strong>.П<strong>о</strong>лемика пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжалась д<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нца V ст<strong>о</strong>летия, к<strong>о</strong>гдаинтерес к эт<strong>о</strong>му в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>су п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong> утих. Однак<strong>о</strong> ни <strong>о</strong>днаиз шк<strong>о</strong>л п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателей Да<strong>о</strong>-шэня не выдержала испытаниявременем. Также не представляется в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жным рек<strong>о</strong>нструир<strong>о</strong>ватьк<strong>о</strong>нцептуальный м<strong>о</strong>ст, связующий учение72


Да<strong>о</strong>-шэня с <strong>дзэн</strong> Б<strong>о</strong>дхидхармы. П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му был<strong>о</strong> бы <strong>о</strong>шибк<strong>о</strong>йсчитать Да<strong>о</strong>-шэня <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателем учения <strong>дзэн</strong>.Ранняя ист<strong>о</strong>рия китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>буддизма</strong> п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляет пр<strong>о</strong>следитьист<strong>о</strong>ки учения <strong>дзэн</strong>. Вместе с буддизм<strong>о</strong>м в Китайвлился м<strong>о</strong>щный п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>к индийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистицизма, включаядревнюю традицию й<strong>о</strong>ги. С <strong>о</strong>динак<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й степенью благ<strong>о</strong>скл<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>стикитайцы в<strong>о</strong>сприняли учения Хинаяны и Махаяны.Сплав махаянск<strong>о</strong>й метафизики и китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мир<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ззрениябыл ст<strong>о</strong>ль <strong>о</strong>рганичным, чт<strong>о</strong> в наст<strong>о</strong>ящее времятрудн<strong>о</strong> судить <strong>о</strong>б аутентичн<strong>о</strong>сти т<strong>о</strong>й или ин<strong>о</strong>й к<strong>о</strong>нцепции.Вслед за великими индийскими учителями и перев<strong>о</strong>дчикамипришл<strong>о</strong> п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ление независимых мыслителей, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыетакже д<strong>о</strong>стигли с<strong>о</strong>вершенства в медитации. Шк<strong>о</strong>ла Кумарадживыв<strong>о</strong>спитала мн<strong>о</strong>гих выдающихся деятелей, таких,как Сэн-чжа<strong>о</strong>, <strong>о</strong>казавшег<strong>о</strong>, п<strong>о</strong>жалуй, сам<strong>о</strong>е сильн<strong>о</strong>е влияниена <strong>дзэн</strong>ских наставник<strong>о</strong>в, и Да<strong>о</strong>-шэнь, <strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>мяп<strong>о</strong>нский <strong>дзэн</strong>-будд<strong>о</strong>л<strong>о</strong>г Уи высказался следующим <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м:«Ег<strong>о</strong> учение в значительн<strong>о</strong>й степени нап<strong>о</strong>минает <strong>дзэн</strong>,а ег<strong>о</strong> влияние [на стан<strong>о</strong>вление <strong>дзэн</strong>] <strong>о</strong>гр<strong>о</strong>мн<strong>о</strong>». Итак, мып<strong>о</strong>пытались <strong>о</strong>ткинуть вуаль таинственн<strong>о</strong>сти с ист<strong>о</strong>рии исущн<strong>о</strong>сти <strong>дзэн</strong> и <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значили ег<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>ки.


Глава 5ДЗЭНСКИЕ ПАТРИАРХИ РАННЕГО ПЕРИОДАБ<strong>о</strong>дхидхармаПриверженцы учения и ученые-исслед<strong>о</strong>ватели в равн<strong>о</strong>йстепени интересуются ег<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>ками, х<strong>о</strong>тя в б<strong>о</strong>льшинствеслучаев пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>ждение т<strong>о</strong>й или ин<strong>о</strong>й религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>йд<strong>о</strong>ктрины <strong>о</strong>кутан<strong>о</strong> легендами и мифами. Нередк<strong>о</strong>фигуры <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателей религии искажены и вырваны изист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нтекста с тем, чт<strong>о</strong>бы п<strong>о</strong>дчеркнуть ихнеп<strong>о</strong>вт<strong>о</strong>рим<strong>о</strong>сть. Все вышесказанн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сится к <strong>о</strong>бразуБ<strong>о</strong>дхидхармы и <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>й им шк<strong>о</strong>ле медитации. Например,существует приписываем<strong>о</strong>е Б<strong>о</strong>дхидхарме четвер<strong>о</strong>стишие,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е в действительн<strong>о</strong>сти был<strong>о</strong> написан<strong>о</strong>намн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>зднее, в эп<strong>о</strong>ху династии Тан, к<strong>о</strong>гда учениед<strong>о</strong>стигл<strong>о</strong> вершины св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> расцвета:Не зависящее <strong>о</strong>т д<strong>о</strong>гм учение,Не нуждающееся в сл<strong>о</strong>вах и литерах,Направленн<strong>о</strong>е неп<strong>о</strong>средственн<strong>о</strong> в душу чел<strong>о</strong>века,С<strong>о</strong>зерцающее ег<strong>о</strong> истинную прир<strong>о</strong>дуи [ведущее к] д<strong>о</strong>стижениюС<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния Будды.П<strong>о</strong>следующие п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ления узрели в этих стр<strong>о</strong>ках сущн<strong>о</strong>сть<strong>дзэн</strong>, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая для них в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щалась в личн<strong>о</strong>стиБ<strong>о</strong>дхидхармы. В <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й литературе прих<strong>о</strong>д Б<strong>о</strong>дхидхармыс Запада <strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествлялся с<strong>о</strong> смысл<strong>о</strong>м <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учения,п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>му как Будда <strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествлялся с к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>й74


реальн<strong>о</strong>стью. П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му в с<strong>о</strong>знании верующих Б<strong>о</strong>дхидхармаст<strong>о</strong>ит в <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>м ряду с Шакьямуни.В приведенн<strong>о</strong>м выше стих<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рении речь идет <strong>о</strong> дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>йпередаче традиции, в<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дящей к сам<strong>о</strong>му Будде,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый <strong>о</strong>днажды, взяв в руку цвет<strong>о</strong>к, «разразился смех<strong>о</strong>м».Единственным ученик<strong>о</strong>м, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый п<strong>о</strong>нял глуб<strong>о</strong>кийсмысл эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> смеха, был Кашьяпа. П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му ему и былапередана «печать с<strong>о</strong>знания Будды», на к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ванатрадиция <strong>дзэн</strong>. Анал<strong>о</strong>гичным <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м в б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>зднихтекстах, к<strong>о</strong>гда учение д<strong>о</strong>стигл<strong>о</strong> вершины св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> расцветав Китае, был<strong>о</strong> представлен<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>ждение патриарх<strong>о</strong>в,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые передавали дух <strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>т учителя к ученику.<strong>Ист<strong>о</strong>рия</strong> патриаршества и вручение патриарших симв<strong>о</strong>л<strong>о</strong>в— <strong>о</strong>деяния и чашки — являются ключевыми м<strong>о</strong>ментамилегенды <strong>о</strong> Б<strong>о</strong>дхидхарме. Считается, чт<strong>о</strong> в качествеп<strong>о</strong>следнег<strong>о</strong> в ряду из двадцати в<strong>о</strong>сьми индийских патриарх<strong>о</strong>вБ<strong>о</strong>дхидхарма пришел в Китай, чт<strong>о</strong>бы <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ватьшк<strong>о</strong>лу китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>.С<strong>о</strong> временем ему были приписаны мн<strong>о</strong>гие исключительныеи чудесные качества. Считал<strong>о</strong>сь, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н былп<strong>о</strong>т<strong>о</strong>мк<strong>о</strong>м южн<strong>о</strong>индийских брамин<strong>о</strong>в, а нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые ист<strong>о</strong>чникиутверждали, чт<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>т патриарх был р<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м изцарск<strong>о</strong>й семьи. Он п<strong>о</strong>кинул <strong>о</strong>тчий д<strong>о</strong>м и п<strong>о</strong>сле д<strong>о</strong>лг<strong>о</strong>г<strong>о</strong>и ут<strong>о</strong>мительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> путешествия пришел в Южный Китай.В<strong>о</strong> время встречи с императ<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м У-ти (502—550), <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателемдинастии Лян, <strong>о</strong>н бесстрашн<strong>о</strong> указал м<strong>о</strong>нарху набессмысленн<strong>о</strong>сть в<strong>о</strong>зведения буддийских храм<strong>о</strong>в и декламациисутр. Затем <strong>о</strong>н переплыл на листе тр<strong>о</strong>стникашир<strong>о</strong>кую реку Янцзы и в течение девяти лет, п<strong>о</strong>ка у нег<strong>о</strong>не <strong>о</strong>тс<strong>о</strong>хли н<strong>о</strong>ги, неп<strong>о</strong>движн<strong>о</strong> сидел перед стен<strong>о</strong>й м<strong>о</strong>настыря.Он завещал печать с<strong>о</strong>знания св<strong>о</strong>ему ученикуХуай-кэ. Далее в хр<strong>о</strong>никах с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщается <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> ег<strong>о</strong>д<strong>о</strong>ктрина <strong>о</strong> н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>м пути к пр<strong>о</strong>светлению была встреченав штыки. Шесть раз <strong>о</strong>н в<strong>о</strong>лшебным <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м сумел избежатьсмерти <strong>о</strong>т рук враг<strong>о</strong>в, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые пытались ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>травить.Трижды <strong>о</strong>н <strong>о</strong>тказывался принять приглашение им-75


перат<strong>о</strong>ра Ся<strong>о</strong>-мина прибыть к<strong>о</strong> дв<strong>о</strong>ру Северн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> царства.Драматические эпиз<strong>о</strong>ды с <strong>о</strong>травлениями и приглашениямик императ<strong>о</strong>рск<strong>о</strong>му дв<strong>о</strong>ру, п<strong>о</strong>-видим<strong>о</strong>му, п<strong>о</strong> мнениюдревних би<strong>о</strong>граф<strong>о</strong>в, д<strong>о</strong>лжны были усилить т<strong>о</strong> впечатление,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е <strong>о</strong>н пр<strong>о</strong>изв<strong>о</strong>дил на с<strong>о</strong>временник<strong>о</strong>в. Впр<strong>о</strong>чем,в кратк<strong>о</strong>й би<strong>о</strong>графии патриарха, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую излагает Да<strong>о</strong>суань,не встречается ничег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>х<strong>о</strong>жег<strong>о</strong>. В б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>зднейби<strong>о</strong>графии, с<strong>о</strong>ставленн<strong>о</strong>й м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>м Сун-юнем, п<strong>о</strong>следнийрассказывает <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> встретил Б<strong>о</strong>дхидхарму в Центральн<strong>о</strong>йАзии, спустя три г<strong>о</strong>да п<strong>о</strong>сле ег<strong>о</strong> смерти с <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>йсандалией в руке. Другую сандалию вп<strong>о</strong>следствии <strong>о</strong>бнаружилип<strong>о</strong>сле вскрытия м<strong>о</strong>гилы патриарха. В других легендахг<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рится <strong>о</strong> ег<strong>о</strong> в<strong>о</strong>звращении в Индию или <strong>о</strong> переездев Яп<strong>о</strong>нию.В<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гих мифах <strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>сматривается стремлениеег<strong>о</strong> ученик<strong>о</strong>в в<strong>о</strong>сславить имя п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учителя иприукрасить ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>браз. Ту же цель преследуют выдуманныебеседы между Б<strong>о</strong>дхидхарм<strong>о</strong>й и учениками, написанныев стиле б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>здних к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в, с<strong>о</strong>ставленных в эп<strong>о</strong>хиТан и Сун. Н<strong>о</strong> главн<strong>о</strong>й целью древних би<strong>о</strong>граф<strong>о</strong>в,нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>, был<strong>о</strong> желание <strong>о</strong>градить учение <strong>о</strong>т пр<strong>о</strong>иск<strong>о</strong>вмн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численных нед<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>желателей, с<strong>о</strong>хранить аутентичн<strong>о</strong>стьд<strong>о</strong>ктрины и ее дух.Д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>верных факт<strong>о</strong>в <strong>о</strong> жизни Б<strong>о</strong>дхидхармы крайнемал<strong>о</strong>. С уверенн<strong>о</strong>стью м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рить <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н действительн<strong>о</strong>существ<strong>о</strong>вал и был вых<strong>о</strong>дцем из Индии. В Южн<strong>о</strong>мКитае <strong>о</strong>н пр<strong>о</strong>был нед<strong>о</strong>лг<strong>о</strong>, а затем направился на север,где в течение б<strong>о</strong>лее чем с<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ка лет пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>вед<strong>о</strong>вал св<strong>о</strong>юд<strong>о</strong>ктрину <strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светлении. Будучи мастер<strong>о</strong>м индийск<strong>о</strong>йдхьяны, <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вался заслуженным уважением с<strong>о</strong>временник<strong>о</strong>ви спл<strong>о</strong>тил в<strong>о</strong>круг себя мн<strong>о</strong>гих ученик<strong>о</strong>в. В пери<strong>о</strong>дмежду 516-м и 526 г<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>является в храме Юнни-сю,а затем в м<strong>о</strong>настыре Ша<strong>о</strong>линь-сю, где п<strong>о</strong>сле девятилет безм<strong>о</strong>лвн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> сидения напр<strong>о</strong>тив стены передает дхармусв<strong>о</strong>ему ученику Хуай-кэ. Он умирает в зрел<strong>о</strong>м в<strong>о</strong>зрасте (д<strong>о</strong>534 г<strong>о</strong>да). Да<strong>о</strong>-сюань заканчивает би<strong>о</strong>графию патриарха76


следующими сл<strong>о</strong>вами: «Он пал<strong>о</strong>мничал и пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>вед<strong>о</strong>вал.Где <strong>о</strong>н умер, неизвестн<strong>о</strong>».Скуд<strong>о</strong>сть имеющейся д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>верн<strong>о</strong>й инф<strong>о</strong>рмации <strong>о</strong> жизнии деятельн<strong>о</strong>сти Б<strong>о</strong>дхидхармы не п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляет судить <strong>о</strong> ег<strong>о</strong>месте в традиции <strong>дзэн</strong> и в китайск<strong>о</strong>м <strong>буддизме</strong> в частн<strong>о</strong>сти.Нам известн<strong>о</strong> д<strong>о</strong>стат<strong>о</strong>чн<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> имен других <strong>дзэн</strong>скихнаставник<strong>о</strong>в, пр<strong>о</strong>живавших в ту же эп<strong>о</strong>ху. Именн<strong>о</strong> в эт<strong>о</strong>время п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватели Буддабхадры из Северн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Китая,вместе с другими пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведниками учения <strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светлении,<strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тказались <strong>о</strong>т Хинаяны в п<strong>о</strong>льзу Махаяны,в т<strong>о</strong> время как на юге приверженцы «шк<strong>о</strong>лы трех с<strong>о</strong>кр<strong>о</strong>вищ»(шан-лун;ял. — санр<strong>о</strong>н) с энтузиазм<strong>о</strong>м в<strong>о</strong>спринялифил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фию Нагарджуны и д<strong>о</strong>ктрину <strong>о</strong> с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>й мудр<strong>о</strong>сти(праджняпарамиту). Махаянские метафизики <strong>о</strong>беспечилик<strong>о</strong>нцептуальную <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ву д<strong>о</strong>ктрины <strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светлении,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая <strong>о</strong>ф<strong>о</strong>рмилась в пр<strong>о</strong>цессе жарких сп<strong>о</strong>р<strong>о</strong>в <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>внезапн<strong>о</strong>сти или п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong>сти пр<strong>о</strong>светления. Таким<strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, ист<strong>о</strong>рический к<strong>о</strong>нтекст дает б<strong>о</strong>лее четк<strong>о</strong>епредставление <strong>о</strong> д<strong>о</strong>стижениях Б<strong>о</strong>дхидхармы, чем <strong>о</strong> ег<strong>о</strong> учении,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е д<strong>о</strong>шл<strong>о</strong> д<strong>о</strong> нашег<strong>о</strong> времени п<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>м единственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>писания, в действительн<strong>о</strong>сти единственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>ва, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е также не вызывает д<strong>о</strong>верия 15 .В тексте «Двух вх<strong>о</strong>ждений и четырех деяний», к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыйс предисл<strong>о</strong>вием Тян-линя м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> <strong>о</strong>бнаружить в хр<strong>о</strong>никахдинастии Сун и в с<strong>о</strong>кращенн<strong>о</strong>й ф<strong>о</strong>рме в би<strong>о</strong>графииБ<strong>о</strong>дхидхармы, написанн<strong>о</strong>й Да<strong>о</strong>-сюанем, есть ссылкана т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> учение наставника м<strong>о</strong>жет быть записан<strong>о</strong> учениками.Речь идет <strong>о</strong> двух сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бах вступления на Путь(Да<strong>о</strong>), а именн<strong>о</strong> <strong>о</strong> «вх<strong>о</strong>ждении ум<strong>о</strong>м» и «вх<strong>о</strong>ждении рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м».П<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ему с<strong>о</strong>держанию и структуре эт<strong>о</strong>ттекст едва <strong>о</strong>тличается <strong>о</strong>т «Ваджрасамадхи-сутры» 16 . П<strong>о</strong>д«вх<strong>о</strong>ждением ум<strong>о</strong>м» п<strong>о</strong>дразумевается <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знание единстваприр<strong>о</strong>ды всех живых существ, прир<strong>о</strong>ды, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая не м<strong>о</strong>жетбыть п<strong>о</strong>стигнута <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong>, иб<strong>о</strong> <strong>о</strong>на затененавнешними пр<strong>о</strong>явлениями и л<strong>о</strong>жными идеями: «К<strong>о</strong>гдачел<strong>о</strong>век <strong>о</strong>тказывается <strong>о</strong>т л<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и при<strong>о</strong>бщается истине,77


п<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>те душевн<strong>о</strong>й пребывая в «бигуане», <strong>о</strong>н <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знает,чт<strong>о</strong> нет ни личн<strong>о</strong>сти, ни различий, а все един<strong>о</strong>».Сутра именует знание истинн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> бытия, ст<strong>о</strong>ящег<strong>о</strong> запределами всех различий, «видением пр<strong>о</strong>светления»(цюэ-к<strong>о</strong>ан) — выражение, также встречающееся в <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>йлитературе. В цитируем<strong>о</strong>м выше тексте Б<strong>о</strong>дхидхармытермин «бигуань» (буквальн<strong>о</strong>: «вглядывание в стену»)является чем-т<strong>о</strong> н<strong>о</strong>вым. Величайшим д<strong>о</strong>стижением Б<strong>о</strong>дхидхармыДа<strong>о</strong>-сюань считает ег<strong>о</strong> учение «Махаянск<strong>о</strong>ес<strong>о</strong>зерцание стены». Нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>, эт<strong>о</strong>т термин имеет <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шениене ст<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> к физическ<strong>о</strong>му рассматриванию стены,ск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> указывает на внезапн<strong>о</strong>сть видения пр<strong>о</strong>светления.П<strong>о</strong>зднее эта идея была связана с легенд<strong>о</strong>й <strong>о</strong>безм<strong>о</strong>лвн<strong>о</strong>м сидении Б<strong>о</strong>дхидхармы у стены м<strong>о</strong>настыряШа<strong>о</strong>линь, а термин «бигуань» стал рассматриваться какп<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>дящее выражение <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пути к пр<strong>о</strong>светлению.Так, в <strong>о</strong>бих<strong>о</strong>де Б<strong>о</strong>дхидхарму стали называть «брамин<strong>о</strong>м,всматривающимся в стену».Усп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ение духа п<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>м внезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светленияи п<strong>о</strong>стижения прир<strong>о</strong>ды Будды <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значается в текстекак «вх<strong>о</strong>ждение ум<strong>о</strong>м» (ли), а цель называется «Да<strong>о</strong>». П<strong>о</strong>мнению Уи, эта термин<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гия сблизила п<strong>о</strong>зиции д<strong>о</strong>ктриныБ<strong>о</strong>дхидхармы и учения Да<strong>о</strong>-шэня. Тем не менее Уи<strong>о</strong>трицает наличие между ними как<strong>о</strong>й-либ<strong>о</strong> взаим<strong>о</strong>связи.Он старается <strong>о</strong>тринуть предп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жение <strong>о</strong> взаим<strong>о</strong>зависим<strong>о</strong>стидвух д<strong>о</strong>ктрин, утверждая, чт<strong>о</strong> искушенный к<strong>о</strong>мментат<strong>о</strong>рсутр Да<strong>о</strong>-шэнь не имел практическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый <strong>о</strong>н <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значает этим термин<strong>о</strong>м. Впр<strong>о</strong>чем, за исключениемк<strong>о</strong>нцепции «с<strong>о</strong>зерцания стены» эт<strong>о</strong>т текст непредлагает ничег<strong>о</strong> н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong>.Трактат «Вх<strong>о</strong>ждение четырех деяний» представляет <strong>о</strong>бщиемахаянские п<strong>о</strong>нятия и <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ван на разных фрагментах«Вималайкирти-сутры» и «Нирвана-сутры» с исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>ваниемте<strong>о</strong>рий <strong>о</strong> с<strong>о</strong>вершенных д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>детелях (парамита), учения<strong>о</strong> карме и пуст<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сти всех вещей. Так, стр<strong>о</strong>ка <strong>о</strong>«независим<strong>о</strong>сти <strong>о</strong>т сл<strong>о</strong>в и литер» не имеет ничег<strong>о</strong> <strong>о</strong>бщег<strong>о</strong>78


с Б<strong>о</strong>дхидхарм<strong>о</strong>й. Первый патриарх не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> не <strong>о</strong>трицалважн<strong>о</strong>сти сутр, н<strong>о</strong> и выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong> ценил их.Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>рия учения Б<strong>о</strong>дхидхармы не<strong>о</strong>тличается фактическ<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>верн<strong>о</strong>стью, ег<strong>о</strong> деятельн<strong>о</strong>стьс п<strong>о</strong>лным прав<strong>о</strong>м м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> назвать шаг<strong>о</strong>м вперед внаправлении, указанн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателями китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>буддизма</strong>,а именн<strong>о</strong> Да<strong>о</strong>-анем, Хуай-юанем, Сен-чжа<strong>о</strong> и,прежде всег<strong>о</strong>, Да<strong>о</strong>-шэнем. Б<strong>о</strong>дхидхарма также испыталвлияние китайск<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии, н<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> касается <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вныхп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жений д<strong>о</strong>ктрины, т<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> учение, нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>,<strong>о</strong>тличал<strong>о</strong>сь <strong>о</strong>т великих махаянских сутр 17 .С первых дней существ<strong>о</strong>вания в <strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>щущался сплавиндийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистицизма и китайск<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong>традиции, двадцать в<strong>о</strong>сьм<strong>о</strong>й индийский и первыйкитайский патриархи являются св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> р<strong>о</strong>да связующимзвен<strong>о</strong>м между двумя странами. Тем не менее истиннаяист<strong>о</strong>рическая р<strong>о</strong>ль Б<strong>о</strong>дхидхармы в пр<strong>о</strong>цессе религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>стан<strong>о</strong>вления <strong>о</strong>стается неясн<strong>о</strong>й. И все же внезапн<strong>о</strong>стьпр<strong>о</strong>светления при<strong>о</strong>бретает <strong>о</strong>тчетливые <strong>о</strong>чертания в к<strong>о</strong>нцепции«с<strong>о</strong>зерцания стены». Однак<strong>о</strong> <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> сл<strong>о</strong>ва «бигуань»вряд ли д<strong>о</strong>стат<strong>о</strong>чн<strong>о</strong> для т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>бы <strong>о</strong>пределитькачеств<strong>о</strong> и степень внезапн<strong>о</strong>сти пр<strong>о</strong>светления, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>муучил и к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> д<strong>о</strong>стиг Б<strong>о</strong>дхидхарма.Ученики и п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателиЖизнь преемника Б<strong>о</strong>дхидхармы Хуай-кэ тесн<strong>о</strong> связанас би<strong>о</strong>графией перв<strong>о</strong>г<strong>о</strong> патриарха 18 . Б<strong>о</strong>льшинств<strong>о</strong>хр<strong>о</strong>ник придают <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>е значение двум эпиз<strong>о</strong>дам в ег<strong>о</strong>служении <strong>дзэн</strong>, а именн<strong>о</strong> принятию ученичества и п<strong>о</strong>священиюв патриархи. Первый эпиз<strong>о</strong>д имеет яркуюдраматическую <strong>о</strong>краску. Хуай-кэ в заснеженных <strong>о</strong>крестн<strong>о</strong>стяхм<strong>о</strong>настыря Ша<strong>о</strong>линь ум<strong>о</strong>ляет Б<strong>о</strong>дхидхарму взятьег<strong>о</strong> в ученики. Однак<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> м<strong>о</strong>льбы <strong>о</strong>твергаются. Он <strong>о</strong>тсекаетсебе руку и п<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>сит ее наставнику, и т<strong>о</strong>т, п<strong>о</strong>-79


раженный серьезн<strong>о</strong>стью ег<strong>о</strong> намерений, уступает. Да<strong>о</strong>сюаньискажает эту ист<strong>о</strong>рию, рассказывая <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong>руку <strong>о</strong>трубили разб<strong>о</strong>йники.Не менее известна п<strong>о</strong>следняя беседа Б<strong>о</strong>дхидхармы сучениками. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>рии с <strong>о</strong>трубленн<strong>о</strong>й рук<strong>о</strong>й, п<strong>о</strong>следующиеп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ления исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вали ее в качестве к<strong>о</strong>ана.С<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong> <strong>о</strong>чевидн<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>на неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> приукрашена.В хр<strong>о</strong>никах династии Сун <strong>о</strong>на изл<strong>о</strong>жена следующим <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м.Пр<strong>о</strong>шл<strong>о</strong> девять лет, и <strong>о</strong>н [Б<strong>о</strong>дхидхарма] п<strong>о</strong>желал вернутьсяна Запад, в Индию. С<strong>о</strong>звав св<strong>о</strong>их ученик<strong>о</strong>в, <strong>о</strong>нзаявил: «Итак, время настал<strong>о</strong>. П<strong>о</strong>чему бы кажд<strong>о</strong>му из васне рассказать <strong>о</strong> св<strong>о</strong>их д<strong>о</strong>стижениях?»Ученик Да<strong>о</strong>-фу <strong>о</strong>тветил: «П<strong>о</strong> м<strong>о</strong>ему разумению, истинанед<strong>о</strong>ступна сл<strong>о</strong>вам и литерам, н<strong>о</strong> и не<strong>о</strong>тделима <strong>о</strong>тних. Она действует как Путь».Учитель сказал: «Ты заслужил м<strong>о</strong>ю к<strong>о</strong>жу».Затем высказалась м<strong>о</strong>нахиня Цзун-ци: «Наск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> яп<strong>о</strong>нимаю истину, <strong>о</strong>на п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бна благ<strong>о</strong>стн<strong>о</strong>му мерцаниюземли будды Акш<strong>о</strong>бьи; ег<strong>о</strong> м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> увидеть лишь <strong>о</strong>динраз, н<strong>о</strong> не дважды».Учитель сказал: «Ты п<strong>о</strong>лучаешь м<strong>о</strong>ю пл<strong>о</strong>ть».Да<strong>о</strong>-ю сказал: «Четыре великих элемента изначальн<strong>о</strong>пусты; пять скадх не существуют. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> м<strong>о</strong>ей вередхарма неп<strong>о</strong>стижима».И нак<strong>о</strong>нец, <strong>о</strong>чередь д<strong>о</strong>шла д<strong>о</strong> Хуай-кэ. Он п<strong>о</strong>чтительн<strong>о</strong>п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нился и не вым<strong>о</strong>лвил ни сл<strong>о</strong>ва.Учитель сказал: «Ты <strong>о</strong>брел м<strong>о</strong>ю суть».Эта ист<strong>о</strong>рия изл<strong>о</strong>жена в типичн<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>м стиле, ут-';верждающем <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вные п<strong>о</strong>нятия махаянск<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии,; 1в частн<strong>о</strong>сти те<strong>о</strong>рию Нагарджуны <strong>о</strong> перех<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>м характе- i:ре реальн<strong>о</strong>сти, д<strong>о</strong>ктрину праджняпарамиты, усматривающуювысшую мудр<strong>о</strong>сть в безм<strong>о</strong>лвии. Как с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщаютхр<strong>о</strong>ники, именн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>сле беседы с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ял<strong>о</strong>сь рук<strong>о</strong>п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жениен<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> патриарха. Хуай-кэ был <strong>о</strong>блечен прав<strong>о</strong>м хранитьи передавать п<strong>о</strong>длинную Дхарму, изначальн<strong>о</strong> д<strong>о</strong>-80


веренную Кашьяпе самим Будд<strong>о</strong>й. Далее следует такжевымышленн<strong>о</strong>е четвер<strong>о</strong>стишие, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м Б<strong>о</strong>дхидхармапредрекает будущн<strong>о</strong>сть <strong>дзэн</strong> в Китае:Я пришел на эту землю,Чт<strong>о</strong>бы передать Дхарму и п<strong>о</strong>прать грех.Цвет<strong>о</strong>к раскрывает пять лепестк<strong>о</strong>в,И пл<strong>о</strong>д с<strong>о</strong>зревает сам п<strong>о</strong> себе.Если не принимать в<strong>о</strong> внимание миф<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гические ииные, явн<strong>о</strong> надуманные эпиз<strong>о</strong>ды, инф<strong>о</strong>рмация <strong>о</strong> жизниХуай-кэ <strong>о</strong>чень скудна. Если считать, чт<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>д ег<strong>о</strong> ученичествапр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжался девять лет, т<strong>о</strong> <strong>о</strong>н пр<strong>о</strong>жил с 484-г<strong>о</strong>п<strong>о</strong> 590 г<strong>о</strong>д. Однак<strong>о</strong> если принять, как б<strong>о</strong>лее вер<strong>о</strong>ятную,приведенную Да<strong>о</strong>-сюанем цифру в шесть лет, т<strong>о</strong> г<strong>о</strong>ды ег<strong>о</strong>жизни следует исчислять с 484-г<strong>о</strong> п<strong>о</strong> 593 г<strong>о</strong>д. В м<strong>о</strong>ментвстречи с Б<strong>о</strong>дхидхарм<strong>о</strong>й Хуай-кэ нах<strong>о</strong>дился в расцветесил и был весьма <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>ванным чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>м. В м<strong>о</strong>л<strong>о</strong>д<strong>о</strong>сти<strong>о</strong>н изучал да<strong>о</strong>сизм, классическую китайскую литературуи буддийскую фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фию. П<strong>о</strong>сле смерти учителя <strong>о</strong>нвел п<strong>о</strong>лную лишений скитальческую жизнь. Да<strong>о</strong>-сюаньс<strong>о</strong><strong>о</strong>бщает <strong>о</strong> г<strong>о</strong>нениях, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>двергался в Еду,в<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>лице царства Вэй, п<strong>о</strong>сле ег<strong>о</strong> раздела в 534 г<strong>о</strong>ду.Инициат<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м этих к<strong>о</strong>зней был наставник дхьяны п<strong>о</strong>имени Да<strong>о</strong>-хэн. К<strong>о</strong>гда в Северн<strong>о</strong>м царстве начались г<strong>о</strong>ненияна буддизм (574 г.), Хуай-кэ бежал и укрылся вг<strong>о</strong>рах близ реки Янцзы. Н<strong>о</strong> вск<strong>о</strong>ре страсти п<strong>о</strong>утихли, и<strong>о</strong>н см<strong>о</strong>г вернуться в ст<strong>о</strong>лицу, где пр<strong>о</strong>жил <strong>о</strong>к<strong>о</strong>л<strong>о</strong> десятилет, прежде чем уйти в мир ин<strong>о</strong>й в весьма прекл<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>мв<strong>о</strong>зрасте.Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения Хуай-кэ и Б<strong>о</strong>дхидхармысв<strong>о</strong>дятся к <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шениям ученика и учителя, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые <strong>о</strong>казалисильн<strong>о</strong>е влияние на учение перв<strong>о</strong>г<strong>о</strong>. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>рическимисслед<strong>о</strong>ваниям Да<strong>о</strong>-сюаня кульминациейэтих <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шений стала передача Б<strong>о</strong>дхидхарм<strong>о</strong>й четырехт<strong>о</strong>м<strong>о</strong>в «Ланкаватара-сутры» св<strong>о</strong>ему преемнику. Б<strong>о</strong>леедерзкий и прям<strong>о</strong>й, чем ег<strong>о</strong> учитель, Хуай-кэ <strong>о</strong>блачилидеалистический м<strong>о</strong>низм эт<strong>о</strong>й сутры в четкие и п<strong>о</strong>зитив-81


ные ф<strong>о</strong>рмулир<strong>о</strong>вки, п<strong>о</strong>дтверждающие <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вную мысль <strong>о</strong>т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> все дхармы в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щены в един<strong>о</strong>м разуме. Исх<strong>о</strong>дяиз предп<strong>о</strong>сылки единства всех вещей, <strong>о</strong>н прих<strong>о</strong>дит квыв<strong>о</strong>ду <strong>о</strong> неразумн<strong>о</strong>сти дифференциации и выб<strong>о</strong>ра. Какт<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> разум д<strong>о</strong>стигает п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждения, <strong>о</strong>н пр<strong>о</strong>являетсв<strong>о</strong>ю истинную прир<strong>о</strong>ду и п<strong>о</strong>знает единств<strong>о</strong>, в<strong>о</strong>звышающеесянад всеми различиями. Осн<strong>о</strong>вная идея ег<strong>о</strong>д<strong>о</strong>ктрины выражена сл<strong>о</strong>вами ег<strong>о</strong> би<strong>о</strong>графа Да<strong>о</strong>-сюаня:«В принципе т<strong>о</strong>ждественн<strong>о</strong>сти заключена глуб<strong>о</strong>чайшаяистина. П<strong>о</strong> причине невежества люди принимаютдраг<strong>о</strong>ценную жемчужину-мани за кус<strong>о</strong>к кирпича. Н<strong>о</strong>внимайте! К<strong>о</strong>гда чел<strong>о</strong>век внезапн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>будился к сам<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>светлению,<strong>о</strong>н п<strong>о</strong>нимает, чт<strong>о</strong> уже владеет истинн<strong>о</strong>йдраг<strong>о</strong>ценн<strong>о</strong>стью. Невежа и пр<strong>о</strong>светленный едины п<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ейсути, и их нельзя разделять. Следует знать, чт<strong>о</strong> всевещи так<strong>о</strong>вы, как<strong>о</strong>вы <strong>о</strong>ни есть....П<strong>о</strong>сле т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> как мы узнаем <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> ничт<strong>о</strong> не <strong>о</strong>тделяетнаше тел<strong>о</strong> <strong>о</strong>т тела Будды, как<strong>о</strong>й смысл стремитьсяк нирване [как к чему-т<strong>о</strong> нах<strong>о</strong>дящемуся вне нас)?»Хуай-кэ <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знает, чт<strong>о</strong> вступление на Путь д<strong>о</strong>лжн<strong>о</strong> бытьисключительн<strong>о</strong> внезапным. Для т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, кт<strong>о</strong> д<strong>о</strong>стиг пр<strong>о</strong>светлениятаким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, все задачи решены. Т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> Хуай-кэг<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рит <strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светлении и пр<strong>о</strong>явлении духа, Хуай-нэн и ег<strong>о</strong>ученики п<strong>о</strong>стигают как внезапн<strong>о</strong>е переживание.Би<strong>о</strong>графия третьег<strong>о</strong> китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> патриарха <strong>дзэн</strong> Сэнцаняне нашла п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>тражения в фундаментальн<strong>о</strong>мист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>м исслед<strong>о</strong>вании Да<strong>о</strong>-сюаня. Факты <strong>о</strong> ег<strong>о</strong>жизни ст<strong>о</strong>ль скудны, чт<strong>о</strong> в<strong>о</strong>зникает в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с <strong>о</strong> реальн<strong>о</strong>стиег<strong>о</strong> существ<strong>о</strong>вания. Тем не менее эт<strong>о</strong> имя нах<strong>о</strong>дится всписках патриарх<strong>о</strong>в как северн<strong>о</strong>й, так и южн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы<strong>дзэн</strong>. В раб<strong>о</strong>те Да<strong>о</strong>-сюаня <strong>о</strong>н<strong>о</strong> также уп<strong>о</strong>минается. Мыничег<strong>о</strong> не знаем <strong>о</strong> ег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>ждении и жизни. Вследствиет<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н был крайне <strong>о</strong>тстраненным <strong>о</strong>т мирачел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>м, ег<strong>о</strong> сравнивают с б<strong>о</strong>дхисаттв<strong>о</strong>й Вималайкирти,чт<strong>о</strong> нашл<strong>о</strong> <strong>о</strong>тражение в эпитафии на ег<strong>о</strong> надгр<strong>о</strong>бии.В течение шести лет <strong>о</strong>н был ученик<strong>о</strong>м Хуай-кэ и п<strong>о</strong>лу-82


чил <strong>о</strong>т нег<strong>о</strong> печать Дхармы. Их первая встреча <strong>о</strong>писываетсяв стиле к<strong>о</strong>ана, и эт<strong>о</strong>т текст, <strong>о</strong>чевидн<strong>о</strong>, является б<strong>о</strong>лееп<strong>о</strong>здним д<strong>о</strong>бавлением. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> Хуай-кэ <strong>о</strong>н велскитальческую жизнь нищенствующег<strong>о</strong> м<strong>о</strong>наха, а все ег<strong>о</strong>имуществ<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ставляли «рубище и чашка для п<strong>о</strong>даяний».Ег<strong>о</strong> прев<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>сили за дружелюбие и умеренн<strong>о</strong>сть, за велик<strong>о</strong>душиеи благ<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>. В<strong>о</strong> время г<strong>о</strong>нений на буддизм(574 г.) <strong>о</strong>н скрывался в г<strong>о</strong>рах вместе с Хуай-кэ, н<strong>о</strong> рассталсяс ним, к<strong>о</strong>гда учитель решил вернуться в ст<strong>о</strong>лицуЕду. Д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>верные сведения <strong>о</strong> ег<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нчине <strong>о</strong>тсутствуют,н<strong>о</strong>, если верить нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым надежным ист<strong>о</strong>чникам, <strong>о</strong>нумер в 606 г<strong>о</strong>ду.Традици<strong>о</strong>нн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>эма «Печать верующег<strong>о</strong> разума» приписываетсяСэн-цаню; даже если <strong>о</strong>н и не сам написал ее,т<strong>о</strong>, п<strong>о</strong> крайней мере, читал ее перед учениками. Она представляетс<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й гимн, п<strong>о</strong>священный Да<strong>о</strong>, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м дляв<strong>о</strong>схваления Неп<strong>о</strong>стижим<strong>о</strong>г<strong>о</strong> китайская фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фия с<strong>о</strong>четаетсяс буддийским религи<strong>о</strong>зным п<strong>о</strong>рыв<strong>о</strong>м. Да<strong>о</strong>сские м<strong>о</strong>тивыпр<strong>о</strong>являются в натуралистическ<strong>о</strong>м лиризме стр<strong>о</strong>ф.Метафизические идеи пуст<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сти и к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> единства,в<strong>о</strong>звышающиеся над всеми пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речиями так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сти существ<strong>о</strong>вания,были не<strong>о</strong>тъемлем<strong>о</strong>й частью учения Махаяныс<strong>о</strong> времен расцвета д<strong>о</strong>ктрины трансцендентальн<strong>о</strong>й мудр<strong>о</strong>сти(праджняпарамита) и фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учения Нагарджуны.К<strong>о</strong>мп<strong>о</strong>зици<strong>о</strong>нн<strong>о</strong> <strong>о</strong>на нап<strong>о</strong>минает «Аватамсака-сутры»(кэг<strong>о</strong>н), <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> в заключительн<strong>о</strong>й части:В высшем царстве истинн<strong>о</strong>й так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>стиНет различий между «с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й» и «другим»:В стремлении к абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>й т<strong>о</strong>ждественн<strong>о</strong>стиМы м<strong>о</strong>жем сказать лишь <strong>о</strong>дн<strong>о</strong> — «не-дв<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>сть».В «не-дв<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>сти» все един<strong>о</strong>,Все п<strong>о</strong>стигается в ней.Мудрецы десяти ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>н светаПри<strong>о</strong>бщаются к эт<strong>о</strong>й Абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>й Истине,К<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая неп<strong>о</strong>двластна ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong>течн<strong>о</strong>сти (времени)и пр<strong>о</strong>тяженн<strong>о</strong>сти (пр<strong>о</strong>странству).Для пребывающих в ней <strong>о</strong>дн<strong>о</strong> мгн<strong>о</strong>вение равн<strong>о</strong>десяти тысячам лет.83


Ос<strong>о</strong>знаем мы эт<strong>о</strong> или нет,Она пр<strong>о</strong>является п<strong>о</strong>всеместн<strong>о</strong>.Беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong> мал<strong>о</strong>е м<strong>о</strong>жет быть беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong> б<strong>о</strong>льшим,Иб<strong>о</strong> внешние усл<strong>о</strong>вия б<strong>о</strong>лее не существуют.Беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong> б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>е м<strong>о</strong>жет быть беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong> малым,Иб<strong>о</strong> границы <strong>о</strong>бъективн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> не принимаются в<strong>о</strong> внимание.Т<strong>о</strong>ждественн<strong>о</strong>сть п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бна неравенству,Неравенств<strong>о</strong> п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>ждественн<strong>о</strong>сти.Там, где эт<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние нед<strong>о</strong>стижим<strong>о</strong>,Нет места т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>плив<strong>о</strong>сти.Один в<strong>о</strong> Всех,И Все в Одн<strong>о</strong>м.П<strong>о</strong>стигнув эт<strong>о</strong>,Нет смысла г<strong>о</strong>ревать <strong>о</strong> с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>м нес<strong>о</strong>вершенстве!Там, где Разум не<strong>о</strong>тделим <strong>о</strong>т верующег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>знания,А верующее с<strong>о</strong>знание не<strong>о</strong>тделим<strong>о</strong> <strong>о</strong>т Разума,Сл<strong>о</strong>ва перестают звучать,Иб<strong>о</strong> там нет пр<strong>о</strong>шл<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, наст<strong>о</strong>ящег<strong>о</strong> и будущег<strong>о</strong>.В<strong>о</strong> времена Да<strong>о</strong>-синя (580—651), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> хр<strong>о</strong>ники называютчетвертым патриарх<strong>о</strong>м, пр<strong>о</strong>из<strong>о</strong>шли существенныеизменения в <strong>о</strong>бщественн<strong>о</strong>м укладе, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>лили<strong>дзэн</strong> ук<strong>о</strong>рениться в китайск<strong>о</strong>м <strong>о</strong>бществе. Эти переменыбыли связаны с уп<strong>о</strong>ряд<strong>о</strong>чиванием жизни в м<strong>о</strong>настырях в<strong>о</strong>времена правления династий Тан и Сун, к<strong>о</strong>гда Да<strong>о</strong>-синь<strong>о</strong>тказался <strong>о</strong>т скитальческ<strong>о</strong>й жизни, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую вели ег<strong>о</strong> предшественники,в п<strong>о</strong>льзу п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> места жительства.П<strong>о</strong>сле т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> как Да<strong>о</strong>-синь расстался с<strong>о</strong> св<strong>о</strong>им учителемСэн-цанем (602 г.), с к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым пр<strong>о</strong>вел десять лет в скитаниях,<strong>о</strong>н пр<strong>о</strong>вел следующие десять лет в м<strong>о</strong>настыре на г<strong>о</strong>реЛу и затем <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>селился на г<strong>о</strong>ре Шуаньфэн, гдевесьма пл<strong>о</strong>д<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>вел б<strong>о</strong>лее тридцати лет, спл<strong>о</strong>тивв<strong>о</strong>круг себя б<strong>о</strong>лее чем пятьс<strong>о</strong>т ученик<strong>о</strong>в, вставших на путьк пр<strong>о</strong>светлению. Сильный характер, учен<strong>о</strong>сть и аскетический<strong>о</strong>браз жизни Да<strong>о</strong>-синя немал<strong>о</strong> сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бств<strong>о</strong>вали т<strong>о</strong>му,чт<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гие известные люди стали ег<strong>о</strong> учениками. К<strong>о</strong>личеств<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>живающих в м<strong>о</strong>настырях людей неукл<strong>о</strong>нн<strong>о</strong> р<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>,чт<strong>о</strong> неизбежн<strong>о</strong> привел<strong>о</strong> к с<strong>о</strong>циальным переменам. Сб<strong>о</strong>рп<strong>о</strong>жертв<strong>о</strong>ваний в <strong>о</strong>крестн<strong>о</strong>стях м<strong>о</strong>настырей не м<strong>о</strong>г <strong>о</strong>беспечитьжизни м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в, а св<strong>о</strong>их средств к существ<strong>о</strong>ванию уних не был<strong>о</strong>. М<strong>о</strong>нахам не <strong>о</strong>ставал<strong>о</strong>сь ничег<strong>о</strong> ин<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, как84


начать сам<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ятельн<strong>о</strong> зарабатывать себе хлеб насущный.Теперь <strong>о</strong>ни не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> занимались д<strong>о</strong>машним х<strong>о</strong>зяйств<strong>о</strong>м,н<strong>о</strong> и раб<strong>о</strong>тали в садах и <strong>о</strong>г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дах.Из имеющихся ист<strong>о</strong>чник<strong>о</strong>в не с<strong>о</strong>всем ясн<strong>о</strong>, существ<strong>о</strong>вал<strong>о</strong>ли в <strong>о</strong>бщине разделение труда, к<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>дни м<strong>о</strong>нахизанимались медитацией, в т<strong>о</strong> время как другие вып<strong>о</strong>лнялиадминистративные функции и трудились в п<strong>о</strong>те лица.Как бы там ни был<strong>о</strong>, дух <strong>дзэн</strong> царил среди всех член<strong>о</strong>вм<strong>о</strong>настырск<strong>о</strong>й братии. Медитация и декламация сутрс<strong>о</strong>четались с п<strong>о</strong>вседневными <strong>о</strong>бязанн<strong>о</strong>стями п<strong>о</strong> д<strong>о</strong>му и вп<strong>о</strong>ле. Отныне сущн<strong>о</strong>сть <strong>дзэн</strong> лак<strong>о</strong>ничн<strong>о</strong> <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значаласьчетырьмя китайскими иер<strong>о</strong>глифами: «раб<strong>о</strong>тать, пр<strong>о</strong>живать,сидеть, <strong>о</strong>тдыхать». Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, с<strong>о</strong>циальн<strong>о</strong>е рассл<strong>о</strong>ениеи эк<strong>о</strong>н<strong>о</strong>мическая не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>сть <strong>о</strong>казали существенн<strong>о</strong>евлияние на иде<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гические <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вы движения,п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>му как эт<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>из<strong>о</strong>шл<strong>о</strong> в м<strong>о</strong>настырск<strong>о</strong>й жизнина Западе, в пери<strong>о</strong>д Средневек<strong>о</strong>вья. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бный укладп<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателей учения сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бств<strong>о</strong>вал в<strong>о</strong>влечению в движениемирян, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые в х<strong>о</strong>де ег<strong>о</strong> дальнейшег<strong>о</strong> развитияс<strong>о</strong>здали цел<strong>о</strong>стную культуру <strong>дзэн</strong>.Да<strong>о</strong>-синь сидел в медитации денн<strong>о</strong> и н<strong>о</strong>щн<strong>о</strong>. В хр<strong>о</strong>никахс<strong>о</strong><strong>о</strong>бщается <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> в течение шестидесяти лет<strong>о</strong>н ни разу не прилег. Вн<strong>о</strong>вь и вн<strong>о</strong>вь <strong>о</strong>н наставляет св<strong>о</strong>ихученик<strong>о</strong>в:«Отнеситесь серьезн<strong>о</strong> к занятиям медитацией! Сидетьв медитации важнее всег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>чег<strong>о</strong>. К т<strong>о</strong>му времени, каквы пр<strong>о</strong>ведете в занятиях медитацией <strong>о</strong>т трех д<strong>о</strong> пяти лет,вы научитесь <strong>о</strong>бх<strong>о</strong>диться малым к<strong>о</strong>личеств<strong>о</strong>м пищи. Закр<strong>о</strong>йтедверь и сидите! Не декламируйте сутр и ни с кемне разг<strong>о</strong>варивайте! Если вы будете наст<strong>о</strong>йчив<strong>о</strong> с<strong>о</strong>вершенств<strong>о</strong>ватьсяв эт<strong>о</strong>м в течение д<strong>о</strong>лг<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени, т<strong>о</strong> пл<strong>о</strong>дбудет слад<strong>о</strong>к, как мяк<strong>о</strong>ть <strong>о</strong>реха, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую <strong>о</strong>безьяна д<strong>о</strong>стаетиз ск<strong>о</strong>рлупы. Н<strong>о</strong> редк<strong>о</strong> к<strong>о</strong>му удается д<strong>о</strong>стичь так<strong>о</strong>г<strong>о</strong>с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния».Традиция также с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщает <strong>о</strong>б <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>м мет<strong>о</strong>де с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чения,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый Да<strong>о</strong>-синь рек<strong>о</strong>менд<strong>о</strong>вал св<strong>о</strong>им ученикам 19 .85


При эт<strong>о</strong>м <strong>о</strong>н <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дчеркивал важн<strong>о</strong>сть сам<strong>о</strong>реализации.Х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ш<strong>о</strong> знающий сутры, <strong>о</strong>н тракт<strong>о</strong>вал их в<strong>о</strong>льн<strong>о</strong> и <strong>о</strong>ригинальн<strong>о</strong>.Осн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лагающей д<strong>о</strong>ктрин<strong>о</strong>й ег<strong>о</strong> учения был<strong>о</strong>единств<strong>о</strong> всех дхарм и дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>сть всег<strong>о</strong> сущег<strong>о</strong>.Преемник<strong>о</strong>м Да<strong>о</strong>-синя стал ег<strong>о</strong> ученик Хун-жэнь(601—674). П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> св<strong>о</strong>им предшественникам, <strong>о</strong>н былпринят в ученики п<strong>о</strong>сле беседы в стиле к<strong>о</strong>ана с действующимпатриарх<strong>о</strong>м. Однак<strong>о</strong> в аутентичн<strong>о</strong>сти эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> эпиз<strong>о</strong>дам<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> ус<strong>о</strong>мниться, так как с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщается, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н вступилв шк<strong>о</strong>лу Да<strong>о</strong>-синя в в<strong>о</strong>зрасте шести лет. Би<strong>о</strong>графы<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong> <strong>о</strong>тмечают ег<strong>о</strong> рвение, заявляя, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н раб<strong>о</strong>тал неп<strong>о</strong>кладая рук весь день, а затем всю н<strong>о</strong>чь д<strong>о</strong> рассветапр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дил в медитативн<strong>о</strong>м бдении. В б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>здних хр<strong>о</strong>никахрассказывается <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н дважды приглашалсяк императ<strong>о</strong>рск<strong>о</strong>му дв<strong>о</strong>ру, н<strong>о</strong> <strong>о</strong>ба раза решительн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тказался<strong>о</strong>т приглашения. В<strong>о</strong> вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м эпиз<strong>о</strong>де <strong>о</strong>н як<strong>о</strong>бызаявил г<strong>о</strong>нцу, чт<strong>о</strong> не п<strong>о</strong>йдет в<strong>о</strong> дв<strong>о</strong>рец даже в т<strong>о</strong>м случае,если ег<strong>о</strong> за эт<strong>о</strong> казнят. <strong>Ист<strong>о</strong>рия</strong> заканчивается, какв<strong>о</strong>дится в легендах, — императ<strong>о</strong>р велел в<strong>о</strong>здать ему п<strong>о</strong>чести.П<strong>о</strong>д главенств<strong>о</strong>м Хун-жэня жизнь м<strong>о</strong>настырск<strong>о</strong>й <strong>о</strong>бщинышла св<strong>о</strong>им черед<strong>о</strong>м, х<strong>о</strong>тя п<strong>о</strong>сле смерти св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> учителя<strong>о</strong>н перебрался на г<strong>о</strong>ру Пинжун. Числ<strong>о</strong> ученик<strong>о</strong>в быстр<strong>о</strong>р<strong>о</strong>сл<strong>о</strong> 20 . Пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжая дел<strong>о</strong> предыдущег<strong>о</strong> патриарха, <strong>о</strong>н стремилсяус<strong>о</strong>вершенств<strong>о</strong>вать технику медитации и с<strong>о</strong>здатьсв<strong>о</strong>й с<strong>о</strong>бственный мет<strong>о</strong>д в с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствии с «Аватамсака-сутр<strong>о</strong>й».Ему приписывается <strong>о</strong>дин из текст<strong>о</strong>в Дуньхуана, авт<strong>о</strong>рств<strong>о</strong>к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, впр<strong>о</strong>чем, весьма пр<strong>о</strong>блематичн<strong>о</strong>. Ист<strong>о</strong>чникип<strong>о</strong>-разн<strong>о</strong>му указывают дату ег<strong>о</strong> смерти, н<strong>о</strong> наиб<strong>о</strong>леевер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>й дат<strong>о</strong>й представляется 647 г<strong>о</strong>д.Наиб<strong>о</strong>лее важным с<strong>о</strong>бытием раннег<strong>о</strong> этапа развитиякитайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> стал <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательный <strong>о</strong>тх<strong>о</strong>д <strong>о</strong>т индийск<strong>о</strong>йдхьяна-медитации. В т<strong>о</strong> время главн<strong>о</strong>й целью как наставника,так и ученика был<strong>о</strong> <strong>о</strong>существление абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>й реальн<strong>о</strong>стиБудды п<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>светления. Несм<strong>о</strong>тря нат<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> сутры выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong> ценились и усердн<strong>о</strong> изучались, <strong>о</strong>заре-86


ния ждали ск<strong>о</strong>рее <strong>о</strong>т медитации, чем <strong>о</strong>т интеллектуальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>п<strong>о</strong>стижения. Оригинальные тексты, <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сящиеся кэт<strong>о</strong>му пери<strong>о</strong>ду, свидетельствуют <strong>о</strong> л<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>й завершенн<strong>о</strong>стикан<strong>о</strong>нических писаний. Среди них крайне редк<strong>о</strong> встречаютсяпарад<strong>о</strong>ксы, места, нап<strong>о</strong>минающие к<strong>о</strong>аны, и уп<strong>о</strong>минания<strong>о</strong> таких <strong>дзэн</strong>ских мет<strong>о</strong>диках, как <strong>о</strong>крики, битьепалк<strong>о</strong>й, с<strong>о</strong>кращение лицевых мускул<strong>о</strong>в и т<strong>о</strong>му п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>е.За шестьдесят лет уединенная жизнь буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong><strong>о</strong>бществав В<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чных г<strong>о</strong>рах <strong>о</strong>брела с<strong>о</strong>циальные черты. Спл<strong>о</strong>ченнаядвумя патриархами, Да<strong>о</strong>-синем и Хун-жэнем, <strong>дзэн</strong>ская<strong>о</strong>бщина стала известна как «Врата Дхармы В<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>йг<strong>о</strong>ры» или «Чистые врата В<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>й г<strong>о</strong>ры». Эта шк<strong>о</strong>лавызывала все<strong>о</strong>бщее в<strong>о</strong>схищение. Дзэн стан<strong>о</strong>вился с<strong>о</strong>зидательн<strong>о</strong>йкультур<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>й сил<strong>о</strong>й.Раск<strong>о</strong>л и ересьНесм<strong>о</strong>тря на <strong>о</strong>тсутствие ясн<strong>о</strong>сти в деталях, в цел<strong>о</strong>мм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>следить распр<strong>о</strong>странение движения медитациив ранней ист<strong>о</strong>рии китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>. В<strong>о</strong>преки хр<strong>о</strong>никам,с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong> <strong>о</strong>чевидн<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> передача традиции <strong>о</strong>существляласьне т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> п<strong>о</strong> прям<strong>о</strong>й линии, т<strong>о</strong> есть <strong>о</strong>т<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> патриарха к друг<strong>о</strong>му. Китайские ист<strong>о</strong>рическиеист<strong>о</strong>чники прив<strong>о</strong>дят имена мн<strong>о</strong>гих наставник<strong>о</strong>в, <strong>о</strong>бучавшихмедитации. П<strong>о</strong>сле Б<strong>о</strong>дхидхармы религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>е течениеразделил<strong>о</strong>сь на два п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ка. П<strong>о</strong>мим<strong>о</strong> странствующихи живущих в уединении м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в, п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью <strong>о</strong>тказавшихся<strong>о</strong>т мирск<strong>о</strong>й жизни, были и такие, чт<strong>о</strong> жили в <strong>о</strong>бщинахи с<strong>о</strong>четали пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведничеств<strong>о</strong> с медитацией. Истиннымиприверженцами <strong>дзэн</strong> считались лишь те, кт<strong>о</strong>целик<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>свящал св<strong>о</strong>ю жизнь медитации. Однак<strong>о</strong> нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыеверующие <strong>о</strong>бъединялись в группы, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые непричисляли себя к буддийск<strong>о</strong>му движению.Первый признак раск<strong>о</strong>ла наметился п<strong>о</strong>сле т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, какученик четверт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> патриарха (Да<strong>о</strong>-синя) п<strong>о</strong> имени Фа-87


юн <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вал с<strong>о</strong>бственную шк<strong>о</strong>лу. В Китае эта сектап<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>валась б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>пулярн<strong>о</strong>стью впл<strong>о</strong>ть д<strong>о</strong> в<strong>о</strong>сьм<strong>о</strong>г<strong>о</strong>п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ления. П<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ему духу <strong>о</strong>на была близка к «Шк<strong>о</strong>леТрех С<strong>о</strong>кр<strong>о</strong>вищ», приверженцы к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й исп<strong>о</strong>вед<strong>о</strong>валифил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фию Нагарджуны и учили т<strong>о</strong>му, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>зарениед<strong>о</strong>стигается с<strong>о</strong>зерцанием Пуст<strong>о</strong>ты.П<strong>о</strong>сле смерти пят<strong>о</strong>г<strong>о</strong> патриарха, Хун-жэня, <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>едвижение разделил<strong>о</strong>сь на северную и южную шк<strong>о</strong>лы. Дляист<strong>о</strong>рика развитие схизмы представляет вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й к<strong>о</strong>мплекснеразрешимых в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с<strong>о</strong>в. Так же как и при жизни Б<strong>о</strong>дхидхармы,п<strong>о</strong>зднейшие <strong>дзэн</strong>ские хр<strong>о</strong>ники с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщают <strong>о</strong> драматическихс<strong>о</strong>бытиях, пр<strong>о</strong>ливающих свет на развитие движенияи исключительные треб<strong>о</strong>вания, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые предъявлялап<strong>о</strong>бед<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сная южная шк<strong>о</strong>ла. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> «Сутре, изреченн<strong>о</strong>йшестым патриарх<strong>о</strong>м, в<strong>о</strong>сседавшим на драг<strong>о</strong>ценн<strong>о</strong>м тр<strong>о</strong>неЗак<strong>о</strong>на», Хун-жэнь п<strong>о</strong>ручил кажд<strong>о</strong>му из ученик<strong>о</strong>в с<strong>о</strong>ставитьгату (станца или стих<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рение) с тем, чт<strong>о</strong>бы <strong>о</strong>пределитьстепень их пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>сти 21 . Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м <strong>о</strong>н пыталсявыбрать себе преемника.П<strong>о</strong> мнению <strong>о</strong>стальных ученик<strong>о</strong>в, б<strong>о</strong>лее других патриаршеств<strong>о</strong>заслужил Шэнь-сю (606—706) 22 . Однак<strong>о</strong>, несм<strong>о</strong>тряна т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н был сведущ в сутрах, наставник неп<strong>о</strong>чувств<strong>о</strong>вал в нем истинн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления. П<strong>о</strong> треб<strong>о</strong>чванию учителя Шэнь-сю п<strong>о</strong>грузился в глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>е размышлениеи н<strong>о</strong>чью с<strong>о</strong>чинил гату, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую записал на стенек<strong>о</strong>л<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> зала:Тел<strong>о</strong> — эт<strong>о</strong> древ<strong>о</strong> Б<strong>о</strong>дхи [пр<strong>о</strong>светление],Ум п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бен чист<strong>о</strong>му зеркалу.Пр<strong>о</strong>тирай ег<strong>о</strong> ежечасн<strong>о</strong>,Чт<strong>о</strong>бы ни <strong>о</strong>дна пылинка не <strong>о</strong>сквернила ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>верхн<strong>о</strong>сти»На следующее утр<strong>о</strong> другие ученики с в<strong>о</strong>схищением!пр<strong>о</strong>чли эти стр<strong>о</strong>ки и в душе решили, чт<strong>о</strong> в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с с преемник<strong>о</strong>мрешен. В присутствии всех Хун-жэнь п<strong>о</strong>хвалилстих<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рение, н<strong>о</strong> наедине сказал Шэнь-сю, чт<strong>о</strong> в ег<strong>о</strong>стих<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рении нет ни намека на пр<strong>о</strong>светление, и пред*88


д<strong>о</strong>жил написать еще <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>. Эти стр<strong>о</strong>ки лишены л<strong>о</strong>гическихпр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речий, и, к<strong>о</strong>ль ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong> их м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> рассматриватькак аллег<strong>о</strong>рию, <strong>о</strong>ни не являются выражением истинн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>светления.В т<strong>о</strong>м же м<strong>о</strong>настыре пр<strong>о</strong>живал неграм<strong>о</strong>тный или мал<strong>о</strong><strong>о</strong>браз<strong>о</strong>ванныйюн<strong>о</strong>ша п<strong>о</strong> имени Хуай-нэн (638—713).Шестью месяцами ранее <strong>о</strong>н пришел с юга Китая, ум<strong>о</strong>ляянаставника принять ег<strong>о</strong> в ученики. Однак<strong>о</strong> <strong>о</strong>н неуд<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ился эт<strong>о</strong>й чести. Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> учитель сразуже усм<strong>о</strong>трел в нем незаурядный интуитивный и интеллектуальныйп<strong>о</strong>тенциал, юн<strong>о</strong>ша был вынужден к<strong>о</strong>л<strong>о</strong>тьдр<strong>о</strong>ва и м<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ть рис. Не умея ни писать, ни читать, юн<strong>о</strong>шап<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сил, чт<strong>о</strong>бы ему дважды пр<strong>о</strong>чли начертанную настене гату, п<strong>о</strong>сле чег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>чинил с<strong>о</strong>бственную, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую п<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>сьбе также записали на стене:Б<strong>о</strong>дхи не п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> дереву,Чист<strong>о</strong>е зеркал<strong>о</strong> нигде не ст<strong>о</strong>ит.Изначальн<strong>о</strong> ни <strong>о</strong>дна вещь не существует;Откуда же взяться пылинке?В<strong>о</strong>схищение ученик<strong>о</strong>в стих<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рением неграм<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>крестьянина не знал<strong>о</strong> границ. И все же учитель в<strong>о</strong>здержался<strong>о</strong>т п<strong>о</strong>хвалы. Он зачеркнул стр<strong>о</strong>ки, заявив, чт<strong>о</strong>Хуай-нэн также не д<strong>о</strong>стиг пр<strong>о</strong>светления. Однак<strong>о</strong> втайне<strong>о</strong>т <strong>о</strong>стальных <strong>о</strong>н пригласил Хуай-нэна в св<strong>о</strong>ю келью, гдевручил ему печать Дхармы. Дабы не пр<strong>о</strong>буждать завистьв Шэнь-сю и других учениках, наставник <strong>о</strong>тправил юн<strong>о</strong>шуна друг<strong>о</strong>й берег Янцзы, на юг.Эта легенда <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значает начал<strong>о</strong> раск<strong>о</strong>ла между южн<strong>о</strong>йи северн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лами китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>. Раск<strong>о</strong>л <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong><strong>о</strong>б<strong>о</strong>значился, к<strong>о</strong>гда п<strong>о</strong>сле смерти Шэнь-сю ег<strong>о</strong>ученики не см<strong>о</strong>гли пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжить дел<strong>о</strong> учителя, в т<strong>о</strong> времякак представители южн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы шир<strong>о</strong>к<strong>о</strong> распр<strong>о</strong>странялисв<strong>о</strong>и хр<strong>о</strong>ники и сб<strong>о</strong>рники к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в. Фактически нетникаких д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>верных сведений <strong>о</strong> вражде между Шэнь-сюи Хуай-нэн<strong>о</strong>м. Если между ними и были разн<strong>о</strong>гласия п<strong>о</strong>89


п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду Пути Пр<strong>о</strong>светления, т<strong>о</strong> не наст<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> значительные,чт<strong>о</strong>бы удержать Шэнь-сю <strong>о</strong>т приглашения св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong>был<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ратника к к<strong>о</strong>р<strong>о</strong>левск<strong>о</strong>му дв<strong>о</strong>ру, где <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>валсяб<strong>о</strong>льшим уважением 23 . П<strong>о</strong>следние г<strong>о</strong>ды Шэнь-сюбыли увенчаны слав<strong>о</strong>й императ<strong>о</strong>рск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> признания, а репутациюег<strong>о</strong> шк<strong>о</strong>лы п<strong>о</strong>ддерживали два выдающихся ученика,Пу-цзи (651-739) и И-фу (658-736).Один из ист<strong>о</strong>чник<strong>о</strong>в с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщает <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> Шэнь-хуайустан<strong>о</strong>вил личные <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения с Шэнь-сю и в м<strong>о</strong>л<strong>о</strong>д<strong>о</strong>стипр<strong>о</strong>вел три г<strong>о</strong>да в учениках у главы северн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы.Затем <strong>о</strong>н вернулся к Хуай-нэну, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый принял ег<strong>о</strong> вкруг св<strong>о</strong>их п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателей. Однак<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>т пери<strong>о</strong>д ученичествабыл не<strong>о</strong>жиданн<strong>о</strong> прерван путешествием в СеверныйКитай 24 . П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>е развитие с<strong>о</strong>бытий, х<strong>о</strong>тя и представляетсямал<strong>о</strong>вер<strong>о</strong>ятным, м<strong>о</strong>гл<strong>о</strong> бы <strong>о</strong>бъяснить ег<strong>о</strong>знание традиций северн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы. С уверенн<strong>о</strong>стью м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>утверждать лишь т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> Шэнь-хуай пр<strong>о</strong>вел неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong>лет с Хуай-нэн<strong>о</strong>м, в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>, д<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нчины. Уже в720 г<strong>о</strong>ду <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>является недалек<strong>о</strong> <strong>о</strong>т ст<strong>о</strong>лицы, в Наньяне,где начинает учить медитации. В т<strong>о</strong> время севернаяшк<strong>о</strong>ла п<strong>о</strong>д рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м двух ученик<strong>о</strong>в Шэнь-сю пр<strong>о</strong>цветалаи п<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>валась благ<strong>о</strong>скл<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>стью императ<strong>о</strong>рск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>дв<strong>о</strong>ра. О нем заг<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рили п<strong>о</strong>зднее, с начал<strong>о</strong>м г<strong>о</strong>ненийна северную шк<strong>о</strong>лу.П<strong>о</strong>др<strong>о</strong>бный <strong>о</strong>тчет <strong>о</strong>б <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong>м раск<strong>о</strong>ле междусеверн<strong>о</strong>й и южн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лами с<strong>о</strong>держится в «Сл<strong>о</strong>вахШэнь-хуая» — тексте, <strong>о</strong>бнаруженн<strong>о</strong>м среди дуньхуанскихрук<strong>о</strong>писей. Перв<strong>о</strong>е серьезн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>бвинение, выдвинут<strong>о</strong>еШэнь-хуаем, пр<strong>о</strong>звучал<strong>о</strong> на с<strong>о</strong>брании в м<strong>о</strong>настыре Даюн-сыв Хуатае, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е был<strong>о</strong> «<strong>о</strong>ткрытым для всех» присутствующихпредставителей различных сект. Цельюпр<strong>о</strong>цедуры был<strong>о</strong> «<strong>о</strong>тделить истину <strong>о</strong>т лжи в <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шенииюжн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы Б<strong>о</strong>дхидхармы». Вкратце <strong>о</strong>бвинения Шэньхуаясв<strong>о</strong>дились к двум пунктам. В<strong>о</strong>-первых, заявлял<strong>о</strong>сь,чт<strong>о</strong> северная шк<strong>о</strong>ла исказила традицию и узурпир<strong>о</strong>валапатриаршеств<strong>о</strong>. В<strong>о</strong>-вт<strong>о</strong>рых, <strong>о</strong>на придерживалась <strong>о</strong>шиб<strong>о</strong>ч-90


н<strong>о</strong>г<strong>о</strong> взгляда на пр<strong>о</strong>светление и аскетическ<strong>о</strong>е служение.Был<strong>о</strong> указан<strong>о</strong> на т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> Шэнь-хуай, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый в св<strong>о</strong>ишестьдесят шесть лет делал все для т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>бы уничт<strong>о</strong>житьдругую шк<strong>о</strong>лу, был чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>м «исключительныхм<strong>о</strong>ральных и физических д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>инств». Ег<strong>о</strong> би<strong>о</strong>графЦзун-ми (780—841) п<strong>о</strong>дчеркивает <strong>о</strong>пасн<strong>о</strong>сть напад<strong>о</strong>к наст<strong>о</strong>ль м<strong>о</strong>гущественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пп<strong>о</strong>нента, как Пу-цзи, и рассказывает<strong>о</strong> п<strong>о</strong>вт<strong>о</strong>ряющихся п<strong>о</strong>пытках п<strong>о</strong>кушения на жизньШэнь-хуая. В т<strong>о</strong> время <strong>о</strong>н д<strong>о</strong>стиг вершины славы, имелмн<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong> п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателей, а мн<strong>о</strong>гие известные людив<strong>о</strong>схваляли ег<strong>о</strong> за учен<strong>о</strong>сть и <strong>о</strong>стрый ум. Б<strong>о</strong>ец п<strong>о</strong> натуре,<strong>о</strong>н бесстрашн<strong>о</strong> раздавал св<strong>о</strong>им пр<strong>о</strong>тивникам удары,направляя их из св<strong>о</strong>ей резиденции в м<strong>о</strong>настыре Хэ-цзэсыв Л<strong>о</strong>яне. Ос<strong>о</strong>бым успех<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вались ег<strong>о</strong> ежемесячныепр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>веди. Закат северн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы п<strong>о</strong>сле смерти двухученик<strong>о</strong>в Шэнь-сю, нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>, был результат<strong>о</strong>м жест<strong>о</strong>кихнапад<strong>о</strong>к Шэнь-хуая.П<strong>о</strong>следние г<strong>о</strong>ды ег<strong>о</strong> жизни были <strong>о</strong>мрачены клевет<strong>о</strong>й ип<strong>о</strong>литическими интригами. При дв<strong>о</strong>ре <strong>о</strong>н впал в немил<strong>о</strong>стьи был вынужден не<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>кратн<strong>о</strong> менять мест<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>живания,п<strong>о</strong>ка незад<strong>о</strong>лг<strong>о</strong> д<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нчины ег<strong>о</strong> д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>е имя не был<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сстан<strong>о</strong>влен<strong>о</strong>. Как бы к нему ни <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>ситься, Шэнь-хуайбыл чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>м незаурядн<strong>о</strong>й энергии и интеллекта. Как<strong>о</strong>выже были причины, п<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым <strong>о</strong>н <strong>о</strong>казался втянутым вст<strong>о</strong>ль жестк<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние?Шэнь-хуай и ег<strong>о</strong> ученики <strong>о</strong>правдывали св<strong>о</strong>и нападкивраждебн<strong>о</strong>стью <strong>о</strong>пп<strong>о</strong>нент<strong>о</strong>в. В писаниях южн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лыприверженцы северн<strong>о</strong>й секты <strong>о</strong>бвиняются в таких грехах,как кража <strong>о</strong>деяния патриарха и фальсификация надписина м<strong>о</strong>гиле Хуай-нэна. Нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>, эт<strong>о</strong> были лишь г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>вныеутверждения. Надежные ист<strong>о</strong>рические ист<strong>о</strong>чникине дают никаких <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ваний для п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бных <strong>о</strong>бвинений.Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> Пу-цзи считал себя «седьм<strong>о</strong>йстраницей книги <strong>дзэн</strong>», <strong>о</strong>н ник<strong>о</strong>гда не <strong>о</strong>спаривал зак<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>стьпатриаршества Хуай-нэна. Т<strong>о</strong>чн<strong>о</strong> так же ни Шэньсю,ни ег<strong>о</strong> ученики не давали п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>да для сс<strong>о</strong>ры, исп<strong>о</strong>-91


ведуя св<strong>о</strong>й путь к пр<strong>о</strong>светлению, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый их <strong>о</strong>бвинителисчитали п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>чным.К<strong>о</strong>гда Шэнь-хуай п<strong>о</strong>явился в Л<strong>о</strong>яне, северная шк<strong>о</strong>лапр<strong>о</strong>цветала, н<strong>о</strong> сам факт эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>цветания, д<strong>о</strong> нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>йстепени сдерживающег<strong>о</strong> развитие южн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы, нем<strong>о</strong>г п<strong>о</strong>служить причин<strong>о</strong>й яр<strong>о</strong>стных атак с<strong>о</strong> ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ныШэнь-хуая, и п<strong>о</strong>следний вряд ли рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>вался чест<strong>о</strong>любиеми жажд<strong>о</strong>й власти. Нет нужды представлять ег<strong>о</strong>интриган<strong>о</strong>м, х<strong>о</strong>тя даже Уи, исследуя раб<strong>о</strong>ту Ху Ши, <strong>о</strong>бнаружилв характере Шэнь-хуая «черты, д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>йные м<strong>о</strong>ральн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>суждения и заслуживающие упрека в нетерпим<strong>о</strong>сти».Не исключен<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> фальсификация спискапатриарх<strong>о</strong>в, сделанная им в м<strong>о</strong>настыре Х<strong>о</strong>-цзэ, была непреднамеренн<strong>о</strong>й.Те<strong>о</strong>рия <strong>о</strong> передаче Дхармы являетсявсе<strong>о</strong>бщей для китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>буддизма</strong> и, естественн<strong>о</strong>, былазнак<strong>о</strong>ма Шэнь-хуаю, а п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>сть имен в эт<strong>о</strong>мсписке с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствует ег<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>рическим знаниям. С<strong>о</strong> всейстрастью <strong>о</strong>н д<strong>о</strong>бивается признания Хуай-нэна шестымпатриарх<strong>о</strong>м, линии к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>н придерживается и чьеучение <strong>о</strong>н желает передать другим. В пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии с<strong>о</strong>пп<strong>о</strong>нентами им д<strong>о</strong> нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й степени рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дили чест<strong>о</strong>любивыем<strong>о</strong>тивы; <strong>о</strong>днак<strong>о</strong> «в<strong>о</strong>йна» с северн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>л<strong>о</strong>йне была заурядн<strong>о</strong>й б<strong>о</strong>рьб<strong>о</strong>й за власть. За исключениемнек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых неблаг<strong>о</strong>видных м<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>в <strong>о</strong>н рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>валсяубежденн<strong>о</strong>стью в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> унаслед<strong>о</strong>вал <strong>о</strong>т св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> учителяистинную те<strong>о</strong>рию <strong>о</strong> пути к пр<strong>о</strong>светлению. Пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>б<strong>о</strong>рств<strong>о</strong>идей северн<strong>о</strong>й и южн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>л <strong>о</strong>бычн<strong>о</strong> <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значаюттерминами «п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong>сть» и «внезапн<strong>о</strong>сть».В <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шении д<strong>о</strong>ктрин северн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы мы вынужденып<strong>о</strong>лагаться исключительн<strong>о</strong> на хр<strong>о</strong>ники ее пр<strong>о</strong>тивник<strong>о</strong>в,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые представляют завед<strong>о</strong>м<strong>о</strong> искаженную картину.Следует без <strong>о</strong>биняк<strong>о</strong>в признать, чт<strong>о</strong> северная шк<strong>о</strong>латакже придерживалась учения <strong>дзэн</strong> Б<strong>о</strong>дхидхармы и исп<strong>о</strong>вед<strong>о</strong>вала<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вные идеи Махаяны. «Изначальный разум»п<strong>о</strong>стигается в пр<strong>о</strong>светлении, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е рассматриваетсякак внезапн<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>буждение к реализации92


с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>ды Будды. Осн<strong>о</strong>вываясь на п<strong>о</strong>нятиях,изл<strong>о</strong>женных в «Ланкаватара-сутре», к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая учила п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong>мус<strong>о</strong>вершенств<strong>о</strong>ванию и внезапн<strong>о</strong>й реализации,Шэнь-сю и ег<strong>о</strong> ученики придавали б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>е значениепредварительным практикам, с п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щью к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых всезаблуждения, вся пыль стирались с чист<strong>о</strong>г<strong>о</strong> зеркалаизначальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> разума. Заблуждения и страсти рассматривалиськак нечт<strong>о</strong> реальн<strong>о</strong> существующее, устранение к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong>треб<strong>о</strong>вал<strong>о</strong> <strong>о</strong>гр<strong>о</strong>мных усилий и м<strong>о</strong>гл<strong>о</strong> быть д<strong>о</strong>стигнут<strong>о</strong>лишь п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong>, шаг за шаг<strong>о</strong>м. Внезапн<strong>о</strong>сть <strong>о</strong>пытапр<strong>о</strong>светления не <strong>о</strong>трицалась, н<strong>о</strong> вследствие приверженн<strong>о</strong>стисеверян п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong>му пр<strong>о</strong>цессу п<strong>о</strong>стижения пр<strong>о</strong>тивники<strong>о</strong>бвиняли их в градуализме.Как уже был<strong>о</strong> сказан<strong>о</strong>, их <strong>о</strong>бвиняли и в неверн<strong>о</strong>мп<strong>о</strong>нимании аскетическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> служения. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> <strong>о</strong>рт<strong>о</strong>д<strong>о</strong>ксальн<strong>о</strong>й<strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ктрине, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую Шэнь-хуай привелк п<strong>о</strong>беде, страсти пусты и нереальны, равн<strong>о</strong> как и личн<strong>о</strong>е«я». Именн<strong>о</strong> <strong>о</strong>б эт<strong>о</strong>м идет речь в стих<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>ренииХуай-нэна: «Чист<strong>о</strong>е зеркал<strong>о</strong> нигде не ст<strong>о</strong>ит . Откудаже взяться пылинке?» В двух гатах выражена сущн<strong>о</strong>стьразличия между двумя шк<strong>о</strong>лами. В т<strong>о</strong> время как Шэньсюс<strong>о</strong>ветует пр<strong>о</strong>тирать зеркал<strong>о</strong>, парад<strong>о</strong>ксальн<strong>о</strong>е стих<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рениеХуай-нэна указывает на нереальн<strong>о</strong>сть всехвещей, включая внутренние переживания. Д<strong>о</strong> тех п<strong>о</strong>рп<strong>о</strong>ка страсти в<strong>о</strong>спринимаются всерьез, разум скл<strong>о</strong>нен кдифференциации. Для т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> же, кт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>нимает сущн<strong>о</strong>стьд<strong>о</strong>ктрины, все вещи равны. Страсти т<strong>о</strong>ждественны пр<strong>о</strong>светлению;алчн<strong>о</strong>сть равн<strong>о</strong>значна Пути. Препятствияиллюз<strong>о</strong>рны. След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>, метафизику <strong>о</strong>рт<strong>о</strong>д<strong>о</strong>ксальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>дзэн</strong>-<strong>буддизма</strong> м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> <strong>о</strong>характериз<strong>о</strong>вать как радикальныйи абс<strong>о</strong>лютный м<strong>о</strong>низм т<strong>о</strong>ждественн<strong>о</strong>сти.Именн<strong>о</strong> различн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шение к страстям п<strong>о</strong>служил<strong>о</strong>ябл<strong>о</strong>к<strong>о</strong>м разд<strong>о</strong>ра между двумя шк<strong>о</strong>лами китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>.П<strong>о</strong>нятия внезапн<strong>о</strong>сти и п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong>сти весьма расплывчатыи в кажд<strong>о</strong>м к<strong>о</strong>нкретн<strong>о</strong>м случае требуют ут<strong>о</strong>чнений.Северяне также знали <strong>о</strong> внезапн<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>светлении, н<strong>о</strong>93


Шэнь-сю принимал в<strong>о</strong> внимание личные качества и сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>стисв<strong>о</strong>их ученик<strong>о</strong>в и не пытался всех «стричь п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>дну гребенку». Б<strong>о</strong>лее т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, как ученый, <strong>о</strong>н уделял <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>евнимание метафизическ<strong>о</strong>му аспекту сутр. Н<strong>о</strong> сектаШэнь-хуая также не ставила непременным усл<strong>о</strong>виемвнезапн<strong>о</strong>сть пр<strong>о</strong>светления. В пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть классикамюжн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы — тем <strong>о</strong>ригинальным мыслителям,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вали за Хуай-нэн<strong>о</strong>м и привели китайский<strong>дзэн</strong> к пр<strong>о</strong>цветанию, — наперсники Шэнь-хуая<strong>о</strong>стались приверженцами академическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> изучения сутр.Сам Шэнь-хуай, п<strong>о</strong>лучивший печать Дхармы лишьп<strong>о</strong>сле д<strong>о</strong>лг<strong>о</strong>й тяжбы, признавал п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong>сть пути длялюдей не<strong>о</strong>даренных 25 . Ег<strong>о</strong> нападки на северную шк<strong>о</strong>лустали <strong>о</strong>бдуманным д<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лнением к выражению истинн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>характера <strong>дзэн</strong>. Оценка ег<strong>о</strong> д<strong>о</strong>стижений п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стьюзависит <strong>о</strong>т п<strong>о</strong>зиции критика. Шэнь-хуай представляеттрадицию махаянск<strong>о</strong>й медитации в<strong>о</strong> всей ее п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>те, вт<strong>о</strong> время как южная шк<strong>о</strong>ла пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>зглашает единственныйфакт<strong>о</strong>р внезапн<strong>о</strong>сти пр<strong>о</strong>светления критерием <strong>о</strong>рт<strong>о</strong>д<strong>о</strong>ксальн<strong>о</strong>сти.В пр<strong>о</strong>цессе ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> исслед<strong>о</strong>вания м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong><strong>о</strong>тметить дв<strong>о</strong>як<strong>о</strong>е <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шение первых патриарх<strong>о</strong>в кПути. Хун-жэнь, пятый п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватель Б<strong>о</strong>дхидхармы,выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong> ценил <strong>о</strong>б<strong>о</strong>их св<strong>о</strong>их ученик<strong>о</strong>в, Хуай-нэна и Шэньсю.Назначив св<strong>о</strong>им преемник<strong>о</strong>м Хуай-нэна, <strong>о</strong>н тем неменее г<strong>о</strong>рдился другим ученик<strong>о</strong>м, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый, п<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> признанию,п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью п<strong>о</strong>стиг «Дхарму В<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>й г<strong>о</strong>ры».Хуай-нэн и ег<strong>о</strong> ученики <strong>о</strong>существили разительные переменыв развитии китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> и <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong> <strong>о</strong>ф<strong>о</strong>рмилиег<strong>о</strong> характер.


Глава 6РАСЦВЕТ КИТАЙСКОГО ДЗЭН-БУДДИЗМАШест<strong>о</strong>й патриархВ ист<strong>о</strong>рии <strong>дзэн</strong>-<strong>буддизма</strong> пятый прав<strong>о</strong>преемник,Хуай-нэн, наряду с Б<strong>о</strong>дхидхарм<strong>о</strong>й считается вт<strong>о</strong>рым ифактическим <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателем учения. Имя шест<strong>о</strong>г<strong>о</strong> патриарха<strong>о</strong>священ<strong>о</strong> п<strong>о</strong>читанием мн<strong>о</strong>гих п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>лений ученик<strong>о</strong>в.Так же как в случае с Шакьямуни и Б<strong>о</strong>дхидхарм<strong>о</strong>й, хр<strong>о</strong>никинаделили эту фигуру чудесными качествами исверхъестественными силами. Принимая в<strong>о</strong> внимание тур<strong>о</strong>ль, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую Хуай-нэн сыграл в ист<strong>о</strong>рии <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>движения, м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> предп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жить, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н был незаурядн<strong>о</strong>йличн<strong>о</strong>стью. К с<strong>о</strong>жалению, сведения <strong>о</strong> ег<strong>о</strong> жизни идеятельн<strong>о</strong>сти крайне скудны, и эт<strong>о</strong> несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>в танских и сунских текстах прив<strong>о</strong>дится мн<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong> би<strong>о</strong>графическихданных.П<strong>о</strong>мим<strong>о</strong> т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> хр<strong>о</strong>ники китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> п<strong>о</strong>лны преувеличенийи вымысла в<strong>о</strong> всем, чт<strong>о</strong> касается деяний и превратн<strong>о</strong>стейжизни известных наставник<strong>о</strong>в, антаг<strong>о</strong>низммежду северн<strong>о</strong>й и южн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лами значительн<strong>о</strong> затруднил<strong>о</strong>бъективн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>смысление ист<strong>о</strong>рических реалий. Наиб<strong>о</strong>лееизвестным факт<strong>о</strong>м би<strong>о</strong>графии Хуай-нэна является драматическийэпиз<strong>о</strong>д с тайным вручением ему печати Дхармы,за к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вал к<strong>о</strong>нфликт п<strong>о</strong> п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду гаты междудвумя учениками Хун-жэня, в результате к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Хуайнэнбыл вынужден бежать в Ван-мэй — <strong>о</strong>битель Хун-жэня.Дальнейшие сведения <strong>о</strong> г<strong>о</strong>нениях с<strong>о</strong> ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ны <strong>о</strong>пп<strong>о</strong>нент<strong>о</strong>в95


и иных превратн<strong>о</strong>стях судьбы н<strong>о</strong>сят тенденци<strong>о</strong>зный характери преследуют единственную цель — <strong>о</strong>п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>чить севернуюшк<strong>о</strong>лу.Д<strong>о</strong> т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> как Хуай-нэн пришел к Хун-жэню, <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>зналнищету и лишения. Ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>тец умер ран<strong>о</strong>, — с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рымист<strong>о</strong>чникам, к<strong>о</strong>гда мальчику был<strong>о</strong> лишь триг<strong>о</strong>да <strong>о</strong>т р<strong>о</strong>ду. Вместе с<strong>о</strong> стареющей матерью <strong>о</strong>н едва св<strong>о</strong>дилк<strong>о</strong>нцы с к<strong>о</strong>нцами. Они жили пр<strong>о</strong>дажей др<strong>о</strong>в, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыеюн<strong>о</strong>ша <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сил на рын<strong>о</strong>к. В <strong>о</strong>дин прекрасный день<strong>о</strong>н услышал, как ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>купатель пр<strong>о</strong>чел <strong>о</strong>трыв<strong>о</strong>к из сутры,и испытал внезапн<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>светление. Он п<strong>о</strong>интерес<strong>о</strong>валсяназванием эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> священн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> текста, и ему <strong>о</strong>тветили,чт<strong>о</strong> писание называется «Алмазн<strong>о</strong>й сутр<strong>о</strong>й» (<strong>о</strong>дна изсутр трансцендентальн<strong>о</strong>й мудр<strong>о</strong>сти).П<strong>о</strong>купатель п<strong>о</strong>ведал ему <strong>о</strong> пр<strong>о</strong>цветающей шк<strong>о</strong>ле пр<strong>о</strong>светленияХун-жэня, расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женн<strong>о</strong>й на В<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>й г<strong>о</strong>ре.Хуай-нэн мгн<strong>о</strong>венн<strong>о</strong> принял решение. Т<strong>о</strong>, как <strong>о</strong>н, передтем как принять решение, заручился п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щью п<strong>о</strong>купателяи запас пр<strong>о</strong>визию для св<strong>о</strong>ей престарел<strong>о</strong>й матери,является б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>здним д<strong>о</strong>бавлением. Так<strong>о</strong>й же надуманн<strong>о</strong>йпредставляется и ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>лная безграм<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сть, иб<strong>о</strong> теже ист<strong>о</strong>чники свидетельствуют <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ш<strong>о</strong>разбирался в сутрах Махаяны. Уже в<strong>о</strong> время св<strong>о</strong>ей перв<strong>о</strong>йбеседы с пятым патриарх<strong>о</strong>м <strong>о</strong>н выс<strong>о</strong>ким сл<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м,нап<strong>о</strong>минающим стиль «Нирвана-сутры», г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рит <strong>о</strong> прир<strong>о</strong>деБудды, св<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>й всем живым существам, а ег<strong>о</strong>лекции свидетельствуют <strong>о</strong> х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>шем знании с<strong>о</strong>держанияп<strong>о</strong> крайней мере семи великих сутр.Из всег<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщается <strong>о</strong> юн<strong>о</strong>сти Хуай-нэна, невызывают с<strong>о</strong>мнения лишь ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения с Хун-жэнем.Так, с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> хр<strong>о</strong>никам, <strong>о</strong>н прибыл в Ван-мэй в в<strong>о</strong>зрастедвадцати четырех лет в г<strong>о</strong>д, в течение к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>нв<strong>о</strong>семь месяцев жил п<strong>о</strong>дле Хун-жэня, т<strong>о</strong> есть в 661 г<strong>о</strong>ду.Вск<strong>о</strong>ре <strong>о</strong>н д<strong>о</strong>стиг пр<strong>о</strong>светления, уд<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ился п<strong>о</strong>священияи вернулся в Южный Китай уже в качестве шест<strong>о</strong>г<strong>о</strong> патриарха.Следующие шестнадцать лет <strong>о</strong>н пр<strong>о</strong>вел в <strong>о</strong>дин<strong>о</strong>-96


честве, в св<strong>о</strong>их р<strong>о</strong>дных г<strong>о</strong>рах. Отметим, чт<strong>о</strong> в т<strong>о</strong> время<strong>о</strong>н еще не <strong>о</strong>трекся <strong>о</strong>т всег<strong>о</strong> мирск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в п<strong>о</strong>льзу м<strong>о</strong>нашестваи жил как мирянин, не п<strong>о</strong>мышляя <strong>о</strong> пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведничестве.В 676 г<strong>о</strong>ду Хуай-нэн принимает м<strong>о</strong>нашеский сан испустя г<strong>о</strong>д в<strong>о</strong>звращается в м<strong>о</strong>настырь Ба<strong>о</strong>-лин-сы в Ца<strong>о</strong>ци,где начинает читать лекции в главн<strong>о</strong>м храме г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>да.В ег<strong>о</strong> сл<strong>о</strong>вах звучат н<strong>о</strong>вые м<strong>о</strong>тивы, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые привлекаютк нему мн<strong>о</strong>гих ученик<strong>о</strong>в. Он <strong>о</strong>тказывается <strong>о</strong>т приглашенияк императ<strong>о</strong>рск<strong>о</strong>му дв<strong>о</strong>ру (705 г.), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е выхл<strong>о</strong>п<strong>о</strong>талдля нег<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> иде<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гический пр<strong>о</strong>тивник Шэнь-сю.Хуай-нэн умирает в <strong>о</strong>кружении ученик<strong>о</strong>в п<strong>о</strong>близ<strong>о</strong>сти <strong>о</strong>тр<strong>о</strong>дных мест. П<strong>о</strong> п<strong>о</strong>велению императ<strong>о</strong>ра на месте ег<strong>о</strong><strong>о</strong>бветшал<strong>о</strong>й <strong>о</strong>бители стр<strong>о</strong>ят храм. «Сутра, пр<strong>о</strong>читаннаяшестым патриарх<strong>о</strong>м с выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>г<strong>о</strong> тр<strong>о</strong>на драг<strong>о</strong>ценн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Зак<strong>о</strong>на»п<strong>о</strong>мим<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нспективн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> изл<strong>о</strong>жения ег<strong>о</strong> лекций вВелик<strong>о</strong>м храме Брахмана с<strong>о</strong>держит п<strong>о</strong>следние наставленияученикам и свидетельств<strong>о</strong> <strong>о</strong> ег<strong>о</strong> смерти.Мы также не расп<strong>о</strong>лагаем прямыми и д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>вернымисвидетельствами <strong>о</strong>б ег<strong>о</strong> учении. Аутентичные древниефрагменты в перв<strong>о</strong>й части сутры наиб<strong>о</strong>лее верн<strong>о</strong> излагаютсущн<strong>о</strong>сть д<strong>о</strong>ктрины шест<strong>о</strong>г<strong>о</strong> патриарха. МыслиХуай-нэна также нашли <strong>о</strong>тражение в к<strong>о</strong>мментарии к«Алмазн<strong>о</strong>й сутре» и беседах с учениками. В <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вныхтекстах южн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы с<strong>о</strong>держатся к<strong>о</strong>нспекты ег<strong>о</strong> лекцийи вд<strong>о</strong>хн<strong>о</strong>венная пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведь Шэнь-хуая, идеи к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью с<strong>о</strong>четаются с сутр<strong>о</strong>й учителя. Кажд<strong>о</strong>есл<strong>о</strong>в<strong>о</strong> Шэнь-хуая выверен<strong>о</strong> п<strong>о</strong> учению Хуай-нэна, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыйп<strong>о</strong>читается всеми представителями южн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лыкак <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ватель и непререкаемый авт<strong>о</strong>ритет. Тем не менее<strong>о</strong>стается без <strong>о</strong>твета в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>жденияметафизических д<strong>о</strong>ктрин. Трудн<strong>о</strong> сказать, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыеиз них принадлежат сам<strong>о</strong>му патриарху, а какиебыли <strong>о</strong>звучены ег<strong>о</strong> учениками и п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателями. В люб<strong>о</strong>мслучае ранние писания южн<strong>о</strong>й секты с<strong>о</strong>держат п<strong>о</strong>длинн<strong>о</strong>е<strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>е учение <strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светлении.97


«Узреть с<strong>о</strong>бственную прир<strong>о</strong>ду и стать будд<strong>о</strong>й»Титул «Наставника <strong>дзэн</strong> велик<strong>о</strong>г<strong>о</strong> зеркала», к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рымп<strong>о</strong>сле смерти уд<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>или Хуай-нэна, в<strong>о</strong>истину с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствуетгениальн<strong>о</strong>сти эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>века. Он испытал внезапн<strong>о</strong>епр<strong>о</strong>светление и в п<strong>о</strong>вседневн<strong>о</strong>й жизни в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щалзеркальную сущн<strong>о</strong>сть разума и дух<strong>о</strong>вную прир<strong>о</strong>ду реальн<strong>о</strong>сти,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые являются <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вными п<strong>о</strong>нятиями метафизики.Все сущее есть Дух (Разум). Разум единичен и,п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> зеркалу, нах<strong>о</strong>дится в с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>я, с<strong>о</strong>храняяпри эт<strong>о</strong>м вечную активн<strong>о</strong>сть, иб<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> сияние п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong><strong>о</strong>тражается. Для т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чт<strong>о</strong>бы узреть разум, не требуетсяспециальных упражнений п<strong>о</strong> с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чению.Вп<strong>о</strong>лне д<strong>о</strong>стат<strong>о</strong>чн<strong>о</strong> <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>диться <strong>о</strong>т дв<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>сти,чт<strong>о</strong>бы разум засиял в св<strong>о</strong>ей перв<strong>о</strong>зданн<strong>о</strong>й чист<strong>о</strong>те: «Пр<strong>о</strong>светление— эт<strong>о</strong> присущая вам прир<strong>о</strong>да. Изначальн<strong>о</strong> <strong>о</strong>набыла чиста. Лишь в<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>льзуйтесь этим качеств<strong>о</strong>м разума,и вы немедленн<strong>о</strong> станете будд<strong>о</strong>й». Изначальная прир<strong>о</strong>дасама п<strong>о</strong> себе является пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>й, иб<strong>о</strong> <strong>о</strong>на есть мудр<strong>о</strong>сть(праджня), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая «сама себя с<strong>о</strong>зерцает» (самадхи).«С<strong>о</strong>зерцание не <strong>о</strong>тличается <strong>о</strong>т мудр<strong>о</strong>сти, а мудр<strong>о</strong>сть <strong>о</strong>т с<strong>о</strong>зерцания.Они п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бны лампе и свету, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый <strong>о</strong>на излучает;<strong>о</strong>ни едины». След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>, нет никак<strong>о</strong>й не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>стиприбегать к с<strong>о</strong>зерцанию, чт<strong>о</strong>бы <strong>о</strong>брести мудр<strong>о</strong>сть.С<strong>о</strong>зерцание и мудр<strong>о</strong>сть — суть <strong>о</strong>дн<strong>о</strong> и т<strong>о</strong> же.Не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>димым усл<strong>о</strong>вием для <strong>о</strong>существления эт<strong>о</strong>й т<strong>о</strong>ждественн<strong>о</strong>стиявляется <strong>о</strong>тсутствие страстей и мысленных<strong>о</strong>браз<strong>о</strong>в. Изначальн<strong>о</strong> прир<strong>о</strong>да сам<strong>о</strong>сти св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дна <strong>о</strong>т дв<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>сти:«Она п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бна Пуст<strong>о</strong>те, не имеющей граници ф<strong>о</strong>рм; не являющейся ни б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>й, ни мал<strong>о</strong>й; ни г<strong>о</strong>луб<strong>о</strong>й,ни желт<strong>о</strong>й, ни красн<strong>о</strong>й, ни бел<strong>о</strong>й; не имеющей ниверха, ни низа; не являющейся ни длинн<strong>о</strong>й, ни к<strong>о</strong>р<strong>о</strong>тк<strong>о</strong>й;не испытывающей ни д<strong>о</strong>сады, ни рад<strong>о</strong>сти; ни знающейни сл<strong>о</strong>ва «да», ни сл<strong>о</strong>ва «нет»; не ведающей нид<strong>о</strong>бра, ни зла; ни начала, ни к<strong>о</strong>нца. Все сферы Буддыпредставлены Пуст<strong>о</strong>т<strong>о</strong>й».98


Разрешение всех пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>стей и пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речийв Пуст<strong>о</strong>те является фундаментальн<strong>о</strong>й метафизическ<strong>о</strong>йд<strong>о</strong>ктрин<strong>о</strong>й «Алмазн<strong>о</strong>й сутры трансцендентальн<strong>о</strong>ймудр<strong>о</strong>сти», п<strong>о</strong>служившей <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й для учения Хуай-нэна.Отсутствие мыслей, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е д<strong>о</strong>стигается в пр<strong>о</strong>цессе с<strong>о</strong>зерцанияза счет п<strong>о</strong>давления всех п<strong>о</strong>нятий, рассматриваетсякак перв<strong>о</strong>зданн<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние ума, зеркал<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong>не <strong>о</strong>тражает никаких к<strong>о</strong>нцепций. Разум в стремлениипребывать в абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>й реальн<strong>о</strong>сти легк<strong>о</strong> впадает в заблуждение,в<strong>о</strong>спринимая ее <strong>о</strong>бъективн<strong>о</strong>: «Если ум стремитсяд<strong>о</strong>стичь с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния нирваны, <strong>о</strong>н <strong>о</strong>граничивает себяп<strong>о</strong>нятием нирваны. Если <strong>о</strong>н стремится п<strong>о</strong>стичь Пуст<strong>о</strong>ту,<strong>о</strong>н связывает себя п<strong>о</strong>нятием Пуст<strong>о</strong>ты». И на<strong>о</strong>б<strong>о</strong>р<strong>о</strong>т,<strong>о</strong>тсутствие мыслей свидетельствует <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> разум непринадлежит <strong>о</strong>бъективн<strong>о</strong>му миру, н<strong>о</strong> <strong>о</strong>существляет зеркальн<strong>о</strong>е<strong>о</strong>тражение изначальн<strong>о</strong>й чист<strong>о</strong>ты.Абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>е знание в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щает безграничную активн<strong>о</strong>стьнеист<strong>о</strong>щим<strong>о</strong>г<strong>о</strong> движения в п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>е разума.В пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть интуитивн<strong>о</strong>му знанию пр<strong>о</strong>светлениепраджни не направлен<strong>о</strong> ни на <strong>о</strong>дин <strong>о</strong>бъект; <strong>о</strong>н<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дразумеваетп<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>тсутствие как<strong>о</strong>й бы т<strong>о</strong> ни был<strong>о</strong> умственн<strong>о</strong>йдеятельн<strong>о</strong>сти. Все <strong>о</strong>бъекты исчезают за счетс<strong>о</strong>зерцания Пуст<strong>о</strong>ты, и личн<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>знание угасает Пр<strong>о</strong>светление<strong>о</strong>существляется в с<strong>о</strong>зерцании с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>йприр<strong>о</strong>ды, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>де Будды, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая абс<strong>о</strong>лютнаи все<strong>о</strong>бъемлюща. След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>, <strong>о</strong>на т<strong>о</strong>ждественна мируДхармы (дхармадхату), а именн<strong>о</strong> все<strong>о</strong>бщн<strong>о</strong>сти всег<strong>о</strong> сущег<strong>о</strong>.Эта прир<strong>о</strong>да неп<strong>о</strong>стижима внешними средствами.Пр<strong>о</strong>буждение пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дит внезапн<strong>о</strong>, в глубине с<strong>о</strong>знания,где п<strong>о</strong>стигается мир Дхармы.Вселенский характер пр<strong>о</strong>светления <strong>о</strong>бъясняется всравнении с пр<strong>о</strong>странств<strong>о</strong>м: «Личная прир<strong>о</strong>да чел<strong>о</strong>векапринадлежит к т<strong>о</strong>й же катег<strong>о</strong>рии, чт<strong>о</strong> и пр<strong>о</strong>странств<strong>о</strong>. Еесущн<strong>о</strong>сть т<strong>о</strong>ждественна миру Дхармы». Любые различиясв<strong>о</strong>дятся к нулю, и исчезает разница между д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>м изл<strong>о</strong>м: «Д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong> и зл<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речат друг другу, н<strong>о</strong> их пер-99


в<strong>о</strong>зданная прир<strong>о</strong>да <strong>о</strong>динак<strong>о</strong>ва. Отсутствие дв<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>стисв<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong> истинн<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>де вещей, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую непр<strong>о</strong>ник вирус д<strong>о</strong>бра и зла ».Различие между пр<strong>о</strong>светлением и иллюзией также несубстанци<strong>о</strong>нальн<strong>о</strong>. П<strong>о</strong>тенциальн<strong>о</strong> глупец т<strong>о</strong>ждественмудрецу, иб<strong>о</strong> <strong>о</strong>н также расп<strong>о</strong>лагает прир<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й Будды.Страсти, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые мешают пр<strong>о</strong>светлению, в действительн<strong>о</strong>стине существуют: «Обычный чел<strong>о</strong>век [<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>]является будд<strong>о</strong>й. П<strong>о</strong>мрачение [ума <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>]является б<strong>о</strong>дхи [пр<strong>о</strong>светлением]». К<strong>о</strong>гда чел<strong>о</strong>век всматриваетсяв св<strong>о</strong>ю истинную прир<strong>о</strong>ду, страсти исчезают.Пр<strong>о</strong>светленный чел<strong>о</strong>век является будд<strong>о</strong>й. Именн<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>называется «истинным <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждением»: «Каждый д<strong>о</strong>лжен<strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дить себя п<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>м св<strong>о</strong>ей с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>йприр<strong>о</strong>ды». Вмест<strong>о</strong> т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чт<strong>о</strong>бы искать убежища в Будде,чел<strong>о</strong>век д<strong>о</strong>лжен найти приют в глубине с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й натуры:«С<strong>о</strong>ветую тем, кт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>нимает, найти прибежище втр<strong>о</strong>йн<strong>о</strong>й драг<strong>о</strong>ценн<strong>о</strong>сти с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>ды... .Нашу прир<strong>о</strong>ду с<strong>о</strong>ставляют три тела Будды. Все людивладеют Им с<strong>о</strong><strong>о</strong>бща... . Искать прибежище для умав с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>де — значит <strong>о</strong>брести прибежище вистине Будды» . Д<strong>о</strong>ктрина <strong>о</strong> сам<strong>о</strong>реализации <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ванана <strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествлении с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>ды чел<strong>о</strong>векас прир<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й Будды. Именн<strong>о</strong> Будда в с<strong>о</strong>знании пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>беспечивает спасение.К<strong>о</strong>ль ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong> в <strong>дзэн</strong> все зависит <strong>о</strong>т <strong>о</strong>пыта внезапн<strong>о</strong>й сам<strong>о</strong>реализации,ни в лекциях, ни в беседах южн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лынельзя <strong>о</strong>бнаружить ни намека на к<strong>о</strong>нцептуальную завершенн<strong>о</strong>сть.И все же не вызывает с<strong>о</strong>мнения, чт<strong>о</strong> учениепридерживается <strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong>й м<strong>о</strong>нистическ<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>зиции, с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong>к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й дв<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>сть п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждает нес<strong>о</strong>вершенств<strong>о</strong>.Вследствие т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> сам<strong>о</strong>с<strong>о</strong>знание и <strong>о</strong>бъективн<strong>о</strong>езнание предп<strong>о</strong>лагают наличие дв<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>сти, <strong>о</strong>ни <strong>о</strong>бъявляютсянес<strong>о</strong>вместимыми с с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янием пр<strong>о</strong>светления. Так<strong>о</strong>ват<strong>о</strong>чка зрения пантеистических метафизик<strong>о</strong>в. П<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>йже причине Пл<strong>о</strong>тин, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый утверждал единств<strong>о</strong> разума,100


п<strong>о</strong>знания и <strong>о</strong>бъекта, <strong>о</strong>трицал в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть разумн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>знанияабс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> «Един<strong>о</strong>г<strong>о</strong>». Абс<strong>о</strong>лютная мысль, с<strong>о</strong>зидательнаясила к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й излучается на все вещи и <strong>о</strong>тражаетих, прев<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дит <strong>о</strong>бъективн<strong>о</strong>е знание.Метафизические п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жения Хуай-нэна и ег<strong>о</strong> шк<strong>о</strong>лыбыли заимств<strong>о</strong>ваны из махаянск<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ктрины <strong>о</strong> трансцендентальн<strong>о</strong>ймудр<strong>о</strong>сти (праджняпарамита), изл<strong>о</strong>женн<strong>о</strong>й ввыс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>п<strong>о</strong>читаемых ими сутрах: «В<strong>о</strong>зьми и пр<strong>о</strong>чти «Алмазнуюпраджня-сутру», и ты см<strong>о</strong>жешь заглянуть в глубинусв<strong>о</strong>ей прир<strong>о</strong>ды [себе в душу]. Знай же, чт<strong>о</strong> д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>инствасутры неисчислимы и безграничны . К<strong>о</strong>гдап<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватели Махаяны — Б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>й К<strong>о</strong>лесницы — слышатнаставления «Алмазн<strong>о</strong>й сутры», их дух <strong>о</strong>ткрываетсяк пр<strong>о</strong>буждению».Фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фию <strong>буддизма</strong> Махаяны следует рассматриватькак <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ву метафизическ<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ктрины Хуай-нэна. Приэт<strong>о</strong>м в ег<strong>о</strong> учении <strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong> <strong>о</strong>щущается влияние традици<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мышления. Так, к<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>н исп<strong>о</strong>льзуетк<strong>о</strong>нцептуальную схему вещества и функции для<strong>о</strong>пределения <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шений между с<strong>о</strong>зерцанием (самадхи) имудр<strong>о</strong>стью (праджня), <strong>о</strong>н нап<strong>о</strong>лняет китайскую ф<strong>о</strong>рмубуддийским с<strong>о</strong>держанием. Он рассуждает <strong>о</strong> мире Дхармытак же, как да<strong>о</strong>сы г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рят <strong>о</strong> вселенн<strong>о</strong>й. Тем не менее<strong>о</strong>н взял на в<strong>о</strong><strong>о</strong>ружение буддийскую к<strong>о</strong>см<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гию.С<strong>о</strong>четание п<strong>о</strong>нятий «прир<strong>о</strong>ды я» (свабхана), «прир<strong>о</strong>дыБудды» и «знания Будды» был<strong>о</strong> предв<strong>о</strong>схищен<strong>о</strong> в великихсутрах Махаяны. След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>, в учении Хуай-нэнатрудн<strong>о</strong> усм<strong>о</strong>треть нечт<strong>о</strong> принципиальн<strong>о</strong> н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>е.И все же, несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гие из ег<strong>о</strong> заявленийявляются перепевами существ<strong>о</strong>вавших ранее идей,следует признать ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>ригинальн<strong>о</strong>сть, не как мыслителя,н<strong>о</strong> мистика. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> Экхарту И<strong>о</strong>гану Майстеру, <strong>о</strong>пиравшемусяна п<strong>о</strong>нятия сх<strong>о</strong>ласт<strong>о</strong>в, <strong>о</strong>тц<strong>о</strong>в Церкви и не<strong>о</strong>плат<strong>о</strong>ник<strong>о</strong>в,Хуай-нэн в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>тил в личн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>пыте махаянскуюметафизику, <strong>о</strong>б<strong>о</strong>гатил ее да<strong>о</strong>сским наследием изаявил <strong>о</strong> св<strong>о</strong>ем пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>звестии с пыл<strong>о</strong>м евангелиста.101


Хуай-нэн и ег<strong>о</strong> шк<strong>о</strong>ла жив<strong>о</strong> интерес<strong>о</strong>вались развитиемфил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>смысления пр<strong>о</strong>светления. Главн<strong>о</strong>е дляних заключал<strong>о</strong>сь в пр<strong>о</strong>цессе <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждения. Если не<strong>о</strong>плат<strong>о</strong>низмразвивает <strong>о</strong>нт<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическую д<strong>о</strong>ктрину этап<strong>о</strong>в бытияи исх<strong>о</strong>дит из <strong>о</strong>птимистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> взгляда на т<strong>о</strong>, какАбс<strong>о</strong>лют с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщает св<strong>о</strong>ю благ<strong>о</strong>дать всем и вся, значим<strong>о</strong>стьбуддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления утверждается в избавлении<strong>о</strong>т привязанн<strong>о</strong>сти к<strong>о</strong> всему мирск<strong>о</strong>му.Осуществление пр<strong>о</strong>светления прин<strong>о</strong>сит к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждение,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е переживается внезапн<strong>о</strong>, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>т<strong>о</strong>му, как «чел<strong>о</strong>век, пьющий в<strong>о</strong>ду, <strong>о</strong>щущает тепл<strong>о</strong> и пр<strong>о</strong>хладу<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>». В эт<strong>о</strong>м случае сл<strong>о</strong>ва бесп<strong>о</strong>лезны:«П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>му, как г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>д нельзя ут<strong>о</strong>лить разг<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рами <strong>о</strong>еде, так и сл<strong>о</strong>ва не сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бны выразить сущн<strong>о</strong>сть реальн<strong>о</strong>сти,даже если будут звучать десять тысяч э<strong>о</strong>н<strong>о</strong>в [к<strong>о</strong>см<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическихэп<strong>о</strong>х]». М<strong>о</strong>жет в<strong>о</strong>зникнуть впечатление,чт<strong>о</strong> чистый и внезапный <strong>о</strong>пыт пр<strong>о</strong>светления п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стьюисключает метафизические аспекты. В эт<strong>о</strong>й связи Судзукирассуждает <strong>о</strong>б <strong>о</strong>тсутствии п<strong>о</strong>следних в учении <strong>дзэн</strong>.Однак<strong>о</strong>, <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ванная на абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>м м<strong>о</strong>низме, неметафизическая,нек<strong>о</strong>нцептуальная и не<strong>о</strong>бъективная те<strong>о</strong>рия <strong>о</strong>пр<strong>о</strong>светлении все же имеет метафизические предп<strong>о</strong>сылки.Хуай-нэн был вд<strong>о</strong>хн<strong>о</strong>влен д<strong>о</strong>ктрин<strong>о</strong>й трансцендентальн<strong>о</strong>ймудр<strong>о</strong>сти (праджняпарамита), на мистическ<strong>о</strong>йметафизике к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й и <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ван<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>е учение.Отличительн<strong>о</strong>й черт<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы Хуай-нэна стала те<strong>о</strong>рия<strong>о</strong> внезапн<strong>о</strong>сти пр<strong>о</strong>светления. Однак<strong>о</strong> следует уяснить,чт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дразумевается п<strong>о</strong>д внезапн<strong>о</strong>стью и в чем пр<strong>о</strong>являютсяразличия между этим сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>м медитации и другими.Исключительн<strong>о</strong>сть <strong>дзэн</strong> Хуай-нэна следует искатьне ст<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> в ег<strong>о</strong> чист<strong>о</strong> эмпирическ<strong>о</strong>м характере (мн<strong>о</strong>гиедругие шк<strong>о</strong>лы также исп<strong>о</strong>ведуют внезапный мистический<strong>о</strong>пыт), ск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> в <strong>о</strong>трицании не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>сти предварительныхэтап<strong>о</strong>в на пути к пр<strong>о</strong>светлению.Идея <strong>о</strong> беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>м странствии живых существ в пределахк<strong>о</strong>смическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>странства и времени, т<strong>о</strong> есть уче-102


ние <strong>о</strong> п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong>й эв<strong>о</strong>люции, в<strong>о</strong>зникл<strong>о</strong> в Индии. Дзэн<strong>о</strong>трицает не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>сть избавления <strong>о</strong>т страстей, равн<strong>о</strong>как и усилия п<strong>о</strong> с<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>му с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чению. Осв<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждение— эт<strong>о</strong> не <strong>о</strong>буздание страстей, н<strong>о</strong> ск<strong>о</strong>рее неп<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рств<strong>о</strong>ваниеим. Превыше всег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светление. Он<strong>о</strong>не<strong>о</strong>п<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong> и внезапн<strong>о</strong>. Далее пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дит развитие,п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>му как женщина, в <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>часье р<strong>о</strong>дившаяребенка, начинает ег<strong>о</strong> вскармливать, или внезапн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>явившеесяс<strong>о</strong>лнце п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong> растапливает лед и испаряетр<strong>о</strong>су. Раскрытие истинн<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>ды д<strong>о</strong>стигается засчет упражнений, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые вып<strong>о</strong>лняет пр<strong>о</strong>светленный ик<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые существенн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тличаются <strong>о</strong>т п<strong>о</strong>дг<strong>о</strong>т<strong>о</strong>вительн<strong>о</strong>йпрактики медитации. Затем в<strong>о</strong>ссиявшая мудр<strong>о</strong>сть <strong>о</strong>тражаетсаму себя в деятельн<strong>о</strong>сти пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>.Именн<strong>о</strong> различие в п<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>дах к практике медитациип<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дил<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нфликт идей между двумя <strong>дзэн</strong>скими шк<strong>о</strong>лами,<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м шла речь в предыдущей главе. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м,<strong>о</strong>тказ <strong>о</strong>т предварительных этап<strong>о</strong>в и упражнений —типичн<strong>о</strong> китайский элемент в <strong>дзэн</strong> Хуай-нэна. Шэнь-хуайасс<strong>о</strong>циирует п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бную «внезапн<strong>о</strong>сть» как черту китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>характера, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый д<strong>о</strong>пускает в<strong>о</strong>звышение ряд<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong>чел<strong>о</strong>века д<strong>о</strong> царевича или генерала. Мгн<strong>о</strong>венн<strong>о</strong>сть пр<strong>о</strong>светленияи ненужн<strong>о</strong>сть предварительн<strong>о</strong>й практики —принципиальн<strong>о</strong> н<strong>о</strong>вые элементы в те<strong>о</strong>рии Хуай-нэна. Внезапн<strong>о</strong>стьпр<strong>о</strong>буждения делает все усилия излишними. Нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>,в расчет принимается различие между теми, кт<strong>о</strong>схватывает на лету, и туг<strong>о</strong>думами. Тем не менее Хуай-нэнне уд<strong>о</strong>сужился с<strong>о</strong>здать мет<strong>о</strong>дику, учитывающую псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическиеразличия разных п<strong>о</strong> интеллектуальн<strong>о</strong>му ур<strong>о</strong>внюлюдей.В т<strong>о</strong> же время Шэнь-хуай, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый в к<strong>о</strong>нтексте северн<strong>о</strong>йшк<strong>о</strong>лы привел к триумфу учение Хуай-нэна, не <strong>о</strong>смелилсясделать <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательные выв<strong>о</strong>ды <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> д<strong>о</strong>ктрины. В ег<strong>о</strong> секте, называвшейся Х<strong>о</strong>-цзэ, <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>евнимание уделял<strong>о</strong>сь изучению сутр, и п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong> вшк<strong>о</strong>ле стали д<strong>о</strong>минир<strong>о</strong>вать чист<strong>о</strong> ум<strong>о</strong>зрительные спеку-103


ляции. П<strong>о</strong>длинными наследниками Хуай-нэна стали<strong>дзэн</strong>ские наставники эп<strong>о</strong>хи Тан, благ<strong>о</strong>даря к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым вЮжн<strong>о</strong>м Китае наступил з<strong>о</strong>л<strong>о</strong>т<strong>о</strong>й век <strong>дзэн</strong>. Они <strong>о</strong>тказались<strong>о</strong>т всех мет<strong>о</strong>дик сам<strong>о</strong><strong>о</strong>тречения в п<strong>о</strong>льзу высшег<strong>о</strong>мет<strong>о</strong>да и принимали перв<strong>о</strong>зданн<strong>о</strong>сть духа без ег<strong>о</strong> предварительн<strong>о</strong>йп<strong>о</strong>дг<strong>о</strong>т<strong>о</strong>вки, так как дверь в пр<strong>о</strong>светление<strong>о</strong>ткрывалась сама п<strong>о</strong> себе.Дзэнские наставники эп<strong>о</strong>хи ТанПери<strong>о</strong>д между смертью Хуай-нэна в 713 г<strong>о</strong>ду и г<strong>о</strong>нениямина буддизм, инициат<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых был императ<strong>о</strong>рВу-цзун (845 г.), называют з<strong>о</strong>л<strong>о</strong>тым век<strong>о</strong>м китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>дзэн</strong>, <strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м имеются мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численные данные,с<strong>о</strong>держащиеся в б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>здних хр<strong>о</strong>никах, высказыванияхи с<strong>о</strong>браниях к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в. Эт<strong>о</strong> был<strong>о</strong> время п<strong>о</strong>длинных наставник<strong>о</strong>в<strong>дзэн</strong>, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые на пике дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дъемавыражали св<strong>о</strong>й невыразимый <strong>о</strong>пыт <strong>о</strong>ригинальными ипарад<strong>о</strong>ксальными сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бами. Оригинальн<strong>о</strong>сть их высказыванийк<strong>о</strong>нтрастирует с заурядн<strong>о</strong>стью с<strong>о</strong>держания п<strong>о</strong>следних.Эти неудержимые и энергичные люди п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью<strong>о</strong>тринули мет<strong>о</strong>д<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гию с тем, чт<strong>о</strong>бы <strong>о</strong>тдаться в<strong>о</strong> властьв<strong>о</strong>лн <strong>о</strong>кеана духа. Одаренные незаурядными <strong>о</strong>рат<strong>о</strong>рскимисп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>стями, <strong>о</strong>ни <strong>о</strong>б<strong>о</strong>гатили религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>-мистическийсл<strong>о</strong>варь н<strong>о</strong>выми терминами, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые бр<strong>о</strong>сают выз<strong>о</strong>вздрав<strong>о</strong>му смыслу и представляют известные трудн<strong>о</strong>стидля перев<strong>о</strong>да. В эт<strong>о</strong>т же пери<strong>о</strong>д <strong>дзэн</strong> испытывает в<strong>о</strong>зрастающеевлияние китайск<strong>о</strong>й культуры.«К западу <strong>о</strong>т реки» и «к югу <strong>о</strong>т <strong>о</strong>зера», т<strong>о</strong> есть в пр<strong>о</strong>винцияхЦзянси и Хунань, был расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жен центр классическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> движения. Одна из хр<strong>о</strong>ник с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщает:«К югу <strong>о</strong>т реки живет великий Отшельник [п<strong>о</strong> имениМа-цзу]; к югу <strong>о</strong>т <strong>о</strong>зера живет наставник Ши-тью (700—790). Люди с<strong>о</strong>бираются там т<strong>о</strong>лпами. Всякий, кт<strong>о</strong> не виделэтих великих наставник<strong>о</strong>в, считается невежд<strong>о</strong>й».104


Ма-цзу (707—786) был <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й фигур<strong>о</strong>й в третьемп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>лении п<strong>о</strong>сле Хуай-нэна. Как п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватель Хуайчжана,<strong>о</strong>н ст<strong>о</strong>ит у ист<strong>о</strong>к<strong>о</strong>в <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> направления китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>дзэн</strong>, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дил<strong>о</strong> м<strong>о</strong>гущественную шк<strong>о</strong>луЛиньцзи (яп. — Риндзай). Он был первым, кт<strong>о</strong>применил технику крика, известную как «кацу» (кит. —х<strong>о</strong>; яп. — кацу), как средств<strong>о</strong>, пр<strong>о</strong>буждающее в ученикепр<strong>о</strong>светление, ставшее п<strong>о</strong>зднее <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й из главных мет<strong>о</strong>дикшк<strong>о</strong>лы Линьцзи.Ма-цзу с<strong>о</strong>четал парад<strong>о</strong>ксы и груб<strong>о</strong>сть. Однажды в завершениепарад<strong>о</strong>ксальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> диал<strong>о</strong>га <strong>о</strong>н с сил<strong>о</strong>й схватил зан<strong>о</strong>с ученика Пэй-чаня и принялся жест<strong>о</strong>к<strong>о</strong> выкручиватьн<strong>о</strong>с д<strong>о</strong> тех п<strong>о</strong>р, п<strong>о</strong>ка Пэй-чань, плача <strong>о</strong>т б<strong>о</strong>ли, не д<strong>о</strong>стигпр<strong>о</strong>светления. Хр<strong>о</strong>ника <strong>о</strong>писывает эту примечательнуюфигуру следующими сл<strong>о</strong>вами: «Он двигается как бык, глядиткак тигр. Если <strong>о</strong>н выс<strong>о</strong>вывает язык, т<strong>о</strong> д<strong>о</strong>стает им д<strong>о</strong>н<strong>о</strong>са. На ступнях ег<strong>о</strong> н<strong>о</strong>г имеются две круглые <strong>о</strong>тметины».Самым главным считал<strong>о</strong>сь не сидение в с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии медитации,н<strong>о</strong> сам м<strong>о</strong>мент пр<strong>о</strong>светления, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е м<strong>о</strong>гл<strong>о</strong> бытьвыражен<strong>о</strong> как уг<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>. В т<strong>о</strong> время, к<strong>о</strong>гда Ма-цзу был ученик<strong>о</strong>м,эт<strong>о</strong>т п<strong>о</strong>стулат был д<strong>о</strong>казан ему ег<strong>о</strong> учителем, Хуайчжан<strong>о</strong>м.Ма-цзу, живший в м<strong>о</strong>настыре, был п<strong>о</strong>гл<strong>о</strong>щензанятием медитацией. Учитель, зная <strong>о</strong> выдающихся сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>стяхсв<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> ученика, спр<strong>о</strong>сил: «С как<strong>о</strong>й целью тыпредаешься медитации?» — «Я х<strong>о</strong>чу стать будд<strong>о</strong>й», — <strong>о</strong>тветилМа-цзу. Т<strong>о</strong>гда учитель взял кус<strong>о</strong>к черепицы и сталтереть ее <strong>о</strong> камень. Ма-цзу п<strong>о</strong>интерес<strong>о</strong>вался: «Чт<strong>о</strong> вы делаете,наставник?» — «Я делаю из черепицы зеркал<strong>о</strong>», —<strong>о</strong>тветил Хуай-чжан. «Н<strong>о</strong> разве эт<strong>о</strong> в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>?» — в<strong>о</strong>скликнулМа-цзу. «А разве м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> стать будд<strong>о</strong>й, сидя в медитации?»— парир<strong>о</strong>вал мастер.К<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>н всп<strong>о</strong>мнил <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> в <strong>дзэн</strong> зеркал<strong>о</strong> симв<strong>о</strong>лизируетпр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>знание, смысл эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> сравнениястал п<strong>о</strong>нятен. Для д<strong>о</strong>стижения пр<strong>о</strong>светления не требуетсяникак<strong>о</strong>й предварительн<strong>о</strong>й практики, иб<strong>о</strong> с<strong>о</strong>знаниеуже <strong>о</strong>бладает пр<strong>о</strong>светлением сам<strong>о</strong> в себе. Сутью учения105


Ма-цзу стали следующие стр<strong>о</strong>ки: «Нет с<strong>о</strong>знания вне Будды,и нет Будды вне с<strong>о</strong>знания. Не привязывайтесь к д<strong>о</strong>бруи не <strong>о</strong>твергайте зла! Иб<strong>о</strong> чист<strong>о</strong>та и грязь не зависятдруг <strong>о</strong>т друга. Так вы п<strong>о</strong>знаете пуст<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сть прир<strong>о</strong>ды греха.Вы ник<strong>о</strong>гда не см<strong>о</strong>жете ее п<strong>о</strong>стичь, иб<strong>о</strong> <strong>о</strong>на не расп<strong>о</strong>лагаетс<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й. След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>, ТремяМирами представлен<strong>о</strong> лишь с<strong>о</strong>знание. Вселенная и всесущее в ней несут на себе печать един<strong>о</strong>й Дхармы».Ма-цзу выражает суть учения Хуай-нэна <strong>о</strong> «всматриваниив с<strong>о</strong>бственную прир<strong>о</strong>ду и стан<strong>о</strong>влении будд<strong>о</strong>й» п<strong>о</strong>лнымискрыт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> смысла ф<strong>о</strong>рмулир<strong>о</strong>вками, такими, как «гдес<strong>о</strong>знание, там и Будда» и «нет с<strong>о</strong>знания, нет Будды». Идея<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествления разума с Будд<strong>о</strong>й и абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>й трансцендентн<strong>о</strong>ститр<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>юза — С<strong>о</strong>знание—Будда—Реальн<strong>о</strong>сть— была п<strong>о</strong>дхвачена ег<strong>о</strong> ученик<strong>о</strong>м Нань-цюянем(748—834): «Эт<strong>о</strong> — не с<strong>о</strong>знание, эт<strong>о</strong> — не Будда, эт<strong>о</strong> — невещь». В лекции, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й <strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong> <strong>о</strong>щущается влияниеда<strong>о</strong>сизма, Нань-цюянь развивает эту те<strong>о</strong>рию, г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ря <strong>о</strong>тимени св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> учителя Ма-цзу: «В течение кальпы (цикла)пуст<strong>о</strong>ты не звучит ни <strong>о</strong>дн<strong>о</strong> имя. С явлением Будды в мирп<strong>о</strong>являются имена, <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вываясь на к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых люди расп<strong>о</strong>знаютвнешние характеристики [вещей]... Великий Да<strong>о</strong> с<strong>о</strong>держитв себе все [без различения] <strong>о</strong>т свят<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и мирск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>.Все, чему нарекли имя, м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> <strong>о</strong>граничить. П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му старециз Цзянси [Ма-цзу] г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рит: «Эт<strong>о</strong> — не разум, эт<strong>о</strong> —не Будда, эт<strong>о</strong> — не вещь».В течение б<strong>о</strong>лее чем тридцати лет Нань-цюянь <strong>о</strong>ставалсяв м<strong>о</strong>настыре, н<strong>о</strong>сящем ег<strong>о</strong> имя. П<strong>о</strong>д ег<strong>о</strong> рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>ммн<strong>о</strong>гие ученики искали путь к пр<strong>о</strong>светлению. Весьма примечательнаист<strong>о</strong>рия с к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>м, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й также фигурируетблистательный ученик Нань-цюяня, Чжа<strong>о</strong>-чж<strong>о</strong>у (778—897). В хр<strong>о</strong>нике «У-мэн-куан» эт<strong>о</strong>т эпиз<strong>о</strong>д <strong>о</strong>писан следующим<strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м.Однажды в м<strong>о</strong>настыре наставника Нань-цюяня ученикиВ<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и Западн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> предел<strong>о</strong>в сп<strong>о</strong>рили п<strong>о</strong> п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дук<strong>о</strong>та. Нань-цюянь п<strong>о</strong>днял к<strong>о</strong>та на руки и заявил: «Если106


кт<strong>о</strong>-т<strong>о</strong> из здесь с<strong>о</strong>бравшихся скажет верн<strong>о</strong>е сл<strong>о</strong>в<strong>о</strong>, к<strong>о</strong>тбудет спасен; в пр<strong>о</strong>тивн<strong>о</strong>м случае <strong>о</strong>н будет убит». Ни<strong>о</strong>дин из м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в не нашелся чт<strong>о</strong> сказать, и Нань-цюяньубил жив<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>е. К<strong>о</strong>гда бывший в <strong>о</strong>тлучке Чжа<strong>о</strong>-чж<strong>о</strong>у вернулсяв м<strong>о</strong>настырь, учитель призвал ег<strong>о</strong> и спр<strong>о</strong>сил: «Чт<strong>о</strong>бы ты сказал, если бы был здесь?» Чжа<strong>о</strong>-чж<strong>о</strong>у снял св<strong>о</strong>ис<strong>о</strong>л<strong>о</strong>менные сандалии, п<strong>о</strong>ставил их себе на г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ву и вышелв<strong>о</strong>н. «Если бы ты т<strong>о</strong>гда был здесь, — пр<strong>о</strong>к<strong>о</strong>мментир<strong>о</strong>валНань-цюянь, — к<strong>о</strong>т был бы спасен».Спасение мира заключается в <strong>о</strong>чевидн<strong>о</strong> бессмысленн<strong>о</strong>мдействии, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е вых<strong>о</strong>дит за рамки всех утвержденийи всех <strong>о</strong>трицаний.Нет никак<strong>о</strong>г<strong>о</strong> л<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>правдания «парад<strong>о</strong>ксальнымсл<strong>о</strong>вам и нелепым действиям», к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые были так характерныдля южн<strong>о</strong>китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> и <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> для шк<strong>о</strong>лыМа-цзу. Парад<strong>о</strong>кс раскрывается за счет скрыт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> смыслабессмысленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и пр<strong>о</strong>является в к<strong>о</strong>нкретн<strong>о</strong>й ситуации какакт пр<strong>о</strong>светления. Вер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>, Чжа<strong>о</strong>-чж<strong>о</strong>у является тем<strong>дзэн</strong>ским наставник<strong>о</strong>м, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>му принадлежат самые парад<strong>о</strong>ксальныевысказывания и действия, не вписывающиесяв рамки л<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>смысления. Нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые из ег<strong>о</strong>высказываний не нуждаются в т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>вании. Например,к<strong>о</strong>гда ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сили <strong>о</strong> наставлении, <strong>о</strong>н заявил буквальн<strong>о</strong>следующее: «П<strong>о</strong>йди и вым<strong>о</strong>й св<strong>о</strong>ю чашку». Пр<strong>о</strong>светлением<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> <strong>о</strong>брести в п<strong>о</strong>вседневн<strong>о</strong>й жизни.Однак<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гие высказывания п<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сту несвязны и невразумительны.Так, <strong>о</strong>дин из м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в спр<strong>о</strong>сил Чжа<strong>о</strong>-чж<strong>о</strong>у:«К<strong>о</strong>гда тел<strong>о</strong> разрушается, <strong>о</strong>стается <strong>о</strong>дна вещь, бессмертнаядуша. Н<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дит с ней?» На эт<strong>о</strong> наставник <strong>о</strong>тветил:«Этим утр<strong>о</strong>м вн<strong>о</strong>вь дует ветер». В друг<strong>о</strong>м случаем<strong>о</strong>нах спр<strong>о</strong>сил: «Десять тысяч дхарм в<strong>о</strong>звращаются к Един<strong>о</strong>му;н<strong>о</strong> куда в<strong>о</strong>звращается Единый?» Мастер <strong>о</strong>тветил:«П<strong>о</strong>ка я нах<strong>о</strong>дился в Циньчж<strong>о</strong>у, я сшил себе <strong>о</strong>дежду вес<strong>о</strong>мв семь фунт<strong>о</strong>в». П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бные <strong>о</strong>тветы на метафизические в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сып<strong>о</strong>дчеркивают нев<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть выразить реальн<strong>о</strong>стьсл<strong>о</strong>вами.107


Еще <strong>о</strong>дн<strong>о</strong> высказывание Чжа<strong>о</strong>-чж<strong>о</strong>у дем<strong>о</strong>нстрируетсилу ег<strong>о</strong> интеллекта. М<strong>о</strong>нах спр<strong>о</strong>сил: «Если придет бедняк,т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> я д<strong>о</strong>лжен ему дать?» На эт<strong>о</strong> наставник <strong>о</strong>тветил:«У нег<strong>о</strong> уже все есть». Д<strong>о</strong> наших дней д<strong>о</strong>шл<strong>о</strong> б<strong>о</strong>гат<strong>о</strong>ес<strong>о</strong>брание высказываний Чжа<strong>о</strong>-чж<strong>о</strong>у, мастера, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый,несм<strong>о</strong>тря на св<strong>о</strong>и ст<strong>о</strong> двадцать лет, сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бен был из<strong>о</strong>бретатьвсе н<strong>о</strong>вые <strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ты и парад<strong>о</strong>ксы. Краеуг<strong>о</strong>льнымкамнем ег<strong>о</strong> учения является в<strong>о</strong>звышение над всеми различиями.Пр<strong>о</strong>светленный п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>й и разгул страстей единыв «недв<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>м велик<strong>о</strong>м Да<strong>о</strong>».Другим типичным представителем <strong>дзэн</strong>ских наставник<strong>о</strong>вэп<strong>о</strong>хи Тан был Дэ-шань (780—865), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый придерживалсятрадиции Синь-сю (умер в 740 г<strong>о</strong>ду), перв<strong>о</strong>г<strong>о</strong> изученик<strong>о</strong>в Хуай-нэна. Дэ-шань пришел из Северн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Китая.Он прекрасн<strong>о</strong> знал буддийск<strong>о</strong>е учение, и прежде всег<strong>о</strong>д<strong>о</strong>ктрину Высшей Мудр<strong>о</strong>сти и «Алмазную сутру». С<strong>о</strong><strong>о</strong>бщения<strong>о</strong> расцвете <strong>дзэн</strong> на юге вызвали у нег<strong>о</strong> мучительныес<strong>о</strong>мнения. Не слишк<strong>о</strong>м ли <strong>о</strong>пр<strong>о</strong>метчив<strong>о</strong> <strong>о</strong>трицать не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>стьизучения сутр и стремиться к <strong>о</strong>бретению прир<strong>о</strong>дыБудды исключительн<strong>о</strong> за счет с<strong>о</strong>зерцания личн<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>ды?Для т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чт<strong>о</strong>бы п<strong>о</strong>стичь истину, даже при п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щисутр, треб<strong>о</strong>вались неим<strong>о</strong>верные усилия. Преисп<strong>о</strong>лненныйправедн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> гнева, <strong>о</strong>н <strong>о</strong>тправился в Южный Китай, в надеждеп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жить к<strong>о</strong>нец п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>й крам<strong>о</strong>ле. П<strong>о</strong> пути <strong>о</strong>нвстретил старуху, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая зар<strong>о</strong>нила зерн<strong>о</strong> с<strong>о</strong>мнения в ег<strong>о</strong>непрекл<strong>о</strong>нную веру в сутры и направила ег<strong>о</strong> к наставникуЛунь-тяну.С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> хр<strong>о</strong>нике «У-мэн-куан» старая женщина, ук<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й Дэ-шань х<strong>о</strong>тел купить немн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>визии, чт<strong>о</strong>бып<strong>о</strong>дкрепиться, спр<strong>о</strong>сила ег<strong>о</strong>: «Сиятельный г<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>дин,чт<strong>о</strong> за свитки вы несете в св<strong>о</strong>ем заплечн<strong>о</strong>м мешке?» Дэшань<strong>о</strong>тветил: «К<strong>о</strong>мментарии к «Алмазн<strong>о</strong>й сутре». На эт<strong>о</strong>женщина сказала: «В эт<strong>о</strong>й сутре записан<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> с<strong>о</strong>знаниепр<strong>о</strong>шл<strong>о</strong>г<strong>о</strong> невыразим<strong>о</strong>, с<strong>о</strong>знание наст<strong>о</strong>ящег<strong>о</strong> невыразим<strong>о</strong>и с<strong>о</strong>знание будущег<strong>о</strong> невыразим<strong>о</strong>. Так как<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>знаниеты х<strong>о</strong>чешь «п<strong>о</strong>дкрепить»?» Дэ-шань не нашелся чт<strong>о</strong>108


<strong>о</strong>тветить, н<strong>о</strong> п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вал с<strong>о</strong>вету старухи и <strong>о</strong>тправился вд<strong>о</strong>м к Лунь-тяну, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый жил в пяти милях. Там, п<strong>о</strong>слет<strong>о</strong>г<strong>о</strong> как наставник п<strong>о</strong>тушил свечу и в<strong>о</strong>круг в<strong>о</strong>цариласьтьма, у нег<strong>о</strong> внезапн<strong>о</strong> <strong>о</strong>ткрыл<strong>о</strong>сь <strong>о</strong>к<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления.На следующий день <strong>о</strong>н сжег священные писания.П<strong>о</strong>зднее у Дэ-шаня п<strong>о</strong>явились и св<strong>о</strong>и ученики, наставляяк<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых <strong>о</strong>н не расставался с<strong>о</strong> св<strong>о</strong>им п<strong>о</strong>с<strong>о</strong>х<strong>о</strong>м. Он ник<strong>о</strong>гдане п<strong>о</strong>днимался на алтарь <strong>дзэн</strong> без к<strong>о</strong>р<strong>о</strong>тк<strong>о</strong>й палки вруках, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>трясал в в<strong>о</strong>здухе, приг<strong>о</strong>варивая: «Если выпр<strong>о</strong>м<strong>о</strong>лвите сл<strong>о</strong>в<strong>о</strong>, п<strong>о</strong>лучите тридцать удар<strong>о</strong>в! Если с<strong>о</strong>хранитем<strong>о</strong>лчание, п<strong>о</strong>лучите тридцать удар<strong>о</strong>в!» В шк<strong>о</strong>ле Риндзайудары и крики играют <strong>о</strong>гр<strong>о</strong>мную р<strong>о</strong>ль. Ударыраздаются не в качестве наказания, н<strong>о</strong> как средств<strong>о</strong> практическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дства, св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> р<strong>о</strong>да трюк (упайя), сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бствующийп<strong>о</strong>стижению реальн<strong>о</strong>сти. Был<strong>о</strong> бы <strong>о</strong>шиб<strong>о</strong>чнымусматривать в так<strong>о</strong>й практике заурядную груб<strong>о</strong>сть. И всеже нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый элемент жестк<strong>о</strong>сти здесь присутствует.Как мал<strong>о</strong> наставники <strong>дзэн</strong> б<strong>о</strong>ялись кр<strong>о</strong>ви и б<strong>о</strong>ли, стан<strong>о</strong>витсяясным п<strong>о</strong>сле пр<strong>о</strong>чтения хр<strong>о</strong>ник, где уп<strong>о</strong>минаетсянаставник Цзюй-чжи. П<strong>о</strong>следний унаслед<strong>о</strong>вал <strong>о</strong>т св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong>учителя, Тянь-луня, мет<strong>о</strong>д так называем<strong>о</strong>г<strong>о</strong> «<strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>пальца». Вмест<strong>о</strong> наставлений, <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>днимал св<strong>о</strong>й палец, иученик д<strong>о</strong>стигал пр<strong>о</strong>светления. Однажды <strong>о</strong>дин из ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>печныхп<strong>о</strong>пытался ему п<strong>о</strong>дражать. В <strong>о</strong>твет на в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с <strong>о</strong>пр<strong>о</strong>светлении <strong>о</strong>н, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ему учителю, п<strong>о</strong>днял вверхсв<strong>о</strong>й палец. К<strong>о</strong>гда ег<strong>о</strong> наставник узнал <strong>о</strong>б эт<strong>о</strong>м, <strong>о</strong>н взял мечи <strong>о</strong>тсек ученику палец. Плача <strong>о</strong>т б<strong>о</strong>ли, м<strong>о</strong>нах выбежал в<strong>о</strong>н,и, как т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> Цзюй-чжи п<strong>о</strong>днял св<strong>о</strong>й палец, присутств<strong>о</strong>вавшийпри сцене ученик д<strong>о</strong>стиг пр<strong>о</strong>светления.М<strong>о</strong>нашеская жизньЛюбая жизнь <strong>о</strong>блечена в с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствующие ей ф<strong>о</strong>рмы.В пери<strong>о</strong>д расцвета <strong>дзэн</strong>, т<strong>о</strong> есть в эп<strong>о</strong>ху Тан, Бай-чжан(749—814) сф<strong>о</strong>рмулир<strong>о</strong>вал правила жизни <strong>дзэн</strong>ских м<strong>о</strong>-109


нах<strong>о</strong>в. В т<strong>о</strong> время как в Индии «<strong>о</strong>дежда и чашка на камнеп<strong>о</strong>д дерев<strong>о</strong>м» представляли единственную с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>стьстранствующег<strong>о</strong> аскета, в Китае, с ег<strong>о</strong> б<strong>о</strong>леесур<strong>о</strong>вым климат<strong>о</strong>м и иными культурными <strong>о</strong>бычаями,п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бная непритязательн<strong>о</strong>сть была неуместна. В пери<strong>о</strong>дстан<strong>о</strong>вления <strong>дзэн</strong> Да<strong>о</strong>-синь устан<strong>о</strong>вил правила жизнидля св<strong>о</strong>их пятис<strong>о</strong>т ученик<strong>о</strong>в, с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым <strong>о</strong>нид<strong>о</strong>лжны были вып<strong>о</strong>лнять п<strong>о</strong>вседневную раб<strong>о</strong>ту для уд<strong>о</strong>влетв<strong>о</strong>ренияс<strong>о</strong>бственных нужд. Так, мы уже уп<strong>о</strong>минали,чт<strong>о</strong> пришелец с юга, Хуай-нэн, в течение в<strong>о</strong>сьми месяцевбыл вынужден к<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ть др<strong>о</strong>ва и м<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ть рис в м<strong>о</strong>настырепят<strong>о</strong>г<strong>о</strong> патриарха, Хун-жэня.Хуай-нэн был не единственным член<strong>о</strong>м м<strong>о</strong>нашеск<strong>о</strong>й<strong>о</strong>бщины, кт<strong>о</strong> занимался ручным труд<strong>о</strong>м для все<strong>о</strong>бщег<strong>о</strong>блага. В хр<strong>о</strong>никах рассказывается <strong>о</strong> п<strong>о</strong>садках риса, <strong>о</strong> в<strong>о</strong>зделываниип<strong>о</strong>лей, заг<strong>о</strong>т<strong>о</strong>вке бамбука и друг<strong>о</strong>й <strong>о</strong>бщественн<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лезн<strong>о</strong>й деятельн<strong>о</strong>сти буддийских м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в.При эт<strong>о</strong>м <strong>о</strong>т практики сб<strong>о</strong>ра мил<strong>о</strong>стыни п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью не<strong>о</strong>тказались, иб<strong>о</strong> <strong>о</strong>на служила нап<strong>о</strong>минанием <strong>о</strong>б <strong>о</strong>тречении<strong>о</strong>т с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>сти — <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>м из правил буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м<strong>о</strong>нашества.В б<strong>о</strong>лее ранние времена м<strong>о</strong>нахи, в<strong>о</strong> избежание крив<strong>о</strong>т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>в,<strong>о</strong>тказывались даже <strong>о</strong>т права к<strong>о</strong>ллективн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> владенияземлей. Этическую ценн<strong>о</strong>сть труда в к<strong>о</strong>нтексте учения<strong>дзэн</strong> впервые сф<strong>о</strong>рмулир<strong>о</strong>вал наставник Бай-чжан, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыйблаг<strong>о</strong>даря св<strong>о</strong>им пр<strong>о</strong>славленным правилам п<strong>о</strong>ведениям<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в был уд<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ен титула «Патриарха, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый п<strong>о</strong>садиллес» (т<strong>о</strong> есть спл<strong>о</strong>тил с<strong>о</strong><strong>о</strong>бществ<strong>о</strong> св<strong>о</strong>их ученик<strong>о</strong>в).Этические н<strong>о</strong>рмы м<strong>о</strong>нашеск<strong>о</strong>й жизни не п<strong>о</strong>лучили четк<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>пределения в учении Махаяны. П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му б<strong>о</strong>льшинств<strong>о</strong>китайских буддист<strong>о</strong>в, в т<strong>о</strong>м числе и п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватели<strong>дзэн</strong>, придерживались предписаний Хинаяны, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыхдля <strong>о</strong>бщины ученик<strong>о</strong>в (сангха) устанавливались стр<strong>о</strong>гие<strong>о</strong>граничения. На <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ве хинаянских и махаянских правил,принятых в шк<strong>о</strong>ле Винайя, Бай-чжан с<strong>о</strong>здал св<strong>о</strong>й устав,св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дный <strong>о</strong>т влияния других буддийских шк<strong>о</strong>л. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong>ПО


эт<strong>о</strong>му ул<strong>о</strong>жению жили м<strong>о</strong>нахи в п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>енн<strong>о</strong>м им м<strong>о</strong>настыре.С<strong>о</strong> временем <strong>дзэн</strong>ская <strong>о</strong>бщина д<strong>о</strong>стигла пр<strong>о</strong>цветания.Избранные ученики сами стали авт<strong>о</strong>рами нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых н<strong>о</strong>выхпредписаний. Стр<strong>о</strong>гие правила древней буддийск<strong>о</strong>й<strong>о</strong>бщины вызывали <strong>о</strong>д<strong>о</strong>брение даже у представителей к<strong>о</strong>нфуцианства.Осн<strong>о</strong>вным завет<strong>о</strong>м была <strong>о</strong>бязательн<strong>о</strong>сть ручн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> труда.Бай-чжан так сф<strong>о</strong>рмулир<strong>о</strong>вал эт<strong>о</strong>т принцип: «Деньбез раб<strong>о</strong>ты — эт<strong>о</strong> день без пищи». Усердн<strong>о</strong> трудилисьне т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> ученики, н<strong>о</strong> и сам наставник. Уже в прекл<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>мв<strong>о</strong>зрасте <strong>о</strong>н пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжал раб<strong>о</strong>тать в саду. К<strong>о</strong>гдачлены ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>бщины, б<strong>о</strong>ясь за зд<strong>о</strong>р<strong>о</strong>вье учителя, спряталисад<strong>о</strong>вый инвентарь, <strong>о</strong>н <strong>о</strong>тказывался принимать пищуд<strong>о</strong> тех п<strong>о</strong>р, п<strong>о</strong>ка ему не п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>лили вн<strong>о</strong>вь взяться за м<strong>о</strong>тыгу.Устав Бай-чжана <strong>о</strong>пределял архитектуру м<strong>о</strong>настырск<strong>о</strong>йзастр<strong>о</strong>йки, расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жение зданий, ежег<strong>о</strong>дные занятияаскетическ<strong>о</strong>й практик<strong>о</strong>й и наказания для нарушившихэти правила. Кр<strong>о</strong>ме т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, для член<strong>о</strong>в <strong>о</strong>бшины вв<strong>о</strong>дилсярасп<strong>о</strong>ряд<strong>о</strong>к дня. Медитация, м<strong>о</strong>литва и ручн<strong>о</strong>й труд —все был<strong>о</strong> стр<strong>о</strong>г<strong>о</strong> регламентир<strong>о</strong>ван<strong>о</strong>. В<strong>о</strong> время аскетическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>служения м<strong>о</strong>нахи спали в зале для медитации, гдекажд<strong>о</strong>му из них <strong>о</strong>тв<strong>о</strong>дил<strong>о</strong>сь <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>е мест<strong>о</strong> для <strong>о</strong>тправлениясв<strong>о</strong>их п<strong>о</strong>вседневных нужд и <strong>о</strong>бязанн<strong>о</strong>стей.В наши дни каждый, кт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>сетит <strong>дзэн</strong>ский м<strong>о</strong>настырьв Яп<strong>о</strong>нии, будет п<strong>о</strong>ражен царящими там чист<strong>о</strong>т<strong>о</strong>й,п<strong>о</strong>рядк<strong>о</strong>м и религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й дисциплин<strong>о</strong>й. Китайские правилам<strong>о</strong>нашеск<strong>о</strong>й жизни были в<strong>о</strong>сприняты яп<strong>о</strong>нцамилишь частичн<strong>о</strong>, а с течением век<strong>о</strong>в в них пр<strong>о</strong>из<strong>о</strong>шли существенныеизменения. Тем не менее <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вные заветынаставника Бай-чжана вып<strong>о</strong>лняются и п<strong>о</strong>ныне. Примечательн<strong>о</strong>,чт<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>рические ист<strong>о</strong>чники с б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>й симпатией<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сятся к ег<strong>о</strong> личн<strong>о</strong>сти. В хр<strong>о</strong>никах <strong>о</strong>н <strong>о</strong>писанкак пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>й и немн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>вный чел<strong>о</strong>век, д<strong>о</strong>брый ипредупредительный в св<strong>о</strong>их действиях, из<strong>о</strong>бретательныйи энергичный в раб<strong>о</strong>те.ill


Ручн<strong>о</strong>й труд и х<strong>о</strong>зяйственная деятельн<strong>о</strong>сть м<strong>о</strong>гли привестик <strong>о</strong>слаблению духа и <strong>о</strong>тказу <strong>о</strong>т медитативн<strong>о</strong>й практики.Н<strong>о</strong>вые привязанн<strong>о</strong>сти м<strong>о</strong>гли стать существеннымпрепятствием на пути к пр<strong>о</strong>светлению. Бай-чжан <strong>о</strong>тдавалсебе <strong>о</strong>тчет в наличии п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>й <strong>о</strong>пасн<strong>о</strong>сти и искалсп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бы ее избежать. Излюбленн<strong>о</strong>й тем<strong>о</strong>й ег<strong>о</strong> бесед сучениками была внутренняя св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>да пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>:«Ни к чему не привязывайся, ни в чем не нуждайся».Именн<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>т баз<strong>о</strong>вый принцип <strong>о</strong>н прививал св<strong>о</strong>им ученикам:«К<strong>о</strong>гда вы забудете <strong>о</strong> д<strong>о</strong>бре и зле, мирских рад<strong>о</strong>стяхи религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й жизни и <strong>о</strong>б<strong>о</strong> всех <strong>о</strong>стальных дхармахи не п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>лите в<strong>о</strong>зникнуть ни <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й касающейся ихмысли, <strong>о</strong>тречетесь <strong>о</strong>т тела и ума — вы <strong>о</strong>бретете п<strong>о</strong>лнуюсв<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ду. К<strong>о</strong>гда ум п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бен куску дерева или камню, внем не <strong>о</strong>стается места для различий». Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м,Бай-чжан унаслед<strong>о</strong>вал дух св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> учителя Ма-цзу, в сур<strong>о</strong>в<strong>о</strong>йшк<strong>о</strong>ле к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>н был выпест<strong>о</strong>ван. С п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щьюег<strong>о</strong> правил приверженцы медитации спасались <strong>о</strong>т искушений,св<strong>о</strong>йственных людям, ведущим праздный <strong>о</strong>бразжизни и п<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рствующим св<strong>о</strong>им страстям.Китайский <strong>дзэн</strong> испытывал пери<strong>о</strong>д расцвета впл<strong>о</strong>ть д<strong>о</strong>третьег<strong>о</strong>-четверт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ления Хуай-нэна и ег<strong>о</strong> ученик<strong>о</strong>в.Эти пр<strong>о</strong>светленные наставники сжигали из<strong>о</strong>браженияБудды и сутры, смеялись в лиц<strong>о</strong> в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>шающим иликричали на них и с<strong>о</strong>вершали тысячи несуразных и абсурдныхп<strong>о</strong>ступк<strong>о</strong>в. Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> внешне <strong>дзэн</strong>буддистывели себя как п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>умные и не имели никак<strong>о</strong>йс<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>сти, <strong>о</strong>ни тем не менее <strong>о</strong>щущали себя истиннымик<strong>о</strong>р<strong>о</strong>лями в искусстве сп<strong>о</strong>нтанн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления.Они не ведали страха, иб<strong>о</strong> ничег<strong>о</strong> не желали и ничег<strong>о</strong> нем<strong>о</strong>гли п<strong>о</strong>терять.С<strong>о</strong> временем индийский буддизм п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью ук<strong>о</strong>ренилсяна китайск<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>чве, индийская метафизика при<strong>о</strong>брелачерты да<strong>о</strong>сск<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии, а китайская культура<strong>о</strong>б<strong>о</strong>гатилась древнебуддийским наследием. Ежедневн<strong>о</strong> в<strong>дзэн</strong>ских храмах с<strong>о</strong>вершались странные п<strong>о</strong>ступки, н<strong>о</strong> в112


цел<strong>о</strong>м движение <strong>о</strong>ставал<strong>о</strong>сь в границах, <strong>о</strong>черченных буддийск<strong>о</strong>йрелиги<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ктрин<strong>о</strong>й. Ни на й<strong>о</strong>ту <strong>дзэн</strong>скиенаставники не <strong>о</strong>ткл<strong>о</strong>нялись <strong>о</strong>т <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> направлениябуддийск<strong>о</strong>й веры. Пр<strong>о</strong>явления ик<strong>о</strong>н<strong>о</strong>б<strong>о</strong>рчества имелимест<strong>о</strong>, н<strong>о</strong> сжигание <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>в Будды и сутр <strong>о</strong>тнюдь не считал<strong>о</strong>сьвыпад<strong>о</strong>м п<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шению к <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателю учения —свят<strong>о</strong>му Шакьямуни. Не следует в<strong>о</strong>спринимать п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бныеп<strong>о</strong>ступки превратн<strong>о</strong>, так как <strong>о</strong>ни н<strong>о</strong>сили чист<strong>о</strong> симв<strong>о</strong>лическийхарактер. Сразу же п<strong>о</strong>сле т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, как экстатическийп<strong>о</strong>рыв иссякал, <strong>дзэн</strong>ские м<strong>о</strong>нахи с<strong>о</strong>бирались перед <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>мБудды для ритуальн<strong>о</strong>й декламации сутр. Так<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжаетсяи п<strong>о</strong>ныне. Шк<strong>о</strong>ла <strong>дзэн</strong> является <strong>о</strong>тветвлением<strong>о</strong>т буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> древа, и мистицизм пр<strong>о</strong>светления представляетважнейшее направление буддийск<strong>о</strong>й религии.


Глава 7ОСОБЕННОСТИ «ПЯТИ ДОМО» результате г<strong>о</strong>нений 845 г<strong>о</strong>да, к началу эп<strong>о</strong>хи Тан, былнанесен существенный ур<strong>о</strong>н всем буддийским шк<strong>о</strong>лам, заисключением пр<strong>о</strong>цветающег<strong>о</strong> движения <strong>дзэн</strong>. В т<strong>о</strong> времяи в течение б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>зднег<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да Пяти династий (907—960) в рамках <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> движения сл<strong>о</strong>жились семейныетрадиции, известные как «Пять Д<strong>о</strong>м<strong>о</strong>в». Не с<strong>о</strong>всем ясн<strong>о</strong>,к<strong>о</strong>гда эт<strong>о</strong> выражение п<strong>о</strong>явил<strong>о</strong>сь, х<strong>о</strong>тя известн<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н<strong>о</strong>стал<strong>о</strong> уп<strong>о</strong>требляться вск<strong>о</strong>ре п<strong>о</strong>сле смерти Фа-яня (885—958), <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателя п<strong>о</strong>следнег<strong>о</strong>, пят<strong>о</strong>г<strong>о</strong> «Д<strong>о</strong>ма».Размежеванию на разные секты п<strong>о</strong>служили две причины:не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>сть б<strong>о</strong>лее близк<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>бъединения испецифика жизненн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> уклада в разных рай<strong>о</strong>нах страны.В цел<strong>о</strong>м все секты придерживались <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й линииразвития и не имели существенных различий. Две <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вныешк<strong>о</strong>лы — Ца<strong>о</strong>дун (яп. — С<strong>о</strong>т<strong>о</strong>) и Линьцзи (яп. —Риндзай) — п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жили начал<strong>о</strong> с<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>й традиции<strong>дзэн</strong>. Оба направления м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> рассматривать в к<strong>о</strong>нтекстезак<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>й преемственн<strong>о</strong>сти патриархальн<strong>о</strong>й традиции.На страницах эт<strong>о</strong>й книги мы приведем краткий<strong>о</strong>бз<strong>о</strong>р этап<strong>о</strong>в развития «Пяти Д<strong>о</strong>м<strong>о</strong>в».Первым из «Пяти Д<strong>о</strong>м<strong>о</strong>в» принят<strong>о</strong> считать шк<strong>о</strong>луГуйян, пр<strong>о</strong>существ<strong>о</strong>вавшую нед<strong>о</strong>лг<strong>о</strong> и п<strong>о</strong>лучившую св<strong>о</strong>еназвание <strong>о</strong>т двух г<strong>о</strong>р: Гуй в пр<strong>о</strong>винции Хунань и Ян впр<strong>о</strong>винции Цзянси, на к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых расп<strong>о</strong>лагались храмы их<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателей. Гуй-шань (771—853) был назначен наст<strong>о</strong>ятелемн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> м<strong>о</strong>настыря Дагуй св<strong>о</strong>им учителем, Бай-114


чжан<strong>о</strong>м, п<strong>о</strong>сле т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> как д<strong>о</strong>казал св<strong>о</strong>ю пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>сть.Наставник предл<strong>о</strong>жил ученикам <strong>о</strong>тветить на следующийв<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с: «Наз<strong>о</strong>вите кувшин с в<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й как уг<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>, н<strong>о</strong> не называйтеег<strong>о</strong> кувшин<strong>о</strong>м с в<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й! Так как же вы ег<strong>о</strong> наз<strong>о</strong>вете?»Гуй-шань м<strong>о</strong>лча <strong>о</strong>пр<strong>о</strong>кинул кувшин, и этим п<strong>о</strong>ступк<strong>о</strong>мд<strong>о</strong>казал св<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние. В связи сэтим случаем <strong>о</strong>н уд<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ился п<strong>о</strong>хвалы друг<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наставника,У-мэня, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый заявил, чт<strong>о</strong> «славный юн<strong>о</strong>ша превз<strong>о</strong>шелБай-чжана» и к нему не применимы никакием<strong>о</strong>нашеские правила.Самыми выдающимися учениками Гуй-шаня были Яншаньи Сянь-янь. К<strong>о</strong>гда р<strong>о</strong>дители <strong>о</strong>тказались благ<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>витьЯн-шаня на м<strong>о</strong>нашеств<strong>о</strong>, <strong>о</strong>н <strong>о</strong>трубил себе два пальца, чт<strong>о</strong>быд<strong>о</strong>казать серьезн<strong>о</strong>сть св<strong>о</strong>их намерений. Р<strong>о</strong>дители уступилисыну, и <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>святил себя служению <strong>дзэн</strong>. Юн<strong>о</strong>шап<strong>о</strong>стигал истину п<strong>о</strong>д рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м неск<strong>о</strong>льких наставник<strong>о</strong>ви в ит<strong>о</strong>ге п<strong>о</strong>лучил «печать С<strong>о</strong>знания» из рук Гуй-шаня.К<strong>о</strong>гда п<strong>о</strong>следний задал Сянь-яню в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong> ег<strong>о</strong>существ<strong>о</strong>вания д<strong>о</strong> р<strong>о</strong>ждения, т<strong>о</strong>т не нашелся чт<strong>о</strong> сказать ип<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>б<strong>о</strong>вал найти <strong>о</strong>твет в священных писаниях. Однак<strong>о</strong> иэта п<strong>о</strong>пытка <strong>о</strong>казалась напрасн<strong>о</strong>й. Нак<strong>о</strong>нец, <strong>о</strong>н сжег всекниги и стал <strong>о</strong>тшельник<strong>о</strong>м в надежде найти <strong>о</strong>твет на в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сучителя в уединении. В <strong>о</strong>дин прекрасный день, занимаясьп<strong>о</strong>вседневными делами, <strong>о</strong>н услышал звук упавшейчерепицы и внезапн<strong>о</strong> д<strong>о</strong>стиг пр<strong>о</strong>светления. Он п<strong>о</strong>спешилк наставнику и с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщил: «От <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> удара я забыл все, чт<strong>о</strong>знал, и б<strong>о</strong>лее не испытываю нужды в аскетическ<strong>о</strong>й практике».Как п<strong>о</strong>казывает эт<strong>о</strong>т эпиз<strong>о</strong>д, Гуй-шань и ег<strong>о</strong> ученикиисп<strong>о</strong>вед<strong>о</strong>вали практику внезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления,с<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ставимую с мет<strong>о</strong>дами <strong>о</strong>рт<strong>о</strong>д<strong>о</strong>ксальных наставник<strong>о</strong>вэп<strong>о</strong>хи Тан. П<strong>о</strong>мим<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, у шк<strong>о</strong>лы п<strong>о</strong>явились и с<strong>о</strong>бственные<strong>о</strong>тличительные <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>сти.Одн<strong>о</strong>й из них была традиция «с<strong>о</strong>вершенных знак<strong>о</strong>в»или «круг<strong>о</strong>вых фигур», <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателем к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й был ученикХуай-нэна Хуай-чжан. В шк<strong>о</strong>ле Гуйян эти симв<strong>о</strong>лы ис-115


п<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вались для <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значения прир<strong>о</strong>ды пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>с<strong>о</strong>знания или «изначальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>я перед р<strong>о</strong>ждением».Именн<strong>о</strong> Ян-шань, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый сам д<strong>о</strong>стиг внезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светленияс п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щью круг<strong>о</strong>вых фигур, передал эту мет<strong>о</strong>дику,уже испытанную Гуй-шанем, св<strong>о</strong>им ученикам. Вхр<strong>о</strong>нике прив<strong>о</strong>дится следующий эпиз<strong>о</strong>д: «К наставнику,сидевшему с закрытыми глазами, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>шел м<strong>о</strong>нах и всталряд<strong>о</strong>м. Учитель <strong>о</strong>ткрыл глаза и нарис<strong>о</strong>вал на земле круг.Внутри круга <strong>о</strong>н <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значил симв<strong>о</strong>л в<strong>о</strong>ды и взглянул нам<strong>о</strong>наха. М<strong>о</strong>нах ничег<strong>о</strong> не <strong>о</strong>тветил».В <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й литературе уп<strong>о</strong>минаются девян<strong>о</strong>ст<strong>о</strong> семькруг<strong>о</strong>вых фигур. Симв<strong>о</strong>лику круга исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вали не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong>п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватели шк<strong>о</strong>лы Гуйян, н<strong>о</strong> и другие секты.Впр<strong>о</strong>чем, нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые <strong>дзэн</strong>-буддисты считали ее неприемлем<strong>о</strong>й,причисляя к так называемым «предварительнымискусственным средствам» (упайя), искажающим истиннуюприр<strong>о</strong>ду реальн<strong>о</strong>сти, а именн<strong>о</strong> «абс<strong>о</strong>лютную пуст<strong>о</strong>туи бесф<strong>о</strong>рменн<strong>о</strong>сть всех вещей». Не исключен<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бная предубежденн<strong>о</strong>сть мн<strong>о</strong>гих приверженцев <strong>дзэн</strong>была вызвана сх<strong>о</strong>жестью эт<strong>о</strong>й практики с хинаянск<strong>о</strong>йтехник<strong>о</strong>й «касина».Одн<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>жный <strong>о</strong>твет (шк<strong>о</strong>ла Юньмэнь)Одним из наиб<strong>о</strong>лее известных <strong>дзэн</strong>ских наставник<strong>о</strong>вэп<strong>о</strong>хи Тан и эры Пяти династий был Юнь-мэнь (умер в949 г<strong>о</strong>ду). С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> хр<strong>о</strong>никам и сб<strong>о</strong>рникам к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в <strong>о</strong>нп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вался б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>й люб<strong>о</strong>вью и уважением. Он д<strong>о</strong>стигпр<strong>о</strong>светления п<strong>о</strong>д рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м наставника Му-чж<strong>о</strong>у,ученика Хуан-б<strong>о</strong>, сур<strong>о</strong>вую шк<strong>о</strong>лу к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> — Линьцзи —<strong>о</strong>н также пр<strong>о</strong>шел. Трижды пр<strong>о</strong>сил <strong>о</strong>н св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> учителя <strong>о</strong>ткрытьсмысл высшей истины, н<strong>о</strong> не д<strong>о</strong>бился <strong>о</strong>твета. Натретий раз наставник вышвырнул ег<strong>о</strong> за в<strong>о</strong>р<strong>о</strong>та и таксильн<strong>о</strong> захл<strong>о</strong>пнул калитку, чт<strong>о</strong> сл<strong>о</strong>мал Юнь-мэню н<strong>о</strong>гу.Невын<strong>о</strong>симая б<strong>о</strong>ль п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>гла ему д<strong>о</strong>стичь пр<strong>о</strong>светления.116


Затем <strong>о</strong>н пр<strong>о</strong>вел неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> лет в м<strong>о</strong>настыре Сюэ-фэна(822—908) и стал ег<strong>о</strong> наследник<strong>о</strong>м. Заплатив за пр<strong>о</strong>светлениевыс<strong>о</strong>кую цену, <strong>о</strong>н не щадил и св<strong>о</strong>их ученик<strong>о</strong>в. Онраздавал им удары св<strong>о</strong>им п<strong>о</strong>с<strong>о</strong>х<strong>о</strong>м и пугал не<strong>о</strong>жиданнымвыкрик<strong>о</strong>м: «Куан!» Обладая твердым и решительным характер<strong>о</strong>м,<strong>о</strong>н спл<strong>о</strong>тил в<strong>о</strong>круг себя мн<strong>о</strong>гих ученик<strong>о</strong>в, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыхнаставлял в м<strong>о</strong>настыре п<strong>о</strong>д названием Юнь-мэнь.Одн<strong>о</strong>й из примечательных <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>стей Юнь-мэнябыл<strong>о</strong> давать <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>жные и даже <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>буквенные <strong>о</strong>тветына в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сы, касающиеся пр<strong>о</strong>светления. В ист<strong>о</strong>рии<strong>дзэн</strong> эт<strong>о</strong> «средств<strong>о</strong>» п<strong>о</strong>лучил<strong>о</strong> известн<strong>о</strong>сть п<strong>о</strong>д названием«<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>жных <strong>о</strong>твет<strong>о</strong>в». В <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й литературе прив<strong>о</strong>дитсямн<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong> п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бных пример<strong>о</strong>в. Приведем лишьнек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые из них:«Как<strong>о</strong>ва прир<strong>о</strong>да <strong>о</strong>ка Дхармы? — Все<strong>о</strong>бъемлющая.Т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong> убивает св<strong>о</strong>их р<strong>о</strong>дителей, исп<strong>о</strong>ведуется в эт<strong>о</strong>мБудде. Н<strong>о</strong> перед кем д<strong>о</strong>лжен п<strong>о</strong>каяться т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong> убиваетБудду и патриарх<strong>о</strong>в? — Очевидн<strong>о</strong>!В чем смысл прих<strong>о</strong>да патриарха с запада? — Наставник!»(Здесь п<strong>о</strong>д патриарх<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>дразумевается пришедшийиз Индии Б<strong>о</strong>дхидхарма, и в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с <strong>о</strong> смысле ег<strong>о</strong> прих<strong>о</strong>дат<strong>о</strong>ждествен в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>су <strong>о</strong> сущн<strong>о</strong>сти Высшей Реальн<strong>о</strong>сти.)Сб<strong>о</strong>рник высказываний Юнь-мэня с<strong>о</strong>держит два анал<strong>о</strong>гичных<strong>о</strong>твета на в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong> сущн<strong>о</strong>сти <strong>дзэн</strong>. Вперв<strong>о</strong>м случае наставник <strong>о</strong>граничивается реплик<strong>о</strong>й: «Такт<strong>о</strong>в<strong>о</strong>т», а в<strong>о</strong> вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м: «Сл<strong>о</strong>в<strong>о</strong> неизреченн<strong>о</strong>е». На в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>см<strong>о</strong>наха <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, «чт<strong>о</strong> есть Будда?» — наставник <strong>о</strong>твечает:«Скреб<strong>о</strong>к с зас<strong>о</strong>хшей на нем грязью». Будда — эт<strong>о</strong> все, ив<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с лишь в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong>бы верн<strong>о</strong> увидеть ег<strong>о</strong> прир<strong>о</strong>ду.Юнь-мэнь нашел ставшее классическим выражениедля вечн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>: Сейчас в<strong>о</strong> вневременн<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>светлении. Вшест<strong>о</strong>м к<strong>о</strong>ане из сб<strong>о</strong>рника «Би-янь-лу» записан<strong>о</strong>: «Юньмэньсказал: «Я не спрашиваю вас <strong>о</strong> пятнадцати пр<strong>о</strong>шедшихднях, н<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> вы см<strong>о</strong>жете рассказать <strong>о</strong> грядущихпятнадцати днях?» На эт<strong>о</strong>т в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с <strong>о</strong>н <strong>о</strong>тветил сам: «Всякийдень — эт<strong>о</strong> х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ший день».117


«Х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ший день» для пр<strong>о</strong>светления здесь и сейчас — в<strong>о</strong>т<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вная идея, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й придерживался Юнь-мэнь. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong><strong>о</strong>дн<strong>о</strong>му к<strong>о</strong>мментат<strong>о</strong>ру пятнадцать пр<strong>о</strong>шедших дней<strong>о</strong>б<strong>о</strong>значают пери<strong>о</strong>д между первым п<strong>о</strong>рыв<strong>о</strong>м к п<strong>о</strong>иску истиныи временем <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ее п<strong>о</strong>стижения п<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>мличн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта. Пр<strong>о</strong>буждение «Сейчас» с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>,как п<strong>о</strong>лная луна в середине св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> цикла. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>мукак <strong>о</strong>на «стареет» и превращается в месяц, так и <strong>о</strong>щущениепр<strong>о</strong>буждения в течение пятнадцати дней п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong>угасает, чт<strong>о</strong>бы <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong> исчезнуть из с<strong>о</strong>знания. Теперьпр<strong>о</strong>светление <strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествляется с «каждым днем», а«каждый день» — с пр<strong>о</strong>светлением. Различие между «д<strong>о</strong>» и«п<strong>о</strong>сле» исчезает, и реальн<strong>о</strong>сть в<strong>о</strong>спринимается как един<strong>о</strong>е«Сейчас», к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е стан<strong>о</strong>вится каждым днем: «Каждыйдень — эт<strong>о</strong> х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ший день».Юнь-мэнь в<strong>о</strong>здерживался <strong>о</strong>т ум<strong>о</strong>зрительных спекуляций,н<strong>о</strong>, придерживаясь традиции великих наставник<strong>о</strong>вэп<strong>о</strong>хи Тан, преуспел в искусстве <strong>о</strong>ригинальных, парад<strong>о</strong>ксальныхи резких <strong>о</strong>твет<strong>о</strong>в. При желании в так называемых«Трех высказываниях Юнь-мэня» м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> усм<strong>о</strong>третьдиалектическ<strong>о</strong>е начал<strong>о</strong>.Преемник<strong>о</strong>м Юнь-мэня стал ег<strong>о</strong> самый сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бныйученик, Дэ-шань. С<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние пр<strong>о</strong>светления стал<strong>о</strong> интерпретир<strong>о</strong>ватьсякак св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>да <strong>о</strong>т любых привязанн<strong>о</strong>стей кфен<strong>о</strong>менальным пр<strong>о</strong>явлениям и приверженн<strong>о</strong>сть един<strong>о</strong>муАбс<strong>о</strong>люту.Взаим<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>вение св<strong>о</strong>йств бытия (шк<strong>о</strong>ла Фаянь)Третьей, наименее значим<strong>о</strong>й п<strong>о</strong> сравнению с двумя предыдущими,шк<strong>о</strong>л<strong>о</strong>й стала секта, <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ванная Фа-янем(885—958). Опытный наставник, х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ш<strong>о</strong> разбиравшийсякак в китайск<strong>о</strong>й, так и в буддийск<strong>о</strong>й литературе, <strong>о</strong>н спл<strong>о</strong>тилв<strong>о</strong>круг себя мн<strong>о</strong>гих ученик<strong>о</strong>в. В <strong>о</strong>пределенн<strong>о</strong>м смыслеег<strong>о</strong> учен<strong>о</strong>сть мешала практик<strong>о</strong>вать истинный <strong>дзэн</strong>ский118


мет<strong>о</strong>д. Наставляя ученик<strong>о</strong>в, <strong>о</strong>н не применял ни палки, ни<strong>о</strong>крик<strong>о</strong>в, н<strong>о</strong> д<strong>о</strong>стигал желаем<strong>о</strong>г<strong>о</strong> результата св<strong>о</strong>ими меткимии парад<strong>о</strong>ксальными <strong>о</strong>тветами. Дзэнский дух нах<strong>о</strong>дилвыражение в мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численных п<strong>о</strong>вт<strong>о</strong>рах <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й фразы илисл<strong>о</strong>ва.Фа-янь глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong> изучил «Аватамсака-сутры» {кит. —«Хуаянь»), <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> д<strong>о</strong>ктрину <strong>о</strong> взаим<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>вениишести <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вных признак<strong>о</strong>в бытия, к к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сятсявсе<strong>о</strong>бщн<strong>о</strong>сть и разделенн<strong>о</strong>сть, <strong>о</strong>динак<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сть и разн<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>сть,стан<strong>о</strong>вление и исчезн<strong>о</strong>вение. Эти характеристикисв<strong>о</strong>йственны кругу, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м представленные аспектыреальн<strong>о</strong>сти не являются ни <strong>о</strong>динак<strong>о</strong>выми, ни различными.Фа-янь п<strong>о</strong>ясняет:«Смысл шести признак<strong>о</strong>в «Хуаянь» с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ит в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong>в <strong>о</strong>динак<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сти присутствует разн<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>сть. Несм<strong>о</strong>тряна т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> разн<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>сть следует <strong>о</strong>тличать <strong>о</strong>т <strong>о</strong>динак<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сти,пр<strong>о</strong>ведение эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> различия нельзя считать цельювсех будд. Целью всех будд является все<strong>о</strong>бщн<strong>о</strong>сть и разделенн<strong>о</strong>стьв равн<strong>о</strong>й мере. Н<strong>о</strong> как м<strong>о</strong>гут <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>существ<strong>о</strong>вать <strong>о</strong>динак<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сть и разн<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>сть? К<strong>о</strong>гда теламужчины и женщины вступают в самадхи, между нимине <strong>о</strong>стается различий и их без<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>сть устраняетне<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>сть в сл<strong>о</strong>вах. К<strong>о</strong>гда десять тысяч в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щений<strong>о</strong>свещены единым свет<strong>о</strong>м, нет ни реальн<strong>о</strong>сти, ни еепр<strong>о</strong>явлений».Осн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>держание д<strong>о</strong>ктрины махаянск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> м<strong>о</strong>низмап<strong>о</strong>стигается в пр<strong>о</strong>цессе с<strong>о</strong>зерцания круг<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й фигуры,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая с<strong>о</strong>держит шесть указанных признак<strong>о</strong>в, т<strong>о</strong> естьпрактики медитации, едва <strong>о</strong>тличим<strong>о</strong>й <strong>о</strong>т хинаянскихмет<strong>о</strong>дик. Фа-янь увек<strong>о</strong>вечил традицию <strong>дзэн</strong> танск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>пери<strong>о</strong>да, включая д<strong>о</strong>ктрину внезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления, н<strong>о</strong>при эт<strong>о</strong>м в ег<strong>о</strong> учении <strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong> <strong>о</strong>щущается в<strong>о</strong>зврат кбылым буддийским ценн<strong>о</strong>стям. А т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> учение п<strong>о</strong>дчеркивал<strong>о</strong>значим<strong>о</strong>сть изучения махаянских сутр, с<strong>о</strong>здал<strong>о</strong>предп<strong>о</strong>сылки для дальнейшег<strong>о</strong> развития других ф<strong>о</strong>рм<strong>буддизма</strong>, в т<strong>о</strong>й или ин<strong>о</strong>й мере связанных с <strong>дзэн</strong>.119


«Пять Ранг<strong>о</strong>в» (шк<strong>о</strong>ла Ца<strong>о</strong>дун)Шк<strong>о</strong>ла Ца<strong>о</strong>дун (яп. — С<strong>о</strong>т<strong>о</strong>) п<strong>о</strong>лучила св<strong>о</strong>е название п<strong>о</strong>двум первым иер<strong>о</strong>глифам в именах ее <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателей — Дуншаня(807—869) и Ца<strong>о</strong>-шаня (840—901), чьи имена, в св<strong>о</strong>ю<strong>о</strong>чередь, являются названиями г<strong>о</strong>р, на к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых нах<strong>о</strong>дилисьих м<strong>о</strong>настыри. Мы не расп<strong>о</strong>лагаем т<strong>о</strong>чными сведениями <strong>о</strong>т<strong>о</strong>м, к<strong>о</strong>гда эт<strong>о</strong>т «Д<strong>о</strong>м» <strong>дзэн</strong> впервые п<strong>о</strong>лучил св<strong>о</strong>е название,х<strong>о</strong>тя есть <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вания считать, чт<strong>о</strong> эт<strong>о</strong> случил<strong>о</strong>сь сразуже п<strong>о</strong>сле к<strong>о</strong>нчины Ца<strong>о</strong>-шаня, т<strong>о</strong> есть в X веке. Дун-шанюне был<strong>о</strong> еще и десяти лет, к<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>кинул <strong>о</strong>тчий кр<strong>о</strong>в истал вести бесприютный м<strong>о</strong>нашеский <strong>о</strong>браз жизни. Первыенаставления в <strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>лучил <strong>о</strong>т Ма-цзу и п<strong>о</strong>зднее,к<strong>о</strong>гда в в<strong>о</strong>зрасте двадцати лет принял м<strong>о</strong>нашеский п<strong>о</strong>стриг.Затем как<strong>о</strong>е-т<strong>о</strong> время ег<strong>о</strong> наставниками были Нань-цюяньи Гуй-шань, и, нак<strong>о</strong>нец, <strong>о</strong>н стал ученик<strong>о</strong>м Юнь-яня (772—841), стиль к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> унаслед<strong>о</strong>вал. П<strong>о</strong>следний научил ег<strong>о</strong>внимать «наставлениям не<strong>о</strong>душевленных предмет<strong>о</strong>в». В данн<strong>о</strong>мслучае имеются в виду не чудесные сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>сти буддийскихсвятых, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые, с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> традиции, м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> слышатьглазами и видеть ушами, н<strong>о</strong> знание неразделим<strong>о</strong>г<strong>о</strong>единства <strong>о</strong>душевленных и не<strong>о</strong>душевленных существ, в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в прир<strong>о</strong>де Будды. В <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й литературе прив<strong>о</strong>дятсямн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численные беседы между наставник<strong>о</strong>м и ег<strong>о</strong>ученик<strong>о</strong>м.П<strong>о</strong> <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчании ученичества Дун-шань п<strong>о</strong>сещает китайскиехрамы и знак<strong>о</strong>мится с лучшими наставниками<strong>дзэн</strong> т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени. В результате этих встреч <strong>о</strong>н узнал <strong>о</strong>мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>бразии <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й традиции и мет<strong>о</strong>дах, применяемыхв разных шк<strong>о</strong>лах. П<strong>о</strong>сле д<strong>о</strong>лгих лет скитаний, в в<strong>о</strong>зрастепятидесяти двух лет, <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>селился в м<strong>о</strong>настыре наг<strong>о</strong>ре Дун, где п<strong>о</strong>святил краткий <strong>о</strong>стат<strong>о</strong>к св<strong>о</strong>ей жизнинаставничеству. Ег<strong>о</strong> наиб<strong>о</strong>лее выдающимися ученикамибыли Ца<strong>о</strong>-шань и Юн-цзюй (умер в 902 г<strong>о</strong>ду).Эти ученики также <strong>о</strong>тличались характерами, как иуп<strong>о</strong>мянутые ранее п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватели пят<strong>о</strong>г<strong>о</strong> патриарха Хун-120


жэня, Хуай-нэн и Шэнь-сю. Ца<strong>о</strong>-шань, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый с юныхлет был знак<strong>о</strong>м с учением К<strong>о</strong>нфуция, <strong>о</strong>бладал явнымакадемическим укл<strong>о</strong>н<strong>о</strong>м и пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжил св<strong>о</strong>и научныеизыскания даже п<strong>о</strong>сле т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, как с с<strong>о</strong>гласия р<strong>о</strong>дителей св<strong>о</strong>семнадцати лет стал жить в буддийск<strong>о</strong>м м<strong>о</strong>настыре.В течение тридцати пяти лет <strong>о</strong>н занимался медитациейв м<strong>о</strong>настырях Ца<strong>о</strong>шань и Хэюйшань, где с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чилусилия св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>ницательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ума на п<strong>о</strong>стижениисмысла «Пяти Ранг<strong>о</strong>в». В хр<strong>о</strong>никах уп<strong>о</strong>минаются девятнадцатьег<strong>о</strong> ученик<strong>о</strong>в. Однак<strong>о</strong> уже через четыре п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ленияэт<strong>о</strong> направление прекратил<strong>о</strong> св<strong>о</strong>е существ<strong>о</strong>вание.Друг<strong>о</strong>й выдающийся ученик Дун-шаня, Юн-цзюй,мал<strong>о</strong> интерес<strong>о</strong>вался диалектическим учением <strong>о</strong> «ПятиРангах». Он направил св<strong>о</strong>и усилия на <strong>о</strong>пыт внезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>светления, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>тил в нравственн<strong>о</strong> безупречн<strong>о</strong>йжизни. Перед тем как стать приверженцем <strong>дзэн</strong>,изучал м<strong>о</strong>настырский уклад шк<strong>о</strong>лы Винайя. К Дун-шаню<strong>о</strong>н пришел двумя г<strong>о</strong>дами раньше Ца<strong>о</strong>-шаня, н<strong>о</strong> <strong>о</strong>ставалсяв ег<strong>о</strong> учениках д<strong>о</strong>льше п<strong>о</strong>следнег<strong>о</strong> и, как свидетельствуютприведенные в хр<strong>о</strong>никах беседы, мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>черпнул<strong>о</strong>т св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> учителя. Среди <strong>о</strong>стальных ученик<strong>о</strong>в <strong>о</strong>нп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вался непререкаемым авт<strong>о</strong>ритет<strong>о</strong>м. Мн<strong>о</strong>гие влиятельныелюди, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые п<strong>о</strong>зднее стали ег<strong>о</strong> учениками,свидетельств<strong>о</strong>вали <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н был <strong>о</strong>дним из самыхблестящих людей св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> времени. Благ<strong>о</strong>даря мн<strong>о</strong>гим учениками дух<strong>о</strong>вным наследникам ег<strong>о</strong> шк<strong>о</strong>ла д<strong>о</strong>лг<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>цветалав Китае, а затем была перенесена в Яп<strong>о</strong>нию.Д<strong>о</strong>ктрина <strong>о</strong> «Пяти Рангах» является вершин<strong>о</strong>й диалектики<strong>дзэн</strong>. В пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть иным пятеричным ф<strong>о</strong>рмуламбуддийск<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии, в <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ве к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых лежит<strong>о</strong>нт<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>-псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гический анализ (см., например,д<strong>о</strong>ктрины «Абхидхармак<strong>о</strong>ши» и «Виджняптиматры»), все«Пять Ранг<strong>о</strong>в» Ца<strong>о</strong>дуна выражают <strong>о</strong>дн<strong>о</strong> и т<strong>о</strong> же, а именн<strong>о</strong><strong>о</strong>сн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лагающую т<strong>о</strong>ждественн<strong>о</strong>сть Абс<strong>о</strong>люта <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>му,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> рассматривать на разныхэтапах развития. Учение <strong>о</strong> рангах является пр<strong>о</strong>изв<strong>о</strong>дным121


<strong>о</strong>т д<strong>о</strong>ктрины «Праджняпарамиты», н<strong>о</strong> <strong>о</strong>блечен<strong>о</strong> в китайскиеф<strong>о</strong>рмы в с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствии с «И-цзин» («Книг<strong>о</strong>й перемен»).В <strong>о</strong>пределенн<strong>о</strong>м смысле ег<strong>о</strong> м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> рассматриватькак выражение китайск<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фск<strong>о</strong>й мысли. Осн<strong>о</strong>выэт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учения зал<strong>о</strong>жил Дун-шань, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый, в св<strong>о</strong>ю <strong>о</strong>чередь,исх<strong>о</strong>дил из предп<strong>о</strong>сыл<strong>о</strong>к, заявленных Ши-т<strong>о</strong>у идругими <strong>дзэн</strong>скими наставниками эп<strong>о</strong>хи Тан. Однак<strong>о</strong>лишь Ца<strong>о</strong>-шань сумел пр<strong>о</strong>никнуть в суть учения, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>мупридал известную в наши дни <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательную ф<strong>о</strong>рму.П<strong>о</strong>следующее т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>вание д<strong>о</strong>ктрины <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ван<strong>о</strong> на ег<strong>о</strong>к<strong>о</strong>мментариях.Два иер<strong>о</strong>глифа, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыми <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значаются Абс<strong>о</strong>лют и <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>е,буквальн<strong>о</strong> перев<strong>о</strong>дятся как «прям<strong>о</strong>й» («вертикальный»)и «крив<strong>о</strong>й» («накл<strong>о</strong>нный»). Они с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствуютп<strong>о</strong>нятиям «ли» (Абс<strong>о</strong>лютный Принцип) и «ши» (<strong>о</strong>бъектв<strong>о</strong>сприятия), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые в рамках китайск<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии также<strong>о</strong>б<strong>о</strong>значают «тьму» и «свет» и из<strong>о</strong>бражаются в виде черн<strong>о</strong>г<strong>о</strong># и бел<strong>о</strong>г<strong>о</strong> О круг<strong>о</strong>в. Дун-шань <strong>о</strong>бъясняет «прям<strong>о</strong>е»следующим <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м: «Существует некая вещь. Сверху <strong>о</strong>нап<strong>о</strong>ддерживает неб<strong>о</strong>; снизу — защищает землю. Она чернакак глазурь, активна и п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong> пребывает в движении».Прям<strong>о</strong>е также является Единым, Абс<strong>о</strong>лют<strong>о</strong>м, <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ванием,п<strong>о</strong>ддерживающим неб<strong>о</strong>, землю и все сущее. Однак<strong>о</strong> приэт<strong>о</strong>м Абс<strong>о</strong>лют динамичен и нах<strong>о</strong>дится в п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong>м движении.Чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>знание не сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стичь «прям<strong>о</strong>е»и в<strong>о</strong>спринять ег<strong>о</strong> как <strong>о</strong>бъект. Он<strong>о</strong> представляет с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>йистинную Пуст<strong>о</strong>ту, лишенную дв<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>сти, Пуст<strong>о</strong>ту, <strong>о</strong>к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рит метафизика Высшей Мудр<strong>о</strong>сти (праджняпарамита).Абс<strong>о</strong>лют п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью пр<strong>о</strong>никает в фен<strong>о</strong>менальный мири пр<strong>о</strong>является в к<strong>о</strong>нкретных ф<strong>о</strong>рмах. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, Онстан<strong>о</strong>вится все<strong>о</strong>бъемлющим. Эт<strong>о</strong> с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствует «крив<strong>о</strong>му»или «свету». Однак<strong>о</strong> Абс<strong>о</strong>лют и <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>-фен<strong>о</strong>менальн<strong>о</strong>енераздельны. Абс<strong>о</strong>лют «абс<strong>о</strong>лютен» п<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шениюк <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>му, а <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>е «<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>»п<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шению к абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>му. П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>-122


фен<strong>о</strong>менальн<strong>о</strong>е также называется «неп<strong>о</strong>стижимым существ<strong>о</strong>ванием»,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е не<strong>о</strong>тделим<strong>о</strong> <strong>о</strong>т истинн<strong>о</strong>й Пуст<strong>о</strong>ты.Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, выражение «неп<strong>о</strong>стижим<strong>о</strong>е существ<strong>о</strong>вание»является <strong>о</strong>тражением пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> взгляда на реальн<strong>о</strong>сть.Единств<strong>о</strong> Абс<strong>о</strong>люта и <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>-фен<strong>о</strong>менальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>является <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й мыслью Дун-щаня в ег<strong>о</strong> те<strong>о</strong>рии <strong>о</strong>пяти рангах. Их взаим<strong>о</strong>связь выражена симв<strong>о</strong>л<strong>о</strong>м, <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значающим«середину» или «внутри». Далее «Пять Ранг<strong>о</strong>в»развиваются следующим <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м./. Абс<strong>о</strong>лют внутри <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>К<strong>о</strong>ль ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong> Абс<strong>о</strong>лют п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью сливается с <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительным,п<strong>о</strong>стижение реальн<strong>о</strong>сти стан<strong>о</strong>вится в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жнымза счет п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>гружения в <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>-фен<strong>о</strong>менальн<strong>о</strong>е.На эт<strong>о</strong>м ур<strong>о</strong>вне пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дит <strong>о</strong>б<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бление <strong>о</strong>т «прям<strong>о</strong>г<strong>о</strong>»(т<strong>о</strong> есть <strong>о</strong>т Абс<strong>о</strong>люта, или <strong>о</strong>т «ли») и начинается чист<strong>о</strong>фен<strong>о</strong>менальн<strong>о</strong>е существ<strong>о</strong>вание. Иными сл<strong>о</strong>вами, <strong>о</strong>существляетсядвижение <strong>о</strong>т абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>му.Симв<strong>о</strong>лически эт<strong>о</strong>т ранг с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствует кругу с заштрих<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>йверхней п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>вин<strong>о</strong>й, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая представляет Абс<strong>о</strong>лют©.2. Отн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>е внутри Абс<strong>о</strong>лютаВт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й ранг <strong>о</strong>значает движение <strong>о</strong>т <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> кАбс<strong>о</strong>люту. Вследствие т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>-фен<strong>о</strong>менальн<strong>о</strong>еявляется так<strong>о</strong>вым благ<strong>о</strong>даря Абс<strong>о</strong>люту, чел<strong>о</strong>векд<strong>о</strong>лжен п<strong>о</strong>стичь ег<strong>о</strong> в <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>й ип<strong>о</strong>стаси. Люб<strong>о</strong>еутверждение <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong> фен<strong>о</strong>менальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> неизбежн<strong>о</strong>вых<strong>о</strong>дит за рамки чист<strong>о</strong> фен<strong>о</strong>менальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>. Эт<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние<strong>о</strong>бъясняется как «ух<strong>о</strong>д <strong>о</strong>т явлений (ши) и вх<strong>о</strong>ждение вПринцип (ли)». Н<strong>о</strong> в силу т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> Абс<strong>о</strong>лют и <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>ет<strong>о</strong>ждественны, на первых двух этапах междуними нет разницы, несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> внимание уделяетсят<strong>о</strong> абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>му, т<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>му. Бытие предстаетв<strong>о</strong> всей п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>те св<strong>о</strong>их ф<strong>о</strong>рм, а ф<strong>о</strong>рмы представляютп<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>ту бытия. Другими сл<strong>о</strong>вами, <strong>о</strong>существляетсяих п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>е слияние. Симв<strong>о</strong>лическим из<strong>о</strong>бражением эт<strong>о</strong>-123


г<strong>о</strong> ранга служит круг с заштрих<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>й нижней п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>вин<strong>о</strong>й©.Итак, первые два ранга дем<strong>о</strong>нстрируют взаим<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>вениеАбс<strong>о</strong>люта и <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, бытия и ф<strong>о</strong>рмег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>явления. М<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> был<strong>о</strong> бы <strong>о</strong>жидать, чт<strong>о</strong> на третьемур<strong>о</strong>вне пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние разрешится в<strong>о</strong>зврат<strong>о</strong>м к единству.Однак<strong>о</strong> д<strong>о</strong>ктрина п<strong>о</strong>дразумевает наличие еще двухранг<strong>о</strong>в. На третьем этапе п<strong>о</strong>стигается абс<strong>о</strong>лютная чист<strong>о</strong>такак Абс<strong>о</strong>лют, а на четверт<strong>о</strong>м — <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительная чист<strong>о</strong>такак <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>е. Первые два ранга, где <strong>о</strong>дн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стьюс<strong>о</strong>держится в друг<strong>о</strong>м (знаки «прям<strong>о</strong>г<strong>о</strong>» и «крив<strong>о</strong>г<strong>о</strong>»<strong>о</strong>бъединены симв<strong>о</strong>л<strong>о</strong>м «середины»), пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ставляютсядвум другим рангам «единичн<strong>о</strong>сти» с тем, чт<strong>о</strong>бы впят<strong>о</strong>м ранге все пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речия были <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong> разрешены.3. Единичн<strong>о</strong>сть Абс<strong>о</strong>лютаК<strong>о</strong>ль ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong> в эт<strong>о</strong>й ф<strong>о</strong>рмуле не <strong>о</strong>ставлен<strong>о</strong> места <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>-фен<strong>о</strong>менальн<strong>о</strong>муи симв<strong>о</strong>л разграничивающей«середины» <strong>о</strong>тсутствует, в круге, представляющем абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>е,<strong>о</strong>б<strong>о</strong>значен лишь п<strong>о</strong>тенциал для развития <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>.Абс<strong>о</strong>лют с<strong>о</strong>зерцается в св<strong>о</strong>ей Пуст<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>стибез учета <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>-фен<strong>о</strong>менальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>. Третий ранг дем<strong>о</strong>нстрируетАбс<strong>о</strong>лют д<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> «раскрытия», н<strong>о</strong> с <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значениемп<strong>о</strong>тенциальных в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>стей. Одн<strong>о</strong>временн<strong>о</strong> этакруг<strong>о</strong>вая фигура симв<strong>о</strong>лизирует св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> р<strong>о</strong>да к<strong>о</strong>нечныйпункт эв<strong>о</strong>люции, к<strong>о</strong>гда всяк<strong>о</strong>е развитие и любые сл<strong>о</strong>вап<strong>о</strong>гл<strong>о</strong>щаются м<strong>о</strong>лчанием. В п<strong>о</strong>яснении г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рится: «Безм<strong>о</strong>лвиене с<strong>о</strong>держит сл<strong>о</strong>в». Симв<strong>о</strong>лическим из<strong>о</strong>бражениемэт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния служит черный круг, <strong>о</strong>круженныйбелым круг<strong>о</strong>м, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м зал<strong>о</strong>жен п<strong>о</strong>тенциал развития ®.4. Единичн<strong>о</strong>сть <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>Четвертый ранг <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значает, с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветственн<strong>о</strong>, единичн<strong>о</strong>сть<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>-фен<strong>о</strong>менальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>сти.Все явления, усл<strong>о</strong>вные с<strong>о</strong>четания и силы рассматриваются<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong> их индивидуальн<strong>о</strong>й ф<strong>о</strong>рмы.Абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>сть стан<strong>о</strong>вится <strong>о</strong>чевидн<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>зер-124


цания <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>: «В сл<strong>о</strong>ве с<strong>о</strong>держится безм<strong>о</strong>лвие».Дун-шань сравнивает эт<strong>о</strong> с безнадежн<strong>о</strong>й битв<strong>о</strong>й двухравных п<strong>о</strong> силе в<strong>о</strong>ин<strong>о</strong>в или с цветк<strong>о</strong>м л<strong>о</strong>т<strong>о</strong>са, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong>не к<strong>о</strong>снул<strong>о</strong>сь бушующее в<strong>о</strong>круг пламя. Симв<strong>о</strong>лическимиз<strong>о</strong>бражением <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> служит белый круг внутричерн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> круга Абс<strong>о</strong>люта О.5. Единств<strong>о</strong> Абс<strong>о</strong>люта и <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>-фен<strong>о</strong>менальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>Пятый ранг, безусл<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>, является наивысшим и представляетнедифференцир<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>е единств<strong>о</strong>. В схеме «ПятиРанг<strong>о</strong>в» <strong>о</strong>н признается как <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong>е в<strong>о</strong>звышение надпервыми двумя рангами «взаим<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>вения» и двумяп<strong>о</strong>следующими — «единичн<strong>о</strong>сти». Ок<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong>е в<strong>о</strong>звышениенад всеми пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>стями стан<strong>о</strong>вится высшимабс<strong>о</strong>лютным утверждением — <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательным <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждением,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е <strong>дзэн</strong>ские наставники ист<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>вываюткак пр<strong>о</strong>светление. Симв<strong>о</strong>лическим из<strong>о</strong>бражением эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong>с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния является черный круг •.К<strong>о</strong>мментируя учение <strong>о</strong> «Пяти Рангах», <strong>дзэн</strong>ские мастерапридают б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>е значение метаф<strong>о</strong>рическим с<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ставлениям.Диалектика учения <strong>о</strong> рангах пр<strong>о</strong>является внаиб<strong>о</strong>лее известн<strong>о</strong>м сравнении, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е выразил Ца<strong>о</strong>шань,пр<strong>о</strong>ведя параллель между «г<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>дин<strong>о</strong>м и слуг<strong>о</strong>й»:1. Г<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>дин см<strong>о</strong>трит на слугу.2. Слуга п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рачивается к г<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>дину.3. Г<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>дин (пребывает в <strong>о</strong>дин<strong>о</strong>честве).4. Слуга (пребывает в <strong>о</strong>дин<strong>о</strong>честве).5. Г<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>дин и слуга едины.Метафизика «Пяти Ранг<strong>о</strong>в» ср<strong>о</strong>дни «Срединн<strong>о</strong>му Пути»Нагарджуны, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый систематизир<strong>о</strong>вал учение«Сутр Трансцендентальн<strong>о</strong>й Мудр<strong>о</strong>сти». Однак<strong>о</strong> ранги<strong>дзэн</strong> не следует <strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествлять с чист<strong>о</strong> ум<strong>о</strong>зрительнымиспекуляциями. Ск<strong>о</strong>рее их следует в<strong>о</strong>спринимать как«врата Дхармы, ведущие к <strong>о</strong>ткрытию <strong>о</strong>ка разума» в пр<strong>о</strong>светлении.Рассуждения направлены на т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>вание всехвещей в <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествлении с един<strong>о</strong>й реальн<strong>о</strong>стьюБудды. К<strong>о</strong>гда эт<strong>о</strong> единств<strong>о</strong> д<strong>о</strong>стигается внезап-125


н<strong>о</strong>, сл<strong>о</strong>ва стан<strong>о</strong>вятся неуместны. В т<strong>о</strong> же время кажд<strong>о</strong>есл<strong>о</strong>в<strong>о</strong> и каждый жест, какими бы бессмысленными <strong>о</strong>нини казались, м<strong>о</strong>гут <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значать реальн<strong>о</strong>сть. След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>,в учении <strong>дзэн</strong> высшая ф<strong>о</strong>рма диалектическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>смыслениям<strong>о</strong>жет быть в люб<strong>о</strong>й м<strong>о</strong>мент сведена к нелеп<strong>о</strong>стии абсурду.Д<strong>о</strong>ктрина <strong>о</strong> «Пяти Рангах» п<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>валась б<strong>о</strong>лый<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>пулярн<strong>о</strong>стьюсреди п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателей шк<strong>о</strong>лы Ца<strong>о</strong>дун. Одиниз наиб<strong>о</strong>лее выдающихся наставник<strong>о</strong>в секты Линьцзи(ял. — Риндзай) Фэнь-ян (947—1024) также исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>валэту те<strong>о</strong>рию, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую внес д<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лнения и п<strong>о</strong>яснения.П<strong>о</strong>зднее учение <strong>о</strong> «Пяти Рангах» был<strong>о</strong> дискредитир<strong>о</strong>ван<strong>о</strong>усилиями ученых-сх<strong>о</strong>ласт<strong>о</strong>в.Крики и битье (шк<strong>о</strong>ла Линьцзи)Наиб<strong>о</strong>лее значим<strong>о</strong>й из «Пяти Д<strong>о</strong>м<strong>о</strong>в» является сектаЛиньцзи. Ее <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателем был чел<strong>о</strong>век блестящих умственныхсп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>стей и неукр<strong>о</strong>тим<strong>о</strong>г<strong>о</strong> характера. Линьцзип<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вался уважением с<strong>о</strong>временных китайскихбуддист<strong>о</strong>в и <strong>о</strong>казал существенн<strong>о</strong>е влияние на развитие<strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> движения. В «Сб<strong>о</strong>рнике высказываний Линьцзи»шир<strong>о</strong>к<strong>о</strong> <strong>о</strong>свещены с<strong>о</strong>бытия, связанные с ег<strong>о</strong> жизньюи деятельн<strong>о</strong>стью. Сами высказывания принадлежатк наиб<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>читаемым <strong>дзэн</strong>ским текстам 26 .К т<strong>о</strong>му времени как Линь-цзи пр<strong>о</strong>вел три г<strong>о</strong>да в м<strong>о</strong>настырезнаменит<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Хуан-б<strong>о</strong>, ему ни разу не удал<strong>о</strong>сьп<strong>о</strong>бесед<strong>о</strong>вать с<strong>о</strong> св<strong>о</strong>им наставник<strong>о</strong>м. Тем не менее <strong>о</strong>нвсеми силами души стремился д<strong>о</strong>стичь пр<strong>о</strong>светления.П<strong>о</strong>сле тщательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> изучения м<strong>о</strong>настырск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> устава исутр <strong>о</strong>н <strong>о</strong>братился к <strong>дзэн</strong>, желая <strong>о</strong>ткрыть врата св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong>разума истине и таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м узреть реальн<strong>о</strong>сть. В т<strong>о</strong>время первым ученик<strong>о</strong>м Хуан-б<strong>о</strong> считался Му-чж<strong>о</strong>у. Приег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>ддержке Линь-цзи п<strong>о</strong>сле трех лет <strong>о</strong>жидания нак<strong>о</strong>нец-т<strong>о</strong>решился в<strong>о</strong>йти в к<strong>о</strong>мнату наставника и задать ему126


в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с <strong>о</strong>б истинн<strong>о</strong>й сущн<strong>о</strong>сти <strong>буддизма</strong>. Вмест<strong>о</strong> <strong>о</strong>твета<strong>о</strong>н п<strong>о</strong>лучил двадцать удар<strong>о</strong>в палк<strong>о</strong>й.Удрученный, <strong>о</strong>н вернулся к Му-чж<strong>о</strong>у, чт<strong>о</strong>бы с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщить<strong>о</strong> случившемся. П<strong>о</strong>слушавшись дружеск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>вета п<strong>о</strong>следнег<strong>о</strong>,<strong>о</strong>н трижды задавал наставнику св<strong>о</strong>й в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с, н<strong>о</strong>неизменн<strong>о</strong> вмест<strong>о</strong> <strong>о</strong>твета п<strong>о</strong>лучал пал<strong>о</strong>чные удары. Не всилах <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знать пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дящег<strong>о</strong>, <strong>о</strong>н решил, чт<strong>о</strong> причин<strong>о</strong>йег<strong>о</strong> неудачных п<strong>о</strong>пыт<strong>о</strong>к пр<strong>о</strong>зреть истину являются кармическиенарушения. Вместе с Му-чж<strong>о</strong>у <strong>о</strong>н вн<strong>о</strong>вь <strong>о</strong>тправляетсяк Хуан-б<strong>о</strong> и с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщает <strong>о</strong> св<strong>о</strong>ем решениисменить м<strong>о</strong>настырь и наставника. Хуан-б<strong>о</strong> направляетег<strong>о</strong> к <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>му наставнику Да-юю.П<strong>о</strong> прибытии в н<strong>о</strong>вую <strong>о</strong>битель Линь-цзи в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>шаетДа-юя <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> м<strong>о</strong>гл<strong>о</strong> п<strong>о</strong>служить причин<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>ль сур<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong>к нему <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения. Однак<strong>о</strong> Да-юй <strong>о</strong>бъясняетему, чт<strong>о</strong> в действительн<strong>о</strong>сти Хуан-б<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>явил к немуп<strong>о</strong>длинн<strong>о</strong>е мил<strong>о</strong>сердие, и начинает бранить за туп<strong>о</strong>умие.Не<strong>о</strong>жиданн<strong>о</strong> Линь-цзи испытывает пр<strong>о</strong>зрение. Все<strong>о</strong>кружающее видится ему в н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>м свете; изменившимсяг<strong>о</strong>л<strong>о</strong>с<strong>о</strong>м <strong>о</strong>н заявляет <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> в дхарме Хуан-б<strong>о</strong> нетничег<strong>о</strong> <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>. Да-юй ударяет ег<strong>о</strong> палк<strong>о</strong>й, приг<strong>о</strong>варивая:«Т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>т с<strong>о</strong>пляк ум<strong>о</strong>лял рассказать <strong>о</strong> ег<strong>о</strong><strong>о</strong>шибках, а теперь <strong>о</strong>н пытается пр<strong>о</strong>лить свет на дхармуХуан-б<strong>о</strong>. Как<strong>о</strong>в наглец!» Однак<strong>о</strong> ничуть не устрашенныйЛинь-цзи нан<strong>о</strong>сит Да-юю три сильных удара п<strong>о</strong> ребрам.Да-юй п<strong>о</strong>нимает, чт<strong>о</strong> юн<strong>о</strong>ша д<strong>о</strong>стиг внезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления,и усматривает в эт<strong>о</strong>м заслугу Хуан-б<strong>о</strong>.Он <strong>о</strong>тправляет Линь-цзи к прежнему наставнику, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый,скрывая рад<strong>о</strong>сть <strong>о</strong>т предвиденн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> им с<strong>о</strong>бытия,начинает в<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>дить хулу на Да-юя. Он <strong>о</strong>бъявляет, чт<strong>о</strong>если п<strong>о</strong>следний п<strong>о</strong>явится в ег<strong>о</strong> м<strong>о</strong>настыре, т<strong>о</strong> сам п<strong>о</strong>лучитдвадцать удар<strong>о</strong>в палк<strong>о</strong>й. На эт<strong>о</strong> Линь-цзи <strong>о</strong>твечает:«В эт<strong>о</strong>м нет никак<strong>о</strong>й не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>сти. П<strong>о</strong>лучи!» — и с<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ждаетсв<strong>о</strong>и сл<strong>о</strong>ва увесист<strong>о</strong>й затрещин<strong>о</strong>й. «Эт<strong>о</strong>т пареньсумасшедший!» — в<strong>о</strong>пит престарелый наставник, аЛинь-цзи выкрикивает чт<strong>о</strong> был<strong>о</strong> м<strong>о</strong>чи: «Кацу!» Он д<strong>о</strong>с-127


тиг пр<strong>о</strong>светления и п<strong>о</strong>лучил печать Дхармы <strong>о</strong>т св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong>наставника, Хуан-б<strong>о</strong>.Криками и ударами палк<strong>о</strong>й Линь-цзи д<strong>о</strong>бился т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>,чт<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гие из ег<strong>о</strong> ученик<strong>о</strong>в узрели к<strong>о</strong>нечную реальн<strong>о</strong>сть.Он с легк<strong>о</strong>стью раздавал им п<strong>о</strong>щечины и ударыпалк<strong>о</strong>й; <strong>о</strong>н <strong>о</strong>рал на них, иб<strong>о</strong> убедился на с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>м<strong>о</strong>пыте, чт<strong>о</strong> ст<strong>о</strong>ль жест<strong>о</strong>к<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>прик<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вение с реальн<strong>о</strong>стьюп<strong>о</strong>м<strong>о</strong>жет д<strong>о</strong>стичь пр<strong>о</strong>светления г<strong>о</strong>разд<strong>о</strong> быстрее,чем ученые сп<strong>о</strong>ры и рассуждения. Тем не менее <strong>о</strong>н <strong>о</strong>тдавалсебе <strong>о</strong>тчет в <strong>о</strong>граниченн<strong>о</strong>сти так<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мет<strong>о</strong>да, <strong>о</strong> чемсвидетельствует следующая беседа с ученик<strong>о</strong>м: «Учительп<strong>о</strong>звал к себе Л<strong>о</strong>-бу и спр<strong>о</strong>сил ег<strong>о</strong>: «Один чел<strong>о</strong>век исп<strong>о</strong>льзуетпалку, а друг<strong>о</strong>й прибегает к капу. К<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый изних, п<strong>о</strong> тв<strong>о</strong>ему мнению, ближе к истине?» И ученик<strong>о</strong>тветил: «Ни т<strong>о</strong>т ни друг<strong>о</strong>й». — «Н<strong>о</strong> все же, чт<strong>о</strong> лучше?»В <strong>о</strong>твет Л<strong>о</strong>-бу крикнул: «Кацу!» — а Линь-цзи <strong>о</strong>грел ег<strong>о</strong>палк<strong>о</strong>й». Существует немал<strong>о</strong> забавных ист<strong>о</strong>рий, жив<strong>о</strong>писующихдинамичные взаим<strong>о</strong><strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения наставника сучениками. Чем же <strong>о</strong>ни примечательны — безудержн<strong>о</strong>йэнергией, динамик<strong>о</strong>й пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дящег<strong>о</strong> или п<strong>о</strong>длиннымаскетическим п<strong>о</strong>рыв<strong>о</strong>м?Линь-цзи различал четыре типа крик<strong>о</strong>в (кацу): «Ин<strong>о</strong>гдакрик п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бен драг<strong>о</strong>ценн<strong>о</strong>му мечу Ваджрапайи. П<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й<strong>о</strong>н нап<strong>о</strong>минает злат<strong>о</strong>грив<strong>о</strong>г<strong>о</strong> льва, припавшег<strong>о</strong> к земле.Бывает, чт<strong>о</strong> крик п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бен снасти рыбака. И нак<strong>о</strong>нец,существует рык, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый в действительн<strong>о</strong>сти не являетсярык<strong>о</strong>м». В этих <strong>о</strong>бъяснениях м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> ул<strong>о</strong>вить признакипр<strong>о</strong>светления, б<strong>о</strong>лее <strong>о</strong>ткр<strong>о</strong>венн<strong>о</strong> <strong>о</strong>писанные в другихтекстах. Вер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>, меч п<strong>о</strong>дчеркивает <strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ту переживания;припавший к земле лев — управляемую силу; рыб<strong>о</strong>л<strong>о</strong>внаяснасть — загад<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>сть предмет<strong>о</strong>в д<strong>о</strong>машнег<strong>о</strong><strong>о</strong>бих<strong>о</strong>да; а четвертый крик-«рык» — парад<strong>о</strong>ксальн<strong>о</strong>сть<strong>о</strong>пыта пр<strong>о</strong>светления.Линь-цзи любил п<strong>о</strong>лемизир<strong>о</strong>вать. В сб<strong>о</strong>рнике ег<strong>о</strong> высказыванийесть текст, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый любят <strong>о</strong>бсуждать <strong>дзэн</strong>скиенаставники п<strong>о</strong>следующих п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>лений. П<strong>о</strong>стижение128


реальн<strong>о</strong>сти пр<strong>о</strong>светленным <strong>о</strong>бъясняется четырьмя видами<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения к субъекту и <strong>о</strong>бъекту:«Ин<strong>о</strong>гда убирайте [т<strong>о</strong> есть игн<strong>о</strong>рируйте] субъект, н<strong>о</strong>не <strong>о</strong>бъект; в друг<strong>о</strong>й раз убирайте <strong>о</strong>бъект, н<strong>о</strong> не субъект;в третий раз убирайте и <strong>о</strong>бъект и субъект; и нак<strong>о</strong>нец, неубирайте ни <strong>о</strong>бъект, ни субъект [т<strong>о</strong> есть признайте их<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>]».Чт<strong>о</strong> касается сам<strong>о</strong>й ф<strong>о</strong>рмулы, т<strong>о</strong> в тексте пр<strong>о</strong>слеживаетсявлияние х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ш<strong>о</strong> известн<strong>о</strong>й схемы «Четырех Предп<strong>о</strong>сыл<strong>о</strong>к»,взят<strong>о</strong>й на в<strong>о</strong><strong>о</strong>ружение л<strong>о</strong>гик<strong>о</strong>й индийскихбуддист<strong>о</strong>в (чатушк<strong>о</strong>тика); чт<strong>о</strong> же касается значения, т<strong>о</strong><strong>о</strong>н<strong>о</strong> с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствует четырем аспектам реальн<strong>о</strong>сти д<strong>о</strong>ктриныхуаянь. На первых двух этапах исчезают иллюзии,вначале п<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шению к субъекту, а затем п<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шениюк <strong>о</strong>бъекту; приверженн<strong>о</strong>сть субъективн<strong>о</strong>му интеллектуальн<strong>о</strong>муп<strong>о</strong>стижению пре<strong>о</strong>д<strong>о</strong>левается. На третьемэтапе <strong>о</strong>трицается как <strong>о</strong>бъект, так и субъект, н<strong>о</strong> при эт<strong>о</strong>мс<strong>о</strong>храняется сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>сть к дифференциации. И нак<strong>о</strong>нец,на четверт<strong>о</strong>м этапе, к<strong>о</strong>гда пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дит в<strong>о</strong>звышение надв<strong>о</strong>сприятием различий между субъект<strong>о</strong>м и <strong>о</strong>бъект<strong>о</strong>м,субъектн<strong>о</strong>-<strong>о</strong>бъектн<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>знание уступает мест<strong>о</strong> трансцендентальн<strong>о</strong>му.Реальн<strong>о</strong>сть п<strong>о</strong>стигается в св<strong>о</strong>ем <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong>мединстве.Анал<strong>о</strong>гичными ф<strong>о</strong>рмулами являются «Четверичн<strong>о</strong>е<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шение г<strong>о</strong>стя и х<strong>о</strong>зяина» и «Четверичн<strong>о</strong>е предшеств<strong>о</strong>ваниеи п<strong>о</strong>дп<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>сть света и действия».В<strong>о</strong> всех этих случаях следует учитывать симв<strong>о</strong>личн<strong>о</strong>стьуп<strong>о</strong>требляемых термин<strong>о</strong>в, иб<strong>о</strong> мы имеем дел<strong>о</strong> с л<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>йили метафизическ<strong>о</strong>й диалектик<strong>о</strong>й, рассматривающейвзаим<strong>о</strong><strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения между субъект<strong>о</strong>м и <strong>о</strong>бъект<strong>о</strong>м,<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительным и абс<strong>о</strong>лютным, внешним пр<strong>о</strong>явлением иистинн<strong>о</strong>й реальн<strong>о</strong>стью. Друг<strong>о</strong>е высказывание Линь-цзип<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шению к «Трем тайнам и трем принципам» к<strong>о</strong>мментат<strong>о</strong>рытрактуют как триаду вещества, качества и деятельн<strong>о</strong>сти,рассматриваемую как един<strong>о</strong>е и неделим<strong>о</strong>ецел<strong>о</strong>е.У <strong>Ист<strong>о</strong>рия</strong> д'пн-буддтш 129


Однак<strong>о</strong> был<strong>о</strong> бы <strong>о</strong>шибк<strong>о</strong>й придавать слишк<strong>о</strong>м б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>езначение диалектическ<strong>о</strong>й с<strong>о</strong>ставляющей в <strong>дзэн</strong>Линь-цзи. В к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>м счете ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й интерес былнаправлен на внезапн<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>светление. Он недвусмысленн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>здает хвалу «велик<strong>о</strong>му <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждению» пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>,д<strong>о</strong>стигшег<strong>о</strong> высшей сам<strong>о</strong>реализации с<strong>о</strong>бственнымисилами. Св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дная <strong>о</strong>т пут бренн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мира фигурапр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>звышается в абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>дин<strong>о</strong>честве.Он в<strong>о</strong>спринимает св<strong>о</strong>е существ<strong>о</strong>вание как жизненн<strong>о</strong>еперепутье между бытием и небытием. Ничт<strong>о</strong> не сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>стать препятствием на ег<strong>о</strong> пути.«Истинн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> не в<strong>о</strong>лнует ни Будда, ниБ<strong>о</strong>дхисаттва, ни святые. Он <strong>о</strong>трицает <strong>о</strong>бычную религи<strong>о</strong>знуюпрактику. С<strong>о</strong>бственными усилиями <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дившийсяиз замкнут<strong>о</strong>г<strong>о</strong> круга вещей, <strong>о</strong>н ни к чему непривязан. Он не др<strong>о</strong>гнет даже в м<strong>о</strong>мент, к<strong>о</strong>гда вселенн<strong>о</strong>йнаступит к<strong>о</strong>нец. Если все будды десяти небес выйдутему навстречу, ег<strong>о</strong> не п<strong>о</strong>трев<strong>о</strong>жит ни <strong>о</strong>дна рад<strong>о</strong>стнаямысль. Страх не п<strong>о</strong>сетит ег<strong>о</strong> даже т<strong>о</strong>гда, к<strong>о</strong>гда разверзнетсяад. Иб<strong>о</strong> все есть пуст<strong>о</strong>та: бытие с ег<strong>о</strong> переменамии небытие, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е неизменн<strong>о</strong>. Все три мира в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щеныв разуме, а десять тысяч вещей есть не чт<strong>о</strong> ин<strong>о</strong>е, какс<strong>о</strong>знание, мечты и иллюзии».Линь-цзи <strong>о</strong>писывает несравненн<strong>о</strong>е велик<strong>о</strong>лепие <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>жденияв с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии пр<strong>о</strong>светления следующими сл<strong>о</strong>вами:«В<strong>о</strong>звышаясь над всеми внешними <strong>о</strong>бст<strong>о</strong>ятельствами,пр<strong>о</strong>светленный не сг<strong>о</strong>рает, х<strong>о</strong>тя ег<strong>о</strong> путь пр<strong>о</strong>легает впламени, и не т<strong>о</strong>нет, х<strong>о</strong>тя идет п<strong>о</strong> в<strong>о</strong>де. В нижних мирахи в аду <strong>о</strong>н действует так, как вел бы себя нах<strong>о</strong>дясь впрекрасн<strong>о</strong>м саду, а в присутствии пр<strong>о</strong>ж<strong>о</strong>рливых дух<strong>о</strong>в ичудищ ни <strong>о</strong>дин в<strong>о</strong>л<strong>о</strong>с не упадет с ег<strong>о</strong> г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>вы». Св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>да,не зависящая <strong>о</strong>т р<strong>о</strong>ждения и смерти, — слад<strong>о</strong>стный пл<strong>о</strong>дпр<strong>о</strong>светления, вкушая к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый пр<strong>о</strong>светленный стан<strong>о</strong>витсябудд<strong>о</strong>й.В течение пери<strong>о</strong>да, длившег<strong>о</strong>ся чуть б<strong>о</strong>лее ст<strong>о</strong>летия,<strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>е движение эп<strong>о</strong>хи Тан выкристаллиз<strong>о</strong>вал<strong>о</strong>сь в130


«Пять Д<strong>о</strong>м<strong>о</strong>в». Зар<strong>о</strong>дившееся размежевание на разныешк<strong>о</strong>лы дал<strong>о</strong> т<strong>о</strong>лч<strong>о</strong>к к дальнейшему развитию в пери<strong>о</strong>дэп<strong>о</strong>хи Сун, к<strong>о</strong>гда учение <strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>брел<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ю истиннуюф<strong>о</strong>рму. Между зар<strong>о</strong>ждением перв<strong>о</strong>г<strong>о</strong> «Д<strong>о</strong>ма» — шк<strong>о</strong>лыГуйян — и п<strong>о</strong>следнег<strong>о</strong> — шк<strong>о</strong>лы Фаянь — пр<strong>о</strong>шл<strong>о</strong> примерн<strong>о</strong>ст<strong>о</strong> лет. Юнь-мэнь был <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й из ярчайших личн<strong>о</strong>стейв «<strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>м лесу», н<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> секта пр<strong>о</strong>существ<strong>о</strong>валанед<strong>о</strong>лг<strong>о</strong>. Пр<strong>о</strong>цветание был<strong>о</strong> сужден<strong>о</strong> лишь «Д<strong>о</strong>мам», в<strong>о</strong>зглавляемымЦа<strong>о</strong>-дун<strong>о</strong>м и Линь-цзи. В <strong>о</strong>б<strong>о</strong>их «Д<strong>о</strong>мах» диалектическийимпульс, присутств<strong>о</strong>вавший при зар<strong>о</strong>ждении<strong>дзэн</strong> и взращенный первыми наставниками танск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>пери<strong>о</strong>да — и прежде всег<strong>о</strong> Ши-т<strong>о</strong>у, — п<strong>о</strong>лучил дальнейшееразвитие. Те<strong>о</strong>ретические рассуждения были сбалансир<strong>о</strong>ванып<strong>о</strong>дчеркнутым вниманием к внезапн<strong>о</strong>му характерумгн<strong>о</strong>венн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>вед<strong>о</strong>валпарад<strong>о</strong>ксальный и нередк<strong>о</strong> жест<strong>о</strong>кий наставник Линьцзи.Н<strong>о</strong> <strong>о</strong>дн<strong>о</strong> м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> сказать с<strong>о</strong> всей <strong>о</strong>пределенн<strong>о</strong>стью —<strong>дзэн</strong> ник<strong>о</strong>гда не был чист<strong>о</strong> практическим учением, <strong>о</strong>т<strong>о</strong>рванным<strong>о</strong>т иде<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гических <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>в и мет<strong>о</strong>д<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии. Он п<strong>о</strong><strong>о</strong>пределению не м<strong>о</strong>г быть так<strong>о</strong>вым, так как мистицизм,равн<strong>о</strong> как и люб<strong>о</strong>й друг<strong>о</strong>й чел<strong>о</strong>веческий <strong>о</strong>пыт, неразрывн<strong>о</strong>связан с к<strong>о</strong>нкретными усл<strong>о</strong>виями жизни.


Глава 8РАСПРОСТРАНЕНИЕ И МЕТОДОЛОГИЧЕСКОЕРАЗВИТИЕ В ЭПОХУ ДИНАСТИИ СУНДзэн и дух времениП<strong>о</strong> мнению исслед<strong>о</strong>вателей, в пери<strong>о</strong>д эп<strong>о</strong>хи Сун буддийск<strong>о</strong>едвижение в цел<strong>о</strong>м нах<strong>о</strong>дил<strong>о</strong>сь в упадке. П<strong>о</strong>слевеликих г<strong>о</strong>нений при императ<strong>о</strong>ре У-цзуне, пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжавшихсяд<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нца танск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да, буддизм так и несумел <strong>о</strong>правиться, и эт<strong>о</strong> несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> в п<strong>о</strong>следующиест<strong>о</strong>летия не был<strong>о</strong> никаких серьезных преслед<strong>о</strong>ваний.Императ<strong>о</strong>ры Сунск<strong>о</strong>й династии <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сились к буддизмутерпим<strong>о</strong>, н<strong>о</strong>, тем не менее, эт<strong>о</strong> время трудн<strong>о</strong>назвать благ<strong>о</strong>приятным для м<strong>о</strong>нашества, иб<strong>о</strong> страна переживалавремя п<strong>о</strong>литических п<strong>о</strong>трясений и нах<strong>о</strong>диласьв к<strong>о</strong>льце враждебн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>кружения. И все же <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>йпричин<strong>о</strong>й плачевн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жения дел в китайск<strong>о</strong>м <strong>буддизме</strong>следует признать ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>слабленн<strong>о</strong>сть и падениедисциплины.Общей участи удал<strong>о</strong>сь избежать лишь нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рымшк<strong>о</strong>лам <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> направления. П<strong>о</strong> <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчании правленияимперат<strong>о</strong>ра У-цзуна для них начались дни пр<strong>о</strong>цветания,и в эп<strong>о</strong>ху Сун <strong>дзэн</strong> зав<strong>о</strong>евал все<strong>о</strong>бщее признание.Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зный пыл и <strong>о</strong>ригинальн<strong>о</strong>стьтанских наставник<strong>о</strong>в нельзя <strong>о</strong>ценить <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>значн<strong>о</strong>, вклад<strong>дзэн</strong> в китайскую культуру превз<strong>о</strong>шел все предыдущиед<strong>о</strong>стижения. Невзирая на п<strong>о</strong>литическую нестабильн<strong>о</strong>сть,сунский пери<strong>о</strong>д п<strong>о</strong> праву считается наиб<strong>о</strong>лее пл<strong>о</strong>д<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>р-132


ным в ист<strong>о</strong>рии китайск<strong>о</strong>й культуры. И немалая заслугав эт<strong>о</strong>м принадлежит <strong>дзэн</strong>.Дзэнские м<strong>о</strong>нахи стали в <strong>о</strong>дин ряд с лучшими китайскимихуд<strong>о</strong>жниками. Дзэнский дух наст<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>ник в искусств<strong>о</strong> т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени, чт<strong>о</strong> и п<strong>о</strong>ныне худ<strong>о</strong>жественныепр<strong>о</strong>изведения эп<strong>о</strong>хи Сун считаются п<strong>о</strong>длиннымвыражением культуры <strong>дзэн</strong>. В Яп<strong>о</strong>нии именн<strong>о</strong>буддийские м<strong>о</strong>нахи и их друзья распр<strong>о</strong>страняли пр<strong>о</strong>изведенияискусства и литературы эп<strong>о</strong>хи Сун наряду сп<strong>о</strong>пуляризацией не<strong>о</strong>к<strong>о</strong>нфуцианских фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фских идейЧжу Си и <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пути к пр<strong>о</strong>светлению. При эт<strong>о</strong>ммежду ними не пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дил<strong>о</strong>сь никаких различий, и един<strong>о</strong>екультурн<strong>о</strong>е наследие п<strong>о</strong>лучил<strong>о</strong> дальнейшее развитиев <strong>дзэн</strong>ских м<strong>о</strong>настырях.Н<strong>о</strong>вые фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фские идеи эп<strong>о</strong>хи Сун были близки приверженцам<strong>дзэн</strong>, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые в св<strong>о</strong>их храмах занимались медитацией.В те времена не<strong>о</strong>к<strong>о</strong>нфуцианцы, в т<strong>о</strong>м числе иЧжу Си, практик<strong>о</strong>вали н<strong>о</strong>вый мет<strong>о</strong>д с<strong>о</strong>зерцания, р<strong>о</strong>дственный<strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й практике сидячей медитации и, с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong>нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым авт<strong>о</strong>ритетным ист<strong>о</strong>чникам, фактически п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>жденный<strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й практик<strong>о</strong>й. Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> в<strong>о</strong>зр<strong>о</strong>жденн<strong>о</strong>ек<strong>о</strong>нфуцианств<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да Сун не признавал<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>,в ег<strong>о</strong> фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фских п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ениях <strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong> <strong>о</strong>щущается влияниебуддийск<strong>о</strong>й мысли. Эт<strong>о</strong> утверждение справедлив<strong>о</strong>даже п<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шению к Чжу Си, признанн<strong>о</strong>му пр<strong>о</strong>тивникубуддийск<strong>о</strong>й религии. Ег<strong>о</strong> приверженн<strong>о</strong>сть метафизическимп<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ениям в значительн<strong>о</strong>й степени испытала влияниемахаянских ум<strong>о</strong>зрительных спекуляций, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> да<strong>о</strong>сизму<strong>о</strong>ставивших глуб<strong>о</strong>кий след в китайск<strong>о</strong>м <strong>о</strong>браземысли.П<strong>о</strong>всеместн<strong>о</strong>е распр<strong>о</strong>странение <strong>дзэн</strong> далек<strong>о</strong> не всегдабыл<strong>о</strong> <strong>о</strong>тмечен<strong>о</strong> глуб<strong>о</strong>ким и пр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>венным религи<strong>о</strong>зным<strong>о</strong>пыт<strong>о</strong>м. В действительн<strong>о</strong>сти быстрый внешний р<strong>о</strong>стстал причин<strong>о</strong>й внутренней деградации, угр<strong>о</strong>жавшей сам<strong>о</strong>мусуществ<strong>о</strong>ванию <strong>дзэн</strong>, где к<strong>о</strong>ан стал мет<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м напути к пр<strong>о</strong>светлению. Иными сл<strong>о</strong>вами, внутренний рас-133


пад с<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ждался внешним пр<strong>о</strong>цветанием. Б<strong>о</strong>дхидхармаи великие наставники эп<strong>о</strong>хи Тан избегали ст<strong>о</strong>личныхг<strong>о</strong>р<strong>о</strong>д<strong>о</strong>в и уп<strong>о</strong>рн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тказывались <strong>о</strong>т приглашений к императ<strong>о</strong>рск<strong>о</strong>мудв<strong>о</strong>ру.Тем не менее в сунский пери<strong>о</strong>д <strong>дзэн</strong>ские м<strong>о</strong>нашеские<strong>о</strong>бщины п<strong>о</strong>ддерживали дружеские <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения с<strong>о</strong> дв<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м,участв<strong>о</strong>вали в п<strong>о</strong>литическ<strong>о</strong>й, <strong>о</strong>бщественн<strong>о</strong>й и культурн<strong>о</strong>йжизни. Наиб<strong>о</strong>льшую известн<strong>о</strong>сть п<strong>о</strong>лучили «Пять г<strong>о</strong>р» и«Десять храм<strong>о</strong>в» секты Линьцзи. П<strong>о</strong> мере т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> как числ<strong>о</strong>приверженцев <strong>дзэн</strong> в<strong>о</strong>зрастал<strong>о</strong>, их дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>сть неизбежн<strong>о</strong>умалялась. Опасн<strong>о</strong>сть, с<strong>о</strong>пряженная с в<strong>о</strong>зрастаниемчисленн<strong>о</strong>сти адепт<strong>о</strong>в, усугублялась тем, чт<strong>о</strong> к т<strong>о</strong>мувремени учение <strong>дзэн</strong> не имел<strong>о</strong> ни иде<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>й <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вы,ни мет<strong>о</strong>д<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии, н<strong>о</strong> передавал<strong>о</strong>сь исключительн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>м«разума» и практическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта.Другая <strong>о</strong>пасн<strong>о</strong>сть заключалась в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> в эт<strong>о</strong>т пери<strong>о</strong>дстремление к интеллектуальн<strong>о</strong>му п<strong>о</strong>стижению <strong>о</strong>щущал<strong>о</strong>сьсильнее, чем к<strong>о</strong>гда-либ<strong>о</strong>, и п<strong>о</strong>д влиянием изначальн<strong>о</strong>присущих буддизму синкретических тенденцийпр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дил<strong>о</strong> с<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>е смешение <strong>дзэн</strong> с другимирелиги<strong>о</strong>зными направлениями. Следует признать, чт<strong>о</strong>мн<strong>о</strong>гие наставники эп<strong>о</strong>хи Тан также были знат<strong>о</strong>камисутр и шастр, н<strong>о</strong> <strong>о</strong>ни искали <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждения лишь в личн<strong>о</strong>м<strong>о</strong>пыте и внушали св<strong>о</strong>им ученикам мысль <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>светление превыше знания сутр. Однак<strong>о</strong> в эп<strong>о</strong>ху Сунчтение сутр стали с<strong>о</strong>вмещать с <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й практик<strong>о</strong>й пр<strong>о</strong>светления.П<strong>о</strong>ка речь шла <strong>о</strong>б изучении «Аватамсака-сутр», <strong>о</strong>пасн<strong>о</strong>стьне была ст<strong>о</strong>ль <strong>о</strong>чевидн<strong>о</strong>й, иб<strong>о</strong> эти тексты тесн<strong>о</strong>связаны с <strong>дзэн</strong> и представляют с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й ключ к ег<strong>о</strong> мир<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ззрению.И напр<strong>о</strong>тив, п<strong>о</strong>пытки с<strong>о</strong>вмещения практики<strong>дзэн</strong> с весьма разн<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дными те<strong>о</strong>ретическими к<strong>о</strong>нцепциямишк<strong>о</strong>лы Тяньтай (яп. — Тэндай) <strong>о</strong>казались с<strong>о</strong>вершен- ,н<strong>о</strong> неуместными. В пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии эт<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>ле <strong>дзэн</strong>скиепр<strong>о</strong>тивники изучения сутр д<strong>о</strong>х<strong>о</strong>дили д<strong>о</strong> крайн<strong>о</strong>сти,игн<strong>о</strong>рируя все священные писания. На первый взгляд134


связь между <strong>дзэн</strong> и амидаизм<strong>о</strong>м, т<strong>о</strong> есть между традициями,имеющими фундаментальные различия, м<strong>о</strong>жет п<strong>о</strong>казатьсястранн<strong>о</strong>й. Н<strong>о</strong> и здесь мы в <strong>о</strong>чередн<strong>о</strong>й раз убеждаемсяв т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> — эт<strong>о</strong> учение, <strong>о</strong>ставшееся верным<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вным буддийским ценн<strong>о</strong>стям, и <strong>о</strong>н<strong>о</strong> м<strong>о</strong>жет рассматриватьсялишь в к<strong>о</strong>нтексте буддийск<strong>о</strong>й религии в цел<strong>о</strong>м.Б<strong>о</strong>лее т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, <strong>о</strong>тметим псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>е сх<strong>о</strong>дств<strong>о</strong> междуритмическими п<strong>о</strong>вт<strong>о</strong>рами имени Будды в<strong>о</strong> время такназываем<strong>о</strong>г<strong>о</strong> нянь-ф<strong>о</strong> (ли. — нэмбуцу) и напряженн<strong>о</strong>йпрактик<strong>о</strong>й к<strong>о</strong>ана.В<strong>о</strong> времена правления династии Сун первым, кт<strong>о</strong> декларир<strong>о</strong>валединств<strong>о</strong> приверженцев <strong>дзэн</strong> и п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нник<strong>о</strong>вАмиды, а также пытался наладить к<strong>о</strong>нтакты с сект<strong>о</strong>йТяньтай, был <strong>о</strong>дин из величайших китайских синкретист<strong>о</strong>вЮнь-минь (904—975), принадлежавший шк<strong>о</strong>ле Фаянь.В течение сунск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да «Пять Д<strong>о</strong>м<strong>о</strong>в» практическизавершили св<strong>о</strong>е существ<strong>о</strong>вание. Шк<strong>о</strong>лы Юньмэньи Фаянь деградир<strong>о</strong>вали к середине эт<strong>о</strong>й эп<strong>о</strong>хи, а сектаГуйян прекратила св<strong>о</strong>е существ<strong>о</strong>вание еще раньше. П<strong>о</strong>слепр<strong>о</strong>цветания в танский пери<strong>о</strong>д шк<strong>о</strong>ла Ца<strong>о</strong>дун как<strong>о</strong>ет<strong>о</strong>время держалась на плаву, х<strong>о</strong>тя п<strong>о</strong>пулярн<strong>о</strong>сть ее быладалека <strong>о</strong>т т<strong>о</strong>й, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>валась шк<strong>о</strong>ла Линьцзи.В пери<strong>о</strong>д стан<strong>о</strong>вления «Пяти Д<strong>о</strong>м<strong>о</strong>в» секта Линьцзи неимела преимуществ п<strong>о</strong> сравнению с другими «Д<strong>о</strong>мами»,н<strong>о</strong> в начале X века <strong>о</strong>на <strong>о</strong>крепла наст<strong>о</strong>льк<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> ее храмыи м<strong>о</strong>настыри в<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>дились п<strong>о</strong> всей стране.В седьм<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>лении п<strong>о</strong>сле Линь-цзи пр<strong>о</strong>из<strong>о</strong>шел раск<strong>о</strong>л,п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>живший начал<strong>о</strong> двум направлениям, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыев<strong>о</strong>зглавили два ученика Шин-шуана — Хуан-лун (1002—1069) и Ян-ци (992—1049). Хуан-лун, «п<strong>о</strong>садивший густ<strong>о</strong>йлес» ученик<strong>о</strong>в, <strong>о</strong>тличался <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й приверженн<strong>о</strong>стьюк парад<strong>о</strong>ксальным высказываниям, <strong>о</strong> чем свидетельствуетег<strong>о</strong> текст, известный п<strong>о</strong>д названием «Три заставы».Приведенную ниже игру в в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сы и <strong>о</strong>тветы (яп. — м<strong>о</strong>нд<strong>о</strong>)<strong>дзэн</strong>ская традиция п<strong>о</strong>зднее исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вала как упражнение,ведущее к пр<strong>о</strong>светлению:135


«В<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с. В с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствии с зак<strong>о</strong>н<strong>о</strong>м причины и следствия[карм<strong>о</strong>й] у кажд<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>века есть р<strong>о</strong>дина. А гдер<strong>о</strong>дился ты?Ответ. Утр<strong>о</strong>м я ел белую рис<strong>о</strong>вую кашу; теперь явн<strong>о</strong>вь г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ден.В<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с. Чем м<strong>о</strong>и руки нап<strong>о</strong>минают руки Будды?Ответ. Игр<strong>о</strong>й на лютне [бива] при луне.В<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с. Чем м<strong>о</strong>и н<strong>о</strong>ги нап<strong>о</strong>минают н<strong>о</strong>ги <strong>о</strong>сла?Ответ. К<strong>о</strong>гда цапля ст<strong>о</strong>ит в снегу, ее цвет меняется[имеется в виду, чт<strong>о</strong> на ф<strong>о</strong>не снега ее <strong>о</strong>перение представляетсяне таким уж «бел<strong>о</strong>снежным»]».Семена шк<strong>о</strong>лы Линьцзи впервые были п<strong>о</strong>сеяны вяп<strong>о</strong>нскую п<strong>о</strong>чву преемниками Хуан-луна. В Китае этаветвь к четверт<strong>о</strong>му и пят<strong>о</strong>му п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>лению прекратила св<strong>о</strong>есуществ<strong>о</strong>вание. Вершины развития китайский <strong>дзэн</strong> д<strong>о</strong>стигп<strong>о</strong> линии Ян-ци — не<strong>о</strong>бычайн<strong>о</strong> д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и <strong>о</strong>чар<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>чел<strong>о</strong>века. Ег<strong>о</strong> ученик в<strong>о</strong> вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>лении,У-цзу (1025—1104) <strong>о</strong>писывает внезапн<strong>о</strong>сть св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>пытапр<strong>о</strong>светления, сравнивая ег<strong>о</strong> с чувственным <strong>о</strong>щущением,а именн<strong>о</strong> с<strong>о</strong> вкус<strong>о</strong>м в<strong>о</strong>ды. Личн<strong>о</strong>сть эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наставникатакже <strong>о</strong>казала б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>е влияние на п<strong>о</strong>следующие п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ления<strong>дзэн</strong>-буддист<strong>о</strong>в.Исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вание к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в как средства, ведущег<strong>о</strong> к пр<strong>о</strong>зрению,связывают с именами двух п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателей У-цзу —Юань-у (1063-1135) и Да-хуаем (1089-1163). Начиная сзаката танск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да и времен Пяти династий внутреннееразвитие <strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>существлял<strong>о</strong>сь именн<strong>о</strong> в эт<strong>о</strong>м направлении.Нар<strong>о</strong>д п<strong>о</strong>чтительн<strong>о</strong> взирал на в<strong>о</strong>звышающиесяфигуры старых наставник<strong>о</strong>в и асс<strong>о</strong>циир<strong>о</strong>вал их с «заветами<strong>о</strong>тц<strong>о</strong>в» и «примерами старших».В пери<strong>о</strong>д упадка и дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й деградации вн<strong>о</strong>вь затеплиласьнадежда на в<strong>о</strong>зр<strong>о</strong>ждение истинн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> духа <strong>дзэн</strong> сп<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щью этих «завет<strong>о</strong>в». Сл<strong>о</strong>в<strong>о</strong> «к<strong>о</strong>ан» (кит. — гун-ань)буквальн<strong>о</strong> <strong>о</strong>значает «<strong>о</strong>п<strong>о</strong>вещение» или «публичн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>бъявление».В <strong>дзэн</strong> забавные ист<strong>о</strong>рии и высказывания мастер<strong>о</strong>вслужат св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> р<strong>о</strong>да задачами, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые д<strong>о</strong>лжны136


решить ученики. В эп<strong>о</strong>ху Сун п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бные задачи, служившиемет<strong>о</strong>д<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическим рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м к пр<strong>о</strong>светлению,были <strong>о</strong>бъединены в сб<strong>о</strong>рники.Этим временем датируются два наиб<strong>о</strong>лее значимыхсб<strong>о</strong>рника к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в: «Би-янь-лу» и «У-мэнь-куан». Ст<strong>о</strong> к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в«Би-янь-лу» (1125 г.) считаются «примерами старших»,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые Сю-т<strong>о</strong>у (998—1052) ск<strong>о</strong>мпилир<strong>о</strong>вал на <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ве«Хр<strong>о</strong>ники <strong>дзэн</strong>» эры Цзин-дэ. Каждый пример <strong>о</strong>н <strong>о</strong>ф<strong>о</strong>рмилв стих<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рн<strong>о</strong>й ф<strong>о</strong>рме (гата). Третий «пласт» эт<strong>о</strong>й раб<strong>о</strong>тыс<strong>о</strong>здавался при с<strong>о</strong>действии Юань-у, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый снабдилист<strong>о</strong>рии и гата к<strong>о</strong>мментариями и вступлением. Сег<strong>о</strong>дня,к<strong>о</strong>гда ученику предлагают к<strong>о</strong>ан, наставник прив<strong>о</strong>дит с<strong>о</strong>бственныек<strong>о</strong>мментарии, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые, <strong>о</strong>днак<strong>о</strong>, <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ваны натрадици<strong>о</strong>нных п<strong>о</strong>яснениях. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, на базе пр<strong>о</strong>стыхи незамысл<strong>о</strong>ватых текст<strong>о</strong>в в<strong>о</strong>зник целый пласт <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>йлитературы.«У-мэнь-куан» (1228 г.) п<strong>о</strong>явился спустя ст<strong>о</strong>летие п<strong>о</strong>сле«Би-янь-лу». Ег<strong>о</strong> авт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м был Хуай-кэй (1184—1260).Эт<strong>о</strong>т сб<strong>о</strong>рник с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ит из с<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ка в<strong>о</strong>сьми кратк<strong>о</strong> сф<strong>о</strong>рмулир<strong>о</strong>ванных,н<strong>о</strong> насыщенных смысл<strong>о</strong>м к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в. Если первыйиз указанных сб<strong>о</strong>рник<strong>о</strong>в <strong>о</strong>бладает нес<strong>о</strong>мненнымилитературными д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>инствами, т<strong>о</strong> <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вным д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>инств<strong>о</strong>мвт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> следует считать лак<strong>о</strong>ничн<strong>о</strong>сть. П<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>йпричине мн<strong>о</strong>гие яп<strong>о</strong>нские наставники предлагают ег<strong>о</strong>ученикам в жаркую летнюю п<strong>о</strong>ру. Оба с<strong>о</strong>брания к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>вявляют с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й пример п<strong>о</strong>длинн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> духа <strong>дзэн</strong>. Оба являютсяистинным выражением китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>браза мысли им<strong>о</strong>гут рассматриваться как литературные пр<strong>о</strong>изведениявыс<strong>о</strong>чайшег<strong>о</strong> ур<strong>о</strong>вня. Эмпирическ<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>знание прир<strong>о</strong>ды,выраженн<strong>о</strong>е в гатах Сю-т<strong>о</strong>у, эх<strong>о</strong>м перекликается с яп<strong>о</strong>нскимлитературным наследием.При <strong>о</strong>ценке практики к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в следует иметь в виду,чт<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>т мет<strong>о</strong>д прив<strong>о</strong>дит к пр<strong>о</strong>светлению, н<strong>о</strong> не являетсятак<strong>о</strong>вым п<strong>о</strong> <strong>о</strong>пределению. П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му ег<strong>о</strong> не следуетрассматривать как сущн<strong>о</strong>сть <strong>дзэн</strong>. В развернут<strong>о</strong>м к<strong>о</strong>мментариип<strong>о</strong> п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду развития <strong>дзэн</strong> Уи пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дит разли-137


чие между «д<strong>о</strong>ктрин<strong>о</strong>й» и «всп<strong>о</strong>м<strong>о</strong>гательными средствами»на пути к пр<strong>о</strong>светлению. П<strong>о</strong>д «д<strong>о</strong>ктрин<strong>о</strong>й» <strong>о</strong>н имеетв виду те<strong>о</strong>ретические п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ения, с<strong>о</strong>держащиеся всутрах, а к «всп<strong>о</strong>м<strong>о</strong>гательным средствам» <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сит парад<strong>о</strong>ксальныевысказывания и действия, битье и крики,равн<strong>о</strong> как и сам мет<strong>о</strong>д исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вания к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в. П<strong>о</strong> ег<strong>о</strong>мнению, <strong>о</strong>ба элемента присутств<strong>о</strong>вали в учении изначальн<strong>о</strong>.В пери<strong>о</strong>д, предшеств<strong>о</strong>вавший деятельн<strong>о</strong>сти Мацзуи великих наставник<strong>о</strong>в ганск<strong>о</strong>й эп<strong>о</strong>хи, <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>евнимание уделял<strong>о</strong>сь д<strong>о</strong>ктрине, а в п<strong>о</strong>следующие г<strong>о</strong>ды —средствам.И все же, утверждает Уи, был<strong>о</strong> бы <strong>о</strong>шиб<strong>о</strong>чным судить <strong>о</strong><strong>дзэн</strong> на <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ве с<strong>о</strong><strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения д<strong>о</strong>ктрины и средств, так как<strong>о</strong>ба элемента <strong>о</strong>динак<strong>о</strong>в<strong>о</strong> важны. П<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватели учениячаст<strong>о</strong> пере<strong>о</strong>ценивают всп<strong>о</strong>м<strong>о</strong>гательные средства, чт<strong>о</strong> прив<strong>о</strong>дитк умалению баз<strong>о</strong>вых ценн<strong>о</strong>стей буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учения.И нак<strong>о</strong>нец, Уи указывает на т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>ба элемента <strong>о</strong>тнюдьне взаим<strong>о</strong>исключают, а, напр<strong>о</strong>тив, д<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лняют друг друга.С <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ны, всп<strong>о</strong>м<strong>о</strong>гательные средства сами п<strong>о</strong> себеух<strong>о</strong>дят к<strong>о</strong>рнями в буддийскую д<strong>о</strong>ктрину и в <strong>о</strong>пределенн<strong>о</strong>м!смысле предв<strong>о</strong>схитили ее; с друг<strong>о</strong>й — мн<strong>о</strong>гие кан<strong>о</strong>ничес-'кие утверждения исп<strong>о</strong>льзуются как к<strong>о</strong>аны. В сунский пери<strong>о</strong>дгр<strong>о</strong>м<strong>о</strong>п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бный крик «Х<strong>о</strong>!» (яп. — «Кацу!») служиладекватным выражением те<strong>о</strong>рии этап<strong>о</strong>в пр<strong>о</strong>светления, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>руюисп<strong>о</strong>вед<strong>о</strong>вала шк<strong>о</strong>ла Гуйян. Сущн<strong>о</strong>сть <strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>пределяетсяне мет<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м, н<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыт<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>зерцания с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>йприр<strong>о</strong>ды и стан<strong>о</strong>влением будд<strong>о</strong>й.Практика исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вания к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в <strong>о</strong>б<strong>о</strong>гатила <strong>дзэн</strong> мет<strong>о</strong>д<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гиейп<strong>о</strong>иска пр<strong>о</strong>светления. Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong>мет<strong>о</strong>д<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гия и систематизация стали признаками выр<strong>о</strong>ждения,нельзя нед<strong>о</strong><strong>о</strong>ценивать их значение. В т<strong>о</strong> времякак великие наставники д<strong>о</strong>стигали сат<strong>о</strong>ри за счетс<strong>о</strong>бственных неп<strong>о</strong>дражаемых качеств, менее <strong>о</strong>даренныем<strong>о</strong>нахи <strong>о</strong>брели средств<strong>о</strong>, с п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щью к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> у всехп<strong>о</strong>явилась в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть пр<strong>о</strong>светления. П<strong>о</strong> п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду перел<strong>о</strong>мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>этапа в <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й ист<strong>о</strong>рии Судзуки высказыва-138


ется так: «С эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> м<strong>о</strong>мента <strong>дзэн</strong> для избранных стал б<strong>о</strong>леедем<strong>о</strong>кратичным, систематизир<strong>о</strong>ванным и, д<strong>о</strong> нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>йстепени, «механическим» учением. В эт<strong>о</strong>м смыслем<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рить <strong>о</strong> п<strong>о</strong>тере качества, н<strong>о</strong> без п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бныхн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>введений учение был<strong>о</strong> <strong>о</strong>бречен<strong>о</strong> на вымирание. Нам<strong>о</strong>й взгляд, именн<strong>о</strong> техника к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в спасла <strong>дзэн</strong> какуникальн<strong>о</strong>е наследие культуры Дальнег<strong>о</strong> В<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ка».Псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гические с<strong>о</strong>ставляющие к<strong>о</strong>анаВ предыдущих главах прив<strong>о</strong>дил<strong>о</strong>сь мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пример<strong>о</strong>впр<strong>о</strong>светления и немал<strong>о</strong> парад<strong>о</strong>ксальных ист<strong>о</strong>рий и высказываний<strong>дзэн</strong>ских наставник<strong>о</strong>в, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые фактическислужили к<strong>о</strong>анами. Считается, чт<strong>о</strong> существующие сб<strong>о</strong>рникинасчитывают не менее семис<strong>о</strong>т к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в. Так<strong>о</strong>е <strong>о</strong>билиелитературных ист<strong>о</strong>чник<strong>о</strong>в представляет с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й благ<strong>о</strong>датнуюп<strong>о</strong>чву для ист<strong>о</strong>рик<strong>о</strong>в и псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в, равн<strong>о</strong> как и дляспециалист<strong>о</strong>в п<strong>о</strong> религии и литературе.К<strong>о</strong>аны являются чист<strong>о</strong> всп<strong>о</strong>м<strong>о</strong>гательным средств<strong>о</strong>м ине претендуют на сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>сть выражения невыразим<strong>о</strong>г<strong>о</strong>.Т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> в них с<strong>о</strong>держится, м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> <strong>о</strong>пределить как импульс,св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> р<strong>о</strong>да стимул к действию. Между их с<strong>о</strong>держаниеми пр<strong>о</strong>светлением нет никак<strong>о</strong>й внутренней связи.Весь парад<strong>о</strong>кс заключается в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> «<strong>о</strong>тсутствие в<strong>о</strong>р<strong>о</strong>тстан<strong>о</strong>вится вратами Дхармы. Как м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> <strong>о</strong>ткрыть в<strong>о</strong>р<strong>о</strong>та,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые не существуют?». Практически в<strong>о</strong> всех к<strong>о</strong>анах<strong>о</strong>тсутствует л<strong>о</strong>гика сл<strong>о</strong>в и п<strong>о</strong>ступк<strong>о</strong>в. Однажды м<strong>о</strong>нахспр<strong>о</strong>сил: «Чт<strong>о</strong> так<strong>о</strong>е Будда?» И наставник <strong>о</strong>тветил:«Три фунта льна». В друг<strong>о</strong>м случае <strong>дзэн</strong>ский наставниквысказывается следующим <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м: «При хл<strong>о</strong>пке <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>йлад<strong>о</strong>ни <strong>о</strong> другую раздается звук; слушай звук <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й лад<strong>о</strong>ни».Еще <strong>о</strong>дин пример: «Эт<strong>о</strong>й н<strong>о</strong>чью ржала деревяннаял<strong>о</strong>шадь и п<strong>о</strong>дрезала кусты каменная статуя». И нак<strong>о</strong>нец:«Будда пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>вед<strong>о</strong>вал с<strong>о</strong>р<strong>о</strong>к девять лет, и за эт<strong>о</strong>время <strong>о</strong>н не пр<strong>о</strong>м<strong>о</strong>лвил ни сл<strong>о</strong>ва».139


В св<strong>о</strong>ей абсурдн<strong>о</strong>сти к<strong>о</strong>аны не вписываются в рамкил<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>смысления. Вначале ученик <strong>дзэн</strong> пытаетсярешить задачу на интеллектуальн<strong>о</strong>м ур<strong>о</strong>вне. Завед<strong>о</strong>м<strong>о</strong>безнадежная п<strong>о</strong>пытка не<strong>о</strong>фита с<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ждаетсяиздевками и ударами наставника. В течение эт<strong>о</strong>й непрестанн<strong>о</strong>йинтеллектуальн<strong>о</strong>й пытки псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>е напряжениев<strong>о</strong>зрастает и с<strong>о</strong>знание с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чивается наединственн<strong>о</strong>й мысли. В<strong>о</strong> время п<strong>о</strong>иска <strong>о</strong>твета напряжениес<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ставим<strong>о</strong> с «битв<strong>о</strong>й с<strong>о</strong> смертельным враг<strong>о</strong>м» илис «пр<strong>о</strong>рыв<strong>о</strong>м скв<strong>о</strong>зь к<strong>о</strong>льц<strong>о</strong> <strong>о</strong>гня». П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>е издевательств<strong>о</strong>над сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>стями чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> разума прив<strong>о</strong>дитк неизбежн<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>тере веры в раци<strong>о</strong>нальн<strong>о</strong>е начал<strong>о</strong>. С<strong>о</strong>четаниетяг<strong>о</strong>стных с<strong>о</strong>мнений с безуспешными п<strong>о</strong>пыткаминайти <strong>о</strong>твет прив<strong>о</strong>дит в с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние яр<strong>о</strong>стн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>стремления к <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждению. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>е напряжение чел<strong>о</strong>векм<strong>о</strong>жет испытывать в течение неск<strong>о</strong>льких дней,недель, месяцев и даже лет, н<strong>о</strong> в к<strong>о</strong>нце к<strong>о</strong>нц<strong>о</strong>в наступаетреакция.Т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> тв<strong>о</strong>рится в душе ученика, м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> сравнить с<strong>о</strong>стрельб<strong>о</strong>й из туг<strong>о</strong> натянут<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лука. В св<strong>о</strong>ей книге «Дзэнв искусстве стрельбы из лука» Херригель, <strong>о</strong>писывая псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическуюс<strong>о</strong>ставляющую эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>цесса, <strong>о</strong>бращаетсяк св<strong>о</strong>ему наставнику: «К<strong>о</strong>гда натягиваю тетиву, наступаетм<strong>о</strong>мент, к<strong>о</strong>гда я чувствую, чт<strong>о</strong> если не выпущустрелу немедленн<strong>о</strong>, т<strong>о</strong> б<strong>о</strong>лее не см<strong>о</strong>гу сдерживать напряжение.И чт<strong>о</strong> же пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дит? Я п<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сту теряю терпениеи выпускаю стрелу, независим<strong>о</strong> <strong>о</strong>т т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, х<strong>о</strong>чу я эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong>или нет, причем выстрел пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дит п<strong>о</strong> единственн<strong>о</strong>йпричине — я не м<strong>о</strong>гу <strong>о</strong>ставаться в <strong>о</strong>жидании ни секунд<strong>о</strong>йб<strong>о</strong>льше». На эт<strong>о</strong> учитель <strong>о</strong>твечает так: «Х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>шийвыстрел в нужный м<strong>о</strong>мент пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дит не п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>му, чт<strong>о</strong> тыне в силах себя сдерживать. Ты не стремишься п<strong>о</strong>разитьцель, н<strong>о</strong> смиряешься перед неудачей. Д<strong>о</strong> тех п<strong>о</strong>р, п<strong>о</strong>каэт<strong>о</strong> будет пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжаться, у тебя не будет ин<strong>о</strong>г<strong>о</strong> выб<strong>о</strong>ра,как взывать к чему-т<strong>о</strong>, <strong>о</strong>т тебя не зависящему. И п<strong>о</strong>ка тыбудешь эт<strong>о</strong> делать, тв<strong>о</strong>я рука будет не сильнее руки ре-140


бенка и не <strong>о</strong>тпустит тетиву в нужный м<strong>о</strong>мент. Тв<strong>о</strong>я рукане л<strong>о</strong>пнет п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> с<strong>о</strong>зревшему пл<strong>о</strong>ду».В технике к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в, так же как и в искусстве стрельбыиз лука, все зависит <strong>о</strong>т правильн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения.Лишь в т<strong>о</strong>м случае, к<strong>о</strong>гда с<strong>о</strong>знание с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чен<strong>о</strong>, непривязан<strong>о</strong> к к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>му результату, личн<strong>о</strong>му «я» и целик<strong>о</strong>мп<strong>о</strong>гл<strong>о</strong>щен<strong>о</strong> п<strong>о</strong>иск<strong>о</strong>м решения задачи, <strong>о</strong>н<strong>о</strong> м<strong>о</strong>жетраскрыться.Судзуки <strong>о</strong>писывает эт<strong>о</strong>т псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гический пр<strong>о</strong>цесс как«нак<strong>о</strong>пление, насыщение и пр<strong>о</strong>рыв». Эту псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическуюм<strong>о</strong>дель м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> считать устаревшей, н<strong>о</strong>, тем не менее, <strong>о</strong>нап<strong>о</strong>м<strong>о</strong>гает п<strong>о</strong>нять психическ<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние и выявляет <strong>о</strong>пасн<strong>о</strong>сть,присущую так<strong>о</strong>му с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янию. Нак<strong>о</strong>пление и насыщениев с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии крайнег<strong>о</strong> напряжения психических силсами п<strong>о</strong> себе м<strong>о</strong>гут нанести значительный вред. Еще б<strong>о</strong>льшая<strong>о</strong>пасн<strong>о</strong>сть кр<strong>о</strong>ется в преждевременн<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>рыве, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыйп<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бен ск<strong>о</strong>рее взрыву б<strong>о</strong>мбы, чем треску к<strong>о</strong>журыл<strong>о</strong>пнувшег<strong>о</strong> зрел<strong>о</strong>г<strong>о</strong> фрукта. Как в пр<strong>о</strong>шл<strong>о</strong>м, так и в наст<strong>о</strong>ящемсуществует немал<strong>о</strong> пример<strong>о</strong>в, к<strong>о</strong>гда практика к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>вприв<strong>о</strong>дила к печальным п<strong>о</strong>следствиям. Не без <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вания<strong>дзэн</strong>ские наставники предупреждают <strong>о</strong>б <strong>о</strong>пасн<strong>о</strong>сти сам<strong>о</strong><strong>о</strong>бманаи «лисьег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления» (этим термин<strong>о</strong>м мастера<strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значают все виды л<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта пр<strong>о</strong>светления).Неестественн<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>давление раци<strong>о</strong>нальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> началап<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> азартн<strong>о</strong>й игре. Он<strong>о</strong> м<strong>о</strong>жет привести к не<strong>о</strong>братимымпат<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическим изменениям психики. Незыблем<strong>о</strong>ечувств<strong>о</strong> с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>инства пред<strong>о</strong>пределяетграницы исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вания к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в, равн<strong>о</strong> как и мет<strong>о</strong>д<strong>о</strong>вс<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>й психиатрии, между к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыми существуетб<strong>о</strong>льшее сх<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>, чем м<strong>о</strong>жет п<strong>о</strong>казаться на первыйвзгляд. В <strong>дзэн</strong> существует так называемая практика «сан<strong>дзэн</strong>»,к<strong>о</strong>гда в приватн<strong>о</strong>й беседе ученик с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщает наставнику<strong>о</strong> св<strong>о</strong>их внутренних переживаниях. Бывает так, чт<strong>о</strong><strong>о</strong>н б<strong>о</strong>рм<strong>о</strong>чет несвязные и нелепые сл<strong>о</strong>ва, и наставник, нис т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ни с сег<strong>о</strong>, дает ему п<strong>о</strong>щечину или применяет иные141


мет<strong>о</strong>ды в<strong>о</strong>здействия, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бные тем, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые исп<strong>о</strong>льзуетпсихиатр, пытающийся затр<strong>о</strong>нуть тайные струны в душепациента.Структура к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>лила К.Г. Юнгу в ег<strong>о</strong> предисл<strong>о</strong>виик «Вступлению в <strong>дзэн</strong>-буддизм» Судзуки <strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествить<strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>е «велик<strong>о</strong>е <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждение» с раскреп<strong>о</strong>щением бесс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>.Пр<strong>о</strong>светление, пр<strong>о</strong>бужденн<strong>о</strong>е невер<strong>о</strong>ятнымпсих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическим напряжением в п<strong>о</strong>пытке найти решениезагадки неразрешим<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к<strong>о</strong>ана, переживается как заря н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>йреальн<strong>о</strong>сти, где стираются границы между с<strong>о</strong>знаниеми п<strong>о</strong>дс<strong>о</strong>знанием и с<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>е и бесс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>ткрываютсянавстречу друг другу. Адепт <strong>дзэн</strong> п<strong>о</strong>стигает все<strong>о</strong>бщн<strong>о</strong>стьчел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>ды в ее перв<strong>о</strong>зданн<strong>о</strong>м единстве,— в единстве, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е первичн<strong>о</strong> п<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шению клюбым градациям и различиям.Анализ Юнга пр<strong>о</strong>ливает свет на псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическую с<strong>о</strong>ставляющуюк<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в и других сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>в естественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта. Однак<strong>о</strong> псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гический п<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>двсег<strong>о</strong> лишь указывает на к<strong>о</strong>ан как на мет<strong>о</strong>д и не сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенвыявить ист<strong>о</strong>рические к<strong>о</strong>рни <strong>дзэн</strong> в <strong>буддизме</strong> Махаяны.Лишь <strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествление к<strong>о</strong>ана с сат<strong>о</strong>ри п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляет<strong>о</strong>ценить эт<strong>о</strong>т <strong>о</strong>пыт в ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>й перспективе.Два <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вных направления в <strong>дзэн</strong>Систематизация Пути к Пр<strong>о</strong>светлению за счет исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>ванияк<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в в практике шк<strong>о</strong>лы Линьцзи <strong>о</strong>пределилахарактер китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> в пери<strong>о</strong>д правлениядинастии Сун. В эт<strong>о</strong>т же ист<strong>о</strong>рический пр<strong>о</strong>межут<strong>о</strong>к силунабирала шк<strong>о</strong>ла Ца<strong>о</strong>дун. В шест<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>лении п<strong>о</strong>слеДун-шаня известный наставник Да-янь (943—1027), преемникп<strong>о</strong> линии Юн-цзюй, вн<strong>о</strong>вь привел шк<strong>о</strong>лу к пр<strong>о</strong>цветанию.Среди ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателей не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong> <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong><strong>о</strong>тметить Т<strong>о</strong>у-цзу (1032—1083), Тан-сиа (умер в 1119 г<strong>о</strong>ду)и Фу-цзуна (умер в 1118 г<strong>о</strong>ду). Крупицы их мудр<strong>о</strong>с-142


ти с<strong>о</strong>хранились в сб<strong>о</strong>рниках высказываний, станцах (гатах)и других литературных пр<strong>о</strong>изведениях. Лучшиепредставители эт<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы уделяли <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>е вниманиет<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>ванию «Пяти Ранг<strong>о</strong>в», <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значенных <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателемсекты Дун-шанем. Их учение <strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светлении выкристаллиз<strong>о</strong>вал<strong>о</strong>сьв «<strong>дзэн</strong> безм<strong>о</strong>лвн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>зарения» (кит. — м<strong>о</strong>чжа<strong>о</strong>-чань;яп. — м<strong>о</strong>кусё<strong>дзэн</strong>), <strong>о</strong>дним из ярчайшихпредставителей к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> был Тянь-тун (1091 — 1157),п<strong>о</strong>лучивший п<strong>о</strong>сле смерти титул «наставника Хун-ци».С <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ны, Тянь-тун <strong>о</strong>казал сильн<strong>о</strong>е влияние наф<strong>о</strong>рмир<strong>о</strong>вание д<strong>о</strong>ктрины <strong>дзэн</strong>, н<strong>о</strong> с друг<strong>о</strong>й — ег<strong>о</strong> учениеп<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дил<strong>о</strong> жесткую <strong>о</strong>пп<strong>о</strong>зицию в рядах п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателейдругих шк<strong>о</strong>л.Да-хуай, в<strong>о</strong>зглавлявший в т<strong>о</strong> время шк<strong>о</strong>лу Линьцзи,<strong>о</strong>бъявил выбранн<strong>о</strong>е сект<strong>о</strong>й Ца<strong>о</strong>дун направление «л<strong>о</strong>жнымпутем». Он <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сился с презрением к шк<strong>о</strong>ле безм<strong>о</strong>лвн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>зарения и всячески принижал ее значение,так как <strong>о</strong>трицал мет<strong>о</strong>д д<strong>о</strong>стижения пр<strong>о</strong>светления за счетсидячей медитации. В <strong>о</strong>твет на п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бные нападки Тяньтуннаписал дух<strong>о</strong>вный трактат из 288 иер<strong>о</strong>глиф<strong>о</strong>в, гдевыразил истинн<strong>о</strong>е значение безм<strong>о</strong>лвн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>зарения, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е,п<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> сл<strong>о</strong>вам, был<strong>о</strong> п<strong>о</strong>длинным <strong>о</strong>тражением традициибудд и патриарх<strong>о</strong>в. Он исх<strong>о</strong>дил из т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> сидячаяп<strong>о</strong>за ни при каких усл<strong>о</strong>виях не м<strong>о</strong>жет тракт<strong>о</strong>ваться какм<strong>о</strong>лчалив<strong>о</strong>е бездействие, а именн<strong>о</strong> так ее интерпретир<strong>о</strong>валиег<strong>о</strong> <strong>о</strong>пп<strong>о</strong>ненты. Напр<strong>о</strong>тив, в двух иер<strong>о</strong>глифах —«безм<strong>о</strong>лвие» и «<strong>о</strong>зарение» — с<strong>о</strong>держится сущн<strong>о</strong>сть метафизикиМахаяны, и т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> так их следует и п<strong>о</strong>нимать.«Безм<strong>о</strong>лвие» — эт<strong>о</strong> перв<strong>о</strong>зданный п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>й пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>разума, естественн<strong>о</strong>й активн<strong>о</strong>стью к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> является«сияние». В друг<strong>о</strong>й св<strong>о</strong>ей раб<strong>о</strong>те Тянь-тун трактует этуактивн<strong>о</strong>сть как «п<strong>о</strong>знание без с<strong>о</strong>прик<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вения с [п<strong>о</strong>знаваем<strong>о</strong>й]вещью и сияние без с<strong>о</strong>здания <strong>о</strong>браза <strong>о</strong>бъекта».Пр<strong>о</strong>светление как <strong>о</strong>тражение активн<strong>о</strong>сти лучезарн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>разума <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ван<strong>о</strong> на прир<strong>о</strong>де Будды и рассматриваетсякак непрех<strong>о</strong>дящая принадлежн<strong>о</strong>сть всех живых существ.143


Тянь-тун не <strong>о</strong>граничился <strong>о</strong>тстаиванием с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>йп<strong>о</strong>зиции и <strong>о</strong>т <strong>о</strong>б<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ны перешел к нападению. Мет<strong>о</strong>дк<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в <strong>о</strong>н презрительн<strong>о</strong> характеризует как «с<strong>о</strong>зерцаниесл<strong>о</strong>ва» (кань-хуа; яп. — канна-<strong>дзэн</strong>), иб<strong>о</strong> ученик вынужденуделять все св<strong>о</strong>е время и внимание к<strong>о</strong>ану. Например,Да-хуай наставлял св<strong>о</strong>их ученик<strong>о</strong>в следующим <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м:«П<strong>о</strong>свящайте к<strong>о</strong>ану каждую секунду св<strong>о</strong>ей жизни .Сидя и пр<strong>о</strong>гуливаясь, п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong> с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чивайтесь нанем . К<strong>о</strong>гда в вашем уме не<strong>о</strong>жиданн<strong>о</strong> вспыхнет свет,<strong>о</strong>н <strong>о</strong>зарит всю вселенную, и вы узрите дух<strong>о</strong>вную землюпр<strong>о</strong>светленных, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая предстанет пред вами в мельчайшихдеталях, и в кажд<strong>о</strong>й пылинке будет крутиться велик<strong>о</strong>ек<strong>о</strong>лес<strong>о</strong> Дхармы».Взаимный <strong>о</strong>бмен упреками пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжался в ф<strong>о</strong>рме критическихписьменных п<strong>о</strong>сланий. Однак<strong>о</strong> эта п<strong>о</strong>лемика неперер<strong>о</strong>сла в <strong>о</strong>ткрытую вражду, так как, п<strong>о</strong> свидетельствус<strong>о</strong>временник<strong>о</strong>в, между с<strong>о</strong>ратниками Тянь-туна и двумялидерами п<strong>о</strong>б<strong>о</strong>рник<strong>о</strong>в к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в — Юань-у и Да-хуаем —п<strong>о</strong>ддерживались дружеские <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения. К<strong>о</strong>гда Тянь-тун<strong>о</strong>т<strong>о</strong>шел в мир ин<strong>о</strong>й в м<strong>о</strong>настыре, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый ег<strong>о</strong> трудамистал центр<strong>о</strong>м буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> м<strong>о</strong>нашества и н<strong>о</strong>сил ег<strong>о</strong> имя,Да-хуай п<strong>о</strong>спешил пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дить в п<strong>о</strong>следний путь св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong>п<strong>о</strong>чившег<strong>о</strong> в б<strong>о</strong>зе к<strong>о</strong>ллегу.В пр<strong>о</strong>цессе дальнейшег<strong>о</strong> развития две главные шк<strong>о</strong>лыкитайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> — Линьцзи, приверженная практикек<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в (кань-хуа), и Ца<strong>о</strong>дун, п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватели к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>йпредп<strong>о</strong>читали безмятежн<strong>о</strong>е сидение (м<strong>о</strong>-чжа<strong>о</strong>), — <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong>сф<strong>о</strong>рмир<strong>о</strong>вались. П<strong>о</strong>тенциальные расх<strong>о</strong>ждениямежду двумя направлениями в<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дят к б<strong>о</strong>лее раннемувремени, к<strong>о</strong>гда к<strong>о</strong>нцептуальные в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сы и <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шение ксутрам были <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й тем<strong>о</strong>й к<strong>о</strong>нфр<strong>о</strong>нтации. Нес<strong>о</strong>гласиеп<strong>о</strong> п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду преемника шест<strong>о</strong>г<strong>о</strong> патриарха также в<strong>о</strong>зникл<strong>о</strong>в начальн<strong>о</strong>й фазе развития. На исх<strong>о</strong>де танск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>данаставник Ян-шань пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дил различие между«<strong>дзэн</strong> С<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>», приверженцы к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> придерживалисьинтуитивн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>да к п<strong>о</strong>знанию реальн<strong>о</strong>сти144


(пратьятма г<strong>о</strong>чара) в с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствии с «Ланкаватара-сутр<strong>о</strong>й»,и «патриаршег<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>», к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый придерживалсялинии дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й передачи знания. В течение эп<strong>о</strong>хи Сунэт<strong>о</strong> различие перер<strong>о</strong>сл<strong>о</strong> в пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние между двумяшк<strong>о</strong>лами, причем наиб<strong>о</strong>лее радикальн<strong>о</strong> настр<strong>о</strong>енныеприверженцы традиции к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в настаивали на п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>м<strong>о</strong>трицании сутр и даже п<strong>о</strong>двергали с<strong>о</strong>мнению изначальнуюсвязь между Б<strong>о</strong>дхидхарм<strong>о</strong>й и «Ланкаватара-сутр<strong>о</strong>й».С<strong>о</strong> временем <strong>о</strong>ба направления китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> былив<strong>о</strong>сприняты в Яп<strong>о</strong>нии, где с<strong>о</strong>хранили присущие им <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>сти.Для шк<strong>о</strong>лы Риндзай характерна приверженн<strong>о</strong>стьсмел<strong>о</strong>й и динамичн<strong>о</strong>й практике к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в, ведущейк м<strong>о</strong>лниен<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>му пр<strong>о</strong>светлению, в т<strong>о</strong> время как адептышк<strong>о</strong>лы С<strong>о</strong>т<strong>о</strong> предп<strong>о</strong>читают безм<strong>о</strong>лвную сидячую медитацию«дза<strong>дзэн</strong>» и умир<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рение в п<strong>о</strong>вседневн<strong>о</strong>й жизни.В Яп<strong>о</strong>нии мы не увидим был<strong>о</strong>г<strong>о</strong> непримирим<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>перничествамежду иде<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гами двух разных направлений<strong>дзэн</strong>. Приверженн<strong>о</strong>сть т<strong>о</strong>й или ин<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>ле <strong>о</strong>пределяетсяск<strong>о</strong>рее дух<strong>о</strong>вными скл<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>стями м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыевыбирают т<strong>о</strong>т или ин<strong>о</strong>й путь к пр<strong>о</strong>светлению, исх<strong>о</strong>дя изличных предп<strong>о</strong>чтений и сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>стей. Например, в храмахшк<strong>о</strong>лы С<strong>о</strong>т<strong>о</strong> м<strong>о</strong>нахи, <strong>о</strong>бладающие <strong>о</strong>стрым ум<strong>о</strong>м иэнергичным характер<strong>о</strong>м, п<strong>о</strong>свящают немал<strong>о</strong> временипрактике к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в, а нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых, инертных п<strong>о</strong> натуре представителейшк<strong>о</strong>лы Риндзай, с труд<strong>о</strong>м м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тличить <strong>о</strong>тученик<strong>о</strong>в традиции С<strong>о</strong>т<strong>о</strong>.Обвинения, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые выдвигают друг другу разныешк<strong>о</strong>лы, п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляют судить <strong>о</strong>б их д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>инствах и нед<strong>о</strong>статках.Адепты Риндзай упрекают св<strong>о</strong>их <strong>о</strong>пп<strong>о</strong>нент<strong>о</strong>в из сектыС<strong>о</strong>т<strong>о</strong> в пассивн<strong>о</strong>сти. И на<strong>о</strong>б<strong>о</strong>р<strong>о</strong>т, приверженцы традицииС<strong>о</strong>т<strong>о</strong> указывают на <strong>о</strong>пасн<strong>о</strong>сть, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая таится впрактике к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в. Исх<strong>о</strong>дя из <strong>о</strong>бщебуддийских ценн<strong>о</strong>стей,<strong>о</strong>ни упрекают секту, практикующую к<strong>о</strong>аны, в <strong>о</strong>трицаниисутр и претензиях на главенств<strong>о</strong> в<strong>о</strong> всей традиции <strong>буддизма</strong>.Обвинение тем б<strong>о</strong>лее <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> эти претензиираспр<strong>о</strong>страняются не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> на правила религи-145


<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й жизни, н<strong>о</strong> и на н<strong>о</strong>рмы м<strong>о</strong>рали. Практикующийк<strong>о</strong>аны в м<strong>о</strong>мент внезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления м<strong>о</strong>жет <strong>о</strong>щутитьс<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>й св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ды, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е внушит емумысль <strong>о</strong> всед<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ленн<strong>о</strong>сти и п<strong>о</strong>прании всех н<strong>о</strong>рм м<strong>о</strong>рали.При эт<strong>о</strong>м не исключается в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н<strong>о</strong>щутит лишь «частичн<strong>о</strong>е» пр<strong>о</strong>светление или станет жертв<strong>о</strong>йс<strong>о</strong>бственных иллюзий. В таких случаях велика вер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>стьт<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> вкусивший так называем<strong>о</strong>г<strong>о</strong> л<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>светления с<strong>о</strong>йдет с истинн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пути к спасению,перестанет <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знавать прех<strong>о</strong>дящую прир<strong>о</strong>ду всег<strong>о</strong> земн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>и пуст<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сть с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> эг<strong>о</strong>. В м<strong>о</strong>настырях шк<strong>о</strong>лыРиндзай <strong>о</strong>пасн<strong>о</strong>сть наиб<strong>о</strong>лее дерзких техник <strong>о</strong>слабляетсястр<strong>о</strong>гим <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шением наставник<strong>о</strong>в к не<strong>о</strong>фитам. В<strong>о</strong>времена упадка <strong>дзэн</strong> признаки деградации в б<strong>о</strong>льшейстепени пр<strong>о</strong>являлись у п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателей шк<strong>о</strong>лы С<strong>о</strong>т<strong>о</strong>.Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> все без исключения <strong>дзэн</strong>ские наставникипредупреждают пр<strong>о</strong>тив <strong>о</strong>шиб<strong>о</strong>к и заблуждений,числ<strong>о</strong> истинн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светленных был<strong>о</strong> и <strong>о</strong>стается весьмаскр<strong>о</strong>мным.


Глава 9ЯПОНСКИЙ ДЗЭНЭтап предварительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> стан<strong>о</strong>вленияБуддизм начал пр<strong>о</strong>никать из материк<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й Азии вЯп<strong>о</strong>нию в<strong>о</strong> времена стан<strong>о</strong>вления яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> г<strong>о</strong>сударства.С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> яп<strong>о</strong>нским хр<strong>о</strong>никам, первый <strong>о</strong>браз Будды п<strong>о</strong>палв императ<strong>о</strong>рский дв<strong>о</strong>рец из К<strong>о</strong>реи в<strong>о</strong> времена правленияимперат<strong>о</strong>ра Киммея, в 552 г<strong>о</strong>ду п<strong>о</strong>сле Р. X. П<strong>о</strong>сленепр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжительн<strong>о</strong>й б<strong>о</strong>рьбы с с<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>тивлением синт<strong>о</strong>ист<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>вая религия <strong>о</strong>держала решительную п<strong>о</strong>беду и намн<strong>о</strong>гие века стала сил<strong>о</strong>й, <strong>о</strong>пределяющей дух<strong>о</strong>вную жизньяп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й нации.Принц-регент Сёт<strong>о</strong>ку Тайси (умер в 621 г<strong>о</strong>ду) — перваяп<strong>о</strong> значим<strong>о</strong>сти фигура в ист<strong>о</strong>рии г<strong>о</strong>сударства и фактический<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ватель империи — был ист<strong>о</strong>вым п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нник<strong>о</strong>мбуддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учения. Всем сердцем <strong>о</strong>н верил взащиту Х<strong>о</strong>т<strong>о</strong>кэ, как яп<strong>о</strong>нцы называли Будду, а ег<strong>о</strong> министрыв<strong>о</strong>сприняли буддийский зак<strong>о</strong>н как действенн<strong>о</strong>есредств<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дъема культурн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ур<strong>о</strong>вня нар<strong>о</strong>да.В кругу наб<strong>о</strong>жных слушателей принц нередк<strong>о</strong> к<strong>о</strong>мментир<strong>о</strong>вал<strong>о</strong>дну из трех любимых им сутр — «Вималайкирти-сутру»,влияние к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й на ф<strong>о</strong>рмир<strong>о</strong>ваниедвижения <strong>дзэн</strong> мы <strong>о</strong>тмечали в <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й из первых глав.М<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> с уверенн<strong>о</strong>стью г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рить <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> медитативныеупражнения, присущие буддизму на всех этапах ег<strong>о</strong>развития, заняли видн<strong>о</strong>е мест<strong>о</strong> в религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й жизнияп<strong>о</strong>нских верующих.147


Первая д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>верная инф<strong>о</strong>рмация, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й мы расп<strong>о</strong>лагаем<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong> яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>, в<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дит к раннемупери<strong>о</strong>ду ист<strong>о</strong>рии яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> г<strong>о</strong>сударства. Выдающийсяяп<strong>о</strong>нский м<strong>о</strong>нах т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени Д<strong>о</strong>сё стал приверженцем<strong>дзэн</strong> п<strong>о</strong>д влиянием св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наставника Сюаньцзяна,п<strong>о</strong>д рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>н изучал фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фиюЙ<strong>о</strong>гачары (653 г.). Эт<strong>о</strong> учение исп<strong>о</strong>вед<strong>о</strong>вали п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателишк<strong>о</strong>лы Х<strong>о</strong>ссё, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую Д<strong>о</strong>сё в<strong>о</strong>зр<strong>о</strong>дил в Яп<strong>о</strong>нии. Эт<strong>о</strong>был<strong>о</strong> время, к<strong>о</strong>гда в Китае стараниями преемник<strong>о</strong>в Хуайкэ<strong>дзэн</strong> д<strong>о</strong>стиг вершины св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> расцвета 27 . Д<strong>о</strong>сё п<strong>о</strong>знак<strong>о</strong>милсяс учением Б<strong>о</strong>дхидхармы и п<strong>о</strong>сеял семена патриаршег<strong>о</strong><strong>дзэн</strong> в Яп<strong>о</strong>нии. Первый зал для медитации <strong>о</strong>н<strong>о</strong>б<strong>о</strong>руд<strong>о</strong>вал в храме г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>да Нара. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, <strong>дзэн</strong> былнасажден на яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й земле в рамках шк<strong>о</strong>лы Х<strong>о</strong>ссё.Ст<strong>о</strong>летие спустя в Яп<strong>о</strong>нию прибыл первый <strong>дзэн</strong>скийнаставник Да<strong>о</strong>-сюань, принадлежавший северн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лекитайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> в третьем п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>лении п<strong>о</strong>сле Шэнь-сю.Приняв приглашение яп<strong>о</strong>нских буддист<strong>о</strong>в, <strong>о</strong>н <strong>о</strong>б<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>валсяв Наре и внес св<strong>о</strong>й вклад в развитие яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й культурыэп<strong>о</strong>хи Темпьё (729—749). Он всячески сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бств<strong>о</strong>валустан<strong>о</strong>влению взаим<strong>о</strong>действия между шк<strong>о</strong>лами Кэг<strong>о</strong>н(кит. — Гуйян) и Рицу (Винайя) и передал традицию<strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й медитации Гьёхьё, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый в св<strong>о</strong>ю <strong>о</strong>чередьпередал ее Сэйкё (Дэндзё Дайси, 767—822), <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателюяп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы Тэндай. В Китае Сэйкё уже имел к<strong>о</strong>нтактыс наставник<strong>о</strong>м из секты Ниут<strong>о</strong>у. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м,практика медитации, изначальн<strong>о</strong> занимавшая центральн<strong>о</strong>емест<strong>о</strong> в буддийск<strong>о</strong>й традиции, ук<strong>о</strong>ренилась как вЯп<strong>о</strong>нии, так и в Китае за счет <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> влияния.Дальнейшее распр<strong>о</strong>странение <strong>дзэн</strong> пр<strong>о</strong>из<strong>о</strong>шл<strong>о</strong> в следующемст<strong>о</strong>летии, п<strong>о</strong>сле визита в Яп<strong>о</strong>нию китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>наставника И-кьюна, представлявшег<strong>о</strong> шк<strong>о</strong>лу Линьцзи.Он прибыл п<strong>о</strong> приглашению императрицы Такибаны Какик<strong>о</strong>,супруги императ<strong>о</strong>ра Сага, в пери<strong>о</strong>д между 834-м и948 г<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м. Вначале <strong>о</strong>н <strong>о</strong>бучал <strong>дзэн</strong> представителей императ<strong>о</strong>рск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>дв<strong>о</strong>ра, а затем стал наставник<strong>о</strong>м в храме148


Дэнриндзи в Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>, п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>енн<strong>о</strong>м для нег<strong>о</strong> п<strong>о</strong> приказуимператрицы. Однак<strong>о</strong> первые п<strong>о</strong>пытки п<strong>о</strong>пуляризациикитайск<strong>о</strong>й м<strong>о</strong>дели <strong>дзэн</strong> не принесли <strong>о</strong>щутимых результат<strong>о</strong>в.И-кьюн <strong>о</strong>казался чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>м, не сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бным к решительнымдействиям. Раз<strong>о</strong>чар<strong>о</strong>ванный, <strong>о</strong>н в<strong>о</strong>звращаетсяв Китай, и в течение трех ст<strong>о</strong>летий в движениияп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> в<strong>о</strong>царяется заст<strong>о</strong>й.В течение хэйянск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да (794—1185) д<strong>о</strong>минируютшк<strong>о</strong>лы Тэндай и Шинг<strong>о</strong>н, в т<strong>о</strong> время как практикамедитации <strong>о</strong>т<strong>о</strong>двигается на вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й план, уступая мест<strong>о</strong>ум<strong>о</strong>зрительным спекуляциям и разгулу ритуальн<strong>о</strong>й магии.В течение эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да п<strong>о</strong>всеместн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тмечаютсяпризнаки угасания буддийск<strong>о</strong>й веры. П<strong>о</strong>р<strong>о</strong>жденная дв<strong>о</strong>р<strong>о</strong>мп<strong>о</strong>р<strong>о</strong>чная практика распр<strong>о</strong>странилась на населениеи пр<strong>о</strong>никла даже в м<strong>о</strong>настыри.ЭйсайВ<strong>о</strong>зр<strong>о</strong>ждение <strong>буддизма</strong> в пери<strong>о</strong>д Камакура (1185—1333) дал<strong>о</strong> импульс к п<strong>о</strong>явлению н<strong>о</strong>вых шк<strong>о</strong>л, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые,в св<strong>о</strong>ю <strong>о</strong>чередь, вд<strong>о</strong>хнули в религию н<strong>о</strong>вую жизнь. Ужесуществ<strong>о</strong>вавшие и д<strong>о</strong>минирующие шк<strong>о</strong>лы Х<strong>о</strong>ссё, Тэндайи Шинг<strong>о</strong>н придерживались эз<strong>о</strong>терических учений, нед<strong>о</strong>ступныхпр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>му люду, и делали уп<strong>о</strong>р на практическ<strong>о</strong>ймагии. И напр<strong>о</strong>тив, н<strong>о</strong>вые, в<strong>о</strong>зникшие на развалинахрелиги<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> здания шк<strong>о</strong>лы <strong>о</strong>твечали нуждам и чаяниямпр<strong>о</strong>стых людей. Их п<strong>о</strong>явление был<strong>о</strong>, выражаясь сл<strong>о</strong>вами«Л<strong>о</strong>т<strong>о</strong>с<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й сутры», <strong>о</strong>твет<strong>о</strong>м на «крик <strong>о</strong> п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щи изг<strong>о</strong>рящег<strong>о</strong> д<strong>о</strong>ма», а задачей являл<strong>о</strong>сь спасение чел<strong>о</strong>вечествав ап<strong>о</strong>калиптическ<strong>о</strong>й атм<strong>о</strong>сфере п<strong>о</strong>следней дхармы(мэпп<strong>о</strong>).Осн<strong>о</strong>ватели шк<strong>о</strong>лы Амиды, Хёнэн (1133—1212) иСинрэн (1173—1268), в<strong>о</strong>сславляли Будду Беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>Света и Велик<strong>о</strong>г<strong>о</strong> С<strong>о</strong>страдания, т<strong>о</strong> есть выражались язык<strong>о</strong>м,д<strong>о</strong>ступным для п<strong>о</strong>нимания пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>людин<strong>о</strong>в. С п<strong>о</strong>яв-149


лением Никирэна (1222—1282), яр<strong>о</strong>стн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>с<strong>о</strong>страдательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведника, яп<strong>о</strong>нский нар<strong>о</strong>д в<strong>о</strong>спрянулдух<strong>о</strong>м. Н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>вие самураев пр<strong>о</strong>явил<strong>о</strong> жив<strong>о</strong>йинтерес к незамысл<strong>о</strong>ват<strong>о</strong>му, н<strong>о</strong> практичн<strong>о</strong>му и ут<strong>о</strong>нченн<strong>о</strong>муучению <strong>дзэн</strong>. В течение эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да признаннымилидерами буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> движения считались представителишк<strong>о</strong>лы Тэндай, н<strong>о</strong> <strong>о</strong>ни спустились с г<strong>о</strong>ры Хиэй(п<strong>о</strong>близ<strong>о</strong>сти <strong>о</strong>т Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>, там, где Сэйкё <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вал первыйм<strong>о</strong>настырь Тэндай), п<strong>о</strong>рвали с<strong>о</strong> стар<strong>о</strong>й традицией и «п<strong>о</strong>шлив нар<strong>о</strong>д».С середины XII ст<strong>о</strong>летия существ<strong>о</strong>вал и развивалсяп<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янный межрелиги<strong>о</strong>зный <strong>о</strong>бмен китайскими и яп<strong>о</strong>нскимим<strong>о</strong>нахами, причем первые принесли на яп<strong>о</strong>нскуюземлю пр<strong>о</strong>цветающее учение <strong>дзэн</strong> эп<strong>о</strong>хи Сун. Эйсай(Дзэнкё К<strong>о</strong> к<strong>о</strong>си, 1141 — 1215) уд<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ился чести стать фактическим<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателем яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>. Еще мальчик<strong>о</strong>м<strong>о</strong>н принял м<strong>о</strong>нашеств<strong>о</strong> и п<strong>о</strong>селился в храме м<strong>о</strong>гущественн<strong>о</strong>йшк<strong>о</strong>лы Тэндай на г<strong>о</strong>ре Хиэй. В<strong>о</strong> время перв<strong>о</strong>г<strong>о</strong>путешествия в Китай (1168 г.) <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>сещал китайскиецентры эт<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы, н<strong>о</strong> уже в т<strong>о</strong> время ег<strong>о</strong> вниманиебыл<strong>о</strong> с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чен<strong>о</strong> на <strong>дзэн</strong>. Дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>держание эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong>учения пр<strong>о</strong>извел<strong>о</strong> на нег<strong>о</strong> неизгладим<strong>о</strong>е впечатление,и п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong> в нем зрела убежденн<strong>о</strong>сть в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый в т<strong>о</strong> время пр<strong>о</strong>цветал в Китае, м<strong>о</strong>жет сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бств<strong>о</strong>ватьдух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>му в<strong>о</strong>зр<strong>о</strong>ждению <strong>буддизма</strong> в Яп<strong>о</strong>нии.В начале вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> путешествия на Запад (1187 г.) <strong>о</strong>ннамеревался пр<strong>о</strong>следить индийские ист<strong>о</strong>ки <strong>буддизма</strong>.Скверная п<strong>о</strong>г<strong>о</strong>да и пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>действие китайских чин<strong>о</strong>вник<strong>о</strong>вс<strong>о</strong>рвали ег<strong>о</strong> планы. Однак<strong>о</strong> эт<strong>о</strong> лишь укрепил<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> встремлении б<strong>о</strong>лее глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стижения китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>дзэн</strong>, чт<strong>о</strong> в св<strong>о</strong>е время принесл<strong>о</strong> желаемые пл<strong>о</strong>ды. Емубыла вручена печать Пр<strong>о</strong>светления п<strong>о</strong> линии Хуань-лунашк<strong>о</strong>лы Линьцзи, прямым преемник<strong>о</strong>м к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й <strong>о</strong>н и сталв Яп<strong>о</strong>нии.Перед в<strong>о</strong>звращением на р<strong>о</strong>дину Эйсай п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ил первыйхрам Риндзай в Яп<strong>о</strong>нии — Сёфукудзи в Хакат<strong>о</strong>, г<strong>о</strong>-150


р<strong>о</strong>де, расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женн<strong>о</strong>м на южн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ве Кюсю (1191 г.).П<strong>о</strong>сле т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> как Эйсай пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>згласил-прев<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дств<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>п<strong>о</strong> сравнению с буддизм<strong>о</strong>м т<strong>о</strong>лка Тэндай, у нег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>явил<strong>о</strong>сьнемал<strong>о</strong> <strong>о</strong>пп<strong>о</strong>нент<strong>о</strong>в. М<strong>о</strong>нахи с г<strong>о</strong>ры Хиэй <strong>о</strong>бъявилин<strong>о</strong>вую шк<strong>о</strong>лу еретическ<strong>о</strong>й. Тем не менее <strong>о</strong>н нашел п<strong>о</strong>ддержкув правительственных кругах и был назначеннаст<strong>о</strong>ятелем храма Кэнниндзи в Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>, в<strong>о</strong>зведенн<strong>о</strong>м в1202 г<strong>о</strong>ду. Эйсай всячески сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бствует п<strong>о</strong>пуляризации<strong>дзэн</strong> и пишет трактат п<strong>о</strong>д названием «Распр<strong>о</strong>странение<strong>дзэн</strong> ради защиты <strong>о</strong>течества». Вд<strong>о</strong>хн<strong>о</strong>вленный религи<strong>о</strong>знымпыл<strong>о</strong>м и чувств<strong>о</strong>м патри<strong>о</strong>тизма, <strong>о</strong>н указывает на<strong>дзэн</strong> как на единственный путь к спасению в п<strong>о</strong>следнийдень «<strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong>й дхармы». Пытаясь д<strong>о</strong>биться признания<strong>дзэн</strong> как сам<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ятельн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы, <strong>о</strong>н вынужденп<strong>о</strong>йти на уступки сектам Тэндай и Шинг<strong>о</strong>н, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыезанимают привилегир<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жение в г<strong>о</strong>сударстве.Изначальн<strong>о</strong> храм Кэнниндзи не был <strong>дзэн</strong>ским центр<strong>о</strong>ми в д<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лнение к <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>му залу для медитацийимел п<strong>о</strong>мещения для с<strong>о</strong>вершения ритуал<strong>о</strong>в Тэндай (тэндай-ин)и Шинг<strong>о</strong>н (шинг<strong>о</strong>н-ин). Впл<strong>о</strong>ть д<strong>о</strong> смерти Эйсаяв нем звучали сутры Шинг<strong>о</strong>н. И п<strong>о</strong>ныне, к<strong>о</strong>гда храмсчитается чист<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>ским, в нем пр<strong>о</strong>х<strong>о</strong>дят церем<strong>о</strong>ниишк<strong>о</strong>лы Тэндай.В ист<strong>о</strong>рии Яп<strong>о</strong>нии имя Эйсая асс<strong>о</strong>циируется с церем<strong>о</strong>ниейчаепития. Фактически яп<strong>о</strong>нцы узнали <strong>о</strong> чае благ<strong>о</strong>даря<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателю шк<strong>о</strong>лы Шинг<strong>о</strong>н Кюкаю (Кёбэ Дайси,774—835), личн<strong>о</strong>сть к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>кутана легендами. Эйсайпривез семена чая из Китая и п<strong>о</strong>садил их на м<strong>о</strong>настырск<strong>о</strong>йземле. Он написал книгу <strong>о</strong>б эт<strong>о</strong>м напитке и заслуженн<strong>о</strong>считается <strong>о</strong>тц<strong>о</strong>м-<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателем традиции яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>йчайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии.Другая ветвь китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> пр<strong>о</strong>никла на яп<strong>о</strong>нскуюземлю благ<strong>о</strong>даря наставнику Д<strong>о</strong>гэну (1200—1253), <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателюшк<strong>о</strong>лы С<strong>о</strong>т<strong>о</strong>. Яп<strong>о</strong>нскими центрами эт<strong>о</strong>й секты являются<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ванный им м<strong>о</strong>настырь Эйхэйдзи в пр<strong>о</strong>винцииЭти<strong>дзэн</strong>, храмы Дайдзидзи на <strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ве Кюсю (<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ванные151


в 1278 г<strong>о</strong>ду) и м<strong>о</strong>настырь Сёдзидзи, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый в 1321 г<strong>о</strong>дустал <strong>дзэн</strong>ским центр<strong>о</strong>м. Первым наст<strong>о</strong>ятелем м<strong>о</strong>настырястал Кэй<strong>дзэн</strong> (1268—1325), чья известн<strong>о</strong>сть среди представителейсекты С<strong>о</strong>т<strong>о</strong> уступает лишь славе сам<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Д<strong>о</strong>гэна,личн<strong>о</strong>сти к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мы п<strong>о</strong>святим <strong>о</strong>тдельную главу.Расцвет <strong>дзэн</strong> т<strong>о</strong>лка Риндзай в эп<strong>о</strong>ху КамакураБлаг<strong>о</strong>даря п<strong>о</strong>кр<strong>о</strong>вительству императ<strong>о</strong>рск<strong>о</strong>й фамилии<strong>дзэн</strong> пустил глуб<strong>о</strong>кие к<strong>о</strong>рни на яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й земле. П<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателямиучения стали мн<strong>о</strong>гие представители м<strong>о</strong>гущественн<strong>о</strong>йдинастии Хёдзё — преемники в<strong>о</strong>инственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>д<strong>о</strong>ма Минам<strong>о</strong>т<strong>о</strong>. Сёгун Хёдзё Т<strong>о</strong>киё<strong>о</strong>ри (1227—1263), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыйсам д<strong>о</strong>стиг пр<strong>о</strong>светления п<strong>о</strong>д сур<strong>о</strong>вым рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>мкитайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наставника, привлек в Яп<strong>о</strong>нию мн<strong>о</strong>гих китайскихм<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в т<strong>о</strong>лка Риндзай. Один из них, п<strong>о</strong> имени ЛанцзиДа<strong>о</strong>-лунь (яп. — Рэнкей Дёрю, Дэйкаку Дзэндзи), сталпервым наст<strong>о</strong>ятелем храма Кэнчёдзи (1253 г.), где <strong>дзэн</strong>практик<strong>о</strong>вался на китайский манер.Архитектура вн<strong>о</strong>вь в<strong>о</strong>зведенных храм<strong>о</strong>в п<strong>о</strong>вт<strong>о</strong>ряла <strong>о</strong>бразцыкитайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> з<strong>о</strong>дчества. К несчастью, первые стр<strong>о</strong>енияне выдержали превратн<strong>о</strong>стей яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й ист<strong>о</strong>рии ине с<strong>о</strong>хранились д<strong>о</strong> наших дней. Единственным памятник<strong>о</strong>мдревней архитектуры является мем<strong>о</strong>риальный зал <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателяшк<strong>о</strong>лы, <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сящийся к<strong>о</strong> времени правленияМур<strong>о</strong>мачи. Там с<strong>о</strong>хранились впечатляющие <strong>о</strong>бразцырезьбы п<strong>о</strong> дереву мастера Дэйкаку. В качестве перв<strong>о</strong>г<strong>о</strong> изсерии «Пяти г<strong>о</strong>р», в<strong>о</strong>зведенных в пери<strong>о</strong>д Камакура ваутентичн<strong>о</strong>м китайск<strong>о</strong>м стиле в центрах Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong> и Камакура,храм Кэнчёдзи п<strong>о</strong>льзуется наиб<strong>о</strong>льшей известн<strong>о</strong>стью28 . П<strong>о</strong>зднее <strong>о</strong>н утратил св<strong>о</strong>е был<strong>о</strong>е величие, н<strong>о</strong> <strong>о</strong>стался<strong>о</strong>дним из наиб<strong>о</strong>лее типичных памятник<strong>о</strong>в яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>храм<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> з<strong>о</strong>дчества.Вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й правитель из династии Хёдзё, Т<strong>о</strong>кимун (1251 —1284), <strong>о</strong>бессмертивший св<strong>о</strong>е имя за счет <strong>о</strong>тважн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и ус-152


пешн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>тражения м<strong>о</strong>нг<strong>о</strong>льск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> нашествия, неп<strong>о</strong>далеку<strong>о</strong>т Камакуры п<strong>о</strong>ручил в<strong>о</strong>зглавить храм Энгакудзи(1282 г.) известн<strong>о</strong>му китайск<strong>о</strong>му наставнику Цзю-юанюУ-сюэ (яп. — С<strong>о</strong>гэн Магаку), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> также величалиБуккё К<strong>о</strong>куси («Нар<strong>о</strong>дный наставник Света Будды»).Эт<strong>о</strong>т храм также представлял <strong>о</strong>дну из «Пяти г<strong>о</strong>р» и пр<strong>о</strong>славилсясв<strong>о</strong>ими культурными традициями. Известн<strong>о</strong>,чт<strong>о</strong> перед лиц<strong>о</strong>м м<strong>о</strong>нг<strong>о</strong>льск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> нашествия сёгун Т<strong>о</strong>кимунудалился в эт<strong>о</strong>т м<strong>о</strong>настырь, чт<strong>о</strong>бы <strong>о</strong>брести силы в <strong>дзэн</strong>п<strong>о</strong>д рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> наставника. Он заявил: «Нак<strong>о</strong>нец-т<strong>о</strong>настал<strong>о</strong> м<strong>о</strong>е время!» В <strong>о</strong>твет на эт<strong>о</strong> Буккё задалему в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с: «И чт<strong>о</strong> ты намерен предпринять?» И Т<strong>о</strong>кимунв<strong>о</strong>скликнул: «Кацу!» — и ег<strong>о</strong> крик пр<strong>о</strong>звучал какб<strong>о</strong>ев<strong>о</strong>й клич в<strong>о</strong>ина, сметающег<strong>о</strong> на св<strong>о</strong>ем пути всех враг<strong>о</strong>в.Д<strong>о</strong>в<strong>о</strong>льный учитель пр<strong>о</strong>к<strong>о</strong>мментир<strong>о</strong>вал в<strong>о</strong>пль ученикаследующими сл<strong>о</strong>вами: «В<strong>о</strong>истину, львен<strong>о</strong>к рычит п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>взр<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>му льву». Так «ветер б<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в» (камикадзе)рассеял вражеский фл<strong>о</strong>т.В<strong>о</strong> время св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> б<strong>о</strong>гат<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>йнами правления Т<strong>о</strong>кимунуни разу не пришл<strong>о</strong>сь п<strong>о</strong>кидать резиденцию в Камакуре.П<strong>о</strong>сле ранней смерти правителя ег<strong>о</strong> жена сталанаст<strong>о</strong>ятельницей храма Тёкайдзи, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый <strong>о</strong>на п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>илана г<strong>о</strong>ре, пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>й Энгакудзи 29 . Однак<strong>о</strong> итам, как и в других местах в<strong>о</strong>зведения уязвимых для п<strong>о</strong>жар<strong>о</strong>вдеревянных стр<strong>о</strong>ений, ныне ст<strong>о</strong>ят б<strong>о</strong>лее или менеес<strong>о</strong>временные здания. Лишь бр<strong>о</strong>нз<strong>о</strong>вый бюст Амиды,изваянный в пери<strong>о</strong>д правления Мур<strong>о</strong>мачи, свидетельствует<strong>о</strong> п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нении с<strong>о</strong>страдательн<strong>о</strong>му Будде Беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>Света, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е наб<strong>о</strong>жные м<strong>о</strong>нахини с<strong>о</strong>вмещают ссур<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й практик<strong>о</strong>й <strong>дзэн</strong>.В т<strong>о</strong> время как в Камакуре, п<strong>о</strong>д п<strong>о</strong>кр<strong>о</strong>вительств<strong>о</strong>мсёгуната, аутентичная традиция шк<strong>о</strong>лы Линьцзи пр<strong>о</strong>цветала,в Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong> ее развитие был<strong>о</strong> с<strong>о</strong>пряжен<strong>о</strong> с целым ряд<strong>о</strong>мсл<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>стей. В храме Кэнниндзи, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый с<strong>о</strong> временЭйсая приютил адепт<strong>о</strong>в Тэндай и Шинг<strong>о</strong>н, пышнымцвет<strong>о</strong>м расцвели магические ритуалы и утвердился рели-153


ги<strong>о</strong>зный ф<strong>о</strong>рмализм. Д<strong>о</strong>гэн предпринял неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> п<strong>о</strong>пыт<strong>о</strong>кпр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведничества в эт<strong>о</strong>м знаменит<strong>о</strong>м м<strong>о</strong>настыре, н<strong>о</strong><strong>о</strong>бнаружил, чт<strong>о</strong> царящая в нем атм<strong>о</strong>сфера не <strong>о</strong>твечает ег<strong>о</strong>религи<strong>о</strong>зным в<strong>о</strong>ззрениям. В ит<strong>о</strong>ге <strong>о</strong>н <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>рвалс <strong>дзэн</strong> т<strong>о</strong>лка Риндзай. Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> Эйсайп<strong>о</strong>дчеркивал неук<strong>о</strong>снительн<strong>о</strong>сть с<strong>о</strong>блюдения м<strong>о</strong>настырск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>устава, п<strong>о</strong>сле ег<strong>о</strong> смерти дисциплина катастр<strong>о</strong>фическиупала. Нак<strong>о</strong>нец п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щь п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>спела извне, аименн<strong>о</strong> с<strong>о</strong> ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ны перв<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наст<strong>о</strong>ятеля храма Т<strong>о</strong>фукудзи,<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в 1226 г<strong>о</strong>ду, ставшег<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>ским центр<strong>о</strong>мв 1255 г<strong>о</strong>ду и вп<strong>о</strong>следствии управляем<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Эндзю Бэнэн<strong>о</strong>м(Сёичи К<strong>о</strong>куси, 1202-1280).Наставник Сёичи был <strong>о</strong>дним из наиб<strong>о</strong>лее видных деятелейраннеяп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>-<strong>буддизма</strong>. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> св<strong>о</strong>импредшественникам, <strong>о</strong>н <strong>о</strong>бучался буддизму в шк<strong>о</strong>ле Тэндайи <strong>о</strong>тличался как религи<strong>о</strong>зным рвением, так и знанием сутр.В значительн<strong>о</strong>й мере <strong>о</strong>н <strong>о</strong>б<strong>о</strong>гатил св<strong>о</strong>й <strong>о</strong>пыт, изучая к<strong>о</strong>нфуцианств<strong>о</strong>.В<strong>о</strong> время шестилетнег<strong>о</strong> пребывания в Китае(1235—1241) <strong>о</strong>н при<strong>о</strong>бщился к <strong>дзэн</strong> и п<strong>о</strong>лучил печать Разума,т<strong>о</strong> есть стал прямым преемник<strong>о</strong>м шк<strong>о</strong>лы Линьцзи п<strong>о</strong>линии Ян-ци. Через нег<strong>о</strong>, а немн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>зднее и через Ёмй<strong>о</strong>(Дай<strong>о</strong> К<strong>о</strong>куси, 1236—1308), д<strong>о</strong>стигшег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления п<strong>о</strong>друк<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м наставник<strong>о</strong>в т<strong>о</strong>й же линии, учение д<strong>о</strong>стигл<strong>о</strong>берег<strong>о</strong>в Яп<strong>о</strong>нии, где стал<strong>о</strong> практик<strong>о</strong>ваться как <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>внаяф<strong>о</strong>рма <strong>дзэн</strong> т<strong>о</strong>лка Риндзай. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, Эйсай былединственным выдающимся пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведник<strong>о</strong>м, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыйпринадлежал к линии Хуан-луня.П<strong>о</strong>д рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м Сёичи храм Т<strong>о</strong>фукудзи быстр<strong>о</strong> д<strong>о</strong>стигпр<strong>о</strong>цветания. Эт<strong>о</strong>т мастер всячески прев<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>силистинный дух <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учения, х<strong>о</strong>тя и не усматривалпр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речия между практик<strong>о</strong>й <strong>дзэн</strong> и передачей эз<strong>о</strong>терическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>знания. Первые г<strong>о</strong>ды существ<strong>о</strong>вания м<strong>о</strong>настыряТ<strong>о</strong>фукудзи были наст<strong>о</strong>ящим раем для п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателейшк<strong>о</strong>л Тэндай и Шинг<strong>о</strong>н. Сёичи был <strong>о</strong>круженмн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численными учениками, н<strong>о</strong> при эт<strong>о</strong>м распр<strong>о</strong>странялсв<strong>о</strong>е влияние и на другие храмы. В списке настав-154


ник<strong>о</strong>в секты Кэнниндзи ег<strong>о</strong> имя числится десятым п<strong>о</strong>счету. Ежедневн<strong>о</strong> с<strong>о</strong> звук<strong>о</strong>м г<strong>о</strong>нга, в<strong>о</strong>звещавшег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>лдень,<strong>о</strong>н п<strong>о</strong>кидал св<strong>о</strong>и п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>и в Т<strong>о</strong>фукудзи и устремлялсяв храм Кэнниндзи, где пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дил реф<strong>о</strong>рмы с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong>принципам <strong>дзэн</strong>.Храм Т<strong>о</strong>фукудзи был еще <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й из «Пяти г<strong>о</strong>р» пери<strong>о</strong>даКамакура. П<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>енный к северу <strong>о</strong>т Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>, <strong>о</strong>н был<strong>о</strong>кружен <strong>о</strong>бширными м<strong>о</strong>настырскими землями. Обычн<strong>о</strong><strong>дзэн</strong>ские храмы с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ят из неск<strong>о</strong>льких стр<strong>о</strong>ений, <strong>о</strong>бразуязамкнутую террит<strong>о</strong>рию на скл<strong>о</strong>не г<strong>о</strong>ры. Именн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>й причине п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бные с<strong>о</strong><strong>о</strong>ружения н<strong>о</strong>сили названия«г<strong>о</strong>р». Расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жение стр<strong>о</strong>ений на террит<strong>о</strong>рии храма Т<strong>о</strong>фукудзи,являющег<strong>о</strong>ся <strong>о</strong>дним из наиб<strong>о</strong>лее величественныхи х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ш<strong>о</strong> с<strong>о</strong>хранившихся м<strong>о</strong>настырей раннег<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да,дает <strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong>е представление <strong>о</strong> структуре «семизал<strong>о</strong>в» (сичи д<strong>о</strong> гаран), заимств<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>й из Китая.Чел<strong>о</strong>век вх<strong>о</strong>дит на террит<strong>о</strong>рию м<strong>о</strong>настыря через «Вратаг<strong>о</strong>ры» (самм<strong>о</strong>н), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые симв<strong>о</strong>лизируют <strong>о</strong>чищение <strong>о</strong>тжеланий и п<strong>о</strong>нятийн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мышления за счет при<strong>о</strong>бщения кПуст<strong>о</strong>те. Затем вх<strong>о</strong>дящий следует неп<strong>о</strong>средственн<strong>о</strong> в залБудды. П<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нению <strong>о</strong>бразу Будды предшествуют <strong>о</strong>чистительныеупражнения, с п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щью к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых чел<strong>о</strong>век избавляется<strong>о</strong>т нечист<strong>о</strong>т св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> тела. Избавление <strong>о</strong>т «скверны»п<strong>о</strong>дразумевает <strong>о</strong>м<strong>о</strong>вение, <strong>о</strong>чищение желудка и кишечника.С эт<strong>о</strong>й целью на террит<strong>о</strong>рии м<strong>о</strong>настыря, между вх<strong>о</strong>днымив<strong>о</strong>р<strong>о</strong>тами и зал<strong>о</strong>м Будды, расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жены два деревянныхстр<strong>о</strong>ения, а именн<strong>о</strong>: баня (юсицу, фур<strong>о</strong>) — п<strong>о</strong> правую руку;и туалет (тёсу) — п<strong>о</strong> левую руку. В <strong>дзэн</strong>ских м<strong>о</strong>настыряхуп<strong>о</strong>мянутые пр<strong>о</strong>цедуры с<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ждаются церем<strong>о</strong>ниальнымипесн<strong>о</strong>пениями.Медитаци<strong>о</strong>нный зал (<strong>дзэн</strong>д<strong>о</strong>), клад<strong>о</strong>вая (кури) и трапезная(дзикид<strong>о</strong>) служат для насыщения ума и тела. Эти стр<strong>о</strong>ениятакже расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жены справа и слева, н<strong>о</strong> немн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>задизала Будды. Седьм<strong>о</strong>е стр<strong>о</strong>ение представлен<strong>о</strong> зал<strong>о</strong>мДхармы (хатт<strong>о</strong>), где пр<strong>о</strong>светленный м<strong>о</strong>нах занимается т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>ваниемсутр. Эт<strong>о</strong>т зал расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жен п<strong>о</strong> центру и представ-155


ляет с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й <strong>о</strong>бъект, на к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый пр<strong>о</strong>ецируются все <strong>о</strong>стальныестр<strong>о</strong>ения м<strong>о</strong>настырск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к<strong>о</strong>мплекса. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>е расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жениезданий с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствует анат<strong>о</strong>мическ<strong>о</strong>му стр<strong>о</strong>ениючел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> тела. Реализм и с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ятельн<strong>о</strong>сть так<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>дав<strong>о</strong>истину п<strong>о</strong>разительны. В м<strong>о</strong>настыре Т<strong>о</strong>фукудзиглавные в<strong>о</strong>р<strong>о</strong>та, зал <strong>дзэн</strong>, хранилище сутр, баня и туалетрасп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жены в с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствии с б<strong>о</strong>лее ранней традицией ирассматриваются как «культурные с<strong>о</strong>кр<strong>о</strong>вища».Схема стр<strong>о</strong>ений м<strong>о</strong>настыря Т<strong>о</strong>фукудзи:/ — зал преддверия (самм<strong>о</strong>н); 2 — зал Будды (буцудэн); 3 — зал Дхармы(хатт<strong>о</strong>); 4 — туалет (тёсу); 5 — баня (юсицу); 6 — зал для медитации(<strong>дзэн</strong>д<strong>о</strong>); 7— клад<strong>о</strong>вая (кури)156


В зависим<strong>о</strong>сти <strong>о</strong>т <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>стей м<strong>о</strong>настыря стр<strong>о</strong>енияимели различные габариты. Велик<strong>о</strong>лепный зал Будды вТ<strong>о</strong>фукудзи является крупнейшим стр<strong>о</strong>ением и расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женв центре архитектурн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к<strong>о</strong>мплекса. В м<strong>о</strong>настыре Эйхэйдзи(префектура Фукуи), <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>м Д<strong>о</strong>гэн<strong>о</strong>м и представлявшимцентр шк<strong>о</strong>лы С<strong>о</strong>т<strong>о</strong>, имелась специальная дверьдля п<strong>о</strong>сланник<strong>о</strong>в императ<strong>о</strong>ра (ч<strong>о</strong>кусим<strong>о</strong>н). Крут<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>дъемк трем главным стр<strong>о</strong>ениям был вым<strong>о</strong>щен камнем и снабженкаменн<strong>о</strong>й лестницей с велик<strong>о</strong>лепными перилами изкедра. Зал Дхармы является самым впечатляющим и крупнымс<strong>о</strong><strong>о</strong>ружением эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> м<strong>о</strong>настыря. В наст<strong>о</strong>ящее времяпрактически в<strong>о</strong> всех <strong>дзэн</strong>ских м<strong>о</strong>настырях семеричнаяф<strong>о</strong>рмула архитектурн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к<strong>о</strong>мплекса претерпела те илииные изменения.Велик<strong>о</strong>лепный храм Нан<strong>дзэн</strong>дзи, расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женный нав<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>м скл<strong>о</strong>не неп<strong>о</strong>далеку <strong>о</strong>т Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong> и перестр<strong>о</strong>енныйиз бывшей резиденции императ<strong>о</strong>ра Камеямы (1293 г.),также являлся влиятельным центр<strong>о</strong>м <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й культуры.Первый наст<strong>о</strong>ятель эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> м<strong>о</strong>настыря, Мукан Фум<strong>о</strong>н157


(Дэймин К<strong>о</strong>куси), в течение двенадцати лет изучал <strong>дзэн</strong>в Китае, где и уд<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ился чести п<strong>о</strong>лучить печать Разума.Одним из ег<strong>о</strong> наставник<strong>о</strong>в был Сёичи, чьим преемник<strong>о</strong>м<strong>о</strong>н стан<strong>о</strong>вится и в<strong>о</strong>зглавляет м<strong>о</strong>настырь Т<strong>о</strong>фукудзив третьем п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>лении. Императ<strong>о</strong>р Камеяма назначаетег<strong>о</strong> наст<strong>о</strong>ятелем Нан<strong>дзэн</strong>дзи, н<strong>о</strong> в первый же г<strong>о</strong>д св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong>главенства в эт<strong>о</strong>м м<strong>о</strong>настыре <strong>о</strong>н ух<strong>о</strong>дит из жизни.В третьем п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>лении ему наследует китайский наставник<strong>дзэн</strong> И-нинь И-шань (яп. — Ичинэй Иссан, умер в1317 г<strong>о</strong>ду) — чел<strong>о</strong>век, снискавший славу св<strong>о</strong>ими мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>граннымиталантами. М<strong>о</strong>настырь Нан<strong>дзэн</strong>дзи, св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дный<strong>о</strong>т влияния шк<strong>о</strong>л Тэндай и Шинг<strong>о</strong>н, п<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вался<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бым п<strong>о</strong>кр<strong>о</strong>вительств<strong>о</strong>м императ<strong>о</strong>ра. Наст<strong>о</strong>ятели назначалисьдв<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м, и мн<strong>о</strong>гие из них были представителямивысшег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>вия. В течение следующег<strong>о</strong> ст<strong>о</strong>летияблаг<strong>о</strong>даря мил<strong>о</strong>сти сегуна Асикады Й<strong>о</strong>симицу эт<strong>о</strong>т храмбыл в<strong>о</strong>зведен в ранг сам<strong>о</strong>й выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>й «г<strong>о</strong>ры» <strong>дзэн</strong> (1386 г.) 30 .В перв<strong>о</strong>м ст<strong>о</strong>летии ист<strong>о</strong>рии яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> м<strong>о</strong>нахКакусин (Х<strong>о</strong>тт<strong>о</strong> Эммй<strong>о</strong> К<strong>о</strong>куси, 1207—1298) с<strong>о</strong>вершилпримечательн<strong>о</strong>е путешествие в Китай. Он ран<strong>о</strong> <strong>о</strong>трекся<strong>о</strong>т мирских рад<strong>о</strong>стей, принял п<strong>о</strong>стриг в м<strong>о</strong>настыре Т<strong>о</strong>дэйдзив Наре, изучал эз<strong>о</strong>терические учения в храмахШинг<strong>о</strong>н на г<strong>о</strong>ре К<strong>о</strong>йя и, нак<strong>о</strong>нец, при<strong>о</strong>бщился к <strong>дзэн</strong>п<strong>о</strong>д рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наставника. В Китае <strong>о</strong>н стан<strong>о</strong>витсяученик<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>славленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наставникат<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени У-мэнь Хуай-кая (1184—1260). С сам<strong>о</strong>г<strong>о</strong>начала <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения между учителем и ученик<strong>о</strong>м н<strong>о</strong>силип<strong>о</strong>дчеркнут<strong>о</strong> д<strong>о</strong>верительный характер. При перв<strong>о</strong>й встречемастер У-мэнь (Н<strong>о</strong>гатэ) задал ему в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с: «Нет врат,через к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые ты м<strong>о</strong>г бы сюда в<strong>о</strong>йти. Так как же ты в<strong>о</strong>шел?»На чт<strong>о</strong> Какусин <strong>о</strong>тветил: «Я в<strong>о</strong>шел через Н<strong>о</strong>гатэ»[игра сл<strong>о</strong>в: англ. «No-gate», кит. «У-мэнь» д<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>вн<strong>о</strong> <strong>о</strong>значает«не-в<strong>о</strong>р<strong>о</strong>та», «нет вх<strong>о</strong>да»]. Далее мастер спр<strong>о</strong>сил:«Как тебя з<strong>о</strong>вут?» — и услышал <strong>о</strong>твет: «Меня з<strong>о</strong>вут Какусин»[т<strong>о</strong> есть «пр<strong>о</strong>светленный ум»] — и наставник сл<strong>о</strong>жилследующие стих<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рные стр<strong>о</strong>ки:158


Разум — эт<strong>о</strong> Будда [Пр<strong>о</strong>светленный].Будда — эт<strong>о</strong> Разум.Так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сть Разума и БуддыНе знает ни пр<strong>о</strong>шл<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, ни будущег<strong>о</strong>.В 1254 г<strong>о</strong>ду Какусин в<strong>о</strong>звращается в Яп<strong>о</strong>нию с п<strong>о</strong>дарк<strong>о</strong>мсв<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> наставника — с <strong>о</strong>тредактир<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>й учителемверсией «У-мэнь-куан» и ег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>ручными к<strong>о</strong>мментариямик эт<strong>о</strong>му пр<strong>о</strong>изведению. Вск<strong>о</strong>ре <strong>о</strong>н стан<strong>о</strong>витсяизвестным, в<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>дит храм неп<strong>о</strong>далеку <strong>о</strong>т Вакаямы ип<strong>о</strong>лучает не<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>кратные приглашения к императ<strong>о</strong>рск<strong>о</strong>мудв<strong>о</strong>ру в Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>. П<strong>о</strong>д рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м У-мэня Какусинп<strong>о</strong>знак<strong>о</strong>мился с учением секты Букэ (яп. — Фукэ). Пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>ждениеэт<strong>о</strong>й ветви <strong>дзэн</strong> в<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дит к ученику Ма-цзу,Бу-кэ — наставнику танск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да. В эт<strong>о</strong>й секте <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>п<strong>о</strong>читалась игра на флейте, а ее адепты были странствующимим<strong>о</strong>нахами (к<strong>о</strong>мисё). В Яп<strong>о</strong>нии уже существ<strong>о</strong>валистранствующие м<strong>о</strong>нахи, н<strong>о</strong> учение эт<strong>о</strong>й сектывпервые был<strong>о</strong> представлен<strong>о</strong> Какусин<strong>о</strong>м. В Средние векаи в пери<strong>о</strong>д Т<strong>о</strong>кугава странствующих м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в никт<strong>о</strong> небесп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ил, н<strong>о</strong> в начале пери<strong>о</strong>да Мэйдзи им были предъявленытяжкие <strong>о</strong>бвинения, и секта прекратила св<strong>о</strong>е существ<strong>о</strong>вание(1871 г.).Перен<strong>о</strong>с <strong>дзэн</strong> в Яп<strong>о</strong>нию <strong>о</strong>тнюдь не <strong>о</strong>значал пассивн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>приятия чужеземн<strong>о</strong>й традиции, иб<strong>о</strong> в<strong>о</strong>схищение яп<strong>о</strong>нскихбуддист<strong>о</strong>в Китаем в<strong>о</strong>истину не знал<strong>о</strong> границ. Ониискренне искали религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дства и пр<strong>о</strong>светленияв п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янных скитаниях п<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нтинентальн<strong>о</strong>й Азии.Кр<strong>о</strong>ме т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, яп<strong>о</strong>нские буддисты <strong>о</strong>тличались т<strong>о</strong>нк<strong>о</strong>й в<strong>о</strong>сприимчив<strong>о</strong>стьюи ценили н<strong>о</strong>ват<strong>о</strong>рств<strong>о</strong> в искусстве икультуре. Трудн<strong>о</strong> пере<strong>о</strong>ценить влияние, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е <strong>о</strong>казалина яп<strong>о</strong>нцев пр<strong>о</strong>изведения таких великих китайских мастер<strong>о</strong>вэп<strong>о</strong>хи Сун, как Лянь-кэй, Му-ци и Ma-юань, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыев<strong>о</strong>преки м<strong>о</strong>нг<strong>о</strong>льск<strong>о</strong>му нашествию сумели найтисв<strong>о</strong>й путь в Яп<strong>о</strong>нию. Буддийских ученик<strong>о</strong>в прив<strong>о</strong>дили вв<strong>о</strong>схищение изящная китайская каллиграфия, к<strong>о</strong>л<strong>о</strong>к<strong>о</strong>льчики,шелк<strong>о</strong>вые <strong>о</strong>дежды, изделия из фарф<strong>о</strong>ра и глазурь.159


Иными сл<strong>о</strong>вами, китайская культура пустила глуб<strong>о</strong>киек<strong>о</strong>рни в яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>чве.Н<strong>о</strong> все же нельзя г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рить лишь <strong>о</strong> принятии и ассимиляциичужих культурных традиций. Уже в пери<strong>о</strong>д Камакура <strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong> <strong>о</strong>щущается наци<strong>о</strong>нальный к<strong>о</strong>л<strong>о</strong>рит яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>искусства, развитие к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> д<strong>о</strong>стигает кульминации вп<strong>о</strong>следующую эп<strong>о</strong>ху Мур<strong>о</strong>мачи. Наци<strong>о</strong>нальными культурнымицентрами стан<strong>о</strong>вятся храмы Риндзай в Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong> и Камакуре.Однак<strong>о</strong> в<strong>о</strong> всем, чт<strong>о</strong> касается религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й сферышк<strong>о</strong>лы Риндзай, вряд ли прих<strong>о</strong>дится г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рить <strong>о</strong> раннихп<strong>о</strong>пытках адаптации и дальнейшег<strong>о</strong> развития ученияприменительн<strong>о</strong> к наци<strong>о</strong>нальным <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>стям Яп<strong>о</strong>нии.И лишь Д<strong>о</strong>гэн, <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ватель шк<strong>о</strong>лы С<strong>о</strong>т<strong>о</strong>, сумел в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>титьв н<strong>о</strong>вую религи<strong>о</strong>зную ф<strong>о</strong>рму яп<strong>о</strong>нский гений.


Глава 10ДЗЭНСКИЙ НАСТАВНИК ДОГЭНЖизнь и деятельн<strong>о</strong>стьЕдва ли не самым примечательным религи<strong>о</strong>зным деятелемЯп<strong>о</strong>нии является <strong>дзэн</strong>ский наставник Д<strong>о</strong>гэн(1200—1253), чт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дтверждается п<strong>о</strong>вышенным вниманиемнаших с<strong>о</strong>временник<strong>о</strong>в к эт<strong>о</strong>й ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>й личн<strong>о</strong>сти.Ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong> ставят в пример и п<strong>о</strong>читают заб<strong>о</strong>дхисаттву не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> адепты шк<strong>о</strong>лы С<strong>о</strong>т<strong>о</strong>, н<strong>о</strong> и представителидругих буддийских сект. Фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фы черпаютвд<strong>о</strong>хн<strong>о</strong>вение из «несравненных глубин ег<strong>о</strong> мышления»,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые служат св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> р<strong>о</strong>да «указующим перст<strong>о</strong>м развитиюс<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии». Мн<strong>о</strong>гие г<strong>о</strong>рдятся «уникальн<strong>о</strong>йрелиги<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й личн<strong>о</strong>стью, п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>жденн<strong>о</strong>й из сам<strong>о</strong>г<strong>о</strong>сердца яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й культуры» и с<strong>о</strong>четающей в себелучшие элементы яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> гения. В сам<strong>о</strong>м деле, вп<strong>о</strong>лнем<strong>о</strong>жет статься, чт<strong>о</strong> Д<strong>о</strong>гэн является самым великим и<strong>о</strong>ригинальным мыслителем из числа тех, к<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к<strong>о</strong>гдалиб<strong>о</strong>п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждала яп<strong>о</strong>нская земля.Нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong> <strong>о</strong>дн<strong>о</strong> — эт<strong>о</strong> был чел<strong>о</strong>век выдающихсякачеств и личн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>баяния. Ег<strong>о</strong> труды являют п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>мкампример истинн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>любия и пр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>венн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>интеллекта. Ос<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й черт<strong>о</strong>й литературн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наследия Д<strong>о</strong>гэнаследует признать уникальн<strong>о</strong>сть ег<strong>о</strong> интуитивн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>п<strong>о</strong>стижения и религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>иска. В рамках нашег<strong>о</strong>исслед<strong>о</strong>вания мы <strong>о</strong>граничимся кратким <strong>о</strong>писанием ег<strong>о</strong>жизни и деятельн<strong>о</strong>сти, п<strong>о</strong> мере в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сти п<strong>о</strong>дчерки-161


вая <strong>о</strong>тличительные черты ег<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зных в<strong>о</strong>ззрений ифил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мир<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сприятия.П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> другим <strong>дзэн</strong>ским наставникам, Д<strong>о</strong>гэн в<strong>о</strong>шелв ист<strong>о</strong>рию п<strong>о</strong>д св<strong>о</strong>им м<strong>о</strong>нашеским, а не светским именем.Он был вых<strong>о</strong>дцем из знатн<strong>о</strong>й семьи, р<strong>о</strong>д<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>внаяк<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й в<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дила к императ<strong>о</strong>рск<strong>о</strong>му дв<strong>о</strong>ру. Ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>тец,Куга Мичичика, занимал выс<strong>о</strong>кий г<strong>о</strong>сударственный п<strong>о</strong>ст,а мать принадлежала к клану Фудзивара, мн<strong>о</strong>гие представительницык<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> стали императрицами. Выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong><strong>о</strong>даренныйюн<strong>о</strong>ша п<strong>о</strong>лучил прекрасн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>вание,приличествующее <strong>о</strong>тпрыску знатн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> р<strong>о</strong>да. В в<strong>о</strong>зрастечетырех лет <strong>о</strong>н уже читал св<strong>о</strong>и первые китайские стихи.Однак<strong>о</strong> несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> и в дальнейшем ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>ваниеп<strong>о</strong>двергал<strong>о</strong>сь сильн<strong>о</strong>му китайск<strong>о</strong>му влиянию, эт<strong>о</strong>не см<strong>о</strong>гл<strong>о</strong> <strong>о</strong>казать решающег<strong>о</strong> в<strong>о</strong>здействия на ф<strong>о</strong>рмир<strong>о</strong>ваниеег<strong>о</strong> мир<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ззрения. В раб<strong>о</strong>тах Д<strong>о</strong>гэна <strong>о</strong>щущаетсялишь <strong>о</strong>п<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>е влияние китайск<strong>о</strong>й литературы,знак<strong>о</strong>мств<strong>о</strong> с к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>дсказал<strong>о</strong> ему ф<strong>о</strong>рму, н<strong>о</strong> не с<strong>о</strong>держание.В двухлетнем в<strong>о</strong>зрасте Д<strong>о</strong>гэн лишился <strong>о</strong>тца, а в семьлет стал круглым сир<strong>о</strong>т<strong>о</strong>й. Эт<strong>о</strong>т печальный <strong>о</strong>пыт сталег<strong>о</strong> первым глуб<strong>о</strong>ким религи<strong>о</strong>зным переживанием. Т<strong>о</strong>скаи <strong>о</strong>дин<strong>о</strong>честв<strong>о</strong> привели к <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знанию бренн<strong>о</strong>сти всег<strong>о</strong>мирск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>. Би<strong>о</strong>граф пишет: «Ег<strong>о</strong> печаль не знала границ,к<strong>о</strong>гда в в<strong>о</strong>зрасте семи лет <strong>о</strong>н пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>жал мать вп<strong>о</strong>следний путь. Наблюдая за п<strong>о</strong>гребальным дым<strong>о</strong>м ладанав храме Така<strong>о</strong>, <strong>о</strong>н <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знал сущн<strong>о</strong>сть р<strong>о</strong>ждения иугасания — прех<strong>о</strong>дящую прир<strong>о</strong>ду всех вещей. Эт<strong>о</strong> привел<strong>о</strong>к т<strong>о</strong>му, чт<strong>о</strong> в ег<strong>о</strong> сердце в<strong>о</strong>зникл<strong>о</strong> стремление кпр<strong>о</strong>светлению». Перед тем как п<strong>о</strong>кинуть эт<strong>о</strong>т мир, матьпризвала сына к св<strong>о</strong>ему смертн<strong>о</strong>му <strong>о</strong>дру и с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщила емуп<strong>о</strong>следнюю в<strong>о</strong>лю, с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й <strong>о</strong>н д<strong>о</strong>лжен былстать м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>м и п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателем Дхармы, искренн<strong>о</strong> м<strong>о</strong>литьсяза души п<strong>о</strong>чивших в б<strong>о</strong>зе р<strong>о</strong>дителей и п<strong>о</strong>святитьсв<strong>о</strong>ю жизнь спасению всех живых существ. Ее сл<strong>о</strong>вапр<strong>о</strong>извели неизгладим<strong>о</strong>е впечатление на с<strong>о</strong>знание ре-162


бенка и укрепили ег<strong>о</strong> в желании <strong>о</strong>тречься <strong>о</strong>т мирскихценн<strong>о</strong>стей.П<strong>о</strong>сле смерти матери п<strong>о</strong>печителем Д<strong>о</strong>гэна стал еестарший брат — м<strong>о</strong>гущественный арист<strong>о</strong>крат, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыйх<strong>о</strong>тел сделать ег<strong>о</strong> св<strong>о</strong>им наследник<strong>о</strong>м и прав<strong>о</strong>преемник<strong>о</strong>м.Зная <strong>о</strong>б уг<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>й ему судьбе, двадцатилетнийюн<strong>о</strong>ша незад<strong>о</strong>лг<strong>о</strong> д<strong>о</strong> церем<strong>о</strong>нии <strong>о</strong>бъявления <strong>о</strong> ег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>летиип<strong>о</strong>кидает д<strong>о</strong>м дяди и начинает жить с ег<strong>о</strong>младшим брат<strong>о</strong>м-<strong>о</strong>тшельник<strong>о</strong>м у п<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>жия г<strong>о</strong>ры Хиэй,с<strong>о</strong>вершенствуясь в буддийск<strong>о</strong>м учении и эз<strong>о</strong>терическихпрактиках. П<strong>о</strong>сле нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых к<strong>о</strong>лебаний дядя, сраженныйуп<strong>о</strong>рств<strong>о</strong>м Д<strong>о</strong>гэна, дал ему благ<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>вение на м<strong>о</strong>нашескийп<strong>о</strong>стриг. Уже в следующем г<strong>о</strong>ду Д<strong>о</strong>гэн принимаетм<strong>о</strong>нашеств<strong>о</strong> <strong>о</strong>т К<strong>о</strong>эна, главн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наставника шк<strong>о</strong>лыТэндай.В м<strong>о</strong>настыре, расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женн<strong>о</strong>м на г<strong>о</strong>ре Хиэй, <strong>о</strong>н занимаетсярелиги<strong>о</strong>зным служением и изучением священныхписаний. Вск<strong>о</strong>ре <strong>о</strong>н сталкивается с мучительн<strong>о</strong>й и неразрешим<strong>о</strong>йна первый взгляд пр<strong>о</strong>блем<strong>о</strong>й". «Как эз<strong>о</strong>терические,так и экз<strong>о</strong>терические учения г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рят <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong>прир<strong>о</strong>да Будды изначальн<strong>о</strong> присуща всем живым существам.Если эт<strong>о</strong> так, т<strong>о</strong> п<strong>о</strong>чему все будды и б<strong>о</strong>дхисаттвытак страстн<strong>о</strong> стремятся к пр<strong>о</strong>светлению и ведут аскетический<strong>о</strong>браз жизни?» Эт<strong>о</strong>т в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с <strong>о</strong> взаим<strong>о</strong>связи междуприр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й Будды и пр<strong>о</strong>светлением, или, выражаясь техническимязык<strong>о</strong>м Махаяны (т<strong>о</strong> есть в с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствии с«Махаяна Шраддх<strong>о</strong>тпада-сутр<strong>о</strong>й»), между присущим и<strong>о</strong>бретенным пр<strong>о</strong>светлением, трев<strong>о</strong>жил пытливый ум м<strong>о</strong>л<strong>о</strong>д<strong>о</strong>г<strong>о</strong>Д<strong>о</strong>гэна и заставил ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>кинуть уединенную кельюна г<strong>о</strong>ре Хиэй, где никт<strong>о</strong> не сумел дать ему уд<strong>о</strong>влетв<strong>о</strong>рительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>твета.С этим же в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с<strong>о</strong>м Д<strong>о</strong>гэн <strong>о</strong>бращается к известн<strong>о</strong>мум<strong>о</strong>наху Кёину (1145—1216) из тэндайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> м<strong>о</strong>настыряМиидэра на <strong>о</strong>зере Бива. Кёин был искренним и глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>религи<strong>о</strong>зным чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>м, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый в зрелые г<strong>о</strong>ды пыталсяп<strong>о</strong>стичь истину, н<strong>о</strong> с<strong>о</strong> временем сжег все св<strong>о</strong>и записи163


и <strong>о</strong>тказался <strong>о</strong>т ум<strong>о</strong>зрительных спекуляций шк<strong>о</strong>лы Тэндайв п<strong>о</strong>льзу примитивн<strong>о</strong>й веры в Амиду. Убедившись вискренн<strong>о</strong>сти намерений в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>шающег<strong>о</strong>, <strong>о</strong>н направил ег<strong>о</strong>к Эйсаю, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый п<strong>о</strong>сле в<strong>о</strong>звращения из Китая <strong>о</strong>бучалн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>му сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бу д<strong>о</strong>стижения пр<strong>о</strong>светления за счет внезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>интуитивн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>зрения. Т<strong>о</strong>чн<strong>о</strong> неизвестн<strong>о</strong>,встречались ли Д<strong>о</strong>гэн и Эйсай, так как в т<strong>о</strong> время (<strong>о</strong>сень1214 г<strong>о</strong>да) п<strong>о</strong>следний м<strong>о</strong>г уже п<strong>о</strong>кинуть Камакуру. Какбы там ни был<strong>о</strong>, письменных свидетельств эт<strong>о</strong>й встречине существует.Примерн<strong>о</strong> в эт<strong>о</strong> же время Д<strong>о</strong>гэн п<strong>о</strong>является в храмеКэнниндзи и примыкает к <strong>о</strong>бщине Мьё<strong>дзэн</strong>а, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыйнаслед<strong>о</strong>вал Эйсаю как наст<strong>о</strong>ятель м<strong>о</strong>настыря. В эт<strong>о</strong>м храме<strong>дзэн</strong> практик<strong>о</strong>вался в с<strong>о</strong>четании с учениями Тэндай иШинг<strong>о</strong>н. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> хр<strong>о</strong>никам, Мьё<strong>дзэн</strong> передал «три экз<strong>о</strong>терическиерелиги<strong>о</strong>зные д<strong>о</strong>ктрины, эз<strong>о</strong>терические ученияи Разум», т<strong>о</strong> есть знание сутр, тантрических ритуал<strong>о</strong>в и<strong>дзэн</strong>. Однак<strong>о</strong> к т<strong>о</strong>му времени Д<strong>о</strong>гэн уже был знак<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>священными писаниями и шир<strong>о</strong>к<strong>о</strong> распр<strong>о</strong>страненнымиэз<strong>о</strong>терическими практиками. Н<strong>о</strong>вым был<strong>о</strong> лишь учение<strong>дзэн</strong>; в Кэнниндзи ему <strong>о</strong>бучали в стр<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м стиле шк<strong>о</strong>лыРиндзай, т<strong>о</strong> есть с применением практики к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в, с<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ждавшейся<strong>о</strong>криками и битьем. Между Мьё<strong>дзэн</strong><strong>о</strong>м ин<strong>о</strong>вым ученик<strong>о</strong>м устан<strong>о</strong>вились теплые <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения, н<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зныечаяния Д<strong>о</strong>гэна не были реализ<strong>о</strong>ваны. Ег<strong>о</strong> влекл<strong>о</strong>в Китай, и наставник без к<strong>о</strong>лебаний дал разрешение<strong>о</strong>тправиться за м<strong>о</strong>ре. В действительн<strong>о</strong>сти учитель решилс<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ждать ученика, и весн<strong>о</strong>й 1223 г<strong>о</strong>да <strong>о</strong>ни <strong>о</strong>ба <strong>о</strong>тплылив П<strong>о</strong>днебесную.В апреле <strong>о</strong>ни высадились в центральн<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>рту Китая.Как<strong>о</strong>е-т<strong>о</strong> время Д<strong>о</strong>гэн, желая присп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>биться к н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>му<strong>о</strong>кружению, <strong>о</strong>ставался на б<strong>о</strong>рту к<strong>о</strong>рабля. Он п<strong>о</strong>лучилперв<strong>о</strong>е глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>е впечатление <strong>о</strong>т <strong>дзэн</strong> из знак<strong>о</strong>мства см<strong>о</strong>настырским эк<strong>о</strong>н<strong>о</strong>м<strong>о</strong>м, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый приехал в г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>д дляп<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лнения запас<strong>о</strong>в пр<strong>о</strong>визии. Эт<strong>о</strong>т д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>йный буддийскийм<strong>о</strong>нах <strong>о</strong>ткл<strong>о</strong>нил наст<strong>о</strong>йчив<strong>о</strong>е приглашение Д<strong>о</strong>гэна164


п<strong>о</strong>сетить к<strong>о</strong>рабль, иб<strong>о</strong> стремился как м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> ск<strong>о</strong>рее приступитьк св<strong>о</strong>им <strong>о</strong>бязанн<strong>о</strong>стям в м<strong>о</strong>настыре. В <strong>дзэн</strong> п<strong>о</strong>вседневнаяраб<strong>о</strong>та в кухне считается религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>йпрактик<strong>о</strong>й, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая м<strong>о</strong>жет привести к пр<strong>о</strong>светлению.Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, эк<strong>о</strong>н<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>дем<strong>о</strong>нстрир<strong>о</strong>вал традициюкитайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая с<strong>о</strong> времен четверт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и пят<strong>о</strong>г<strong>о</strong>патриарх<strong>о</strong>в и наставника Бай-чжана предусматривала нет<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> сидячую медитацию и изучение сутр, н<strong>о</strong> и ежедневнуюраб<strong>о</strong>ту на благ<strong>о</strong> <strong>о</strong>бщины как не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>димуюпрактику и признак пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>ведения.Вск<strong>о</strong>ре у Д<strong>о</strong>гэна п<strong>о</strong>явилась в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть сам<strong>о</strong>му испытать<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>сти м<strong>о</strong>настырск<strong>о</strong>й жизни китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>дзэн</strong>. В пр<strong>о</strong>цветающем храме Тьен-дунь-жу, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый,с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> свидетельствам с<strong>о</strong>временник<strong>о</strong>в, <strong>о</strong>бъединил всв<strong>о</strong>их стенах <strong>о</strong>к<strong>о</strong>л<strong>о</strong> пятис<strong>о</strong>т м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в в<strong>о</strong> главе с наст<strong>о</strong>ятелемУ-цзи, Д<strong>о</strong>гэн занимался религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й практик<strong>о</strong>йи п<strong>о</strong>лучил <strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong>е представление <strong>о</strong> жизни <strong>о</strong>бщины.Н<strong>о</strong>, несм<strong>о</strong>тря на <strong>о</strong>тчаянные усилия, <strong>о</strong>н так и не п<strong>о</strong>лучилпечать Пр<strong>о</strong>светления. Он вн<strong>о</strong>вь начинает св<strong>о</strong>и скитания<strong>о</strong>т <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> м<strong>о</strong>настыря к друг<strong>о</strong>му, знак<strong>о</strong>мится с<strong>о</strong>мн<strong>о</strong>гими шк<strong>о</strong>лами и сектами китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>буддизма</strong> ивступает в к<strong>о</strong>нтакты с<strong>о</strong> знаменитыми наставниками.В т<strong>о</strong> время как <strong>о</strong>н уже скл<strong>о</strong>нялся к мысли <strong>о</strong> в<strong>о</strong>звращениив м<strong>о</strong>настырь Тьен-дунь-жу, прих<strong>о</strong>дит известие <strong>о</strong>смерти наставника У-цзи. Опечаленный, <strong>о</strong>н в<strong>о</strong>звращаетсяв Яп<strong>о</strong>нию.На р<strong>о</strong>дине Д<strong>о</strong>гэн встречает стар<strong>о</strong>г<strong>о</strong> м<strong>о</strong>наха, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыйс<strong>о</strong><strong>о</strong>бщает ему <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> п<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>сьбе императ<strong>о</strong>рск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> дв<strong>о</strong>раи м<strong>о</strong>настырск<strong>о</strong>й <strong>о</strong>бщины наст<strong>о</strong>ятелем Тьен-дунь-жустал известный и <strong>о</strong>пытный наставник Цзю-цинь (1163—1268). Вернувшись в Китай 1 мая 1225 г<strong>о</strong>да, Д<strong>о</strong>гэн впервыезнак<strong>о</strong>мится с н<strong>о</strong>вым наст<strong>о</strong>ятелем. Уже на перв<strong>о</strong>йвстрече <strong>о</strong>н прислушался к св<strong>о</strong>ему внутреннему г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>су,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рил <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> «Д<strong>о</strong>гэн нак<strong>о</strong>нец-т<strong>о</strong> <strong>о</strong>брелд<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>йн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наставника». Цзю-цинь тепл<strong>о</strong> встретил яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>н<strong>о</strong>вичка и без к<strong>о</strong>лебаний дал ему разрешение на-165


вещать себя в люб<strong>о</strong>е время, даже в<strong>о</strong>преки м<strong>о</strong>настырск<strong>о</strong>мууставу.Жизнь эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>века была п<strong>о</strong>священа ревн<strong>о</strong>стн<strong>о</strong>муслужению <strong>дзэн</strong>, и даже в прекл<strong>о</strong>нные г<strong>о</strong>ды <strong>о</strong>н был п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>нсил и энтузиазма. Цзю-цинь вел аскетический <strong>о</strong>бразжизни и д<strong>о</strong>в<strong>о</strong>льств<strong>о</strong>вался груб<strong>о</strong>й м<strong>о</strong>настырск<strong>о</strong>й пищей ипр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>й <strong>о</strong>дежд<strong>о</strong>й. Враг чест<strong>о</strong>любия и внешней мишуры,<strong>о</strong>н избегал императ<strong>о</strong>рск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> дв<strong>о</strong>ра и все св<strong>о</strong>е время п<strong>о</strong>свящалнаставлению м<strong>о</strong>л<strong>о</strong>дых м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в на пусть истины.Внешняя стр<strong>о</strong>г<strong>о</strong>сть с<strong>о</strong>четалась в нем с д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>сердечием.О ег<strong>о</strong> мет<strong>о</strong>дах мы узнаем с<strong>о</strong> сл<strong>о</strong>в Д<strong>о</strong>гэна:«М<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йный учитель Цзю-цинь, наст<strong>о</strong>ятель м<strong>о</strong>настыряТьен-дунь-жу, п<strong>о</strong>рицал тех, кт<strong>о</strong> засыпал в<strong>о</strong> времяс<strong>о</strong>зерцания в зале для медитации. Он пинал их н<strong>о</strong>г<strong>о</strong>йи называл <strong>о</strong>ск<strong>о</strong>рбительными именами. И все же всебез исключения м<strong>о</strong>нахи в<strong>о</strong>здавали ему хвалу за т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong><strong>о</strong>н их бил. Однажды <strong>о</strong>н <strong>о</strong>братился к ним с<strong>о</strong> следующимисл<strong>о</strong>вами: «Я старею и п<strong>о</strong>сему д<strong>о</strong>лжен <strong>о</strong>ставить <strong>о</strong>бщину,чт<strong>о</strong>бы в уединении п<strong>о</strong>заб<strong>о</strong>титься <strong>о</strong> св<strong>о</strong>их старых к<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чках.Н<strong>о</strong> п<strong>о</strong>ск<strong>о</strong>льку я знаю <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дит в<strong>о</strong>бщине, я <strong>о</strong>стаюсь на св<strong>о</strong>ем п<strong>о</strong>сту, чт<strong>о</strong>бы п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>чь кажд<strong>о</strong>муиз вас справиться с<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ими страстями. П<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>йпричине вы слышите <strong>о</strong>т меня грубые сл<strong>о</strong>ва и п<strong>о</strong>лучаетеудары бамбук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й палк<strong>о</strong>й. Эт<strong>о</strong> удручает меня. Н<strong>о</strong> в <strong>о</strong>бителиБудды дисциплина д<strong>о</strong>лжна в<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ржеств<strong>о</strong>вать. Пр<strong>о</strong>ститеменя, братья!» П<strong>о</strong>сле этих сл<strong>о</strong>в все м<strong>о</strong>нахи заплакали».В м<strong>о</strong>настыре Тьен-дунь-жу ученики медитир<strong>о</strong>валиденн<strong>о</strong> и н<strong>о</strong>щн<strong>о</strong>. Престарелый наставник устанавливалрасп<strong>о</strong>ряд<strong>о</strong>к дня, раздавал удары нерадивым, пред<strong>о</strong>стерегалих <strong>о</strong>т мирских с<strong>о</strong>блазн<strong>о</strong>в, рассказывал <strong>о</strong> тяг<strong>о</strong>тах в<strong>о</strong>ин<strong>о</strong>ви тяжк<strong>о</strong>м крестьянск<strong>о</strong>м труде. В эт<strong>о</strong>й связи <strong>о</strong>нуказывал на нед<strong>о</strong>пустим<strong>о</strong>сть сна для м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в, стремящихсяк ст<strong>о</strong>ль выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>й цели. Он пр<strong>о</strong>пускал мим<strong>о</strong> ушейпредл<strong>о</strong>жения <strong>о</strong> с<strong>о</strong>кращении времени медитации и с<strong>о</strong>жалеллишь <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> в<strong>о</strong>зраст не п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляет ему нав<strong>о</strong>дить166


п<strong>о</strong>ряд<strong>о</strong>к и укреплять м<strong>о</strong>настырскую дисциплину так, какбы ему х<strong>о</strong>тел<strong>о</strong>сь.Так<strong>о</strong>е рвение был<strong>о</strong> беспрецедентным в Китае т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени,и атм<strong>о</strong>сфера, царившая в <strong>о</strong>бители, п<strong>о</strong>дг<strong>о</strong>т<strong>о</strong>вила Д<strong>о</strong>гэнак велик<strong>о</strong>му пр<strong>о</strong>светлению. Однажды в<strong>о</strong> время н<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>ймедитации <strong>о</strong>дин из м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в заснул. Эт<strong>о</strong> не <strong>о</strong>стал<strong>о</strong>сь безвнимания Цзю-циня, и <strong>о</strong>н заметил: «В <strong>дзэн</strong> тел<strong>о</strong> и разумедины. Как же ты умудрился заснуть?» Услышав сл<strong>о</strong>ва учителя,Д<strong>о</strong>гэн д<strong>о</strong>стиг внезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления. Не мешкая,<strong>о</strong>н в<strong>о</strong>скурил ладан в зале Дхармы и в<strong>о</strong>здал хвалу Будде.Убедившись в истинн<strong>о</strong>сти пр<strong>о</strong>светления Д<strong>о</strong>гэна, учительв<strong>о</strong>злик<strong>о</strong>вал душ<strong>о</strong>й, а сам Д<strong>о</strong>гэн, <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дившись <strong>о</strong>тиллюзий, страстей и привязанн<strong>о</strong>сти к эг<strong>о</strong>, <strong>о</strong>брел св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дупр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>. Цзю-цинь вручил ему печать Дхармыи патриаршее <strong>о</strong>деяние с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> <strong>о</strong>бычаю секты С<strong>о</strong>т<strong>о</strong>.Эт<strong>о</strong> случил<strong>о</strong>сь лет<strong>о</strong>м, вск<strong>о</strong>ре п<strong>о</strong>сле т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, как Д<strong>о</strong>гэн вернулсяв м<strong>о</strong>настырь Тьен-дунь-жу. Тем не менее <strong>о</strong>н <strong>о</strong>ставалсятам еще два г<strong>о</strong>да, с<strong>о</strong>вершенствуясь в практике<strong>дзэн</strong>. П<strong>о</strong> в<strong>о</strong>звращении в Яп<strong>о</strong>нию ему предст<strong>о</strong>ял<strong>о</strong> в<strong>о</strong>зглавитьдвижение, так как Мьё<strong>дзэн</strong> умер.В <strong>о</strong>тличие <strong>о</strong>т других яп<strong>о</strong>нских м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в Д<strong>о</strong>гэн вернулсяиз Китая в 1227 г<strong>о</strong>ду с «пустыми руками». Он не привезс с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й ни н<strong>о</strong>вых сутр, ни ритуальн<strong>о</strong>й атрибутики,ни священных <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>в. Сразу же п<strong>о</strong> в<strong>о</strong>звращении <strong>о</strong>н<strong>о</strong>тправился в Кэнниндзи, где предал земле к<strong>о</strong>сти св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong>наставника и с<strong>о</strong>ратника Мьё<strong>дзэн</strong>а. У нег<strong>о</strong> не был<strong>о</strong>намерения стать <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателем н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы; <strong>о</strong>н лишьмечтал <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong>бы п<strong>о</strong>святить св<strong>о</strong>ю жизнь реализацииистинн<strong>о</strong>й Дхармы п<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>м медитации. Так увиделсвет ег<strong>о</strong> первый трактат — «Фукандза<strong>дзэн</strong>ги» («Осн<strong>о</strong>вныеп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жения для занятий дза<strong>дзэн</strong>»). Эт<strong>о</strong>т труд, записанныйне менее чем 1000 китайских иер<strong>о</strong>глиф<strong>о</strong>в, представлялс<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> р<strong>о</strong>да инструкцию п<strong>о</strong> занятияммедитацией (дза<strong>дзэн</strong>).П<strong>о</strong>сле смерти Мьё<strong>дзэн</strong>а дисциплина и м<strong>о</strong>ральныйклимат в м<strong>о</strong>настыре Кэнниндзи п<strong>о</strong>дверглись серьезн<strong>о</strong>му167


испытанию, и Д<strong>о</strong>гэн, не представляя себя в р<strong>о</strong>ли реф<strong>о</strong>рмат<strong>о</strong>ра,удаляется в неб<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>й сельский храм Аньёиннеп<strong>о</strong>далеку <strong>о</strong>т Фукакусы (1230 г.). Вск<strong>о</strong>ре эт<strong>о</strong>т храм стан<strong>о</strong>витсямедитаци<strong>о</strong>нным центр<strong>о</strong>м и мест<strong>о</strong>м пал<strong>о</strong>мничествамн<strong>о</strong>гих ревнителей веры из Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>. Д<strong>о</strong>гэн учил св<strong>о</strong>ихученик<strong>о</strong>в <strong>о</strong>бретать с<strong>о</strong>бственную прир<strong>о</strong>ду Будды в пр<strong>о</strong>цессесидячей медитации. Он не с<strong>о</strong>мневался в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> дажев пери<strong>о</strong>д, к<strong>о</strong>гда п<strong>о</strong>пирается Зак<strong>о</strong>н (мэпп<strong>о</strong>), страна м<strong>о</strong>жет<strong>о</strong>брести мир за счет реализации истинн<strong>о</strong>й Дхармы.Именн<strong>о</strong> в эт<strong>о</strong>т пери<strong>о</strong>д (1231 г.) Д<strong>о</strong>гэн пишет первуюглаву св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> фундаментальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> труда п<strong>о</strong> буддийск<strong>о</strong>йфил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии — «Сёб<strong>о</strong>гэндзё» («Драг<strong>о</strong>ценн<strong>о</strong>е знание истинн<strong>о</strong>йДхармы»), — п<strong>о</strong>священн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> дза<strong>дзэн</strong> (бенд<strong>о</strong>ва).Вск<strong>о</strong>ре <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>селился в б<strong>о</strong>лее крупн<strong>о</strong>м храме Канн<strong>о</strong>ндёриин,расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женн<strong>о</strong>м п<strong>о</strong> с<strong>о</strong>седству с древним храм<strong>о</strong>мГ<strong>о</strong>куракидзи (1233 г.). Именн<strong>о</strong> там <strong>о</strong>н <strong>о</strong>брел св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> наиб<strong>о</strong>лееверн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ученика Эй<strong>о</strong> (1198—1280), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый передалп<strong>о</strong>т<strong>о</strong>мкам ег<strong>о</strong> литературн<strong>о</strong>е наследие.Однак<strong>о</strong> храм Канн<strong>о</strong>ндёриин нах<strong>о</strong>дился в плачевн<strong>о</strong>мс<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии, и был<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ен<strong>о</strong> н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>е святилище Кёсёх<strong>о</strong>риндзис первым в Яп<strong>о</strong>нии медитаци<strong>о</strong>нным зал<strong>о</strong>м(1236 г.). Рад<strong>о</strong>сть Д<strong>о</strong>гэна не знала границ. Правила, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые<strong>о</strong>н устан<strong>о</strong>вил для практики в медитаци<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>м зале,сами п<strong>о</strong> себе являются свидетельств<strong>о</strong>м ег<strong>о</strong> выс<strong>о</strong>ких м<strong>о</strong>ральныхпринцип<strong>о</strong>в и приверженн<strong>о</strong>сти медитации. Стремящийсянайти Путь ученик д<strong>о</strong>лжен <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>диться <strong>о</strong>твсех чест<strong>о</strong>любивых и с<strong>о</strong>бственнических мыслей. Не испытываястраха перед будущим, <strong>о</strong>н д<strong>о</strong>лжен с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>читьсяна наст<strong>о</strong>ящем. Все д<strong>о</strong>лжны жить в гарм<strong>о</strong>нии,вып<strong>о</strong>лняя упражнения, ведущие к <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждению. В заледля медитаций в<strong>о</strong>спрещается изучать или декламир<strong>о</strong>ватьсутры. Любые песн<strong>о</strong>пения и в<strong>о</strong>схваления имени Будды(нэмбуцу) также запрещены. Все д<strong>о</strong>лжны исп<strong>о</strong>лнять указаниянаст<strong>о</strong>ятеля и быть сдержанными в св<strong>о</strong>ей речи.Следует быть терпимым к нед<strong>о</strong>статкам других м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>я.Будда не п<strong>о</strong><strong>о</strong>щряет нед<strong>о</strong>статк<strong>о</strong>в, н<strong>о</strong> и не ненавидит их.168


Г<strong>о</strong>ды, пр<strong>о</strong>веденные в Кёсёх<strong>о</strong>риндзи, стали наиб<strong>о</strong>леепл<strong>о</strong>д<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рными для Д<strong>о</strong>гэна. Ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>кружали мн<strong>о</strong>гие <strong>о</strong>даренныеученики и миряне, как мужчины, так и женщины.Несм<strong>о</strong>тря на эт<strong>о</strong>, ему пришл<strong>о</strong>сь <strong>о</strong>тказаться <strong>о</strong>т наставничестваи п<strong>о</strong>кинуть м<strong>о</strong>настырь. Причин<strong>о</strong>й эт<strong>о</strong>муп<strong>о</strong>служили зависть и враждебн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шение м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в сг<strong>о</strong>ры Хиэй, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые представляли реальную <strong>о</strong>пасн<strong>о</strong>стьдля нег<strong>о</strong> и ег<strong>о</strong> паствы. В 1243 г<strong>о</strong>ду <strong>о</strong>н принимает приглашениесв<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> ученика-мирянина и друга Хатан<strong>о</strong> Й<strong>о</strong>сисигэп<strong>о</strong>сетить пр<strong>о</strong>винцию Эхи<strong>дзэн</strong>, чт<strong>о</strong>бы <strong>о</strong>брести таклюбим<strong>о</strong>е им уединение в г<strong>о</strong>рах. Как<strong>о</strong>е-т<strong>о</strong> время <strong>о</strong>н пр<strong>о</strong>живалв неб<strong>о</strong>льших деревенских храмах (Й<strong>о</strong>сименедераи Йамасибу), и жил там д<strong>о</strong> тех п<strong>о</strong>р, п<strong>о</strong>ка в 1245 г<strong>о</strong>ду незавершил<strong>о</strong>сь стр<strong>о</strong>ительств<strong>о</strong> храма п<strong>о</strong>д названием Эйхэйдзи(«Беск<strong>о</strong>нечный мир»).В т<strong>о</strong> время ему <strong>о</strong>ставал<strong>о</strong>сь жить с<strong>о</strong>всем немн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, н<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> имя п<strong>о</strong>вт<strong>о</strong>ряли п<strong>о</strong> всей стране. Сёгун Хёдзё Т<strong>о</strong>киё<strong>о</strong>рипригласил ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>сетить св<strong>о</strong>ю резиденцию в Камакуре,и зим<strong>о</strong>й 1247/48 г<strong>о</strong>да Д<strong>о</strong>гэн принял эт<strong>о</strong> приглашение.Впр<strong>о</strong>чем, вск<strong>о</strong>ре <strong>о</strong>н вн<strong>о</strong>вь уединился в г<strong>о</strong>рн<strong>о</strong>й <strong>о</strong>бители.К эт<strong>о</strong>му времени ег<strong>о</strong> зд<strong>о</strong>р<strong>о</strong>вье, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е ник<strong>о</strong>гда не <strong>о</strong>тличал<strong>о</strong>ськреп<strong>о</strong>стью, <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>шатнул<strong>о</strong>сь. Он п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лгуне п<strong>о</strong>кидал стен св<strong>о</strong>ей кельи, где завершал написаниеп<strong>о</strong>следней главы «Сёб<strong>о</strong><strong>дзэн</strong>дзё», п<strong>о</strong>священн<strong>о</strong>й«В<strong>о</strong>сьми мыслям, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые д<strong>о</strong>лжен пр<strong>о</strong>буждать Будда илиб<strong>о</strong>дхисаттва» («Хаси-дайнинкаку»). П<strong>о</strong> наст<strong>о</strong>янию друзей<strong>о</strong>н <strong>о</strong>братился за медицинск<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щью к Эй<strong>о</strong>, н<strong>о</strong> лег<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>езаб<strong>о</strong>левание, <strong>о</strong>т к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>н страдал, к т<strong>о</strong>му времениуже принял<strong>о</strong> хр<strong>о</strong>ническую ф<strong>о</strong>рму. Д<strong>о</strong>гэн умер 28 августа1253 г<strong>о</strong>да.На пр<strong>о</strong>тяжении всей жизни Д<strong>о</strong>гэна не <strong>о</strong>ставляламысль <strong>о</strong> прех<strong>о</strong>дящей прир<strong>о</strong>де всех вещей. Он искал утешенияв с<strong>о</strong>зерцании прир<strong>о</strong>ды, п<strong>о</strong>эзии и преуспел в написаниистих<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рных пр<strong>о</strong>изведений, как на китайск<strong>о</strong>м,так и на яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>м языках. Два стих<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рения на яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>м,написанные незад<strong>о</strong>лг<strong>о</strong> д<strong>о</strong> смерти, выражают сущ-169


н<strong>о</strong>сть ег<strong>о</strong> дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния. Прир<strong>о</strong>да, несм<strong>о</strong>тря нат<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>на п<strong>о</strong>двержена смерти и увяданию, прекрасна,к<strong>о</strong>гда предстает <strong>о</strong>траженн<strong>о</strong>й в зеркале души. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>р<strong>о</strong>се, тленный мир и чел<strong>о</strong>век исчезают, н<strong>о</strong> в кажд<strong>о</strong>йкапле р<strong>о</strong>сы чел<strong>о</strong>веческий разум <strong>о</strong>тражается п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>луне. Ниже прив<strong>о</strong>дится неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> параллельных стр<strong>о</strong>к.Асахи мацукусу-ха н<strong>о</strong> тзую н<strong>о</strong>х<strong>о</strong>д<strong>о</strong> наки ниис<strong>о</strong>ги на таттэ с<strong>о</strong>н<strong>о</strong>бэ н<strong>о</strong> акикадзэЙ<strong>о</strong> н<strong>о</strong> нака ванан ни тат<strong>о</strong>энмидзут<strong>о</strong>ри н<strong>о</strong>хаси фуру тзую нияд<strong>о</strong>ри дзуки кагэНа листе и травеВ <strong>о</strong>жидании утреннег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>лнцаР<strong>о</strong>са быстр<strong>о</strong> улетучивается,Не т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>пись, <strong>о</strong>сенний ветер,В<strong>о</strong>лнующий безмятежн<strong>о</strong>сть п<strong>о</strong>лей.С чем следует искать мне сх<strong>о</strong>жестьМира и жизни чел<strong>о</strong>века?Быть м<strong>о</strong>жет, с лунн<strong>о</strong>й тенью,К<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>на с<strong>о</strong>прик<strong>о</strong>снется с клюв<strong>о</strong>м цапли,Р<strong>о</strong>с<strong>о</strong>ю увлажненным.Дза<strong>дзэн</strong>Д<strong>о</strong>гэн считается признанным мастер<strong>о</strong>м дза<strong>дзэн</strong>. Приэт<strong>о</strong>м <strong>о</strong>н не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> сам практик<strong>о</strong>вал сидячую медитацию,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й уделял времени б<strong>о</strong>льше, чем кт<strong>о</strong>-либ<strong>о</strong> изег<strong>о</strong> ученик<strong>о</strong>в, н<strong>о</strong> и рассматривал эту мет<strong>о</strong>дику как истиннуюсам<strong>о</strong>реализацию и <strong>о</strong>существление Зак<strong>о</strong>на Будды.Среди буддист<strong>о</strong>в ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>д называется религией«исключительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> дза<strong>дзэн</strong>» (шикан тадза) и рассматриваетсякак в<strong>о</strong>зврат к «чист<strong>о</strong>й традиции Будды и патриарх<strong>о</strong>в»или как «Дхарма Шакьямуни». Ничт<strong>о</strong> так не<strong>о</strong>г<strong>о</strong>рчал<strong>о</strong> Д<strong>о</strong>гэна, как размежевание буддийских и <strong>дзэн</strong>скихсект и шк<strong>о</strong>л, разрушительными п<strong>о</strong>следствиямик<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, п<strong>о</strong> свидетельству хр<strong>о</strong>ник эп<strong>о</strong>хи Сун, сталидух<strong>о</strong>вный упад<strong>о</strong>к, ф<strong>о</strong>рмализм и зависть. Следует признать,чт<strong>о</strong> и сам Д<strong>о</strong>гэн был преемник<strong>о</strong>м патриархальн<strong>о</strong>йлинии наставника Цзю-циня, х<strong>о</strong>тя п<strong>о</strong>следний был чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>мшир<strong>о</strong>ких взгляд<strong>о</strong>в и <strong>о</strong>суждал сектантскую раз<strong>о</strong>бщенн<strong>о</strong>сть.170


От св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> наставника Д<strong>о</strong>гэн унаслед<strong>о</strong>вал критическ<strong>о</strong>е<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шение к ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>му развитию <strong>буддизма</strong> в эп<strong>о</strong>хиТан и Сун. Он считал <strong>о</strong>шиб<strong>о</strong>чным катег<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>е <strong>о</strong>трицаниекан<strong>о</strong>нических писаний и п<strong>о</strong>лагал, чт<strong>о</strong> в <strong>о</strong>трыве <strong>о</strong>т сутрне существует никак<strong>о</strong>й мистическ<strong>о</strong>й передачи разума Будды.Сам термин «секта <strong>дзэн</strong>» <strong>о</strong>н считал п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>чным: «Об<strong>о</strong>значение<strong>дзэн</strong> как секты есть дьяв<strong>о</strong>льск<strong>о</strong>е искушение.Сатане п<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рствуют те, кт<strong>о</strong> уп<strong>о</strong>требляет дьяв<strong>о</strong>льскую термин<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гию,н<strong>о</strong> не п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватели Будды и патриарх<strong>о</strong>в».В т<strong>о</strong> время как Эйсай г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рил <strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> как <strong>о</strong>б <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>йяп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>ле, Д<strong>о</strong>гэн рассматривал дза<strong>дзэн</strong> вне связи ск<strong>о</strong>нкретным учением и считал эту мет<strong>о</strong>дику «великим путембудд и патриарх<strong>о</strong>в». П<strong>о</strong> ир<strong>о</strong>нии судьбы привнесеннаяД<strong>о</strong>гэн<strong>о</strong>м из Китая секта С<strong>о</strong>т<strong>о</strong> стала сильнейшей <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>йшк<strong>о</strong>л<strong>о</strong>й в Яп<strong>о</strong>нии.Дза<strong>дзэн</strong> — медитаци<strong>о</strong>нная техника, в<strong>о</strong> время к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ймедитирующий сидит скрестив н<strong>о</strong>ги и держит к<strong>о</strong>рпус прям<strong>о</strong>.Д<strong>о</strong>гэн п<strong>о</strong>лагал, чт<strong>о</strong> именн<strong>о</strong> эта п<strong>о</strong>за <strong>о</strong>священа буддийск<strong>о</strong>йтрадицией. И действительн<strong>о</strong>, сидячая медитацияявляется <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й мн<strong>о</strong>гих хинаянских и махаянских практик.Пример Б<strong>о</strong>дхидхармы, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый пр<strong>о</strong>вел в эт<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>зедевять лет у стены, вд<strong>о</strong>хн<strong>о</strong>вил ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателей на п<strong>о</strong>искс<strong>о</strong>вершенства п<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>м дза<strong>дзэн</strong>. В св<strong>о</strong>ем раннемтрактате Д<strong>о</strong>гэн <strong>о</strong>писывает мет<strong>о</strong>дику сидячей медитации идает с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствующие указания:«Если вы желаете д<strong>о</strong>стичь пр<strong>о</strong>светления, начинайтезаниматься дза<strong>дзэн</strong> не мешкая. Для эт<strong>о</strong>й медитации не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>тих<strong>о</strong>е мест<strong>о</strong>, умеренн<strong>о</strong>сть в пище и питье.Осв<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дитесь <strong>о</strong>т всех привязанн<strong>о</strong>стей и <strong>о</strong>ставьте в п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>едесять тысяч вещей. Не думайте ни <strong>о</strong> д<strong>о</strong>бре, ни <strong>о</strong> зле; несудите <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ш<strong>о</strong>, а чт<strong>о</strong> пл<strong>о</strong>х<strong>о</strong>. Пусть ум, в<strong>о</strong>ля ис<strong>о</strong>знание с<strong>о</strong>льются в един<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ке; <strong>о</strong>тбр<strong>о</strong>сьте все желания,п<strong>о</strong>нятия и суждения. Не п<strong>о</strong>мышляйте <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, какстать будд<strong>о</strong>й.П<strong>о</strong>дл<strong>о</strong>жите п<strong>о</strong>д себя пл<strong>о</strong>тную п<strong>о</strong>душку, а п<strong>о</strong>верх ее п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>житееще <strong>о</strong>дну (круглую). М<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> сидеть в п<strong>о</strong>зе л<strong>о</strong>т<strong>о</strong>са171


или п<strong>о</strong>лул<strong>о</strong>т<strong>о</strong>са. В перв<strong>о</strong>м случае п<strong>о</strong>дъем прав<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>пыкладется на лев<strong>о</strong>е бедр<strong>о</strong>, а п<strong>о</strong>дъем лев<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>пы — на прав<strong>о</strong>е.В<strong>о</strong> вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м случае лишь левая ст<strong>о</strong>па кладется на прав<strong>о</strong>ебедр<strong>о</strong>. Одежда д<strong>о</strong>лжна быть св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й, н<strong>о</strong> уд<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>й.Правая лад<strong>о</strong>нь кладется на левую ст<strong>о</strong>пу, а тыльная ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>налев<strong>о</strong>й лад<strong>о</strong>ни — п<strong>о</strong>верх прав<strong>о</strong>й лад<strong>о</strong>ни. Б<strong>о</strong>льшие пальцырук с<strong>о</strong>прикасаются.К<strong>о</strong>рпус держите прям<strong>о</strong>, не <strong>о</strong>ткл<strong>о</strong>няя ег<strong>о</strong> ни вправ<strong>о</strong>, нивлев<strong>о</strong>, ни вперед, ни назад. Уши и плечи, н<strong>о</strong>с и пуп<strong>о</strong>кд<strong>о</strong>лжны быть на <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й линии, с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветственн<strong>о</strong>. Языкприжат к нёбу, губы и зубы с<strong>о</strong>мкнуты без напряжения,а глаза п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong> <strong>о</strong>ткрыты.Убедившись в правильн<strong>о</strong>сти п<strong>о</strong>зы, <strong>о</strong>трегулируйте дыхание.Если в<strong>о</strong>зникнет желание, с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чьтесь на дыхании,а затем забудьте <strong>о</strong> нем. Наст<strong>о</strong>йчивые занятия п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>гутизбавиться <strong>о</strong>т всех привязанн<strong>о</strong>стей, и с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ченн<strong>о</strong>стив<strong>о</strong>зникнет сам<strong>о</strong> п<strong>о</strong> себе. Эт<strong>о</strong> искусств<strong>о</strong> называетсядза<strong>дзэн</strong>. Дза<strong>дзэн</strong> — эт<strong>о</strong> врата Дхармы велик<strong>о</strong>г<strong>о</strong>п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>я и рад<strong>о</strong>сти».П<strong>о</strong>следние сл<strong>о</strong>ва этих указаний, записанные китайскимииер<strong>о</strong>глифами, <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значают усп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ение и ист<strong>о</strong>чникнаслаждения. Дза<strong>дзэн</strong>, в <strong>о</strong>тличие <strong>о</strong>т взываний к имениАмиды, представляет с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й б<strong>о</strong>лее легкий путь к пр<strong>о</strong>светлению,так как является естественным для чел<strong>о</strong>векас<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янием. В индийск<strong>о</strong>м тексте Махаяны ужег<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рил<strong>о</strong>сь <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> «сидячая п<strong>о</strong>за с<strong>о</strong> скрещеннымин<strong>о</strong>гами является наиб<strong>о</strong>лее умир<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>ряющей и прин<strong>о</strong>сящейусп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ение. Вследствие т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> руки и н<strong>о</strong>ги нах<strong>о</strong>дятсяп<strong>о</strong>д к<strong>о</strong>нтр<strong>о</strong>лем, с<strong>о</strong>знание не распыляется. Изчетырех п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жений тела эта п<strong>о</strong>за наиб<strong>о</strong>лее благ<strong>о</strong>приятна».Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, тел<strong>о</strong> нах<strong>о</strong>дится в с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии расслабленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чения, к<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>рганы чувств и умпр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжают б<strong>о</strong>дрств<strong>о</strong>вать, н<strong>о</strong> в т<strong>о</strong> же время нах<strong>о</strong>дятсяв с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>я. К<strong>о</strong>мната для медитациип<strong>о</strong>гружена в п<strong>о</strong>лумрак, иб<strong>о</strong> яркий с<strong>о</strong>лнечный свет также нежелателен для с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чения, как и усыпляющая172


темн<strong>о</strong>та. В<strong>о</strong> время занятий п<strong>о</strong> залу пр<strong>о</strong>хаживается наставникили друг<strong>о</strong>й м<strong>о</strong>нах, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый раздает удары тем,к<strong>о</strong>г<strong>о</strong> кл<strong>о</strong>нит в с<strong>о</strong>н.Ученик сидит прям<strong>о</strong>, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> свече, с <strong>о</strong>ткрытымиглазами, п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью к<strong>о</strong>нтр<strong>о</strong>лируя св<strong>о</strong>и чувства, н<strong>о</strong> избегаянеестественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> напряжения. Для т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чт<strong>о</strong>бы тел<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>дил<strong>о</strong>сь в с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии расслабленн<strong>о</strong>й г<strong>о</strong>т<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>сти, дыханиед<strong>о</strong>лжн<strong>о</strong> быть правильным. Будучи <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й жизненн<strong>о</strong>йфункцией <strong>о</strong>рганизма, дыхание <strong>о</strong>беспечиваетп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>й и деятельн<strong>о</strong>сть тела и ума. При эт<strong>о</strong>м занятия дза<strong>дзэн</strong>п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью усп<strong>о</strong>каивают п<strong>о</strong>дс<strong>о</strong>знательные устремления.Напряжение сх<strong>о</strong>дит на нет, п<strong>о</strong> мере т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> какдыхание <strong>о</strong>существляется единым п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>к<strong>о</strong>м п<strong>о</strong> всему телу.След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>, медитирующий, приняв нужную п<strong>о</strong>зу,д<strong>о</strong>лжен дышать глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong> и р<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>бы <strong>о</strong>беспечить с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствующийритм и п<strong>о</strong>ддерживать <strong>о</strong>рганизм в равн<strong>о</strong>весии.Следует <strong>о</strong>тметить, чт<strong>о</strong> эт<strong>о</strong> упражнение <strong>о</strong>тличается <strong>о</strong>ттрадици<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>й й<strong>о</strong>г<strong>о</strong>вск<strong>о</strong>й практики, в пр<strong>о</strong>цессе к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>йфункция дыхания <strong>о</strong>тделяется <strong>о</strong>т с<strong>о</strong>знания. Дыхательнаятехника дза<strong>дзэн</strong> не разделяет с<strong>о</strong>знание и дыхание, иб<strong>о</strong>рассчитана на д<strong>о</strong>стижение п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>я и равн<strong>о</strong>весиявсех жизненных функций <strong>о</strong>рганизма. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> древнеиндийск<strong>о</strong>мупредставлению «разум <strong>о</strong>битает в <strong>о</strong>бласти,расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женн<strong>о</strong>й на расст<strong>о</strong>янии, равн<strong>о</strong>м ширине лад<strong>о</strong>ниниже пупка», где «нах<strong>о</strong>дится наша истинная сущн<strong>о</strong>сть».Письменным и устным сл<strong>о</strong>в<strong>о</strong>м Д<strong>о</strong>гэн неустанн<strong>о</strong> <strong>о</strong>бучалправильн<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>зе тела и разраб<strong>о</strong>тал п<strong>о</strong>др<strong>о</strong>бные инструкциидля занятий медитацией. Придерживаясьиндийск<strong>о</strong>й традиции, <strong>о</strong>н <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сился к телу с религи<strong>о</strong>знымп<strong>о</strong>читанием и приписывал ему магические силы. Всв<strong>о</strong>е время <strong>о</strong>н задал в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с, п<strong>о</strong>чему декламация сутр ивзывание к имени Будды не являются самыми эффективнымисредствами д<strong>о</strong>стижения пр<strong>о</strong>светления: «Какм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> д<strong>о</strong>стигнуть пр<strong>о</strong>светления исключительн<strong>о</strong> за счетпраздн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> сидения?» Ответ на в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с был так<strong>о</strong>в: «Взы-173


вать к велик<strong>о</strong>й Дхарме высшег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния самадхи всехбудд в<strong>о</strong> время праздн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> сидения — значит пр<strong>о</strong>фанир<strong>о</strong>ватьучение Б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>й К<strong>о</strong>лесницы. Н<strong>о</strong> разве не заслуживаетп<strong>о</strong>хвалы т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong> умир<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>ренн<strong>о</strong> в<strong>о</strong>сседает вс<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чении, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е испытали все будды?» Сидячаяп<strong>о</strong>за является характерн<strong>о</strong>й черт<strong>о</strong>й всех будд и б<strong>о</strong>дхисаттв,равн<strong>о</strong> как и всех патриарх<strong>о</strong>в, и, как не<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>кратн<strong>о</strong>утверждается в сутрах, сам<strong>о</strong>й благ<strong>о</strong>приятн<strong>о</strong>й из всехп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жений тела (прабхава). П<strong>о</strong>за л<strong>о</strong>т<strong>о</strong>са называется«мест<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>рения Мары», иб<strong>о</strong> «при взгляде на эту п<strong>о</strong>зициюнечестивец мрачнеет и пугается».С т<strong>о</strong>чки зрения Д<strong>о</strong>гэна, традици<strong>о</strong>нные магическиеп<strong>о</strong>нятия не<strong>о</strong>тъемлемы <strong>о</strong>т глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стижения единствафизическ<strong>о</strong>й и психическ<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>ды чел<strong>о</strong>века. П<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> мнению, «Путь д<strong>о</strong>стигается через тел<strong>о</strong>», так как «уми тел<strong>о</strong> едины». Далее <strong>о</strong>н пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжает св<strong>о</strong>ю мысль: «С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong>Зак<strong>о</strong>ну Будды, тел<strong>о</strong> и разум изначальн<strong>о</strong> едины;ф<strong>о</strong>рма и с<strong>о</strong>держание не<strong>о</strong>тделимы друг <strong>о</strong>т друга». Тел<strong>о</strong> иразум так же нераздельны, как ф<strong>о</strong>рма и с<strong>о</strong>держание.К<strong>о</strong>гда тел<strong>о</strong> принимает «ф<strong>о</strong>рму Будды», разум такжестремится к пребыванию в Будде. П<strong>о</strong>за л<strong>о</strong>т<strong>о</strong>са, п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляющаякр<strong>о</strong>ви св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дн<strong>о</strong> циркулир<strong>о</strong>вать п<strong>о</strong> всему телу,усп<strong>о</strong>каивает «страсти» гнева, нед<strong>о</strong>в<strong>о</strong>льства и эг<strong>о</strong>изма.При эт<strong>о</strong>м ум не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чивается, н<strong>о</strong> и <strong>о</strong>пуст<strong>о</strong>шается,чт<strong>о</strong> является не признак<strong>о</strong>м предст<strong>о</strong>ящег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления,н<strong>о</strong> самим пр<strong>о</strong>светлением. Пр<strong>о</strong>светление присущечел<strong>о</strong>веку, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый в<strong>о</strong> время дза<strong>дзэн</strong> принимаетф<strong>о</strong>рму п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нения Будде. Дза<strong>дзэн</strong>, как <strong>о</strong>ткр<strong>о</strong>вение ипр<strong>о</strong>явление прир<strong>о</strong>ды Будды, является в<strong>о</strong>звышеннымрелиги<strong>о</strong>зным акт<strong>о</strong>м, значение к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> трудн<strong>о</strong> пере<strong>о</strong>ценить.Мы уже г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рили <strong>о</strong>б умственн<strong>о</strong>й с<strong>о</strong>ставляющей техникидза<strong>дзэн</strong>: «Осв<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дитесь <strong>о</strong>т всех привязанн<strong>о</strong>стей. Забудьте <strong>о</strong>б<strong>о</strong> всех желаниях, всех п<strong>о</strong>нятиях и суждениях.Не думайте <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, как стать будд<strong>о</strong>й». Бесцельн<strong>о</strong>стьрассуждений Д<strong>о</strong>гэна стан<strong>о</strong>вится <strong>о</strong>чевидн<strong>о</strong>й, к<strong>о</strong>гда174


<strong>о</strong>с<strong>о</strong>знаешь, чт<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светление уже присутствует в сам<strong>о</strong>мдза<strong>дзэн</strong>. Зачем тешить себя иллюз<strong>о</strong>рными желаниями имечтать <strong>о</strong> будущем, к<strong>о</strong>гда в каждый м<strong>о</strong>мент сидячей медитацииты уже <strong>о</strong>бладаешь всем? Впр<strong>о</strong>чем, Д<strong>о</strong>гэн нет<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> не считал пр<strong>о</strong>светление переживанием, н<strong>о</strong> и нерассматривал ег<strong>о</strong> как нечт<strong>о</strong> <strong>о</strong>тличающееся <strong>о</strong>т сам<strong>о</strong>г<strong>о</strong> упражнения.Каждый м<strong>о</strong>мент дза<strong>дзэн</strong> равн<strong>о</strong>значен пребываниюв царстве Будды и беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>сти. Д<strong>о</strong>гэн <strong>о</strong>суждалтех ученик<strong>о</strong>в, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые в силу неп<strong>о</strong>нимания <strong>о</strong>жидалисильных <strong>о</strong>щущений и не <strong>о</strong>бращали внимания на <strong>о</strong>пыттекущег<strong>о</strong> м<strong>о</strong>мента времени. Нет ничег<strong>о</strong> б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>,чем с<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong> стремиться к д<strong>о</strong>стижению с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янияБудды средствами медитации.Мы уже уп<strong>о</strong>минали <strong>о</strong> практических рек<strong>о</strong>мендацияхД<strong>о</strong>гэна <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong> умир<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рения умственн<strong>о</strong>й деятельн<strong>о</strong>сти.Вначале сп<strong>о</strong>нтанн<strong>о</strong> в<strong>о</strong>зникающие мысли <strong>о</strong>заряютсясвет<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>знания, а затем п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью <strong>о</strong>тбрасываются.Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м ученик д<strong>о</strong>стигает с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ченн<strong>о</strong>сти,<strong>о</strong>тстраненн<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нтр<strong>о</strong>лируя мысли или их <strong>о</strong>тсутствие.Эту связь Д<strong>о</strong>гэн иллюстрирует диал<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый прив<strong>о</strong>дитсяв китайск<strong>о</strong>й «Хр<strong>о</strong>нике» <strong>дзэн</strong>:«Однажды м<strong>о</strong>нах спр<strong>о</strong>сил наставника Я<strong>о</strong>-шаня: «Очем следует думать в<strong>о</strong> время сидячей медитации?» И Я<strong>о</strong>шань<strong>о</strong>тветил: «Следует мыслить <strong>о</strong>б <strong>о</strong>тсутствии мыслей».На эт<strong>о</strong> м<strong>о</strong>нах заметил: «Н<strong>о</strong> как же м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> мыслить в <strong>о</strong>тсутствиимыслей?» — и п<strong>о</strong>лучил <strong>о</strong>твет: «П<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>мсверхмышления».Пр<strong>о</strong>светления следует искать как в мышлении, так ив <strong>о</strong>тсутствии так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, так как изначальн<strong>о</strong> мышлениебеспредметн<strong>о</strong>, а <strong>о</strong>тсутствие мыслей <strong>о</strong>тнюдь не <strong>о</strong>значаетзаурядн<strong>о</strong>й <strong>о</strong>пуст<strong>о</strong>шенн<strong>о</strong>сти ума. Как мышление, так иег<strong>о</strong> <strong>о</strong>тсутствие пр<strong>о</strong>являются в трансцендентальн<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>дразумевает наличие как перв<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, так ивт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong>. В<strong>о</strong> время медитации с<strong>о</strong>знание п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> зеркальн<strong>о</strong>й,не п<strong>о</strong>трев<strong>о</strong>женн<strong>о</strong>й ветр<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>верхн<strong>о</strong>сти <strong>о</strong>зера, в<strong>о</strong>дык<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>зрачны д<strong>о</strong> дна и сам<strong>о</strong>д<strong>о</strong>стат<strong>о</strong>чны. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бная175


структурная <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>сть, п<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>м к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й выражаютсякак п<strong>о</strong>нятия, так и их п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>трицание, являетсянепременным усл<strong>о</strong>вием д<strong>о</strong>стижения с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ивнезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стижения в <strong>дзэн</strong>, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е лишен<strong>о</strong> субъективн<strong>о</strong>сти,иб<strong>о</strong> эг<strong>о</strong> нах<strong>о</strong>дится в с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>я. Пребывая в эт<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии, чел<strong>о</strong>век м<strong>о</strong>жет «п<strong>о</strong>знаватьвещи, не прикасаясь к ним», т<strong>о</strong> есть не в<strong>о</strong>спринимаяих как <strong>о</strong>бъекты. Именн<strong>о</strong> так вещи предстают в ихистинн<strong>о</strong>й сущн<strong>о</strong>сти, т<strong>о</strong> есть такими, как<strong>о</strong>вы <strong>о</strong>ни вдействительн<strong>о</strong>сти, н<strong>о</strong> не как <strong>о</strong>бъекты с<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>субъективн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>сприятия. Иными сл<strong>о</strong>вами, <strong>о</strong>ни предстаютв св<strong>о</strong>ей перв<strong>о</strong>зданн<strong>о</strong>й так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сти.В представлении Д<strong>о</strong>гэна медитация п<strong>о</strong> мет<strong>о</strong>дике дза<strong>дзэн</strong>не<strong>о</strong>тделима <strong>о</strong>т выс<strong>о</strong>ких м<strong>о</strong>ральных качеств практикующег<strong>о</strong>.П<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дчеркивая прех<strong>о</strong>дящую прир<strong>о</strong>дувсег<strong>о</strong> земн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, <strong>о</strong>н пытался привить св<strong>о</strong>им ученикам вкуск аскетическ<strong>о</strong>й жизни, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую вел сам с ранней юн<strong>о</strong>сти:«П<strong>о</strong>утру — р<strong>о</strong>з<strong>о</strong>вые щечки, а к вечеру — ск<strong>о</strong>рбныйскелет». Вместе с<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ими м<strong>о</strong>нахами <strong>о</strong>н вел пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>й истр<strong>о</strong>гий <strong>о</strong>браз жизни, б<strong>о</strong>льшая часть к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й пр<strong>о</strong>текалав зале для медитации, сама атм<strong>о</strong>сфера к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> расп<strong>о</strong>лагалак <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждению <strong>о</strong>т мирских привязанн<strong>о</strong>стей.Жизненный уклад в с<strong>о</strong>временных <strong>дзэн</strong>ских м<strong>о</strong>насты-;рях <strong>о</strong>стался практически без изменений. Утренняя и ве*черняя трапезы с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ят из п<strong>о</strong>рции риса, а в п<strong>о</strong>лденьм<strong>о</strong>нахи д<strong>о</strong>в<strong>о</strong>льствуются пшенн<strong>о</strong>й кашей с <strong>о</strong>в<strong>о</strong>щами,-В раци<strong>о</strong>не <strong>о</strong>тсутствуют пр<strong>о</strong>дукты жив<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>ж*дения, такие, как мяс<strong>о</strong>, рыба, яйца и м<strong>о</strong>л<strong>о</strong>к<strong>о</strong>. Одеянием<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в также <strong>о</strong>тличается пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>т<strong>о</strong>й и стр<strong>о</strong>г<strong>о</strong>стью.В пери<strong>о</strong>ды специальных религи<strong>о</strong>зных упражнений —лет<strong>о</strong>м и зим<strong>о</strong>й — м<strong>о</strong>нахи не п<strong>о</strong>кидают предел<strong>о</strong>в храмамЕжедневн<strong>о</strong> — утр<strong>о</strong>м, д<strong>о</strong> п<strong>о</strong>лудня, п<strong>о</strong>сле п<strong>о</strong>лудня и п<strong>о</strong>слезах<strong>о</strong>да с<strong>о</strong>лнца — <strong>о</strong>ни в<strong>о</strong>сседают в медитации. Отн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>к<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ткий с<strong>о</strong>н — <strong>о</strong>т 21.00 д<strong>о</strong> 3.00 — прерываетсядважды, в п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>чь и в 2 часа утра, для кратк<strong>о</strong>ймедитации.176


На <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вании приведенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> выше кратк<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>писаниям<strong>о</strong>настырск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>браза жизни стан<strong>о</strong>вится ясным, чт<strong>о</strong> т<strong>о</strong>т,кт<strong>о</strong> в<strong>о</strong>йдет в<strong>о</strong> «врата Дхармы велик<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>я и рад<strong>о</strong>сти»,не избежит б<strong>о</strong>лезненных усилий. И все же Д<strong>о</strong>гэн былубежден в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> предлагал св<strong>о</strong>им ученикам наиб<strong>о</strong>леелегкий путь. В приведенных ниже стр<strong>о</strong>ках <strong>о</strong>н чист<strong>о</strong>сердечн<strong>о</strong>и кратк<strong>о</strong> излагает сущн<strong>о</strong>сть св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> учения:Стать Будд<strong>о</strong>й <strong>о</strong>чень пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>:Не тв<strong>о</strong>ри зла,Не привязывайся к жизни и смерти,Исп<strong>о</strong>лнись глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>страданияк<strong>о</strong> всем живым существам,П<strong>о</strong>читай старших и благ<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ли младшим.Ни к чему не <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сись с ненавистью,Ничег<strong>о</strong> не желайИ ни <strong>о</strong> чем не печалься.Именн<strong>о</strong> эт<strong>о</strong> я называю Будд<strong>о</strong>й.И не стремись ни к чему ин<strong>о</strong>му!Религи<strong>о</strong>зная метафизикаД<strong>о</strong>гэн, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> всем великим религи<strong>о</strong>зным п<strong>о</strong>движникам,превыше всег<strong>о</strong> ставил религи<strong>о</strong>зный <strong>о</strong>пыт. П<strong>о</strong> ег<strong>о</strong>убеждению, практика, т<strong>о</strong> есть дза<strong>дзэн</strong>, сам<strong>о</strong>д<strong>о</strong>стат<strong>о</strong>чна.И все же <strong>о</strong>н был мыслителем, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый черпал вд<strong>о</strong>хн<strong>о</strong>вениев <strong>о</strong>ткр<strong>о</strong>вениях, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые п<strong>о</strong>сещали ег<strong>о</strong> в п<strong>о</strong>вседневн<strong>о</strong>йжизни. Ключ к п<strong>о</strong>ниманию исключительн<strong>о</strong>йпредрасп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женн<strong>о</strong>сти Д<strong>о</strong>гэна к дза<strong>дзэн</strong> следует искатьв ег<strong>о</strong> фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фск<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>зиции, с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й дза<strong>дзэн</strong>и пр<strong>о</strong>светление т<strong>о</strong>ждественны. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бная т<strong>о</strong>чка зрения,в св<strong>о</strong>ю <strong>о</strong>чередь, была п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждением ег<strong>о</strong> метафизическихрассуждений п<strong>о</strong> п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду прир<strong>о</strong>ды Будды. Изначальн<strong>о</strong>епр<strong>о</strong>светление — вр<strong>о</strong>жденн<strong>о</strong>сть прир<strong>о</strong>ды Будды — являетсяапри<strong>о</strong>рн<strong>о</strong>й <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й практики един<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>цессапр<strong>о</strong>светления. Рассуждения Д<strong>о</strong>гэна св<strong>о</strong>дятся к следующему:«В <strong>буддизме</strong> практика и пр<strong>о</strong>светление являются<strong>о</strong>дним и тем же. К<strong>о</strong>ль ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong> <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й практики являет-177


ся пр<strong>о</strong>светление, даже н<strong>о</strong>вич<strong>о</strong>к <strong>о</strong>бладает вр<strong>о</strong>жденн<strong>о</strong>йсп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>стью к пр<strong>о</strong>светлению. П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му [<strong>дзэн</strong>ский наставник],давая указания, предупреждает ег<strong>о</strong> <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong>не следует ждать пр<strong>о</strong>светления как переживания, <strong>о</strong>тдельн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>т практики дза<strong>дзэн</strong>, так как именн<strong>о</strong> <strong>о</strong>на[практика] прям<strong>о</strong> указывает на вр<strong>о</strong>жденн<strong>о</strong>сть пр<strong>о</strong>светления.К<strong>о</strong>ль ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong> п<strong>о</strong>следнее является неп<strong>о</strong>средственн<strong>о</strong>йс<strong>о</strong>ставляющей медитации, т<strong>о</strong> <strong>о</strong>н<strong>о</strong> не м<strong>о</strong>жет быть<strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательным; а п<strong>о</strong>ск<strong>о</strong>льку эта практика сама являетсяпр<strong>о</strong>светлением, т<strong>о</strong> у нее нет и начала».В фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии Махаяны взаим<strong>о</strong>связь медитаци<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>йтехники и пр<strong>о</strong>светления п<strong>о</strong>ясняется разграничением между«вр<strong>о</strong>жденным пр<strong>о</strong>светлением» и «д<strong>о</strong>стигнутым пр<strong>о</strong>светлением».Именн<strong>о</strong> вр<strong>о</strong>жденн<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>светление с<strong>о</strong>здает в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>стьмедитаци<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>й практики. В св<strong>о</strong>ю <strong>о</strong>чередь,практика не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дима для т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>бы прир<strong>о</strong>да Будды пр<strong>о</strong>явиласьв<strong>о</strong> всей св<strong>о</strong>ей п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>те. След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>, являясьупражнением для пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, дза<strong>дзэн</strong> рассматриваетсякак сам<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>явление изначальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> (вр<strong>о</strong>жденн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>) пр<strong>о</strong>светления.П<strong>о</strong>стигший эту истину ученик <strong>дзэн</strong> не стремитсяк единению с Абс<strong>о</strong>лют<strong>о</strong>м вне себя сам<strong>о</strong>г<strong>о</strong>; <strong>о</strong>н не<strong>о</strong>бращает св<strong>о</strong>й вз<strong>о</strong>р на небеса в п<strong>о</strong>исках Высшей Сущн<strong>о</strong>стии не пытается снискать вечную благ<strong>о</strong>дать в<strong>о</strong>вне с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>йличн<strong>о</strong>сти, н<strong>о</strong> стремится п<strong>о</strong>стичь с<strong>о</strong>бственнуюприр<strong>о</strong>ду Будды как <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ву бытия. Д<strong>о</strong>гэн нап<strong>о</strong>минает: «П<strong>о</strong>*зв<strong>о</strong>льте свету <strong>о</strong>тразиться и <strong>о</strong>светить с<strong>о</strong>знание». А затем —>\«ум и тел<strong>о</strong> сами п<strong>о</strong> себе исчезнут, и на вас сниз<strong>о</strong>йдет из~начальн<strong>о</strong>е умир<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рение».В «Махапаринирвана-сутре» четыре китайских иер<strong>о</strong>глифа,в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых выражена махаянская идея <strong>о</strong> прир<strong>о</strong>деБудды, в зависим<strong>о</strong>сти <strong>о</strong>т пр<strong>о</strong>чтения м<strong>о</strong>гут т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>ватьсядв<strong>о</strong>як<strong>о</strong>: «существ<strong>о</strong> расп<strong>о</strong>лагает с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>д<strong>о</strong>йБудды» или «все сущее есть прир<strong>о</strong>да Будды». С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong>перв<strong>о</strong>му, наиб<strong>о</strong>лее распр<strong>о</strong>страненн<strong>о</strong>му т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>ванию, прир<strong>о</strong>даБудды рассматривается как сущн<strong>о</strong>сть бытия. В<strong>о</strong> вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>мпр<strong>о</strong>чтении Д<strong>о</strong>гэн усматривает неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> ин<strong>о</strong>е зна-f178


чение. Однак<strong>о</strong> эт<strong>о</strong> не <strong>о</strong>значает, чт<strong>о</strong> прир<strong>о</strong>да Будды с<strong>о</strong>крытав людях и вещах, н<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сится ск<strong>о</strong>рее к<strong>о</strong> все<strong>о</strong>бъемлющейреальн<strong>о</strong>сти как к манифестации Будды в т<strong>о</strong>мвиде, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м <strong>о</strong>на предстает пред нашим вз<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м. Мируп<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бляется безбрежн<strong>о</strong>му <strong>о</strong>кеану Будды. К<strong>о</strong>ль ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong>прир<strong>о</strong>да Будды ничем не <strong>о</strong>граничена, все сущее д<strong>о</strong>лжн<strong>о</strong>непрерывн<strong>о</strong> в<strong>о</strong>звышаться (эв<strong>о</strong>люци<strong>о</strong>нир<strong>о</strong>вать). Дедуктивнымимет<strong>о</strong>дами разум п<strong>о</strong>стигает бесф<strong>о</strong>рменн<strong>о</strong>стьприр<strong>о</strong>ды Будды, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая пр<strong>о</strong>являет себя в кажд<strong>о</strong>й ф<strong>о</strong>рме.В известн<strong>о</strong>м гимне Хакуина есть такие сл<strong>о</strong>ва: «Онап<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бна льду и в<strong>о</strong>де». Так же как не бывает льда безв<strong>о</strong>ды, ничт<strong>о</strong> не м<strong>о</strong>жет существ<strong>о</strong>вать вне прир<strong>о</strong>ды Будды.С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> буддийск<strong>о</strong>й термин<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии, вся п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>та реальн<strong>о</strong>стии все дхармы в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щены в Будде.Предп<strong>о</strong>сылк<strong>о</strong>й единства практики и пр<strong>о</strong>светленияявляется «будд<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сть» прир<strong>о</strong>ды чел<strong>о</strong>века. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>мукак не<strong>о</strong>плат<strong>о</strong>ники считали св<strong>о</strong>ю м<strong>о</strong>нистическую метафизикувершин<strong>о</strong>й греческ<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии, Д<strong>о</strong>гэн и ег<strong>о</strong> ученики<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сились к д<strong>о</strong>ктрине дза<strong>дзэн</strong>, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая включалав себя как метафизические п<strong>о</strong>нятия, так и фен<strong>о</strong>менальные<strong>о</strong>ткр<strong>о</strong>вения, как к истинн<strong>о</strong>й сущн<strong>о</strong>сти <strong>буддизма</strong>.Если Зак<strong>о</strong>н Будды и дза<strong>дзэн</strong> нераздельны, д<strong>о</strong>стат<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>п<strong>о</strong>знать дза<strong>дзэн</strong>, или, как б<strong>о</strong>лее ут<strong>о</strong>нченн<strong>о</strong> заметил Д<strong>о</strong>гэн,«п<strong>о</strong>знать дза<strong>дзэн</strong> как дза<strong>дзэн</strong>. ...Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong>чел<strong>о</strong>век д<strong>о</strong>лжен п<strong>о</strong>знать дза<strong>дзэн</strong> как Зак<strong>о</strong>н Будды, как <strong>о</strong>нсумеет п<strong>о</strong>знать Зак<strong>о</strong>н Будды как так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й, если не п<strong>о</strong>знаетдза<strong>дзэн</strong> как так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й?» Итак, все и вся п<strong>о</strong>стигаетсяп<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>м дза<strong>дзэн</strong>.Ученики Д<strong>о</strong>гэна с энтузиазм<strong>о</strong>м в<strong>о</strong>сприняли п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>еупр<strong>о</strong>щение буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учения, иб<strong>о</strong> <strong>о</strong>н<strong>о</strong> значительн<strong>о</strong>с<strong>о</strong>кращал<strong>о</strong> путь к спасению. Фундамент, стены и крышаздания выстраивались в единую архитектурную к<strong>о</strong>мп<strong>о</strong>зицию.Сущн<strong>о</strong>сть бытия раскрывалась в <strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествлениипрактики и пр<strong>о</strong>светления. Для пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> вз<strong>о</strong>раисчезали пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речия между субъект<strong>о</strong>м и <strong>о</strong>бъект<strong>о</strong>м, ав <strong>о</strong>быденн<strong>о</strong>й жизни ученик <strong>дзэн</strong> не делал различия меж-179


ду средствами и целью, между желанием и в<strong>о</strong>жделенным<strong>о</strong>бъект<strong>о</strong>м. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, м<strong>о</strong>нах занимался медитациейне п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>му, чт<strong>о</strong> стремился д<strong>о</strong>стичь нек<strong>о</strong>й в<strong>о</strong>звышенн<strong>о</strong>йцели, н<strong>о</strong> в силу т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> практика в<strong>о</strong>спринималась какнепрерывный пр<strong>о</strong>цесс пр<strong>о</strong>светления.С т<strong>о</strong>чки зрения Д<strong>о</strong>гэна, <strong>дзэн</strong> — путь к с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>муединению. Первым и <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вным <strong>дзэн</strong>ским переживаниемявляется <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знание единства тела и разума, т<strong>о</strong> есть с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние,внешне выраженн<strong>о</strong>е сидячей п<strong>о</strong>з<strong>о</strong>й. Эт<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>з<strong>о</strong>йначинается путь в царств<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления, иб<strong>о</strong> материальн<strong>о</strong>стьнеизбежн<strong>о</strong> связана с дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>стью, а все будды непременн<strong>о</strong>выражают пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>сть св<strong>о</strong>ей прир<strong>о</strong>ды п<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>мсидячей медитации.Далее пр<strong>о</strong>светленный <strong>о</strong>бретает единств<strong>о</strong> с прир<strong>о</strong>д<strong>о</strong>йи чел<strong>о</strong>вечеств<strong>о</strong>м. У Д<strong>о</strong>гэна <strong>о</strong>зарение стал<strong>о</strong> тем ист<strong>о</strong>чник<strong>о</strong>м,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый питал ег<strong>о</strong> люб<strong>о</strong>вь к прир<strong>о</strong>де. В практикек<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую Д<strong>о</strong>гэн не <strong>о</strong>трицал, а считал лишь вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>степеннымсредств<strong>о</strong>м, <strong>о</strong>н рек<strong>о</strong>мендует ученикам нестремиться к п<strong>о</strong>стижению парад<strong>о</strong>кс<strong>о</strong>в как к к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>йцели. Напр<strong>о</strong>тив, <strong>о</strong>н настаивает на т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> разрешениек<strong>о</strong>нкретн<strong>о</strong>й задачи, п<strong>о</strong>ставленн<strong>о</strong>й перед ученик<strong>о</strong>м в к<strong>о</strong>ане,д<strong>о</strong>лжн<strong>о</strong> <strong>о</strong>существляться в к<strong>о</strong>нтексте решения вселенскихзадач. Нев<strong>о</strong>змутим<strong>о</strong> в<strong>о</strong>сседая наедине с прир<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й,<strong>о</strong>н п<strong>о</strong>стигает единств<strong>о</strong> всех вещей, чт<strong>о</strong>, в св<strong>о</strong>ю<strong>о</strong>чередь, является решением всех загад<strong>о</strong>к, предлагаемыхв к<strong>о</strong>анах.Опыт п<strong>о</strong>стижения единства распр<strong>о</strong>страняется на п<strong>о</strong>вседневнуюжизнь. Пр<strong>о</strong>светленный, т<strong>о</strong> есть т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong> видитЕдин<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong> всем, п<strong>о</strong>стигает сущн<strong>о</strong>сть всех вещей.Для нег<strong>о</strong> перестают существ<strong>о</strong>вать различия между «чудесным»и «<strong>о</strong>быденным». Чудесный мир, <strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рятсутры, есть не т<strong>о</strong> ин<strong>о</strong>е, как мир п<strong>о</strong>вседневн<strong>о</strong>йреальн<strong>о</strong>сти; мир деревьев, травы и цвет<strong>о</strong>в; мир г<strong>о</strong>р, реки <strong>о</strong>кеан<strong>о</strong>в. Т<strong>о</strong>чн<strong>о</strong> так же медитирующий не испытываетникаких <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бых изменений в с<strong>о</strong>знании и теле. И все жедля н<strong>о</strong>вичка эт<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние является «чудесным», п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>


ным «п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>лунн<strong>о</strong>му» пр<strong>о</strong>светлению. При эт<strong>о</strong>м не имеетзначения, если в<strong>о</strong> время сидячей медитации в<strong>о</strong>зникаютстремления и желания, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые затем исчезают, <strong>о</strong>пуст<strong>о</strong>шаяум. Так же не имеет значения т<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние, к<strong>о</strong>гдаразум п<strong>о</strong>гружается в пучину бесс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> или пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дитт<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> принят<strong>о</strong> называть «Великим Пр<strong>о</strong>светлением».Вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й <strong>о</strong>тличительн<strong>о</strong>й черт<strong>о</strong>й м<strong>о</strong>нистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ученияМахаяны является <strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествление цикла стан<strong>о</strong>вления всансаре с абс<strong>о</strong>лютным п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ем нирваны. Беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>стьстан<strong>о</strong>вления в п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>сти р<strong>о</strong>ждений и смертейс<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствует реальн<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>де Будды. Стираются границымежду н<strong>о</strong>уменальным и пуст<strong>о</strong>тным, фен<strong>о</strong>менальными абс<strong>о</strong>лютным. Д<strong>о</strong>гэн п<strong>о</strong>ясняет: «Все сущее естьприр<strong>о</strong>да Будды. Часть всег<strong>о</strong> сущег<strong>о</strong> мы называем «живымисуществами». Сущн<strong>о</strong>сть прир<strong>о</strong>ды Будды <strong>о</strong>бретаетсякак внутри, так и в<strong>о</strong>вне живых существ». Исх<strong>о</strong>дя из эт<strong>о</strong>йпредп<strong>о</strong>сылки, Д<strong>о</strong>гэн выв<strong>о</strong>дит ф<strong>о</strong>рмулу бытия и времени.Все существа раств<strong>о</strong>ряются в<strong>о</strong> времени. Вне времени нетбытия. Существ<strong>о</strong>вать — значит (чем-т<strong>о</strong> или кем-т<strong>о</strong>) стан<strong>о</strong>виться:«К<strong>о</strong>гда мы г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рим <strong>о</strong> времени и бытии, т<strong>о</strong>время уже и есть бытие. Все сущее есть время». Время— эт<strong>о</strong> движение абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> бытия. С<strong>о</strong><strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шение<strong>о</strong>бъект<strong>о</strong>в в<strong>о</strong> вселенн<strong>о</strong>й с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствует с<strong>о</strong><strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шению м<strong>о</strong>мент<strong>о</strong>вв<strong>о</strong> времени. Д<strong>о</strong>гэн <strong>о</strong>пределяет эту взаим<strong>о</strong>связьвесьма к<strong>о</strong>нкретн<strong>о</strong>: «Для цвет<strong>о</strong>в д<strong>о</strong>ступны все цвета, иб<strong>о</strong>кажд<strong>о</strong>е время г<strong>о</strong>да также имеет св<strong>о</strong>и цвета, такие, какг<strong>о</strong>луб<strong>о</strong>й, желтый, белый и так далее. Так же как с весн<strong>о</strong>йп<strong>о</strong>являются цветы, так и п<strong>о</strong>явление цвет<strong>о</strong>в с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствуетвесеннему пери<strong>о</strong>ду».С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> так<strong>о</strong>му представлению, время нес<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ставим<strong>о</strong>ни с субстанцией, ни с пр<strong>о</strong>странственн<strong>о</strong>й пр<strong>о</strong>тяженн<strong>о</strong>стью.П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> <strong>о</strong>бъектам, м<strong>о</strong>менты времени с<strong>о</strong>существуютв един<strong>о</strong>й вселенн<strong>о</strong>й. Каждый так<strong>о</strong>й м<strong>о</strong>ментсам<strong>о</strong>д<strong>о</strong>стат<strong>о</strong>чен, иб<strong>о</strong> представляет наст<strong>о</strong>ящее вне связис пр<strong>о</strong>шлым и будущим. В связи с этим Д<strong>о</strong>гэн дает сле-181


дующее указание: «С<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чь св<strong>о</strong>е сердце на упражнениилишь в данный м<strong>о</strong>мент, не теряя свет времени».«Сейчас» — эт<strong>о</strong> абс<strong>о</strong>лют. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>му как Будда в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щенв кажд<strong>о</strong>й элементарн<strong>о</strong>й частице, присутствует вкажд<strong>о</strong>м зерне риса или капле в<strong>о</strong>ды, так и пр<strong>о</strong>светлениед<strong>о</strong>стигается в кажд<strong>о</strong>м м<strong>о</strong>менте времени. След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>,каждый м<strong>о</strong>мент чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта бесценен. Дляпр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> цел<strong>о</strong>стн<strong>о</strong>сть жизни заключается в <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>мистинн<strong>о</strong>м упражнении. Для т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, кт<strong>о</strong> практикует, Будда,пресуществующий в изначальн<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>светлении, стан<strong>о</strong>витсяреальным в каждый м<strong>о</strong>мент времени. Осуществлятьжизненный <strong>о</strong>пыт, не питая иллюзий и вс<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствии с буддийск<strong>о</strong>й Истин<strong>о</strong>й, — значит жить внаст<strong>о</strong>ящем и наст<strong>о</strong>ящим. Именн<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>, и ничт<strong>о</strong> ин<strong>о</strong>е, иесть <strong>дзэн</strong>.Д<strong>о</strong>гэн развивает эту д<strong>о</strong>ктрину как м<strong>о</strong>нистическ<strong>о</strong>-пантеистическуюметафизику в рамках фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии Махаяны.С<strong>о</strong>временные яп<strong>о</strong>нские фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фы нередк<strong>о</strong> сравниваютег<strong>о</strong> учение с евр<strong>о</strong>пейскими пантеистическими и экзистенциалистскимисистемами. При эт<strong>о</strong>м <strong>о</strong>ни не <strong>о</strong>бращаютд<strong>о</strong>лжн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> внимания на глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зный характермышления Д<strong>о</strong>гэна, так как п<strong>о</strong>нятие веры является <strong>о</strong>днимиз <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вных п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жений ег<strong>о</strong> д<strong>о</strong>ктрины. Практика медитациид<strong>о</strong>лжна <strong>о</strong>существляться с вер<strong>о</strong>й в душе. Т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong>не пр<strong>о</strong>будил искру веры в св<strong>о</strong>ем сердце, не м<strong>о</strong>жет пребыватьв пр<strong>о</strong>светлении. Сл<strong>о</strong>в<strong>о</strong> «вера», к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е Д<strong>о</strong>гэнуп<strong>о</strong>требляет част<strong>о</strong> и наделяет ег<strong>о</strong> разными значениями,на первый взгляд м<strong>о</strong>жет вызвать нед<strong>о</strong>умение. В сам<strong>о</strong>мделе, как<strong>о</strong>е мест<strong>о</strong> м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> <strong>о</strong>твести вер<strong>о</strong>ванию в системерадикальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> м<strong>о</strong>низма? И каким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м вера м<strong>о</strong>жетуживаться б<strong>о</strong>к <strong>о</strong> б<strong>о</strong>к с медитацией и пр<strong>о</strong>светлением?П<strong>о</strong> мнению Д<strong>о</strong>гэна, вера так же с<strong>о</strong><strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сится с прир<strong>о</strong>д<strong>о</strong>йБудды, как практика медитации и пр<strong>о</strong>светление.Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, пантеистическ<strong>о</strong>е видение реальн<strong>о</strong>сти несдает св<strong>о</strong>их п<strong>о</strong>зиций. И все же сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>сть так<strong>о</strong>г<strong>о</strong> видения<strong>о</strong>бретается в пр<strong>о</strong>цессе религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> служения,182


к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый вд<strong>о</strong>хн<strong>о</strong>вляется и п<strong>о</strong>ддерживается вер<strong>о</strong>й. Ос<strong>о</strong>знаваяпрех<strong>о</strong>дящую прир<strong>о</strong>ду всех вещей, ученик умн<strong>о</strong>жаетсв<strong>о</strong>й религи<strong>о</strong>зный <strong>о</strong>пыт и встает на путь пр<strong>о</strong>светления.Сердце, «исп<strong>о</strong>лненн<strong>о</strong>е веры», пр<strong>о</strong>буждается дляп<strong>о</strong>стижения учения Будды, избавляющег<strong>о</strong> <strong>о</strong>т ск<strong>о</strong>рби п<strong>о</strong>п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду тленн<strong>о</strong>сти земн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> существ<strong>о</strong>вания и <strong>о</strong>ткрывающег<strong>о</strong>в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сти для п<strong>о</strong>стижения истинн<strong>о</strong>й реальн<strong>о</strong>сти,в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й расцвет и угасание пре<strong>о</strong>д<strong>о</strong>леваются. Этареальн<strong>о</strong>сть <strong>о</strong>писана в сакральных буддийских текстах, кк<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым следует <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>ситься с д<strong>о</strong>лжным уважением.Вступая в с<strong>о</strong>знательную дискуссию с<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гими китайскиминаставниками, Д<strong>о</strong>гэн п<strong>о</strong>дчеркивает не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>стьприлежн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> изучения сутр. Знание сутр в с<strong>о</strong>четании свер<strong>о</strong>й в них является <strong>о</strong>тличительн<strong>о</strong>й черт<strong>о</strong>й истинн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>сына Будды.К тайным аспектам буддийск<strong>о</strong>й религии следует <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>ситьсяс п<strong>о</strong>читанием. П<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>му п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду Д<strong>о</strong>гэн высказываетсятак:«Чел<strong>о</strong>век д<strong>о</strong>лжен развивать св<strong>о</strong>и скрытые д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>детели.Т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong> так п<strong>о</strong>ступает, д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ин мил<strong>о</strong>сти и благ<strong>о</strong>дати.П<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нения д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ин даже т<strong>о</strong>т <strong>о</strong>браз Будды, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыйвышел из-п<strong>о</strong>д руки неискусн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и неумел<strong>о</strong>г<strong>о</strong> скульпт<strong>о</strong>ра.Каким бы ни был свит<strong>о</strong>к сутры — желтым, или красным,или сделанным из бр<strong>о</strong>с<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> материала, — д<strong>о</strong>лжн<strong>о</strong>ценить с<strong>о</strong>держащиеся в нем знания. Если буддийскийм<strong>о</strong>нах бесстыдн<strong>о</strong> нарушает зап<strong>о</strong>веди, ег<strong>о</strong> чин тем не менееследует уважать. Т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>няется ему с вер<strong>о</strong>й всердце, будет благ<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>вен. Т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong> при виде бесстыдн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>и п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> м<strong>о</strong>наха, груб<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>браза Будды или ветх<strong>о</strong>г<strong>о</strong>свитка сутры не в<strong>о</strong>здает им д<strong>о</strong>лжн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> уважения,нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>, будет наказан. Иб<strong>о</strong>, с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> Дхарме, завещанн<strong>о</strong>йнам С<strong>о</strong>вершенным, <strong>о</strong>браз Будды, сутра и м<strong>о</strong>нахвн<strong>о</strong>сят св<strong>о</strong>ю лепту в д<strong>о</strong>стижение блаженства людьми иб<strong>о</strong>гами. Т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>читает их, нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>, будет в<strong>о</strong>знагражден,а т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong> не верит в них, <strong>о</strong>бречен на дух<strong>о</strong>внуюдеградацию».183


П<strong>о</strong>чтение, с к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым Д<strong>о</strong>гэн г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рит <strong>о</strong>б из<strong>о</strong>браженииБудды, сутре и м<strong>о</strong>нахе, является выражением ег<strong>о</strong> верующег<strong>о</strong>сердца. В эт<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нении <strong>о</strong>н <strong>о</strong>тдает дань буддийск<strong>о</strong>йтрадиции в цел<strong>о</strong>м, не исключая нэмбуцу и тантрическиеритуалы, на смену к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым пришла ег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>бственная мет<strong>о</strong>дикадза<strong>дзэн</strong>. В следующих стр<strong>о</strong>ках Д<strong>о</strong>гэн дем<strong>о</strong>нстрируетсв<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>чтение наставнику:«Традици<strong>о</strong>нный путь учения <strong>дзэн</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ит в п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong>мв<strong>о</strong>звышении т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стигнут<strong>о</strong> сердцем и мысльюи приближается к идеалу, на к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый указал наставник.Например, в нашем с<strong>о</strong>знании <strong>о</strong>браз Будды асс<strong>о</strong>циируетсяс личн<strong>о</strong>стями Шакьямуни или Амиды, наделенными к<strong>о</strong>нкретнымичертами внешн<strong>о</strong>сти, <strong>о</strong>ре<strong>о</strong>л<strong>о</strong>м свят<strong>о</strong>сти и дар<strong>о</strong>мпр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведничества в<strong>о</strong> имя спасения всех живых существ.Однак<strong>о</strong> если наставник скажет, чт<strong>о</strong> жабы и черви п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бныБудде, ученик д<strong>о</strong>лжен изменить св<strong>о</strong>е мнение и увер<strong>о</strong>ватьв т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> Будда — эт<strong>о</strong> жабы и черви . Иб<strong>о</strong> т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong>следует указаниям наставника и с<strong>о</strong><strong>о</strong>бразует св<strong>о</strong>е мнение сег<strong>о</strong> мнением и сл<strong>о</strong>вами, д<strong>о</strong>лжен д<strong>о</strong>вериться ему. Однак<strong>о</strong>с<strong>о</strong>временные мыслители д<strong>о</strong>веряют лишь самим себе, св<strong>о</strong>емупредставлению <strong>о</strong> личн<strong>о</strong>сти и <strong>о</strong>бразе Будды, игн<strong>о</strong>рируядругие т<strong>о</strong>чки зрения или присп<strong>о</strong>сабливая чужие идеи кс<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>му мир<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сприятию. Для таких людей дальнейшеепр<strong>о</strong>движение п<strong>о</strong> пути Будды нев<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>».Д<strong>о</strong>гэн п<strong>о</strong>ясняет абс<strong>о</strong>лютную субъективн<strong>о</strong>сть с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>суждения п<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шению к указаниям наставника,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый рассматривается как представитель традиции,акт<strong>о</strong>м религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>читания. За счет ревн<strong>о</strong>стн<strong>о</strong>й верыученик п<strong>о</strong>стигает истину, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая, как п<strong>о</strong>казывает приведенныйвыше текст, есть не чт<strong>о</strong> ин<strong>о</strong>е, как присутствиеприр<strong>о</strong>ды Будды в<strong>о</strong> всех живых существах. Вера п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждаетпантеистическ<strong>о</strong>е мир<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ззрение, с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>мупр<strong>о</strong>светление д<strong>о</strong>стигается не ум<strong>о</strong>зрительными спекуляциями,н<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зным <strong>о</strong>пыт<strong>о</strong>м.В<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м метафизика Д<strong>о</strong>гэна приближается к не<strong>о</strong>плат<strong>о</strong>низмуПл<strong>о</strong>тина. Сущн<strong>о</strong>сть чел<strong>о</strong>века и всех вещей184


в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щена в прир<strong>о</strong>де Будды, х<strong>о</strong>тя и п<strong>о</strong>крыта и загрязненапылью страстей. След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>, речь идет главным<strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м <strong>о</strong>б <strong>о</strong>чищении и прежде всег<strong>о</strong> <strong>о</strong>б <strong>о</strong>чищении эг<strong>о</strong>и избавлении <strong>о</strong>т эг<strong>о</strong>истических желаний. Чел<strong>о</strong>век д<strong>о</strong>лженп<strong>о</strong>бедить сам<strong>о</strong>г<strong>о</strong> себя. П<strong>о</strong> заявлению Д<strong>о</strong>гэна, «п<strong>о</strong>знатьпуть Будды — значит п<strong>о</strong>знать сам<strong>о</strong>г<strong>о</strong> себя.П<strong>о</strong>знать сам<strong>о</strong>г<strong>о</strong> себя — значит забыть <strong>о</strong> себе. Забыть <strong>о</strong>себе — значит д<strong>о</strong>стичь пр<strong>о</strong>светления всех дхарм». Эт<strong>о</strong>высказывание был<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>ван<strong>о</strong> как призыв к сам<strong>о</strong>реализации.Если бы эт<strong>о</strong> был<strong>о</strong> так, т<strong>о</strong> учение Д<strong>о</strong>гэна <strong>о</strong>пр<strong>о</strong>светлении был<strong>о</strong> бы представлен<strong>о</strong> д<strong>о</strong>ктрин<strong>о</strong>й <strong>о</strong> сам<strong>о</strong>с<strong>о</strong>вершенств<strong>о</strong>вании.Н<strong>о</strong> эт<strong>о</strong> т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>вание <strong>о</strong>шиб<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>. Д<strong>о</strong>гэнничег<strong>о</strong> не знал и, естественн<strong>о</strong>, не м<strong>о</strong>г знать <strong>о</strong> наст<strong>о</strong>йчивыхп<strong>о</strong>пытках с<strong>о</strong>здать универсальную к<strong>о</strong>нцепциюсам<strong>о</strong>реализации, <strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й так мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рят и пишутв п<strong>о</strong>следнее время. Ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шение к реальн<strong>о</strong>сти <strong>о</strong>тличаетскр<strong>о</strong>мн<strong>о</strong>сть и благ<strong>о</strong>честие. В нем нет исступленн<strong>о</strong>стиПр<strong>о</strong>метея в б<strong>о</strong>рьбе за <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждение или эв<strong>о</strong>люциючел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>ды. Речь идет ск<strong>о</strong>рее <strong>о</strong>б <strong>о</strong>тражениии <strong>о</strong>чищении метафизическ<strong>о</strong>й <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вы чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> существ<strong>о</strong>ванияв свят<strong>о</strong>й и безупречн<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>де Будды.Д<strong>о</strong>гэн уп<strong>о</strong>рн<strong>о</strong> <strong>о</strong>трицает к<strong>о</strong>нцепции китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>, нап<strong>о</strong>минающиес<strong>о</strong>временные те<strong>о</strong>рии <strong>о</strong> сам<strong>о</strong>реализации.Стать Будд<strong>о</strong>й — в<strong>о</strong>все не <strong>о</strong>значает п<strong>о</strong>стичь с<strong>о</strong>бственнуюприр<strong>о</strong>ду. Так, <strong>о</strong>н пишет:«Разве учили семь будд и двадцать в<strong>о</strong>семь патриарх<strong>о</strong>вт<strong>о</strong>му, чт<strong>о</strong> Зак<strong>о</strong>н Будды заключается в с<strong>о</strong>зерцании с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>йприр<strong>о</strong>ды? Следует признать, чт<strong>о</strong> фраза <strong>о</strong> «вглядываниив с<strong>о</strong>бственную прир<strong>о</strong>ду» действительн<strong>о</strong> встречаетсяв сутре шест<strong>о</strong>г<strong>о</strong> патриарха, н<strong>о</strong>, как известн<strong>о</strong>, эт<strong>о</strong>ттекст является ап<strong>о</strong>криф<strong>о</strong>м».И далее:«П<strong>о</strong>ск<strong>о</strong>льку несведущие люди ничег<strong>о</strong> не знают <strong>о</strong> прир<strong>о</strong>дебудд и архат<strong>о</strong>в, <strong>о</strong>ни <strong>о</strong>шиб<strong>о</strong>чн<strong>о</strong> принимают как первых,так и вт<strong>о</strong>рых за Будду. А эт<strong>о</strong> является непр<strong>о</strong>стительнымгрех<strong>о</strong>м и серьезн<strong>о</strong>й <strong>о</strong>шибк<strong>о</strong>й».185


Для Д<strong>о</strong>гэна прир<strong>о</strong>да Будды была высшей реальн<strong>о</strong>стью,перед к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й <strong>о</strong>н прекл<strong>о</strong>нялся. Эт<strong>о</strong>т м<strong>о</strong>мент неследует упускать из виду при <strong>о</strong>ценке ег<strong>о</strong> метафизическихп<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ений. Не исключен<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н сам не <strong>о</strong>тдавал себе<strong>о</strong>тчета в непримирим<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речии между религи<strong>о</strong>знымп<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нением Будде и с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фск<strong>о</strong>йсистем<strong>о</strong>й, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая не <strong>о</strong>ставляла места для трансцендентальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>,приравнивая фен<strong>о</strong>менальный мир к Абс<strong>о</strong>люту.Дзэнский наставник Д<strong>о</strong>гэн был ярчайшей фигур<strong>о</strong>й вяп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>м <strong>буддизме</strong> и при эт<strong>о</strong>м <strong>о</strong>тличался с<strong>о</strong>страдательн<strong>о</strong>йнатур<strong>о</strong>й и незаурядными личными качествами. Будучиисключительн<strong>о</strong> прям<strong>о</strong>душным чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>м, <strong>о</strong>н с<strong>о</strong>четал всебе <strong>о</strong>стрый и пытливый ум с искренней наб<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>стью. Онснискал себе славу не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> при жизни, н<strong>о</strong> и п<strong>о</strong>сле смерти,и заслуженн<strong>о</strong> считается <strong>о</strong>дним из величайших мыслителейв ист<strong>о</strong>рии чел<strong>о</strong>вечества.


Глава 11КУЛЬТУРНОЕ ВЛИЯНИЕ ДЗЭНВ ЭПОХУ МУРОМАЧИРаспр<strong>о</strong>странение <strong>дзэн</strong> в пери<strong>о</strong>д АсикагаПери<strong>о</strong>д Камакура стал величайшей религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й эп<strong>о</strong>х<strong>о</strong>йв ист<strong>о</strong>рии Яп<strong>о</strong>нии и временем, к<strong>о</strong>гда буддизм <strong>о</strong>казалсильнейшее влияние на все сл<strong>о</strong>и населения. П<strong>о</strong>льзуясьп<strong>о</strong>кр<strong>о</strong>вительств<strong>о</strong>м сегун<strong>о</strong>в д<strong>о</strong>ма Хёдзё, <strong>дзэн</strong> пустилглуб<strong>о</strong>кие к<strong>о</strong>рни на яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>чве. Влияние китайск<strong>о</strong>йкультуры в ранний пери<strong>о</strong>д н<strong>о</strong>сил<strong>о</strong> в <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>м религи<strong>о</strong>зныйи интеллектуальный характер.В п<strong>о</strong>следующую эп<strong>о</strong>ху Асикага, включавшую пери<strong>о</strong>дыправления Й<strong>о</strong>син<strong>о</strong> (1333—1393) и Мур<strong>о</strong>мачи (1393—1573), китайск<strong>о</strong>е влияние д<strong>о</strong>стигл<strong>о</strong> наивысшег<strong>о</strong> ур<strong>о</strong>вня.В эт<strong>о</strong> время, не без п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щи буддийских м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в, стализавязываться т<strong>о</strong>рг<strong>о</strong>вые <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения с<strong>о</strong> странами к<strong>о</strong>нтинентальн<strong>о</strong>йАзии. В <strong>о</strong>тличие <strong>о</strong>т других буддийскихшк<strong>о</strong>л, испытывавших пери<strong>о</strong>д упадка, учение <strong>дзэн</strong> д<strong>о</strong>казал<strong>о</strong>св<strong>о</strong>ю живучесть и стал<strong>о</strong> распр<strong>о</strong>страняться п<strong>о</strong> всейстране. Великие <strong>дзэн</strong>ские храмы, п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>енные в пери<strong>о</strong>дКамакура в Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong> и Камакуре, стали центрами религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>йи культурн<strong>о</strong>й жизни. П<strong>о</strong>всеместн<strong>о</strong> в<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>дилисьи н<strong>о</strong>вые м<strong>о</strong>настыри.Храм Дайт<strong>о</strong>кудзи был <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ван (1324 г.) ревн<strong>о</strong>стнымп<strong>о</strong>б<strong>о</strong>рник<strong>о</strong>м <strong>буддизма</strong> императ<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м Г<strong>о</strong>-Дайг<strong>о</strong>. Первымнаст<strong>о</strong>ятелем храма был назначен Миёсё (Дайт<strong>о</strong> К<strong>о</strong>куси,1283—1337), выпест<strong>о</strong>ванный наставник<strong>о</strong>м Й<strong>о</strong>миё (Дай<strong>о</strong>187


К<strong>о</strong>куси), принадлежавшим к сур<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й китайск<strong>о</strong>й сектеЯнцзи. Кан<strong>о</strong>н<strong>о</strong>м секты стал сб<strong>о</strong>рник высказываний наставник<strong>о</strong>вДай<strong>о</strong> и Дайт<strong>о</strong>, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые <strong>о</strong>тличались китайскимстилем, характерным для чань-<strong>буддизма</strong> династии Тяньи шк<strong>о</strong>л сунск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да. С м<strong>о</strong>мента <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вания храмДайт<strong>о</strong>кудзи выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong> п<strong>о</strong>читался, и ин<strong>о</strong>гда ег<strong>о</strong> причислялик «Пяти г<strong>о</strong>рам» <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> движения в Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>. Однак<strong>о</strong>п<strong>о</strong>зднее ег<strong>о</strong> не включили в <strong>о</strong>фициальные списки, <strong>о</strong>тведяему <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жение. О ег<strong>о</strong> влиянии на яп<strong>о</strong>нскую культурусвидетельствуют такие имена, как йккью, Суке иК<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ри Энею.Еще при жизни перв<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наст<strong>о</strong>ятеля храма Дайт<strong>о</strong>кудзи,Мьёсё, в м<strong>о</strong>мент <strong>о</strong>тречения императ<strong>о</strong>ра Ханадз<strong>о</strong>н<strong>о</strong>,был <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ван храм Мьёсиндзи (1335 г.). В качестве м<strong>о</strong>настырскихп<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ек служили стр<strong>о</strong>ения резиденции императ<strong>о</strong>рав Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>. Мастер Дайте предл<strong>о</strong>жил назначитьнаст<strong>о</strong>ятелем св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> любим<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ученика Кандзану. П<strong>о</strong>след<strong>о</strong>стижения перв<strong>о</strong>г<strong>о</strong> сат<strong>о</strong>ри п<strong>о</strong>следний удалился в уединенную<strong>о</strong>битель в пр<strong>о</strong>винции Дзифу, где занялся дальнейшейпрактик<strong>о</strong>й. Несм<strong>о</strong>тря на ег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>тесты, <strong>о</strong>н былвынужден принять императ<strong>о</strong>рск<strong>о</strong>е приглашение. Прибывв ст<strong>о</strong>лицу, <strong>о</strong>н устан<strong>о</strong>вил в храме Мьёсиндзи стр<strong>о</strong>гуюдисциплину, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая царит там и п<strong>о</strong>ныне. Несм<strong>о</strong>тря наразмеры храм<strong>о</strong>вых стр<strong>о</strong>ений, <strong>о</strong>ни не <strong>о</strong>тличались р<strong>о</strong>ск<strong>о</strong>шьюи архитектурными излишествами. В<strong>о</strong>круг не был<strong>о</strong>ни сад<strong>о</strong>в, ни пр<strong>о</strong>изведений искусства. В храм<strong>о</strong>в<strong>о</strong>м приделеп<strong>о</strong>х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>нен <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ватель <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й из самых значимыхшк<strong>о</strong>л яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии Нисид<strong>о</strong> Китар<strong>о</strong>.П<strong>о</strong>сле <strong>о</strong>дин<strong>о</strong>к<strong>о</strong>й смерти низверженн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> императ<strong>о</strong>раГ<strong>о</strong>-Дайг<strong>о</strong> в Й<strong>о</strong>син<strong>о</strong> п<strong>о</strong>бед<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сный сёгун Асикага Такаудзив<strong>о</strong>здвиг храм Тэнрюдзи на в<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>й <strong>о</strong>краине Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>(1339 г.) в память <strong>о</strong> п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йн<strong>о</strong>м и в<strong>о</strong> искупление с<strong>о</strong>бственныхгрех<strong>о</strong>в. Он д<strong>о</strong>верил главенств<strong>о</strong> над храм<strong>о</strong>мсам<strong>о</strong>му известн<strong>о</strong>му буддийск<strong>о</strong>му м<strong>о</strong>наху т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени —С<strong>о</strong>сэки (Мусе К<strong>о</strong>куси, 1275—1351), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый был д<strong>о</strong>вереннымлиц<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> императ<strong>о</strong>ра. Не<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>римые188


личные д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>инства и б<strong>о</strong>гатый <strong>о</strong>пыт делали ег<strong>о</strong> лучшейкандидатур<strong>о</strong>й для ст<strong>о</strong>ль выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>й и <strong>о</strong>тветственн<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>лжн<strong>о</strong>сти.Будучи ур<strong>о</strong>женцем Исэ, С<strong>о</strong>сэки стал м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>мв в<strong>о</strong>зрасте девяти лет. Изучив сутры и тантрические ритуалы,<strong>о</strong>н <strong>о</strong>бладал всем <strong>о</strong>бъем<strong>о</strong>м религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> знаният<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени. Он п<strong>о</strong>лучил печать Пр<strong>о</strong>светления <strong>о</strong>т наставникаКэнниси (Букк<strong>о</strong>ку К<strong>о</strong>куси, умер в 1314 г<strong>о</strong>ду),сына императ<strong>о</strong>ра Г<strong>о</strong>-сага, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый еще в юн<strong>о</strong>сти <strong>о</strong>тказался<strong>о</strong>т мирск<strong>о</strong>й жизни и встал на путь пр<strong>о</strong>светления.За д<strong>о</strong>лгие г<strong>о</strong>ды скитаний С<strong>о</strong>сэки, движимый религи<strong>о</strong>знымрвением, люб<strong>о</strong>вью к прир<strong>о</strong>де и уединению в г<strong>о</strong>рах,п<strong>о</strong>сетил мн<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong> великих храм<strong>о</strong>в и святилищ. Как<strong>о</strong>ет<strong>о</strong>время (1334—1336) <strong>о</strong>н в<strong>о</strong>зглавлял храм Нан<strong>дзэн</strong>дзи.П<strong>о</strong>сле назначения на д<strong>о</strong>лжн<strong>о</strong>сть наст<strong>о</strong>ятеля храмаТэнрюдзи С<strong>о</strong>сэки стан<strong>о</strong>вится центральн<strong>о</strong>й фигур<strong>о</strong>й буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>движения в ст<strong>о</strong>лице. В с<strong>о</strong>авт<strong>о</strong>рстве с Гэньё(1269—1352), Сюсин<strong>о</strong>м (1321 — 1388) и св<strong>о</strong>им выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong><strong>о</strong>дареннымученик<strong>о</strong>м Дзэккаем (умер в 1405 г<strong>о</strong>ду) <strong>о</strong>н с<strong>о</strong>ставил«Сб<strong>о</strong>рник писаний Пяти г<strong>о</strong>р», п<strong>о</strong>священный исслед<strong>о</strong>ваниямкитайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> классическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наследия пери<strong>о</strong>даСун и не<strong>о</strong>к<strong>о</strong>нфуцианск<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии Чжу Си. Ранее мыуже уп<strong>о</strong>минали <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, как<strong>о</strong>е влияние на китайский буддизм<strong>о</strong>казали не<strong>о</strong>к<strong>о</strong>нфуцианств<strong>о</strong> и <strong>дзэн</strong>. Яп<strong>о</strong>нские м<strong>о</strong>нахиб<strong>о</strong>лее скл<strong>о</strong>нялись к метафизике не<strong>о</strong>к<strong>о</strong>нфуцианства,идеи к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>ни интерпретир<strong>о</strong>вали в натуралистическ<strong>о</strong>мдухе. Благ<strong>о</strong>даря их усилиям китайская фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фияук<strong>о</strong>ренилась и в Яп<strong>о</strong>нии.В Китае в<strong>о</strong>схищение наставник<strong>о</strong>м Мусе (С<strong>о</strong>сэки) не<strong>о</strong>граничил<strong>о</strong>сь сферами искусства и науки. П<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ветусёгун снарядил к<strong>о</strong>рабль п<strong>о</strong>д к<strong>о</strong>манд<strong>о</strong>ванием м<strong>о</strong>наха Сакугэнадля закупки в Китае драг<strong>о</strong>ценн<strong>о</strong>стей и п<strong>о</strong>требительскихт<strong>о</strong>вар<strong>о</strong>в (1342 г.). Эт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жил<strong>о</strong> начал<strong>о</strong> т<strong>о</strong>рг<strong>о</strong>вым<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шениям, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые благ<strong>о</strong>даря усилиям усердныхм<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в с<strong>о</strong> временем весьма расширились. В яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>йист<strong>о</strong>рии эт<strong>о</strong>т эпиз<strong>о</strong>д уп<strong>о</strong>мянут в связи с «Тэнрюдзибунэ»(«к<strong>о</strong>раблем из Тэнрюдзи»).189


Имя Мусе асс<strong>о</strong>циир<strong>о</strong>вал<strong>о</strong>сь с в<strong>о</strong>зведением н<strong>о</strong>вых храм<strong>о</strong>ви мн<strong>о</strong>гими худ<strong>о</strong>жественными пр<strong>о</strong>изведениями т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>времени. П<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> наст<strong>о</strong>янию сёгун <strong>о</strong>бнар<strong>о</strong>д<strong>о</strong>вал указ <strong>о</strong>т1338 г<strong>о</strong>да, чт<strong>о</strong> привел<strong>о</strong> к п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ению <strong>дзэн</strong>ских храм<strong>о</strong>в вшестидесяти шести местах — «храм<strong>о</strong>в для умир<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рениястраны» (анк<strong>о</strong>кудзи). Фактически эт<strong>о</strong> стал<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжениемдревней традиции пр<strong>о</strong>винциальных храм<strong>о</strong>в (к<strong>о</strong>кубундзи),благ<strong>о</strong>даря к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й в эп<strong>о</strong>ху Нара буддизм распр<strong>о</strong>странилсяп<strong>о</strong> всей Яп<strong>о</strong>нии и <strong>о</strong>брел п<strong>о</strong>пулярн<strong>о</strong>сть срединаселения. В т<strong>о</strong> время как наставник Мусе и мн<strong>о</strong>гие ег<strong>о</strong>п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватели <strong>о</strong>бладали п<strong>о</strong>литическим влиянием и нередк<strong>о</strong>занимали выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жение при дв<strong>о</strong>ре сегуна,пр<strong>о</strong>винциальные м<strong>о</strong>настыри привлекали представителейвсех с<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>вий.Яп<strong>о</strong>нский <strong>дзэн</strong> д<strong>о</strong>стиг выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>й степени развития в<strong>о</strong>время д<strong>о</strong>лг<strong>о</strong>г<strong>о</strong> правления третьег<strong>о</strong> сегуна Асикага Й<strong>о</strong>симицу(1367—1395). П<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> приказу в 1383 г<strong>о</strong>ду был в<strong>о</strong>зведенм<strong>о</strong>настырь Сёк<strong>о</strong>кудзи, в качестве филиала Тэнрюдзи.Первым наст<strong>о</strong>ятелем эт<strong>о</strong>й <strong>о</strong>бители стал Мьёха —племянник и любимый ученик Мусе, также известныйкак наставник Фумиё (умер в 1388 г<strong>о</strong>ду). С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>му<strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>му ул<strong>о</strong>жению эт<strong>о</strong>т храм был включен вспис<strong>о</strong>к «Пяти г<strong>о</strong>р» Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>. В 1386 г<strong>о</strong>ду сёгун <strong>о</strong>фициальн<strong>о</strong>устан<strong>о</strong>вил иерархию <strong>дзэн</strong>ских храм<strong>о</strong>в. Превыше двухгрупп ки<strong>о</strong>тских и камакурских м<strong>о</strong>настырей ст<strong>о</strong>ит главныйхрам страны — Нан<strong>дзэн</strong>дзи. К к<strong>о</strong>нцу XIV ст<strong>о</strong>летиястр<strong>о</strong>ительств<strong>о</strong> н<strong>о</strong>вых храм<strong>о</strong>в прекратил<strong>о</strong>сь, как и <strong>о</strong>стан<strong>о</strong>вил<strong>о</strong>сьраспр<strong>о</strong>странение сам<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> движения.Пр<strong>о</strong>винциальные <strong>о</strong>бители стали п<strong>о</strong>лучать указания идух<strong>о</strong>вные наставления неп<strong>о</strong>средственн<strong>о</strong> из Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong> и Камакуры.Следует <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong> <strong>о</strong>тметить два <strong>дзэн</strong>ских храма, <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ванныев резиденциях сегун<strong>о</strong>в И<strong>о</strong>симицу и Й<strong>о</strong>симаса, причемне ст<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> в силу их религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й значим<strong>о</strong>сти,ск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> вследствие нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>й худ<strong>о</strong>жественн<strong>о</strong>й ценн<strong>о</strong>сти.Оба храма асс<strong>о</strong>циируются с именем Мусе, и эт<strong>о</strong>190


несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> к<strong>о</strong> времени их в<strong>о</strong>зведения наставникауже не был<strong>о</strong> в живых. Дв<strong>о</strong>рец Кинкакудзи («З<strong>о</strong>л<strong>о</strong>т<strong>о</strong>йпавиль<strong>о</strong>н», 1397 г.), в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м Й<strong>о</strong>симицу пр<strong>о</strong>велп<strong>о</strong>следние г<strong>о</strong>ды св<strong>о</strong>ей жизни, п<strong>о</strong>сле ег<strong>о</strong> смерти стал<strong>дзэн</strong>ским храм<strong>о</strong>м Р<strong>о</strong>ку<strong>о</strong>ндзи, н<strong>о</strong> именн<strong>о</strong> Мусе п<strong>о</strong>читаетсяег<strong>о</strong> <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателем.Следуя примеру св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> велик<strong>о</strong>г<strong>о</strong> предшественника,Й<strong>о</strong>симаса п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ил на В<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>й г<strong>о</strong>ре велик<strong>о</strong>лепныйдв<strong>о</strong>рец Хигасияма-д<strong>о</strong>н<strong>о</strong>, причем несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>был<strong>о</strong> время, к<strong>о</strong>гда ег<strong>о</strong> имуществ<strong>о</strong> п<strong>о</strong>двергл<strong>о</strong>сь жест<strong>о</strong>чайшемуистреблению <strong>о</strong>гнем и меч<strong>о</strong>м. П<strong>о</strong>сле ег<strong>о</strong> смерти в1490 г<strong>о</strong>ду дв<strong>о</strong>рец был перестр<strong>о</strong>ен в храм Дзисёдзи. Фактическипервым наст<strong>о</strong>ятелем стал м<strong>о</strong>нах Суимэй, н<strong>о</strong><strong>о</strong>пять же в качестве <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателя м<strong>о</strong>настыря верующиеп<strong>о</strong>читают Мусе. Резиденция Тёгуд<strong>о</strong>, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую удалилсясёгун, п<strong>о</strong>святив п<strong>о</strong>следние г<strong>о</strong>ды св<strong>о</strong>ей жизни аскетическ<strong>о</strong>йпрактике, представляет с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й старейшую к<strong>о</strong>мнатудля чаепития, размер<strong>о</strong>м, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый вп<strong>о</strong>следствии сталстандарт<strong>о</strong>м, в четыре с п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>вин<strong>о</strong>й длины к<strong>о</strong>врика в п<strong>о</strong>перечнике(<strong>о</strong>к<strong>о</strong>л<strong>о</strong> десяти квадратных фут<strong>о</strong>в). Буквальн<strong>о</strong>в двух шагах <strong>о</strong>т эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> стр<strong>о</strong>ения Й<strong>о</strong>симаса в<strong>о</strong>здвиг двухэтажный«Серебряный павиль<strong>о</strong>н» — Гинкакудзи. Дв<strong>о</strong>рц<strong>о</strong>выйсад, с<strong>о</strong>зданный п<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>екту Сёами, пр<strong>о</strong>существ<strong>о</strong>валс 1450-г<strong>о</strong> п<strong>о</strong> 1530 г<strong>о</strong>д. В нем с<strong>о</strong>четались пес<strong>о</strong>к и в<strong>о</strong>да,деревья и скалы. В т<strong>о</strong> время как в других м<strong>о</strong>настырскихсадах <strong>о</strong>щущался дух дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>сти, сад<strong>о</strong>в<strong>о</strong>-дв<strong>о</strong>рц<strong>о</strong>вый к<strong>о</strong>мплексГинкакудзи <strong>о</strong>тличался прир<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й гарм<strong>о</strong>нией ипредставлял с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й пр<strong>о</strong>изведение выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>г<strong>о</strong> искусства.П<strong>о</strong>пуляризация ученияЯп<strong>о</strong>нская арист<strong>о</strong>кратия впервые п<strong>о</strong>знак<strong>о</strong>милась с учением<strong>дзэн</strong> в пери<strong>о</strong>д Камакура. Стр<strong>о</strong>гая дисциплина, <strong>о</strong>твагаи безразличие к смерти — т<strong>о</strong> есть т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>тличал<strong>о</strong>практику <strong>дзэн</strong>, — с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветств<strong>о</strong>вал<strong>о</strong> п<strong>о</strong>нятиям класса в<strong>о</strong>и-191


н<strong>о</strong>в-самураев. Однак<strong>о</strong> изначальн<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> был <strong>о</strong>ткрыт и дляпр<strong>о</strong>стых людей. Эт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дтверждают сл<strong>о</strong>ва Эйсая: «Иметьв сердце с<strong>о</strong>страдание б<strong>о</strong>дхисаттвы и стать заб<strong>о</strong>тливым<strong>о</strong>тц<strong>о</strong>м для всех живых существ». Он набирал себе ученик<strong>о</strong>виз даймьё (фе<strong>о</strong>дал<strong>о</strong>в) и арист<strong>о</strong>крат<strong>о</strong>в, н<strong>о</strong> при эт<strong>о</strong>мне <strong>о</strong>тказывал ни <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>му бедняку, <strong>о</strong>братившемуся к немуза п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щью и наставлением. Ег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>страдание к пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>мулюду <strong>о</strong>бусл<strong>о</strong>вливал<strong>о</strong>сь двумя предп<strong>о</strong>сылками: религи<strong>о</strong>знымидеал<strong>о</strong>м б<strong>о</strong>дхисаттвы и г<strong>о</strong>сударственными с<strong>о</strong><strong>о</strong>бражениями.Религи<strong>о</strong>зный гений Д<strong>о</strong>гэна был п<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ейприр<strong>о</strong>де универсален и п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му взывал к сердцам какб<strong>о</strong>гатых, так и бедных. Осн<strong>о</strong>вная часть ег<strong>о</strong> литературныхтруд<strong>о</strong>в написана п<strong>о</strong>-яп<strong>о</strong>нски. Среди ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателейбыл<strong>о</strong> немал<strong>о</strong> мирян, и даже женщин. Китайский наставникшк<strong>о</strong>лы Риндзай — Лань-цзи Да<strong>о</strong>-лунь из Кэнсёдзи— также д<strong>о</strong>пускал женщин д<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й практикии, так как не г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рил п<strong>о</strong>-яп<strong>о</strong>нски, <strong>о</strong>бщался с ними черезперев<strong>о</strong>дчик<strong>о</strong>в.С начал<strong>о</strong>м эп<strong>о</strong>хи Мур<strong>о</strong>мачи связи с населением сталиб<strong>о</strong>лее тесными. Пр<strong>о</strong>винциальные храмы стали св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> р<strong>о</strong>дапр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дниками учения п<strong>о</strong> всей стране. Наиб<strong>о</strong>лее известные<strong>дзэн</strong>ские наставники пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>вед<strong>о</strong>вали яп<strong>о</strong>нский стиль(кана-хёг<strong>о</strong>), д<strong>о</strong>ступный для п<strong>о</strong>нимания неграм<strong>о</strong>тных сл<strong>о</strong>евнаселения. Благ<strong>о</strong>даря эт<strong>о</strong>му аутентичн<strong>о</strong>е <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>е учениебез ущерба для <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вных п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жений д<strong>о</strong>ктриныраспр<strong>о</strong>странил<strong>о</strong>сь п<strong>о</strong>всюду. Метафизическая сущн<strong>о</strong>стьд<strong>о</strong>ктрины п<strong>о</strong>-прежнему <strong>о</strong>ставалась все т<strong>о</strong>й же — д<strong>о</strong>стижениеприр<strong>о</strong>ды Будды и <strong>о</strong>бретение разума Будды.Не <strong>о</strong>тличаясь б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>й <strong>о</strong>ригинальн<strong>о</strong>стью, наставникит<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени п<strong>о</strong>вт<strong>о</strong>ряли старые тезисы, давали прежниепсих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гические с<strong>о</strong>веты и исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вали былую термин<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гию.В п<strong>о</strong>эзии т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени практически не п<strong>о</strong>являетсян<strong>о</strong>вых м<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>в и не исп<strong>о</strong>льзуются н<strong>о</strong>вые худ<strong>о</strong>жественныеприемы. Тем б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>ражают в<strong>о</strong><strong>о</strong>бражениеэнтузиазм и рвение наставник<strong>о</strong>в, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые в<strong>о</strong>спламенялисердца св<strong>о</strong>их ученик<strong>о</strong>в. Однак<strong>о</strong> в пр<strong>о</strong>цессе ист<strong>о</strong>ри-192


ческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> развития ник<strong>о</strong>гда не удавал<strong>о</strong>сь избежать д<strong>о</strong>садных<strong>о</strong>шиб<strong>о</strong>к. Путь п<strong>о</strong>пуляризации, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый стан<strong>о</strong>витсяпутем п<strong>о</strong>средственн<strong>о</strong>сти и упр<strong>о</strong>щения, нередк<strong>о</strong> стан<strong>о</strong>витсяк<strong>о</strong>р<strong>о</strong>тким. В к<strong>о</strong>нце эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да мн<strong>о</strong>гие <strong>дзэн</strong>скиенаставники стали с<strong>о</strong>чувственн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>ситься к людскимслаб<strong>о</strong>стям и перешли ту грань, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>тделяет Зак<strong>о</strong>нБудды <strong>о</strong>т мирских сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>в решения чел<strong>о</strong>веческих пр<strong>о</strong>блем.В мет<strong>о</strong>диках т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени китайские элементы практики<strong>о</strong>тх<strong>о</strong>дят на вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й план. Отказываясь <strong>о</strong>т привычныхпарад<strong>о</strong>ксальных утверждений, наставники начинают рассуждать<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> как <strong>о</strong> нек<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>нятийн<strong>о</strong>й катег<strong>о</strong>рии. Ониг<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рят <strong>о</strong>б интеллектуальн<strong>о</strong>й ценн<strong>о</strong>сти учения и даютмет<strong>о</strong>дические рек<strong>о</strong>мендации. В<strong>о</strong>льн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>лкуя д<strong>о</strong>ктрину <strong>о</strong>прям<strong>о</strong>й трансф<strong>о</strong>рмации с<strong>о</strong>знания, <strong>о</strong>ни <strong>о</strong>ставляли мест<strong>о</strong>для интерпретации сутр. Мусе, наиб<strong>о</strong>лее выдающийсядеятель раннег<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да Мур<strong>о</strong>мачи, искусн<strong>о</strong> <strong>о</strong>блек св<strong>о</strong>еучение в яп<strong>о</strong>нские <strong>о</strong>дежды и сделал ег<strong>о</strong> д<strong>о</strong>ступным длявсе<strong>о</strong>бщег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>нимания. В ег<strong>о</strong> главн<strong>о</strong>й раб<strong>о</strong>те — «Мусюм<strong>о</strong>ндё»— сущн<strong>о</strong>сть <strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>бъясняется в ф<strong>о</strong>рме в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с<strong>о</strong>ви <strong>о</strong>твет<strong>о</strong>в. Так же как и в случае с Д<strong>о</strong>гэн<strong>о</strong>м, ег<strong>о</strong> вераразвивалась на <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ве <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знания прех<strong>о</strong>дящей сущн<strong>о</strong>стивсег<strong>о</strong> мирск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> вп<strong>о</strong>следствии дал<strong>о</strong> импульс к дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>му<strong>о</strong>зарению.Сердце верующег<strong>о</strong> впервые пр<strong>о</strong>буждается, к<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>н«...прих<strong>о</strong>дит к <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знанию неп<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янства вещей и <strong>о</strong>тказывается<strong>о</strong>т чест<strong>о</strong>любивых и к<strong>о</strong>рыстных устремлений.Вчерашние мысли улетучиваются, а сег<strong>о</strong>дняшняя жизньстан<strong>о</strong>вится несущественн<strong>о</strong>й. Дыхание жизни нарушается,стар и млад, и все жив<strong>о</strong>е д<strong>о</strong>лжн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>гибнуть. Числ<strong>о</strong>мертвых в<strong>о</strong>зрастает, расцветающие бут<strong>о</strong>ны увядают, илистья падают с деревьев. Все вещи, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> м<strong>о</strong>рск<strong>о</strong>йпене, являются лишь сн<strong>о</strong>видением. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>му какрыба начинает трепыхаться на мелк<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дье с <strong>о</strong>тлив<strong>о</strong>м, таки жизнь угасает на исх<strong>о</strong>де дня. Р<strong>о</strong>дители и дети, мужьяи жены, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые любят друг друга, не м<strong>о</strong>гут пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжать193


земн<strong>о</strong>й путь вместе. Как<strong>о</strong>ва же цена выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>лжн<strong>о</strong>стии б<strong>о</strong>гатства? Утр<strong>о</strong>м щеки п<strong>о</strong>крывает румянец, н<strong>о</strong> в н<strong>о</strong>чи<strong>о</strong>стаются лишь к<strong>о</strong>жа да к<strong>о</strong>сти. Не д<strong>о</strong>верять прех<strong>о</strong>дящейприр<strong>о</strong>де вещей, н<strong>о</strong> след<strong>о</strong>вать Пути Будды — значит пр<strong>о</strong>будитьс<strong>о</strong>знание, страждущее Пути и веры в благ<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дныйЗак<strong>о</strong>н».Очевидн<strong>о</strong>, в этих стр<strong>о</strong>ках нет ничег<strong>о</strong> <strong>о</strong>ригинальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>.Тем не менее м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> предп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жить, чт<strong>о</strong> Мусе пережили п<strong>о</strong>нял т<strong>о</strong>, <strong>о</strong> чем <strong>о</strong>н пишет. Вд<strong>о</strong>хн<strong>о</strong>вляемый искреннейвер<strong>о</strong>й в Будду и придерживаясь синкретических тенденцийсв<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> времени п<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шению к яп<strong>о</strong>нским ками(б<strong>о</strong>гам) как в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щениям (аватарам) первичн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Х<strong>о</strong>т<strong>о</strong>кэили Будды, <strong>о</strong>н пытается привести в с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствие р<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>йсинт<strong>о</strong>истский культ с буддийским учением. П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>мунеизбежный кармический зак<strong>о</strong>н распр<strong>о</strong>страняется как наками, так и на Х<strong>о</strong>т<strong>о</strong>кэ. Далее <strong>о</strong>н пишет: «М<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> бытьуверенным в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> даже ками и Х<strong>о</strong>т<strong>о</strong>кэ не избегут в<strong>о</strong>змездияв мире грядущем . Если сердце чел<strong>о</strong>века благ<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>и честн<strong>о</strong>, <strong>о</strong>н<strong>о</strong> с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствует благ<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>мусердцу ками и даже без м<strong>о</strong>литвы станет симв<strong>о</strong>л<strong>о</strong>м признания.Ками и Х<strong>о</strong>т<strong>о</strong>кэ нераздельны так же, как в<strong>о</strong>да ив<strong>о</strong>лна. Один ками п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бен десяти тысячам, а все камип<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бны <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>му . Следует п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>няться ками, иб<strong>о</strong><strong>о</strong>ни п<strong>о</strong>всеместн<strong>о</strong> присутствуют в<strong>о</strong> вселенн<strong>о</strong>й. Сердцаживых существ, сердца ками и Х<strong>о</strong>т<strong>о</strong>кэ неизменны. Невидимые,<strong>о</strong>ни п<strong>о</strong>являются на небесах и на земле; <strong>о</strong>ним<strong>о</strong>лчалив<strong>о</strong> присутствуют в траве и деревьях, в <strong>о</strong>блаках иветре. Вне сердец живых существ ками не существуют.П<strong>о</strong>читать ками — значит п<strong>о</strong>читать сердце. П<strong>о</strong>слушн<strong>о</strong>есердце п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>му к<strong>о</strong>см<strong>о</strong>су».В т<strong>о</strong> время как Мусе стал центральн<strong>о</strong>й фигур<strong>о</strong>й вКи<strong>о</strong>т<strong>о</strong>, б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>пулярные наставники, Бассуй (1327—1387) и Гэттан (1326—1389), трудились в пр<strong>о</strong>винции. Онип<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вались пр<strong>о</strong>стым иде<strong>о</strong>графически-силлабическимписьм<strong>о</strong>м (так называемым кана) и не пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дили различиймежду с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й и паств<strong>о</strong>й. Невзирая на стр<strong>о</strong>гую при-194


верженн<strong>о</strong>сть зак<strong>о</strong>нам Будды, <strong>о</strong>ни не <strong>о</strong>твергали мирскихп<strong>о</strong>требн<strong>о</strong>стей. Н<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светление п<strong>о</strong>читал<strong>о</strong>сь превышевсег<strong>о</strong> <strong>о</strong>стальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, иб<strong>о</strong> «все вещи, <strong>о</strong>траженные в с<strong>о</strong>знании,д<strong>о</strong>лжны иссекаться на части алмазным меч<strong>о</strong>м. К<strong>о</strong>гдамирские вещи заявляют <strong>о</strong> себе, их следует <strong>о</strong>тринуть.К<strong>о</strong>гда <strong>о</strong> себе заявляют вещи из мира Будды, их такжеследует <strong>о</strong>тринуть». Пр<strong>о</strong>светление п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>буждению<strong>о</strong>т сна: «В эт<strong>о</strong>т м<strong>о</strong>мент [пр<strong>о</strong>светления] на зас<strong>о</strong>хшем дереверасцветают цветы и заг<strong>о</strong>рается лед. В эт<strong>о</strong>т м<strong>о</strong>ментвещи мира Будды и мира земн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, все д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong> и все зл<strong>о</strong>п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бны вчерашнему сну. П<strong>о</strong>является лишь Будда перв<strong>о</strong>зданн<strong>о</strong>йприр<strong>о</strong>ды».Бассуй изл<strong>о</strong>жил сл<strong>о</strong>жную д<strong>о</strong>ктрину вселенск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Буддыд<strong>о</strong>ступным и выразительным язык<strong>о</strong>м. Однажды <strong>о</strong>нпривнес умир<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рение в душу умирающег<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>века,указав ему на пуст<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сть всег<strong>о</strong> сущег<strong>о</strong>, нереальн<strong>о</strong>стьсам<strong>о</strong>й б<strong>о</strong>лезни и в<strong>о</strong>звышенн<strong>о</strong>сть прир<strong>о</strong>ды Будды надб<strong>о</strong>лью и страданием:«Прир<strong>о</strong>да Будды, св<strong>о</strong>йственная тв<strong>о</strong>ему с<strong>о</strong>знанию, нир<strong>о</strong>ждается, ни умирает, ни существует, ни не существует;<strong>о</strong>на ни пуст<strong>о</strong>тна, ни <strong>о</strong>блечена в какую-либ<strong>о</strong> ф<strong>о</strong>рму.Она не испытывает ни уд<strong>о</strong>в<strong>о</strong>льствия, ни б<strong>о</strong>ли. Если тых<strong>о</strong>чешь знать, н<strong>о</strong> не знаешь, чт<strong>о</strong> эт<strong>о</strong> так<strong>о</strong>е, т<strong>о</strong> в св<strong>о</strong>ейнем<strong>о</strong>щи испытаешь б<strong>о</strong>ль, и если ты с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чишься нат<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> есть тв<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>знание, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е испытывает страдание,т<strong>о</strong> эта мысль не <strong>о</strong>ставит места для других мыслей,желаний и в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с<strong>о</strong>в; если же тв<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>знание раств<strong>о</strong>ритсяв эфире п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> <strong>о</strong>блаку и станет пуст<strong>о</strong>тным, т<strong>о</strong> ты п<strong>о</strong>рвешьцепь перер<strong>о</strong>ждений и д<strong>о</strong>стигнешь внезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждения».Гэттан же и пальцем не п<strong>о</strong>шевелил для т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>бы<strong>о</strong>бъяснить сущн<strong>о</strong>сть <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ктрины <strong>дзэн</strong> св<strong>о</strong>ей прих<strong>о</strong>жанке.Эт<strong>о</strong>т убежденный буддист п<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рств<strong>о</strong>вал экз<strong>о</strong>терическ<strong>о</strong>йф<strong>о</strong>рме ее религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> служения, п<strong>о</strong>дразумевавшейверу в Чистую землю Будды, в рай и ад. В <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>миз св<strong>о</strong>их писем Гэттан п<strong>о</strong>дчеркивает пуст<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сть п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>б-195


ных п<strong>о</strong>нятий и ссылается на выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ценимую им «Л<strong>о</strong>т<strong>о</strong>с<strong>о</strong>вуюсутру». Св<strong>о</strong>ему ученику-мирянину <strong>о</strong>н <strong>о</strong>бъясняетсущн<strong>о</strong>сть сам<strong>о</strong><strong>о</strong>тверженн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пути к пр<strong>о</strong>светлению:«В<strong>о</strong> время дза<strong>дзэн</strong> с сам<strong>о</strong>г<strong>о</strong> начала следует с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чиватьсялишь на <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>м — на <strong>о</strong>зарении Зак<strong>о</strong>на Будды;при эт<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>знание д<strong>о</strong>лжн<strong>о</strong> быть св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дным <strong>о</strong>т всехмыслей. Если разум исп<strong>о</strong>льзует всю энергию для <strong>о</strong>чищенияЗак<strong>о</strong>на Будды, <strong>о</strong>н забудет <strong>о</strong> себе. К<strong>о</strong>гда исчезаетвсе, за исключением п<strong>о</strong>зы и движения тела в дза<strong>дзэн</strong>,внезапн<strong>о</strong> в<strong>о</strong>зникает мгн<strong>о</strong>вение, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>буждению<strong>о</strong>т<strong>о</strong> сна. В эт<strong>о</strong>т м<strong>о</strong>мент исчезает привязанн<strong>о</strong>сть к любымп<strong>о</strong>нятиям, будь т<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нцепция бытия или небытия, стан<strong>о</strong>вленияили угасания, и <strong>о</strong>ткрывается путь <strong>о</strong>бретенияистинн<strong>о</strong>й св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ды».Пр<strong>о</strong>светление <strong>о</strong>стается в п<strong>о</strong>вседневн<strong>о</strong>й жизни, в<strong>о</strong>звышаяськак над Зак<strong>о</strong>н<strong>о</strong>м Будды, так и над мирскими зак<strong>о</strong>нами.Гэттан стремится направить даже ученик<strong>о</strong>в-мирянк высшему ур<strong>о</strong>вню пр<strong>о</strong>светления.Наиб<strong>о</strong>лее заметн<strong>о</strong>й фигур<strong>о</strong>й вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>вины пери<strong>о</strong>даМур<strong>о</strong>мачи был <strong>дзэн</strong>ский наставник Иккью (1394—1481), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ему предшественнику Мусе,с<strong>о</strong>четал в себе глуб<strong>о</strong>кую религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>сть с т<strong>о</strong>нким худ<strong>о</strong>жественнымвкус<strong>о</strong>м. Сравнение этих двух перс<strong>о</strong>нажейп<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляет сделать выв<strong>о</strong>д <strong>о</strong>б <strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong>й тенденции к <strong>о</strong>тделениюцеркви <strong>о</strong>т г<strong>о</strong>сударства. В т<strong>о</strong> время как худ<strong>о</strong>жественныевкусы Мусе в значительн<strong>о</strong>й степени былипр<strong>о</strong>дикт<strong>о</strong>ваны религи<strong>о</strong>зным вд<strong>о</strong>хн<strong>о</strong>вением, Иккью след<strong>о</strong>валвеяниям св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> времени. Эт<strong>о</strong> был пери<strong>о</strong>д закатаяп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Средневек<strong>о</strong>вья. Фе<strong>о</strong>дальный п<strong>о</strong>ряд<strong>о</strong>к нарушен,нравы дв<strong>о</strong>ра падают, и в цел<strong>о</strong>м власть сёгуната п<strong>о</strong>шатнулась.С<strong>о</strong>циальная и п<strong>о</strong>литическая нестабильн<strong>о</strong>стьприв<strong>о</strong>дит к быстр<strong>о</strong>му завершению эт<strong>о</strong>й ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>йэп<strong>о</strong>хи.Мы не расп<strong>о</strong>лагаем т<strong>о</strong>чными сведениями <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>р<strong>о</strong>д<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й Иккью. Тем не менее принят<strong>о</strong> считать,чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н был императ<strong>о</strong>рских кр<strong>о</strong>вей. Ег<strong>о</strong> мать, принадле-196


жавшая к благ<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>му семейству Фудзивара, была фав<strong>о</strong>ритк<strong>о</strong>йимперат<strong>о</strong>ра Г<strong>о</strong>-К<strong>о</strong>мацу. Забеременев, <strong>о</strong>на п<strong>о</strong>кинуладв<strong>о</strong>р и р<strong>о</strong>дила ребенка в бедн<strong>о</strong>й крестьянск<strong>о</strong>йхижине. В нежн<strong>о</strong>м в<strong>о</strong>зрасте мальчика <strong>о</strong>тдают на в<strong>о</strong>спитанием<strong>о</strong>нахам, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые знак<strong>о</strong>мят ег<strong>о</strong> с <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вными п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жениями<strong>буддизма</strong>. В т<strong>о</strong>м же м<strong>о</strong>настыре <strong>о</strong>н изучаетлитературу и <strong>о</strong>бще<strong>о</strong>браз<strong>о</strong>вательные дисциплины. Он стан<strong>о</strong>витсяп<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нник<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>эзии, и т<strong>о</strong>ма ег<strong>о</strong> избранных стих<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>ренийсвидетельствуют <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н преуспел и наэт<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>прище.Иккью пришел к <strong>дзэн</strong>, исх<strong>о</strong>дя из личн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>пыта. К<strong>о</strong>гда ему был<strong>о</strong> двадцать четыре г<strong>о</strong>да, <strong>о</strong>н услышалбалладу слеп<strong>о</strong>г<strong>о</strong> музыканта, п<strong>о</strong>священную <strong>о</strong>бесчещенн<strong>о</strong>йцарск<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>чери, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая <strong>о</strong>тказалась <strong>о</strong>т мира. Три г<strong>о</strong>даспустя крик н<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>й птицы пр<strong>о</strong>будил в нем желание д<strong>о</strong>стичьвелик<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>зарения. П<strong>о</strong>сле д<strong>о</strong>лг<strong>о</strong>й и п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>й невзг<strong>о</strong>джизни <strong>о</strong>н умер в храме Дайт<strong>о</strong>кудзи в Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>, наст<strong>о</strong>ятелемк<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> являлся п<strong>о</strong>следние в<strong>о</strong>семь лет.Иккью был <strong>о</strong>чень близ<strong>о</strong>к, в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>, слишк<strong>о</strong>м близ<strong>о</strong>кк нар<strong>о</strong>ду. Среди ег<strong>о</strong> знак<strong>о</strong>мых и ученик<strong>о</strong>в были представителивсех сл<strong>о</strong>ев <strong>о</strong>бщества. Он ел мяс<strong>о</strong> и рыбу, любилсаке и женщин и был <strong>о</strong>тц<strong>о</strong>м мн<strong>о</strong>гих детей. Чел<strong>о</strong>век шир<strong>о</strong>кихвзгляд<strong>о</strong>в и враг всяк<strong>о</strong>й фальши, <strong>о</strong>н исп<strong>о</strong>вед<strong>о</strong>валестественн<strong>о</strong>сть религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> служения, и эт<strong>о</strong> качеств<strong>о</strong>был<strong>о</strong> весьма привлекательным для ег<strong>о</strong> прих<strong>о</strong>жан. Обличаялицемерие м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в, <strong>о</strong>н в<strong>о</strong>звышался в глазах пр<strong>о</strong>стыхлюдей:«В был<strong>о</strong>е время те, чьи сердца пр<strong>о</strong>буждались к вере,шли в м<strong>о</strong>настыри, н<strong>о</strong> сейчас все <strong>о</strong>ни п<strong>о</strong>кинули храмы.Наблюдательный чел<strong>о</strong>век без труда заметит невежеств<strong>о</strong><strong>о</strong>битающих там б<strong>о</strong>нз. Они п<strong>о</strong>лагают, чт<strong>о</strong> сидеть в медитации<strong>о</strong>бременительн<strong>о</strong>, и <strong>о</strong>трицают практику к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в.Они п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляют себе излишества и б<strong>о</strong>льшую часть временипр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дят вышивая св<strong>о</strong>и п<strong>о</strong>душки. С пущей важн<strong>о</strong>стью<strong>о</strong>ни н<strong>о</strong>сят м<strong>о</strong>нашеские <strong>о</strong>деяния, н<strong>о</strong>, несм<strong>о</strong>тря навнешние манеры праведник<strong>о</strong>в, п<strong>о</strong> сути <strong>о</strong>ни являются197


мирянами. М<strong>о</strong>нашеская р<strong>о</strong>ба стан<strong>о</strong>вится для них тенетами,а п<strong>о</strong>яс — веревк<strong>о</strong>й, связывающей тел<strong>о</strong> и усиливающеймуки».П<strong>о</strong>следние сл<strong>о</strong>ва перекликаются с с<strong>о</strong>временнымипредставлениями <strong>о</strong>б аде, к к<strong>о</strong>нцепции к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Иккью<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сился весьма скептически.В учении Иккью <strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>слеживается мысль <strong>о</strong>прех<strong>о</strong>дящей прир<strong>о</strong>де всех вещей и <strong>о</strong> внушении безразличияк жизни и смерти. В первый день н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> г<strong>о</strong>да <strong>о</strong>ншеств<strong>о</strong>вал п<strong>о</strong> улицам ст<strong>о</strong>лицы с бамбук<strong>о</strong>вым шест<strong>о</strong>м, кк<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>му был прикреплен ег<strong>о</strong> трактат «Скелет». На в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сыизумленных зевак <strong>о</strong>н <strong>о</strong>твечал, чт<strong>о</strong> лишь скелетм<strong>о</strong>жет считаться д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>йным знамением: «Если вы небудете, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>му скелету, на «ты» с<strong>о</strong> смертью, т<strong>о</strong>не п<strong>о</strong>знаете счастья». Он резк<strong>о</strong> критик<strong>о</strong>вал идеи <strong>о</strong> загр<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>ммире, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые исп<strong>о</strong>вед<strong>о</strong>вали приверженцыкульта Амиды. Рай для верующег<strong>о</strong> еще б<strong>о</strong>лее неул<strong>о</strong>вим,чем стремительный п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>к в<strong>о</strong>ды: «Если чел<strong>о</strong>век <strong>о</strong>чиститсв<strong>о</strong>й разум и п<strong>о</strong>стигнет с<strong>о</strong>бственную прир<strong>о</strong>ду, т<strong>о</strong> не <strong>о</strong>станетсяни Чист<strong>о</strong>й Земли для надежд, ни ад<strong>о</strong>вых мук для<strong>о</strong>пасений, ни страстей для б<strong>о</strong>рьбы с ними, ни различиямежду д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>м и зл<strong>о</strong>м. Он <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дится <strong>о</strong>т круга перер<strong>о</strong>ждений.Он будет в<strong>о</strong>зр<strong>о</strong>ждаться в люб<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>явлении жизнип<strong>о</strong> с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>му усм<strong>о</strong>трению».Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, Иккью пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>вед<strong>о</strong>вал пр<strong>о</strong>светление вп<strong>о</strong>вседневн<strong>о</strong>й жизни. Он ниспр<strong>о</strong>вергал старые зак<strong>о</strong>ны ивысмеивал суеверную практику в<strong>о</strong>зжигания <strong>о</strong>гней на п<strong>о</strong>х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>нах,равн<strong>о</strong> как и п<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>шение еды умершему или п<strong>о</strong>гребальнуюдекламацию сутр. Священные дары вселенн<strong>о</strong>й:д<strong>о</strong>ждь и р<strong>о</strong>са, лунный свет, дун<strong>о</strong>вение ветерка, трев<strong>о</strong>жащег<strong>о</strong>верхушки с<strong>о</strong>сен, журчание в<strong>о</strong>ды в ф<strong>о</strong>нтане — в<strong>о</strong>т те катег<strong>о</strong>рии,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые п<strong>о</strong>стигаются при правильн<strong>о</strong>м чтениисутр. В <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й из яп<strong>о</strong>нских песен <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>ет: «Несите в дарарбузы и баклажаны или в<strong>о</strong>ду реки Кам<strong>о</strong>».Иккью называл себя «сын<strong>о</strong>м странствующег<strong>о</strong> <strong>о</strong>блака».Несм<strong>о</strong>тря на нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую эксцентричн<strong>о</strong>сть, ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>тличал198


<strong>о</strong>стрый ум и искр<strong>о</strong>метный юм<strong>о</strong>р. В равн<strong>о</strong>й мере <strong>о</strong>н нег<strong>о</strong>д<strong>о</strong>валп<strong>о</strong> п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду спеси арист<strong>о</strong>крат<strong>о</strong>в и уб<strong>о</strong>жества бедняк<strong>о</strong>в.Как перв<strong>о</strong>е, так и вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е стан<strong>о</strong>вил<strong>о</strong>сь <strong>о</strong>бъект<strong>о</strong>мег<strong>о</strong> к<strong>о</strong>лких насмешек. С<strong>о</strong>хранил<strong>о</strong>сь мн<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong> анекд<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ви забавных ист<strong>о</strong>рий, связанных с именем эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наставника.Однажды <strong>о</strong>н, <strong>о</strong>детый в тряпье, пр<strong>о</strong>сил мил<strong>о</strong>стынюу д<strong>о</strong>ма б<strong>о</strong>гат<strong>о</strong>г<strong>о</strong> землевладельца и в качестве п<strong>о</strong>даянияп<strong>о</strong>лучил лишь мелкую м<strong>о</strong>нету. В следующий раз, <strong>о</strong>блаченныйв б<strong>о</strong>гатый наряд, <strong>о</strong>н навестил т<strong>о</strong>т же д<strong>о</strong>м. Ег<strong>о</strong>приняли в<strong>о</strong> внутренних п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ях и уг<strong>о</strong>стили изысканнымблюд<strong>о</strong>м. Вмест<strong>о</strong> т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чт<strong>о</strong>бы <strong>о</strong>тведать уг<strong>о</strong>щения, <strong>о</strong>н встал,снял св<strong>о</strong>й наряд, п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жил ег<strong>о</strong> напр<strong>о</strong>тив блюда и заявил,чт<strong>о</strong> уг<strong>о</strong>щение предназначается не ему, н<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>дежде.Оригинальн<strong>о</strong>сть и независим<strong>о</strong>сть суждений Иккью вызывалив<strong>о</strong>схищение <strong>о</strong>кружающих. Ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong> праву м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>считать <strong>о</strong>дним из самых выдающихся б<strong>о</strong>нз яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>Средневек<strong>о</strong>вья. Ег<strong>о</strong> каламбуры и гаты звучат и п<strong>о</strong> сейдень. Ниже прив<strong>о</strong>дятся стихи, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> считатьхарактерными для ег<strong>о</strong> стиля:Хэцурайтэтан<strong>о</strong>сики й<strong>о</strong>ри м<strong>о</strong>хэцуравадэмацусики ми к<strong>о</strong>с<strong>о</strong>к<strong>о</strong>к<strong>о</strong>р<strong>о</strong> ясукерэХ<strong>о</strong>ть т<strong>о</strong>нкая лестьП<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й ласкает душу,Я не п<strong>о</strong>ддамся слад<strong>о</strong>стн<strong>о</strong>му <strong>о</strong>бману,Н<strong>о</strong> предп<strong>о</strong>чту ему <strong>о</strong>ткр<strong>о</strong>венную нищетуИ с<strong>о</strong>храню св<strong>о</strong>е сердце в чист<strong>о</strong>теи безмятежн<strong>о</strong>сти.Расцвет яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й культурыТрудн<strong>о</strong> пере<strong>о</strong>ценить вклад <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> движения в наци<strong>о</strong>нальнуюкультуру Яп<strong>о</strong>нии. Культурн<strong>о</strong>е влияние был<strong>о</strong>п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждением сам<strong>о</strong>й сущн<strong>о</strong>сти <strong>дзэн</strong>. В св<strong>о</strong>ю <strong>о</strong>чередь, <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>стияп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й культуры пр<strong>о</strong>ливают свет на прир<strong>о</strong>ду<strong>дзэн</strong> и выявляют мн<strong>о</strong>гие дух<strong>о</strong>вные аспекты учения.Далее мы п<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рим <strong>о</strong> культуре пери<strong>о</strong>да Мур<strong>о</strong>мачи вк<strong>о</strong>нтексте <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> духа, п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждением к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>на иявляется.199


Зад<strong>о</strong>лг<strong>о</strong> д<strong>о</strong> т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, как <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>е движение распр<strong>о</strong>странил<strong>о</strong>сьв Стране тысячи <strong>о</strong>стр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>в, яп<strong>о</strong>нский нар<strong>о</strong>д, <strong>о</strong>бладавшийт<strong>о</strong>нким худ<strong>о</strong>жественным вкус<strong>о</strong>м и в<strong>о</strong>сприимчив<strong>о</strong>стьюк крас<strong>о</strong>те, мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>черпнул из индийск<strong>о</strong>й икитайск<strong>о</strong>й культуры в течение пери<strong>о</strong>д<strong>о</strong>в Нара (645—794)и Хэиан (794—1185), <strong>о</strong> чем свидетельствуют д<strong>о</strong>шедшиед<strong>о</strong> наших дней великие пр<strong>о</strong>изведения искусства. Наиб<strong>о</strong>леесильн<strong>о</strong>е влияние на яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>е искусств<strong>о</strong> <strong>о</strong>казалбуддизм. Даже в б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>здние времена мн<strong>о</strong>гие пр<strong>о</strong>изведенияискусства <strong>о</strong>тнюдь не были п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждением именн<strong>о</strong><strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> духа, как утверждают нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые энтузиасты.В эт<strong>о</strong>м смысле б<strong>о</strong>лее уместн<strong>о</strong> г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рить <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong><strong>дзэн</strong> стал частью яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> быта и пр<strong>о</strong>ник практическив<strong>о</strong> все сферы жизни <strong>о</strong>бщества. П<strong>о</strong>сле т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> как чаньбуддизмук<strong>о</strong>ренился на яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>чве, <strong>о</strong>б<strong>о</strong>гащеннаянаци<strong>о</strong>нальными яп<strong>о</strong>нскими чертами техника <strong>дзэн</strong> сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бств<strong>о</strong>валазначительн<strong>о</strong>му п<strong>о</strong>дъему культурн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ур<strong>о</strong>вня<strong>о</strong>бщества в цел<strong>о</strong>м. Наряду с религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й практик<strong>о</strong>й в<strong>дзэн</strong>ских храмах развивал<strong>о</strong>сь искусств<strong>о</strong>, н<strong>о</strong>сившее наци<strong>о</strong>нальныеяп<strong>о</strong>нские черты. Дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>е и светск<strong>о</strong>е мирн<strong>о</strong>с<strong>о</strong>существ<strong>о</strong>вали. Вещи <strong>о</strong>стаются вещами, н<strong>о</strong>, несм<strong>о</strong>тряна т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> все вещи имеют земн<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>ждение, <strong>о</strong>ни<strong>о</strong>зарены лучами Абс<strong>о</strong>люта.Все искусства, или «пути» (яп. — д<strong>о</strong>), п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>жденные<strong>дзэн</strong>, пр<strong>о</strong>цветали в <strong>дзэн</strong>ских м<strong>о</strong>настырях, будь т<strong>о</strong> искусств<strong>о</strong>фехт<strong>о</strong>вания, рук<strong>о</strong>пашн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> б<strong>о</strong>я или искусств<strong>о</strong> стрельбыиз лука, св<strong>о</strong>йственные с<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>вию в<strong>о</strong>ин<strong>о</strong>в; сад<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>,искусств<strong>о</strong> икебаны, искусств<strong>о</strong> чайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии, предназначениемк<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых был<strong>о</strong> с<strong>о</strong>здание атм<strong>о</strong>сферы умир<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рения;п<strong>о</strong>эзия, каллиграфия и жив<strong>о</strong>пись, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые вс<strong>о</strong>знании евр<strong>о</strong>пейца и считаются видами искусства кактак<strong>о</strong>выми. Время <strong>о</strong>т времени арист<strong>о</strong>краты и знатные в<strong>о</strong>ины-самураиудалялись в м<strong>о</strong>настыри, чт<strong>о</strong>бы перед сражениемукрепить св<strong>о</strong>й дух в медитации. Мн<strong>о</strong>гие известныеученые уединялись в м<strong>о</strong>настырских кельях дляизучения китайск<strong>о</strong>й литературы. В м<strong>о</strong>настырях с<strong>о</strong>здава-200


лись несравненные пр<strong>о</strong>изведения искусства и, б<strong>о</strong>леет<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, предметы п<strong>о</strong>вседневн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> быта. Яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нениевсему прекрасн<strong>о</strong>му пр<strong>о</strong>являл<strong>о</strong>сь не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> в велик<strong>о</strong>лепн<strong>о</strong>мубранстве храм<strong>о</strong>в, н<strong>о</strong> и в <strong>о</strong>ф<strong>о</strong>рмлении люб<strong>о</strong>йвещи, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая в св<strong>о</strong>ей пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>те и естественн<strong>о</strong>сти <strong>о</strong>тражаладух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>сть ремесленника.В начале эп<strong>о</strong>хи Мур<strong>о</strong>мачи признанным худ<strong>о</strong>жник<strong>о</strong>ми п<strong>о</strong>кр<strong>о</strong>вителем искусств считался наставник Мусе. Онбыл известен не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> как искусный каллиграф, н<strong>о</strong> икак непревз<strong>о</strong>йденный сад<strong>о</strong>вник. Сад<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong> издревлесчитал<strong>о</strong>сь в Яп<strong>о</strong>нии искусств<strong>о</strong>м. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гим другим,<strong>о</strong>н<strong>о</strong> также был<strong>о</strong> заимств<strong>о</strong>ван<strong>о</strong> из Китая. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong>древним хр<strong>о</strong>никам представление <strong>о</strong>б ух<strong>о</strong>женн<strong>о</strong>м и приятн<strong>о</strong>мна вид саде в<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дит к пери<strong>о</strong>ду Нара или дажеб<strong>о</strong>лее раннему времени. В эп<strong>о</strong>ху Хэиан существ<strong>о</strong>вали<strong>о</strong>гр<strong>о</strong>мные велик<strong>о</strong>лепные парки с узкими тр<strong>о</strong>пинками, п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым пр<strong>о</strong>гуливались люди, прудами, п<strong>о</strong>д изящнымим<strong>о</strong>стиками к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых пр<strong>о</strong>плывали неб<strong>о</strong>льшие л<strong>о</strong>дки с <strong>о</strong>тдыхающими,— чем не п<strong>о</strong>лная картина ут<strong>о</strong>нченн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> иизысканн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>циальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> устр<strong>о</strong>йства? П<strong>о</strong>д влиянием<strong>дзэн</strong> сф<strong>о</strong>рмир<strong>о</strong>вался н<strong>о</strong>вый стиль сад<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дства, цельюк<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> была дух<strong>о</strong>вная гарм<strong>о</strong>низация чел<strong>о</strong>века с прир<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й.Сады Мусе являются старейшими пр<strong>о</strong>изведениямиэт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> искусства и считаются самыми красивыми в Яп<strong>о</strong>нии.П<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ему стилю <strong>о</strong>ни являются перех<strong>о</strong>дными <strong>о</strong>тстиля пери<strong>о</strong>да Хэиан к б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>зднему стилю в<strong>о</strong>зведениякаменных сад<strong>о</strong>в в к<strong>о</strong>нце эры Мур<strong>о</strong>мачи.Мусе не пытался слеп<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дражать прир<strong>о</strong>де, н<strong>о</strong> наделялее <strong>о</strong>бъекты н<strong>о</strong>вым значением и дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>стью. Для храмаТенрюдзи <strong>о</strong>н разбил сад на жив<strong>о</strong>писных лесистых х<strong>о</strong>лмах,<strong>о</strong>круженных ближними и далекими г<strong>о</strong>рами. Перв<strong>о</strong>зданн<strong>о</strong>стьприр<strong>о</strong>ды с<strong>о</strong>четалась с глуб<strong>о</strong>ким симв<strong>о</strong>лизм<strong>о</strong>м. Увнешнег<strong>о</strong> периметра сада был <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значен в<strong>о</strong>д<strong>о</strong>пад, х<strong>о</strong>тяникак<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>чника в<strong>о</strong>ды не был<strong>о</strong> и в п<strong>о</strong>мине. П<strong>о</strong> центрурасп<strong>о</strong>лагал<strong>о</strong>сь <strong>о</strong>зер<strong>о</strong> в ф<strong>о</strong>рме китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> иер<strong>о</strong>глифа, <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значающег<strong>о</strong>«сердце», питаем<strong>о</strong>е естественным р<strong>о</strong>дник<strong>о</strong>м.201


Чистая пр<strong>о</strong>зрачная в<strong>о</strong>да <strong>о</strong>зера симв<strong>о</strong>лизир<strong>о</strong>вала с<strong>о</strong>знаниечел<strong>о</strong>века, д<strong>о</strong>стигшег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления. В центре в<strong>о</strong>д<strong>о</strong>ема расп<strong>о</strong>лагался«райский <strong>о</strong>стр<strong>о</strong>в». Каменный ансамбль из<strong>о</strong>бражалчерепах и аист<strong>о</strong>в — т<strong>о</strong> есть жив<strong>о</strong>тных, предвещавшихудачу. М<strong>о</strong>ст п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ился на камнях, в<strong>о</strong>звышавшихся из в<strong>о</strong>ды.Расст<strong>о</strong>яние между импр<strong>о</strong>визир<strong>о</strong>ванными каменными сваямис<strong>о</strong><strong>о</strong>тветств<strong>о</strong>вал<strong>о</strong> числам 3, 5 и 7. П<strong>о</strong> мнению китайцев,эти числа <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значают с<strong>о</strong>вершенную ф<strong>о</strong>рму чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>йжизни.В саду царил абс<strong>о</strong>лютный п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>й. Мн<strong>о</strong>гие неразрешимыепр<strong>о</strong>блемы чел<strong>о</strong>века симв<strong>о</strong>лизир<strong>о</strong>вал ручей, чт<strong>о</strong> такжеявляется заимств<strong>о</strong>ванием из китайск<strong>о</strong>й культурн<strong>о</strong>йтрадиции. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>му как в<strong>о</strong>да р<strong>о</strong>дника п<strong>о</strong>падает в<strong>о</strong>зер<strong>о</strong>, чел<strong>о</strong>веческий дух <strong>о</strong>бретает п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>й, сливаясь сприр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й. Белый пес<strong>о</strong>к на границе пруда <strong>о</strong>бладает т<strong>о</strong>йже <strong>о</strong>чистительн<strong>о</strong>й сил<strong>о</strong>й для с<strong>о</strong>знания, чт<strong>о</strong> и кристальн<strong>о</strong>чистая в<strong>о</strong>да. Чистые в<strong>о</strong>ды вселяют в м<strong>о</strong>л<strong>о</strong>д<strong>о</strong>г<strong>о</strong> карпабеззаветную смел<strong>о</strong>сть, к<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>н выпрыгивает из в<strong>о</strong>дынавстречу в<strong>о</strong>д<strong>о</strong>паду, — <strong>о</strong>браз, знак<strong>о</strong>мый яп<strong>о</strong>нцам, иб<strong>о</strong><strong>о</strong>н симв<strong>о</strong>лизирует Праздник мальчик<strong>о</strong>в 5 мая, к<strong>о</strong>гда эт<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бытие (к<strong>о</strong>и-н<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ри) <strong>о</strong>тмечается. Чувства, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыевд<strong>о</strong>хн<strong>о</strong>вляли Мусе в<strong>о</strong> время раб<strong>о</strong>ты над этим сад<strong>о</strong>м, угадываютсяв стр<strong>о</strong>ках ег<strong>о</strong> стих<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рения, написанн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> вкитайск<strong>о</strong>м стиле:П<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong> и неиссякаем<strong>о</strong> стремится п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>к —Единый, глуб<strong>о</strong>кий и шир<strong>о</strong>кий.Не см<strong>о</strong>три на извилистый берег!С наступлением н<strong>о</strong>чи лунный свет <strong>о</strong>тразится в сердце в<strong>о</strong>лн.Не менее известен ег<strong>о</strong> сад из<strong>о</strong> мха близ храма Сайх<strong>о</strong>дзи,расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> у п<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>жия Арашиямы («Г<strong>о</strong>раБури») в Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>. Он также разбит в<strong>о</strong>круг пруда, ф<strong>о</strong>рмак<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> нап<strong>о</strong>минает иер<strong>о</strong>глиф «сердце». П<strong>о</strong>мим<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>жествадеревьев и <strong>о</strong>билия цвет<strong>о</strong>в, в нем присутствуетвпечатляющий каменный ансамбль. В действительн<strong>о</strong>стисад симв<strong>о</strong>лизирует идеальную Землю Дзэн, как <strong>о</strong>на <strong>о</strong>пи-202


сана в «Хэкиганр<strong>о</strong>ку». Землю устилают б<strong>о</strong>лее двадцативид<strong>о</strong>в мха, и п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му храм стал известен как «м<strong>о</strong>х<strong>о</strong>в<strong>о</strong>йхрам» (к<strong>о</strong>кэдэра).Сады Мусе <strong>о</strong>казали неизгладим<strong>о</strong>е влияние на яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>еландшафтн<strong>о</strong>е искусств<strong>о</strong>. П<strong>о</strong> всей стране расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жен<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong>сад<strong>о</strong>в, <strong>о</strong>брамляющих сердце<strong>о</strong>бразный пруд (синдзи-икэ)и украшенных группами камней. Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong>чт<strong>о</strong> их част<strong>о</strong> связывают с именем Мусе, эта связь представляетсявесьма пр<strong>о</strong>блематичн<strong>о</strong>й. Яп<strong>о</strong>нцам св<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>стремление к п<strong>о</strong>дражанию, и каждый н<strong>о</strong>вый м<strong>о</strong>тив в искусственах<strong>о</strong>дит велик<strong>о</strong>е мн<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong> в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щений.С распр<strong>о</strong>странением светск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> искусства храм<strong>о</strong>ваякультура <strong>дзэн</strong> п<strong>о</strong>лучила н<strong>о</strong>вый импульс к развитию. В течениедлительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да храм Дайт<strong>о</strong>кудзи занимал лидирующееп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жение. В XV ст<strong>о</strong>летии наиб<strong>о</strong>льшее влияниена ф<strong>о</strong>рмир<strong>о</strong>вание яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й наци<strong>о</strong>нальн<strong>о</strong>й культуры <strong>о</strong>казалп<strong>о</strong>пулярный и худ<strong>о</strong>жественн<strong>о</strong> <strong>о</strong>даренный наставникИккью. Ег<strong>о</strong> ученик-мирянин Суке (1422—1502), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыйбыл <strong>о</strong>тдан в м<strong>о</strong>настырь еще ребенк<strong>о</strong>м и вернулся в мир вв<strong>о</strong>зрасте двадцати четырех лет, был фактическим <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жник<strong>о</strong>мяп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й чайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии. Как уже <strong>о</strong>тмечал<strong>о</strong>сь,чай был завезен из Китая в б<strong>о</strong>лее ранние времена,а традиция чаепития распр<strong>о</strong>странилась в пери<strong>о</strong>д Камакура.Эт<strong>о</strong>т напит<strong>о</strong>к, <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>временн<strong>о</strong> усп<strong>о</strong>каивающий и активизирующийумственную деятельн<strong>о</strong>сть, как нельзя лучшес<strong>о</strong><strong>о</strong>тветств<strong>о</strong>вал духу <strong>дзэн</strong>, так как адепты эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учениястремились к сам<strong>о</strong>с<strong>о</strong>вершенств<strong>о</strong>ванию в пр<strong>о</strong>цессе умир<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>ренн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>медитативн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> бдения.В св<strong>о</strong>ей <strong>о</strong>бители, названн<strong>о</strong>й Синдзюан и расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женн<strong>о</strong>йна землях храма Дайт<strong>о</strong>кудзи, Суке присп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бил китайскуючайную церем<strong>о</strong>нию применительн<strong>о</strong> к <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>стямяп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й наци<strong>о</strong>нальн<strong>о</strong>й культуры. Один из ег<strong>о</strong>ученик<strong>о</strong>в п<strong>о</strong> имени Дзёё пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжил дел<strong>о</strong> учителя, а затемуже ег<strong>о</strong> ученик Сэн-н<strong>о</strong>-Рикью (1521 — 1591) — вых<strong>о</strong>дециз б<strong>о</strong>гат<strong>о</strong>й купеческ<strong>о</strong>й семьи из п<strong>о</strong>рт<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>даСакай близ Осаки — научился чайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии у м<strong>о</strong>-203


наха из Дайт<strong>о</strong>кудзи. П<strong>о</strong>зднее, в качестве расп<strong>о</strong>рядителячайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии при дв<strong>о</strong>ре сегуна Хидэёси, <strong>о</strong>н д<strong>о</strong>велэт<strong>о</strong> искусств<strong>о</strong> д<strong>о</strong> с<strong>о</strong>вершенства. Именн<strong>о</strong> в так<strong>о</strong>м виде церем<strong>о</strong>ниячаепития д<strong>о</strong>шла д<strong>о</strong> наших дней. Д<strong>о</strong>м для чаепитиябыл расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жен среди стр<strong>о</strong>ений р<strong>о</strong>ск<strong>о</strong>шн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> дв<strong>о</strong>рцаХидэёси, Дзуракутэй. П<strong>о</strong>сле смерти чайн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мастераег<strong>о</strong> д<strong>о</strong>м был дем<strong>о</strong>нтир<strong>о</strong>ван и с<strong>о</strong>бран близ храма Дзукёин,неп<strong>о</strong>далеку <strong>о</strong>т Дайт<strong>о</strong>кудзи, с наст<strong>о</strong>ятелем к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong>Рикью п<strong>о</strong>ддерживал близкие <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения. П<strong>о</strong>мим<strong>о</strong> д<strong>о</strong>микадля чаепития, на н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>е мест<strong>о</strong> были перенесены каменныйсветильник и каменная лестница.Чайная церем<strong>о</strong>ния (ча-н<strong>о</strong>-ю) тесн<strong>о</strong> связана с учением<strong>дзэн</strong>. В Китае эт<strong>о</strong>т ритуал был «учрежден <strong>дзэн</strong>скимим<strong>о</strong>нахами, пившими чай из чаши перед <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м Б<strong>о</strong>дхидхармы,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый дал указания п<strong>о</strong> уп<strong>о</strong>треблению эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong>напитка, вызывающег<strong>о</strong> в<strong>о</strong>схищение среди мерз<strong>о</strong>стейп<strong>о</strong>вседневн<strong>о</strong>й жизни». Неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> друзей встречаются вп<strong>о</strong>лумраке чайн<strong>о</strong>й к<strong>о</strong>мнаты, где их <strong>о</strong>кружает рад<strong>о</strong>стнаяи умир<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>ренная <strong>о</strong>бстан<strong>о</strong>вка. Фактически здесь их<strong>о</strong>жидает пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжение медитативн<strong>о</strong>й практики. Уютныйи <strong>о</strong>прятный д<strong>о</strong>мик для чаепитий ср<strong>о</strong>дни <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>му залудля медитаций, н<strong>о</strong> личн<strong>о</strong>е стремление к пр<strong>о</strong>светлениюсглажен<strong>о</strong> чувств<strong>о</strong>м <strong>о</strong>бщн<strong>о</strong>сти с един<strong>о</strong>мышленниками.С<strong>о</strong> времен Рикью интерьер к<strong>о</strong>мнаты для чаепитий непретерпел существенных изменений. Т<strong>о</strong>к<strong>о</strong>н<strong>о</strong>ма украшенаединственным свитк<strong>о</strong>м, а п<strong>о</strong>д ней ст<strong>о</strong>ит ваза с редкимцветк<strong>о</strong>м или цветущим п<strong>о</strong>бег<strong>о</strong>м. В п<strong>о</strong>лу сделан<strong>о</strong> углублениедля чайника. Тут же нах<strong>о</strong>дится всев<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жнаяп<strong>о</strong>суда, <strong>о</strong>крашенная в разные цвета, имеющая асимметричнуюф<strong>о</strong>рму и п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бранная с б<strong>о</strong>льшим вкус<strong>о</strong>м. Пр<strong>о</strong>х<strong>о</strong>д(р<strong>о</strong>дзи) ведет из чайн<strong>о</strong>й к<strong>о</strong>мнаты в к<strong>о</strong>мнату для г<strong>о</strong>стейи далее к к<strong>о</strong>л<strong>о</strong>дцу с чист<strong>о</strong>й в<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й. Далее расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женчайный сад, где с<strong>о</strong>блюдены все принципы яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>сад<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> искусства.Пример<strong>о</strong>м так<strong>о</strong>г<strong>о</strong> сад<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к<strong>о</strong>мплекса м<strong>о</strong>жет служить«сад ста камней» в Дзукёине, спр<strong>о</strong>ектир<strong>о</strong>ванный Рикью.204


П<strong>о</strong>крытый мх<strong>о</strong>м дерн, валуны и три невыс<strong>о</strong>ких х<strong>о</strong>лма,<strong>о</strong>круженные жив<strong>о</strong>й изг<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дью, придают эт<strong>о</strong>му месту <strong>о</strong>с<strong>о</strong>буюатм<strong>о</strong>сферу умир<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>ренн<strong>о</strong>сти. Группа камней свидетельствует<strong>о</strong>б извечн<strong>о</strong>м симв<strong>о</strong>лизме м<strong>о</strong>ста, ведущег<strong>о</strong> на«друг<strong>о</strong>й берег». Пр<strong>о</strong>светленный с<strong>о</strong>зерцатель уже д<strong>о</strong>стигэт<strong>о</strong>й земли. Сад, к<strong>о</strong>л<strong>о</strong>дец и низкая черепичная крышачайн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> д<strong>о</strong>мика сливаются в с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>й гарм<strong>о</strong>нии.Рикью также преуспел в искусстве изг<strong>о</strong>т<strong>о</strong>вления керамикии аранжир<strong>о</strong>вке цвет<strong>о</strong>в. Хр<strong>о</strong>н<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гически мастерпринадлежит эп<strong>о</strong>хе М<strong>о</strong>м<strong>о</strong>яма (1573—1614), н<strong>о</strong> в чайнуюцерем<strong>о</strong>нию <strong>о</strong>н привнес элементы <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й культуры,характерные для пери<strong>о</strong>да Мур<strong>о</strong>мачи.Чайным садам предшеств<strong>о</strong>вал стиль так называем<strong>о</strong>г<strong>о</strong>«пл<strong>о</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ландшафта» (хира-сансуй), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый представлялвысший ур<strong>о</strong>вень дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>сти т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени. В с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствиис этим стилем камни симв<strong>о</strong>лизир<strong>о</strong>вали г<strong>о</strong>ры,а м<strong>о</strong>х или пес<strong>о</strong>к, заменявшие в<strong>о</strong>ду, — беск<strong>о</strong>нечный <strong>о</strong>кеанили вселенную. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бный сад, как и к<strong>о</strong>ан, прив<strong>о</strong>дилнаблюдателя в нед<strong>о</strong>умение. В<strong>о</strong>зникал естественныйв<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong> <strong>о</strong>бщег<strong>о</strong> замысла. Нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>, <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>внымсимв<strong>о</strong>л<strong>о</strong>м был Будда, чье тел<strong>о</strong> представляетс<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й вселенную или прир<strong>о</strong>ду. В саду Синдзюан, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый,как п<strong>о</strong>лагают, разбил чайный мастер Суке, землябыла п<strong>о</strong>крыта <strong>о</strong>тб<strong>о</strong>рным светящимся мх<strong>о</strong>м. Редк<strong>о</strong>й ф<strong>о</strong>рмывалуны, сгруппир<strong>о</strong>ванные сериями 7, 5, 3, пр<strong>о</strong>изв<strong>о</strong>диливпечатление м<strong>о</strong>щи и без<strong>о</strong>пасн<strong>о</strong>сти. Вид эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> сада<strong>о</strong>чищал сердце, усп<strong>о</strong>каивал ум и сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бств<strong>о</strong>вал сам<strong>о</strong>углублению.Самым известным <strong>дзэн</strong>ским сад<strong>о</strong>м является каменныйсад, прилегающий к храму Рьёандзи в Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>. Эт<strong>о</strong>т к<strong>о</strong>мплексбыл спланир<strong>о</strong>ван в 1499 г<strong>о</strong>ду для генерала Х<strong>о</strong>с<strong>о</strong>кавыКацум<strong>о</strong>т<strong>о</strong>, пр<strong>о</strong>ведшег<strong>о</strong> св<strong>о</strong>и п<strong>о</strong>следние г<strong>о</strong>ды в храме, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый<strong>о</strong>н же и <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вал. Пр<strong>о</strong>ектир<strong>о</strong>вщик<strong>о</strong>м сад<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к<strong>о</strong>мплексабыл Сёами, авт<strong>о</strong>р мн<strong>о</strong>гих худ<strong>о</strong>жественных тв<strong>о</strong>ренийт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени. Сад имеет прям<strong>о</strong>уг<strong>о</strong>льную ф<strong>о</strong>рмупл<strong>о</strong>щадью примерн<strong>о</strong> 102 на 50 фут<strong>о</strong>в и <strong>о</strong>кружен низк<strong>о</strong>й205


глинян<strong>о</strong>й стен<strong>о</strong>й. За стен<strong>о</strong>й вз<strong>о</strong>ру ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ннег<strong>о</strong> наблюдателяпредстает прилегающий с<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вый б<strong>о</strong>р в <strong>о</strong>кружениих<strong>о</strong>лм<strong>о</strong>в и далеких г<strong>о</strong>р. В саду нет ничег<strong>о</strong>, за исключениемпеска и пятнадцати валун<strong>о</strong>в, с<strong>о</strong>бранных в пять групп ип<strong>о</strong>крытых скудным мх<strong>о</strong>м. Пес<strong>о</strong>к симв<strong>о</strong>лизирует в<strong>о</strong>ду, камни— г<strong>о</strong>ры или <strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ва, а м<strong>о</strong>х — лес. В саду нет ни тр<strong>о</strong>пинки,ни уступа, иб<strong>о</strong> там не ступала н<strong>о</strong>га чел<strong>о</strong>века. Отсутствиежив<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>й и растительн<strong>о</strong>й жизни симв<strong>о</strong>лизируетс<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние чист<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>знания, св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>т привязанн<strong>о</strong>стик люб<strong>о</strong>й ф<strong>о</strong>рме. Он представляет «Ничт<strong>о</strong>» или т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>Майстер Экхарт назвал «б<strong>о</strong>жественн<strong>о</strong>й пустыней».Тем не менее эт<strong>о</strong>т пустынный сад мистически <strong>о</strong>битаем.В нем живут камни. Они прив<strong>о</strong>дят в движение пенс<strong>о</strong>к и, наблюдаемые в<strong>о</strong>сседающим снаружи с<strong>о</strong>зерцате-^лем, расширяются д<strong>о</strong> беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>сти. При с<strong>о</strong>лнечн<strong>о</strong>мсвете п<strong>о</strong>днимающийся п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>к света <strong>о</strong>слепляет, н<strong>о</strong> к<strong>о</strong>гдасеребристая луна р<strong>о</strong>няет св<strong>о</strong>й свет на белый пес<strong>о</strong>к, разумс<strong>о</strong>зерцателя ун<strong>о</strong>сится в г<strong>о</strong>рние выси, где нет пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речийи истинн<strong>о</strong>е Ничт<strong>о</strong> чист<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Духа пребывает вбеск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>м свете. В пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>речии сад в Рьёандзи называют«сад<strong>о</strong>м тигрин<strong>о</strong>г<strong>о</strong> бр<strong>о</strong>да», так как «живые» камнинап<strong>о</strong>минают г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>вы и тул<strong>о</strong>вища тигрят, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых тигрицаперев<strong>о</strong>дит через реку. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>е т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>вание, естественн<strong>о</strong>,не вх<strong>о</strong>дил<strong>о</strong> в намерения худ<strong>о</strong>жника, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыйв св<strong>о</strong>ей раб<strong>о</strong>те стремился п<strong>о</strong>дчеркнуть эффект пл<strong>о</strong>ск<strong>о</strong>йп<strong>о</strong>верхн<strong>о</strong>сти, чт<strong>о</strong>бы с<strong>о</strong>четать абс<strong>о</strong>лютную абстракцию ск<strong>о</strong>нкретн<strong>о</strong>й реальн<strong>о</strong>стью. Пр<strong>о</strong>стыми средствами <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>пыталсявыразить неисчерпаемую глубину дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>сти*В т<strong>о</strong>м же стиле выдержан друг<strong>о</strong>й известный сад, расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женныйу храма Дайсэнин, неп<strong>о</strong>далеку <strong>о</strong>т Дайт<strong>о</strong>кудзи.Впр<strong>о</strong>чем, неизвестн<strong>о</strong>, был ли эт<strong>о</strong>т сад тв<strong>о</strong>рением рукСёами. Прилегающие стр<strong>о</strong>ения в<strong>о</strong>зведены в 1509 г<strong>о</strong>ду,чт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляет примерн<strong>о</strong> устан<strong>о</strong>вить дату разбивки сада.В эт<strong>о</strong>м сад<strong>о</strong>в<strong>о</strong>м к<strong>о</strong>мплексе прир<strong>о</strong>да в<strong>о</strong> всем св<strong>о</strong>ем велик<strong>о</strong>лепиии мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>бразии сжата размерами <strong>о</strong>граниченн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>странства. Тщательн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дстриженные деревья в206


с<strong>о</strong>четании с каменными ст<strong>о</strong>лбами из<strong>о</strong>бражают скалы ив<strong>о</strong>д<strong>о</strong>пад. Шир<strong>о</strong>кие пл<strong>о</strong>ские камни представляют м<strong>о</strong>стыи берега реки, русл<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значает п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ска песка.Таким пр<strong>о</strong>стым сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>м <strong>о</strong>тражается мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>бразие мир<strong>о</strong>зданияс ег<strong>о</strong> десятью тысячами вещей. Ретр<strong>о</strong>спективад<strong>о</strong>стигается за счет выб<strong>о</strong>ра размер<strong>о</strong>в дерева и растения.П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>му жив<strong>о</strong>писн<strong>о</strong>му п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>тну в саду пр<strong>о</strong>сматриваютсянеск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> м<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>в, н<strong>о</strong> <strong>о</strong>бщее впечатление<strong>о</strong>т увиденн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>игрывает в сравнении с с<strong>о</strong>вершеннымкаменным сад<strong>о</strong>м в Рьёандзи.Однак<strong>о</strong> б<strong>о</strong>лее всег<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>ский дух пр<strong>о</strong>явился в жив<strong>о</strong>писи.Пейзажи китайских и яп<strong>о</strong>нских худ<strong>о</strong>жник<strong>о</strong>в, вд<strong>о</strong>хн<strong>о</strong>вленныхрелиги<strong>о</strong>зным видением мира, являются нес<strong>о</strong>мненнымвклад<strong>о</strong>м <strong>дзэн</strong> в с<strong>о</strong>кр<strong>о</strong>вищницу изящных искусств.В XIII веке наиб<strong>о</strong>лее заметными <strong>дзэн</strong>скими жив<strong>о</strong>писцамибыли Ma-юань, Сиа-куэй и Лянь-кэй. В Средние века<strong>дзэн</strong>ский м<strong>о</strong>нах Му-ци с<strong>о</strong>здал велик<strong>о</strong>лепные жив<strong>о</strong>писныераб<strong>о</strong>ты, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые были завезены в Яп<strong>о</strong>нию и <strong>о</strong>казали существенн<strong>о</strong>евлияние на развитие искусства рис<strong>о</strong>вания тушью(суми-э). В Яп<strong>о</strong>нии этим занимались <strong>о</strong>даренные <strong>дзэн</strong>скием<strong>о</strong>нахи, выражая св<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>светление с п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щью кисти.Одним из пи<strong>о</strong>нер<strong>о</strong>в н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> стиля стал Ка<strong>о</strong> (умер в1345 г<strong>о</strong>ду), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый, с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым сведениям, былм<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>м в храме Кэнниндзи в Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>. Ст<strong>о</strong>летие спустяМинсё (Сё Дэнсу) из Т<strong>о</strong>фукудзи (1352—1431) в д<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лнениек <strong>о</strong>бъемн<strong>о</strong>му труду «Пятис<strong>о</strong>тый архат» написалэскиз «Нирвана», п<strong>о</strong>ртрет Сёичи К<strong>о</strong>куси и неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong>черн<strong>о</strong>-белых пейзажей в китайск<strong>о</strong>м стиле. Ег<strong>о</strong> ученикДз<strong>о</strong>сэцу пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжал раб<strong>о</strong>тать в стиле Ma-юаня и Му-ци,х<strong>о</strong>тя и не д<strong>о</strong>стиг ур<strong>о</strong>вня китайских мастер<strong>о</strong>в. Наиб<strong>о</strong>леехарактерным пример<strong>о</strong>м ег<strong>о</strong> тв<strong>о</strong>рчества является «Хиёнэн»— эскиз, из<strong>о</strong>бражающий д<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> старика, тщетн<strong>о</strong>пытающег<strong>о</strong>ся п<strong>о</strong>ймать с<strong>о</strong>ма с п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щью с<strong>о</strong>суда изтыквы, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый не идет ни в как<strong>о</strong>е сравнение с глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>симв<strong>о</strong>личным пр<strong>о</strong>изведением Ma-юаня «Л<strong>о</strong>дка рыбака».207


В перв<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>вине XV века искусств<strong>о</strong> суми-э развивал<strong>о</strong>сьблаг<strong>о</strong>даря усилиям Сюбуна из храма Сёк<strong>о</strong>кудзи вКи<strong>о</strong>т<strong>о</strong>. Сёгун назначил эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> худ<strong>о</strong>жника глав<strong>о</strong>й г<strong>о</strong>сударственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>департамента жив<strong>о</strong>писи (э-д<strong>о</strong>к<strong>о</strong>р<strong>о</strong>). Он был нет<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> жив<strong>о</strong>писцем, н<strong>о</strong> и скульпт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м. Рисунки тушьюб<strong>о</strong>льшей частью были п<strong>о</strong>дражанием картинам эп<strong>о</strong>х Суни Юань, завезенным в Яп<strong>о</strong>нию из Китая. Тв<strong>о</strong>рчеств<strong>о</strong>Сюбуна п<strong>о</strong>влиял<strong>о</strong> на стиль мн<strong>о</strong>гих известных худ<strong>о</strong>жник<strong>о</strong>в,таких, как Сётан, Нёами, Сёкэё (Кэё С<strong>о</strong>ки), Дас<strong>о</strong>куи других. Однак<strong>о</strong> б<strong>о</strong>лее всех <strong>о</strong>стальных пр<strong>о</strong>славилсяученик Сюбуна Сэссю (1421 — 1506).Как в Яп<strong>о</strong>нии, так и в Евр<strong>о</strong>пе Сэссю считается «величайшимхуд<strong>о</strong>жник<strong>о</strong>м или, п<strong>о</strong> крайней мере, величайшимиз яп<strong>о</strong>нских пейзажист<strong>о</strong>в». И действительн<strong>о</strong>, ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong> правуназвали «самым великим яп<strong>о</strong>нским худ<strong>о</strong>жник<strong>о</strong>м». Ег<strong>о</strong>жизнь и искусств<strong>о</strong> сф<strong>о</strong>рмир<strong>о</strong>вались п<strong>о</strong>д в<strong>о</strong>здействием<strong>дзэн</strong>. Р<strong>о</strong>дившись в пр<strong>о</strong>винции Битсю, <strong>о</strong>круг Окаяма, в в<strong>о</strong>зрастедвенадцати лет <strong>о</strong>н стал п<strong>о</strong>слушник<strong>о</strong>м местн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>храма. Сэссю изучал <strong>дзэн</strong> в храме Сёк<strong>о</strong>кудзи вКи<strong>о</strong>т<strong>о</strong>, а п<strong>о</strong>зднее нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е время пр<strong>о</strong>вел в Китае, культурак<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>казала существенн<strong>о</strong>е влияние на ег<strong>о</strong> тв<strong>о</strong>рчеств<strong>о</strong>.Китайцы <strong>о</strong>ценили ег<strong>о</strong> талант п<strong>о</strong> д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>инству. Темне менее <strong>о</strong>н не п<strong>о</strong>дчинил св<strong>о</strong>е тв<strong>о</strong>рчеств<strong>о</strong> влиянию с<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>йкитайск<strong>о</strong>й жив<strong>о</strong>писи, н<strong>о</strong> лишь искал вд<strong>о</strong>хн<strong>о</strong>венияв пр<strong>о</strong>изведениях великих мастер<strong>о</strong>в эп<strong>о</strong>хи Сун, и преждевсег<strong>о</strong> в п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>тнах Ma-юаня и Сиа-куэя.Вернувшись на р<strong>о</strong>дину, <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>селился в Унк<strong>о</strong>куане, вЯмагучи. Именн<strong>о</strong> там ег<strong>о</strong> талант д<strong>о</strong>стиг тв<strong>о</strong>рческ<strong>о</strong>й зрел<strong>о</strong>сти.П<strong>о</strong>здний пери<strong>о</strong>д ег<strong>о</strong> тв<strong>о</strong>рчества характеризуютистинные пр<strong>о</strong>изведения искусства, исп<strong>о</strong>лненные <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>духа. Сама техника суми-э не п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляла вн<strong>о</strong>ситьп<strong>о</strong>следующие изменения и треб<strong>о</strong>вала <strong>о</strong>т худ<strong>о</strong>жника выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йстепени с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ченн<strong>о</strong>сти, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую <strong>дзэн</strong>скиеадепты <strong>о</strong>ттачивали в пр<strong>о</strong>цессе религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й практики.Каждый маз<strong>о</strong>к кисти был филигранен и уникален. Т<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>стьи дерз<strong>о</strong>сть кисти Сэссю <strong>о</strong>стались непревз<strong>о</strong>йден-208


ными. Ег<strong>о</strong> питаемая <strong>дзэн</strong> религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>сть г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рит сама засебя <strong>о</strong>дух<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>ренным язык<strong>о</strong>м жив<strong>о</strong>писн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> из<strong>о</strong>браженияприр<strong>о</strong>ды. К<strong>о</strong>ль ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong> прир<strong>о</strong>да представляет с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й тел<strong>о</strong>Будды, п<strong>о</strong>следнее нах<strong>о</strong>дится в п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яниистан<strong>о</strong>вления. И т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong> из<strong>о</strong>бражает прир<strong>о</strong>ду, д<strong>о</strong>лженвнутренне п<strong>о</strong>стигать беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>сть ее стан<strong>о</strong>вления и<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>вления. Именн<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>т м<strong>о</strong>тив стал <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вным в пр<strong>о</strong>изведенияСэссю, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый, как никт<strong>о</strong> из других худ<strong>о</strong>жник<strong>о</strong>в,пр<strong>о</strong>чувств<strong>о</strong>вал смену времен г<strong>о</strong>да и п<strong>о</strong>стиг велик<strong>о</strong>лепиерастительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мира.К п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателям Сэссю м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тнести Сюгэцу и Сэсс<strong>о</strong>на,принадлежавших к шк<strong>о</strong>ле, н<strong>о</strong>сившей имя п<strong>о</strong>следнег<strong>о</strong>пристанища мастера — «Унк<strong>о</strong>ку». Дзэнская жив<strong>о</strong>письвсе еще <strong>о</strong>ставалась п<strong>о</strong>пулярн<strong>о</strong>й, н<strong>о</strong> худ<strong>о</strong>жественные вкусыизменились в ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ну б<strong>о</strong>льшей дек<strong>о</strong>ративн<strong>о</strong>сти и светск<strong>о</strong>сти.В<strong>о</strong> вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>вине пери<strong>о</strong>да Мур<strong>о</strong>мачи <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>пулярн<strong>о</strong>стьюп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вались раб<strong>о</strong>ты известных худ<strong>о</strong>жник<strong>о</strong>в изсемьи Кан<strong>о</strong>. Осн<strong>о</strong>ватель эт<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы Масанубу (1454—1550) был ученик<strong>о</strong>м Сюбуна и С<strong>о</strong>тана. Ег<strong>о</strong> тв<strong>о</strong>рчеств<strong>о</strong> такжеиспытал<strong>о</strong> на себе влияние <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> духа. Тем не менеев картинах эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> худ<strong>о</strong>жника <strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong> <strong>о</strong>щущается ух<strong>о</strong>д<strong>о</strong>т дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>сти в ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ну светск<strong>о</strong>сти. Ег<strong>о</strong> сын М<strong>о</strong>т<strong>о</strong>н<strong>о</strong>бу(1476—1559) раб<strong>о</strong>тал как тушью, так и акварелью. Ег<strong>о</strong> приверженн<strong>о</strong>сть<strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>щущается в картине, на к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й из<strong>о</strong>браженытри <strong>о</strong>бразца пр<strong>о</strong>светления — Шакьямуни, Б<strong>о</strong>дхидхармаи Линь-цзи. Н<strong>о</strong> в цел<strong>о</strong>м ег<strong>о</strong> раб<strong>о</strong>ты н<strong>о</strong>сят б<strong>о</strong>леелегк<strong>о</strong>мысленный характер и п<strong>о</strong> стилю нап<strong>о</strong>минают раннююяп<strong>о</strong>нскую жив<strong>о</strong>пись (ямат<strong>о</strong>-э).Дальнейшее развитие жив<strong>о</strong>писн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> искусства в пери<strong>о</strong>дМур<strong>о</strong>мачи свидетельствует <strong>о</strong> п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>тх<strong>о</strong>де<strong>о</strong>т п<strong>о</strong>зиций <strong>дзэн</strong> в п<strong>о</strong>льзу светск<strong>о</strong>й пр<strong>о</strong>блематики.М<strong>о</strong>настыри, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые ранее служили ист<strong>о</strong>чниками культурн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>развития, пришли в упад<strong>о</strong>к и испытывали пери<strong>о</strong>ддух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> заст<strong>о</strong>я и нравственн<strong>о</strong>й деградации. Так<strong>о</strong>вабыла безрад<strong>о</strong>стная картина времени, к<strong>о</strong>гда начинаетсяс<strong>о</strong>временная эра яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>.


Глава 12ПЕРВЫЕ КОНТАКТЫМЕЖДУ ДЗЭН И ХРИСТИАНСТВОМПерв<strong>о</strong>е знак<strong>о</strong>мств<strong>о</strong> евр<strong>о</strong>пейцев с <strong>дзэн</strong>-буддизм<strong>о</strong>м иих впечатление <strong>о</strong>б учении вых<strong>о</strong>дят за рамки исключительн<strong>о</strong>ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> интереса. Краткий пери<strong>о</strong>д при<strong>о</strong>бщенияяп<strong>о</strong>нцев к христианству, пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжавшийся с серединыXVI п<strong>о</strong> начал<strong>о</strong> XVII ст<strong>о</strong>летия, <strong>о</strong>ставил внаследств<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численные материалы, изучение к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыхзначительн<strong>о</strong> <strong>о</strong>б<strong>о</strong>гащает наши знания <strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>. В течениеэт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени евр<strong>о</strong>пейские мисси<strong>о</strong>неры выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong><strong>о</strong>ценили <strong>дзэн</strong>, иб<strong>о</strong> эт<strong>о</strong> учение был<strong>о</strong> шир<strong>о</strong>к<strong>о</strong> распр<strong>о</strong>странен<strong>о</strong>в Яп<strong>о</strong>нии и <strong>о</strong>казывал<strong>о</strong> <strong>о</strong>гр<strong>о</strong>мн<strong>о</strong>е влияние на умынаселения. Христианские пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведники пр<strong>о</strong>являли ичист<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зный интерес к <strong>дзэн</strong>. Однак<strong>о</strong>, будучидетьми св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> ст<strong>о</strong>летия и несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> жили вэп<strong>о</strong>ху В<strong>о</strong>зр<strong>о</strong>ждения и декларативн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> гуманизма, <strong>о</strong>нибыли далеки <strong>о</strong>т идеал<strong>о</strong>в терпим<strong>о</strong>сти: «Шестнадцат<strong>о</strong>ест<strong>о</strong>летие стал<strong>о</strong> для Евр<strong>о</strong>пы эр<strong>о</strong>й в<strong>о</strong>инственных к<strong>о</strong>нкистад<strong>о</strong>р<strong>о</strong>в,религи<strong>о</strong>зных в<strong>о</strong>йн и нетерпим<strong>о</strong>сти к чуж<strong>о</strong>йвере». Импульсивные сыны Иберийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>лу<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ва,с<strong>о</strong>ставлявшие б<strong>о</strong>льшинств<strong>о</strong> направленных в Яп<strong>о</strong>ниюмисси<strong>о</strong>нер<strong>о</strong>в, не г<strong>о</strong>т<strong>о</strong>вы были п<strong>о</strong>ступиться религи<strong>о</strong>знымид<strong>о</strong>гмами в св<strong>о</strong>ем намерении <strong>о</strong>братить язычник<strong>о</strong>в вхристианств<strong>о</strong>. Однак<strong>о</strong> благ<strong>о</strong>даря их записям мы <strong>о</strong>бладаеммн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численными д<strong>о</strong>кументами, свидетельствующими<strong>о</strong> мудр<strong>о</strong>сти и д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>детели буддийских м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в, и<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> неск<strong>о</strong>льких известных <strong>дзэн</strong>ских наставник<strong>о</strong>в.210


Встреча христианства и <strong>дзэн</strong> была <strong>о</strong>мрачена двумя<strong>о</strong>бст<strong>о</strong>ятельствами. В<strong>о</strong>-первых, к к<strong>о</strong>нцу пери<strong>о</strong>да Мур<strong>о</strong>мачи<strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>е движение нах<strong>о</strong>дил<strong>о</strong>сь в с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии заст<strong>о</strong>я,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый <strong>о</strong>бусл<strong>о</strong>вливался не ст<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зными причинами,ск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> п<strong>о</strong>литическими и с<strong>о</strong>пиапьными п<strong>о</strong>трясениями,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые, в св<strong>о</strong>ю <strong>о</strong>чередь, <strong>о</strong>пределили падением<strong>о</strong>настырск<strong>о</strong>й дисциплины и нрав<strong>о</strong>в. Общая картинапредставлялась весьма мрачн<strong>о</strong>й, чт<strong>о</strong> пред<strong>о</strong>пределил<strong>о</strong>предвзят<strong>о</strong>е <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шение к учению в цел<strong>о</strong>м. П<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватели<strong>дзэн</strong> предстали в глазах мисси<strong>о</strong>нер<strong>о</strong>в как атеисты инигилисты. Кр<strong>о</strong>ме т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, христиане были ш<strong>о</strong>кир<strong>о</strong>ваныг<strong>о</strong>м<strong>о</strong>сексуализм<strong>о</strong>м, пр<strong>о</strong>цветавшим в м<strong>о</strong>настырях.В<strong>о</strong>-вт<strong>о</strong>рых, пери<strong>о</strong>д беспрепятственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> распр<strong>о</strong>страненияучения Христа был весьма непр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжительным, чт<strong>о</strong>не п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>лил<strong>о</strong> христианству прижиться на яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й земле.В цел<strong>о</strong>м наши знания <strong>о</strong>б эт<strong>о</strong>м ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>м <strong>о</strong>трезкевесьма скудны. Осн<strong>о</strong>вными ист<strong>о</strong>чниками сведений служатписьма и <strong>о</strong>тчеты мисси<strong>о</strong>нер<strong>о</strong>в. С друг<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ны,мы практически не м<strong>о</strong>жем судить <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, как в<strong>о</strong>спринялин<strong>о</strong>вую религию сами яп<strong>о</strong>нцы. Жест<strong>о</strong>к<strong>о</strong>е преслед<strong>о</strong>ваниехристиан п<strong>о</strong>х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>нил<strong>о</strong> надежду найти адекватныеяп<strong>о</strong>нские ист<strong>о</strong>чники, свидетельствующие <strong>о</strong> реакции нар<strong>о</strong>дана п<strong>о</strong>пытки п<strong>о</strong>пуляризации христианства, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ев пери<strong>о</strong>д Т<strong>о</strong>кугава стал<strong>о</strong> рассматриваться как внешняяп<strong>о</strong>литическая угр<strong>о</strong>за. Представляется мал<strong>о</strong>вер<strong>о</strong>ятным,чт<strong>о</strong> перв<strong>о</strong>е знак<strong>о</strong>мств<strong>о</strong> с западным мир<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ззрением икультур<strong>о</strong>й был<strong>о</strong> <strong>о</strong>бусл<strong>о</strong>влен<strong>о</strong> стремлением адепт<strong>о</strong>в <strong>дзэн</strong>к внутреннему <strong>о</strong>бн<strong>о</strong>влению.Дружелюбие и враждебн<strong>о</strong>сть5 н<strong>о</strong>ября 1549 г<strong>о</strong>да Франсис Хавьер в св<strong>о</strong>ем перв<strong>о</strong>м<strong>о</strong>бст<strong>о</strong>ятельн<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>слании к с<strong>о</strong>братьям с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщает:«Я имел пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжительные беседы с неск<strong>о</strong>лькими ученымиб<strong>о</strong>нзами, <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> с <strong>о</strong>дним из них, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый п<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>-211


вался все<strong>о</strong>бщим уважением за св<strong>о</strong>ю учен<strong>о</strong>сть, благ<strong>о</strong>честие,выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жение и п<strong>о</strong>чтенный в<strong>о</strong>сьмидесятилетнийв<strong>о</strong>зраст. Ег<strong>о</strong> имя — Нинсицу, чт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>-яп<strong>о</strong>нски <strong>о</strong>значает«Сердце истины». Остальные п<strong>о</strong>читают ег<strong>о</strong> как еписк<strong>о</strong>па,и если <strong>о</strong>н с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствует св<strong>о</strong>ему имени, т<strong>о</strong> в<strong>о</strong>истину <strong>о</strong>тмеченблаг<strong>о</strong>датью. В<strong>о</strong> время наших мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численных бесед язаметил, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н испытывает с<strong>о</strong>мнения п<strong>о</strong> п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду бессмертиянашей души. Ин<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>н <strong>о</strong>твечал «да», а ин<strong>о</strong>гда — «нет».Б<strong>о</strong>юсь, чт<strong>о</strong> другие ученые м<strong>о</strong>нахи п<strong>о</strong>х<strong>о</strong>жи на нег<strong>о</strong>. Отрадн<strong>о</strong>лишь т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>т чел<strong>о</strong>век стал мне близким друг<strong>о</strong>м».Нинсицу, наст<strong>о</strong>ятель <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> храма Фукусайдзи,<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> близ Каг<strong>о</strong>симы в 1394 г<strong>о</strong>ду, был <strong>о</strong>дним изнаиб<strong>о</strong>лее уважаемых людей в св<strong>о</strong>ей секте. Ег<strong>о</strong> близкаядружба с первым христианским мисси<strong>о</strong>нер<strong>о</strong>м свидетельствует<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> искренн<strong>о</strong>сти и чел<strong>о</strong>вечн<strong>о</strong>сти. П<strong>о</strong>сле ег<strong>о</strong>смерти ученики наст<strong>о</strong>ятеля унаслед<strong>о</strong>вали мн<strong>о</strong>гие изприсущих ему качеств. Два друга нередк<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>гуливалисьп<strong>о</strong> м<strong>о</strong>настырским п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ям среди м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в, в<strong>о</strong>сседавшихв медитации. П<strong>о</strong>раженный с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ченн<strong>о</strong>стью, умир<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>ренн<strong>о</strong>стьюи смирением м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в, Хавьер спр<strong>о</strong>силнаст<strong>о</strong>ятеля: «Чем занимаются эти люди?» И т<strong>о</strong>т с<strong>о</strong> смех<strong>о</strong>м<strong>о</strong>тветил: «Одни из них п<strong>о</strong>дсчитывают д<strong>о</strong>х<strong>о</strong>д, п<strong>о</strong>лученный<strong>о</strong>т п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателей; другие думают <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, какп<strong>о</strong>лучить н<strong>о</strong>вую <strong>о</strong>дежду; есть и такие, кт<strong>о</strong> мечтает <strong>о</strong>б<strong>о</strong>тпуске и приятн<strong>о</strong>м времяпрепр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ждении. В действительн<strong>о</strong>стиникт<strong>о</strong> не думает <strong>о</strong> чем-т<strong>о</strong> важн<strong>о</strong>м».В друг<strong>о</strong>м случае Хавьер спрашивает: «Как<strong>о</strong>й пери<strong>о</strong>джизни вы считаете лучшим — юн<strong>о</strong>сть или прекл<strong>о</strong>нныег<strong>о</strong>ды, к<strong>о</strong>гда вы п<strong>о</strong>няли с<strong>о</strong>бственную душу?» П<strong>о</strong>сле нед<strong>о</strong>лг<strong>о</strong>г<strong>о</strong>к<strong>о</strong>лебания наст<strong>о</strong>ятель <strong>о</strong>твечает: «Юн<strong>о</strong>сть».На в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, п<strong>о</strong>чему <strong>о</strong>н сделал так<strong>о</strong>й выб<strong>о</strong>р, наст<strong>о</strong>ятельп<strong>о</strong>ясняет, чт<strong>о</strong> в юные г<strong>о</strong>ды тел<strong>о</strong> св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тб<strong>о</strong>лезней и нем<strong>о</strong>щей и чел<strong>о</strong>век в<strong>о</strong>лен п<strong>о</strong>ступать с<strong>о</strong><strong>о</strong>бразн<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бственным желаниям. Хавьер пытается развить ег<strong>о</strong>мысль и задает <strong>о</strong>чередн<strong>о</strong>й в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с: «Если вы видите к<strong>о</strong>рабль,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый вышел п<strong>о</strong>д парусами из гавани и неиз-212


бежн<strong>о</strong> д<strong>о</strong>лжен приплыть в другую, как<strong>о</strong>й м<strong>о</strong>мент будетсамым приятным для пассажир<strong>о</strong>в: к<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>ни нах<strong>о</strong>дятсяв <strong>о</strong>ткрыт<strong>о</strong>м м<strong>о</strong>ре, <strong>о</strong>тданные в<strong>о</strong> власть ветра, в<strong>о</strong>лн и бури,или к<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>ни приблизились к тих<strong>о</strong>й зав<strong>о</strong>ди и уже пересекличерту, за к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й их ждет <strong>о</strong>тдых <strong>о</strong>т шт<strong>о</strong>рм<strong>о</strong>в иненастья?» На эт<strong>о</strong> Нинсицу <strong>о</strong>твечает следующее: «Свят<strong>о</strong>й<strong>о</strong>тец, я вас прекрасн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>нимаю. К<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>, я знаю,чт<strong>о</strong> вид тих<strong>о</strong>й гавани б<strong>о</strong>лее приятен для тех, кт<strong>о</strong> к нейприближается. Однак<strong>о</strong> если я д<strong>о</strong> сих п<strong>о</strong>р не решил, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыйиз п<strong>о</strong>рт<strong>о</strong>в является наилучшим, я не знаю, где икак мне следует выйти на берег». Образный язык Хавьерап<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ему стилю <strong>о</strong>чень нап<strong>о</strong>минает буддийскую ф<strong>о</strong>рмуизл<strong>о</strong>жения. Без труда евр<strong>о</strong>пейский пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведникнах<strong>о</strong>дит путь к сердцу св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> в<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> друга, х<strong>о</strong>тя и нем<strong>о</strong>жет убедить п<strong>о</strong>следнег<strong>о</strong> принять крещение.Нинсицу не был единственным <strong>дзэн</strong>ским б<strong>о</strong>нз<strong>о</strong>й, ск<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым Хавьер свел близк<strong>о</strong>е знак<strong>о</strong>мств<strong>о</strong> в<strong>о</strong> время св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong>кратк<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пребывания в Яп<strong>о</strong>нии с 1549-г<strong>о</strong> п<strong>о</strong> 1551 г<strong>о</strong>д.Мисси<strong>о</strong>неры, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые <strong>о</strong>стались п<strong>о</strong>сле нег<strong>о</strong> в Стране в<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дящег<strong>о</strong>с<strong>о</strong>лнца, п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вали ег<strong>о</strong> примеру и всяческистремились устан<strong>о</strong>вить дружеские к<strong>о</strong>нтакты с яп<strong>о</strong>нскимиб<strong>о</strong>нзами. Наст<strong>о</strong>ятель <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> храма Нанриндзи иученик Нинсицу п<strong>о</strong>дружился с брат<strong>о</strong>м Альмейд<strong>о</strong>й ивтайне желал п<strong>о</strong>лучить <strong>о</strong>т нег<strong>о</strong> крещение, иб<strong>о</strong> выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>еп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жение не п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>лял<strong>о</strong> ему <strong>о</strong>ткрыт<strong>о</strong> перейти в христианскуюверу. На эт<strong>о</strong>т смелый п<strong>о</strong>ступ<strong>о</strong>к решился друг<strong>о</strong>йм<strong>о</strong>нах из Дайт<strong>о</strong>кудзи:«[Он] был п<strong>о</strong>жилым чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>м, п<strong>о</strong>чти в<strong>о</strong>сьмидесятилет <strong>о</strong>т р<strong>о</strong>ду, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый в силу в<strong>о</strong>зраста и уб<strong>о</strong>жества <strong>о</strong>дин<strong>о</strong>к<strong>о</strong>влачил св<strong>о</strong>и дни в д<strong>о</strong>мике в Мияк<strong>о</strong>. Эт<strong>о</strong> был чел<strong>о</strong>векблаг<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дный, имевший скл<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>сть тв<strong>о</strong>рить мил<strong>о</strong>стынюи с<strong>о</strong>страдать ближнему. П<strong>о</strong> прибытии в скр<strong>о</strong>мн<strong>о</strong>ежилище [<strong>о</strong>тца Вилела] <strong>о</strong>н начал предлагать ему <strong>о</strong>бычныев<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сы, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые люди задают из чист<strong>о</strong>г<strong>о</strong> люб<strong>о</strong>пытства. П<strong>о</strong>сле т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> как <strong>о</strong>тче уд<strong>о</strong>влетв<strong>о</strong>рил ег<strong>о</strong> интерес, <strong>о</strong>нв св<strong>о</strong>ю <strong>о</strong>чередь спр<strong>о</strong>сил старца, не желает ли т<strong>о</strong>т узнать213


<strong>о</strong> н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>м религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>м учении. С<strong>о</strong> смех<strong>о</strong>м старик <strong>о</strong>тветил,чт<strong>о</strong> <strong>о</strong> спасении ему уже все известн<strong>о</strong> и <strong>о</strong>н лишь х<strong>о</strong>четузнать <strong>о</strong> странных вещах, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дят в Индиии Евр<strong>о</strong>пе . На следующий день, сжалившись надчужестранцем, <strong>о</strong>н принес ему в дар велик<strong>о</strong>лепн<strong>о</strong> приг<strong>о</strong>т<strong>о</strong>вленнуюпищу. Им пришл<strong>о</strong>сь затв<strong>о</strong>рить дверь, так какуличные мальчишки издевались над ним и бр<strong>о</strong>сали внег<strong>о</strong> камни. Отче выразил св<strong>о</strong>ю благ<strong>о</strong>дарн<strong>о</strong>сть и началрассказывать г<strong>о</strong>стю <strong>о</strong> Б<strong>о</strong>ге, душе и вечн<strong>о</strong>й жизни. Ег<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>ва вызвали жив<strong>о</strong>й интерес [у стар<strong>о</strong>г<strong>о</strong> м<strong>о</strong>наха], и <strong>о</strong>нстал внимательн<strong>о</strong> слушать. Наше п<strong>о</strong>слание вызвал<strong>о</strong> унег<strong>о</strong> великий в<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>рг и в<strong>о</strong>схищение, и п<strong>о</strong>д влияниемнашей пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>веди д<strong>о</strong>брый старик принял свят<strong>о</strong>е крещениеи был наречен Фаби<strong>о</strong> Мейсен...»Прям<strong>о</strong>душный и дружелюбный старик умилил <strong>о</strong>тца,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>н наблюдал пьющим х<strong>о</strong>л<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>е вин<strong>о</strong> из серебрян<strong>о</strong>йчаши в<strong>о</strong> время утренней мессы. Он п<strong>о</strong>сылает евр<strong>о</strong>пейск<strong>о</strong>мусвященнику н<strong>о</strong>вый чайник с неб<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>й медн<strong>о</strong>йпечк<strong>о</strong>й, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый, п<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> сл<strong>о</strong>вам, «будет ему п<strong>о</strong>дсп<strong>о</strong>рьем наалтаре, с<strong>о</strong>гревая руки и вин<strong>о</strong>, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е <strong>о</strong>н будет пить. Иб<strong>о</strong>х<strong>о</strong>л<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>е вин<strong>о</strong> п<strong>о</strong> утрам д<strong>о</strong> д<strong>о</strong>бра не д<strong>о</strong>ведет».Наст<strong>о</strong>ящую сенсацию в ст<strong>о</strong>лице пр<strong>о</strong>извел<strong>о</strong> <strong>о</strong>бращение<strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мастера Кэссю, чье пр<strong>о</strong>светление был<strong>о</strong> дваждып<strong>о</strong>дтвержден<strong>о</strong> авт<strong>о</strong>ритетными ист<strong>о</strong>чниками. Фр<strong>о</strong>исперевел на п<strong>о</strong>ртугальский язык стихи, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые Кэссюп<strong>о</strong>святил св<strong>о</strong>ему пр<strong>о</strong>светлению:Кт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>садил тебя, <strong>о</strong> сух<strong>о</strong>е дерев<strong>о</strong>?Т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong> начинает с небытия и вернется в небытие.М<strong>о</strong>е сердце не властн<strong>о</strong> ни над бытием, ни над небытием.Он<strong>о</strong> не прих<strong>о</strong>дит, не ух<strong>о</strong>дит и не существует.Эт<strong>о</strong>т м<strong>о</strong>нах также явился в д<strong>о</strong>м мисси<strong>о</strong>нера из чист<strong>о</strong>г<strong>о</strong>люб<strong>о</strong>пытства. Тем не менее вск<strong>о</strong>ре <strong>о</strong>н «слушал пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведьс б<strong>о</strong>льшим интерес<strong>о</strong>м и <strong>о</strong>гр<strong>о</strong>мным уд<strong>о</strong>в<strong>о</strong>льствием.Нак<strong>о</strong>нец <strong>о</strong>н стал христианин<strong>о</strong>м и при эт<strong>о</strong>м весьма х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>шим».214


Ямада Сёдзайм<strong>о</strong>н из <strong>о</strong>круга Мин<strong>о</strong> — арист<strong>о</strong>крат и<strong>дзэн</strong>ский п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватель-мирянин, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый искал спасенияв буддийских шк<strong>о</strong>лах Тэндай, Дзёд<strong>о</strong> и Шинг<strong>о</strong>н,равн<strong>о</strong> как и в р<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>м синт<strong>о</strong>изме, — в ит<strong>о</strong>ге при<strong>о</strong>бщилсяк <strong>дзэн</strong> и стал зак<strong>о</strong>нченным скептик<strong>о</strong>м. Брату Л<strong>о</strong>ренц<strong>о</strong>,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый стремился п<strong>о</strong>казать ему разницу междухристианским Б<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м-Тв<strong>о</strong>рц<strong>о</strong>м и языческими ками ибуддами, <strong>о</strong>н <strong>о</strong>бъяснил, чт<strong>о</strong> в течение длительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> временирассматривал ками и будд как «пл<strong>о</strong>ды б<strong>о</strong>льн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в<strong>о</strong><strong>о</strong>бражения». Он был пытливым и честным чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>ми п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му сф<strong>о</strong>рмулир<strong>о</strong>вал св<strong>о</strong>и с<strong>о</strong>мнения в ф<strong>о</strong>рме <strong>о</strong>диннадцатив<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с<strong>о</strong>в. «Разрешите м<strong>о</strong>и с<strong>о</strong>мнения, и я станухристианин<strong>о</strong>м», — заявил <strong>о</strong>н без <strong>о</strong>биняк<strong>о</strong>в. Ответ,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>лучил, вначале устн<strong>о</strong>, а затем, п<strong>о</strong> ег<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сьбе, в письменн<strong>о</strong>й ф<strong>о</strong>рме, пришелся ему п<strong>о</strong> душе,и <strong>о</strong>н принял крещение.Беск<strong>о</strong>рыстным благ<strong>о</strong>детелем христиан стал выдающийсяб<strong>о</strong>нза из <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> храма Кэнниндзи, Йенгеннан,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, п<strong>о</strong> выражению Фр<strong>о</strong>иса, «нам п<strong>о</strong>слал Б<strong>о</strong>гдля п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щи свят<strong>о</strong>му <strong>о</strong>тцу». Отцу Вилеле <strong>о</strong>н <strong>о</strong>беспечилаудит<strong>о</strong>рию слушателей из <strong>о</strong>кружения сегуна и защищалег<strong>о</strong> <strong>о</strong>т злых пр<strong>о</strong>каз уличных мальчишек п<strong>о</strong> пути в<strong>о</strong> дв<strong>о</strong>рец.В<strong>о</strong> время эт<strong>о</strong>й пр<strong>о</strong>цессии «б<strong>о</strong>нза, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong>... зналвесь г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>д, п<strong>о</strong>страдал б<strong>о</strong>льше, чем священник, так какне сумел утих<strong>о</strong>мирить т<strong>о</strong>лпу в<strong>о</strong> время эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> шествия».П<strong>о</strong>зднее <strong>о</strong>н вн<strong>о</strong>вь д<strong>о</strong>бивается у сегуна разрешения нахристианскую пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведь в г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>де.В ист<strong>о</strong>рии мисси<strong>о</strong>нерства Фр<strong>о</strong>иса уп<strong>о</strong>минаются мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численныек<strong>о</strong>нтакты с б<strong>о</strong>нзами, <strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зных пристрастияхк<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых <strong>о</strong>н не с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщает. Нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>, мн<strong>о</strong>гиеиз них были приверженцами <strong>дзэн</strong>. Нередк<strong>о</strong> п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бныевстречи были пр<strong>о</strong>дикт<strong>о</strong>ваны с<strong>о</strong><strong>о</strong>бражениями вежлив<strong>о</strong>стиили люб<strong>о</strong>пытств<strong>о</strong>м, н<strong>о</strong> в нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых случаях существ<strong>о</strong>вал<strong>о</strong><strong>о</strong>б<strong>о</strong>юдн<strong>о</strong>е стремление к <strong>о</strong>бмену мнениями и интеллектуальным<strong>о</strong>пыт<strong>о</strong>м. Н<strong>о</strong> в<strong>о</strong> всех случаях такие к<strong>о</strong>нтактыприн<strong>о</strong>сили св<strong>о</strong>и пл<strong>о</strong>ды. Несм<strong>о</strong>тря на сгущавшиеся215


тучи, предвещавшие бурю, глава миссии Валигнан<strong>о</strong> наст<strong>о</strong>ятельн<strong>о</strong>рек<strong>о</strong>менд<strong>о</strong>вал пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведникам вступать в к<strong>о</strong>нтактыс буддийскими м<strong>о</strong>нахами и п<strong>о</strong> в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сти «зав<strong>о</strong>дитьс ними дружбу».Тем не менее с первых дней существ<strong>о</strong>вания христианск<strong>о</strong>ймиссии в<strong>о</strong>зникали трения, п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждавшие неприкрытуювражду. В св<strong>о</strong>ем перв<strong>о</strong>м письме из Каг<strong>о</strong>симы ФрансисХавьер уже предсказывает в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть преслед<strong>о</strong>вания с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ны б<strong>о</strong>нз. К<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>н с ап<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>льск<strong>о</strong>й прям<strong>о</strong>т<strong>о</strong>й упрекнулм<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в храма Сёфукудзи в Хиката в «<strong>о</strong>мерзительн<strong>о</strong>мп<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ке», эт<strong>о</strong> был<strong>о</strong> принят<strong>о</strong> в штыки. В Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong> м<strong>о</strong>нахи храмаДайт<strong>о</strong>кудзи, п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й пере<strong>о</strong>девшись в светск<strong>о</strong>е платье,прих<strong>о</strong>дили к мисси<strong>о</strong>нерам, чт<strong>о</strong>бы узнать <strong>о</strong>б их вере и <strong>о</strong>бразежизни. В <strong>о</strong>дин из таких визит<strong>о</strong>в <strong>о</strong>ни задали в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сы,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые, п<strong>о</strong> мнению Фр<strong>о</strong>иса, «свидетельств<strong>о</strong>вали <strong>о</strong> дьяв<strong>о</strong>льск<strong>о</strong>йзл<strong>о</strong>бе, п<strong>о</strong>буждающей их».С<strong>о</strong> временем взаимная вражда усилилась, и <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong> фанатичныеприверженцы <strong>о</strong>беих ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>н стали п<strong>о</strong>джигатьцеркви и буддийские храмы. Пери<strong>о</strong>д дружбы п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>шел кк<strong>о</strong>нцу. Тем не менее в <strong>о</strong>тдельных случаях д<strong>о</strong>брые <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шениямежду мисси<strong>о</strong>нерами и буддийскими адептами пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжалисуществ<strong>о</strong>вать.Д<strong>о</strong>ктринальные расх<strong>о</strong>жденияФранциск Хавьер считал яп<strong>о</strong>нцев «лучшей из к<strong>о</strong>гдалиб<strong>о</strong>существ<strong>о</strong>вавших наций» и <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong> ценил эт<strong>о</strong>т нар<strong>о</strong>дза ег<strong>о</strong> умственные сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>сти. Он пишет, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>ни <strong>о</strong>тличались«<strong>о</strong>чень <strong>о</strong>стрым ум<strong>о</strong>м и здрав<strong>о</strong>мыслием». Хавьербыл <strong>о</strong>чень выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мнения <strong>о</strong> яп<strong>о</strong>нских университетах.Даже так<strong>о</strong>й чел<strong>о</strong>век, как <strong>о</strong>тец К<strong>о</strong>смэ де Т<strong>о</strong>ррес,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый был «талантлив и мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>умен», п<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> мнению,выглядел бледн<strong>о</strong> в<strong>о</strong> время дискуссий, имевших мест<strong>о</strong> вглавных яп<strong>о</strong>нских университетах. П<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>й причине <strong>о</strong>н<strong>о</strong>братился к Игнатию Л<strong>о</strong>й<strong>о</strong>ле с пр<strong>о</strong>сьб<strong>о</strong>й прислать216


«<strong>о</strong>пытных людей», <strong>о</strong>тб<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых <strong>о</strong>н личн<strong>о</strong> занималсяп<strong>о</strong> их прибытии в Яп<strong>о</strong>нию.Ответственным за раб<strong>о</strong>ту, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую <strong>о</strong>н начал в Ямагучи,Хавьер <strong>о</strong>ставил <strong>о</strong>тца де Т<strong>о</strong>рреса. П<strong>о</strong>следний также непереставал в<strong>о</strong>схищаться здрав<strong>о</strong>мыслием яп<strong>о</strong>нцев: «Есликт<strong>о</strong>-т<strong>о</strong> см<strong>о</strong>жет внятн<strong>о</strong> <strong>о</strong>бъяснить им, чт<strong>о</strong> лишь Т<strong>о</strong>т, Кт<strong>о</strong>с<strong>о</strong>здал их души, сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бен спасти их и чт<strong>о</strong> их души, имеяначал<strong>о</strong>, не имеют к<strong>о</strong>нца, — и если пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведник выбираетдля <strong>о</strong>бъяснения ясные и убедительные сл<strong>о</strong>ва, — т<strong>о</strong>в т<strong>о</strong>т же м<strong>о</strong>мент <strong>о</strong>ни забудут <strong>о</strong> св<strong>о</strong>их б<strong>о</strong>гах... и станутхристианами». Ег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>бственную неп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>лебимую уверенн<strong>о</strong>стьв силе убеждения прев<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дили лишь терпениеи религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>е рвение п<strong>о</strong> <strong>о</strong>бращению язычник<strong>о</strong>в в христианств<strong>о</strong>.Денн<strong>о</strong> и н<strong>о</strong>щн<strong>о</strong> <strong>о</strong>н принимал г<strong>о</strong>стей, страждущихзнания, и вел с ними пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжительные дискуссиина религи<strong>о</strong>зные темы: «С тех п<strong>о</strong>р как <strong>о</strong>тец-наст<strong>о</strong>ятельФранциск прибыл в эт<strong>о</strong>т г<strong>о</strong>р<strong>о</strong>д — а с т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени ужепр<strong>о</strong>шл<strong>о</strong> б<strong>о</strong>лее пяти месяцев, — не пр<strong>о</strong>шл<strong>о</strong> и дня безт<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>бы с утра д<strong>о</strong> вечера мы не <strong>о</strong>твечали на мн<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong>в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с<strong>о</strong>в, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые нам задавали как священники,так и миряне ». П<strong>о</strong>др<strong>о</strong>бные <strong>о</strong>тчеты <strong>о</strong>б этих дискуссияхв Ямагучи дают представление <strong>о</strong> пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дившем вт<strong>о</strong> время активн<strong>о</strong>м интеллектуальн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>бмене.Осн<strong>о</strong>вными темами этих сп<strong>о</strong>р<strong>о</strong>в были существ<strong>о</strong>ваниеБ<strong>о</strong>га и бессмертие души. С <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бым пыл<strong>о</strong>м <strong>дзэн</strong>скиеадепты <strong>о</strong>трицали существ<strong>о</strong>вание души. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м,<strong>о</strong>ни стали известны мисси<strong>о</strong>нерам как люди, <strong>о</strong>трицавшиедушу. Т<strong>о</strong>ррес разделил их на неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> групп, <strong>о</strong>тличавшихсяразным п<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м к эт<strong>о</strong>му в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>су:«Одни из них г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рят, чт<strong>о</strong> души нет и, к<strong>о</strong>гда чел<strong>о</strong>векумирает, умирает все. Иб<strong>о</strong> <strong>о</strong>ни п<strong>о</strong>лагают, чт<strong>о</strong> с<strong>о</strong>зданн<strong>о</strong>еиз пуст<strong>о</strong>ты в пуст<strong>о</strong>ту и в<strong>о</strong>звращается . Есть и другие,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые утверждают, чт<strong>о</strong> душа существ<strong>о</strong>вала всегда,и к<strong>о</strong>гда тел<strong>о</strong> умирает п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>му, как четыре элементав<strong>о</strong>звращаются в св<strong>о</strong>е изначальн<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние, так идуша в<strong>о</strong>звращается в с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е предшеств<strong>о</strong>ва-217


л<strong>о</strong> <strong>о</strong>дух<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рению тела. Существуют и такие, кт<strong>о</strong> считает,чт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>сле смерти тела душа переселяется в друг<strong>о</strong>е и,таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, души п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong> р<strong>о</strong>ждаются и затем умирают».Первая т<strong>о</strong>чка зрения представляет нигилистически<strong>о</strong>крашенн<strong>о</strong>е буддийск<strong>о</strong>е <strong>о</strong>трицание субстанци<strong>о</strong>нальн<strong>о</strong>стисуществ<strong>о</strong>вания души. В<strong>о</strong> вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м случае мы сталкиваемсяс неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> искаженн<strong>о</strong>й <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>зициейМахаяны, а в третьем — мы имеем дел<strong>о</strong> с индуистскимучением <strong>о</strong> переселении душ, ассимилир<strong>о</strong>ванным буддизм<strong>о</strong>м.Христианский мисси<strong>о</strong>нер, в<strong>о</strong>спитанный в духе евр<strong>о</strong>пейск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мышления, не м<strong>о</strong>г примиритьэти пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речивые к<strong>о</strong>нцепции и п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му пришел квыв<strong>о</strong>ду, чт<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>ская шк<strong>о</strong>ла представлена различными«вариантами».В <strong>о</strong>тчете <strong>о</strong> дискуссиях, с<strong>о</strong>ставленн<strong>о</strong>м испанским брат<strong>о</strong>мФернандес<strong>о</strong>м, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый, х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ш<strong>о</strong> владея яп<strong>о</strong>нским,был перев<strong>о</strong>дчик<strong>о</strong>м, в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сы и <strong>о</strong>тветы трактуются с разныхп<strong>о</strong>зиций. Все <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вные религи<strong>о</strong>зные разн<strong>о</strong>гласияв<strong>о</strong>зникают в связи с в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сами <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong> существ<strong>о</strong>ванияи ип<strong>о</strong>стасей Б<strong>о</strong>га, бессмертия души, разницымежду чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>м и жив<strong>о</strong>тным, присутствия в мире зла;существ<strong>о</strong>вания дьяв<strong>о</strong>ла, б<strong>о</strong>жественн<strong>о</strong>й благ<strong>о</strong>дати и искуплениягрех<strong>о</strong>в. Б<strong>о</strong>лее <strong>о</strong>стальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мисси<strong>о</strong>неры стремилисьук<strong>о</strong>ренить в с<strong>о</strong>знании яп<strong>о</strong>нцев принцип (pricipio),дающий начал<strong>о</strong> всему сущему. Приверженцы <strong>дзэн</strong> принималиэту к<strong>о</strong>нцепцию. Н<strong>о</strong> с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> их п<strong>о</strong>зиции принцип<strong>о</strong>мявляется Ничт<strong>о</strong>.«П<strong>о</strong>сле пр<strong>о</strong>явления к существ<strong>о</strong>ванию велик<strong>о</strong>й Пуст<strong>о</strong>ты,ей ничег<strong>о</strong> не <strong>о</strong>стается, как вернуться к т<strong>о</strong>й же изначальн<strong>о</strong>йпуст<strong>о</strong>те . Эт<strong>о</strong>т принцип п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждает всевещи, будь т<strong>о</strong> люди, жив<strong>о</strong>тные или растения. Даже с<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>реннаявещь с<strong>о</strong>держит в себе эт<strong>о</strong>т принцип, и, к<strong>о</strong>гдачел<strong>о</strong>век или жив<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>е умирает, четыре элемента в<strong>о</strong>звращаютсяв св<strong>о</strong>е изначальн<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние, а эт<strong>о</strong>т принципв<strong>о</strong>звращается к т<strong>о</strong>му, чем <strong>о</strong>н является... Принцип ни218


х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ш, ни пл<strong>о</strong>х. В нем нет ни блаженства, ни страдания.Он не умирает, н<strong>о</strong> и не живет, иб<strong>о</strong> <strong>о</strong>н в<strong>о</strong>истину естьничт<strong>о</strong>».Отец-мисси<strong>о</strong>нер <strong>о</strong>твечает, апеллируя к естественн<strong>о</strong>муп<strong>о</strong>стижению чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>м Б<strong>о</strong>жественн<strong>о</strong>й благ<strong>о</strong>дати. Оннастаивает на существ<strong>о</strong>вании нравственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> зак<strong>о</strong>на, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыйестественным <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м заключен в с<strong>о</strong>знании и вп<strong>о</strong>смертии пр<strong>о</strong>является как в раю, так и в аду. Нигилистическаяп<strong>о</strong>зиция <strong>буддизма</strong> вн<strong>о</strong>вь стан<strong>о</strong>вится камнемпреткн<strong>о</strong>вения в<strong>о</strong> время дискуссий, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые вступалииезуиты, пришедшие вслед за Т<strong>о</strong>ррес<strong>о</strong>м. Иезуитские те<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гине г<strong>о</strong>т<strong>о</strong>вы были принять м<strong>о</strong>нистическ<strong>о</strong>-идеалистическуюфил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фию Махаяны, иб<strong>о</strong> не знали ни <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>йп<strong>о</strong>х<strong>о</strong>жей евр<strong>о</strong>пейск<strong>о</strong>й м<strong>о</strong>дели. При эт<strong>о</strong>м в<strong>о</strong>зникали ичист<strong>о</strong> язык<strong>о</strong>вые барьеры. Впр<strong>о</strong>чем, в <strong>о</strong>бласти м<strong>о</strong>рали <strong>о</strong>ним<strong>о</strong>гли прив<strong>о</strong>дить убедительные аргументы пр<strong>о</strong>тив натуралистическ<strong>о</strong>-пантеистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>мир<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ззрения <strong>дзэн</strong> и д<strong>о</strong>нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й степени преуспели в эт<strong>о</strong>м.П<strong>о</strong>мим<strong>о</strong> д<strong>о</strong>лгих дискуссий с представителями буддийскихшк<strong>о</strong>л, в<strong>о</strong>зникла не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>сть в с<strong>о</strong>здании адекватныхсредств для п<strong>о</strong>лемики. В эт<strong>о</strong> время в Евр<strong>о</strong>пе весьмап<strong>о</strong>пулярны были катехизисы Канизиуса и Белларминэ.П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му вп<strong>о</strong>лне естественна стала не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>сть адаптир<strong>о</strong>ватьп<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бный сб<strong>о</strong>рник в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с<strong>о</strong>в и <strong>о</strong>твет<strong>о</strong>в применительн<strong>о</strong>к яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й специфике. Эт<strong>о</strong>т трактат д<strong>о</strong>лженбыл в четк<strong>о</strong>й и ясн<strong>о</strong>й манере исправлять <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вные<strong>о</strong>шибки и заблуждения неверующих. За раб<strong>о</strong>ту взялсяглава миссии Валигнан<strong>о</strong>, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>му п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>гали сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бныеяп<strong>о</strong>нцы, знак<strong>о</strong>мые с разными шк<strong>о</strong>лами буддийск<strong>о</strong>й мысли.Однак<strong>о</strong> п<strong>о</strong>ставленная задача <strong>о</strong>казалась неим<strong>о</strong>верн<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>й. Валигнан<strong>о</strong> сетует на мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численн<strong>о</strong>сть шк<strong>о</strong>л исект, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые «трактуют в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сы ст<strong>о</strong>ль туманн<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>трудн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>нять т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>ни х<strong>о</strong>тят сказать».Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> в катехизисе не уп<strong>о</strong>минаются названияшк<strong>о</strong>л и, в частн<strong>о</strong>сти, <strong>дзэн</strong>, п<strong>о</strong>зиция п<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шениюк <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>му учению изл<strong>о</strong>жена вп<strong>о</strong>лне ясн<strong>о</strong>. Фил<strong>о</strong>-219


с<strong>о</strong>фские аргументы сдержанны и к<strong>о</strong>нкретны, н<strong>о</strong> в<strong>о</strong> всем,чт<strong>о</strong> касается буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> разграничения между внешнимипр<strong>о</strong>явлениями и реальн<strong>о</strong>стью, между эз<strong>о</strong>терическими экз<strong>о</strong>терическим, Валигнан<strong>о</strong> придерживается непримирим<strong>о</strong>йп<strong>о</strong>зиции. П<strong>о</strong>стулат <strong>о</strong> двух истинах — <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й дляневежественных людей, а вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й для мудрых и пр<strong>о</strong>светленных— <strong>о</strong>н считает «л<strong>о</strong>жным, <strong>о</strong>бманчивым и вв<strong>о</strong>дящимлюдей в заблуждение». Он не г<strong>о</strong>т<strong>о</strong>в с<strong>о</strong>гласиться с утверждением,чт<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>й нар<strong>о</strong>д не сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бен п<strong>о</strong>стичь истинуи п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му ег<strong>о</strong> следует «усп<strong>о</strong>каивать как плачущег<strong>о</strong>ребенка с п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щью ничт<strong>о</strong>жных и бесп<strong>о</strong>лезных, н<strong>о</strong> блестящихигрушек. Иб<strong>о</strong> д<strong>о</strong>лг честн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и мудр<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>векас<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ит в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong>бы наставлять невежественных и не<strong>о</strong>пытных,вести за с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й сбившихся с пути, н<strong>о</strong> не пускатьсяна ул<strong>о</strong>вки для <strong>о</strong>бмана людей и п<strong>о</strong>такания их невежеству».Нравственн<strong>о</strong>е в<strong>о</strong>спитание пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>г<strong>о</strong> нар<strong>о</strong>да также нетребует п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бных средств. Был<strong>о</strong> бы странным верить вт<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> притв<strong>о</strong>рств<strong>о</strong> и л<strong>о</strong>жь сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бны ск<strong>о</strong>рее скл<strong>о</strong>нитьчел<strong>о</strong>века к д<strong>о</strong>бру, чем правда. Валигнан<strong>о</strong> считал уп<strong>о</strong>минаемуюздесь буддийскую к<strong>о</strong>нцепцию «искусственныхсредств» {санскр. — упайя; яп. — хёбэн) не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речащейистине, н<strong>о</strong> и безнравственн<strong>о</strong>й.Катехизис Валигнан<strong>о</strong> стал <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й для мн<strong>о</strong>гих другихтруд<strong>о</strong>в, к п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щи к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых прибегали мисси<strong>о</strong>неры. Существ<strong>о</strong>вал<strong>о</strong>мн<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong> трактат<strong>о</strong>в, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых <strong>о</strong>пр<strong>о</strong>вергаласьистинн<strong>о</strong>сть буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учения. Одна из такихраб<strong>о</strong>т, п<strong>о</strong>священная яп<strong>о</strong>нским религи<strong>о</strong>зным течениям,принадлежит перу <strong>о</strong>тца Луиса Фр<strong>о</strong>иса. Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong>чт<strong>о</strong> д<strong>о</strong> наших дней с<strong>о</strong>хранил<strong>о</strong>сь лишь <strong>о</strong>главление эт<strong>о</strong>йкниги, м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> утверждать, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>на служила инструкциейдля мисси<strong>о</strong>нер<strong>о</strong>в. Две главы эт<strong>о</strong>й книги <strong>о</strong>тведены шк<strong>о</strong>ле<strong>дзэн</strong>. В <strong>о</strong>тчете за 1604 г<strong>о</strong>д уп<strong>о</strong>минается учебный пландля иезуитск<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы в Нагасаки, рассчитанный нап<strong>о</strong>дг<strong>о</strong>т<strong>о</strong>вку яп<strong>о</strong>нских член<strong>о</strong>в <strong>о</strong>рдена для участия в диспутахс буддистами. В<strong>о</strong><strong>о</strong>руженный этим рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м,220


иезуит-яп<strong>о</strong>нец п<strong>о</strong>сещал буддийские храмы, слушал лекцииизвестных б<strong>о</strong>нз и делал выписки из буддийских писаний.Центральн<strong>о</strong>й фигур<strong>о</strong>й т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени был приверженециезуит<strong>о</strong>в брат-мирянин Фабиан, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый пр<strong>о</strong>вел детств<strong>о</strong>в <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>м храме. Став христианин<strong>о</strong>м в в<strong>о</strong>зрасте семнадцатилет, <strong>о</strong>н <strong>о</strong>казывал <strong>о</strong>рдену услуги б<strong>о</strong>лее двадцати лет.Однак<strong>о</strong> в ит<strong>о</strong>ге, к<strong>о</strong>гда ег<strong>о</strong> стремление стать священник<strong>о</strong>мне был<strong>о</strong> уд<strong>о</strong>влетв<strong>о</strong>рен<strong>о</strong>, <strong>о</strong>н <strong>о</strong>тступился <strong>о</strong>т христианск<strong>о</strong>йверы. Ег<strong>о</strong> трактат «Мьётэй М<strong>о</strong>ндё», написанный в1605 г<strong>о</strong>ду и представленный в ф<strong>о</strong>рме диал<strong>о</strong>га между двумяяп<strong>о</strong>нками, был адрес<strong>о</strong>ван яп<strong>о</strong>нским женщинам-арист<strong>о</strong>краткам,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым п<strong>о</strong> зак<strong>о</strong>нам страны запрещал<strong>о</strong>сьслушать христианских пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведник<strong>о</strong>в. Первые две частикниги <strong>о</strong>бличают буддизм и к<strong>о</strong>нфуцианств<strong>о</strong>, а третьяп<strong>о</strong>священа в<strong>о</strong>схвалению христианства.Нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые с<strong>о</strong>хранившиеся фрагменты главы, <strong>о</strong>бличающейбуддизм, п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляют судить <strong>о</strong>б <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й линииаргументации. Буддизм — эт<strong>о</strong> д<strong>о</strong>ктрина <strong>о</strong>трицания, аучение <strong>дзэн</strong> был<strong>о</strong> нигилистическим с м<strong>о</strong>мента св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong>в<strong>о</strong>зникн<strong>о</strong>вения, к<strong>о</strong>гда Будда п<strong>о</strong>вернул цвет<strong>о</strong>к, чем вызвалулыбку Кашьяпы: «И сказал Шакья: «Нирвана истинн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>зак<strong>о</strong>на невыразима. Я передаю ег<strong>о</strong> Кашьяпе».Далее Фабиан пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжает: «Эт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жил<strong>о</strong> начал<strong>о</strong> секте<strong>дзэн</strong>, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дит различие между эз<strong>о</strong>терическим иэкз<strong>о</strong>терическим». Далее <strong>о</strong>н цитирует стих<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рение:Истинный зак<strong>о</strong>н зак<strong>о</strong>на — не зак<strong>о</strong>н,Эт<strong>о</strong>т зак<strong>о</strong>н — не зак<strong>о</strong>н тем не менее и есть зак<strong>о</strong>н...Фабиан ист<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>вывает эт<strong>о</strong>т парад<strong>о</strong>кс как <strong>о</strong>трицание, н<strong>о</strong>затем другая с<strong>о</strong>беседница заявляет: «Ничт<strong>о</strong>, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>являетсяв прир<strong>о</strong>де Будды, пуст<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>, н<strong>о</strong> реальн<strong>о</strong>». Далеетекст прерывается, и мы не м<strong>о</strong>жем судить <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, каким<strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м авт<strong>о</strong>р примиряет п<strong>о</strong>зиции сп<strong>о</strong>рящих. В люб<strong>о</strong>мслучае <strong>о</strong>н х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ш<strong>о</strong> знак<strong>о</strong>м с термин<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гией <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая, п<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> мнению, св<strong>о</strong>дится к пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>згла-221


шению пуст<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сти всег<strong>о</strong> сущег<strong>о</strong>. Буддизм пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведуетв<strong>о</strong>зврат в Пуст<strong>о</strong>ту, а п<strong>о</strong>сему сам является пустым: «В к<strong>о</strong>нцек<strong>о</strong>нц<strong>о</strong>в выясняется, чт<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>й целью <strong>буддизма</strong> являетсяничт<strong>о</strong>».Мисси<strong>о</strong>неры считали <strong>дзэн</strong>скую шк<strong>о</strong>лу не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> наиб<strong>о</strong>лееважн<strong>о</strong>й ф<strong>о</strong>рм<strong>о</strong>й яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>буддизма</strong>, н<strong>о</strong> и «наиб<strong>о</strong>леепр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речащей Зак<strong>о</strong>ну Б<strong>о</strong>жьему яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>л<strong>о</strong>й».Эт<strong>о</strong> привел<strong>о</strong> к с<strong>о</strong>зданию <strong>о</strong>браза «<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>та Сатаны», так какп<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зным в<strong>о</strong>ззрениям евр<strong>о</strong>пейцев т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> временивсе язычники считались «дьяв<strong>о</strong>льским п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждением».М<strong>о</strong>жет п<strong>о</strong>казаться странным, чт<strong>о</strong> мисси<strong>о</strong>неры упустилииз виду мистическую с<strong>о</strong>ставляющую <strong>дзэн</strong>, х<strong>о</strong>тя в т<strong>о</strong> жевремя <strong>о</strong>ни с<strong>о</strong>чувственн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сились к аскетическ<strong>о</strong>йпрактике. Они неустанн<strong>о</strong> в<strong>о</strong>схваляли «великую медитацию»<strong>дзэн</strong>ских адепт<strong>о</strong>в и в<strong>о</strong>схищались их сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>стьюк с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чению и с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>му к<strong>о</strong>нтр<strong>о</strong>лю над тел<strong>о</strong>м.Однак<strong>о</strong> если мистическая ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>на <strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>ставаласьнед<strong>о</strong>ступн<strong>о</strong>й вз<strong>о</strong>ру мисси<strong>о</strong>нер<strong>о</strong>в, ег<strong>о</strong> раци<strong>о</strong>нальная с<strong>о</strong>ставляющаябыла б<strong>о</strong>лее <strong>о</strong>чевидн<strong>о</strong>й. В люб<strong>о</strong>м случае прих<strong>о</strong>дил<strong>о</strong>сьискать <strong>о</strong>тветы на в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сы приверженцев <strong>дзэн</strong>:«Люди, занимающиеся велик<strong>о</strong>й медитацией, задают такиев<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сы, уд<strong>о</strong>влетв<strong>о</strong>рительн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тветить на к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые несм<strong>о</strong>г бы и свят<strong>о</strong>й Ф<strong>о</strong>ма». Мисси<strong>о</strong>неры б<strong>о</strong>р<strong>о</strong>лись с л<strong>о</strong>гическимип<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ениями, н<strong>о</strong> не придавали значения мистическ<strong>о</strong>йст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>не <strong>дзэн</strong>. Следует лишь п<strong>о</strong>жалеть <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м,чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>бст<strong>о</strong>ятельства т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени не п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>лили д<strong>о</strong>стичьлучшег<strong>о</strong> взаим<strong>о</strong>п<strong>о</strong>нимания между представителями этихрелигий.Адаптация к местным нравами взаимн<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>вение двух культурКакими бы непримиримыми и нередк<strong>о</strong> нетерпимымини были иезуиты в в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сах веры, яп<strong>о</strong>нская культуранашла жив<strong>о</strong>й <strong>о</strong>тклик в их душах. Не следует думать, чт<strong>о</strong>222


христиане адаптир<strong>о</strong>вались к нравам чужеземцев исключительн<strong>о</strong>из с<strong>о</strong><strong>о</strong>бражений с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й выг<strong>о</strong>ды, иб<strong>о</strong> <strong>о</strong>ниискренне в<strong>о</strong>схищались талант<strong>о</strong>м яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> нар<strong>о</strong>да. Осн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>енаправление культурн<strong>о</strong>й адаптации также указалФранциск Хавьер. П<strong>о</strong>сле в<strong>о</strong>звращения на р<strong>о</strong>дину <strong>о</strong>н св<strong>о</strong>схищением п<strong>о</strong>ведал св<strong>о</strong>им друзьям <strong>о</strong>б удивительн<strong>о</strong>м ид<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>йн<strong>о</strong>м уважения нар<strong>о</strong>де Страны в<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дящег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>лнца:«П<strong>о</strong> ур<strong>о</strong>вню св<strong>о</strong>ей культуры, с<strong>о</strong>циальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> устр<strong>о</strong>йстваи нравам <strong>о</strong>ни наст<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> прев<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дят испанцев, чт<strong>о</strong> стыдн<strong>о</strong><strong>о</strong>б эт<strong>о</strong>м и г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рить». Св<strong>о</strong>ему п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателю, <strong>о</strong>тцуК<strong>о</strong>смэ де Т<strong>о</strong>рресу, <strong>о</strong>н <strong>о</strong>ставил инструкции <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>жизненн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> уклада, с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым «в <strong>о</strong>дежде, еде ип<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бных вещах... ничег<strong>о</strong> не следует менять, за исключениемтех случаев, к<strong>о</strong>гда эт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>служит к вящей славеГ<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>дней».П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шение зал<strong>о</strong>жил<strong>о</strong> <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ву культурн<strong>о</strong>йадаптации. П<strong>о</strong>сле непр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжительн<strong>о</strong>й б<strong>о</strong>рьбы внутримисси<strong>о</strong>нерск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщества, нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых эксперимент<strong>о</strong>в ик<strong>о</strong>нсультаций с яп<strong>о</strong>нскими христианами Валигнан<strong>о</strong> разраб<strong>о</strong>талпринципы с<strong>о</strong>существ<strong>о</strong>вания, <strong>о</strong>тличавшиеся исключительн<strong>о</strong>йсмел<strong>о</strong>стью. Еще б<strong>о</strong>лее смелым шаг<strong>о</strong>м былприем яп<strong>о</strong>нцев в <strong>о</strong>рден и их п<strong>о</strong>дг<strong>о</strong>т<strong>о</strong>вка к службе в миссии.Если м<strong>о</strong>л<strong>о</strong>дым азиатам-христианам п<strong>о</strong>нравится н<strong>о</strong>вый<strong>о</strong>браз жизни и в <strong>о</strong>дин прекрасный день <strong>о</strong>ни направятсв<strong>о</strong>и усилия для <strong>о</strong>бращения с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й страны вистинную веру, т<strong>о</strong> нет смысла <strong>о</strong>трывать их <strong>о</strong>т яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>йс<strong>о</strong>циальн<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>чвы. След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>, <strong>о</strong>браз жизни в д<strong>о</strong>махи шк<strong>о</strong>лах <strong>о</strong>рдена д<strong>о</strong>лжен быть присп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>блен к яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>мубыту. Б<strong>о</strong>лее т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, крайне желательн<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>бы миссияп<strong>о</strong>ддерживала <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения с представителями арист<strong>о</strong>кратии.Любыми средствами следует избегать п<strong>о</strong>прания местныхзак<strong>о</strong>н<strong>о</strong>в. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> намерениям Валигнан<strong>о</strong>, в <strong>о</strong>существлениимисси<strong>о</strong>нерск<strong>о</strong>й деятельн<strong>о</strong>сти важная р<strong>о</strong>ль<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>дилась п<strong>о</strong>дражанию <strong>дзэн</strong>ским храмам.«Инструкции <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong> зак<strong>о</strong>н<strong>о</strong>в и <strong>о</strong>браза жизнив Яп<strong>о</strong>нии», к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыми Валигнан<strong>о</strong> снабдил мисси<strong>о</strong>нер<strong>о</strong>в223


п<strong>о</strong>сле перв<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да пр<strong>о</strong>живания в стране (1579—1582), в ист<strong>о</strong>рии христианск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мисси<strong>о</strong>нерства являютс<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й пример искусн<strong>о</strong>й и дальн<strong>о</strong>видн<strong>о</strong>й культурн<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>литики.Яп<strong>о</strong>нцам братья-пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведники представлялисьне менее странными, чем страна чудес — Яп<strong>о</strong>ния — имсамим. Они прибыли не в качестве путешественник<strong>о</strong>вили исслед<strong>о</strong>вателей, н<strong>о</strong> преслед<strong>о</strong>вали единственнуюцель — в<strong>о</strong>зжечь искру христианск<strong>о</strong>й веры в яп<strong>о</strong>нскихсердцах и <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вать Церк<strong>о</strong>вь в Яп<strong>о</strong>нии. От них зависеласама судьба Церкви Христ<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й в стране, где мн<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong>религий нашли благ<strong>о</strong>датную п<strong>о</strong>чву и <strong>о</strong>б<strong>о</strong>гатили наци<strong>о</strong>нальнуюкультуру.Название двух первых глав мем<strong>о</strong>рандума Валигнан<strong>о</strong><strong>о</strong>бъясняет ег<strong>о</strong> видение эт<strong>о</strong>й задачи: «Как д<strong>о</strong>биться и заслужитьуважение яп<strong>о</strong>нцев» и «Как внушить уверенн<strong>о</strong>стьхристианам». Обретение уверенн<strong>о</strong>сти и зав<strong>о</strong>евание уваженияпредп<strong>о</strong>лагали адаптацию к яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>му мышлениюи <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> интеграцию в яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>е <strong>о</strong>бществ<strong>о</strong>, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>мвсе ф<strong>о</strong>рмы <strong>о</strong>бщественн<strong>о</strong>й жизни регулир<strong>о</strong>вались в зависим<strong>о</strong>сти<strong>о</strong>т принадлежн<strong>о</strong>сти к к<strong>о</strong>нкретн<strong>о</strong>му классу. Междурелиги<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й и светск<strong>о</strong>й жизнью существ<strong>о</strong>вал<strong>о</strong> стр<strong>о</strong>г<strong>о</strong>еразграничение. Мисси<strong>о</strong>нерам предлагал<strong>о</strong>сь привыкнуть ктак<strong>о</strong>му п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жению дел. В качестве м<strong>о</strong>дели н<strong>о</strong>вых <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шенийВалигнан<strong>о</strong> выбрал шк<strong>о</strong>лу <strong>дзэн</strong>, так как <strong>о</strong>на «в т<strong>о</strong>время была наиб<strong>о</strong>лее вес<strong>о</strong>мым религи<strong>о</strong>зным с<strong>о</strong><strong>о</strong>бществ<strong>о</strong>мЯп<strong>о</strong>нии, имевшим связи с<strong>о</strong> всеми сл<strong>о</strong>ями яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>бщества».Сл<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть «<strong>о</strong>траб<strong>о</strong>тки» эт<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>ниальн<strong>о</strong>й м<strong>о</strong>делис<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яла в <strong>о</strong>пределении иерархическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> устр<strong>о</strong>йствасам<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мисси<strong>о</strong>нерск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> братства и с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствующих местным<strong>о</strong>бычаям н<strong>о</strong>рм п<strong>о</strong>ведения. Валигнан<strong>о</strong> решил этупр<strong>о</strong>блему, наделив член<strong>о</strong>в <strong>о</strong>бщины рангами, с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствующимипринятым в <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>м с<strong>о</strong><strong>о</strong>бществе. Дляяп<strong>о</strong>нцев глава миссии приравнивался к наст<strong>о</strong>ятелю(дзич<strong>о</strong>) м<strong>о</strong>настыря Нан<strong>дзэн</strong>дзи, а главы <strong>о</strong>тделений вСим<strong>о</strong>, Бунг<strong>о</strong> и Мияки с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветств<strong>о</strong>вали рангу наст<strong>о</strong>яте-224


ля <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й из «Пяти г<strong>о</strong>р» в Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>. Кат<strong>о</strong>лические священникистан<strong>о</strong>вились храм<strong>о</strong>выми главами (сёрё или тёд<strong>о</strong>).Яп<strong>о</strong>нские братья (ирма<strong>о</strong>с), на к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых в<strong>о</strong>злагалась значительнаячасть мисси<strong>о</strong>нерск<strong>о</strong>й деятельн<strong>о</strong>сти, п<strong>о</strong>лучалиранг см<strong>о</strong>трителя дза<strong>дзэн</strong> (сюз<strong>о</strong>), не<strong>о</strong>фиты и ученикиприравнивались к казначеям (з<strong>о</strong>су) и брит<strong>о</strong>г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>вымн<strong>о</strong>вичкам (дзиса) <strong>дзэн</strong>ских шк<strong>о</strong>л.Благ<strong>о</strong>даря ст<strong>о</strong>ль нах<strong>о</strong>дчив<strong>о</strong>му решению христианскиемисси<strong>о</strong>неры д<strong>о</strong>стигли выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жения в яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>м<strong>о</strong>бществе. Однак<strong>о</strong> не <strong>о</strong>б<strong>о</strong>шл<strong>о</strong>сь и без пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния икритики н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>рядка вещей. Главным пр<strong>о</strong>тивник<strong>о</strong>мэтих н<strong>о</strong>вшеств был <strong>о</strong>тец Кабраль, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Валигнан<strong>о</strong>сместил с д<strong>о</strong>лжн<strong>о</strong>сти главы яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й миссии. Кабраль<strong>о</strong>братил внимание на т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> наст<strong>о</strong>ятелями Нан<strong>дзэн</strong>дзии других <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вных храм<strong>о</strong>в в Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong> назначались сын<strong>о</strong>вьяи братья яп<strong>о</strong>нских принцев или другие представителивысшег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>вия, и их назначение утверждал<strong>о</strong>сь самимимперат<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м. Наск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> удачн<strong>о</strong>й <strong>о</strong>казалась на практикеиерархическая система Валигнан<strong>о</strong>, мы не м<strong>о</strong>жем судить,н<strong>о</strong> не исключен<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>на нуждалась в нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыхисключениях и ус<strong>о</strong>вершенств<strong>о</strong>ваниях.Существ<strong>о</strong>вали и другие инструкции, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые п<strong>о</strong>дтверждалиискреннее стремление Валигнан<strong>о</strong> к адаптациихристиан к яп<strong>о</strong>нским <strong>о</strong>бычаям. В кажд<strong>о</strong>м <strong>о</strong>тделениимиссии, ряд<strong>о</strong>м с вх<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м в д<strong>о</strong>м, существ<strong>о</strong>валачайная к<strong>о</strong>мната, где напит<strong>о</strong>к п<strong>о</strong>давался с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>му<strong>о</strong>бычаю. Г<strong>о</strong>стей встречали с<strong>о</strong><strong>о</strong>бразн<strong>о</strong> их <strong>о</strong>бщественн<strong>о</strong>мустатусу, чт<strong>о</strong> вызывал<strong>о</strong> симпатию и уважениек христианск<strong>о</strong>й миссии. Действительн<strong>о</strong>, иезуит<strong>о</strong>в не разупрекали в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>ни ищут путь к сердцам представителейвысшег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>вия и мал<strong>о</strong> уделяют вниманияпр<strong>о</strong>стым людям. В результате этих усилий в христианств<strong>о</strong>были <strong>о</strong>бращены мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численные г<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>да (даймьё),представители высшей арист<strong>о</strong>кратии, самураи и б<strong>о</strong>нзы.Эт<strong>о</strong> был<strong>о</strong> время, к<strong>о</strong>гда христиане занимали видн<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жениев <strong>о</strong>бществе. Ст<strong>о</strong>личные м<strong>о</strong>дники н<strong>о</strong>сили п<strong>о</strong>р-225


тугальскую <strong>о</strong>дежду, а любые евр<strong>о</strong>пейские вещи вызывалинеизменн<strong>о</strong>е в<strong>о</strong>схищение. Взаим<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>вениекультур двух нар<strong>о</strong>д<strong>о</strong>в пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжал<strong>о</strong>сь д<strong>о</strong> тех п<strong>о</strong>р, п<strong>о</strong>ка неначалась череда г<strong>о</strong>нений на христиан. Тем не менее взаим<strong>о</strong>влияниелучших яп<strong>о</strong>нских традиций и христианства,пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дившее за счет к<strong>о</strong>нтакт<strong>о</strong>в с представителямизнатных семейств, <strong>о</strong>ставил<strong>о</strong> существенный след в ист<strong>о</strong>рии<strong>о</strong>бщечел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>й культуры.Христианский даймьё и чайный путьПери<strong>о</strong>д яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й ист<strong>о</strong>рии начиная с 1573 г<strong>о</strong>да, <strong>о</strong>знамен<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчанием сёгуната семейства Асигава,и впл<strong>о</strong>ть д<strong>о</strong> захвата власти Т<strong>о</strong>кугава Ёясю в 1600 г<strong>о</strong>дуизвестен как «в<strong>о</strong>енн<strong>о</strong>е время» (сэнг<strong>о</strong>ку-дзидай). Чайныйпуть (саде), ставший притчей в<strong>о</strong> языцех, служил в лих<strong>о</strong>летье<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>вк<strong>о</strong>м мира среди ужас<strong>о</strong>в неск<strong>о</strong>нчаемых в<strong>о</strong>йн,в<strong>о</strong> время к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых были уничт<strong>о</strong>жены мн<strong>о</strong>гие драг<strong>о</strong>ценныепр<strong>о</strong>изведения искусства эп<strong>о</strong>хи Мур<strong>о</strong>мачи. В Яп<strong>о</strong>ниипараллельн<strong>о</strong> развивались два стиля чайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии— рыцарский и купеческий, иб<strong>о</strong> купцы пр<strong>о</strong>являлине меньший интерес к эт<strong>о</strong>му искусству, чем арист<strong>о</strong>краты.Правитель Хидэёси был б<strong>о</strong>льшим любителем чайн<strong>о</strong>йцерем<strong>о</strong>нии и устраивал пышные церем<strong>о</strong>нии чаепития.Тихая <strong>о</strong>битель ег<strong>о</strong> чайн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мастера, Сэн-н<strong>о</strong>-Рикью (см.главу 11), была главным центр<strong>о</strong>м яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й культурн<strong>о</strong>йжизни. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нцепции Рикью чайная церем<strong>о</strong>нияявляется п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждением <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> духа. Именн<strong>о</strong> <strong>о</strong>н с<strong>о</strong>вет<strong>о</strong>валсв<strong>о</strong>им ученикам «прежде всег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>вершенств<strong>о</strong>ваться,<strong>о</strong>существляя зак<strong>о</strong>н Будды», так как без прилежн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>аскетическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>спитания <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ванный на вереидеал культа чаепития лишается всяк<strong>о</strong>г<strong>о</strong> смысла.Пик п<strong>о</strong>пулярн<strong>о</strong>сти чайн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пути в эп<strong>о</strong>хи Эйр<strong>о</strong>ки(1558-1570), Гэнки (1570-1573) и Тэнсё (1573-1592)с<strong>о</strong>впал с пери<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>цветания христианск<strong>о</strong>й миссии.226


В результате чайный путь и христианская вера стали асс<strong>о</strong>циир<strong>о</strong>ватьсяс жизнью видных представителей яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>бщества. В списках г<strong>о</strong>стей, присутств<strong>о</strong>вавших начайных церем<strong>о</strong>ниях т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени, м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> <strong>о</strong>бнаружитьимена известных христиан. Нередк<strong>о</strong> чаепитие с<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ждал<strong>о</strong>сьизучением Евангелия. На <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вании правил,устан<strong>о</strong>вленных Валигнан<strong>о</strong>, и <strong>о</strong>тчет<strong>о</strong>в, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые мисси<strong>о</strong>нерып<strong>о</strong>сылали на р<strong>о</strong>дину, м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рить <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong>евр<strong>о</strong>пейцы <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знавали значение ча-н<strong>о</strong>-ю (чайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии)для утверждения христианск<strong>о</strong>й Церкви вЯп<strong>о</strong>нии.На исх<strong>о</strong>де XVI ст<strong>о</strong>летия <strong>о</strong>дин из наиб<strong>о</strong>лее выдающихсямисси<strong>о</strong>нер<strong>о</strong>в, <strong>о</strong>тец Р<strong>о</strong>дригес (1561 — 1634), в главах,п<strong>о</strong>священных «искусству чая», дем<strong>о</strong>нстрирует глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>еп<strong>о</strong>нимание религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й сущн<strong>о</strong>сти и дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й ценн<strong>о</strong>стичайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии. Он рассматривает чаепитие как актпривнесения религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> идеала <strong>дзэн</strong> в естественн<strong>о</strong>епр<strong>о</strong>явление худ<strong>о</strong>жественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> вкуса:«Искусств<strong>о</strong> чая является св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> р<strong>о</strong>да религией уединения.Устр<strong>о</strong>ители миссии ввели церем<strong>о</strong>нию чаепитиякак д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>йн<strong>о</strong>е занятие, в<strong>о</strong>спитывающее у ее участник<strong>о</strong>вумеренн<strong>о</strong>сть в<strong>о</strong> всем. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, была предпринятап<strong>о</strong>пытка п<strong>о</strong>дражания <strong>дзэн</strong>ским фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фам, жившим вуединении и, с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> их традиции и в <strong>о</strong>тличие <strong>о</strong>т фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>ф<strong>о</strong>вдругих шк<strong>о</strong>л индийск<strong>о</strong>й мудр<strong>о</strong>сти, не прибегавшимв св<strong>о</strong>ей медитации к п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щи книг и трактат<strong>о</strong>визвестных наставник<strong>о</strong>в. Они не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> с небрежением<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сились к<strong>о</strong> всему мирск<strong>о</strong>му, н<strong>о</strong> и убивали св<strong>о</strong>и страстис п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щью <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бых упражнений и с<strong>о</strong>кр<strong>о</strong>венных симв<strong>о</strong>лическихсредств, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые служили им св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> р<strong>о</strong>дарук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м. Они п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью <strong>о</strong>тдавались с<strong>о</strong>зерцаниюестественных вещей. В св<strong>о</strong>ем видении вещей как так<strong>о</strong>вых<strong>о</strong>ни <strong>о</strong>бретали знание Перв<strong>о</strong>причины. Ум<strong>о</strong>зрительн<strong>о</strong><strong>о</strong>ни избавлялись <strong>о</strong>т т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> считали зл<strong>о</strong>м и нес<strong>о</strong>вершенств<strong>о</strong>м,и, д<strong>о</strong>стигнув естественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>вершенства, п<strong>о</strong>стигалибытие Перв<strong>о</strong>причины.227


Эти фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фы не вступали в дискуссии и сп<strong>о</strong>ры, н<strong>о</strong>п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляли другим видеть мир с<strong>о</strong>бственными глазами, стем чт<strong>о</strong>бы п<strong>о</strong>нять сущн<strong>о</strong>сть с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> бытия. П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>й причине <strong>о</strong>ни не давали наставлений даже с<strong>о</strong>бственнымученикам. Наставники эт<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы <strong>о</strong>тличаютсямужественным и решительным характер<strong>о</strong>м; им чуждылень и неряшлив<strong>о</strong>сть, равн<strong>о</strong>душие и праздн<strong>о</strong>сть. Они<strong>о</strong>граничивают себя малым, не п<strong>о</strong>льзуясь мн<strong>о</strong>гими предметами<strong>о</strong>бих<strong>о</strong>да, как неестественными излишествами.Они п<strong>о</strong>лагают, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>тшельник д<strong>о</strong>лжен д<strong>о</strong>в<strong>о</strong>льств<strong>о</strong>ватьсялишь самым не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>димым для п<strong>о</strong>ддержания жизни. Всеэт<strong>о</strong> с<strong>о</strong>четается с нев<strong>о</strong>змутимым сп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йствием и скр<strong>о</strong>мн<strong>о</strong>стью,лучше сказать — с с<strong>о</strong>вершенным лицемерием,с<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ставимым с манер<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>ик<strong>о</strong>в, п<strong>о</strong>лагавших, чт<strong>о</strong> с<strong>о</strong>вершенныйчел<strong>о</strong>век не имеет страстей и не п<strong>о</strong>двержених влиянию.Приверженцы ча-н<strong>о</strong>-ю считают себя п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателямифил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>ф<strong>о</strong>в-<strong>о</strong>тшельник<strong>о</strong>в. П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му все мастера эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong>искусства, даже неверующие, являются членамишк<strong>о</strong>лы <strong>дзэн</strong> или стан<strong>о</strong>вятся так<strong>о</strong>выми, независим<strong>о</strong> <strong>о</strong>тсв<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>ждения. Несм<strong>о</strong>тря на п<strong>о</strong>дражание <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>йцерем<strong>о</strong>нии, <strong>о</strong>ни не считают чаепитие ни суеверием,ни культ<strong>о</strong>м, ни каким бы т<strong>о</strong> ни был<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>знымритуал<strong>о</strong>м, так как не исп<strong>о</strong>льзуют никаких культ<strong>о</strong>вых атрибут<strong>о</strong>в.Имитируется лишь ин<strong>о</strong>ческая <strong>о</strong>трешенн<strong>о</strong>сть <strong>о</strong>твсег<strong>о</strong> земн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, рассудительн<strong>о</strong>сть и жив<strong>о</strong>сть ума, нетерпим<strong>о</strong>стьк праздн<strong>о</strong>сти, лени и п<strong>о</strong>мпезн<strong>о</strong>сти. В св<strong>о</strong>емс<strong>о</strong>зерцании прир<strong>о</strong>ды вещей участники церем<strong>о</strong>нии п<strong>о</strong>дражаютадептам <strong>дзэн</strong>, н<strong>о</strong> не в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong>бы <strong>о</strong>брести с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>езнание бытия, н<strong>о</strong> в т<strong>о</strong>м, как <strong>о</strong>ни, вуединении и сп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йствии, вглядываются в суть вещейи ух<strong>о</strong>дят <strong>о</strong>т шума и суеты внешнег<strong>о</strong> мира».Эт<strong>о</strong>т текст свидетельствует <strong>о</strong> жив<strong>о</strong>м интересе евр<strong>о</strong>пейск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>мисси<strong>о</strong>нера к чайн<strong>о</strong>му пути и <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й с<strong>о</strong>ставляющейэт<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии. Христианский участникчаепития м<strong>о</strong>г без труда заменить буддийск<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>держа-228


ние чаепития элементами с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й веры. Н<strong>о</strong> в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жнали такая п<strong>о</strong>дмена в<strong>о</strong> время <strong>дзэн</strong>ских упражнений?Впл<strong>о</strong>ть д<strong>о</strong> наст<strong>о</strong>ящег<strong>о</strong> времени эт<strong>о</strong>т в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с <strong>о</strong>стаетсябез <strong>о</strong>твета. Далее Р<strong>о</strong>дригес указывает на т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>инструкции п<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>ведению чаепития нап<strong>о</strong>минают практикупередачи <strong>дзэн</strong>, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая <strong>о</strong>существляется без устныхп<strong>о</strong>яснений и зависит лишь <strong>о</strong>т к<strong>о</strong>нкретн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> переживания.П<strong>о</strong>нимание смысла церем<strong>о</strong>нии д<strong>о</strong>стигается «п<strong>о</strong>вт<strong>о</strong>рениемманеры <strong>дзэн</strong>ских наставник<strong>о</strong>в, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым п<strong>о</strong>дражалип<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватели эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> искусства».Перв<strong>о</strong>й задачей Франциска Хавьера и ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателейбыл<strong>о</strong> зав<strong>о</strong>евание ум<strong>о</strong>в в университетах г<strong>о</strong>ры Хиэйи «В<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>й страны» (Каназава), значение к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых<strong>о</strong>ни неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> преувеличивали. П<strong>о</strong>сле п<strong>о</strong>жара 1571 г<strong>о</strong>да,в<strong>о</strong> время к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> первый университет сг<strong>о</strong>рел д<strong>о</strong>тла, п<strong>о</strong>литикамисси<strong>о</strong>нер<strong>о</strong>в претерпела нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые изменения,учитывая <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бую значим<strong>о</strong>сть чайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии. Близкие<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения между участниками чаепития, в результатек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых в<strong>о</strong>зникали целые с<strong>о</strong>циальные группы, давалиуникальную в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть для распр<strong>о</strong>страненияверы. В ст<strong>о</strong>лице удал<strong>о</strong>сь <strong>о</strong>братить в христианств<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гихзнатных купц<strong>о</strong>в — любителей чайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые вп<strong>о</strong>следствии финансир<strong>о</strong>вали стр<strong>о</strong>ительств<strong>о</strong>христианских церквей и б<strong>о</strong>льниц. Еще б<strong>о</strong>лее значительными,н<strong>о</strong> куда менее успешными были п<strong>о</strong>пытки д<strong>о</strong>нестисл<strong>о</strong>в<strong>о</strong> Христ<strong>о</strong>в<strong>о</strong> д<strong>о</strong> высшей арист<strong>о</strong>кратии и рыцарск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>с<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>вия, представители к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в св<strong>о</strong>ем б<strong>о</strong>льшинствебыли приверженцами чайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии и адептами<strong>дзэн</strong>.К<strong>о</strong>нтакты даймьё из Бунг<strong>о</strong>, Франциска Ёт<strong>о</strong>м<strong>о</strong> Й<strong>о</strong>сисигэ(Сёрин, 1530—1587), с христианскими пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведникамив<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дят к<strong>о</strong> времени п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>ения в Яп<strong>о</strong>нии перв<strong>о</strong>йцеркви. Решающим с<strong>о</strong>бытием ег<strong>о</strong> жизни стала встречас<strong>о</strong> святым Франциск<strong>о</strong>м Хавьер<strong>о</strong>м. Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong>для ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>бращения п<strong>о</strong>треб<strong>о</strong>вал<strong>о</strong>сь пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжительн<strong>о</strong>е время,Й<strong>о</strong>сисигэ всегда был друг<strong>о</strong>м и благ<strong>о</strong>детелем святых229


<strong>о</strong>тц<strong>о</strong>в. Он глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong> п<strong>о</strong>нимал чайную церем<strong>о</strong>нию, был вней весьма искушен и расп<strong>о</strong>лагал б<strong>о</strong>гат<strong>о</strong>й к<strong>о</strong>ллекциейчайн<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>суды. Эт<strong>о</strong> был чел<strong>о</strong>век религи<strong>о</strong>зный, стремившийсяк п<strong>о</strong>стижению истины, х<strong>о</strong>тя и п<strong>о</strong>дверженныймирским слаб<strong>о</strong>стям, в частн<strong>о</strong>сти предрасп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женный кчувственным уд<strong>о</strong>в<strong>о</strong>льствиям. Впр<strong>о</strong>чем, <strong>о</strong>н ник<strong>о</strong>гда непредавался излишествам, иб<strong>о</strong> мирские рад<strong>о</strong>сти ему быстр<strong>о</strong>над<strong>о</strong>едали. П<strong>о</strong>вседневные заб<strong>о</strong>ты и приверженн<strong>о</strong>сть<strong>дзэн</strong>-буддизму препятств<strong>о</strong>вали ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>бращению вхристианств<strong>о</strong>. Й<strong>о</strong>сисигэ не м<strong>о</strong>г принять эт<strong>о</strong> решение д<strong>о</strong>тех п<strong>о</strong>р, п<strong>о</strong>ка на с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>пыте не убедился в преимуществахн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> вер<strong>о</strong>учения п<strong>о</strong> сравнению с <strong>дзэн</strong>.В св<strong>о</strong>ю н<strong>о</strong>вую резиденцию в Усуки <strong>о</strong>н пригласил из Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>известн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наставника, для к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>илпрекрасный храм. П<strong>о</strong>д ег<strong>о</strong> рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м <strong>о</strong>н прилежн<strong>о</strong>занимался <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й практик<strong>о</strong>й и п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нялся<strong>о</strong>бразам <strong>дзэн</strong>ских патриарх<strong>о</strong>в — Кашьяпы и Б<strong>о</strong>дхидхармы,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые украшали ег<strong>о</strong> алтарь, и даже пытался <strong>о</strong>тправитьсв<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> сына в м<strong>о</strong>настырь. Однак<strong>о</strong> м<strong>о</strong>л<strong>о</strong>д<strong>о</strong>йпринц катег<strong>о</strong>рически <strong>о</strong>тказался принять м<strong>о</strong>нашеств<strong>о</strong>:«Если <strong>о</strong>тец настаивает на т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong>бы я стал б<strong>о</strong>нз<strong>о</strong>й, т<strong>о</strong>я зарежу себя или ут<strong>о</strong>плюсь в <strong>о</strong>кеане». Сын, жест<strong>о</strong>кийхарактер к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> вызывал у <strong>о</strong>тца зак<strong>о</strong>нные <strong>о</strong>пасения,<strong>о</strong>братил св<strong>о</strong>й вз<strong>о</strong>р в ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ну христианск<strong>о</strong>й миссии ивп<strong>о</strong>следствии принял крещение. П<strong>о</strong>следнее с<strong>о</strong>бытиепр<strong>о</strong>из<strong>о</strong>шл<strong>о</strong> с <strong>о</strong>д<strong>о</strong>брения и в присутствии ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>тца. Вск<strong>о</strong>реп<strong>о</strong>сле эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Й<strong>о</strong>сисигэ сам принимает решение и стан<strong>о</strong>витсяхристианин<strong>о</strong>м (1578 г.).В письмах мисси<strong>о</strong>нер<strong>о</strong>в имеется <strong>о</strong>писание драматическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бытия, имевшег<strong>о</strong> мест<strong>о</strong> при дв<strong>о</strong>ре в Бунг<strong>о</strong> и<strong>о</strong>тмеченн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й хр<strong>о</strong>нике д<strong>о</strong>ма Ёт<strong>о</strong>м<strong>о</strong>. Нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>епредставление <strong>о</strong>б эт<strong>о</strong>м эпиз<strong>о</strong>де м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>лучить изкниги «Пр<strong>о</strong>цветание и упад<strong>о</strong>к д<strong>о</strong>ма Ёт<strong>о</strong>м<strong>о</strong>», увидевшейсвет в<strong>о</strong> вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>вине XVII ст<strong>о</strong>летия:«К к<strong>о</strong>нцу пери<strong>о</strong>да Гэнки и началу эры Тэнсё <strong>дзэн</strong>скийнаставник Эцу из храма Дайт<strong>о</strong>кудзи в Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong> жил при дв<strong>о</strong>-230


ре Бунг<strong>о</strong>. К п<strong>о</strong>груженн<strong>о</strong>му в изучение к<strong>о</strong>ана принцу Сёрину<strong>о</strong>братился незнак<strong>о</strong>мец п<strong>о</strong> имени «Нигде» и стал <strong>о</strong>пр<strong>о</strong>вергатьдхарму наставника. Затем п<strong>о</strong>явились два наставника,Инга и Дз<strong>о</strong>рё. Вск<strong>о</strong>ре Инга удалился. Наставник Дз<strong>о</strong>рё<strong>о</strong>бучал <strong>дзэн</strong> д<strong>о</strong>лгие месяцы и г<strong>о</strong>ды. Все г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рили, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>несть жив<strong>о</strong>е в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щение наставника Иккью и в<strong>о</strong>здавалиему безмерные п<strong>о</strong>чести .Все вещи расп<strong>о</strong>лагают прир<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й Будды. Все 1700 к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>вявляются разными названиями <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> [с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния]с<strong>о</strong>знания. Именн<strong>о</strong> в так<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ступн<strong>о</strong>й манере изл<strong>о</strong>жения<strong>о</strong>н п<strong>о</strong>учал других . Н<strong>о</strong> в<strong>о</strong> время п<strong>о</strong>пытки п<strong>о</strong>стижениялунн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> света Абс<strong>о</strong>люта [Бытия] в<strong>о</strong>зникли <strong>о</strong>блака изасл<strong>о</strong>нили свет. Еще б<strong>о</strong>лее приск<strong>о</strong>рбн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> существуютдерзкие люди, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые, услышав <strong>о</strong>б учении, с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong>к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>му <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й упражнений ученика служитег<strong>о</strong> связь с истинным храм<strong>о</strong>м, т<strong>о</strong> есть с Абс<strong>о</strong>лют<strong>о</strong>м, —а вне храма истины ничег<strong>о</strong> не существует, — уничт<strong>о</strong>жаютсинт<strong>о</strong>истские святилища и буддийские храмы, а св<strong>о</strong>ижилища украшают нечист<strong>о</strong>тами, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые сами и с<strong>о</strong>бирают.Т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> утверждает Дз<strong>о</strong>рё, <strong>о</strong>ни ни в<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> неставят.Мир<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>ряд<strong>о</strong>к с<strong>о</strong>трясается. Ками б<strong>о</strong>лее не являются<strong>о</strong>бъектами п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нения. Люди п<strong>о</strong>ступают с<strong>о</strong><strong>о</strong>бразн<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>му чувству юм<strong>о</strong>ра. Независим<strong>о</strong> <strong>о</strong>т т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>,считает ли чел<strong>о</strong>век сущн<strong>о</strong>стью <strong>дзэн</strong> бытие или небытие,в стране ками нед<strong>о</strong>пустим<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ять в<strong>о</strong>ле ками.Уст<strong>о</strong>ял ли Сёрин в св<strong>о</strong>их исслед<strong>о</strong>ваниях в храме Суваперед принцип<strong>о</strong>м небытия? Он не чтил путь ками. Ег<strong>о</strong>слава была велика и распр<strong>о</strong>странилась п<strong>о</strong> девяти странами даже в Китае. Тем не менее «край чаши, п<strong>о</strong>днесенн<strong>о</strong>йк<strong>о</strong> рту, <strong>о</strong>тв<strong>о</strong>дит руку злых сил! Чаша небес нап<strong>о</strong>лняется,а затем <strong>о</strong>пуст<strong>о</strong>шается».В т<strong>о</strong> время как страна все глубже п<strong>о</strong>гружалась в пучинув<strong>о</strong>енных невзг<strong>о</strong>д, Й<strong>о</strong>сисигэ пр<strong>о</strong>нес христианскуюверу д<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нца св<strong>о</strong>ей жизни. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гим другимзнатным семействам, ег<strong>о</strong> д<strong>о</strong>м испытал неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> пери-231


<strong>о</strong>д<strong>о</strong>в п<strong>о</strong>дъема и упадка. Н<strong>о</strong>, несм<strong>о</strong>тря на неск<strong>о</strong>нчаемыев<strong>о</strong>йны, культурная жизнь в Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжалась. Отважныев<strong>о</strong>ины нах<strong>о</strong>дили в чайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>е<strong>о</strong>тд<strong>о</strong>хн<strong>о</strong>вение и снимали умственн<strong>о</strong>е напряжение, вызванн<strong>о</strong>екр<strong>о</strong>вавым ремесл<strong>о</strong>м. Элита с<strong>о</strong>биралась в д<strong>о</strong>меСэн-н<strong>о</strong>-Рикью. Пять из семи ег<strong>о</strong> лучших ученик<strong>о</strong>в, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыев<strong>о</strong>шли в ист<strong>о</strong>рию п<strong>о</strong>д именем «семи чайных мудрец<strong>о</strong>в»,были христианами. Их признанным лидер<strong>о</strong>мбыл Юстус Такаяма Ук<strong>о</strong>н (умер в 1615 г<strong>о</strong>ду), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый,с<strong>о</strong>четая в себе качества в<strong>о</strong>ина (бу) и светск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>века(бун), был в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щенным идеал<strong>о</strong>м яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> рыцарства.Прекрасн<strong>о</strong> <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>ванный и ут<strong>о</strong>нченный, <strong>о</strong>н принадлежалк величайшим людям св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> ст<strong>о</strong>летия. К<strong>о</strong>ль ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong><strong>о</strong>н п<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вался п<strong>о</strong>кр<strong>о</strong>вительств<strong>о</strong>м Хидэёси и был владельцем<strong>о</strong>бширн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>местья в Такацуки — в сам<strong>о</strong>мсердце Яп<strong>о</strong>нии, между Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong> и Осак<strong>о</strong>й, — п<strong>о</strong>д ег<strong>о</strong> влияниеммн<strong>о</strong>гие представители арист<strong>о</strong>кратии принялихристианств<strong>о</strong>. Т<strong>о</strong>, с каким в<strong>о</strong>схищением <strong>о</strong>тзывались <strong>о</strong>нем в св<strong>о</strong>их письмах мисси<strong>о</strong>неры, является п<strong>о</strong>дтверждениемдлинн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> списка <strong>о</strong>бращенных п<strong>о</strong>д ег<strong>о</strong> влияниемхристиан-яп<strong>о</strong>нцев. Св<strong>о</strong>й <strong>о</strong>тчет <strong>о</strong> раб<strong>о</strong>те Ук<strong>о</strong>на <strong>о</strong>тецКеспедес завершает такими сл<strong>о</strong>вами:«Юстус Ук<strong>о</strong>нд<strong>о</strong>н<strong>о</strong> в<strong>о</strong>истину уникален. С каждым днем<strong>о</strong>н стан<strong>о</strong>вится все б<strong>о</strong>лее д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>детельным и благ<strong>о</strong>нравным.Св<strong>о</strong>ей мил<strong>о</strong>стию Г<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>дь также <strong>о</strong>делил вышеуп<strong>о</strong>мянутыхпредставителей знати, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые приняликрещение . Ег<strong>о</strong> жизнь являет с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й пример для неверующих,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые ег<strong>о</strong> искренне любят и ценят. Хидэёситакже част<strong>о</strong> уп<strong>о</strong>минает ег<strong>о</strong> имя и г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рит, чт<strong>о</strong> ему нетравных п<strong>о</strong> д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>детели. Он ег<strong>о</strong> любит, выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong> ценит идержит на привилегир<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жении».Такаяма Ук<strong>о</strong>н был чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>м разн<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>нних дар<strong>о</strong>ваний.Он преуспел в с<strong>о</strong>чинении п<strong>о</strong>этических пр<strong>о</strong>изведенийразных яп<strong>о</strong>нских жанр<strong>о</strong>в — п<strong>о</strong>эм (вака), стих<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рений(рэнга) и эпиграмм (хайкай) — и былпрекрасным каллиграф<strong>о</strong>м. Н<strong>о</strong> б<strong>о</strong>лее всег<strong>о</strong> <strong>о</strong>н был изве-232


стен как мастер чайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии. Рикью считал ег<strong>о</strong>самым сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бным из св<strong>о</strong>их ученик<strong>о</strong>в и ценил не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> цельную натуру, н<strong>о</strong> и признавал за ним мн<strong>о</strong>гиедругие таланты. П<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>сьбе Хидэёси Рикью тщетн<strong>о</strong>ум<strong>о</strong>лял ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>тречься <strong>о</strong>т христианск<strong>о</strong>й веры, н<strong>о</strong> Ук<strong>о</strong>нставил ее выше, чем искусств<strong>о</strong> чаепития или г<strong>о</strong>сударственнуювласть. Ег<strong>о</strong> дружба с Рикью пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжалась ип<strong>о</strong>сле т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, как <strong>о</strong>н впал в немил<strong>о</strong>сть у императ<strong>о</strong>ра. П<strong>о</strong>зднее,в трудные для нег<strong>о</strong> г<strong>о</strong>ды, <strong>о</strong>н тайн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>сещал св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong>чайн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наставника, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый неизменн<strong>о</strong> был радег<strong>о</strong> <strong>о</strong>бществу.Наиб<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong> худ<strong>о</strong>жественные сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>сти Ук<strong>о</strong>напр<strong>о</strong>явились в изгнании. В Каназаве <strong>о</strong>н стан<strong>о</strong>вится центральн<strong>о</strong>йфигур<strong>о</strong>й среди любителей чайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии,в числе к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых были м<strong>о</strong>гущественный принц Маэда иег<strong>о</strong> сын Т<strong>о</strong>синага. Дух искусства чаепития, <strong>о</strong>писанныйв би<strong>о</strong>графии Суке, перв<strong>о</strong>г<strong>о</strong> яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чайн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мастера,как дух<strong>о</strong>вная близ<strong>о</strong>сть, взаим<strong>о</strong>уважение, чист<strong>о</strong>та и умир<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рение,принял у Ук<strong>о</strong>на христианские черты. П<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>вам <strong>о</strong>тца Р<strong>о</strong>дригеса, «<strong>о</strong>н любил м<strong>о</strong>литься в чайн<strong>о</strong>мд<strong>о</strong>ме и исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вал эту церем<strong>о</strong>нию для <strong>о</strong>бретения д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>детелейчист<strong>о</strong>ты, пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ты и рассудительн<strong>о</strong>сти». Какт<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> над ним начинали сгущаться темные тучи преслед<strong>о</strong>вания,н<strong>о</strong>вая вера укрепляла ег<strong>о</strong> в страдании, а искусств<strong>о</strong>чая умир<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рял<strong>о</strong> душу.Наиб<strong>о</strong>лее известным арист<strong>о</strong>крат<strong>о</strong>м, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Ук<strong>о</strong>нскл<strong>о</strong>нил к принятию христианства, был Гам<strong>о</strong> Удзисат<strong>о</strong>(1557—1596) — известный в<strong>о</strong>еначальник и любимец Хидэёси.«Вых<strong>о</strong>дец из древней знатн<strong>о</strong>й семьи из пр<strong>о</strong>винцииЁми, <strong>о</strong>н был незаурядным и талантливым чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>м. Онбыл искренен в <strong>о</strong>бщении, дружелюбен и д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>сердечен».П<strong>о</strong>мим<strong>о</strong> чайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии, <strong>о</strong>н был искушен в п<strong>о</strong>эзиии сад<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дстве. Буддизм и к<strong>о</strong>нфуцианств<strong>о</strong> <strong>о</strong>н изучал п<strong>о</strong>друк<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м наставника Нангэ в храме Зуирюдзи —центре шк<strong>о</strong>лы Риндзай в Гифу. Вск<strong>о</strong>ре Ук<strong>о</strong>н скл<strong>о</strong>нил ег<strong>о</strong>к принятию христианства. В силу т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н был изве-233


стен как интеллектуал и занимал выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>е <strong>о</strong>бщественн<strong>о</strong>еп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жение, ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>бращение в н<strong>о</strong>вую веру стал<strong>о</strong> незауряднымс<strong>о</strong>бытием. Однак<strong>о</strong> <strong>о</strong>н лишь частичн<strong>о</strong> <strong>о</strong>правдал надежды,в<strong>о</strong>злагаемые на нег<strong>о</strong> <strong>о</strong>тцами-мисси<strong>о</strong>нерами.Впр<strong>о</strong>чем, <strong>о</strong>н <strong>о</strong>ставался христианин<strong>о</strong>м впл<strong>о</strong>ть д<strong>о</strong> сам<strong>о</strong>йсмерти.Три других христианина из «семи чайных мудрец<strong>о</strong>в»<strong>о</strong>ставили св<strong>о</strong>й след ск<strong>о</strong>рее в ист<strong>о</strong>рии чайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии,чем в ист<strong>о</strong>рии яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й Церкви. Сэта Кам<strong>о</strong>н былэксцентричным чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>м, любившим п<strong>о</strong>ражать в<strong>о</strong><strong>о</strong>бражениесв<strong>о</strong>их друзей разными н<strong>о</strong>вшествами, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые <strong>о</strong>нпривн<strong>о</strong>сил в искусств<strong>о</strong> чайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии. Ода Юракуписал св<strong>о</strong>е христианск<strong>о</strong>е имя Хуан китайскими иер<strong>о</strong>глифами— «дзё-ан», — к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> был<strong>о</strong> т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>ватькак «<strong>о</strong>тшельник из чайн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> д<strong>о</strong>ма». О п<strong>о</strong>следнем «мудреце-христианине»,Сибаяме Кэнм<strong>о</strong>цу, неизвестн<strong>о</strong> ничег<strong>о</strong>,кр<strong>о</strong>ме ег<strong>о</strong> имени.К «семи чайным мудрецам» принадлежал и Х<strong>о</strong>с<strong>о</strong>каваТада<strong>о</strong>ки (1564—1645), <strong>о</strong>дин из самых м<strong>о</strong>гущественныхлюдей т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени. Он был вых<strong>о</strong>дцем из семьи Минам<strong>о</strong>т<strong>о</strong>,имена <strong>о</strong>тпрыск<strong>о</strong>в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й были вписаны в анналыяп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й ист<strong>о</strong>рии. Ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>тец Фудзитака, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый такжебыл известен п<strong>о</strong>д литературным псевд<strong>о</strong>ним<strong>о</strong>м Юсай,пр<strong>о</strong>славился как п<strong>о</strong>эт и в<strong>о</strong>ин. Наиб<strong>о</strong>лее ярким п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателемег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>этическ<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы, ставшей перех<strong>о</strong>днымзвен<strong>о</strong>м между древним яп<strong>о</strong>нским стилем стих<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>женияи с<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>й стих<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рн<strong>о</strong>й манер<strong>о</strong>й, стал ег<strong>о</strong> ученикхристианинп<strong>о</strong> имени Питер Кин<strong>о</strong>сита Кацут<strong>о</strong>си (1570—1650). Тада<strong>о</strong>ки был сильн<strong>о</strong> привязан к Ук<strong>о</strong>ну, <strong>о</strong>бсуждаяс ним д<strong>о</strong>гматы н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й религии, к к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й <strong>о</strong>н испытывалнеп<strong>о</strong>ддельный интерес. П<strong>о</strong>д влиянием Ук<strong>о</strong>на ег<strong>о</strong> выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>умнаяжена Грация стала христианк<strong>о</strong>й. Будучи <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>йи талантлив<strong>о</strong>й женщин<strong>о</strong>й, <strong>о</strong>на, прежде чемрешиться на принятие н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й веры, задала мн<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong>в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с<strong>о</strong>в, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые были пр<strong>о</strong>дикт<strong>о</strong>ваны ее <strong>дзэн</strong>ским пр<strong>о</strong>шлым.Оставаясь верным традициям св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> семейства,234


Тада<strong>о</strong>ки развивал в себе д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>детели в<strong>о</strong>ина и худ<strong>о</strong>жника.Он с симпатией <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сился к мисси<strong>о</strong>нерам, х<strong>о</strong>тя и неп<strong>о</strong>желал изменить вере св<strong>о</strong>их предк<strong>о</strong>в. П<strong>о</strong>сле ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong>п<strong>о</strong>стижн<strong>о</strong>йи трагическ<strong>о</strong>й смерти св<strong>о</strong>ей <strong>о</strong>тважн<strong>о</strong>й жены <strong>о</strong>нжертвует б<strong>о</strong>льшую сумму церкви в Осаке и заказываетзауп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йную мессу, на к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й присутствует.Христианский даймьё Августин К<strong>о</strong>ниси Юкинаги,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ему сень<strong>о</strong>ру Хидэёси сам<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ятельн<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бился дв<strong>о</strong>рянск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> звания, был чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>ин<strong>о</strong>г<strong>о</strong> склада. Личн<strong>о</strong>сть Юкинаги была <strong>о</strong>тмеченавеяниями ег<strong>о</strong> эп<strong>о</strong>хи, т<strong>о</strong> есть XV[ ст<strong>о</strong>летия. Иными сл<strong>о</strong>вами,в нем причудлив<strong>о</strong> с<strong>о</strong>четались элементы с<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>гуманизма, в<strong>о</strong>спитанные христианск<strong>о</strong>й вер<strong>о</strong>й, сп<strong>о</strong>вадками и п<strong>о</strong>ведением средневек<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> фе<strong>о</strong>дала. СемьяК<strong>о</strong>ниси принадлежала к купеческ<strong>о</strong>му с<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>вию и, вер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>,пр<strong>о</strong>живала в Сакае, н<strong>о</strong> к<strong>о</strong> времени приезда в Яп<strong>о</strong>ниюФранциска Хавьера перебралась в Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>. Ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>тец,Риюса, решился на принятие христианства. При дв<strong>о</strong>реХидэёси <strong>о</strong>н занимал д<strong>о</strong>лжн<strong>о</strong>сть казначея или министрафинанс<strong>о</strong>в и <strong>о</strong>твечал за пр<strong>о</strong>ведение чайных церем<strong>о</strong>нийсв<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> г<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>дина. Старший сын стал купц<strong>о</strong>м и такжебыл г<strong>о</strong>рячим п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нник<strong>о</strong>м чайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии.Вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й сын в м<strong>о</strong>л<strong>о</strong>дые г<strong>о</strong>ды пренебрегал худ<strong>о</strong>жественнымиизысками и ут<strong>о</strong>нченным д<strong>о</strong>машним к<strong>о</strong>мф<strong>о</strong>рт<strong>о</strong>м.Он решил стать м<strong>о</strong>ряк<strong>о</strong>м и с<strong>о</strong> временем д<strong>о</strong>служилсяд<strong>о</strong> адмиральск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чина. В качестве <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> из главныхучастник<strong>о</strong>в К<strong>о</strong>рейск<strong>о</strong>й кампании <strong>о</strong>н стал <strong>о</strong>дним из ведущихп<strong>о</strong>литик<strong>о</strong>в страны. Ег<strong>о</strong> имя редк<strong>о</strong> п<strong>о</strong>являл<strong>о</strong>сь всписке г<strong>о</strong>стей, приглашенных Рикью на чайную церем<strong>о</strong>нию.П<strong>о</strong>сле решительн<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>беды Ёясу при Сэкигахаре<strong>о</strong>н д<strong>о</strong>лжен был заплатить с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й жизнью заверн<strong>о</strong>сть младшему сыну п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Хидэёси. Как христианин,<strong>о</strong>н не м<strong>о</strong>г с<strong>о</strong>вершить харакири и п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му<strong>о</strong>тдал себя в руки палача. П<strong>о</strong>-св<strong>о</strong>ему Юкинага был видн<strong>о</strong>йфигур<strong>о</strong>й, как незаурядный чел<strong>о</strong>век и как христианин.235


Сим<strong>о</strong>н Кур<strong>о</strong>да Й<strong>о</strong>ситака (Дз<strong>о</strong>суй, 1546—1604) вначалестал христианин<strong>о</strong>м и лишь затем при<strong>о</strong>бщился к искусствучайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии. Он также пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дил издревней арист<strong>о</strong>кратическ<strong>о</strong>й семьи и был искусным в<strong>о</strong>ин<strong>о</strong>м.С христианск<strong>о</strong>й вер<strong>о</strong>й ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>знак<strong>о</strong>мил К<strong>о</strong>нисиЮкинага, а дв<strong>о</strong>е друзей — Накаяма У к<strong>о</strong>н и Гам<strong>о</strong> Удзисат<strong>о</strong>— п<strong>о</strong>дг<strong>о</strong>т<strong>о</strong>вили ег<strong>о</strong> к принятию крещения. Он чувств<strong>о</strong>валглуб<strong>о</strong>кую дух<strong>о</strong>вную связь с<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ими к<strong>о</strong>мпань<strong>о</strong>намип<strong>о</strong> чайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии. Терпимый и мягкий характерп<strong>о</strong>м<strong>о</strong>гал ему <strong>о</strong>казывать неназ<strong>о</strong>йлив<strong>о</strong>е влияние на <strong>о</strong>кружающих,чт<strong>о</strong> сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бств<strong>о</strong>вал<strong>о</strong> распр<strong>о</strong>странению христианства.Ег<strong>о</strong> вера была крепка и лишь усилилась в пери<strong>о</strong>дсур<strong>о</strong>вых испытаний. Несм<strong>о</strong>тря на все превратн<strong>о</strong>сти судьбы,<strong>о</strong>н ни разу не изменил св<strong>о</strong>им религи<strong>о</strong>зным убеждениям.Сл<strong>о</strong>ва, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые <strong>о</strong>н адресует св<strong>о</strong>ему сыну Нагамасе,<strong>о</strong>тражают внутреннюю зрел<strong>о</strong>сть, убежденн<strong>о</strong>сть в прав<strong>о</strong>техристианск<strong>о</strong>й веры и люб<strong>о</strong>вь к чайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии:«В эт<strong>о</strong>й жизни я не х<strong>о</strong>чу ничег<strong>о</strong>, кр<strong>о</strong>ме п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>я. Мне -не над<strong>о</strong> ни серебра, ни злата, иб<strong>о</strong> я считаю их грязью ипрах<strong>о</strong>м. Я не стремлюсь к мирск<strong>о</strong>й славе. Я не испытываюнужды в прекрасн<strong>о</strong>м д<strong>о</strong>машнем убранстве или м<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й<strong>о</strong>дежде, равн<strong>о</strong> как и в изысканн<strong>о</strong>й пище. Если быт<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> я сумел пр<strong>о</strong>жить жизнь без г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>да и х<strong>о</strong>л<strong>о</strong>да и<strong>о</strong>свежить св<strong>о</strong>й разум!»С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> завещанию Й<strong>о</strong>ситака был п<strong>о</strong>х<strong>о</strong>р<strong>о</strong>нен вприделе величественн<strong>о</strong>й церкви в Хакате. Ег<strong>о</strong> сын Нагамаса<strong>о</strong>трекся <strong>о</strong>т веры, разрушил церк<strong>о</strong>вь и стал <strong>о</strong>днимиз самых яр<strong>о</strong>стных преслед<strong>о</strong>вателей христиан. Ег<strong>о</strong> прахп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ится в <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>м храме Сёфукудзи, также расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женн<strong>о</strong>мв Хакате.П<strong>о</strong>следним в списке любителей чайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии,с<strong>о</strong>чувственн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сившихся к христианству, ст<strong>о</strong>ит имяФуруты Орибэ (1545—1615), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый был расп<strong>о</strong>рядителемчайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии при вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м сегуне, Т<strong>о</strong>кугаве Хидэтаде.Н<strong>о</strong>вая шк<strong>о</strong>ла чаепития, н<strong>о</strong>сившая названиеОрибэ-рию, <strong>о</strong>тличалась <strong>о</strong>ткрыт<strong>о</strong>стью, уважением к лич-236


н<strong>о</strong>сти и стремлением избавить чайный путь <strong>о</strong>т буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>влияния. Сэн-н<strong>о</strong>-Рикью д<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нца <strong>о</strong>ставался приверженцем<strong>дзэн</strong>. Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гие ег<strong>о</strong>знак<strong>о</strong>мые и г<strong>о</strong>сти-христиане п<strong>о</strong>г<strong>о</strong>варивали <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong>чайный мастер втайне принял н<strong>о</strong>вую веру и тем самымвызвал нед<strong>о</strong>в<strong>о</strong>льств<strong>о</strong> Хидэёси, мы не расп<strong>о</strong>лагаем ни<strong>о</strong>дним <strong>о</strong>чевидным д<strong>о</strong>казательств<strong>о</strong>м в п<strong>о</strong>льзу так<strong>о</strong>й версии.Чайный путь Рикью с ег<strong>о</strong> предрасп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женн<strong>о</strong>стьюк туманн<strong>о</strong>му мистицизму, нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>, был п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждением<strong>дзэн</strong>.И напр<strong>о</strong>тив, Орибэ пытался <strong>о</strong>чистить чайную церем<strong>о</strong>нию<strong>о</strong>т влияния традици<strong>о</strong>нных яп<strong>о</strong>нских религий. Он непридавал значения ками и буддам, так как для нег<strong>о</strong> <strong>о</strong>нибыли не б<strong>о</strong>лее чем люди, не расп<strong>о</strong>лагавшие сил<strong>о</strong>й каратьза зл<strong>о</strong> и в<strong>о</strong>здавать за д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>. Превыше всег<strong>о</strong> <strong>о</strong>н ценилнравственные качества кажд<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>века. П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му <strong>о</strong>н<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дчеркивал не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>сть внутреннег<strong>о</strong> <strong>о</strong>чищенияличн<strong>о</strong>сти и укрепления в<strong>о</strong>ли. Именн<strong>о</strong> за эти качестваег<strong>о</strong> уважали христиане. Однак<strong>о</strong> весьма мал<strong>о</strong>вер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>,чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н к<strong>о</strong>гда-либ<strong>о</strong> п<strong>о</strong>мышлял <strong>о</strong> принятии крещения.Н<strong>о</strong> нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>, <strong>о</strong>н испытал на себе сильн<strong>о</strong>е влияниехристианск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учения. Будучи близким друг<strong>о</strong>м Ук<strong>о</strong>на, <strong>о</strong>нбыл связан с ег<strong>о</strong> семейств<strong>о</strong>м брачными узами. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong>имеющимся в нашем расп<strong>о</strong>ряжении ист<strong>о</strong>чникам Орибэбыл самым п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вательным ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>нник<strong>о</strong>м избавлениячайн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пути <strong>о</strong>т буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> влияния. Ег<strong>о</strong> идеалы в<strong>о</strong>мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>впадали с чаяниями с<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>века.К несчастью, ег<strong>о</strong> шк<strong>о</strong>ла так и не д<strong>о</strong>стигла п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> расцвета.В п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вавший за ег<strong>о</strong> смертью пери<strong>о</strong>д Т<strong>о</strong>кугавачайный путь, как и интеллектуальная активн<strong>о</strong>сть, былжестк<strong>о</strong> регламентир<strong>о</strong>ван.Мн<strong>о</strong>гие благ<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дные начинания дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> т<strong>о</strong>лка знаменуютпервые к<strong>о</strong>нтакты между христианств<strong>о</strong>м и <strong>дзэн</strong>.Прежде всег<strong>о</strong> следует <strong>о</strong>тметить т<strong>о</strong> влияние, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>еяп<strong>о</strong>нская культура, и в частн<strong>о</strong>сти <strong>дзэн</strong>ская традициячаепития, <strong>о</strong>казала на быт и нравы христианск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong><strong>о</strong>б-237


щества. Взаим<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>вение западн<strong>о</strong>й и в<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>йтрадиций трудн<strong>о</strong> пере<strong>о</strong>ценить, несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> бесп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йнаяатм<strong>о</strong>сфера <strong>о</strong>тмеченн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численнымив<strong>о</strong>йнами ст<strong>о</strong>летия была крайне неблаг<strong>о</strong>приятна для п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бныхначинаний. В св<strong>о</strong>ю <strong>о</strong>чередь, христианств<strong>о</strong> сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бств<strong>о</strong>вал<strong>о</strong>развитию сам<strong>о</strong>с<strong>о</strong>знания у к<strong>о</strong>ренн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> населениястраны. В к<strong>о</strong>нце эп<strong>о</strong>хи Средневек<strong>о</strong>вья в Яп<strong>о</strong>ниив<strong>о</strong>зникли предп<strong>о</strong>сылки для дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>бн<strong>о</strong>вления, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>епр<strong>о</strong>из<strong>о</strong>йдет в пери<strong>о</strong>д с<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>й эры <strong>дзэн</strong>-<strong>буддизма</strong>31 . Однак<strong>о</strong> жест<strong>о</strong>к<strong>о</strong>е правления сёгуната Т<strong>о</strong>кугаване т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> п<strong>о</strong>давил<strong>о</strong> и уничт<strong>о</strong>жил<strong>о</strong> христианств<strong>о</strong>, н<strong>о</strong> ина д<strong>о</strong>лг<strong>о</strong>е время задержал<strong>о</strong> развитие н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й эры в <strong>дзэн</strong>,к к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й христианств<strong>о</strong> имел<strong>о</strong> неп<strong>о</strong>средственн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шение.


Глава 13СОВРЕМЕННАЯ ЭРА ЯПОНСКОГО ДЗЭНВ<strong>о</strong> времена Средневек<strong>о</strong>вья буддизм имел <strong>о</strong>гр<strong>о</strong>мн<strong>о</strong>евлияние на пр<strong>о</strong>стых людей благ<strong>о</strong>даря культу Амиды ипр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>венн<strong>о</strong>й силе <strong>дзэн</strong>. Велик<strong>о</strong>лепные пр<strong>о</strong>изведениябуддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> искусства в с<strong>о</strong>четании с существеннымвклад<strong>о</strong>м религи<strong>о</strong>зных деятелей в <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>вание сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бств<strong>о</strong>валип<strong>о</strong>всеместн<strong>о</strong>му распр<strong>о</strong>странению эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учения.Однак<strong>о</strong> к началу с<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>й эры <strong>дзэн</strong> интеллектуальнаяи <strong>о</strong>бщественная жизнь страны пр<strong>о</strong>текала в жесткихрамках правительственных <strong>о</strong>граничений. В<strong>о</strong> временасур<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> правления династии Т<strong>о</strong>кугава ист<strong>о</strong>чники, питавшиекультуру яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> нар<strong>о</strong>да, иссякли. П<strong>о</strong>д давлениемавт<strong>о</strong>ритарн<strong>о</strong>й власти религия и религи<strong>о</strong>зныес<strong>о</strong><strong>о</strong>бщества превратились в п<strong>о</strong>слушный инструмент вруках п<strong>о</strong>литик<strong>о</strong>в.П<strong>о</strong> приказу сегуна были с<strong>о</strong>ставлены списки всех храм<strong>о</strong>ви святилищ. Буддийские шк<strong>о</strong>лы и секты были классифицир<strong>о</strong>ваныв с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствии с их принадлежн<strong>о</strong>стью кглавным храмам (х<strong>о</strong>ндзи) и их филиалам (мацудзи). Каждаяяп<strong>о</strong>нская семья была вынуждена принадлежать к т<strong>о</strong>йили ин<strong>о</strong>й религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й <strong>о</strong>бщине. Эт<strong>о</strong> был<strong>о</strong> сделан<strong>о</strong> дляпретв<strong>о</strong>рения в жизнь эдикта пр<strong>о</strong>тив христиан. Исх<strong>о</strong>дя изнеких г<strong>о</strong>сударственных с<strong>о</strong><strong>о</strong>бражений, буддизм п<strong>о</strong>двергалсяжестк<strong>о</strong>му к<strong>о</strong>нтр<strong>о</strong>лю, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый распр<strong>о</strong>странялся дажена д<strong>о</strong>ктринальные в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сы 32 . Любые н<strong>о</strong>вшества встречалисьв штыки, а сп<strong>о</strong>ры между буддийскими шк<strong>о</strong>лами239


разрешались в п<strong>о</strong>льзу представителей главных храм<strong>о</strong>в,чт<strong>о</strong> ущемлял<strong>о</strong> интересы пр<strong>о</strong>винциальных м<strong>о</strong>настырей.С друг<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ны, насильственн<strong>о</strong>е примирение разныхт<strong>о</strong>чек зрения имел<strong>о</strong> и п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жительный эффект, так как встране в<strong>о</strong>царилась стабильн<strong>о</strong>сть, эк<strong>о</strong>н<strong>о</strong>мика стала п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>зр<strong>о</strong>ждаться^^ м<strong>о</strong>настырских пределах в<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>дилисьн<strong>о</strong>вые стр<strong>о</strong>ения. И все же, несм<strong>о</strong>тря на материальн<strong>о</strong>еблаг<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лучие, буддизм в<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м утратил св<strong>о</strong>е был<strong>о</strong>евнутреннее с<strong>о</strong>держание.Общественный стр<strong>о</strong>й в пери<strong>о</strong>д Т<strong>о</strong>кугава был <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ванна к<strong>о</strong>нфуцианск<strong>о</strong>й этике, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую не<strong>о</strong>к<strong>о</strong>нфуцианцытракт<strong>о</strong>вали прагматически. П<strong>о</strong>литические идеалы т<strong>о</strong>талитарн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>стр<strong>о</strong>я ставились превыше интеллектуальн<strong>о</strong>йжизни, и г<strong>о</strong>сударств<strong>о</strong> душил<strong>о</strong> люб<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>явление св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>д<strong>о</strong>мыслия.В результате так<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>литики с 1600-г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>1868 г<strong>о</strong>д мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>бещающие начинания христиан, привнесшихв Яп<strong>о</strong>нию идею сам<strong>о</strong>с<strong>о</strong>знания и н<strong>о</strong>вые научныевзгляды на мир<strong>о</strong>здание, не п<strong>о</strong>лучили дальнейшег<strong>о</strong>развития. Так или иначе, <strong>дзэн</strong>, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> другим буддийскимшк<strong>о</strong>лам, примкнул к реакци<strong>о</strong>нным силам.Правительственные <strong>о</strong>граничения и правила распр<strong>о</strong>странялисьна все без исключения буддийские шк<strong>о</strong>лы, вт<strong>о</strong>м числе и на <strong>дзэн</strong>. Всп<strong>о</strong>мним <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> Д<strong>о</strong>гэн пр<strong>о</strong>клиналсектантский буддизм и с<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тказывалсяпризнавать существ<strong>о</strong>вание шк<strong>о</strong>лы С<strong>о</strong>т<strong>о</strong> как так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й, х<strong>о</strong>тясам являлся прямым прав<strong>о</strong>преемник<strong>о</strong>м п<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>й линии.Дзэн т<strong>о</strong>лка Риндзай развивался вне стр<strong>о</strong>г<strong>о</strong>й <strong>о</strong>рганизаци<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>йструктуры в<strong>о</strong>круг «Г<strong>о</strong>р» Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong> и Камакуры, равн<strong>о</strong>как и в <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вных пр<strong>о</strong>винциальных храмах. Тем неменее в начале пери<strong>о</strong>да Т<strong>о</strong>кугава <strong>дзэн</strong>ская шк<strong>о</strong>ла с<strong>о</strong> всемиее <strong>о</strong>тветвлениями впервые была <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значена в <strong>о</strong>бщебуддийск<strong>о</strong>йклассификации. Перепись всех храм<strong>о</strong>в им<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в, принадлежавших разным течениям в <strong>буддизме</strong>,была <strong>о</strong>существлена <strong>дзэн</strong>ским б<strong>о</strong>нз<strong>о</strong>й Сёдэн<strong>о</strong>м (умер в1633 г<strong>о</strong>ду) из ки<strong>о</strong>тск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> храма Нан<strong>дзэн</strong>дзи, <strong>о</strong>блеченнымб<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>й властью и принимавшим активн<strong>о</strong>е участие в240


г<strong>о</strong>нениях на христиан. Так же как и м<strong>о</strong>нах Тэнкай (умерв 1643 г<strong>о</strong>ду), принадлежавший к шк<strong>о</strong>ле Тэндай, <strong>о</strong>н был<strong>о</strong>дним из наиб<strong>о</strong>лее влиятельных буддийских лидер<strong>о</strong>всв<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> времени. Чел<strong>о</strong>век железн<strong>о</strong>й в<strong>о</strong>ли и неист<strong>о</strong>щим<strong>о</strong>йэнергии, <strong>о</strong>н не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дчинил авт<strong>о</strong>ритарн<strong>о</strong>му режимужизнь религи<strong>о</strong>зных с<strong>о</strong><strong>о</strong>бществ, н<strong>о</strong> и активн<strong>о</strong> участв<strong>о</strong>валв междунар<strong>о</strong>дных и т<strong>о</strong>рг<strong>о</strong>вых делах, за чт<strong>о</strong> был щедр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>знагражден сегун<strong>о</strong>м.Другим <strong>дзэн</strong>ским наставник<strong>о</strong>м, связанным с п<strong>о</strong>литическимикругами, был Такуан (1573—1645). Он такжес<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ял на службе у сёгуната, вып<strong>о</strong>лнял важные п<strong>о</strong>литическиеп<strong>о</strong>ручения и был в близких <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шениях с правителемЙемицу. Такуан был в<strong>о</strong>спитанник<strong>о</strong>м храмаДайт<strong>о</strong>кудзи в Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>, н<strong>о</strong> п<strong>о</strong>зднее п<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>сьбе сегуна перебралсяв Эд<strong>о</strong> — н<strong>о</strong>вую ст<strong>о</strong>лицу династии Т<strong>о</strong>кугава. Онжил, раб<strong>о</strong>тал и умер в храме Тёкайдзи в Синагаве и тамже был п<strong>о</strong>гребен. В начале пери<strong>о</strong>да Т<strong>о</strong>кугава <strong>о</strong>н был наиб<strong>о</strong>леевидным <strong>дзэн</strong>ским деятелем. Выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong><strong>о</strong>браз<strong>о</strong>ванныйи <strong>о</strong>даренный, Такуан прекрасн<strong>о</strong> владел как китайским,так и яп<strong>о</strong>нским письм<strong>о</strong>м и легк<strong>о</strong> нах<strong>о</strong>дил <strong>о</strong>бщий язык спредставителями всех с<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>вий. Ег<strong>о</strong> сердце принадлежал<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>му люду, представители к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>тличалисьпр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>душием и детск<strong>о</strong>й неп<strong>о</strong>средственн<strong>о</strong>стью в п<strong>о</strong>читанииБудды. Превратн<strong>о</strong>сти судьбы <strong>о</strong>твратили ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>т земныхблаг и не <strong>о</strong>ставили места для к<strong>о</strong>лебаний п<strong>о</strong> п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дуне<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>сти пр<strong>о</strong>явления мил<strong>о</strong>сердия к ближним.В св<strong>о</strong>ем исслед<strong>о</strong>вании «Дзэн и яп<strong>о</strong>нская культура» Судзукицитирует длинный <strong>о</strong>трыв<strong>о</strong>к из трактата п<strong>о</strong> искусствувладения меч<strong>о</strong>м, где Такуан, <strong>о</strong>бращаясь к мастеру ЯгуюТадзима-н<strong>о</strong>-ками, указывает на нес<strong>о</strong>мненную связь эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>инск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> искусства с <strong>дзэн</strong>. В искусстве владения меч<strong>о</strong>м,как в <strong>дзэн</strong>, все зависит <strong>о</strong>т правильн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>езаключается в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> безмятежный разум пр<strong>о</strong>являетсяв без<strong>о</strong>стан<strong>о</strong>в<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>м движении. Ни <strong>о</strong>дна мысль не д<strong>о</strong>лжна<strong>о</strong>мрачать чист<strong>о</strong>е зеркал<strong>о</strong> с<strong>о</strong>знания, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е д<strong>о</strong>лжн<strong>о</strong>мгн<strong>о</strong>венн<strong>о</strong> реагир<strong>о</strong>вать на люб<strong>о</strong>й раздражитель. Секрет241


владения меч<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ит в сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>сти к сп<strong>о</strong>нтанн<strong>о</strong>му ибеспрепятственн<strong>о</strong>му пр<strong>о</strong>явлению пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>знания.П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>му как пр<strong>о</strong>светленный в<strong>о</strong>спринимает с<strong>о</strong>бытияп<strong>о</strong> мере их пр<strong>о</strong>явления и реагирует на них с<strong>о</strong><strong>о</strong>бразн<strong>о</strong>их характеру, так и в б<strong>о</strong>ю удары меч<strong>о</strong>м следуют в <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>йнеразрывн<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>сти. Ненужные мысли изг<strong>о</strong>няютсяиз с<strong>о</strong>знания, и прежде всег<strong>о</strong> мысли <strong>о</strong> жизни исмерти. Лишь т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong> в<strong>о</strong>звысился над эт<strong>о</strong>й извечн<strong>о</strong>й дилемм<strong>о</strong>й,д<strong>о</strong>стигает абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> бесстрашия, <strong>о</strong>тличающег<strong>о</strong>с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>ина.В рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дстве XVII века п<strong>о</strong> бусид<strong>о</strong> («Пути в<strong>о</strong>ина»),<strong>о</strong>заглавленн<strong>о</strong>м «Хагарурэ» и написанн<strong>о</strong>м в <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>мдухе, указан путь для пре<strong>о</strong>д<strong>о</strong>ления страх<strong>о</strong>в, и, в частн<strong>о</strong>сти,страха смерти. Дзэн значительн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>влиял на к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>еф<strong>о</strong>рмир<strong>о</strong>вание «Пути в<strong>о</strong>ина», <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> на к<strong>о</strong>нфуцианскихпринципах, практик<strong>о</strong>вавшег<strong>о</strong>ся в Средниевека и <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong> систематизир<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в пери<strong>о</strong>дТ<strong>о</strong>кугава к<strong>о</strong>нфуцианцем Ямага С<strong>о</strong>ке (1622—1685). Яп<strong>о</strong>нскиерыцари-самураи применяли на практике <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>йпринцип <strong>дзэн</strong>, а именн<strong>о</strong> в<strong>о</strong>звышались над жизнью исмертью. Впр<strong>о</strong>чем, ист<strong>о</strong>рия чел<strong>о</strong>вечества убеждает нас вт<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> бесстрашие перед лиц<strong>о</strong>м смертельн<strong>о</strong>й <strong>о</strong>пасн<strong>о</strong>сти<strong>о</strong>тнюдь не является главн<strong>о</strong>й из чел<strong>о</strong>веческих д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>детелей.Игра с жизнью и смертью м<strong>о</strong>жет п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дить зверинуюжест<strong>о</strong>к<strong>о</strong>сть. Так, страстный п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нник бусид<strong>о</strong>,сёгун Йемицу имел <strong>о</strong>быкн<strong>о</strong>вение гулять п<strong>о</strong> н<strong>о</strong>чнымул<strong>о</strong>чкам Эд<strong>о</strong> и пр<strong>о</strong>б<strong>о</strong>вать <strong>о</strong>стрие св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> меча на телахлюдей, как живых, так и мертвых".Шк<strong>о</strong>ла ОбакуС п<strong>о</strong>явлением в Яп<strong>о</strong>нии шк<strong>о</strong>лы Обаку дух<strong>о</strong>вная жизнь<strong>дзэн</strong> неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> <strong>о</strong>живилась. В действительн<strong>о</strong>сти связи междукитайскими и яп<strong>о</strong>нскими храмами ник<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong>не прерывались. С т<strong>о</strong>рг<strong>о</strong>выми судами в страну п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ян-242


н<strong>о</strong> прибывали буддийские м<strong>о</strong>нахи, прив<strong>о</strong>зившие с с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>йн<strong>о</strong>вые священные тексты и учения. Б<strong>о</strong>льшинств<strong>о</strong> китайскихнаставник<strong>о</strong>в т<strong>о</strong>лка <strong>дзэн</strong> пр<strong>о</strong>живали в трех «храмахблаженства» (фукудзи) в Нагасаки — Кёфукудзи, Фукусайдзии Сёфукудзи. При жизни китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наставника <strong>дзэн</strong>Йин-юаня (яп. — Ингэн, умер в 1673 г<strong>о</strong>ду) все три храмапринадлежали секте Обаку.Несм<strong>о</strong>тря на св<strong>о</strong>й шестидесятилетний в<strong>о</strong>зраст, Йинюаньнак<strong>о</strong>нец <strong>о</strong>ткликнулся на <strong>о</strong>чередн<strong>о</strong>е приглашениеп<strong>о</strong>сетить Яп<strong>о</strong>нию, несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> незад<strong>о</strong>лг<strong>о</strong> д<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> ученик Йе-лань уже стал жертв<strong>о</strong>й к<strong>о</strong>раблекрушения.П<strong>о</strong> прибытии в Яп<strong>о</strong>нию в 1654 г<strong>о</strong>ду Йин-юань<strong>о</strong>стан<strong>о</strong>вился в Нагасаки в храме Кёфукудзи, н<strong>о</strong> на следующийг<strong>о</strong>д переехал в Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>, где <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вал главныйхрам св<strong>о</strong>ей секты. Правительств<strong>о</strong> сёгуната, х<strong>о</strong>тя и не испытывал<strong>о</strong><strong>о</strong>с<strong>о</strong>бых симпатий к буддизму, <strong>о</strong>тнесл<strong>о</strong>сь кэт<strong>о</strong>му д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>желательн<strong>о</strong>. Н<strong>о</strong>вый храм, в<strong>о</strong>зведенный неп<strong>о</strong>далеку<strong>о</strong>т Удзи, на юг<strong>о</strong>-в<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>й <strong>о</strong>краине Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>, вс<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствии с китайск<strong>о</strong>й традицией был назван ОбакусанМампукудзи («Храм тысячекратн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> блаженства наг<strong>о</strong>ре Хуань-п<strong>о</strong>»).Несм<strong>о</strong>тря на стр<strong>о</strong>гие <strong>о</strong>граничения зак<strong>о</strong>н<strong>о</strong>в пери<strong>о</strong>да Т<strong>о</strong>кугава,н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>е учение быстр<strong>о</strong> распр<strong>о</strong>странял<strong>о</strong>сь. Йин-юаньпривез с с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й <strong>о</strong>к<strong>о</strong>л<strong>о</strong> двадцати ученик<strong>о</strong>в; впр<strong>о</strong>чем, п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>винаиз них вернулась в Китай. Однак<strong>о</strong> к <strong>о</strong>ставшимся м<strong>о</strong>нахамвск<strong>о</strong>ре прис<strong>о</strong>единились яп<strong>о</strong>нские п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватели,<strong>о</strong>дним из к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых был Му-ань (яп. — М<strong>о</strong>куан, умер в1684 г<strong>о</strong>ду), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый стал преемник<strong>о</strong>м Йин-юаня и п<strong>о</strong>лучил<strong>о</strong>т нег<strong>о</strong> печать Пр<strong>о</strong>светления. Вначале б<strong>о</strong>льшинств<strong>о</strong>м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в были китайцы, н<strong>о</strong> вск<strong>о</strong>ре религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>е рвение,вд<strong>о</strong>хн<strong>о</strong>вленн<strong>о</strong>е н<strong>о</strong>вым учением, п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дил<strong>о</strong> цел<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>лениеяп<strong>о</strong>нских п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателей.Одним из выдающихся яп<strong>о</strong>нских м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в был Тэтсугэн(1630—1682), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый, услышав <strong>о</strong> славе Йин-юаня,п<strong>о</strong>спешил в н<strong>о</strong>вый храм, где с<strong>о</strong> временем д<strong>о</strong>стиг пр<strong>о</strong>светленияп<strong>о</strong>д рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м Му-аня. Тэтсугэн стал ревн<strong>о</strong>ст-243


ным п<strong>о</strong>пуляризат<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м идей секты Обаку. Благ<strong>о</strong>даря ег<strong>о</strong>усилиям увидел<strong>о</strong> свет с<strong>о</strong>брание сутр и священных текст<strong>о</strong>ввсех буддийских сект, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е насчитывал<strong>о</strong> 6956 т<strong>о</strong>м<strong>о</strong>в.Эт<strong>о</strong>т наставник уважительн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сился к сутрам ип<strong>о</strong>ставил целью св<strong>о</strong>ей жизни п<strong>о</strong>всеместн<strong>о</strong>е распр<strong>о</strong>странениебуддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> кан<strong>о</strong>на.Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, сутры играли важную р<strong>о</strong>ль в <strong>дзэн</strong>шк<strong>о</strong>лы Обаку, представители к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й <strong>о</strong>трицали грубыеф<strong>о</strong>рмы синкретизма и с<strong>о</strong>четали изучение священныхписаний с практик<strong>о</strong>й <strong>дзэн</strong> (киё<strong>дзэн</strong> ичи). В св<strong>о</strong>ей аскетическ<strong>о</strong>йпрактике эта секта нап<strong>о</strong>минала шк<strong>о</strong>лу Риндзай.Иными сл<strong>о</strong>вами, признавая в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть внезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>светления для <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong> <strong>о</strong>даренных ученик<strong>о</strong>в, не<strong>о</strong>трицалась не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>сть п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стиженияистины для людей б<strong>о</strong>лее скр<strong>о</strong>мных умственных и дух<strong>о</strong>вныхсп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>стей. П<strong>о</strong>степенный путь к пр<strong>о</strong>светлениютакже м<strong>о</strong>г предп<strong>о</strong>лагать элементы амидаизма (нёмбуцу).Однак<strong>о</strong> п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватели шк<strong>о</strong>лы Обаку п<strong>о</strong>нимали п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нениеБудде Амиде в рамках м<strong>о</strong>нистическ<strong>о</strong>-идеалистическ<strong>о</strong>йд<strong>о</strong>ктрины. Амида не рассматривался в качественек<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> высшег<strong>о</strong> существа, наделенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> сверхъестественнымисилами. К нему <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сились как к Духу Будды,в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щенн<strong>о</strong>му в кажд<strong>о</strong>м жив<strong>о</strong>м существе. Вне с<strong>о</strong>знанияАмида не существует, равн<strong>о</strong> как не существуетЧистая земля вне предел<strong>о</strong>в чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> сердца. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>практике к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в, техника нёмбуцу служила дляреализации прир<strong>о</strong>ды Будды.И п<strong>о</strong>ныне в св<strong>о</strong>их ритуалах и <strong>о</strong>бразе жизни адептышк<strong>о</strong>лы Обаку с<strong>о</strong>хранили черты китайск<strong>о</strong>й традиции.Сутры декламируются с китайскими инт<strong>о</strong>нациями, присущимипери<strong>о</strong>ду Мин, и в с<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ждении игры на китайскихмузыкальных инструментах. Стр<strong>о</strong>ения храмаМампукудзи п<strong>о</strong>вт<strong>о</strong>ряют китайский архитектурный стильт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени и сильн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тличаются <strong>о</strong>т <strong>дзэн</strong>ских зданий.С<strong>о</strong> временем китайские ф<strong>о</strong>рмы неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> уступили элементамяп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й культуры и быта. Например, яп<strong>о</strong>нские244


с<strong>о</strong>л<strong>о</strong>менные сандалии вытеснили китайскую <strong>о</strong>бувь. Н<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бы приема пищи <strong>о</strong>стались китайскими. М<strong>о</strong>нахиедят из <strong>о</strong>бщей миски, исп<strong>о</strong>льзуя традици<strong>о</strong>нные пал<strong>о</strong>чки.Влияние китайск<strong>о</strong>й культуры и религии в пери<strong>о</strong>д пр<strong>о</strong>цветаниясекты Обаку несравним<strong>о</strong> с тем влиянием, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е<strong>о</strong>казывали <strong>дзэн</strong>ские наставники в Средние века.Китайским м<strong>о</strong>нахам, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые прибыли в Яп<strong>о</strong>нию в к<strong>о</strong>нцеминск<strong>о</strong>й эры, был<strong>о</strong> далек<strong>о</strong> д<strong>о</strong> тех выдающихся наставник<strong>о</strong>в,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые п<strong>о</strong>явились в стране в предыдущие ст<strong>о</strong>летия.Впр<strong>о</strong>чем, шк<strong>о</strong>ла Обаку не д<strong>о</strong>билась существенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>влияния на умы, в значительн<strong>о</strong>й степени в силу внешних<strong>о</strong>бст<strong>о</strong>ятельств. В пери<strong>о</strong>д правления Т<strong>о</strong>кугава пресекал<strong>о</strong>сьлюб<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>явление гражданских св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>д, будь т<strong>о</strong> св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дав<strong>о</strong>ли или св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>да дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> сам<strong>о</strong>выражения. П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>мураспр<strong>о</strong>странение идей секты Обаку н<strong>о</strong>сил<strong>о</strong> эпиз<strong>о</strong>дическийхарактер, а храм Мампукудзи с ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>битателями <strong>о</strong>ставалсясв<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> р<strong>о</strong>да китайским <strong>о</strong>стр<strong>о</strong>вк<strong>о</strong>м в <strong>о</strong>кеане Яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>йимперии.Обн<strong>о</strong>вление <strong>дзэн</strong>Одн<strong>о</strong>й из наиб<strong>о</strong>лее <strong>о</strong>тличительных черт интеллектуальн<strong>о</strong>йжизни в эп<strong>о</strong>ху Т<strong>о</strong>кугава был<strong>о</strong> стремление к <strong>о</strong>бн<strong>о</strong>влениюи п<strong>о</strong>иск н<strong>о</strong>вых идей на <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ве дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наследияпр<strong>о</strong>шл<strong>о</strong>г<strong>о</strong>. Интерес к изучению древней к<strong>о</strong>нфуцианск<strong>о</strong>йлитературы ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>нниками движения К<strong>о</strong>гаку и синт<strong>о</strong>истск<strong>о</strong>йсекты К<strong>о</strong>кугаку был п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>жден желанием вд<strong>о</strong>хнутьн<strong>о</strong>вую жизнь в перв<strong>о</strong>ист<strong>о</strong>чники. Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> ихтв<strong>о</strong>рческий п<strong>о</strong>тенциал был несравним с евр<strong>о</strong>пейским пери<strong>о</strong>д<strong>о</strong>мэп<strong>о</strong>хи В<strong>о</strong>зр<strong>о</strong>ждения, п<strong>о</strong>пытки н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>смыслениярелиги<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>-фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фских <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>в были <strong>о</strong>чевидны. Средибуддист<strong>о</strong>в наиб<strong>о</strong>лее рьяными ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>нниками <strong>о</strong>бн<strong>о</strong>влениябыли адепты <strong>дзэн</strong>. Начиная с<strong>о</strong> вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>вины XVII века<strong>о</strong>ни выступают как реф<strong>о</strong>рмат<strong>о</strong>ры и глашатаи н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>йжизни. Режиму Т<strong>о</strong>кугава не удал<strong>о</strong>сь сл<strong>о</strong>мить ес-245


тественн<strong>о</strong>е стремление людей к п<strong>о</strong>иску дух<strong>о</strong>вных идеал<strong>о</strong>в.Мы приведем имена лишь неск<strong>о</strong>льких выдающихся людейэт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени, слава к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых, впр<strong>о</strong>чем, меркнет п<strong>о</strong> сравнениюс величием Хакуина.Мандзан Дёхаку (1636—1714), адепт шк<strong>о</strong>лы С<strong>о</strong>т<strong>о</strong>, активн<strong>о</strong>б<strong>о</strong>р<strong>о</strong>лся с<strong>о</strong> зл<strong>о</strong>уп<strong>о</strong>треблениями при передаче печатиДхармы, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые начались с к<strong>о</strong>нца Средних век<strong>о</strong>в иучастились в ег<strong>о</strong> время благ<strong>о</strong>даря ненасытн<strong>о</strong>й жадн<strong>о</strong>стиб<strong>о</strong>нз. Он был катег<strong>о</strong>рически пр<strong>о</strong>тив правил, устан<strong>о</strong>вленныхсёгунат<strong>о</strong>м, <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong> главенства тех или иных храм<strong>о</strong>в.Ег<strong>о</strong> энергичная деятельн<strong>о</strong>сть принесла нес<strong>о</strong>мненныепл<strong>о</strong>ды. Спустя п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ление друг<strong>о</strong>й м<strong>о</strong>нах шк<strong>о</strong>лы С<strong>о</strong>т<strong>о</strong> п<strong>о</strong>имени Тэнкэй (1648—1735) д<strong>о</strong>бился заметных результат<strong>о</strong>вв <strong>о</strong>бласти религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>бн<strong>о</strong>вления. Ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>дух<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>ренныеи пр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>венные пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>веди п<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вались б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>пулярн<strong>о</strong>стью.Бунан (1603—1676), ученик наст<strong>о</strong>ятеля м<strong>о</strong>настыряМьёсиндзи Гудё (умер в 1661 г<strong>о</strong>ду), п<strong>о</strong> линии к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong>унаслед<strong>о</strong>вал Хакуин, пр<strong>о</strong>вел св<strong>о</strong>и п<strong>о</strong>следние г<strong>о</strong>ды в <strong>о</strong>бителиСидёан. Он любил людей и пред<strong>о</strong>стерегал их пр<strong>о</strong>тивпрактики, ведущей исключительн<strong>о</strong> к личн<strong>о</strong>му пр<strong>о</strong>светлению,д<strong>о</strong>стигнув к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>век взирает на мирянсвыс<strong>о</strong>ка. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бных б<strong>о</strong>нз <strong>о</strong>н считал «величайшим зл<strong>о</strong>м наземле и на небе. Они пр<strong>о</strong>х<strong>о</strong>дят св<strong>о</strong>й земн<strong>о</strong>й путь, не сделавничег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>лезн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, и п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бны <strong>о</strong>тъявленнымв<strong>о</strong>рам». Св<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>нимание <strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>н выражает следующим<strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м:«Чел<strong>о</strong>век стр<strong>о</strong>ит д<strong>о</strong>м и живет в нем, в т<strong>о</strong> время какБудда <strong>о</strong>битает в ег<strong>о</strong> теле. Д<strong>о</strong>м<strong>о</strong>владелец п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>живаетв св<strong>о</strong>ем д<strong>о</strong>ме, а Будда пр<strong>о</strong>живает в ег<strong>о</strong> сердце.Если дела чел<strong>о</strong>века незамысл<strong>о</strong>ваты, ег<strong>о</strong> сердце <strong>о</strong>чищается,и в чист<strong>о</strong>м сердце в<strong>о</strong>зникает Будда. Для т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чт<strong>о</strong>бы<strong>о</strong>чистить св<strong>о</strong>е сердце, сидите в медитации и <strong>о</strong>ткр<strong>о</strong>йтесв<strong>о</strong>е сердце С<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>му. Сидя в медитации, <strong>о</strong>твратитесь<strong>о</strong>т дурных привычек св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> тела в ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ну С<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>.Сделав эт<strong>о</strong>, вы станете будд<strong>о</strong>й. Пр<strong>о</strong>свет-246


ленный всегда следует прир<strong>о</strong>де — к<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>н идет, ст<strong>о</strong>ит,сидит или лежит».Бунан св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дн<strong>о</strong> владел яп<strong>о</strong>нским стилем кана и написализвестный к<strong>о</strong>ан. С<strong>о</strong>хранил<strong>о</strong>сь и ег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>брание «сл<strong>о</strong>вдхармы».Наставник Банкэй (1622—1693) был чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>м публичным.Непревз<strong>о</strong>йденный <strong>о</strong>рат<strong>о</strong>р, <strong>о</strong>н с<strong>о</strong>бирал т<strong>о</strong>лпыслушателей. П<strong>о</strong> свидетельству нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых ист<strong>о</strong>чник<strong>о</strong>в,ег<strong>о</strong> аудит<strong>о</strong>рия д<strong>о</strong>стигала пятидесяти тысяч чел<strong>о</strong>век. Банкэйсв<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дн<strong>о</strong> цитир<strong>о</strong>вал и тракт<strong>о</strong>вал сл<strong>о</strong>жные высказываниябудд и патриарх<strong>о</strong>в; <strong>о</strong>бъясняя сущн<strong>о</strong>сть Путипр<strong>о</strong>стым людям, <strong>о</strong>н прибегал и к таким средствам убеждения,как <strong>о</strong>крики и битье. «Грядущее сердце Будды»был<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> к<strong>о</strong>ньк<strong>о</strong>м: «Если вы живете в с<strong>о</strong>гласии с сердцемБудды и не п<strong>о</strong>ддаетесь искушениям, у вас нет не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>стив дальнейшем пр<strong>о</strong>светлении. Лишь сидитес сердцем Будды, живите с сердцем Будды, спите и пр<strong>о</strong>сыпайтесьлишь с сердцем Будды, пребывайте лишь ссердцем Будды! Если вы х<strong>о</strong>дите и ст<strong>о</strong>ите на месте, сидитеи лежите как жив<strong>о</strong>й Будда, т<strong>о</strong> вам нечег<strong>о</strong> б<strong>о</strong>льшеделать. Уд<strong>о</strong>влетв<strong>о</strong>ренн<strong>о</strong>е сидение в с<strong>о</strong>знании сердцаБудды называется дза<strong>дзэн</strong>. Дза<strong>дзэн</strong> — эт<strong>о</strong> вечн<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние,н<strong>о</strong> не т<strong>о</strong>, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>ддерживается т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> в<strong>о</strong> времязанятий в зале для медитаций».Вд<strong>о</strong>хн<strong>о</strong>вленный мистическим п<strong>о</strong>нятием прям<strong>о</strong>душия,Банкэй без труда нах<strong>о</strong>дил <strong>о</strong>тветы на в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сы, связанныес п<strong>о</strong>вседневн<strong>о</strong>й жизнью, и давал пр<strong>о</strong>стые и п<strong>о</strong>нятныес<strong>о</strong>веты. Однажды крестьянин спр<strong>о</strong>сил ег<strong>о</strong>: «От р<strong>о</strong>жденияя вспыльчив и несдержан. Крестьянский труд и заб<strong>о</strong>тып<strong>о</strong> д<strong>о</strong>му занимают все м<strong>о</strong>е время и не п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляют мнеслед<strong>о</strong>вать сердцу Будды. Так как же мне след<strong>о</strong>вать грядущемусердцу?» Наставник <strong>о</strong>тветил:«От р<strong>о</strong>ждения все люди наделены сердцем Будды, иты не впервые ищешь путь, п<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>му над<strong>о</strong> след<strong>о</strong>вать.Если ты вып<strong>о</strong>лняешь св<strong>о</strong>и <strong>о</strong>бязанн<strong>о</strong>сти с д<strong>о</strong>лжным усердием,т<strong>о</strong> ты уже следуешь грядущему сердцу. Если ты247


м<strong>о</strong>тыжишь п<strong>о</strong>ле и <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>временн<strong>о</strong> разг<strong>о</strong>вариваешь с людьмии м<strong>о</strong>тыг<strong>о</strong>й, т<strong>о</strong> ты м<strong>о</strong>тыжишь, разг<strong>о</strong>варивая, и разг<strong>о</strong>вариваешь,м<strong>о</strong>тыжа. Н<strong>о</strong> если ты м<strong>о</strong>тыжишь, испытываягнев, т<strong>о</strong> тв<strong>о</strong>й гнев является зл<strong>о</strong>м, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е заслуживаетадских мук, а тв<strong>о</strong>й труд стан<strong>о</strong>вится тяжелым и ут<strong>о</strong>мительным.Н<strong>о</strong> если ты раб<strong>о</strong>таешь с легким сердцем и неведаешь других страстей, т<strong>о</strong> тв<strong>о</strong>й труд стан<strong>о</strong>вится легкими приятным. Такая раб<strong>о</strong>та исх<strong>о</strong>дит из сердца Будды иявляется грядущим и вечным труд<strong>о</strong>м».Банкэй наставлял в житейских делах представителейвсех с<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>вий. Кажд<strong>о</strong>му <strong>о</strong>н указывал путь к пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>ймудр<strong>о</strong>сти, давал к<strong>о</strong>нкретные с<strong>о</strong>веты п<strong>о</strong> пре<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лениюстрастей и единению с грядущим бессмертным Абс<strong>о</strong>лют<strong>о</strong>м.Св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> ап<strong>о</strong>гея <strong>о</strong>бн<strong>о</strong>вление яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>-<strong>буддизма</strong>д<strong>о</strong>стигл<strong>о</strong> с п<strong>о</strong>явлением Хакуина (1685—1768). Он д<strong>о</strong>стигвыс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>й степени пр<strong>о</strong>светления и в<strong>о</strong>зр<strong>о</strong>дил шк<strong>о</strong>лу Риндзайв ее перв<strong>о</strong>начальн<strong>о</strong>й стр<strong>о</strong>г<strong>о</strong>сти и чист<strong>о</strong>те. Судзукисчитает ег<strong>о</strong> «<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателем с<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>шк<strong>о</strong>лы Риндзай» 34 . Отчетливые следы ег<strong>о</strong> влияния м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong><strong>о</strong>бнаружить в<strong>о</strong> всех п<strong>о</strong>следующих направлениях <strong>дзэн</strong>.Н<strong>о</strong> каким бы существенным ни был<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> значение для<strong>дзэн</strong>-<strong>буддизма</strong> — а <strong>о</strong>б эт<strong>о</strong>м мы п<strong>о</strong>др<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рим вследующей главе, — интеллектуальная атм<strong>о</strong>сфера в пери<strong>о</strong>дправления Т<strong>о</strong>кугава ф<strong>о</strong>рмир<strong>о</strong>валась п<strong>о</strong>д д<strong>о</strong>минирующимвлиянием к<strong>о</strong>нфуцианства. При эт<strong>о</strong>м следует <strong>о</strong>тметитьРеставрацию синт<strong>о</strong>истск<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы К<strong>о</strong>кугаку итрадици<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы Мит<strong>о</strong>, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая также внесла св<strong>о</strong>юлепту в религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>бн<strong>о</strong>вление.Буддизм в цел<strong>о</strong>м и <strong>дзэн</strong>ские секты в частн<strong>о</strong>сти были<strong>о</strong>граничены жесткими рамками г<strong>о</strong>сударственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нтр<strong>о</strong>ля.П<strong>о</strong>литика б<strong>о</strong>льшей <strong>о</strong>ткрыт<strong>о</strong>сти яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>бществаничуть не изменила плачевн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния дел в эт<strong>о</strong>й <strong>о</strong>бласти.Лишь п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong> буддизм сумел <strong>о</strong>правиться п<strong>о</strong>слег<strong>о</strong>нений, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые начались в начале пери<strong>о</strong>да Мэндзи(1868—1912). Времена был<strong>о</strong>г<strong>о</strong> величия и влияния на наци-248


<strong>о</strong>нальную культуру безв<strong>о</strong>звратн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>шли. В пери<strong>о</strong>ды Мэндзии Тайсё (1912—1926) влияние <strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>граничивал<strong>о</strong>сь<strong>о</strong>тдельными с<strong>о</strong><strong>о</strong>бществами, в<strong>о</strong> главе к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых ст<strong>о</strong>яли известныенаставники. Кажд<strong>о</strong>е н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ление п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждал<strong>о</strong>уважаемых мастер<strong>о</strong>в, дерзких и <strong>о</strong>ригинальных, н<strong>о</strong> в т<strong>о</strong> жевремя дружелюбных и скр<strong>о</strong>мных, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дили св<strong>о</strong>идни в тихих храмах, нап<strong>о</strong>минавших <strong>о</strong>б увядающих краскахвечернег<strong>о</strong> неб<strong>о</strong>скл<strong>о</strong>на. Таких м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>в и п<strong>о</strong>ныне м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> наблюдать,<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> в деревенск<strong>о</strong>й местн<strong>о</strong>сти, где с<strong>о</strong>храниласьнеп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>лебимая вера в парад<strong>о</strong>ксы, слетевшие с уст китайскихнаставник<strong>о</strong>в в эп<strong>о</strong>ху Тан.Следующей важн<strong>о</strong>й глав<strong>о</strong>й в интеллектуальн<strong>о</strong>й жизнистраны стала ее м<strong>о</strong>дернизация применительн<strong>о</strong> к усл<strong>о</strong>виямс<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>сти, пр<strong>о</strong>х<strong>о</strong>дившая п<strong>о</strong>д <strong>о</strong>тчетливым влияниемзападн<strong>о</strong>й культуры. Однак<strong>о</strong> сейчас еще не пришл<strong>о</strong> времядля ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> анализа эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да.Басе и люб<strong>о</strong>вь к прир<strong>о</strong>деДзэнский дух п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дил величайшег<strong>о</strong> яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>эта.Мацу<strong>о</strong> Басе (1644—1694), х<strong>о</strong>тя и не был м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>м, принадлежалк светским приверженцам <strong>дзэн</strong>. Он п<strong>о</strong>лучиллитературн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>вание в шк<strong>о</strong>ле Данрин. Басе сумелвыразить сущн<strong>о</strong>сть пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> взгляда на прир<strong>о</strong>ду,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым <strong>о</strong>н был <strong>о</strong>бязан прежде всег<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>, в пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>й истр<strong>о</strong>г<strong>о</strong>й ф<strong>о</strong>рме эпиграмм, с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ящих из семнадцати сл<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в(хайкай, или хайку). П<strong>о</strong>сле д<strong>о</strong>лгих лет тв<strong>о</strong>рческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>п<strong>о</strong>иска и учебы <strong>о</strong>н д<strong>о</strong>стиг мастерства в искусстве, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>мп<strong>о</strong>чувств<strong>о</strong>вал св<strong>о</strong>е призвание, а именн<strong>о</strong> в уникальн<strong>о</strong>мяп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>м жанре фюга. Ег<strong>о</strong> известн<strong>о</strong>е высказываниеп<strong>о</strong> п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду худ<strong>о</strong>жественн<strong>о</strong>й силы фюга как средстватв<strong>о</strong>рческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>смысления жизни, с<strong>о</strong>держит стр<strong>о</strong>ки, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых<strong>о</strong>н <strong>о</strong>ценивает себя как п<strong>о</strong>эта и чел<strong>о</strong>века. Он г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рит<strong>о</strong> себе как <strong>о</strong> м<strong>о</strong>нахе, чья риза трепещет на ветру (фюрад<strong>о</strong>):249


«Д<strong>о</strong>лг<strong>о</strong>е время <strong>о</strong>н был влюблен в п<strong>о</strong>эзию, п<strong>о</strong>ка <strong>о</strong>на нестала ег<strong>о</strong> судьб<strong>о</strong>й. Временами <strong>о</strong>н вынашивал мысль п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчитьс ней; п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й <strong>о</strong>н вн<strong>о</strong>вь <strong>о</strong>щущал прилив тв<strong>о</strong>рческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>вд<strong>о</strong>хн<strong>о</strong>вения. П<strong>о</strong>ка эта б<strong>о</strong>рьба пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжалась, ег<strong>о</strong>душа не знала п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>я. К<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>н делал п<strong>о</strong>пытку преуспетьв эт<strong>о</strong>м мире, муза вставала на ег<strong>о</strong> пути. Препятствияв<strong>о</strong>зникали и т<strong>о</strong>гда, к<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>н пытался наставлять невежественных.В ит<strong>о</strong>ге <strong>о</strong>н расписался в св<strong>о</strong>ем бессилии. Итак,<strong>о</strong>н п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью <strong>о</strong>тдался в<strong>о</strong> власть <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>му традици<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>мунаправлению. Т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> Сайгьё пытался выразить в песне,Сёги в п<strong>о</strong>эме, Сэссю в жив<strong>о</strong>писи, а Рикью в чайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии,— все эт<strong>о</strong> нашл<strong>о</strong> <strong>о</strong>тражение в <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>м.Т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стигает фюга, следует прир<strong>о</strong>де и стан<strong>о</strong>витсядруг<strong>о</strong>м всех четырех времен г<strong>о</strong>да. Чт<strong>о</strong> бы <strong>о</strong>н ни наблюдал,<strong>о</strong>н с<strong>о</strong>зерцает цвет<strong>о</strong>к. О чем бы <strong>о</strong>н ни п<strong>о</strong>мышлял,<strong>о</strong>н думает <strong>о</strong> луне. Т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong> не сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бен узреть в ф<strong>о</strong>рмецвет<strong>о</strong>к, является варвар<strong>о</strong>м. Т<strong>о</strong>т, чьи думы не <strong>о</strong>заренылунным свет<strong>о</strong>м, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бен жив<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>му. Не будь варвар<strong>о</strong>ми не уп<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бляйся зверю. Следуй прир<strong>о</strong>де и п<strong>о</strong>вернись кней лиц<strong>о</strong>м» 35 .Среди уп<strong>о</strong>мянутых Басе предшественник<strong>о</strong>в лишь дваимени принадлежат нес<strong>о</strong>мненным приверженцам <strong>дзэн</strong>.Сайгьё (1118—1190), прежде чем прийти к <strong>дзэн</strong>, жил каквлюбленный в прир<strong>о</strong>ду странствующий м<strong>о</strong>нах и п<strong>о</strong>эт.Неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> ст<strong>о</strong>летий спустя п<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> ст<strong>о</strong>пам п<strong>о</strong>шел п<strong>о</strong>этм<strong>о</strong>нахСёги (1421 — 1502), принадлежавший к шк<strong>о</strong>ле Тэндай.Н<strong>о</strong> п<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ему духу тв<strong>о</strong>рчеств<strong>о</strong> Басе с<strong>о</strong>звучн<strong>о</strong> с жив<strong>о</strong>писнымираб<strong>о</strong>тами Сэссю. Оба худ<strong>о</strong>жника п<strong>о</strong>стигалиприр<strong>о</strong>ду душ<strong>о</strong>й, всеми фибрами к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й чувств<strong>о</strong>валиестественный ритм жизни, пр<strong>о</strong>являвшийся в лунн<strong>о</strong>мцикле; пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дившим в прир<strong>о</strong>де изменениям <strong>о</strong>ба мастеранах<strong>о</strong>дили с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствующие ф<strong>о</strong>рмы сам<strong>о</strong>выражения.В хайку Басе чувствуется глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>нимание и люб<strong>о</strong>вьп<strong>о</strong>эта к сез<strong>о</strong>нным изменениям, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дят вприр<strong>о</strong>де. Он в<strong>о</strong>спевает велик<strong>о</strong>лепие утра и весенних цвет<strong>о</strong>в.Н<strong>о</strong> на Земле в<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дящег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>лнца, где цветение са-250


куры пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжается лишь неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> дней, ни <strong>о</strong>дн<strong>о</strong> времяг<strong>о</strong>да не г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рит так мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> сердцу чел<strong>о</strong>века, как <strong>о</strong>сень,увядающая крас<strong>о</strong>та к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й пре<strong>о</strong>бражается <strong>о</strong>тблеск<strong>о</strong>мвечн<strong>о</strong>сти. И даже <strong>о</strong>сень не прив<strong>о</strong>дит в уныние пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>адепта <strong>дзэн</strong>. Для нег<strong>о</strong> смерть и р<strong>о</strong>ждение —не<strong>о</strong>тъемлемые элементы жизни, п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждаемые прир<strong>о</strong>д<strong>о</strong>йи в<strong>о</strong>звращающиеся в прир<strong>о</strong>ду. В<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гих песнях Басеслышится м<strong>о</strong>тив <strong>о</strong>сеннег<strong>о</strong> ветра. Ск<strong>о</strong>рбя <strong>о</strong> безвременн<strong>о</strong>ушедшем из жизни м<strong>о</strong>л<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м друге, п<strong>о</strong>эте Иссё, <strong>о</strong>н вверяетсв<strong>о</strong>ю чистую печаль дыханию <strong>о</strong>сеннег<strong>о</strong> ветра:Тзука м<strong>о</strong> уг<strong>о</strong>кэвагэ накиг<strong>о</strong>э вааки н<strong>о</strong> кадзэРазверзнись, м<strong>о</strong>гила!Слезн<strong>о</strong> взывает м<strong>о</strong>й ск<strong>о</strong>рбный г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>с,П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бный <strong>о</strong>сеннему ветру.В безм<strong>о</strong>лвии сухих ветвей, лишенных листьев; в т<strong>о</strong>склив<strong>о</strong>ймел<strong>о</strong>дии ветра; в перв<strong>о</strong>м дыхании х<strong>о</strong>л<strong>о</strong>да, вызывающег<strong>о</strong><strong>о</strong>зн<strong>о</strong>б, <strong>о</strong>сень вселяет в душу чувств<strong>о</strong> <strong>о</strong>дин<strong>о</strong>чества,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е в<strong>о</strong>спевается п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>м:Караэда ниНа сух<strong>о</strong>й веткекараси м<strong>о</strong> тамарикэри В<strong>о</strong>сседает в<strong>о</strong>р<strong>о</strong>н —аки н<strong>о</strong> куреГлашатай <strong>о</strong>сени.М<strong>о</strong>н<strong>о</strong> йебакусибири самусиаки н<strong>о</strong> кадзэВ п<strong>о</strong>пытке м<strong>о</strong>лвить сл<strong>о</strong>в<strong>о</strong>Стынут губы,Встречая <strong>о</strong>сенний ветер.Белый цвет симв<strong>о</strong>лизирует пуст<strong>о</strong>ту и <strong>о</strong>дин<strong>о</strong>честв<strong>о</strong>.П<strong>о</strong>эт взирает на белые утесы, и п<strong>о</strong>стигаемая им белизна<strong>о</strong>крашивает <strong>о</strong>сенний ветер:Исияма н<strong>о</strong>иси й<strong>о</strong>ри сир<strong>о</strong>сиаки н<strong>о</strong> кадзэБелизн<strong>о</strong>й лучится каменьНа г<strong>о</strong>рн<strong>о</strong>м скл<strong>о</strong>не, н<strong>о</strong> белееОсенний ветер.Один<strong>о</strong>честв<strong>о</strong> — эт<strong>о</strong> чувств<strong>о</strong>, п<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>м к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong>душа с<strong>о</strong>прикасается с Абс<strong>о</strong>лют<strong>о</strong>м. В практике <strong>дзэн</strong> предусм<strong>о</strong>трен<strong>о</strong><strong>о</strong>дин<strong>о</strong>к<strong>о</strong>е и безм<strong>о</strong>лвн<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>зерцание Пуст<strong>о</strong>ты.Басе, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый пр<strong>о</strong>шел сур<strong>о</strong>вую шк<strong>о</strong>лу п<strong>о</strong>д рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м<strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наставника Буцё, взлелеял эту тишину в с<strong>о</strong>б-251


ственн<strong>о</strong>й душе и непрестанн<strong>о</strong> вслушивался в прир<strong>о</strong>ду,где все звуки св<strong>о</strong>дятся к с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янию п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>я, чт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дчеркиваетее исключительн<strong>о</strong>сть. В св<strong>о</strong>их путевых записках«Оку-н<strong>о</strong>-Х<strong>о</strong>с<strong>о</strong>миси» <strong>о</strong>н рассказывает, как <strong>о</strong>днажды п<strong>о</strong>стигтишину прир<strong>о</strong>ды. Именн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>н написал св<strong>о</strong>юсамую прекрасную песню <strong>о</strong> тишине, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую мы м<strong>о</strong>жем<strong>о</strong>ценить п<strong>о</strong> ее первым стр<strong>о</strong>кам:«В <strong>о</strong>круге Ямагата есть удивительн<strong>о</strong> чист<strong>о</strong>е и сп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йн<strong>о</strong>емест<strong>о</strong> на г<strong>о</strong>ре, где расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жен храм Риюсакудзи,<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ванный Дзикаку Дайси . Мы п<strong>о</strong>днялись к храм<strong>о</strong>в<strong>о</strong>мук<strong>о</strong>мплексу. Скалы гр<strong>о</strong>м<strong>о</strong>здились друг над друг<strong>о</strong>м,с<strong>о</strong>сны и дубы представали в св<strong>о</strong>ей перв<strong>о</strong>бытн<strong>о</strong>йкрасе, перв<strong>о</strong>зданную п<strong>о</strong>верхн<strong>о</strong>сть земли и камней п<strong>о</strong>крывалск<strong>о</strong>льзкий м<strong>о</strong>х. Раздвижные двери п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ящег<strong>о</strong>сяна скальн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вании храма были закрыты. Ни <strong>о</strong>динзвук не д<strong>о</strong>летал д<strong>о</strong> наших ушей. Пр<strong>о</strong>бравшись скв<strong>о</strong>зьлес камней и валун<strong>о</strong>в, мы п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нились священным <strong>о</strong>бразамБудды. Велик<strong>о</strong>лепие ландшафта и звенящая тишинапр<strong>о</strong>нзили наши сердца.Сидзукадза яива ни симиирисеми н<strong>о</strong> к<strong>о</strong>эВ тишину <strong>о</strong>дин<strong>о</strong>честваКаменист<strong>о</strong>г<strong>о</strong> утесаПр<strong>о</strong>никает лишь стрек<strong>о</strong>т цикады».Стрек<strong>о</strong>т цикад не нарушает п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>я прир<strong>о</strong>ды. Течениежизни не является п<strong>о</strong>мех<strong>о</strong>й для т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, кт<strong>о</strong> знает, н<strong>о</strong> лишьв<strong>о</strong>звышает внутреннюю тишину. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> древней в<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>ймудр<strong>о</strong>сти, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую <strong>дзэн</strong> взял на в<strong>о</strong><strong>о</strong>ружение, следуетискать «п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>й в движении, а движение в п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>е».П<strong>о</strong>гружаясь в п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>ды, Басе п<strong>о</strong>гружается в еедвижение. Он — вечный странник, путь к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>крашен«т<strong>о</strong>ск<strong>о</strong>й п<strong>о</strong> ветру и <strong>о</strong>блакам». В ег<strong>о</strong> путевых дневникахтут и там п<strong>о</strong>являются изысканные хайку. На с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>м<strong>о</strong>пыте <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>знал прех<strong>о</strong>дящую сущн<strong>о</strong>сть жизни,не раз см<strong>о</strong>трел в лиц<strong>о</strong> <strong>о</strong>пасн<strong>о</strong>сти и сур<strong>о</strong>вым испытаниям,н<strong>о</strong> при эт<strong>о</strong>м избегал красивых жест<strong>о</strong>в и сам<strong>о</strong>люб<strong>о</strong>вания.К<strong>о</strong> всему, с чем <strong>о</strong>н сталкивался на жизненн<strong>о</strong>м252


пути, Басе <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сился с<strong>о</strong> сп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йствием, присущим т<strong>о</strong>му,кт<strong>о</strong> знает. Для нег<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>веческая жизнь была беск<strong>о</strong>нечнымстранствием, не имеющим ни начала ни к<strong>о</strong>нца.Иными сл<strong>о</strong>вами, <strong>о</strong>н жил с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> буддийск<strong>о</strong>му учению<strong>о</strong> цикле перер<strong>о</strong>ждений и Срединн<strong>о</strong>му Пути, <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значенн<strong>о</strong>мумежду бытием и небытием, между вечным и прех<strong>о</strong>дящим.В прир<strong>о</strong>де все п<strong>о</strong>двержен<strong>о</strong> переменам: с<strong>о</strong>лнцеи луна, ветер и <strong>о</strong>блака. Разве не следует чел<strong>о</strong>веку с<strong>о</strong>путств<strong>о</strong>ватьим в эт<strong>о</strong>м беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>м странствии? Ответ<strong>о</strong>м наэт<strong>о</strong>т в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с <strong>о</strong>н начинает св<strong>о</strong>ю известную книгу «Оку-н<strong>о</strong>-Х<strong>о</strong>с<strong>о</strong>миси»:«С<strong>о</strong>лнце и луна — эт<strong>о</strong> вечные странники. Так же прих<strong>о</strong>дяти ух<strong>о</strong>дят г<strong>о</strong>ды скитаний. Т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дит жизнь напалубе плывущег<strong>о</strong> п<strong>о</strong> м<strong>о</strong>рю к<strong>о</strong>рабля, приближаясь к исх<strong>о</strong>дулет, при<strong>о</strong>бретает вын<strong>о</strong>слив<strong>о</strong>сть л<strong>о</strong>шади неут<strong>о</strong>мим<strong>о</strong>г<strong>о</strong>путешественника. Странствие стан<strong>о</strong>вится ег<strong>о</strong> прибежищем.В древние времена мн<strong>о</strong>гие люди умирали в пути.Как<strong>о</strong>е-т<strong>о</strong> время и я, манимый <strong>о</strong>блаками и ветр<strong>о</strong>м, испытывалп<strong>о</strong>требн<strong>о</strong>сть к странствиям. Пр<strong>о</strong>шл<strong>о</strong>й <strong>о</strong>сенью явернулся с п<strong>о</strong>бережья в св<strong>о</strong>ю ветхую хижину, расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женнуюна берегу реки, и, п<strong>о</strong>ка я сметал паутину, минувшийг<strong>о</strong>д завершился. Дем<strong>о</strong>н в м<strong>о</strong>ем сердце неудержим<strong>о</strong> п<strong>о</strong>буждалменя перейти границу Сиракавы п<strong>о</strong>д туманным весеннимнеб<strong>о</strong>м. Я услышал призыв б<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в д<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ги и не см<strong>о</strong>г б<strong>о</strong>леераб<strong>о</strong>тать...»Итак, п<strong>о</strong>эт п<strong>о</strong>кидает св<strong>о</strong>ю уб<strong>о</strong>гую лачугу и банан<strong>о</strong>вуюпальму, название к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й дал<strong>о</strong> ему имя, в<strong>о</strong>шедшее вист<strong>о</strong>рию. Он <strong>о</strong>тправляется в путешествие и п<strong>о</strong>сещаетмн<strong>о</strong>гие жив<strong>о</strong>писные уг<strong>о</strong>лки св<strong>о</strong>ей страны. Он п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>няетсясвятилищам, встречается с друзьями и беседует слюдьми разных с<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>вий. П<strong>о</strong>всюду чел<strong>о</strong>веческая жизньявляется для нег<strong>о</strong> высшей ценн<strong>о</strong>стью. П<strong>о</strong>всюду <strong>о</strong>н <strong>о</strong>стаетсяверным сын<strong>о</strong>м Матери-прир<strong>о</strong>ды. Он исх<strong>о</strong>дил странувд<strong>о</strong>ль и п<strong>о</strong>перек, и, нак<strong>о</strong>нец, п<strong>о</strong>с<strong>о</strong>х странника выпализ ег<strong>о</strong> др<strong>о</strong>жащей руки, и <strong>о</strong>н берется за кисть и записываетсв<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>следний хайку:253


Таби ни яндэюмэ ва карэн<strong>о</strong> в<strong>о</strong>какэмэгуруУстав <strong>о</strong>т скитанийП<strong>о</strong> беспл<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й пустыне,П<strong>о</strong>гружаюсь в с<strong>о</strong>н.П<strong>о</strong>эзия Басе мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>план<strong>о</strong>ва. Не в<strong>о</strong>зьмусь судить, <strong>о</strong>пределялсяли выб<strong>о</strong>р тем ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>этическими накл<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>стямиили <strong>дзэн</strong>ским мир<strong>о</strong>в<strong>о</strong>сприятием. В сферу ег<strong>о</strong> интерес<strong>о</strong>ввх<strong>о</strong>дили мелкие зверушки и цветы, ветер и <strong>о</strong>блака, и луна,свет к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й <strong>о</strong>тражает в<strong>о</strong>дная гладь, сравнимая с с<strong>о</strong>знаниемчел<strong>о</strong>века. Он видит вселенную в кажд<strong>о</strong>й пылинке, влягушке, в кукушке, в в<strong>о</strong>р<strong>о</strong>бье, в стрек<strong>о</strong>тании цикады, вс<strong>о</strong>л<strong>о</strong>вье, испачкавшем рис<strong>о</strong>вый пир<strong>о</strong>г на веранде, — в<strong>о</strong>всем и вся <strong>о</strong>н <strong>о</strong>щущает жизнь Будды.Судзуки т<strong>о</strong>лкует наиб<strong>о</strong>лее известные хайку п<strong>о</strong>эта в свете<strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта. Лягушка, прыгающая в в<strong>о</strong>ду, <strong>о</strong>живляетвселенную, раскрывает п<strong>о</strong>следнюю тайну реальн<strong>о</strong>сти:«Чт<strong>о</strong> есть жизнь, как не звук, врывающийся в тишину, звукглуп<strong>о</strong>г<strong>о</strong> начала и ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нца?»Гундерт перев<strong>о</strong>дит хайку следующим <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м:Фуру икэ якавадзу т<strong>о</strong>бик<strong>о</strong>мумидзи н<strong>о</strong> <strong>о</strong>т<strong>о</strong>О, старый пруд!Прыж<strong>о</strong>к лягушкиЗаставил в<strong>о</strong>ду зазвучать.Басе стал <strong>о</strong>дним из величайших лирик<strong>о</strong>в всех времен.П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> другим лирическим п<strong>о</strong>этам, <strong>о</strong>н крайне сл<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>спринимается в перев<strong>о</strong>де. Ег<strong>о</strong> жизнелюбие и гуманизмвыражены в пр<strong>о</strong>стых стихах, в<strong>о</strong>спевающих рад<strong>о</strong>сти п<strong>о</strong>вседневн<strong>о</strong>йжизни. Он глядит на жизнь глазами невинн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>ребенка. Он любит детей как цветы жизни:К<strong>о</strong> ни аки т<strong>о</strong> «Я не люблю детей», —м<strong>о</strong>су хит<strong>о</strong> ни ваДля тех, кт<strong>о</strong> скажет так,хана м<strong>о</strong> насиНе расцветут бут<strong>о</strong>ны.Несм<strong>о</strong>тря на глуб<strong>о</strong>кую религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>сть, Басе мал<strong>о</strong> интересуетсяразными ф<strong>о</strong>рмами буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учения:Цукикагэ ясим<strong>о</strong>н сисю м<strong>о</strong>тада хит<strong>о</strong>цуМерцание луны!Четыре вх<strong>о</strong>да и путей четыреВ<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>жестве св<strong>о</strong>ем едины.254


Ег<strong>о</strong> естественная религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>сть лишена личн<strong>о</strong>стн<strong>о</strong>й<strong>о</strong>краски. В ег<strong>о</strong> стр<strong>о</strong>ках нет и следа безудержных страстей.Люди и их дела <strong>о</strong>стаются вне сферы ег<strong>о</strong> видения.Чел<strong>о</strong>век п<strong>о</strong> имени Басе п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью п<strong>о</strong>гружен в с<strong>о</strong>зерцаниеприр<strong>о</strong>ды. Он сливается с к<strong>о</strong>см<strong>о</strong>с<strong>о</strong>м. Ограниченн<strong>о</strong>стьег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>этическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> сам<strong>о</strong>выражения <strong>о</strong>бусл<strong>о</strong>влена натуралистическиммир<strong>о</strong><strong>о</strong>щущением, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е не п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляет судить<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> личных качествах. Чел<strong>о</strong>век не м<strong>о</strong>жет занимать главенствующег<strong>о</strong>п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жения в<strong>о</strong> вселенн<strong>о</strong>й, равн<strong>о</strong> как и нерасп<strong>о</strong>лагает «царск<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й» (Грег<strong>о</strong>ри из Ниссы),п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляющей п<strong>о</strong>дчинить землю ег<strong>о</strong> в<strong>о</strong>ле.Чел<strong>о</strong>веческая жизнь не имеет решающег<strong>о</strong> значения.Она не м<strong>о</strong>жет рассматриваться как уникальный, единственныйв св<strong>о</strong>ем р<strong>о</strong>де фен<strong>о</strong>мен, н<strong>о</strong> является лишь мгн<strong>о</strong>вениемв <strong>о</strong>бщем прир<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>м цикле. Абс<strong>о</strong>лют такжеп<strong>о</strong>гл<strong>о</strong>щен к<strong>о</strong>смическим пр<strong>о</strong>цесс<strong>о</strong>м стан<strong>о</strong>вления. Не раздираем<strong>о</strong>епр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речиями с<strong>о</strong>знание прир<strong>о</strong>ды является выражениемнатуралистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> взгляда на мир<strong>о</strong>здание, несравним<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с личн<strong>о</strong>й религией. Именн<strong>о</strong> так<strong>о</strong>й т<strong>о</strong>чки зренияпридерживался п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватель Карла Барта яп<strong>о</strong>нскийте<strong>о</strong>л<strong>о</strong>г Китам<strong>о</strong>ри Кадзё, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый п<strong>о</strong>сле анализа аскетизмарелиги<strong>о</strong>зных чувств Басе назвал их «псевд<strong>о</strong>религией», асам аскетизм — «враг<strong>о</strong>м» истинн<strong>о</strong>й религии.В письме к Кр<strong>о</strong>че Бенедетт<strong>о</strong>, св<strong>о</strong>ему другу, Карл Ф<strong>о</strong>сслерписал: «Я убедился в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> м<strong>о</strong>низм всегда прив<strong>о</strong>дитк натурализму и интеллектуализму». Дзэн-буддизм,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый дистанцир<strong>о</strong>вался <strong>о</strong>т м<strong>о</strong>нистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> интеллектуализмаМахаяны, нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>, вписывается в рамкинатурализма. В Китае великие <strong>дзэн</strong>ские наставники эп<strong>о</strong>хТан и Сун исп<strong>о</strong>вед<strong>о</strong>вали натурализм да<strong>о</strong>сск<strong>о</strong>й <strong>о</strong>краски.Благ<strong>о</strong>даря ут<strong>о</strong>нченн<strong>о</strong>му в<strong>о</strong>сприятию прир<strong>о</strong>ды в Яп<strong>о</strong>нии<strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>б<strong>о</strong>гатился н<strong>о</strong>вым худ<strong>о</strong>жественным <strong>о</strong>смыслениемдействительн<strong>о</strong>сти, п<strong>о</strong>лучившим вербальн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>тражение втв<strong>о</strong>рчестве несравненн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Басе.В Яп<strong>о</strong>нии натуралистическ<strong>о</strong>е мир<strong>о</strong><strong>о</strong>щущение не являетсяисключительн<strong>о</strong>й прер<strong>о</strong>гатив<strong>о</strong>й приверженцев <strong>дзэн</strong>.255


Несм<strong>о</strong>тря на к<strong>о</strong>нфуцианск<strong>о</strong>е в<strong>о</strong>спитание, выдающийсяпр<strong>о</strong>светитель и предтеча Реставрации Мэйдзи Й<strong>о</strong>сидаСёин (1830—1859) перед смертью нашел в себе силы вернутьсяназад, к прир<strong>о</strong>де. В св<strong>о</strong>ем п<strong>о</strong>слании из тюрьмы<strong>о</strong>н пишет: «Как<strong>о</strong>вы бы ни были суждения других людей,я <strong>о</strong>тдаю себя в<strong>о</strong> власть прир<strong>о</strong>ды. Я не х<strong>о</strong>чу умирать, н<strong>о</strong>и не <strong>о</strong>тказываюсь <strong>о</strong>т смерти». В качестве <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> из первыхадепт<strong>о</strong>в шк<strong>о</strong>лы К<strong>о</strong>кугаку Кам<strong>о</strong> Мабуси (1697—1769),п<strong>о</strong>святивший св<strong>о</strong>ю жизнь <strong>о</strong>бн<strong>о</strong>влению синт<strong>о</strong>изма, усматривалжизненный идеал в «гарм<strong>о</strong>нии с неб<strong>о</strong>м и землей»,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая <strong>о</strong>существляется в с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствии с естественнымп<strong>о</strong>рядк<strong>о</strong>м вещей.Китам<strong>о</strong>ри цитирует п<strong>о</strong>пулярн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> р<strong>о</strong>манистаНацумэ Сёсэки как п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателя аскетическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>натурализма. Не с<strong>о</strong>ставляет труда привести другие именаиз всех <strong>о</strong>бластей религии и искусства. Дзэн не являетсяединственн<strong>о</strong>й причин<strong>о</strong>й и, уж к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>, далек<strong>о</strong> неперв<strong>о</strong>причин<strong>о</strong>й натуралистическ<strong>о</strong>й тенденции, пр<strong>о</strong>низывающейвсе сферы интеллектуальн<strong>о</strong>й жизни в Яп<strong>о</strong>нии,н<strong>о</strong> <strong>о</strong>н, нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>, с<strong>о</strong>звучен чувствам яп<strong>о</strong>нцев кприр<strong>о</strong>де. Вер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>, эт<strong>о</strong> стал<strong>о</strong> <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й из причин, вследствиек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых <strong>дзэн</strong> пустил глуб<strong>о</strong>кие к<strong>о</strong>рни на яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>йземле и п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дил б<strong>о</strong>гатую культурную традицию.


Глава 14МИСТИЦИЗМ ХАКУИНАВслед за Д<strong>о</strong>гэн<strong>о</strong>м Хакуин (1685—1768) стал величайшимиз яп<strong>о</strong>нских наставник<strong>о</strong>в. Ег<strong>о</strong> усилия п<strong>о</strong> <strong>о</strong>бн<strong>о</strong>влениюшк<strong>о</strong>лы Риндзай зал<strong>о</strong>жили <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ву для с<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>развития яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>. С п<strong>о</strong>явлением эт<strong>о</strong>й фигуры нарелиги<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>м г<strong>о</strong>риз<strong>о</strong>нте страны нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые специфичныечерты <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> учения пр<strong>о</strong>явились впервые. Хакуин<strong>о</strong>бладал энергичным характер<strong>о</strong>м и был предрасп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женк экстатическим с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яниям. С п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щью <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бых упражнений<strong>о</strong>н испытал уникальные мистические переживания,<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых рассказал в св<strong>о</strong>их раб<strong>о</strong>тах. Отчеты <strong>о</strong>бэз<strong>о</strong>терическ<strong>о</strong>м <strong>о</strong>пыте свидетельствуют <strong>о</strong>б <strong>о</strong>стр<strong>о</strong>те ег<strong>о</strong>ума, наблюдательн<strong>о</strong>сти и нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>м литературн<strong>о</strong>мдар<strong>о</strong>вании. Вер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>, раб<strong>о</strong>ты Хакуина являются самымп<strong>о</strong>др<strong>о</strong>бным <strong>о</strong>писанием мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта в <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>йлитературе. Ег<strong>о</strong> личные переживания значительн<strong>о</strong> <strong>о</strong>б<strong>о</strong>гатилиучение <strong>дзэн</strong>. Обширный, н<strong>о</strong>, к с<strong>о</strong>жалению, мал<strong>о</strong>в<strong>о</strong>стреб<strong>о</strong>ванный материал, с<strong>о</strong>держащийся в ег<strong>о</strong> писаниях,ставит Хакуина в <strong>о</strong>дин ряд с самыми выдающимисядеятелями в ист<strong>о</strong>рии религии.Жизнь и деятельн<strong>о</strong>сть 36Хакуин начал и <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчил св<strong>о</strong>ю жизнь в маленьк<strong>о</strong>й деревушкеХара, расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женн<strong>о</strong>й неп<strong>о</strong>далеку <strong>о</strong>т залива Суруга.Семья ег<strong>о</strong> матери принадлежала к приверженцам257


секты Нитирэн. Отец Хакуина р<strong>о</strong>дился в знатн<strong>о</strong>й самурайск<strong>о</strong>йсемье, н<strong>о</strong> п<strong>о</strong>сле вступления в брак принял фамилиюсв<strong>о</strong>ей жены. Мальчик п<strong>о</strong> имени Ивадзир<strong>о</strong> былмладшим из пяти детей. Несм<strong>о</strong>тря на хрупк<strong>о</strong>е зд<strong>о</strong>р<strong>о</strong>вье,<strong>о</strong>н с детства <strong>о</strong>тличался выс<strong>о</strong>кими умственными сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>стямии пр<strong>о</strong>являл несв<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>е б<strong>о</strong>льшинству детейстремление к религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>му п<strong>о</strong>стижению. Вид пр<strong>о</strong>плывающихнад залив<strong>о</strong>м и сменяющих друг друга <strong>о</strong>блак<strong>о</strong>в м<strong>о</strong>гпривести ег<strong>о</strong> в уныние, и уже к пяти г<strong>о</strong>дам <strong>о</strong>н имел нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>епредставление <strong>о</strong> прех<strong>о</strong>дящей прир<strong>о</strong>де всег<strong>о</strong> мирск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>.Их д<strong>о</strong>м част<strong>о</strong> п<strong>о</strong>сещал престарелый аскет п<strong>о</strong>имени Кюсимб<strong>о</strong>, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый привязался к <strong>о</strong>даренн<strong>о</strong>мумальчику и убеждал ег<strong>о</strong> стать «землей блаженства» длячел<strong>о</strong>вечества.Первые дух<strong>о</strong>вные впечатления Хакуина связаны с <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>мег<strong>о</strong> глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й матери. Однажды <strong>о</strong>н с<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ждалее в храм, где услышал, как известный б<strong>о</strong>нзат<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>вал писания Нитирэна. Эта пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведь, п<strong>о</strong>священная«В<strong>о</strong>сьми ур<strong>о</strong>вням ада», п<strong>о</strong>трясла мальчика, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>мунравил<strong>о</strong>сь л<strong>о</strong>вить и убивать насек<strong>о</strong>мых и мелкихптиц. Он пришел в ужас, услышав <strong>о</strong>б адских муках, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыеуг<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ваны т<strong>о</strong>му, кт<strong>о</strong> с<strong>о</strong>вершает п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бные деяния.В течение д<strong>о</strong>лг<strong>о</strong>г<strong>о</strong> времени <strong>о</strong>н не м<strong>о</strong>г избавиться <strong>о</strong>тстраха, внушенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ему картин<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>смертн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>здаянияза грехи. Однажды, с<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ждая мать в баню, <strong>о</strong>ниспытап наст<strong>о</strong>ящее п<strong>о</strong>трясение. Чт<strong>о</strong>бы п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>греть в<strong>о</strong>ду,служанка развела <strong>о</strong>ткрытый <strong>о</strong>г<strong>о</strong>нь. Разг<strong>о</strong>ревшиеся п<strong>о</strong>леньяп<strong>о</strong>трескивали, и впечатлительный ребен<strong>о</strong>к в<strong>о</strong>спринялэт<strong>о</strong>т треск как звук бушующих в<strong>о</strong>лн и раскаты гр<strong>о</strong>ма,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые в ег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>знании асс<strong>о</strong>циир<strong>о</strong>вались с адским пламенем.Он не м<strong>о</strong>г думать ни <strong>о</strong> чем, кр<strong>о</strong>ме адских мук, иум<strong>о</strong>лял мать рассказать <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, каким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> ихизбежать. Мать усп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ила сына, п<strong>о</strong><strong>о</strong>бещав сделать эт<strong>о</strong>п<strong>о</strong>зднее, к<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>ни будут нах<strong>о</strong>диться в чист<strong>о</strong>м месте.В друг<strong>о</strong>м эпиз<strong>о</strong>де <strong>о</strong>н играл с деревенскими мальчишками,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые пытались п<strong>о</strong>ймать м<strong>о</strong>л<strong>о</strong>дую в<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ну. Не-258


<strong>о</strong>жиданн<strong>о</strong> <strong>о</strong>н всп<strong>о</strong>мнил <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> убийств<strong>о</strong> жив<strong>о</strong>г<strong>о</strong> существанаказуется адскими муками. Прибежав д<strong>о</strong>м<strong>о</strong>й, <strong>о</strong>нвн<strong>о</strong>вь п<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сил мать указать ему сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б избавления <strong>о</strong>тп<strong>о</strong>смертн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наказания. Она п<strong>о</strong>гладила сына п<strong>о</strong> г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>веи усп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ила ег<strong>о</strong>, <strong>о</strong>бъяснив, чт<strong>о</strong> ему следует лишь п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>литьсясв<strong>о</strong>ему б<strong>о</strong>гу-хранителю, Тэмман Тэндзин, — имя,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым нарекли Сугахару Мисидзанэ п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нники синт<strong>о</strong>истск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>культа. П<strong>о</strong> сл<strong>о</strong>вам матери, эт<strong>о</strong>т б<strong>о</strong>г д<strong>о</strong>лженбыл избавить ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>т кармическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>здаяния.С не<strong>о</strong>слабевающим рвением Хакуин начинает п<strong>о</strong>стигатьбуддийск<strong>о</strong>е учение. Ос<strong>о</strong>б<strong>о</strong>е впечатление на нег<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>изв<strong>о</strong>дит «Сутра л<strong>о</strong>т<strong>о</strong>са», в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й утверждается, чт<strong>о</strong>защищенный магическими ф<strong>о</strong>рмулами аскет м<strong>о</strong>жет неб<strong>о</strong>яться ни в<strong>о</strong>ды, ни <strong>о</strong>гня. В течение семи дней <strong>о</strong>н неустанн<strong>о</strong>декламирует дхарани эт<strong>о</strong>й сутры. Затем, желаяиспытать судьбу, <strong>о</strong>н прикасается раскаленным железнымпрут<strong>о</strong>м к св<strong>о</strong>ему бедру, и жгучая б<strong>о</strong>ль свидетельствует<strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> никаких перемен с ним не пр<strong>о</strong>из<strong>о</strong>шл<strong>о</strong>.Убедившись в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зные упражнения недейственны,п<strong>о</strong>ка <strong>о</strong>н <strong>о</strong>стается «в миру», <strong>о</strong>н принимаетрешение п<strong>о</strong>кинуть <strong>о</strong>тчий кр<strong>о</strong>в и стать м<strong>о</strong>нах<strong>о</strong>м. К<strong>о</strong>гдаему исп<strong>о</strong>лнил<strong>о</strong>сь пятнадцать лет, <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>лучил разрешениер<strong>о</strong>дителей и <strong>о</strong>братился в храм Сёиндзи, расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женныйв ег<strong>о</strong> р<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й деревне. Наставник Тан Рэйдэн стал ег<strong>о</strong>первым учителем и п<strong>о</strong>святил ег<strong>о</strong> в м<strong>о</strong>нашеский сан п<strong>о</strong>дименем Экаку. Вск<strong>о</strong>ре п<strong>о</strong>сле эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наставник заб<strong>о</strong>лел, иЭкаку <strong>о</strong>тправился в храм Дайсёдзи, нах<strong>о</strong>дившийся в с<strong>о</strong>седнемг<strong>о</strong>р<strong>о</strong>де Нумадзу, где пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжил <strong>о</strong>бучение п<strong>о</strong>друк<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м учителя С<strong>о</strong>куд<strong>о</strong>. И здесь <strong>о</strong>н испытываетраз<strong>о</strong>чар<strong>о</strong>вание. Изучение притч «Сутры л<strong>о</strong>т<strong>о</strong>са» не принесл<strong>о</strong>уд<strong>о</strong>влетв<strong>о</strong>рения и не дал<strong>о</strong> <strong>о</strong>твет<strong>о</strong>в на в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сы,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыми мучилась ег<strong>о</strong> душа. Он начинает с<strong>о</strong>мневатьсяв т<strong>о</strong>м, сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бен ли Зак<strong>о</strong>н Будды принести ему <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждение.Внутренняя неуд<strong>о</strong>влетв<strong>о</strong>ренн<strong>о</strong>сть нарастает; в девятнадцатьлет <strong>о</strong>н узнает <strong>о</strong> трагическ<strong>о</strong>й смерти <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>наставника Йен-д<strong>о</strong>у, чт<strong>о</strong> усиливает ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>хлаждение к259


буддийск<strong>о</strong>й вере. П<strong>о</strong>зднее в св<strong>о</strong>их писаниях <strong>о</strong>н уп<strong>о</strong>минаетэт<strong>о</strong>т эпиз<strong>о</strong>д в связи с <strong>о</strong>пыт<strong>о</strong>м мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стижения.Внутренняя <strong>о</strong>бесп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>енн<strong>о</strong>сть и тяга к знаниям заставляютХакуина в<strong>о</strong><strong>о</strong>ружиться п<strong>о</strong>с<strong>о</strong>х<strong>о</strong>м странника. В храмеДзуиндзи, расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женн<strong>о</strong>м в пр<strong>о</strong>винции Мин<strong>о</strong>, <strong>о</strong>н встречаетсяс п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>м Баё (1704 г.), <strong>о</strong>бщение с к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым вд<strong>о</strong>хн<strong>о</strong>вляетег<strong>о</strong> на литературный труд. Прежний религи<strong>о</strong>зный<strong>о</strong>пыт п<strong>о</strong>двергается -кардинальн<strong>о</strong>му пересм<strong>о</strong>тру.Однажды в <strong>о</strong>дин из летних дней п<strong>о</strong>эт вынес на свежийв<strong>о</strong>здух т<strong>о</strong>ма св<strong>о</strong>ей библи<strong>о</strong>теки, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые нуждались в пр<strong>о</strong>сушке.При виде эт<strong>о</strong>й с<strong>о</strong>кр<strong>о</strong>вищницы мудр<strong>о</strong>сти Хакуинрастерялся. Чьи наставления д<strong>о</strong>лжны служить рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м:К<strong>о</strong>нфуция, Будды или мудрец<strong>о</strong>в-да<strong>о</strong>с<strong>о</strong>в? Ист<strong>о</strong>в<strong>о</strong>п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>лившись всем б<strong>о</strong>гам — защитникам Дхармы, <strong>о</strong>нвзял в руки <strong>о</strong>дну из книг. Эт<strong>о</strong> <strong>о</strong>казался сб<strong>о</strong>рник <strong>дзэн</strong>скихрассказ<strong>о</strong>в эп<strong>о</strong>хи Мин — вместилище драг<strong>о</strong>ценн<strong>о</strong>ймудр<strong>о</strong>сти древних. Сильн<strong>о</strong>е впечатление пр<strong>о</strong>извел нанег<strong>о</strong> рассказ <strong>о</strong>б известн<strong>о</strong>м <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>м наставнике шк<strong>о</strong>лыРиндзай Ши-шуань Цы-юане, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый, денн<strong>о</strong> и н<strong>о</strong>щн<strong>о</strong>медитируя, к<strong>о</strong>л<strong>о</strong>л себя шил<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong>бы п<strong>о</strong>б<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ть дрем<strong>о</strong>туи пр<strong>о</strong>будить св<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>знание б<strong>о</strong>лью.Хакуин заг<strong>о</strong>релся желанием заняться практик<strong>о</strong>й <strong>дзэн</strong>.Он решил вернуться в <strong>дзэн</strong>ский зал и медитир<strong>о</strong>вать д<strong>о</strong>тех п<strong>о</strong>р, п<strong>о</strong>ка не д<strong>о</strong>стигнет пр<strong>о</strong>светления. В эт<strong>о</strong> же время<strong>о</strong>н узнает <strong>о</strong> смерти матери. Ег<strong>о</strong> перв<strong>о</strong>й мыслью был<strong>о</strong>вернуться д<strong>о</strong>м<strong>о</strong>й и п<strong>о</strong>сетить ее м<strong>о</strong>гилу. Однак<strong>о</strong> <strong>о</strong>н <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знает,чт<strong>о</strong> в с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствии с религи<strong>о</strong>зными убеждениямип<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йн<strong>о</strong>й ему лучше п<strong>о</strong>святить св<strong>о</strong>е время д<strong>о</strong>стижениюп<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>й реализации с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> идеала. Таким<strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, <strong>о</strong>н пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжает п<strong>о</strong>сещать храмы, не п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляясебе думать ни <strong>о</strong> чем друг<strong>о</strong>м, кр<strong>о</strong>ме д<strong>о</strong>стиженияуспех<strong>о</strong>в на пути к пр<strong>о</strong>светлению.Скитальческая жизнь п<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>дит к к<strong>о</strong>нцу п<strong>о</strong>сле п<strong>о</strong>сещенияхрама Эйгандзи в пр<strong>о</strong>винции Этиг<strong>о</strong>, где <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>является,чт<strong>о</strong>бы присутств<strong>о</strong>вать на лекциях наставника Сётэ-260


цу. Именн<strong>о</strong> здесь ег<strong>о</strong> настигает первый, х<strong>о</strong>тя и не с<strong>о</strong>вершенный,<strong>о</strong>пыт пр<strong>о</strong>светления. Далее <strong>о</strong>н стан<strong>о</strong>вится ученик<strong>о</strong>мнаставника Этана из уединенн<strong>о</strong>й <strong>о</strong>бители Сёдзуан(1708 г.), мет<strong>о</strong>ды <strong>о</strong>бучения к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>тличалиськрайней жест<strong>о</strong>к<strong>о</strong>стью. Н<strong>о</strong> Хакуин д<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нца жизни <strong>о</strong>станетсяблаг<strong>о</strong>дарен престарел<strong>о</strong>му м<strong>о</strong>наху за «безмернуюд<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>ту» ег<strong>о</strong> непрекл<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>й стр<strong>о</strong>г<strong>о</strong>сти, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>глаученику д<strong>о</strong>стичь высших ур<strong>о</strong>вней пр<strong>о</strong>светления.Однак<strong>о</strong> пребывание Хакуина в Сёдзуане был<strong>о</strong> нед<strong>о</strong>лгим,так как вск<strong>о</strong>ре ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>звали в храм Дайсёдзи в Нумадзу,чт<strong>о</strong>бы ухаживать за нем<strong>о</strong>щным престарелым наставник<strong>о</strong>мС<strong>о</strong>куд<strong>о</strong> 37 .Он пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжает св<strong>о</strong>ю религи<strong>о</strong>зную практику с величайшимуп<strong>о</strong>рств<strong>о</strong>м. Ег<strong>о</strong> экстатический <strong>о</strong>пыт значительн<strong>о</strong><strong>о</strong>б<strong>о</strong>гащается, н<strong>о</strong> плачевн<strong>о</strong>е физическ<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние неп<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляет идти дальше. Он страдает черед<strong>о</strong>й нервныхрасстр<strong>о</strong>йств, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые прив<strong>о</strong>дят ег<strong>о</strong> на грань <strong>о</strong>тчаяния.В 1710 г<strong>о</strong>ду <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>сещает <strong>о</strong>тшельника Хакую, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый<strong>о</strong>бучает ег<strong>о</strong> сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бу псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> лечения <strong>о</strong>т такназываем<strong>о</strong>й «<strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й б<strong>о</strong>лезни», с п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щью к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>н в<strong>о</strong>сстанавливает п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>рванн<strong>о</strong>е зд<strong>о</strong>р<strong>о</strong>вье. Путешествуяп<strong>о</strong> стране, <strong>о</strong>н значительн<strong>о</strong> <strong>о</strong>б<strong>о</strong>гащает св<strong>о</strong>й мистический<strong>о</strong>пыт, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый стан<strong>о</strong>вится все б<strong>о</strong>лее зрелым и п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янным.Весть <strong>о</strong> смерти <strong>о</strong>тца заставляет ег<strong>о</strong> вернуться в р<strong>о</strong>днуюдеревню. В 1716 г<strong>о</strong>ду <strong>о</strong>н над<strong>о</strong>лг<strong>о</strong> п<strong>о</strong>селяется в Сёиндзи,неп<strong>о</strong>далеку <strong>о</strong>т св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> места р<strong>о</strong>ждения, в храме,<strong>о</strong>круженн<strong>о</strong>м, как явствует из названия, с<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вым б<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м.Именн<strong>о</strong> здесь начал<strong>о</strong>сь ег<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>е служение. Храмбыл крайне запущен, н<strong>о</strong> п<strong>о</strong>д ег<strong>о</strong> рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м был в<strong>о</strong>сстан<strong>о</strong>влени стал центр<strong>о</strong>м влиятельн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>движения эп<strong>о</strong>хи Т<strong>о</strong>кугава. В храме Мьёсиндзи <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>лучилранг наст<strong>о</strong>ятеля, прав<strong>о</strong> на преемственн<strong>о</strong>сть и имяХакуин, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>славил<strong>о</strong>сь п<strong>о</strong> всей Яп<strong>о</strong>нии. В т<strong>о</strong>время как <strong>о</strong>н занимался благ<strong>о</strong>устр<strong>о</strong>йств<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>винциальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>храма и наставлял скр<strong>о</strong>мных крестьян в мирских и261


дух<strong>о</strong>вных делах, с<strong>о</strong> всей страны к нему т<strong>о</strong>лпами стекалисьученики, стремившиеся найти путь к пр<strong>о</strong>светлению.Нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые из <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> рьяных н<strong>о</strong>вичк<strong>о</strong>в исступленнымслужением д<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дили себя д<strong>о</strong> м<strong>о</strong>гилы. Умудренныйс<strong>о</strong>бственным <strong>о</strong>пыт<strong>о</strong>м, Хакуин учил св<strong>о</strong>ю паству бережн<strong>о</strong>му<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шению к зд<strong>о</strong>р<strong>о</strong>вью и личн<strong>о</strong> лечил нем<strong>о</strong>щных.Ег<strong>о</strong> увещевания п<strong>о</strong>дкреплялись впечатляющим к<strong>о</strong>личеств<strong>о</strong>мм<strong>о</strong>гил тех ученик<strong>о</strong>в, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые <strong>о</strong>стались глухи к с<strong>о</strong>ветамнаставника. Мн<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong> не<strong>о</strong>публик<strong>о</strong>ванных сутр,л<strong>о</strong>снящихся <strong>о</strong>т рук Хакуина, свидетельствуют <strong>о</strong> ег<strong>о</strong> неут<strong>о</strong>мим<strong>о</strong>йтяге к знаниям.Кр<strong>о</strong>ме этих свитк<strong>о</strong>в, с<strong>о</strong>хранились <strong>о</strong>бразцы ег<strong>о</strong> жив<strong>о</strong>писныхи п<strong>о</strong>этических труд<strong>о</strong>в. Мн<strong>о</strong>гие из ег<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>скихкартин являются истинным выражением пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>видения. Огр<strong>о</strong>мные лучащиеся глаза, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые см<strong>о</strong>трятна нас с ег<strong>о</strong> авт<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ртрет<strong>о</strong>в, г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рят <strong>о</strong> глуб<strong>о</strong>чайшей степенипр<strong>о</strong>никн<strong>о</strong>вения в прир<strong>о</strong>ду реальн<strong>о</strong>сти, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую <strong>о</strong>нп<strong>о</strong>стигал в пери<strong>о</strong>ды экстатических с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яний.Хакуин пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжал неустанн<strong>о</strong> трудиться в<strong>о</strong> благ<strong>о</strong> ученик<strong>о</strong>ви пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>г<strong>о</strong> нар<strong>о</strong>да д<strong>о</strong> прекл<strong>о</strong>нных лет. Ег<strong>о</strong> ежег<strong>о</strong>дныелекции привлекали т<strong>о</strong>лпы слушателей. На ег<strong>о</strong> в<strong>о</strong>сьмидесятилетиев Сёиндзи с<strong>о</strong>брались семьс<strong>о</strong>т ученик<strong>о</strong>в,чт<strong>о</strong>бы принять участие в весенних упражнениях. Ег<strong>о</strong>личный авт<strong>о</strong>ритет укрепился за счет мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численныхписаний в стиле кана, пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>м и д<strong>о</strong>ступн<strong>о</strong>м для п<strong>о</strong>ниманиялюдьми низких с<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>вий. В св<strong>о</strong>и трактаты <strong>о</strong>нвключал песни и стихи, с п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щью к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых смысл ег<strong>о</strong>учения стан<strong>о</strong>вился ясным даже для неграм<strong>о</strong>тных. Он т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>валбуддийскую религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>сть и м<strong>о</strong>раль применительн<strong>о</strong>к н<strong>о</strong>рмам п<strong>о</strong>вседневн<strong>о</strong>й жизни и нрав<strong>о</strong>в, внушая п<strong>о</strong>чтениек зап<strong>о</strong>ведям и нап<strong>о</strong>миная <strong>о</strong> д<strong>о</strong>лге кажд<strong>о</strong>г<strong>о</strong> передсемьей и г<strong>о</strong>сударств<strong>о</strong>м. В песне «Пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лка с<strong>о</strong>рняк<strong>о</strong>в» <strong>о</strong>нучит крестьян «к<strong>о</strong>сить» страсти п<strong>о</strong>д к<strong>о</strong>рень, как с<strong>о</strong>рнуютраву. В чист<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нфуцианск<strong>о</strong>м духе <strong>о</strong>н наставляет детейв «Песне сын<strong>о</strong>внег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>чтения»: «Будьте благ<strong>о</strong>дарны р<strong>о</strong>дителям;п<strong>о</strong>мните <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> ребен<strong>о</strong>к п<strong>о</strong>лучает св<strong>о</strong>е тел<strong>о</strong>262


<strong>о</strong>т р<strong>о</strong>дителей». В «Песне старухи, перемалывающей зерн<strong>о</strong>»<strong>о</strong>н сравнивает ее с с<strong>о</strong>знанием, т<strong>о</strong>ждественным Будде,и вкладывает в ее уста следующие сл<strong>о</strong>ва: «Заслуживаетблаг<strong>о</strong>дарн<strong>о</strong>сти благ<strong>о</strong>скл<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>сть небес и земли, жараи х<strong>о</strong>л<strong>о</strong>д, день и н<strong>о</strong>чь, иб<strong>о</strong> эт<strong>о</strong> все, чт<strong>о</strong> не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>».В к<strong>о</strong>нце песни п<strong>о</strong>жилая женщина г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рит: «Если старухах<strong>о</strong>р<strong>о</strong>шеньк<strong>о</strong> п<strong>о</strong>ищет в св<strong>о</strong>ем сердце, т<strong>о</strong> найдет тампуть патриарх<strong>о</strong>в. Уп<strong>о</strong>рствуйте и будьте зд<strong>о</strong>р<strong>о</strong>вы! Стараяженщина п<strong>о</strong>кидает вас». С п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щью св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> ненавязчив<strong>о</strong>г<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>сердечия, св<strong>о</strong>ей искренн<strong>о</strong>сти и религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>рвения Хакуин сумел зав<strong>о</strong>евать сердца пр<strong>о</strong>стых людей ип<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му п<strong>о</strong> праву принадлежит к величайшим религи<strong>о</strong>знымреф<strong>о</strong>рмат<strong>о</strong>рам в ист<strong>о</strong>рии Яп<strong>о</strong>нии.Мистический <strong>о</strong>пытКак и в<strong>о</strong> всех других случаях мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта, <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>епр<strong>о</strong>светление не п<strong>о</strong>ддается т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>ванию и вербальн<strong>о</strong>мувыражению. Однак<strong>о</strong> в т<strong>о</strong> время, как христианские мистикине <strong>о</strong>ставляют надежду <strong>о</strong>бъяснить не<strong>о</strong>бъясним<strong>о</strong>е ивыразить невыразим<strong>о</strong>е, сведения <strong>о</strong> личных переживаниях<strong>дзэн</strong>ских мистик<strong>о</strong>в <strong>о</strong>стаются крайне скудными. Обычн<strong>о</strong>к<strong>о</strong>аны <strong>о</strong>граничиваются пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>й к<strong>о</strong>нстатацией: «...и <strong>о</strong>н д<strong>о</strong>стигпр<strong>о</strong>светления». В лучшем случае результат так<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>пыта ф<strong>о</strong>рмулируется неск<strong>о</strong>лькими сл<strong>о</strong>вами, такими, как«ясн<strong>о</strong>сть дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> видения», «чувств<strong>о</strong> <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждения» или«<strong>о</strong>щущение вселенск<strong>о</strong>й силы». Н<strong>о</strong> п<strong>о</strong> п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду всег<strong>о</strong>, в чемс<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ит суть пр<strong>о</strong>светления, хранится м<strong>о</strong>лчание. Как правил<strong>о</strong>,не уп<strong>о</strong>минаются и шаги, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые следует предпринятьна пути к Пр<strong>о</strong>светлению. Именн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му трудн<strong>о</strong>пере<strong>о</strong>ценить значим<strong>о</strong>сть труд<strong>о</strong>в Хакуина, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых <strong>о</strong>нп<strong>о</strong>др<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> <strong>о</strong>станавливается на св<strong>о</strong>их внутренних переживаниях.В св<strong>о</strong>их писаниях <strong>о</strong>н част<strong>о</strong> ссылается на личный<strong>о</strong>пыт, и, прекрасн<strong>о</strong> зная псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическую п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>плеку эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>цесса, преуспевает в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong>бы <strong>о</strong>блечь в сл<strong>о</strong>ва «не-263


изречим<strong>о</strong>е». В нашем исслед<strong>о</strong>вании мы рассм<strong>о</strong>трим ег<strong>о</strong>главный <strong>о</strong>тчет из третьей книги «Оратэгама», с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ящей изнеск<strong>о</strong>льких насыщенных эпист<strong>о</strong>лярных трактат<strong>о</strong>в.Как уже уп<strong>о</strong>минал<strong>о</strong>сь, Хакуин испытал перв<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>светлениев м<strong>о</strong>мент дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> кризиса, п<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>чтениирассказа <strong>о</strong> трагическ<strong>о</strong>й к<strong>о</strong>нчине китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наставникаЙен-д<strong>о</strong>у. К<strong>о</strong>гда грабители убивали наставника, ег<strong>о</strong> ск<strong>о</strong>рбныйи п<strong>о</strong>лный <strong>о</strong>тчаяния крик был слышен за мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>миль. Пр<strong>о</strong>читав <strong>о</strong>б эт<strong>о</strong>м <strong>о</strong>бст<strong>о</strong>ятельстве, м<strong>о</strong>л<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й Хакуинпал дух<strong>о</strong>м: «Если наставнику так<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ур<strong>о</strong>вня, как Йенд<strong>о</strong>у,был уг<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ван ст<strong>о</strong>ль жалкий жребий, т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>ку в<strong>дзэн</strong>? Как в так<strong>о</strong>м случае м<strong>о</strong>жет люб<strong>о</strong>й друг<strong>о</strong>й чел<strong>о</strong>векнадеяться на т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> ему удастся избежать адских мук?Не является ли Зак<strong>о</strong>н Будды л<strong>о</strong>жным?» В течение неск<strong>о</strong>лькихдней <strong>о</strong>н не вставал с<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> л<strong>о</strong>жа и <strong>о</strong>тказывалсяпринимать пищу — так велика была ег<strong>о</strong> ск<strong>о</strong>рбь.Утратив надежду на спасение, <strong>о</strong>н был г<strong>о</strong>т<strong>о</strong>в <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>ситьсяк <strong>о</strong>бразам Будды и сутрам как к ненужн<strong>о</strong>му хламу.Чт<strong>о</strong>бы ут<strong>о</strong>лить печаль, Хакуин решил с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>читьсв<strong>о</strong>и усилия на изучении светск<strong>о</strong>й литературы. Однак<strong>о</strong>бесп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йный характер не п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>лил ему прекратить п<strong>о</strong>искиистины. Нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>зрение наступил<strong>о</strong> три г<strong>о</strong>даспустя, в<strong>о</strong> время <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й медитации в деревенск<strong>о</strong>м храмев пр<strong>о</strong>винции Васака. Затем <strong>о</strong>н <strong>о</strong>тправился на <strong>о</strong>стр<strong>о</strong>вСик<strong>о</strong>ку, где стал с<strong>о</strong>вмещать чтение сутр с практик<strong>о</strong>йк<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в. День и н<strong>о</strong>чь <strong>о</strong>н медитир<strong>о</strong>вал на «пуст<strong>о</strong>ту» п<strong>о</strong>мет<strong>о</strong>дике наставника Ча<strong>о</strong>-ч<strong>о</strong>у. Эта техника представляетс<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й знаменит<strong>о</strong>е перв<strong>о</strong>е упражнение из сб<strong>о</strong>рника к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в«У-мэнь-куан». Несм<strong>о</strong>тря на беспрестанные усилия,<strong>о</strong>н не см<strong>о</strong>г д<strong>о</strong>стичь <strong>о</strong>динак<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ур<strong>о</strong>вня с<strong>о</strong>знания в<strong>о</strong> снеи в б<strong>о</strong>дрствующем с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии. Причин<strong>о</strong>й св<strong>о</strong>ей неудачи<strong>о</strong>н п<strong>о</strong>считал <strong>о</strong>тсутствие внутренней чист<strong>о</strong>ты. Н<strong>о</strong> вск<strong>о</strong>ре<strong>о</strong>н д<strong>о</strong>стиг-таки перв<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е <strong>о</strong>писываетследующим <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м:«К<strong>о</strong>гда настала весна м<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> двадцать четверт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> г<strong>о</strong>да,я пребывал в храме Эйгандзи, чт<strong>о</strong> в пр<strong>о</strong>винции Этиг<strong>о</strong>,264


где усердн<strong>о</strong> практик<strong>о</strong>вал <strong>дзэн</strong>. Я не спал ни днем нин<strong>о</strong>чью и забывал <strong>о</strong>б <strong>о</strong>тдыхе и пище. Не<strong>о</strong>жиданн<strong>о</strong> меня<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лел<strong>о</strong> Велик<strong>о</strong>е С<strong>о</strong>мнение. Я п<strong>о</strong>чувств<strong>о</strong>вал, будт<strong>о</strong> замерзаюна леднике пр<strong>о</strong>тяженн<strong>о</strong>стью в тысячи миль. М<strong>о</strong>юдушу зап<strong>о</strong>лнила исключительная чист<strong>о</strong>та. Я не м<strong>о</strong>г идтини вперед, ни назад. Казал<strong>о</strong>сь, чт<strong>о</strong> я утратил память ип<strong>о</strong>мнил лишь <strong>о</strong>дн<strong>о</strong> сл<strong>о</strong>в<strong>о</strong> — «пуст<strong>о</strong>та». В<strong>о</strong> время лекциия слышал <strong>о</strong>бъяснения наставника, н<strong>о</strong> мне казал<strong>о</strong>сь, чт<strong>о</strong>я слышу разг<strong>о</strong>в<strong>о</strong>р в удаленн<strong>о</strong>м зале для медитации. П<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ймне казал<strong>о</strong>сь, чт<strong>о</strong> я парю в в<strong>о</strong>здухе. Эт<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яниепр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжал<strong>о</strong>сь неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> дней, п<strong>о</strong>ка <strong>о</strong>днажды н<strong>о</strong>чью,услышав звук храм<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к<strong>о</strong>л<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ла, я не испытал пре<strong>о</strong>бражение.Эт<strong>о</strong> был<strong>о</strong> п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> падению глыбы льда или низвержениюледян<strong>о</strong>й башни. П<strong>о</strong>сле внезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>бужденияя пришел в чувств<strong>о</strong> и <strong>о</strong>щутил себя п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бным наставникуЙен-д<strong>о</strong>у, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый не испытывал страдания в<strong>о</strong> все тривремени (в пр<strong>о</strong>шл<strong>о</strong>м, наст<strong>о</strong>ящем и будущем). Все былыес<strong>о</strong>мнения <strong>о</strong>тступили и растаяли п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> льду. В<strong>о</strong> весьг<strong>о</strong>л<strong>о</strong>с я в<strong>о</strong>скликнул: «В<strong>о</strong>схитительн<strong>о</strong>, велик<strong>о</strong>лепн<strong>о</strong>!» Мыне д<strong>о</strong>лжны избегать цикла жизни и смерти, и п<strong>о</strong>сле пр<strong>о</strong>светлениянам не нужн<strong>о</strong> прилагать усилий. Семьс<strong>о</strong>т к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>вне ст<strong>о</strong>ят т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>бы искать на них <strong>о</strong>тветы. М<strong>о</strong>яг<strong>о</strong>рд<strong>о</strong>сть в<strong>о</strong>звышалась п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> г<strong>о</strong>ре, а дух<strong>о</strong>вный п<strong>о</strong>дъемзахлестывал как нав<strong>о</strong>днение. Для себя я решил, чт<strong>о</strong> ст<strong>о</strong>львнезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>рыва никт<strong>о</strong> не испытывал в течение п<strong>о</strong>следнихдвух или трех век<strong>о</strong>в — наст<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> сильным былм<strong>о</strong>й в<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>рг. В так<strong>о</strong>м предразмышлении я <strong>о</strong>тправился вСинан<strong>о</strong>».В эт<strong>о</strong>м <strong>о</strong>писании <strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>слеживаются двефазы психическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>цесса. В практике к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в вначалед<strong>о</strong>стигается с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние крайнег<strong>о</strong> психическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> напряжения,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е Хакуин <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значает как «Велик<strong>о</strong>е С<strong>о</strong>мнение».С<strong>о</strong>знание д<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дится д<strong>о</strong> «т<strong>о</strong>чки кипения», к<strong>о</strong>гда умб<strong>о</strong>лее не в с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии выдерживать п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бную нагрузку.Напряжение трансф<strong>о</strong>рмируется в экстатическ<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>я-265


ние, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е Хакуин выражает метаф<strong>о</strong>рически. Пр<strong>о</strong>рывприн<strong>о</strong>сит <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждение, чист<strong>о</strong>ту и рад<strong>о</strong>сть.Убежденный в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н д<strong>о</strong>стиг пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния,Хакуин спешит с<strong>о</strong><strong>о</strong>бщить рад<strong>о</strong>стную весть Этану,престарел<strong>о</strong>му <strong>о</strong>тшельнику из Сёдзуан в <strong>о</strong>круге Синан<strong>о</strong>.Наставник принимает ег<strong>о</strong>, и ученик, рассчитываяна п<strong>о</strong>хвалу, рассказывает <strong>о</strong> св<strong>о</strong>их впечатлениях и передаетему стихи, п<strong>о</strong>священные <strong>о</strong>пыту пр<strong>о</strong>светления. Далееследует <strong>о</strong>дна из <strong>о</strong>ригинальных, грубых и п<strong>о</strong>лных«черн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>» юм<strong>о</strong>ра сцен, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыми славилась <strong>дзэн</strong>скаятрадиция с<strong>о</strong> времен великих наставник<strong>о</strong>в эп<strong>о</strong>хи Тан.Мастер Этан берет в левую руку свит<strong>о</strong>к с<strong>о</strong> стихами иг<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рит: «Эт<strong>о</strong>му ты научился. Эт<strong>о</strong> — тв<strong>о</strong>е те<strong>о</strong>ретическ<strong>о</strong>езнание. А теперь п<strong>о</strong>кажи мне св<strong>о</strong>е интуитивн<strong>о</strong>е видение,св<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>светление». Одн<strong>о</strong>временн<strong>о</strong> <strong>о</strong>н пр<strong>о</strong>тягиваетнавстречу ученику св<strong>о</strong>ю правую руку.Хакуин уп<strong>о</strong>рн<strong>о</strong> <strong>о</strong>трицает справедлив<strong>о</strong>сть приг<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ранаставника п<strong>о</strong> п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду нес<strong>о</strong>вершенства ег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления.Далее следует <strong>о</strong>страя сл<strong>о</strong>весная перепалка, в к<strong>о</strong>нце к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>йстарый м<strong>о</strong>нах, выкручивая н<strong>о</strong>с Хакуину, приг<strong>о</strong>варивает:«Ты — жалк<strong>о</strong>е <strong>о</strong>тр<strong>о</strong>дье дьяв<strong>о</strong>ла в темнице!»В ит<strong>о</strong>ге Хакуин, пытаясь смирить г<strong>о</strong>рдыню, спрашивает<strong>о</strong> причинах, п<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым наставник счел ег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светлениенес<strong>о</strong>вершенным, и престарелый учитель, в духе к<strong>о</strong>ана,рассказывает ист<strong>о</strong>рию <strong>о</strong> смерти китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наставникаНань-цюяня. Хакуин не слушает ег<strong>о</strong> и с<strong>о</strong>бирается уйтив<strong>о</strong>св<strong>о</strong>яси. Наставник <strong>о</strong>станавливает стр<strong>о</strong>птив<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и вн<strong>о</strong>вь<strong>о</strong>сыпает бранью, приг<strong>о</strong>варивая: «Ты — жалк<strong>о</strong>е <strong>о</strong>тр<strong>о</strong>дье дьяв<strong>о</strong>лав темнице!» На эт<strong>о</strong>й «<strong>о</strong>птимистическ<strong>о</strong>й» н<strong>о</strong>те беседазаканчивается.Хакуин не <strong>о</strong>ставляет практику. П<strong>о</strong>-видим<strong>о</strong>му, непрекл<strong>о</strong>ннаястр<strong>о</strong>г<strong>о</strong>сть выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> старика заставилаег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжить п<strong>о</strong>иск. Как м<strong>о</strong>г <strong>о</strong>н бр<strong>о</strong>сить дел<strong>о</strong>, пр<strong>о</strong>йдялишь п<strong>о</strong>лпути? Следующие стр<strong>о</strong>ки свидетельствуют <strong>о</strong> безжал<strong>о</strong>стныхиспытаниях, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые были суждены Хакуину.Он пишет:266


«Однажды вечер<strong>о</strong>м наставник пр<strong>о</strong>хлаждался на веранде.Я вн<strong>о</strong>вь принес ему св<strong>о</strong>и стихи, п<strong>о</strong>священныепр<strong>о</strong>светлению, и <strong>о</strong>н заявил: «Неразбериха и бессмыслица!»Я, дразня ег<strong>о</strong>, также выкрикнул: «Неразбериха ибессмыслица!» Он схватил меня, нанес мне двадцать илитридцать удар<strong>о</strong>в кулак<strong>о</strong>м и вышвырнул с веранды. Эт<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>из<strong>о</strong>шл<strong>о</strong> вечер<strong>о</strong>м 4 мая, сразу п<strong>о</strong>сле сез<strong>о</strong>на д<strong>о</strong>ждей.Я упал в грязь, п<strong>о</strong>чти п<strong>о</strong>терял с<strong>о</strong>знание, и все м<strong>о</strong>и мыслиулетучились. Я не м<strong>о</strong>г шевельнуть ни н<strong>о</strong>г<strong>о</strong>й, ни рук<strong>о</strong>й.А наставник ст<strong>о</strong>ял на веранде и гр<strong>о</strong>мк<strong>о</strong> х<strong>о</strong>х<strong>о</strong>тал.Как т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> я пришел в себя и п<strong>о</strong>днялся, я п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нилсяему. Все м<strong>о</strong>е тел<strong>о</strong> п<strong>о</strong>крыл<strong>о</strong>сь крупными каплями п<strong>о</strong>та.В<strong>о</strong> весь г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>с наставник в<strong>о</strong>скликнул: «Эт<strong>о</strong> — жалк<strong>о</strong>е <strong>о</strong>тр<strong>о</strong>дьедьяв<strong>о</strong>ла в темнице!» Вслед за тем я еще усерднее,чем прежде, стал изучать к<strong>о</strong>ан <strong>о</strong> смерти Нань-цюяня,<strong>о</strong>тказавшись <strong>о</strong>т сна и пищи».В жизни Хакуина наступает п<strong>о</strong>следний этап изнурительн<strong>о</strong>йи жестк<strong>о</strong>й практики ученичества. Он д<strong>о</strong>стиг нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong>ур<strong>о</strong>вня пр<strong>о</strong>светления, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый, впр<strong>о</strong>чем, не уд<strong>о</strong>влетв<strong>о</strong>рилег<strong>о</strong> наставника Этана. Раз за раз<strong>о</strong>м <strong>о</strong>н слышит<strong>о</strong>ск<strong>о</strong>рбительн<strong>о</strong>е замечание п<strong>о</strong> п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду «дьяв<strong>о</strong>льск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>тр<strong>о</strong>дьяв темнице», к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е смутн<strong>о</strong> указывает на причину нес<strong>о</strong>вершенстваег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> дьяв<strong>о</strong>лу в темницеразум без знания заключен в узилище с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> эг<strong>о</strong>.Хакуин бьется как рыба <strong>о</strong>б лед и, к<strong>о</strong>гда ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>пытки <strong>о</strong>стаютсябезрезультатными, втайне решает п<strong>о</strong>кинуть <strong>о</strong>бительи испытать судьбу в друг<strong>о</strong>м месте. Перемена пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дит вт<strong>о</strong>т м<strong>о</strong>мент, к<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>н пр<strong>о</strong>сит п<strong>о</strong>даяние в с<strong>о</strong>седней деревне.В св<strong>о</strong>ей авт<strong>о</strong>би<strong>о</strong>графии, «Ицу-мадэ-ryca», Хакуин п<strong>о</strong>др<strong>о</strong>бн<strong>о</strong><strong>о</strong>писывает эт<strong>о</strong> с<strong>о</strong>бытие:«На следующее утр<strong>о</strong> я взял чашу для п<strong>о</strong>даяний и снарастающим бесп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йств<strong>о</strong>м <strong>о</strong>тправился в деревню в<strong>о</strong>круге Иияма, где стал пр<strong>о</strong>сить мил<strong>о</strong>стыню. Однак<strong>о</strong> я нем<strong>о</strong>г расслабиться и все время думал <strong>о</strong> к<strong>о</strong>ане. П<strong>о</strong>груженныйи с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ченный, я ст<strong>о</strong>ял на углу д<strong>о</strong>ма. Из д<strong>о</strong>мараздался чей-т<strong>о</strong> г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>с: «Пр<strong>о</strong>валивай <strong>о</strong>тсюда, пр<strong>о</strong>вали-267


вай!» Н<strong>о</strong> я не слышал <strong>о</strong>крика. Разъяренный х<strong>о</strong>зяин д<strong>о</strong>масхватил метлу и, размахнувшись, треснул меня п<strong>о</strong> г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>веи затем стал меня избивать. М<strong>о</strong>я шапка п<strong>о</strong>рвалась, асам я упал на землю. П<strong>о</strong>теряв с<strong>о</strong>знание, я лежал неп<strong>о</strong>движн<strong>о</strong>,как мертвец. На шум выбежали с<strong>о</strong>седи. «Эт<strong>о</strong>лишь мелк<strong>о</strong>е нед<strong>о</strong>разумение», — заявил х<strong>о</strong>зяин и, п<strong>о</strong>терявк<strong>о</strong> мне всякий интерес, захл<strong>о</strong>пнул дверь.Три или четыре пр<strong>о</strong>х<strong>о</strong>жих заинтерес<strong>о</strong>вались пр<strong>о</strong>исшедшими спр<strong>о</strong>сили, чт<strong>о</strong> случил<strong>о</strong>сь. Я пришел в себя и<strong>о</strong>ткрыл глаза. Все еще п<strong>о</strong>груженный в трудный к<strong>о</strong>ан, япр<strong>о</strong>ник д<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> к<strong>о</strong>рней и п<strong>о</strong>стиг ег<strong>о</strong> суть, суть к<strong>о</strong>ана, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>раяд<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> уск<strong>о</strong>льзала <strong>о</strong>т меня, и м<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>знание п<strong>о</strong>сетил<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>светление. Ликуя, я хл<strong>о</strong>пнул в лад<strong>о</strong>ши и гр<strong>о</strong>мк<strong>о</strong>рассмеялся. Пр<strong>о</strong>х<strong>о</strong>жие с трев<strong>о</strong>г<strong>о</strong>й заб<strong>о</strong>рм<strong>о</strong>тали: «Безумныйб<strong>о</strong>нза! Безумный б<strong>о</strong>нза!» Зеваки п<strong>о</strong>спешили в<strong>о</strong>св<strong>о</strong>яси,<strong>о</strong>ставив меня в п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>е. Я встал, <strong>о</strong>тряхнул <strong>о</strong>дежду ив<strong>о</strong>друзил на г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ву п<strong>о</strong>рванную шапку.Пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжая смеяться, я медленн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>брел в ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ну <strong>о</strong>бители.П<strong>о</strong> д<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ге встретил старика, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый пригласилменя в св<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>м с<strong>о</strong> сл<strong>о</strong>вами: «П<strong>о</strong>чтенный б<strong>о</strong>нза был какмертвый». Я улыбнулся и пр<strong>о</strong>м<strong>о</strong>лчал. Он уг<strong>о</strong>стил менярис<strong>о</strong>м и чаем, и я <strong>о</strong>тправился д<strong>о</strong>м<strong>о</strong>й. К в<strong>о</strong>р<strong>о</strong>там <strong>о</strong>бителипришел с улыбк<strong>о</strong>й на устах и вне себя <strong>о</strong>т счастья. Ст<strong>о</strong>явшийна веранде наставник уставился на меня и приказал:«Г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ри же! Чему ты радуешься?» Я приблизился к нему иизл<strong>о</strong>жил все с<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>й пр<strong>о</strong>исшедшее. Он шлепнул меня п<strong>о</strong>спине св<strong>о</strong>им веер<strong>о</strong>м ».Наставник Этан п<strong>о</strong>дтвердил пр<strong>о</strong>светление св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> ученикаи убедил ег<strong>о</strong> в не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>сти пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжать дальнейшеес<strong>о</strong>вершенств<strong>о</strong>вание. В книге «Оратэгама» Хакуинтакже вкратце <strong>о</strong>писывает эт<strong>о</strong>т эпиз<strong>о</strong>д и <strong>о</strong>тмечает, чт<strong>о</strong>с тех п<strong>о</strong>р наставник перестал называть ег<strong>о</strong> «<strong>о</strong>тр<strong>о</strong>дьемдьяв<strong>о</strong>ла в темнице». К эт<strong>о</strong>му м<strong>о</strong>менту <strong>о</strong>н уже д<strong>о</strong>стигп<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления.С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> «Оратэгама» был<strong>о</strong> еще два или три м<strong>о</strong>мента,к<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>н испытал пр<strong>о</strong>светление, х<strong>о</strong>тя эт<strong>о</strong>т <strong>о</strong>пыт и268


трудн<strong>о</strong> <strong>о</strong>бъяснить сл<strong>о</strong>вами. Ег<strong>о</strong> впечатления нап<strong>о</strong>миналистранствие в призрачн<strong>о</strong>м свете. Оправившись <strong>о</strong>т серьезн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>заб<strong>о</strong>левания легких и нервн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> расстр<strong>о</strong>йства, <strong>о</strong>нв<strong>о</strong>з<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>вил св<strong>о</strong>и мистические <strong>о</strong>пыты. В заключительн<strong>о</strong>йчасти «Ясэн Канна» <strong>о</strong>н пишет:«Я не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> вызд<strong>о</strong>р<strong>о</strong>вел, н<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стиг такие глубины, вк<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые трудн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>верить, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые трудн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>никнуть,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые трудн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>нять, к к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым трудн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дступить, кк<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рым прежде я не м<strong>о</strong>г прик<strong>о</strong>снуться ни рук<strong>о</strong>й, нин<strong>о</strong>г<strong>о</strong>й, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые не м<strong>о</strong>г в<strong>о</strong>нзиться зубами, — и я п<strong>о</strong>стигих в <strong>о</strong>дн<strong>о</strong> мгн<strong>о</strong>вение, пр<strong>о</strong>никая д<strong>о</strong> их к<strong>о</strong>рней и сам<strong>о</strong>г<strong>о</strong>дна. Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, я испытал Великую Рад<strong>о</strong>сть шестьили семь раз, не считая бесчисленных менее ярких <strong>о</strong>заренийи рад<strong>о</strong>стей, и я не <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знавал, чт<strong>о</strong> танцую ».Б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>др<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>т <strong>о</strong>пыт Хакуин <strong>о</strong>писывает в третьейкниге «Оратэгама». Однажды <strong>о</strong>н с уп<strong>о</strong>ением читалстих<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рение китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наставника Си-кэна. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>лучу с<strong>о</strong>лнца, <strong>о</strong>свещающему н<strong>о</strong>чную д<strong>о</strong>р<strong>о</strong>гу, свет к<strong>о</strong>снулсяег<strong>о</strong> души. В исступлении <strong>о</strong>н рад<strong>о</strong>стн<strong>о</strong> вскрикнул.Мгн<strong>о</strong>вение спустя <strong>о</strong>н <strong>о</strong>чутился п<strong>о</strong>д д<strong>о</strong>ждем неп<strong>о</strong>далеку<strong>о</strong>т Исэ. Д<strong>о</strong>ждь лил как из ведра, и вск<strong>о</strong>ре в<strong>о</strong>да д<strong>о</strong>стиглаег<strong>о</strong> к<strong>о</strong>лен. Он вдруг п<strong>о</strong>нял глубинн<strong>о</strong>е значение недавн<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>читанных стих<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рений Си-кэна. Он пришел в так<strong>о</strong>йв<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>рг, чт<strong>о</strong> не уст<strong>о</strong>ял и упал в в<strong>о</strong>ду. Удивленныйпр<strong>о</strong>х<strong>о</strong>жий п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>г ему п<strong>о</strong>дняться на н<strong>о</strong>ги. Смех Хакуинабыл ст<strong>о</strong>ль рад<strong>о</strong>стным и беззаб<strong>о</strong>тным, чт<strong>о</strong> друг<strong>о</strong>й пр<strong>о</strong>х<strong>о</strong>жийпринял ег<strong>о</strong> за сумасшедшег<strong>о</strong>. В следующем эпиз<strong>о</strong>де<strong>о</strong>н медитир<strong>о</strong>вал зимней н<strong>о</strong>чью в <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>м зале деревенск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>храма. Звук падающег<strong>о</strong> снаружи снега привел ег<strong>о</strong>в с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние пр<strong>о</strong>светления. В других случаях, путешествуяв <strong>о</strong>крестн<strong>о</strong>стях Мин<strong>о</strong>, <strong>о</strong>н испытал череду экстатическихс<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яний, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые прев<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дили весь предыдущий<strong>о</strong>пыт.В этих эпиз<strong>о</strong>дах Хакуин предстает как чел<strong>о</strong>век, п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong>испытывающий т<strong>о</strong> или ин<strong>о</strong>е экстатическ<strong>о</strong>е или исступленн<strong>о</strong>ес<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние. Пр<strong>о</strong>светление настигает ег<strong>о</strong> в<strong>о</strong>269


время пр<strong>о</strong>гулки, неп<strong>о</strong>движн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> бдения или медитации.В<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>рг т<strong>о</strong> и дел<strong>о</strong> внезапн<strong>о</strong> <strong>о</strong>хватывает ег<strong>о</strong> душу. В ег<strong>о</strong>писаниях п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>является сл<strong>о</strong>в<strong>о</strong> «<strong>о</strong>б<strong>о</strong>эдзу», к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ем<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> перевести как «не<strong>о</strong>жиданн<strong>о</strong>» или «бесс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>».В пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии <strong>о</strong>н пребывает какбы вне себя. Неизмерим<strong>о</strong>е лик<strong>о</strong>вание переп<strong>о</strong>лняет ег<strong>о</strong>сердце и пр<strong>о</strong>является в непр<strong>о</strong>изв<strong>о</strong>льных криках и сп<strong>о</strong>нтанн<strong>о</strong>мтанце. Интенсивн<strong>о</strong>сть этих переживаний быларазн<strong>о</strong>й, н<strong>о</strong> всякий раз Хакуин не уставал изумляться велик<strong>о</strong>йсиле, в<strong>о</strong>влекавшей ег<strong>о</strong> в мистический <strong>о</strong>пыт. Одиниз пр<strong>о</strong>исшедших с ним эпиз<strong>о</strong>д<strong>о</strong>в Хакуин считает весьмане<strong>о</strong>бычным. В т<strong>о</strong> время как в других случаях превалир<strong>о</strong>валэм<strong>о</strong>ци<strong>о</strong>нальный аспект, эт<strong>о</strong>т <strong>о</strong>пыт п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>г д<strong>о</strong>стигнутьвысшег<strong>о</strong> ур<strong>о</strong>вня п<strong>о</strong>нимания. В<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>, <strong>о</strong>писание эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong>случая является редчайшим и в т<strong>о</strong> же время наиб<strong>о</strong>леес<strong>о</strong>держательным:«В в<strong>о</strong>зрасте тридцати двух лет я пр<strong>о</strong>живал в п<strong>о</strong>луразрушенн<strong>о</strong>мхраме. Однажды н<strong>о</strong>чью я увидел с<strong>о</strong>н, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ммать передавала мне фи<strong>о</strong>лет<strong>о</strong>вую ризу. Прип<strong>о</strong>днявэт<strong>о</strong> <strong>о</strong>деяние, я <strong>о</strong>щутил в рукавах ризы б<strong>о</strong>льшую тяжестьи <strong>о</strong>бнаружил в кажд<strong>о</strong>м из них п<strong>о</strong> древнему зеркалу, диаметр<strong>о</strong>м<strong>о</strong>т пяти д<strong>о</strong> шести дюйм<strong>о</strong>в. Отражение прав<strong>о</strong>г<strong>о</strong>зеркала глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>никл<strong>о</strong> в м<strong>о</strong>е сердце. М<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>знание,г<strong>о</strong>ры и реки, и даже вся земля стали кристальн<strong>о</strong> чистымии безд<strong>о</strong>нными. П<strong>о</strong> п<strong>о</strong>верхн<strong>о</strong>сти лев<strong>о</strong>г<strong>о</strong> зеркала светраспр<strong>о</strong>странялся равн<strong>о</strong>мерн<strong>о</strong>, и <strong>о</strong>н<strong>о</strong> нап<strong>о</strong>минал<strong>о</strong> н<strong>о</strong>вуюкастрюлю с ручк<strong>о</strong>й, не зак<strong>о</strong>пченную <strong>о</strong>гнем <strong>о</strong>чага. Не<strong>о</strong>жиданн<strong>о</strong>лев<strong>о</strong>е зеркал<strong>о</strong> <strong>о</strong>тразил<strong>о</strong> луч, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый в милли<strong>о</strong>нраз превышал ярк<strong>о</strong>сть света, <strong>о</strong>траженн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> правымзеркал<strong>о</strong>м. Все вещи предстали пред<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>ль же <strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong>,как зеркальн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>тражение м<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> лица. Впервыея п<strong>о</strong>нял значение сл<strong>о</strong>в <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> «пр<strong>о</strong>светленный с<strong>о</strong>зерцаетприр<strong>о</strong>ду Будды с<strong>о</strong>бственным <strong>о</strong>к<strong>о</strong>м».Описанн<strong>о</strong>е выше мистическ<strong>о</strong>е переживание начинается<strong>о</strong>писанием сна, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый затем перех<strong>о</strong>дит в б<strong>о</strong>дрствующеес<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние, <strong>о</strong>тличающееся исключительн<strong>о</strong>й степе-270


нью <strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong>сти зрительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>сприятия. Мать, фи<strong>о</strong>лет<strong>о</strong>ваяриза м<strong>о</strong>наха, два зеркала — все эти элементымистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> видения имеют <strong>о</strong>гр<strong>о</strong>мн<strong>о</strong>е значение длядух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта Хакуина. В безграничн<strong>о</strong>м свет<strong>о</strong>в<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ке<strong>о</strong>н зрит прир<strong>о</strong>ду всех вещей, т<strong>о</strong> есть д<strong>о</strong>стигает так<strong>о</strong>г<strong>о</strong>ур<strong>о</strong>вня видения, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> предп<strong>о</strong>сылкамбуддийск<strong>о</strong>й веры <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>нимает как с<strong>о</strong>зерцание с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>тражения, т<strong>о</strong>ждественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> прир<strong>о</strong>де Будды.Не указывая к<strong>о</strong>нкретных дат, Хакуин рассказывает и<strong>о</strong> других случаях интуитивн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стижения. Однажды,читая сб<strong>о</strong>рник к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в «Би-янь-лу», <strong>о</strong>н интуитивн<strong>о</strong> нашелразгадку <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> из к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в, смысл к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> преждепредставлялся ему с<strong>о</strong>всем иным. К<strong>о</strong>гда ему исп<strong>о</strong>лнилсяс<strong>о</strong>р<strong>о</strong>к <strong>о</strong>дин г<strong>о</strong>д, <strong>о</strong>н д<strong>о</strong>стиг <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> из самых главных пр<strong>о</strong>светленийв св<strong>о</strong>ей жизни. Осенним вечер<strong>о</strong>м <strong>о</strong>н читал«Сутру л<strong>о</strong>т<strong>о</strong>са». Внезапн<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> занятие был<strong>о</strong> прерван<strong>о</strong>жужжанием насек<strong>о</strong>м<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, и <strong>о</strong>н <strong>о</strong>брел н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>нимание:«Мгн<strong>о</strong>венн<strong>о</strong> я узрел с<strong>о</strong>кр<strong>о</strong>венную тайну [сутры] и пре<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лелбарьеры всех былых с<strong>о</strong>мнений. Я п<strong>о</strong>стиг <strong>о</strong>шиб<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>стьм<strong>о</strong>их предыдущих <strong>о</strong>зарений. Не<strong>о</strong>жиданн<strong>о</strong> для себясам<strong>о</strong>г<strong>о</strong> я вскрикнул и заплакал. Следует п<strong>о</strong>мнить <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong>практика <strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>тнюдь не легка».Лишь п<strong>о</strong> д<strong>о</strong>стижении эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> «зрел<strong>о</strong>г<strong>о</strong>» пр<strong>о</strong>светленияХакуин увер<strong>о</strong>вал в т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н вп<strong>о</strong>лне п<strong>о</strong>нял сл<strong>о</strong>ва стар<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м<strong>о</strong>наха из храма Сёдзуан.Из <strong>о</strong>тчет<strong>о</strong>в Хакуина м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> сделать выв<strong>о</strong>д <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong><strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>светление предп<strong>о</strong>лагает разные ур<strong>о</strong>вни истепени. С<strong>о</strong>временные <strong>дзэн</strong>ские наставники пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дятразличие между ранним и незрелым пр<strong>о</strong>светлением, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ес<strong>о</strong> временем м<strong>о</strong>жет быть утрачен<strong>о</strong>, и <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательнымур<strong>о</strong>внем, на к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м д<strong>о</strong>стигается п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>светление.Впр<strong>о</strong>чем, <strong>о</strong>ни не спешат п<strong>о</strong>делиться св<strong>о</strong>им<strong>о</strong>пыт<strong>о</strong>м, даже в тех случаях, к<strong>о</strong>гда их мнения расх<strong>о</strong>дятся.С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тчетам Хакуина незрелые стадии пр<strong>о</strong>светленияхарактеризуются пре<strong>о</strong>бладанием эм<strong>о</strong>ци<strong>о</strong>нальныхэлемент<strong>о</strong>в, а именн<strong>о</strong> степенью с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ченн<strong>о</strong>сти и эк-271


статическими с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яниями, в т<strong>о</strong> время как зрелый мистический<strong>о</strong>пыт предп<strong>о</strong>лагает наличие глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>г<strong>о</strong> интуитивн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>п<strong>о</strong>стижения. П<strong>о</strong>днимаясь на высшие ур<strong>о</strong>вни,<strong>о</strong>н п<strong>о</strong>стигал нес<strong>о</strong>вершенств<strong>о</strong> и <strong>о</strong>шиб<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>сть св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> предыдущег<strong>о</strong><strong>о</strong>пыта. Т<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>пределение и характеристикиразных этап<strong>о</strong>в <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления м<strong>о</strong>гут в значительн<strong>о</strong>ймере <strong>о</strong>блегчить п<strong>о</strong>нимание натуралистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>мистицизма.Велик<strong>о</strong>е С<strong>о</strong>мнение и Велик<strong>о</strong>е Пр<strong>о</strong>светлениеТе<strong>о</strong>ретические выкладки учения Хакуина <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>Пути Пр<strong>о</strong>светления <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ваны на ег<strong>о</strong> личн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>пыте,равн<strong>о</strong> как и на <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>м натурализме. Эти два элементатесн<strong>о</strong> взаим<strong>о</strong>связаны. Хакуин т<strong>о</strong>лкует св<strong>о</strong>й <strong>о</strong>пыт в к<strong>о</strong>нтекстебуддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мир<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ззрения, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е <strong>о</strong>н реализуетв практике и личных мистических впечатлениях. Длянег<strong>о</strong> буддизм представляет м<strong>о</strong>нистическую т<strong>о</strong>чку зрения.В к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>м счете так<strong>о</strong>выми являются не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> д<strong>о</strong>ктриныбуддийских шк<strong>о</strong>л, н<strong>о</strong> и учения да<strong>о</strong>с<strong>о</strong>в и к<strong>о</strong>нфуцианцев.Главн<strong>о</strong>й идеей «Сутры л<strong>о</strong>т<strong>о</strong>са», превыше всег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>читаем<strong>о</strong>йпредставителями шк<strong>о</strong>л Тэндай и Нитирэн,является не ст<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ставление Б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>й К<strong>о</strong>лесницыдвум другим, ск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> <strong>о</strong>ткр<strong>о</strong>вение с<strong>о</strong>знания Будды,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е в других религиях <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значается как Абс<strong>о</strong>лют.Т<strong>о</strong>чн<strong>о</strong> так же Чистая земля Амиды п<strong>о</strong> б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>му счетут<strong>о</strong>ждественна истинн<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>де чел<strong>о</strong>века и к<strong>о</strong>смическ<strong>о</strong>мутелу Будды. Хакуин пр<strong>о</strong>являл безграничную терпим<strong>о</strong>стьп<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шению к д<strong>о</strong>ктринальным расх<strong>о</strong>ждениям,св<strong>о</strong>дя их к м<strong>о</strong>нистическ<strong>о</strong>й <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>зиции. Однак<strong>о</strong> ег<strong>о</strong>интерес к метафизике был вт<strong>о</strong>ричен; все св<strong>о</strong>дил<strong>о</strong>сь креализации вселенск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> единства в личн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>пыте.В п<strong>о</strong>вседневн<strong>о</strong>й жизни мн<strong>о</strong>гие д<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ги ведут к <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>йи т<strong>о</strong>й же цели. Врага м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> убить меч<strong>о</strong>м, н<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>зак<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ть и к<strong>о</strong>пьем. Наряду с практик<strong>о</strong>й медитативных272


упражнений и техник<strong>о</strong>й с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чения буддизм признаетзначим<strong>о</strong>сть декламации сутр, взывания к имени Буддыи магическ<strong>о</strong>й атрибутики (мантры и дхарани). С п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щьювсех этих упражнений д<strong>о</strong>стигается сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>сть км<strong>о</strong>нистическ<strong>о</strong>му видению при усл<strong>о</strong>вии, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>ни вып<strong>о</strong>лняютсяс чистым сердцем и выс<strong>о</strong>ким ур<strong>о</strong>внем с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чения.Т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong> практикует к<strong>о</strong>аны вп<strong>о</strong>лсилы, не д<strong>о</strong>стигнетцели и за десять, и за двадцать лет практики, дажеесли имеет дел<strong>о</strong> с так<strong>о</strong>й эффективн<strong>о</strong>й мет<strong>о</strong>дик<strong>о</strong>й, какс<strong>о</strong>зерцание «пуст<strong>о</strong>ты» Ча<strong>о</strong>-ч<strong>о</strong>у. С друг<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ны, нужн<strong>о</strong>йстепени с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чения м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> д<strong>о</strong>стичь за к<strong>о</strong>р<strong>о</strong>тк<strong>о</strong>евремя, взывая к имени Будды.Чист<strong>о</strong>сердечная практика п<strong>о</strong>дразумевает <strong>о</strong>тказ <strong>о</strong>тстрастей, идей и желаний, даже если эт<strong>о</strong> желание пр<strong>о</strong>светленияили стремление д<strong>о</strong>стичь Чист<strong>о</strong>й земли, иб<strong>о</strong><strong>о</strong>ни есть не чт<strong>о</strong> ин<strong>о</strong>е, как видение с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>ды.При эт<strong>о</strong>м следует <strong>о</strong>стерегаться <strong>о</strong>пасных заблужденийи д<strong>о</strong>садных <strong>о</strong>шиб<strong>о</strong>к. Т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong> практикует с тайным желаниемпризвать имя Будды, чт<strong>о</strong>бы испытать в ин<strong>о</strong>ммире райск<strong>о</strong>е наслаждение, если не сам<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светление,ник<strong>о</strong>гда не д<strong>о</strong>стигнет цели. Все вышеперечисленные техникислужат <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й цели — д<strong>о</strong>стижению пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>видения Един<strong>о</strong>й Реальн<strong>о</strong>сти.Хакуин выражал нед<strong>о</strong>в<strong>о</strong>льств<strong>о</strong> растущей п<strong>о</strong>пулярн<strong>о</strong>стьюсект амидаизма. Он признавал святых, д<strong>о</strong>стигшихпр<strong>о</strong>светления п<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>м нёмбуцу, н<strong>о</strong> всегда п<strong>о</strong>дчеркивалнесравнимую ни с чем эффективн<strong>о</strong>сть <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>й медитациии практики к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в. Если бы «легкий путь»п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нник<strong>о</strong>в Амиды был правильным, т<strong>о</strong> титаническиеусилия, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые прилагал для д<strong>о</strong>стижения цели патриархБ<strong>о</strong>дхидхарма, не имели бы смысла. Хакуин указываетна т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гие китайские наставники, практикуя<strong>дзэн</strong>, риск<strong>о</strong>вали с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й жизнью и эт<strong>о</strong>й цен<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>стигалиглуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>г<strong>о</strong> интуитивн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стижения. Гер<strong>о</strong>и <strong>дзэн</strong>ник<strong>о</strong>гда не шли на к<strong>о</strong>мпр<strong>о</strong>мисс с приверженцами амидаизмаи нёмбуцу.273


С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> Хакуину вершин<strong>о</strong>й <strong>дзэн</strong> является практикак<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в, п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждающая с<strong>о</strong>звездие психических с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яний,ведущих к пр<strong>о</strong>светлению. Превыше всег<strong>о</strong> <strong>о</strong>н ценилк<strong>о</strong>ан «пуст<strong>о</strong>ты» Ча<strong>о</strong>-ч<strong>о</strong>у. Он сам практик<strong>о</strong>вал ег<strong>о</strong> ст<strong>о</strong>льусердн<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> п<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>шествии с<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ка пяти лет пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжалег<strong>о</strong> рек<strong>о</strong>менд<strong>о</strong>вать ученикам, стремившимся к Велик<strong>о</strong>муПр<strong>о</strong>светлению. Загадка эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к<strong>о</strong>ана пр<strong>о</strong>ста и к<strong>о</strong>нкретна.К<strong>о</strong>гда китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> наставника Ча<strong>о</strong>-ч<strong>о</strong>у спр<strong>о</strong>сили<strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, св<strong>о</strong>йственна ли прир<strong>о</strong>да Будды с<strong>о</strong>баке, <strong>о</strong>н <strong>о</strong>тветил:«У» («ничт<strong>о</strong>», «пуст<strong>о</strong>та»). П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бный <strong>о</strong>твет, как и«тыканье пальцем в неб<strong>о</strong>», не имеет л<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>б<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вания,н<strong>о</strong> <strong>о</strong>значает присутствие Абс<strong>о</strong>люта в к<strong>о</strong>нкретн<strong>о</strong>м<strong>о</strong>бъекте. Манера п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> вербальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> выраженияне имеет ничег<strong>о</strong> <strong>о</strong>бщег<strong>о</strong> ни с утверждением, ни с <strong>о</strong>трицанием.Лишь в п<strong>о</strong>жил<strong>о</strong>м в<strong>о</strong>зрасте Хакуин решил для себяв<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с, <strong>о</strong>твет на к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый, как <strong>о</strong>н верил, п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>г бы глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>никнуть в с<strong>о</strong>знание, чт<strong>о</strong> привел<strong>о</strong> бы к пр<strong>о</strong>буждению<strong>о</strong>т с<strong>о</strong>мнений и, с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветственн<strong>о</strong>, уск<strong>о</strong>рил<strong>о</strong> быпр<strong>о</strong>цесс п<strong>о</strong>стижения. В св<strong>о</strong>ем к<strong>о</strong>ане «<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й лад<strong>о</strong>ни» <strong>о</strong>нпишет: «Ели кт<strong>о</strong>-т<strong>о</strong> хл<strong>о</strong>пает в лад<strong>о</strong>ши, т<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>т звук м<strong>о</strong>жетуслышать каждый. Н<strong>о</strong> прислушайтесь к звуку <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>йлад<strong>о</strong>ни!» Т<strong>о</strong>т, кт<strong>о</strong>, п<strong>о</strong>днимая лад<strong>о</strong>нь, слышит звук, нед<strong>о</strong>ступный ушам других людей, м<strong>о</strong>жет в<strong>о</strong>звыситься надс<strong>о</strong>знательным знанием. Он м<strong>о</strong>жет выйти за границымира пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>речий; <strong>о</strong>н м<strong>о</strong>жет пересечь <strong>о</strong>кеан кармыперер<strong>о</strong>ждений и с<strong>о</strong>вершить пр<strong>о</strong>рыв скв<strong>о</strong>зь тьму невежества.В пр<strong>о</strong>светлении <strong>о</strong>н <strong>о</strong>бретет безграничную св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ду:«В эт<strong>о</strong>т м<strong>о</strong>мент глубины ума, в<strong>о</strong>ли, с<strong>о</strong>знания и чувствас<strong>о</strong>вершают пр<strong>о</strong>рыв, и кармический <strong>о</strong>кеан перемен превращаетсяв п<strong>о</strong>гружение и в<strong>о</strong>звышение».Между сил<strong>о</strong>й с<strong>о</strong>мнения, пр<strong>о</strong>бужденн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>м, и качеств<strong>о</strong>мп<strong>о</strong>следующег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления существует прям<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>рци<strong>о</strong>нальная зависим<strong>о</strong>сть: «Если тв<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>мнение десятикратн<strong>о</strong>,т<strong>о</strong> так<strong>о</strong>вым будет и пр<strong>о</strong>светление». Пр<strong>о</strong>светление<strong>о</strong>существляется за счет сил<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>рыва скв<strong>о</strong>зь274


с<strong>о</strong>мнение. В эт<strong>о</strong>м Хакуин был п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью уверен: «Какт<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> в<strong>о</strong>зникл<strong>о</strong> Велик<strong>о</strong>е С<strong>о</strong>мнение, ст<strong>о</strong> практикующих изста д<strong>о</strong>стигнут пр<strong>о</strong>рыва; из тысячи практикующих пр<strong>о</strong>рывад<strong>о</strong>стигнет тысяча». Он <strong>о</strong>писывает с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние с<strong>о</strong>мнения,исх<strong>о</strong>дя из с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта:«Если чел<strong>о</strong>век ст<strong>о</strong>лкнулся лиц<strong>о</strong>м к лицу с ВеликимС<strong>о</strong>мнением, т<strong>о</strong> в четырех направлениях небес [в четырехстранах света] <strong>о</strong>н увидит лишь не<strong>о</strong>бъятные пуст<strong>о</strong>ши, гденет р<strong>о</strong>ждения и смерти. Он п<strong>о</strong>чувствует себя на ледникепр<strong>о</strong>тяженн<strong>о</strong>стью в десять тысяч миль или сидящим наизумрудн<strong>о</strong>й вазе. П<strong>о</strong>мим<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> есть лишь лютый х<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ди бел<strong>о</strong>снежная чист<strong>о</strong>та. Утратив чувства, чел<strong>о</strong>век забываетвстать, к<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>н сидит, и сесть, к<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>н ст<strong>о</strong>ит. Вег<strong>о</strong> сердце не <strong>о</strong>стается места для страсти или идеи, н<strong>о</strong>лишь для сл<strong>о</strong>ва «пуст<strong>о</strong>та», и ему кажется, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н п<strong>о</strong>пираетн<strong>о</strong>гами бескрайний неб<strong>о</strong>св<strong>о</strong>д. Он не ведает ни страха,ни знания. Если чел<strong>о</strong>век п<strong>о</strong>йдет п<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>му пути, не<strong>о</strong>тступая назад, <strong>о</strong>н внезапн<strong>о</strong> испытает <strong>о</strong>пыт, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бныйпр<strong>о</strong>рыву скв<strong>о</strong>зь ледян<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>кр<strong>о</strong>в или падению хрустальн<strong>о</strong>йбашни. Эта рад<strong>о</strong>сть ст<strong>о</strong>ль велика, чт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>счастья никт<strong>о</strong> не видел и <strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м никт<strong>о</strong> не слышал в<strong>о</strong>туже с<strong>о</strong>р<strong>о</strong>к лет».К<strong>о</strong>леблющихся ученик<strong>о</strong>в Хакуин п<strong>о</strong>буждал к сильн<strong>о</strong>мупсихическ<strong>о</strong>му напряжению. С<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ченн<strong>о</strong>стина Велик<strong>о</strong>м С<strong>о</strong>мнении д<strong>о</strong>ступн<strong>о</strong> кажд<strong>о</strong>му. Для эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ненужн<strong>о</strong> никаких внешних влияний. Следует лишь вып<strong>о</strong>лнитьупражнение с п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>й сам<strong>о</strong><strong>о</strong>тдачей:«Для пр<strong>о</strong>буждения с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния Велик<strong>о</strong>г<strong>о</strong> С<strong>о</strong>мнения ненужн<strong>о</strong> искать сп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> места, равн<strong>о</strong> как и избегатьшумных мест. Думайте так: эт<strong>о</strong>т <strong>о</strong>кеан м<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> дыхания, чт<strong>о</strong>ниже пупка, есть «ничт<strong>о</strong>» Ча<strong>о</strong>-ч<strong>о</strong>у. Чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>значает «ничт<strong>о</strong>»?Если чел<strong>о</strong>век избавляется <strong>о</strong>т всех страстей, идей и мыслейи лишь практикует, непременн<strong>о</strong> в<strong>о</strong>зникнет Велик<strong>о</strong>е С<strong>о</strong>мнение.Услышав <strong>о</strong> чист<strong>о</strong>м и без<strong>о</strong>блачн<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии Велик<strong>о</strong>г<strong>о</strong>С<strong>о</strong>мнения, чел<strong>о</strong>век м<strong>о</strong>жет испытать чувств<strong>о</strong>бесп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йства и без<strong>о</strong>тчетн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> страха. И все же ничт<strong>о</strong> не275


д<strong>о</strong>ставляет так<strong>о</strong>г<strong>о</strong> уд<strong>о</strong>в<strong>о</strong>льствия, как пр<strong>о</strong>рыв скв<strong>о</strong>зь мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>этажныев<strong>о</strong>р<strong>о</strong>та беск<strong>о</strong>нечных перер<strong>о</strong>ждений в цикле р<strong>о</strong>жденийи смертей и внутренняя реализация вр<strong>о</strong>жденн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>светления, с<strong>о</strong>вершенных в<strong>о</strong> всех четырех направленияхнебес. Нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>, п<strong>о</strong>стигающий д<strong>о</strong>лжен быть г<strong>о</strong>т<strong>о</strong>впринять б<strong>о</strong>ль».Перех<strong>о</strong>д <strong>о</strong>т Велик<strong>о</strong>г<strong>о</strong> С<strong>о</strong>мнения к Велик<strong>о</strong>му Пр<strong>о</strong>светлениюне<strong>о</strong>писуем. Хакуин также называет эт<strong>о</strong>т м<strong>о</strong>мент«Великим Умиранием». Он <strong>о</strong>писывает пр<strong>о</strong>цесс аллег<strong>о</strong>рически:«Если вы желаете п<strong>о</strong>стижения вашег<strong>о</strong> истинн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> «Я»(не-я), вы д<strong>о</strong>лжны <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>диться <strong>о</strong>т п<strong>о</strong>двешенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яниянад бездн<strong>о</strong>й. Если вы сумеете выжить, т<strong>о</strong> придетек св<strong>о</strong>ему истинн<strong>о</strong>му «Я» четырех д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>детелей. Чт<strong>о</strong> же<strong>о</strong>значает с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние п<strong>о</strong>двешенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> над бездн<strong>о</strong>й? Кт<strong>о</strong>-т<strong>о</strong>заблудился и <strong>о</strong>казался в так<strong>о</strong>м месте, где не ступала н<strong>о</strong>гачел<strong>о</strong>века. П<strong>о</strong>д ег<strong>о</strong> н<strong>о</strong>гами ск<strong>о</strong>льзкий м<strong>о</strong>х на скале и нетни <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> места, где бы н<strong>о</strong>га нашла себе надежную <strong>о</strong>п<strong>о</strong>ру.П<strong>о</strong>д ним зияет безд<strong>о</strong>нная пр<strong>о</strong>пасть. Он не м<strong>о</strong>жет сделатьни шага вперед, ни шага назад. Впереди ег<strong>о</strong> ждетлишь смерть. Стебель п<strong>о</strong>лзучег<strong>о</strong> растения, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый <strong>о</strong>нсжимает в лев<strong>о</strong>й руке, и л<strong>о</strong>за, за к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую <strong>о</strong>н ухватилсяправ<strong>о</strong>й, не <strong>о</strong>ставляют ему надежды на спасение. Ег<strong>о</strong>жизнь буквальн<strong>о</strong> висит на в<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ске. Если <strong>о</strong>н <strong>о</strong>слабитхватку, ег<strong>о</strong> выс<strong>о</strong>хшие к<strong>о</strong>сти станут ничем.Так пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дит с ученик<strong>о</strong>м <strong>дзэн</strong>. Пытаясь разрешитьзагадку <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>-единственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к<strong>о</strong>ана, <strong>о</strong>н д<strong>о</strong>х<strong>о</strong>дит д<strong>о</strong> предела,к<strong>о</strong>гда ег<strong>о</strong> разум замирает, а в<strong>о</strong>ля исчерпывается д<strong>о</strong>дна. Эт<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> разверзшейся пуст<strong>о</strong>те надглуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>й пр<strong>о</strong>пастью, к<strong>о</strong>гда рука или н<strong>о</strong>га не м<strong>о</strong>гут найтисебе т<strong>о</strong>чку <strong>о</strong>п<strong>о</strong>ры. Все ег<strong>о</strong> мысли улетучиваются, и вдуше в<strong>о</strong>зг<strong>о</strong>рается жарк<strong>о</strong>е бесп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йств<strong>о</strong>. Н<strong>о</strong> не<strong>о</strong>жиданн<strong>о</strong>тел<strong>о</strong> и душа пр<strong>о</strong>рываются скв<strong>о</strong>зь к<strong>о</strong>ан. Эт<strong>о</strong> мгн<strong>о</strong>вение,к<strong>о</strong>гда ег<strong>о</strong> руки <strong>о</strong>слабляют св<strong>о</strong>ю хватку. Эт<strong>о</strong>т м<strong>о</strong>мент п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бент<strong>о</strong>му, к<strong>о</strong>гда чел<strong>о</strong>век пьет в<strong>о</strong>ду и <strong>о</strong>щущает ее тепл<strong>о</strong>или пр<strong>о</strong>хладу. Рад<strong>о</strong>сть бьет ключ<strong>о</strong>м. Эт<strong>о</strong> называется в<strong>о</strong>з-276


р<strong>о</strong>ждением [на Чист<strong>о</strong>й земле]. Эт<strong>о</strong>т <strong>о</strong>значает всматриваниев с<strong>о</strong>бственную прир<strong>о</strong>ду. Результат зависит <strong>о</strong>т ег<strong>о</strong>усилий и неп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>лебим<strong>о</strong>сти. Оставивший с<strong>о</strong>мнения п<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>мтак<strong>о</strong>й с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ченн<strong>о</strong>сти п<strong>о</strong>степенн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>никнетв глубины с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>ды».Хакуин не<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>кратн<strong>о</strong> сравнивает пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>е видениес мгн<strong>о</strong>венным чувственным в<strong>о</strong>сприятием, св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дным<strong>о</strong>т л<strong>о</strong>жных представлений. Пр<strong>о</strong>светленный в так<strong>о</strong>йже мере уверен в св<strong>о</strong>ем <strong>о</strong>пыте, как чел<strong>о</strong>век, пьющий в<strong>о</strong>дуи <strong>о</strong>щущающий ее температуру. Однак<strong>о</strong> следует <strong>о</strong>тметить,чт<strong>о</strong> неп<strong>о</strong>грешим<strong>о</strong>сть и адекватн<strong>о</strong>сть чувственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>сприятия<strong>о</strong>граничены временем в<strong>о</strong>сприятия, а сам<strong>о</strong> в<strong>о</strong>сприятие<strong>о</strong>граничен<strong>о</strong> внезапн<strong>о</strong>стью впечатления. Дальнейшийанализ, равн<strong>о</strong> как и раци<strong>о</strong>нальн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>бъяснение<strong>о</strong>пыта являются <strong>о</strong>шиб<strong>о</strong>чными и нек<strong>о</strong>рректными. Т<strong>о</strong> жесам<strong>о</strong>е м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> сказать и <strong>о</strong> мистическ<strong>о</strong>м <strong>о</strong>пыте. Все мистикиуверены в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> в м<strong>о</strong>мент п<strong>о</strong>стижения <strong>о</strong>ни с<strong>о</strong>прикасаютсяс истин<strong>о</strong>й, н<strong>о</strong> их т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>вание и <strong>о</strong>писаниеинтуитивн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> видения <strong>о</strong>бусл<strong>о</strong>влен<strong>о</strong> рамками фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фскихпредставлений, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые нередк<strong>о</strong> <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ваны на л<strong>о</strong>жныхпредп<strong>о</strong>сылках. След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>, мистический <strong>о</strong>пыт нем<strong>о</strong>жет служить дем<strong>о</strong>нстрацией <strong>о</strong>бъективн<strong>о</strong>й истины.И на<strong>о</strong>б<strong>о</strong>р<strong>о</strong>т, <strong>о</strong>шиб<strong>о</strong>чные ум<strong>о</strong>зрительные суждения не<strong>о</strong>бесценивают предыдущий <strong>о</strong>пыт. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>му какчувства не <strong>о</strong>шибаются, н<strong>о</strong> лишь дают нам п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>д судить<strong>о</strong> чувственн<strong>о</strong>м в<strong>о</strong>сприятии, так и мистический <strong>о</strong>пыт самп<strong>о</strong> себе является истинным. Однак<strong>о</strong> так<strong>о</strong>е т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>ваниенуждается в <strong>о</strong>бъективн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>б<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вании. Д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>верн<strong>о</strong>сть<strong>о</strong>пыта д<strong>о</strong>стат<strong>о</strong>чна для т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>бы вызвать рад<strong>о</strong>сть, с<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ждающуюпр<strong>о</strong>светление. Экстатическ<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яниерад<strong>о</strong>сти выражается в сп<strong>о</strong>нтанных криках и непр<strong>о</strong>изв<strong>о</strong>льныхдвижениях тела. Велик<strong>о</strong>е С<strong>о</strong>мнение, Велик<strong>о</strong>еПр<strong>о</strong>светление и Великая Рад<strong>о</strong>сть — эт<strong>о</strong> три<strong>о</strong> мистическихс<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яний с<strong>о</strong>ставляет ядр<strong>о</strong> д<strong>о</strong>ктрины Хакуина, д<strong>о</strong>ктрины<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светлении — д<strong>о</strong>ктрины, <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ванн<strong>о</strong>й на ег<strong>о</strong>личн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>пыте.277


Дзэнская б<strong>о</strong>лезньВ б<strong>о</strong>гат<strong>о</strong>й с<strong>о</strong>бытиями жизни Хакуина существеннуюр<strong>о</strong>ль сыграл<strong>о</strong> заб<strong>о</strong>левание, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е <strong>о</strong>пределили как туберкулезлегких и нервн<strong>о</strong>е расстр<strong>о</strong>йств<strong>о</strong>, в<strong>о</strong>зникшеевск<strong>о</strong>ре п<strong>о</strong>сле д<strong>о</strong>стижения им перв<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления.Крайним напряжением физических и психических сил<strong>о</strong>н пытался д<strong>о</strong>биться дальнейшей сам<strong>о</strong>реализации. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>другим мистикам, <strong>о</strong>н м<strong>о</strong>г п<strong>о</strong>жертв<strong>о</strong>вать св<strong>о</strong>им тел<strong>о</strong>мради дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>звышения и, так же как другие,убедился в тесн<strong>о</strong>й взаим<strong>о</strong>зависим<strong>о</strong>сти между физическими дух<strong>о</strong>вным. Б<strong>о</strong>лезнь разрушала ег<strong>о</strong> как личн<strong>о</strong>сть,так как наряду с физическим зд<strong>о</strong>р<strong>о</strong>вьем разрушительн<strong>о</strong>мув<strong>о</strong>здействию п<strong>о</strong>двергалась и психика.Вначале <strong>о</strong>н мал<strong>о</strong> значения придавал нервн<strong>о</strong>му расстр<strong>о</strong>йствуи пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжал вып<strong>о</strong>лнять св<strong>о</strong>и аскетическиеупражнения д<strong>о</strong> тех п<strong>о</strong>р, п<strong>о</strong>ка не д<strong>о</strong>вел себя д<strong>о</strong> п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>изнем<strong>о</strong>жения. Лишь на грани жизни и смерти <strong>о</strong>н решил<strong>о</strong>братиться за с<strong>о</strong>вет<strong>о</strong>м и п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щью к врачам и наставникам.Один из них на время <strong>о</strong>блегчил ег<strong>о</strong> страдания, азатем в <strong>о</strong>круге Ямасира, неп<strong>о</strong>далеку <strong>о</strong>т Сиракавы, <strong>о</strong>нвстретил <strong>о</strong>дин<strong>о</strong>к<strong>о</strong>г<strong>о</strong> г<strong>о</strong>рн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>тшельника Хакую, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыйнаучил ег<strong>о</strong> мет<strong>о</strong>дам психическ<strong>о</strong>й реабилитации.В св<strong>о</strong>ей п<strong>о</strong>здней раб<strong>о</strong>те «Ясэн Канна» Хакуин крас<strong>о</strong>чн<strong>о</strong><strong>о</strong>писывает св<strong>о</strong>й визит к стар<strong>о</strong>му м<strong>о</strong>наху и п<strong>о</strong>следующееза ним в<strong>о</strong>сстан<strong>о</strong>вление зд<strong>о</strong>р<strong>о</strong>вья. Ист<strong>о</strong>рию св<strong>о</strong>ейб<strong>о</strong>лезни <strong>о</strong>н <strong>о</strong>писывает следующим <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м:«...В св<strong>о</strong>ей п<strong>о</strong>вседневн<strong>о</strong>й жизни я <strong>о</strong>казался перед выб<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м— либ<strong>о</strong> двигаться вперед, либ<strong>о</strong> дать себе передышку.Я никак не м<strong>о</strong>г решиться, чему <strong>о</strong>тдать предп<strong>о</strong>чтение. Нак<strong>о</strong>нец,решился: я п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью <strong>о</strong>тдамся дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й практике.В <strong>о</strong>чередн<strong>о</strong>й раз я п<strong>о</strong>ставлю св<strong>о</strong>ю жизнь на карту. Итак, ястиснул зубы, шир<strong>о</strong>к<strong>о</strong> раскрыл глаза и забыл пр<strong>о</strong> с<strong>о</strong>н ипищу... К исх<strong>о</strong>ду следующег<strong>о</strong> месяца м<strong>о</strong>е сердце <strong>о</strong>буялжар, легкие перес<strong>о</strong>хли, к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>сти <strong>о</strong>к<strong>о</strong>ченели, как будт<strong>о</strong>я п<strong>о</strong>грузил их в лед или снег; в ушах шумел<strong>о</strong>, как будт<strong>о</strong> я278


шел п<strong>о</strong> д<strong>о</strong>лине меж двух бушующих п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>к<strong>о</strong>в. М<strong>о</strong>и легкиеи печень <strong>о</strong>тказывались раб<strong>о</strong>тать. Меня мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>е трев<strong>о</strong>жил<strong>о</strong>,с<strong>о</strong>знание был<strong>о</strong> п<strong>о</strong>давлен<strong>о</strong> и <strong>о</strong>пуст<strong>о</strong>шен<strong>о</strong>. В<strong>о</strong> сне и наявуменя п<strong>о</strong>сещали тысячи видений. П<strong>о</strong> м<strong>о</strong>ему телу струился<strong>о</strong>бильный п<strong>о</strong>т, а глаза слезились. Нак<strong>о</strong>нец, я решил найтиискусных целителей и <strong>о</strong>братился к врачам ».Тысячи видений, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые п<strong>о</strong>сещали Хакуина н<strong>о</strong>чью иднем, указывают на п<strong>о</strong>граничн<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние с<strong>о</strong>знания игаллюцинации, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые шир<strong>о</strong>к<strong>о</strong> известны в <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>йпрактике и <strong>о</strong>б <strong>о</strong>пасн<strong>о</strong>сти к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых <strong>дзэн</strong>ские наставникип<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong> нап<strong>о</strong>минают ученикам, называя их «наследиемдьяв<strong>о</strong>ла» (макьё). В <strong>о</strong>писании симпт<strong>о</strong>м<strong>о</strong>в эт<strong>о</strong>й б<strong>о</strong>лезнидревние китайские физи<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гические п<strong>о</strong>нятия с<strong>о</strong>четаютсяс учением <strong>о</strong> к<strong>о</strong>смических элементах, с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>му узд<strong>о</strong>р<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>века г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ва д<strong>о</strong>лжна быть х<strong>о</strong>л<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й, а нижняячасть тела — г<strong>о</strong>рячей. Однак<strong>о</strong> в х<strong>о</strong>де эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> заб<strong>о</strong>леваниятелесный жар п<strong>о</strong>днимается вверх к г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ве, а нижняя частьтела, в частн<strong>о</strong>сти к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>сти, стан<strong>о</strong>вится ледян<strong>о</strong>й. След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>,для вызд<strong>о</strong>р<strong>о</strong>вления был<strong>о</strong> не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong> <strong>о</strong>б<strong>о</strong>гретьнижнюю часть тела за счет глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>г<strong>о</strong> дыхания с тем, чт<strong>о</strong>быпре<strong>о</strong>д<strong>о</strong>леть естественную предрасп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женн<strong>о</strong>сть <strong>о</strong>гняп<strong>о</strong>дниматься вверх, а в<strong>о</strong>ды <strong>о</strong>пускаться вниз.Отшельник Хакую п<strong>о</strong>черпнул св<strong>о</strong>и медицинские п<strong>о</strong>знанияиз с<strong>о</strong>кр<strong>о</strong>вищницы мудр<strong>о</strong>сти древних да<strong>о</strong>с<strong>о</strong>в. Онбыл сильн<strong>о</strong> увлечен да<strong>о</strong>сизм<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дтверждали мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численныесвитки труд<strong>о</strong>в Ла<strong>о</strong>-цзы на ст<strong>о</strong>ле в ег<strong>о</strong> уб<strong>о</strong>г<strong>о</strong>йи пуст<strong>о</strong>й хижине. Мет<strong>о</strong>дика лечения предп<strong>о</strong>лагала в<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>м псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гические сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бы в<strong>о</strong>здействия на <strong>о</strong>рганизмб<strong>о</strong>льн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>. Хакуин <strong>о</strong>писывает нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые из этихсп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>в, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>временн<strong>о</strong> с терапевтическим в<strong>о</strong>здействиемсп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бств<strong>о</strong>вали умственн<strong>о</strong>й к<strong>о</strong>нцентрации.Буддизм изначальн<strong>о</strong> придавал б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>е значение мет<strong>о</strong>дамсам<strong>о</strong>внушения. Наставник Ю-цзинь учил Д<strong>о</strong>гэна мысленн<strong>о</strong>п<strong>о</strong>сылать св<strong>о</strong>е сердце в левую руку в<strong>о</strong> время упражнений.Ин<strong>о</strong>гда ученик мысленн<strong>о</strong> представлял б<strong>о</strong>б наур<strong>о</strong>вне пупка.279


Хакуин г<strong>о</strong>ряч<strong>о</strong> рек<strong>о</strong>мендует мет<strong>о</strong>д сам<strong>о</strong>наблюдения(интр<strong>о</strong>спекции) (найкан), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый <strong>о</strong>н взял на в<strong>о</strong><strong>о</strong>ружениеи к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>му <strong>о</strong>бязан св<strong>о</strong>им вызд<strong>о</strong>р<strong>о</strong>влением. Глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>дыша, чел<strong>о</strong>век нап<strong>о</strong>лняет <strong>о</strong>бласть пупка и нижнюю частьтела дыханием жизни и направляет п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>к пр<strong>о</strong>бужденн<strong>о</strong>йэнергии (ки) к пяткам. Одн<strong>о</strong>временн<strong>о</strong> <strong>о</strong>н с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чиваетсяна п<strong>о</strong>вт<strong>о</strong>рении следующих сл<strong>о</strong>в, в смысл к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыхпытается вникнуть:Эт<strong>о</strong>т <strong>о</strong>кеан дыхания, чт<strong>о</strong> ниже м<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> пупка,Эта м<strong>о</strong>я п<strong>о</strong>ясница и к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>сти, впл<strong>о</strong>ть д<strong>о</strong> пят<strong>о</strong>к,В<strong>о</strong>истину являются м<strong>о</strong>им лиц<strong>о</strong>м —Лиц<strong>о</strong>м, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е не нуждается в наличии н<strong>о</strong>здрей[для дыхания].Эт<strong>о</strong>т <strong>о</strong>кеан дыхания, чт<strong>о</strong> ниже пупка,Эта м<strong>о</strong>я п<strong>о</strong>ясница и к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>сти, впл<strong>о</strong>ть д<strong>о</strong> пят<strong>о</strong>к,В<strong>о</strong>истину являются м<strong>о</strong>им прибежищем —Прибежищем, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е всегда с<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>й.Эт<strong>о</strong>т <strong>о</strong>кеан дыхания, чт<strong>о</strong> ниже пупка,Эта м<strong>о</strong>я п<strong>о</strong>ясница и к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>сти, впл<strong>о</strong>ть д<strong>о</strong> пят<strong>о</strong>к,В<strong>о</strong>истину являются лишь м<strong>о</strong>ей Чист<strong>о</strong>й землей —Землей, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая не нуждается в украшениях.Эт<strong>о</strong>т <strong>о</strong>кеан дыхания, чт<strong>о</strong> ниже пупка,Эта м<strong>о</strong>я п<strong>о</strong>ясница и к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>сти, впл<strong>о</strong>ть д<strong>о</strong> пят<strong>о</strong>к,В<strong>о</strong>истину являются Амид<strong>о</strong>й м<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> тела —Амид<strong>о</strong>й, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый не нуждается в пр<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ведях.«Океан дыхания» расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жен в трех сантиметрахниже пупка, т<strong>о</strong> есть там, где расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жен центр тяжестичел<strong>о</strong>века. В пр<strong>о</strong>цессе медитации в эт<strong>о</strong>й т<strong>о</strong>чке с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чиваютсяжизненные силы, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые затем направляютсяна лечение недуга. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>му учению«истинн<strong>о</strong>е лиц<strong>о</strong>», «истинн<strong>о</strong>е прибежище», «Чистая земля»и «Амида» т<strong>о</strong>ждественны прир<strong>о</strong>де Будды, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>руюне следует искать в<strong>о</strong>вне, н<strong>о</strong> не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong> <strong>о</strong>брести в глубинахс<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> высшег<strong>о</strong> «Я».Наиб<strong>о</strong>лее известным сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>м сам<strong>о</strong>внушения являетсятак называемый «масляный мет<strong>о</strong>д», к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый Хакуинп<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong> рек<strong>о</strong>менд<strong>о</strong>вал, суть к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>н не раз <strong>о</strong>бъяс-280


нял. Пр<strong>о</strong>цесс начинается с с<strong>о</strong>здания мысленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>бразачист<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, нежн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и прекрасн<strong>о</strong> пахнущег<strong>о</strong> куска масла,размер<strong>о</strong>м с утин<strong>о</strong>е яйц<strong>о</strong>, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый, мысленн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>мещенныйв г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ву, вызывает приятн<strong>о</strong>е чувств<strong>о</strong>. В г<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ве д<strong>о</strong>лжн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>зникнуть <strong>о</strong>щущение пр<strong>о</strong>хладн<strong>о</strong>й влажн<strong>о</strong>сти,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая стекает к плечам, рукам, к с<strong>о</strong>скам, а затем квнутренним <strong>о</strong>рганам — легким, печени, желудку и, нак<strong>о</strong>нец,д<strong>о</strong>стигает аппендикса. Б<strong>о</strong>ль, с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ченная вп<strong>о</strong>яснице и внутренн<strong>о</strong>стях, д<strong>о</strong>лжна стекать вниз п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>де, п<strong>о</strong>ка в<strong>о</strong> всем теле не в<strong>о</strong>зникнет <strong>о</strong>щущение м<strong>о</strong>щн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ка жизненн<strong>о</strong>й энергии, с<strong>о</strong>гревающег<strong>о</strong> н<strong>о</strong>гивпл<strong>о</strong>ть д<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нчик<strong>о</strong>в пальцев и пят<strong>о</strong>к...В пр<strong>о</strong>цессе эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> упражнения чел<strong>о</strong>век д<strong>о</strong>лжен п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествлять себя с жизненн<strong>о</strong>й энергией, п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>кк<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й, таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью в<strong>о</strong>сстанавливается.В к<strong>о</strong>нце трактата «Ясэн Канна» Хакуин уверяет нас вт<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> уп<strong>о</strong>рная практика п<strong>о</strong> мет<strong>о</strong>дике <strong>о</strong>тшельника Хакуюп<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью в<strong>о</strong>сстан<strong>о</strong>вила ег<strong>о</strong> физические силы. Б<strong>о</strong>лезнь<strong>о</strong>тступила, и впл<strong>о</strong>ть д<strong>о</strong> прекл<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>зраста (в<strong>о</strong>семьдесятдва г<strong>о</strong>да) <strong>о</strong>н <strong>о</strong>тличался <strong>о</strong>тменным зд<strong>о</strong>р<strong>о</strong>вьем.Личн<strong>о</strong>сть и яп<strong>о</strong>нский характерХакуин является п<strong>о</strong>следней видн<strong>о</strong>й фигур<strong>о</strong>й в <strong>дзэн</strong>,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую мы рассматриваем в нашем исслед<strong>о</strong>вании, ист<strong>о</strong>ит в длинн<strong>о</strong>м ряду религи<strong>о</strong>зных деятелей, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыевнесли существенный вклад в наше п<strong>о</strong>нимание в<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>йдух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й культуры. Представители трех великихазиатских нар<strong>о</strong>д<strong>о</strong>в имели разные п<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>ды к мистическ<strong>о</strong>муп<strong>о</strong>стижению. В Индии мистицизм Хинаяны и Махаяныимел тенденцию к ух<strong>о</strong>ду <strong>о</strong>т пр<strong>о</strong>блем мирск<strong>о</strong>йжизни. Ранний буддизм в<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м исп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вал системуй<strong>о</strong>г<strong>о</strong>вск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чения, а сутры Махаяны, всв<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>й для них метафизическ<strong>о</strong>й манере и интуитивн<strong>о</strong>мм<strong>о</strong>низме, част<strong>о</strong> перекликались с учением Ве-281


данты. Н<strong>о</strong> при эт<strong>о</strong>м д<strong>о</strong>ктринальные расх<strong>о</strong>ждения примирялисьбаз<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й к<strong>о</strong>нцепцией всех мистик<strong>о</strong>в, с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong>к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й Абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>е Бытие прев<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дит все мыслимыекатег<strong>о</strong>рии и д<strong>о</strong>ступн<strong>о</strong> лишь внезапн<strong>о</strong>му интуитивн<strong>о</strong>муп<strong>о</strong>стижению.Дзэн зар<strong>о</strong>дился в Китае, где к<strong>о</strong>нкретн<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>стижениереальн<strong>о</strong>сти п<strong>о</strong>дкреплял<strong>о</strong>сь безжал<strong>о</strong>стн<strong>о</strong>й фр<strong>о</strong>нтальн<strong>о</strong>йатак<strong>о</strong>й, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая <strong>о</strong>существлялась незамедлительн<strong>о</strong>. Т<strong>о</strong>,чт<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>ские наставники пери<strong>о</strong>д<strong>о</strong>в Тан и Сун <strong>о</strong>существлялис неп<strong>о</strong>дражаем<strong>о</strong>й вирту<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>стью, с<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ставим<strong>о</strong> —в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>, с нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыми натяжками — с действиямилетчик<strong>о</strong>в-камикадзе в пери<strong>о</strong>д Вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й мир<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й в<strong>о</strong>йны.Иными сл<strong>о</strong>вами, пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дил<strong>о</strong> физическ<strong>о</strong>е и дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>ест<strong>о</strong>лкн<strong>о</strong>вение с Абс<strong>о</strong>лют<strong>о</strong>м. Эт<strong>о</strong>т мистицизм, впитавшийв себя черты натуралистическ<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии да<strong>о</strong>сизма,стал <strong>о</strong>перир<strong>о</strong>вать к<strong>о</strong>смическими катег<strong>о</strong>риями. «Прир<strong>о</strong>да»стан<strong>о</strong>вится главным п<strong>о</strong>нятием китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чань-<strong>буддизма</strong>,а <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й мет<strong>о</strong>дик<strong>о</strong>й — практика к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в и дза<strong>дзэн</strong>.Мн<strong>о</strong>гие наставники, <strong>о</strong>бессмертившие св<strong>о</strong>и имена в <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>йлитературе, сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бств<strong>о</strong>вали с<strong>о</strong>хранению китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>духа и распр<strong>о</strong>странили эт<strong>о</strong> влияние на п<strong>о</strong>следующиеп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ления.Яп<strong>о</strong>нские мастера не привнесли в учение ничег<strong>о</strong>принципиальн<strong>о</strong> н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong>. И все же не вызывает с<strong>о</strong>мненият<strong>о</strong>т факт, чт<strong>о</strong> яп<strong>о</strong>нский <strong>дзэн</strong> принял н<strong>о</strong>вые ф<strong>о</strong>рмы, чт<strong>о</strong>п<strong>о</strong>дтверждается ег<strong>о</strong> исключительн<strong>о</strong>й живучестью. Напр<strong>о</strong>тяжении всей яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й ист<strong>о</strong>рии мы п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong> сталкиваемсяс теми или иными пр<strong>о</strong>явлениями специфичн<strong>о</strong>сти<strong>дзэн</strong> как наци<strong>о</strong>нальн<strong>о</strong>й религии. К к<strong>о</strong>нцу нашег<strong>о</strong>исслед<strong>о</strong>вания эти следы пр<strong>о</strong>явились наиб<strong>о</strong>лее <strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong>,так как ни <strong>о</strong>дин яп<strong>о</strong>нский наставник не п<strong>о</strong>влиял на ф<strong>о</strong>рмир<strong>о</strong>ваниедух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>сти св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> нар<strong>о</strong>да, как Хакуин. Именн<strong>о</strong>п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му ег<strong>о</strong> так ценят все приверженцы <strong>дзэн</strong>.На симп<strong>о</strong>зиуме, <strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м недавн<strong>о</strong> писали яп<strong>о</strong>нскиегазеты, три знаменитых представителя <strong>буддизма</strong> выражалисв<strong>о</strong>е <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шение к растущей п<strong>о</strong>пулярн<strong>о</strong>сти религии282


среди представителей всех сл<strong>о</strong>ев яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>бщества.Первый д<strong>о</strong>кладчик сделал п<strong>о</strong>пытку защитить с<strong>о</strong><strong>о</strong>течественник<strong>о</strong>в<strong>о</strong>т расх<strong>о</strong>жих <strong>о</strong>бвинений в ирраци<strong>о</strong>нальн<strong>о</strong>сти,впечатление <strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й с<strong>о</strong>здается в<strong>о</strong> время кратк<strong>о</strong>г<strong>о</strong>пребывания в стране, <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> у представителей христианскихцивилизаций. П<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> утверждению, яп<strong>о</strong>нскаярелиги<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>сть приняла н<strong>о</strong>вые ф<strong>о</strong>рмы: «В центре к<strong>о</strong>мнатыст<strong>о</strong>ит единственный ст<strong>о</strong>л. В т<strong>о</strong>к<strong>о</strong>н<strong>о</strong>ме (в нише) устан<strong>о</strong>вленаваза с единственным цветк<strong>о</strong>м, а над ней виситрисун<strong>о</strong>к, вып<strong>о</strong>лненный тушью. В к<strong>о</strong>мнате царитабс<strong>о</strong>лютная чист<strong>о</strong>та. Взгляду ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ннег<strong>о</strong> наблюдателя нена чем <strong>о</strong>стан<strong>о</strong>виться, иб<strong>о</strong> в к<strong>о</strong>мнате нет ни <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>предмета. И все же здесь, в чист<strong>о</strong>те и пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>теубранства, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бствуют умственн<strong>о</strong>му с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чению,<strong>о</strong>щущается буддийский дух ». Онпр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжил св<strong>о</strong>й рассказ <strong>о</strong> чайн<strong>о</strong>й церем<strong>о</strong>нии и искусствеаранжир<strong>о</strong>вки цвет<strong>о</strong>в (икебана) как <strong>о</strong>б <strong>о</strong>тражении<strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>знания. Вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й не с<strong>о</strong>гласилсяс первым <strong>о</strong>рат<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м и заявил, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>граничение <strong>буддизма</strong>рамками натурализма искажает истинную веру.Как бы там ни был<strong>о</strong>, стремление к аскетическ<strong>о</strong>-худ<strong>о</strong>жественн<strong>о</strong>му<strong>о</strong>бразу жизни является нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>й <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>стьюяп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> характера, нашедшег<strong>о</strong> в <strong>дзэн</strong> св<strong>о</strong>евысшее выражение.Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> Хакуин не м<strong>о</strong>жет считаться величайшим<strong>дзэн</strong>ским худ<strong>о</strong>жник<strong>о</strong>м, <strong>о</strong>н уникален тем, чт<strong>о</strong> сумелс<strong>о</strong>четать высшую степень пр<strong>о</strong>светления с вр<strong>о</strong>жденнымхуд<strong>о</strong>жественным дар<strong>о</strong>м. Ег<strong>о</strong> искусств<strong>о</strong> стал<strong>о</strong> п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждениеммистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта и был<strong>о</strong> направлен<strong>о</strong> к мистическ<strong>о</strong>муп<strong>о</strong>стижению. Даже в пр<strong>о</strong>заических пр<strong>о</strong>изведениях ег<strong>о</strong>язык <strong>о</strong>тличается жив<strong>о</strong>стью стиля, б<strong>о</strong>гатств<strong>о</strong>м в<strong>о</strong><strong>о</strong>браженияи <strong>о</strong>ригинальн<strong>о</strong>стью. Ег<strong>о</strong> известная песня <strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светлениираскрывает сущн<strong>о</strong>сть м<strong>о</strong>нистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мир<strong>о</strong><strong>о</strong>щущениямистика. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> люб<strong>о</strong>му друг<strong>о</strong>му пантеистическ<strong>о</strong>му стих<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рению,<strong>о</strong>на м<strong>о</strong>н<strong>о</strong>т<strong>о</strong>нна, н<strong>о</strong> при эт<strong>о</strong>м насыщена страстнымрелиги<strong>о</strong>зным п<strong>о</strong>рыв<strong>о</strong>м:283


С времен начала все живые существа есть будды.Как в случае с в<strong>о</strong>д<strong>о</strong>й и льд<strong>о</strong>м:Лед без в<strong>о</strong>ды не существует,А вне живых существ где будд сыскать?..Врата единства следствий и причин для них <strong>о</strong>ткрыты.Ни дв<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>сть, ни тр<strong>о</strong>йственн<strong>о</strong>сть не м<strong>о</strong>гутпуть им преградить.В безличн<strong>о</strong>м личн<strong>о</strong>стн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пребываяИ ух<strong>о</strong>дя иль в<strong>о</strong>звращаясь, <strong>о</strong>ни в<strong>о</strong>веки <strong>о</strong>стаются недвижимы.И, мыслью ухватившись за ее пуст<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сть,В св<strong>о</strong>ем п<strong>о</strong>ступке кажд<strong>о</strong>м внемлют гласу Правды.Нет края и к<strong>о</strong>нца самадхи небесам!Как Четверичн<strong>о</strong>й Мудр<strong>о</strong>сти луны пр<strong>о</strong>зрачен свет!Н<strong>о</strong> разве в эт<strong>о</strong>т миг <strong>о</strong>ни не <strong>о</strong>бретают все?Как т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> Истина извечн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ястан<strong>о</strong>вится д<strong>о</strong>ступн<strong>о</strong>й им,Землею Л<strong>о</strong>т<strong>о</strong>са Небесн<strong>о</strong>й Чист<strong>о</strong>ты стан<strong>о</strong>вится земля,А эт<strong>о</strong> тел<strong>о</strong> — Тел<strong>о</strong>м Будды.Эт<strong>о</strong>т праздничный гимн был написан Хакуин<strong>о</strong>м в экстатическ<strong>о</strong>мс<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии. В п<strong>о</strong>вседневн<strong>о</strong>й жизни <strong>о</strong>н пел хайку,выражая <strong>о</strong>дним мазк<strong>о</strong>м кисти вселенскую прир<strong>о</strong>ду<strong>о</strong>быденных вещей. Еще б<strong>о</strong>лее впечатляют ег<strong>о</strong> рисунки, вк<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых <strong>о</strong>н выражает небесные п<strong>о</strong>нятия земным жив<strong>о</strong>писнымязык<strong>о</strong>м и в<strong>о</strong>звеличивает земн<strong>о</strong>е д<strong>о</strong> запредельн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>. Онрис<strong>о</strong>вал из<strong>о</strong>бражение Кванн<strong>о</strong>н (кит. — Гауньинь), буддийскуюб<strong>о</strong>гиню мудр<strong>о</strong>сти и с<strong>о</strong>страдания, придавая ейсх<strong>о</strong>дств<strong>о</strong> с земн<strong>о</strong>й женщин<strong>о</strong>й. Ег<strong>о</strong> пейзажи приближаютсяп<strong>о</strong> стилю к хайга, где дух чая <strong>о</strong>бручается с хайку.Крайне редк<strong>о</strong> Хакуин нисх<strong>о</strong>дит д<strong>о</strong> <strong>о</strong>быденных сюжет<strong>о</strong>в.Даже в тех случаях, к<strong>о</strong>гда ег<strong>о</strong> картины неп<strong>о</strong>средственн<strong>о</strong> несвязаны с религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й тем<strong>о</strong>й, в них угадывается глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>е<strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>держание. Ег<strong>о</strong> д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>душный и с<strong>о</strong>зерцательныйюм<strong>о</strong>р лучится дружелюбием и сердечн<strong>о</strong>й тепл<strong>о</strong>т<strong>о</strong>й. Зрелыйгуманизм и глуб<strong>о</strong>кая религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>сть в с<strong>о</strong>четании с ут<strong>о</strong>нченн<strong>о</strong>йхуд<strong>о</strong>жественн<strong>о</strong>й в<strong>о</strong>сприимчив<strong>о</strong>стью к явлениям прир<strong>о</strong>дыпридают ег<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бый, яп<strong>о</strong>нский характер.Аскетические и нравственные аспекты фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фиияп<strong>о</strong>нцев, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыми характеризуется и <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>е учение,в <strong>о</strong>пределенн<strong>о</strong>й степени к<strong>о</strong>нтрастируют с их эстетичес-284


кими накл<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>стями. Религи<strong>о</strong>зная <strong>о</strong>краска <strong>о</strong>браза жизнивне нравственн<strong>о</strong>сти м<strong>о</strong>жет п<strong>о</strong>терять всякий смысл. Всв<strong>о</strong>ем религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>м служении, аскетизме и безмерн<strong>о</strong>мтерпении Хакуин ни в чем не уступал христианскиммистикам и в<strong>о</strong> всем след<strong>о</strong>вал призывам св<strong>о</strong>ей высшейприр<strong>о</strong>ды. Для нег<strong>о</strong> был<strong>о</strong> ясным как день, чт<strong>о</strong> без astineet sustine, т<strong>о</strong> есть «без в<strong>о</strong>здержания и п<strong>о</strong>ддержания»,нельзя с<strong>о</strong>рвать ни <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пл<strong>о</strong>да.За г<strong>о</strong>ды скитаний «свят<strong>о</strong>е безумие» привел<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> на граньфизическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и психическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>щения. П<strong>о</strong>сле в<strong>о</strong>сстан<strong>о</strong>вленияп<strong>о</strong>д<strong>о</strong>рванн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> зд<strong>о</strong>р<strong>о</strong>вья <strong>о</strong>н <strong>о</strong>стался таким, каким ибыл, чег<strong>о</strong> не скажешь <strong>о</strong> случаях неадекватн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>веденияпсевд<strong>о</strong>мистик<strong>о</strong>в. Б<strong>о</strong>лезнь не <strong>о</strong>тразилась ни на ег<strong>о</strong> личныхкачествах, ни на т<strong>о</strong>м выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>нравственн<strong>о</strong>м <strong>о</strong>бразе жизни,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый <strong>о</strong>н вел. Однажды <strong>о</strong>н уг<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рил б<strong>о</strong>льн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> б<strong>о</strong>нзу перенестисв<strong>о</strong>е ск<strong>о</strong>рбн<strong>о</strong>е л<strong>о</strong>же в зал для медитаций, чт<strong>о</strong>бып<strong>о</strong>вт<strong>о</strong>рить <strong>о</strong>пыт пр<strong>о</strong>светления древнег<strong>о</strong> наставника, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый<strong>о</strong>брел пр<strong>о</strong>светление в б<strong>о</strong>лезни и п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нении Будде.П<strong>о</strong> мнению Хакуина, любую нем<strong>о</strong>щь м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> был<strong>о</strong> пре<strong>о</strong>д<strong>о</strong>летьсил<strong>о</strong>й разума.Св<strong>о</strong>е религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>е служение <strong>о</strong>н с<strong>о</strong>четал с учительств<strong>о</strong>м.Следует признать, чт<strong>о</strong> м<strong>о</strong>нистическая д<strong>о</strong>ктрина <strong>дзэн</strong> непр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дила различий между д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>м и зл<strong>о</strong>м. Однак<strong>о</strong>, п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>всем д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>с<strong>о</strong>вестным пр<strong>о</strong>светителям, Хакуин убеждалкрестьян вести праведную жизнь. Он был <strong>о</strong>дним из технаставник<strong>о</strong>в, деятельн<strong>о</strong>сть к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых д<strong>о</strong>стигла в Яп<strong>о</strong>ниитак<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>пулярн<strong>о</strong>сти, <strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й в Китае не м<strong>о</strong>гл<strong>о</strong> быть иречи. Сам<strong>о</strong> с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й, и в Яп<strong>о</strong>нии были пр<strong>о</strong>светленные, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыев св<strong>о</strong>ем безразличии к мирянам наставляли лишь кругизбранных ученик<strong>о</strong>в. Тем не менее именн<strong>о</strong> яп<strong>о</strong>нские адепты<strong>дзэн</strong> стали н<strong>о</strong>сителями нар<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>сти. В нашидни <strong>о</strong>бе тенденции с<strong>о</strong>храняются, х<strong>о</strong>тя и не с<strong>о</strong>всем п<strong>о</strong>нятн<strong>о</strong>,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая из них превалирует. Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> вмистике <strong>дзэн</strong> пр<strong>о</strong>являет арист<strong>о</strong>кратические тенденции, без<strong>о</strong>глядки на псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гию пр<strong>о</strong>стых граждан не м<strong>о</strong>жет быть иречи ни <strong>о</strong> как<strong>о</strong>м серьезн<strong>о</strong>м влиянии.


Глава 15СУЩНОСТЬ ДЗЭН<strong>Ист<strong>о</strong>рия</strong> и ф<strong>о</strong>рмаСуществует ли лишенная качеств и сл<strong>о</strong>весн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> выраженияф<strong>о</strong>рма, п<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>м к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й «<strong>о</strong>тсутствие в<strong>о</strong>р<strong>о</strong>тстан<strong>о</strong>вится вратами»? Д.Т. Судзуки представил <strong>дзэн</strong> западн<strong>о</strong>мумиру как чист<strong>о</strong>й в<strong>о</strong>ды мистицизм, как парад<strong>о</strong>ксвне любых катег<strong>о</strong>рий, как явление вне ист<strong>о</strong>рии и метафизики,не предп<strong>о</strong>лагающее принадлежн<strong>о</strong>сти к религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>мус<strong>о</strong><strong>о</strong>бществу. В <strong>о</strong>тличие <strong>о</strong>т эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>рика мып<strong>о</strong>пытались <strong>о</strong>брис<strong>о</strong>вать фактические черты <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>мистицизма в ег<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>м развитии, <strong>о</strong>тметить характери деятельн<strong>о</strong>сть ег<strong>о</strong> приверженцев, сделать экскурсв ег<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>рию и пр<strong>о</strong>следить ег<strong>о</strong> эв<strong>о</strong>люцию. М<strong>о</strong>жет п<strong>о</strong>казаться,чт<strong>о</strong> сущн<strong>о</strong>сть <strong>дзэн</strong> п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бна плывущему п<strong>о</strong> небубел<strong>о</strong>му <strong>о</strong>блаку, не имеющему ист<strong>о</strong>рии, чужд<strong>о</strong>му метафизике,равн<strong>о</strong> как не имеющему <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения к люб<strong>о</strong>й изсуществующих религий. Н<strong>о</strong> в реальн<strong>о</strong>сти <strong>дзэн</strong> развивалсяп<strong>о</strong> <strong>о</strong>бщечел<strong>о</strong>веческим зак<strong>о</strong>нам, и ег<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>рия, нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>,<strong>о</strong>блачена в некие ф<strong>о</strong>рмы.Как правил<strong>о</strong>, ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>е исслед<strong>о</strong>вание ист<strong>о</strong>к<strong>о</strong>в т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>или ин<strong>о</strong>г<strong>о</strong> явления представляет с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й едва ли не единственн<strong>о</strong>есредств<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стижения ег<strong>о</strong> сути. П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му яп<strong>о</strong>нскиеисслед<strong>о</strong>ватели начинают представление <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>йист<strong>о</strong>рии с древнебуддийск<strong>о</strong>й Дхьяны, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую <strong>о</strong>ни называют«Хинаян<strong>о</strong>й <strong>дзэн</strong>». Однак<strong>о</strong> истинные к<strong>о</strong>рни ученияслед<strong>о</strong>вал<strong>о</strong> бы искать в великих сутрах Махаяны.286


Существуют и <strong>о</strong>бъективные трудн<strong>о</strong>сти изучения китайскихи индийских ист<strong>о</strong>к<strong>о</strong>в <strong>дзэн</strong>, <strong>о</strong>бусл<strong>о</strong>вленные скуд<strong>о</strong>стьюист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> материала.Несм<strong>о</strong>тря на путаницу в деталях, <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вная линия ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>развития <strong>дзэн</strong>-<strong>буддизма</strong> пр<strong>о</strong>слеживается безтруда. Знаменитые буддисты, имена к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых с<strong>о</strong>ставляютвнушительный спис<strong>о</strong>к патриарх<strong>о</strong>в, <strong>о</strong>ставили св<strong>о</strong>й <strong>о</strong>тпечат<strong>о</strong>кна характере учения. Б<strong>о</strong>лее т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, практическивсе религи<strong>о</strong>зные течения В<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>й Азии, <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> да<strong>о</strong>сизм,так или иначе перекликались с <strong>дзэн</strong> и, безусл<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>,также п<strong>о</strong>влияли на ег<strong>о</strong> стан<strong>о</strong>вление и развитие.Взаим<strong>о</strong>связь да<strong>о</strong>сизма и <strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>чевидна и пр<strong>о</strong>является всх<strong>о</strong>жести п<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>д<strong>о</strong>в и к<strong>о</strong>нцептуальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>смысления мир<strong>о</strong>здания.Ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>е исслед<strong>о</strong>вание п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong> зах<strong>о</strong>дит в тупик,н<strong>о</strong> при эт<strong>о</strong>м выясняются детали, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляютдемиф<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гизир<strong>о</strong>вать саму ист<strong>о</strong>рию. Иными сл<strong>о</strong>вами,мифы и легенды уступают мест<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>рическим фактам.Мистицизм <strong>дзэн</strong> не так уж н<strong>о</strong>в, как м<strong>о</strong>жет п<strong>о</strong>казаться напервый взгляд. При эт<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>давление личн<strong>о</strong>стн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> аспектав пантеистическ<strong>о</strong>м <strong>дзэн</strong> пр<strong>о</strong>будил<strong>о</strong> к жизни и н<strong>о</strong>выетв<strong>о</strong>рческие силы, взаим<strong>о</strong>действующие в един<strong>о</strong>м п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>кенеизменн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к<strong>о</strong>смическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> цикла прир<strong>о</strong>ды.Настал<strong>о</strong> время пере<strong>о</strong>смыслить метафизические аспекты<strong>дзэн</strong> в ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>м к<strong>о</strong>нтексте. Вн<strong>о</strong>вь и вн<strong>о</strong>вь Судзуки<strong>о</strong>трицает наличие в учении метафизическ<strong>о</strong>й <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вы.Так, <strong>о</strong>н пишет в св<strong>о</strong>ем «Введении в буддизм»следующее:«М<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> назвать христианств<strong>о</strong> м<strong>о</strong>н<strong>о</strong>теистическим, аВеданту — пантеистическ<strong>о</strong>й. Однак<strong>о</strong> так<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>д неприменимк <strong>дзэн</strong>. Дзэн не является ни м<strong>о</strong>н<strong>о</strong>теистическим,ни пантеистическим. П<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шению к эт<strong>о</strong>му течениюп<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бные <strong>о</strong>пределения неуместны. След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>,в <strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>тсутствует в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть ум<strong>о</strong>зрительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>смысленияк<strong>о</strong>нкретн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>бъекта. Дзэн — эт<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>плывающеев небе <strong>о</strong>блак<strong>о</strong>. Ничт<strong>о</strong> не сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> удержать или <strong>о</strong>с-287


тан<strong>о</strong>вить . Дзэн делает ум св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дным и непредвзятым;даже идея <strong>о</strong> единстве и все<strong>о</strong>бщн<strong>о</strong>сти является препятствиеми св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> р<strong>о</strong>да л<strong>о</strong>вушк<strong>о</strong>й для св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ды духа».Представляя эмпирическую ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ну мистицизма, <strong>дзэн</strong>не является н<strong>о</strong>сителем фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фск<strong>о</strong>й или религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>йд<strong>о</strong>ктрины. Однак<strong>о</strong> в предисл<strong>о</strong>вии к перв<strong>о</strong>й немецк<strong>о</strong>йпубликации <strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>-<strong>буддизме</strong> Руд<strong>о</strong>льф Отт<strong>о</strong> указывает наег<strong>о</strong> метафизические к<strong>о</strong>рни: «Ни <strong>о</strong>дн<strong>о</strong> мистическ<strong>о</strong>е учениене витает в <strong>о</strong>блаках. Напр<strong>о</strong>тив, все мистики имеютпр<strong>о</strong>чный иде<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гический фундамент, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый сами жеи <strong>о</strong>трицают, н<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый <strong>о</strong>пределяет к<strong>о</strong>нкретную ф<strong>о</strong>рмупр<strong>о</strong>явления т<strong>о</strong>г<strong>о</strong> или ин<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>держания».Мистицизм <strong>дзэн</strong> к<strong>о</strong>ренится в пантеистическ<strong>о</strong>й и к<strong>о</strong>см<strong>о</strong>теистическ<strong>о</strong>йметафизике сутр Махаяны, тезисы к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>йбыли взяты за <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ву китайскими и яп<strong>о</strong>нскими наставниками.В с<strong>о</strong>бственных трудах Судзуки с<strong>о</strong>держится немал<strong>о</strong>материал<strong>о</strong>в, <strong>о</strong>пр<strong>о</strong>вергающих ег<strong>о</strong> утверждение <strong>о</strong>б <strong>о</strong>тсутствииу <strong>дзэн</strong> метафизическ<strong>о</strong>й <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вы, иб<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>т ист<strong>о</strong>рикп<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дчеркивает тесную связь <strong>дзэн</strong> с сутрами«Праджняпарамиты» и фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фией шуньяты. Фактически«сат<strong>о</strong>ри» <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значает не чт<strong>о</strong> ин<strong>о</strong>е, как «праджняпарамиту»,т<strong>о</strong> есть высшую безличную мудр<strong>о</strong>сть. Судзукицитирует китайский текст, авт<strong>о</strong>рств<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> приписываетсяБ<strong>о</strong>дхидхарме, где сказан<strong>о</strong>: «Если ты желаешь найтиБудду, т<strong>о</strong> д<strong>о</strong>лжен заглянуть в глубину св<strong>о</strong>ей с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>йПрир<strong>о</strong>ды, иб<strong>о</strong> эта Прир<strong>о</strong>да и есть Будда . Этаприр<strong>о</strong>да есть С<strong>о</strong>знание, С<strong>о</strong>знание есть Будда, Будда естьПуть, а Путь есть <strong>дзэн</strong>». Далее читаем, как <strong>дзэн</strong>скийнаставник с<strong>о</strong> смертн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>дра <strong>о</strong>бращается к св<strong>о</strong>им ученикам:«Дхармакая извечн<strong>о</strong> <strong>о</strong>стается без<strong>о</strong>блачн<strong>о</strong>й, х<strong>о</strong>тя иуказывает на время прих<strong>о</strong>да и ух<strong>о</strong>да; все древние мудрецыбыли п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждением <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> ист<strong>о</strong>чника, и все душимира в<strong>о</strong>звращаются к Единственн<strong>о</strong>му». Опыт <strong>дзэн</strong>, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыйна фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фск<strong>о</strong>м языке <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значается как «<strong>о</strong>бретенн<strong>о</strong>епр<strong>о</strong>светление», д<strong>о</strong>пускает наличие «вр<strong>о</strong>жденн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>288


пр<strong>о</strong>светления», к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е есть не чт<strong>о</strong> ин<strong>о</strong>е, как прир<strong>о</strong>даБудды, присущая всем живым существам, или к<strong>о</strong>смическ<strong>о</strong>етел<strong>о</strong> Будды, вспышк<strong>о</strong>й <strong>о</strong>заряющее с<strong>о</strong>знание.Другим признак<strong>о</strong>м <strong>о</strong>ф<strong>о</strong>рмления <strong>дзэн</strong> в ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>мк<strong>о</strong>нтексте стала ег<strong>о</strong> нес<strong>о</strong>мненная принадлежн<strong>о</strong>сть к буддийск<strong>о</strong>муучению. Дзэн был п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>жден буддизм<strong>о</strong>м и <strong>о</strong>сталсяв рамках эт<strong>о</strong>й религии. Великие <strong>дзэн</strong>ские наставникибыли выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>дух<strong>о</strong>вными людьми, <strong>о</strong>бязанными св<strong>о</strong>ими лучшимикачествами именн<strong>о</strong> буддизму. Дух<strong>о</strong>вный аспект буддийск<strong>о</strong>йд<strong>о</strong>ктрины, в<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дящей к Абс<strong>о</strong>люту, затр<strong>о</strong>нул мистическиеструны в их сердцах и п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дил стремление кп<strong>о</strong>стижению Высшей Истины (парамартха) (санскр. —абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>е существ<strong>о</strong>вание) п<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>м интуитивн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>зрения и к д<strong>о</strong>стижению пр<strong>о</strong>светления в единении сБудд<strong>о</strong>й.П<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватели <strong>дзэн</strong> считают ег<strong>о</strong> наиб<strong>о</strong>лее чист<strong>о</strong>й иаутентичн<strong>о</strong>й дхарм<strong>о</strong>й, т<strong>о</strong> есть высшей ф<strong>о</strong>рм<strong>о</strong>й <strong>буддизма</strong>.Однак<strong>о</strong>, причисляя себя к семейству буддийских шк<strong>о</strong>л,<strong>дзэн</strong>ские адепты считают св<strong>о</strong>ю шк<strong>о</strong>лу единственн<strong>о</strong> в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жнымсредств<strong>о</strong>м спасения. При эт<strong>о</strong>м <strong>о</strong>ни не <strong>о</strong>трицаюткульт, писание и традицию. Отт<strong>о</strong> <strong>о</strong>чень т<strong>о</strong>чн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дметил,чт<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>нять лишь т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> п<strong>о</strong>сле т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>,как мы изучим и п<strong>о</strong>ймем все священные писания, «к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые«д<strong>о</strong>лжны сг<strong>о</strong>реть», чт<strong>о</strong>бы стать знанием». В ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>мк<strong>о</strong>нтексте <strong>дзэн</strong> следует рассматривать как <strong>о</strong>днуиз мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численных ветвей буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> древа.Мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численные пр<strong>о</strong>явления <strong>дзэн</strong> в искусстве и культурени в к<strong>о</strong>ей мере нельзя считать «п<strong>о</strong>б<strong>о</strong>чным пр<strong>о</strong>дукт<strong>о</strong>м»,иб<strong>о</strong> <strong>о</strong>ни являются п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ждением сам<strong>о</strong>й сущн<strong>о</strong>стиучения. В предметах <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> искусства четк<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>слеживаютсянатуралистические тенденции, а сам<strong>о</strong> в<strong>о</strong>сприятиежизни ф<strong>о</strong>рмируется за счет п<strong>о</strong>стижения к<strong>о</strong>смическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>единства. Чел<strong>о</strong>век <strong>о</strong>бретает гарм<strong>о</strong>нию с вселенн<strong>о</strong>й,гарм<strong>о</strong>нию, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая выражается намеками и симв<strong>о</strong>лами.Эта гарм<strong>о</strong>ния наиб<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>является в тишине,преисп<strong>о</strong>лненн<strong>о</strong>й смысла. Культурные д<strong>о</strong>стижения <strong>дзэн</strong>289


не <strong>о</strong>граничились узк<strong>о</strong>й <strong>о</strong>бластью применения, н<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>никлив<strong>о</strong> все сферы жизни. И все же краеуг<strong>о</strong>льным камнем<strong>дзэн</strong> является <strong>о</strong>пыт пр<strong>о</strong>светления, так называем<strong>о</strong>есат<strong>о</strong>ри, <strong>о</strong>т правильн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шения к к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>му зависитп<strong>о</strong>нимание учения в цел<strong>о</strong>м.Псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>е исслед<strong>о</strong>вание <strong>дзэн</strong> предп<strong>о</strong>лагаетскрупулезн<strong>о</strong>е и всест<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ннее изучение фактическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>материала. В эт<strong>о</strong>м ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>м <strong>о</strong>бз<strong>о</strong>ре я уже уп<strong>о</strong>минали рассматривал случаи д<strong>о</strong>стижения пр<strong>о</strong>светления. Прианализе псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>й с<strong>о</strong>ставляющей <strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>е значениепри<strong>о</strong>бретает мистицизм Хакуина. Ниже прив<strong>о</strong>дитсяеще <strong>о</strong>дин пример д<strong>о</strong>стижения сат<strong>о</strong>ри, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>муп<strong>о</strong>минаются различные аспекты эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния. Эт<strong>о</strong>ттекст принадлежит Имаките Кёсэну, <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>му из самыхизвестных наставник<strong>о</strong>в эп<strong>о</strong>хи Мэйдзи:«Однажды н<strong>о</strong>чью в<strong>о</strong> время дза<strong>дзэн</strong> не<strong>о</strong>жиданн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>рваласьсвязь между тем, чт<strong>о</strong> был<strong>о</strong>, и тем, чт<strong>о</strong> будет.Я пр<strong>о</strong>ник в блаженн<strong>о</strong>е царств<strong>о</strong> исключительн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> велик<strong>о</strong>лепия.Я п<strong>о</strong>чувств<strong>о</strong>вал, чт<strong>о</strong> ступил на землю Велик<strong>о</strong>йСмерти, перестал <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знавать существенн<strong>о</strong>сть всех вещейи с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> «Я». Я лишь <strong>о</strong>щущал, чт<strong>о</strong> душа в м<strong>о</strong>емтеле расширилась д<strong>о</strong> предел<strong>о</strong>в десяти тысяч мир<strong>о</strong>в, иузрел беск<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>е велик<strong>о</strong>лепие света. Т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> я видел ислышал, <strong>о</strong>тличал<strong>о</strong>сь <strong>о</strong>т <strong>о</strong>быденн<strong>о</strong>й жизни. В стремлениип<strong>о</strong>стичь высшую истину и чудесный смысл вселенн<strong>о</strong>йм<strong>о</strong>е «Я» <strong>о</strong>чистил<strong>о</strong>сь, и вещи предстали в н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>м свете.В св<strong>о</strong>ем лик<strong>о</strong>вании я не замечал, чт<strong>о</strong> м<strong>о</strong>и руки жестикулируют,а н<strong>о</strong>ги двигаются в танце».В<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>, эт<strong>о</strong> <strong>о</strong>писание стал<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дражанием Хакуину.Экстатическ<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние вых<strong>о</strong>да «за пределы с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>эг<strong>о</strong>» в<strong>о</strong>спринимается как «высшее наслаждение». Течениес<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>сприятия прерывается, а активн<strong>о</strong>сть<strong>о</strong>рган<strong>о</strong>в чувств св<strong>о</strong>дится к нулю. Китайский наставникГа<strong>о</strong>-фэнь (1238—1285), к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый в пр<strong>о</strong>цессе мучительныхупражнений сумел разгадать к<strong>о</strong>ан «пуст<strong>о</strong>ты» (кит. — у;яп. — му) Ча<strong>о</strong>-ч<strong>о</strong>у, также узрел велик<strong>о</strong>лепие и чист<strong>о</strong>ту:290


«Я п<strong>о</strong>чувств<strong>о</strong>вал, как безграничн<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>странств<strong>о</strong> рассыпал<strong>о</strong>сьна куски и великая земля превратилась в ничт<strong>о</strong>.Я забыл <strong>о</strong> себе, я забыл <strong>о</strong> мире; эт<strong>о</strong> был<strong>о</strong> п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>т<strong>о</strong>му, как <strong>о</strong>дн<strong>о</strong> зеркал<strong>о</strong> <strong>о</strong>тражает друг<strong>о</strong>е. С <strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong>йясн<strong>о</strong>стью в м<strong>о</strong>ем с<strong>о</strong>знании предстали <strong>о</strong>тветы на неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в. Б<strong>о</strong>лее я не заблуждался <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>чуд<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рн<strong>о</strong>й силы Праджни [Трансцендентальн<strong>о</strong>й Мудр<strong>о</strong>сти]».Дэ-и с г<strong>о</strong>ры Мэнь также испытал психическ<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние,к<strong>о</strong>гда ег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>знание стал<strong>о</strong> зеркальн<strong>о</strong> чистым. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>т<strong>о</strong>му как луна <strong>о</strong>бретает св<strong>о</strong>ю ф<strong>о</strong>рму, п<strong>о</strong>ка ее лучипадают на неп<strong>о</strong>движные в<strong>о</strong>ды п<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ка, плавн<strong>о</strong> растекаясьп<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>верхн<strong>о</strong>сти, так и умир<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>ренн<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>знание <strong>о</strong>стаетсябезмятежным и чистым.Тянь-шан, ученик Дэ-и, перед тем, как д<strong>о</strong>стичь пр<strong>о</strong>светления,пр<strong>о</strong>шел тернистый и мучительный путь. Темрад<strong>о</strong>стней стал<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждение:«С м<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>знания и тела спали все <strong>о</strong>к<strong>о</strong>вы; я стряхнулс себя св<strong>о</strong>и к<strong>о</strong>сти и сам к<strong>о</strong>стный м<strong>о</strong>зг. Казал<strong>о</strong>сь,будт<strong>о</strong> я увидел с<strong>о</strong>лнце, ярк<strong>о</strong> сияющее скв<strong>о</strong>зь гр<strong>о</strong>з<strong>о</strong>выетучи. Я не см<strong>о</strong>г удержаться, вск<strong>о</strong>чил с<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> сидения,прибежал к наставнику и в<strong>о</strong>скликнул: «Чег<strong>о</strong> же мне нед<strong>о</strong>стаеттеперь?»Сюэ-йен Цзу-цин (умер в 1287 г<strong>о</strong>ду) так же п<strong>о</strong>чувств<strong>о</strong>вал,как <strong>о</strong>н перен<strong>о</strong>сится из тьмы в свет. В пр<strong>о</strong>светлении<strong>о</strong>н <strong>о</strong>брел н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>е видение реальн<strong>о</strong>сти:«Опыт был не<strong>о</strong>писуем и неизъясним, иб<strong>о</strong> ничт<strong>о</strong> вэт<strong>о</strong>м мире не м<strong>о</strong>жет с ним сравниться . Я см<strong>о</strong>трелв<strong>о</strong>круг себя, вверх и вниз, и вселенная в<strong>о</strong> всем мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>бразиичувственных <strong>о</strong>бъект<strong>о</strong>в выглядела теперь иначе;все, чт<strong>о</strong> ранее представлял<strong>о</strong>сь <strong>о</strong>твратительным, вместе сневедением и страстями, теперь казал<strong>о</strong>сь не чем иным,как истечением м<strong>о</strong>ей внутренней прир<strong>о</strong>ды, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая всв<strong>о</strong>ей сущн<strong>о</strong>сти <strong>о</strong>ставалась ярк<strong>о</strong>й, истинн<strong>о</strong>й и пр<strong>о</strong>зрачн<strong>о</strong>й.В так<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии с<strong>о</strong>знания я пребывал б<strong>о</strong>лее месяца».291


С<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong> или бесс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>ватели эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>пыта <strong>о</strong>казали влияние на буддийскую д<strong>о</strong>ктрину. Опытвнезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>рыва с п<strong>о</strong>следующим раств<strong>о</strong>рением личн<strong>о</strong>стив мистическ<strong>о</strong>м видении стан<strong>о</strong>вится <strong>о</strong>чевидным изследующег<strong>о</strong> <strong>о</strong>писания пр<strong>о</strong>славленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателя храмаЭнгакудзи Цзю-юаня:«Не<strong>о</strong>жиданн<strong>о</strong> м<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> слуха д<strong>о</strong>стиг звук скрипнувшейп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>вицы из к<strong>о</strong>мнаты старшег<strong>о</strong> м<strong>о</strong>наха, <strong>о</strong>ткрывший дляменя сущн<strong>о</strong>сть «п<strong>о</strong>длинн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>века». Как т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> я закрывалглаза, эт<strong>о</strong>т <strong>о</strong>браз в<strong>о</strong>зникал пред<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>й вн<strong>о</strong>вь ивн<strong>о</strong>вь. Я п<strong>о</strong>кинул св<strong>о</strong>е мест<strong>о</strong> для медитации и выбежалв лунную н<strong>о</strong>чь, а затем п<strong>о</strong>днялся в сад<strong>о</strong>вый д<strong>о</strong>мик, называвшийся«Ганки», где устремил взгляд в неб<strong>о</strong> и весел<strong>о</strong>рассмеялся, в<strong>о</strong>скликнув: «О, как величественнаДхармакая! О, ск<strong>о</strong>ль <strong>о</strong>на велика и безмерна!»М<strong>о</strong>я рад<strong>о</strong>сть была безгранична. Я не м<strong>о</strong>г усидеть взале для медитаций и бесцельн<strong>о</strong> сл<strong>о</strong>нялся п<strong>о</strong> г<strong>о</strong>рам.Я думал <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, как с<strong>о</strong>лнце и луна за день п<strong>о</strong>крываютпр<strong>о</strong>странств<strong>о</strong> в 4 000 000 000 миль. «Сейчас я живу в Китае,— <strong>о</strong>тметил я пр<strong>о</strong> себя, — а <strong>о</strong>ни г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рят, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>круг Янрасп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жен в центре земли. Если эт<strong>о</strong>т так, т<strong>о</strong> мест<strong>о</strong>, гдея ст<strong>о</strong>ю, д<strong>о</strong>лжн<strong>о</strong> нах<strong>о</strong>диться на расст<strong>о</strong>янии 2 000 000 000миль <strong>о</strong>т места, где в<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дит с<strong>о</strong>лнце; так п<strong>о</strong>чему же, к<strong>о</strong>гда<strong>о</strong>н<strong>о</strong> встает, ег<strong>о</strong> лучи мгн<strong>о</strong>венн<strong>о</strong> касаются м<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> лица?»М<strong>о</strong>и дальнейшие размышления свелись к следующему:«Лучи, исх<strong>о</strong>дящие из м<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> глаза, д<strong>о</strong>лжныраспр<strong>о</strong>страняться с т<strong>о</strong>й же ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong>стью, чт<strong>о</strong> и с<strong>о</strong>лнечные;так не являются ли м<strong>о</strong>и глаза и м<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>знание сам<strong>о</strong>йДхармакаей?»Яп<strong>о</strong>нский б<strong>о</strong>нза из секты С<strong>о</strong>т<strong>о</strong>, в искренн<strong>о</strong>сти к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong>я не с<strong>о</strong>мневаюсь, <strong>о</strong>днажды рассказал мне <strong>о</strong> с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>м<strong>о</strong>пыте сат<strong>о</strong>ри следующее: «Пр<strong>о</strong>светление —эт<strong>о</strong> безграничная внутренняя реализация, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая наступаетвнезапн<strong>о</strong>. Чел<strong>о</strong>век чувствует св<strong>о</strong>ю св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ду, силу,в<strong>о</strong>звышение и величие в<strong>о</strong> вселенн<strong>о</strong>й. Он <strong>о</strong>щущает, какег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>низывают в<strong>о</strong>лны дыхания вселенн<strong>о</strong>й. В эт<strong>о</strong>т м<strong>о</strong>-292


мент <strong>о</strong>н перестает быть слаб<strong>о</strong>й эг<strong>о</strong>истичн<strong>о</strong>й личн<strong>о</strong>стью,н<strong>о</strong> стан<strong>о</strong>вится <strong>о</strong>ткрытым и пр<strong>о</strong>зрачным — единым с<strong>о</strong>всем сущим. Пр<strong>о</strong>светление д<strong>о</strong>стигается в дза<strong>дзэн</strong>, н<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжает с<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ждать чел<strong>о</strong>века в<strong>о</strong> всех ег<strong>о</strong> жизненныхделах. След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>, все в эт<strong>о</strong>й жизни исп<strong>о</strong>лнен<strong>о</strong>значения и заслуживает п<strong>о</strong>хвалы и участия, даже страдание,б<strong>о</strong>лезнь и смерть. Пр<strong>о</strong>светление прих<strong>о</strong>дит в дза<strong>дзэн</strong>,к<strong>о</strong>гда чел<strong>о</strong>век п<strong>о</strong>свящает себя Будде без <strong>о</strong>статка.Однак<strong>о</strong> <strong>о</strong>н<strong>о</strong> не прих<strong>о</strong>дит исключительн<strong>о</strong> мил<strong>о</strong>стью сам<strong>о</strong>г<strong>о</strong>Будды. В действительн<strong>о</strong>сти пр<strong>о</strong>светление не прих<strong>о</strong>дитизвне, <strong>о</strong>н<strong>о</strong> прих<strong>о</strong>дит изнутри. Личн<strong>о</strong>сть стан<strong>о</strong>витсясв<strong>о</strong>б<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й благ<strong>о</strong>даря св<strong>о</strong>им с<strong>о</strong>бственным усилиям...»Как и в других <strong>о</strong>писаниях, в эт<strong>о</strong>м тексте <strong>о</strong>пыт и т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>вание<strong>о</strong>пыта слиты в<strong>о</strong>един<strong>о</strong>. Т<strong>о</strong>т же б<strong>о</strong>нза утверждал,чт<strong>о</strong> качеств<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления, равн<strong>о</strong> как и сама в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>стьег<strong>о</strong> д<strong>о</strong>стижения в течение жизни чел<strong>о</strong>века, зависит<strong>о</strong>т грех<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>сти ег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>шлых в<strong>о</strong>пл<strong>о</strong>щений. Для мн<strong>о</strong>гихлюдей непре<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лимым препятствием на пути кпр<strong>о</strong>светлению стан<strong>о</strong>вятся страсти, п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>жденные <strong>о</strong>пыт<strong>о</strong>мпредыдущих инкарнаций.Псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическая с<strong>о</strong>ставляющая сат<strong>о</strong>риПервые сведения <strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые евр<strong>о</strong>пейцы п<strong>о</strong>черпнулииз <strong>о</strong>тчет<strong>о</strong>в мисси<strong>о</strong>нер<strong>о</strong>в, не давали ясн<strong>о</strong>й картины<strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>й <strong>о</strong>ригинальн<strong>о</strong>й ф<strong>о</strong>рмы буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>мистицизма. Очар<strong>о</strong>ванный индийск<strong>о</strong>й мудр<strong>о</strong>стью ФридрихХайлер с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чил св<strong>о</strong>е внимание на мистицизмеХинаяны и рассматривал яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>-китайский <strong>дзэн</strong> какискаженную мет<strong>о</strong>дику с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чения. Он сравнивал эту«упадническую» ф<strong>о</strong>рму буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистицизма с псих<strong>о</strong>терапией,не имея представления <strong>о</strong> ее дальнейшемразвитии и п<strong>о</strong>дъеме. Так, <strong>о</strong>н пишет: «В яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>м <strong>буддизме</strong>,приверженцы к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> называют ег<strong>о</strong> дхьян<strong>о</strong>й, медитациястан<strong>о</strong>вится «не-думанием», а с<strong>о</strong>зерцание — с<strong>о</strong>сре-293


д<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чением, лишенным мысли и чувства. Адепты <strong>дзэн</strong>верят в т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> сумеют найти в эт<strong>о</strong>м <strong>о</strong>пыте п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>е внутреннееумир<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>рение, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е придаст им н<strong>о</strong>вые силы.Временный <strong>о</strong>тказ <strong>о</strong>т мыслей и чувственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>сприятияслужит как усп<strong>о</strong>каивающее нервы псих<strong>о</strong>терапевтическ<strong>о</strong>есредств<strong>о</strong> . Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, буддийскую медитациюп<strong>о</strong>стигла та же трагическая судьба, чт<strong>о</strong> и м<strong>о</strong>литву ».Пр<strong>о</strong>шл<strong>о</strong> время, и <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шение евр<strong>о</strong>пейцев и американцевк <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>му мистицизму претерпел<strong>о</strong> кардинальныеперемены, в<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м благ<strong>о</strong>даря раб<strong>о</strong>там Судзуки. Вск<strong>о</strong>реувидели свет мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численные труды п<strong>о</strong> псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии<strong>дзэн</strong>. В <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>м эти книги прев<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>сили <strong>дзэн</strong> как жемчужинудух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>сти В<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ка и выражали надежду на т<strong>о</strong>,чт<strong>о</strong> с ее п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щью м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> снимать психическ<strong>о</strong>е напряжение,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е испытает с<strong>о</strong>временный чел<strong>о</strong>век. Судзукистарался изл<strong>о</strong>жить псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическую с<strong>о</strong>ставляющую <strong>дзэн</strong>в манере, д<strong>о</strong>ступн<strong>о</strong>й для западн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> читателя. С эт<strong>о</strong>й целью<strong>о</strong>н адаптир<strong>о</strong>вал, <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> в св<strong>о</strong>их первых раб<strong>о</strong>тах,<strong>дзэн</strong>ские п<strong>о</strong>нятия к катег<strong>о</strong>риям американск<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лыпсих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии религии. За т<strong>о</strong>чку <strong>о</strong>тсчета <strong>о</strong>н принял четырешир<strong>о</strong>к<strong>о</strong> известные характеристики мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния,сф<strong>о</strong>рмулир<strong>о</strong>ванные Уильям<strong>о</strong>м Джемс<strong>о</strong>м (невыразим<strong>о</strong>сть,дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>сть, мим<strong>о</strong>летн<strong>о</strong>сть и пассивн<strong>о</strong>сть), ивыделил в<strong>о</strong>семь признак<strong>о</strong>в сат<strong>о</strong>ри, каждый из к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыхрассматривал сам<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ятельн<strong>о</strong>. К этим признакам <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>силисьирраци<strong>о</strong>нальн<strong>о</strong>сть, интуитивн<strong>о</strong>е видение, беспристрастн<strong>о</strong>сть,авт<strong>о</strong>ритетн<strong>о</strong>сть, д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>верн<strong>о</strong>сть, п<strong>о</strong>туст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>сть,чувств<strong>о</strong> дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дъема и мим<strong>о</strong>летн<strong>о</strong>сть.Однак<strong>о</strong> эти катег<strong>о</strong>рии н<strong>о</strong>сят <strong>о</strong>б<strong>о</strong>бщенный характер иприменимы к<strong>о</strong> всем видам мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта. Ос<strong>о</strong>б<strong>о</strong>езначение <strong>о</strong>н придавал беспристрастн<strong>о</strong>сти, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>тличал<strong>о</strong>сат<strong>о</strong>ри <strong>о</strong>т христианск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> экстатическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта. В св<strong>о</strong>емисслед<strong>о</strong>вании Хинаяны Хайлер уже <strong>о</strong>тмечал п<strong>о</strong>разительнуюразницу между х<strong>о</strong>л<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й и бесстрастн<strong>о</strong>й медитациейбуддист<strong>о</strong>в и испепеляющим религи<strong>о</strong>зным п<strong>о</strong>рыв<strong>о</strong>мхристианских мистик<strong>о</strong>в.294


Груб<strong>о</strong> упр<strong>о</strong>щая, Судзуки рассматривает сущн<strong>о</strong>сть христианск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>мистицизма как «личн<strong>о</strong>е и нередк<strong>о</strong> имеющеесексуальную <strong>о</strong>краску чувств<strong>о</strong>». П<strong>о</strong>-видим<strong>о</strong>му, к так<strong>о</strong>мувыв<strong>о</strong>ду <strong>о</strong>н пришел, анализируя христианскую мистическуютермин<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гию, с<strong>о</strong>звучную т<strong>о</strong>й, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая асс<strong>о</strong>циируетсяс люб<strong>о</strong>вью. В данн<strong>о</strong>м случае вряд ли уместн<strong>о</strong> <strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествлятьна фрейдистский манер «сексуальн<strong>о</strong>е» и «личн<strong>о</strong>е».Был<strong>о</strong> бы неверным с<strong>о</strong><strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сить «без<strong>о</strong>бидные религи<strong>о</strong>зныем<strong>о</strong>тивы» с «п<strong>о</strong>давленными сексуальными устремлениями».В св<strong>о</strong>их выв<strong>о</strong>дах Судзуки в<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м <strong>о</strong>бязан известн<strong>о</strong>мутруду Джемса «Разн<strong>о</strong>видн<strong>о</strong>сти религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта».Джемс считает скрытые резервы п<strong>о</strong>дс<strong>о</strong>знания главнымист<strong>о</strong>чник<strong>о</strong>м религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й энергии. Не пытаясь <strong>о</strong>бъяснитьп<strong>о</strong>нятие «п<strong>о</strong>дс<strong>о</strong>знание» или «сублимация», <strong>о</strong>н называет ег<strong>о</strong>«мест<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чения т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> не <strong>о</strong>тмечается и не замечается».П<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> мнению, эт<strong>о</strong> — «ист<strong>о</strong>чник наших сн<strong>о</strong>в»,благ<strong>о</strong>датная п<strong>о</strong>чва для «люб<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта и чувственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>или двигательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> авт<strong>о</strong>матизма». Он был уверен,чт<strong>о</strong> в эт<strong>о</strong>й <strong>о</strong>бласти зал<strong>о</strong>жен б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>тенциал сил,ф<strong>о</strong>рмирующих неисслед<strong>о</strong>ванную террит<strong>о</strong>рию религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>йист<strong>о</strong>рии. Вер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>, именн<strong>о</strong> такие ф<strong>о</strong>рмулир<strong>о</strong>вки вд<strong>о</strong>хн<strong>о</strong>влялиСудзуки, к<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>н писал вступление к перв<strong>о</strong>му т<strong>о</strong>мусв<strong>о</strong>их «Очерк<strong>о</strong>в <strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>-<strong>буддизме</strong>»:«П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>му как <strong>о</strong>быденн<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>знание зап<strong>о</strong>лняютмн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численные <strong>о</strong>бразы, благ<strong>о</strong>стные и вред<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сные,систематизир<strong>о</strong>ванные и разр<strong>о</strong>зненные, четкие и расплывчатые,навязчивые и смутные, так и п<strong>о</strong>дс<strong>о</strong>знаниеявляется хранилищем кажд<strong>о</strong>й ф<strong>о</strong>рмы <strong>о</strong>ккультизма илимистицизма. Термин<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гически эт<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значаетсякак латентн<strong>о</strong>е, нен<strong>о</strong>рмальн<strong>о</strong>е или спиритуалистическ<strong>о</strong>е.Не исключен<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>сть к всматриваниюв глубины с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>ды и к т<strong>о</strong>му, чт<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>пр<strong>о</strong>буждает в нашем с<strong>о</strong>знании, также с<strong>о</strong>крыта в эт<strong>о</strong>й<strong>о</strong>бласти».В т<strong>о</strong>м же духе Судзуки <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значает сат<strong>о</strong>ри, т<strong>о</strong> есть с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние,в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>буждается зрел<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>знание <strong>дзэн</strong>,295


как «взгляд в п<strong>о</strong>дс<strong>о</strong>знание». Движущую силу, ведущую кпр<strong>о</strong>светлению, <strong>о</strong>н характеризует как «крайнее в<strong>о</strong>лев<strong>о</strong>еусилие, п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>жденн<strong>о</strong>е и п<strong>о</strong>дталкиваем<strong>о</strong>е нек<strong>о</strong>й ирраци<strong>о</strong>нальн<strong>о</strong>йили п<strong>о</strong>дс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>й сил<strong>о</strong>й».Исп<strong>о</strong>льзуя термин «п<strong>о</strong>дс<strong>о</strong>знание», Судзуки вв<strong>о</strong>дит ключев<strong>о</strong>есл<strong>о</strong>в<strong>о</strong> с<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>й псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии в <strong>дзэн</strong>скую литературуи при эт<strong>о</strong>м вряд ли п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>стью <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знает значениесв<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>ткрытия. Следует <strong>о</strong>тметить, чт<strong>о</strong> мн<strong>о</strong>гие сл<strong>о</strong>ва <strong>дзэн</strong>скихнаставник<strong>о</strong>в, г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ривших <strong>о</strong> «всматривании в с<strong>о</strong>бственнуюприр<strong>о</strong>ду» и <strong>о</strong>б «истинн<strong>о</strong>м выражении нер<strong>о</strong>жденн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>»,указывают именн<strong>о</strong> в эт<strong>о</strong>м направлении. Т<strong>о</strong> же сам<strong>о</strong>ем<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> сказать и <strong>о</strong> мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численных <strong>о</strong>тчетах <strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>м<strong>о</strong>пыте, в пр<strong>о</strong>цессе к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> вскрывается неисслед<strong>о</strong>ванныйпласт чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>й психики. В<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>, эти <strong>о</strong>тчеты навелиСудзуки на мысль <strong>о</strong> «п<strong>о</strong>дс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>м».П<strong>о</strong>нятие «п<strong>о</strong>дс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>», взят<strong>о</strong>е на в<strong>о</strong><strong>о</strong>ружениеевр<strong>о</strong>пейскими псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гами <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong> недавн<strong>о</strong>, был<strong>о</strong>знак<strong>о</strong>м<strong>о</strong> представителям азиатских цивилизаций с глуб<strong>о</strong>к<strong>о</strong>йдревн<strong>о</strong>сти. Индийские мудрецы не т<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>валисны и измененные с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния с<strong>о</strong>знания, н<strong>о</strong> и включилиэлемент п<strong>о</strong>дс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в св<strong>о</strong>и метафизическиесистемы. Буддисты всегда придавали б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>е значениед<strong>о</strong>ктрине «хранилища с<strong>о</strong>знания» (алайавиджнана). П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>мувряд ли м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> считать случайн<strong>о</strong>й к<strong>о</strong>нцепцию бесс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рую в XIX веке взяли на в<strong>о</strong><strong>о</strong>ружениеевр<strong>о</strong>пейские фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фы р<strong>о</strong>мантическ<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые<strong>о</strong>тличались <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й в<strong>о</strong>сприимчив<strong>о</strong>стью к в<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>й мудр<strong>о</strong>сти.Так, Шеллинг и, <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>, К.Г. Карус впервыезаг<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рили <strong>о</strong> бесс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>м. В «Фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии бесс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>»Эдварда ф<strong>о</strong>н Хартманна (1869 г.) также <strong>о</strong>щущается<strong>о</strong>тчетлив<strong>о</strong>е влияние буддийск<strong>о</strong>й натурфил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии.Нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>, <strong>о</strong>н в<strong>о</strong>спринимал бесс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>е непсих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гически, н<strong>о</strong> метафизически. Очевидную сх<strong>о</strong>жестьпсих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии бесс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с в<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фиейм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тметить в раб<strong>о</strong>тах К.Г. Юнга и <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> адептаСудзуки.296


На <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ве с<strong>о</strong>бранн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Судзуки материала Юнг интерпретирует<strong>дзэн</strong>ский <strong>о</strong>пыт как пр<strong>о</strong>рыв бесс<strong>о</strong>знательныхсил чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>й психики, зал<strong>о</strong>женных в сам<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>дедуши как на с<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>м, так и на п<strong>о</strong>дс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>мур<strong>о</strong>внях. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> Юнгу «велик<strong>о</strong>е <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждение» сат<strong>о</strong>риесть не чт<strong>о</strong> ин<strong>о</strong>е, как высв<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждение бесс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>.С<strong>о</strong>знательная психическая деятельн<strong>о</strong>сть всегда<strong>о</strong>граничена: «Мир с<strong>о</strong>знания неизбежн<strong>о</strong> стан<strong>о</strong>вится мир<strong>о</strong>м,<strong>о</strong>граниченным запретами и барьерами. Сама сущн<strong>о</strong>стьс<strong>о</strong>знания <strong>о</strong>пределяет ег<strong>о</strong> <strong>о</strong>граниченн<strong>о</strong>сть ». Сдруг<strong>о</strong>й ст<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ны, «бесс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>е представляет всю п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>тусублимир<strong>о</strong>ванных психических факт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>в, т<strong>о</strong>тальн<strong>о</strong>епр<strong>о</strong>явление латентн<strong>о</strong>й прир<strong>о</strong>ды...».Интерпретация сат<strong>о</strong>ри Юнг<strong>о</strong>м представляет с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й н<strong>о</strong>выйвзгляд евр<strong>о</strong>пейца на эт<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние и п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>гает п<strong>о</strong>нятьмн<strong>о</strong>гие естественные мистические явления. Эт<strong>о</strong> т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>вание<strong>о</strong>бъясняет специфические изменения, пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дящиев с<strong>о</strong>знании, и пр<strong>о</strong>ливает свет на механизмы психическ<strong>о</strong>йдеятельн<strong>о</strong>сти. Однак<strong>о</strong> сам мистический <strong>о</strong>пыт, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыйуказывает на вых<strong>о</strong>д за пределы с<strong>о</strong>знания, нельзя <strong>о</strong>бъяснитьс п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щью п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бных рассуждений.Анал<strong>о</strong>гичным <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние сат<strong>о</strong>ри рассматривалфранцузский псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>г Альфред Бине, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значалег<strong>о</strong> как интеграцию или реализацию психикичел<strong>о</strong>века в<strong>о</strong> всей ее п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>те. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> Бине п<strong>о</strong>дс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>еявляется перв<strong>о</strong>й и единственн<strong>о</strong>й движущей сил<strong>о</strong>йпсихики и Абс<strong>о</strong>лютным Принцип<strong>о</strong>м, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый в сат<strong>о</strong>ри<strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествляется с<strong>о</strong> вселенн<strong>о</strong>й. Он называет эт<strong>о</strong>«Фундаментальным Бесс<strong>о</strong>знательным» (не-с<strong>о</strong>знание илиК<strong>о</strong>смический Разум в <strong>дзэн</strong>). Он пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дит различие междусат<strong>о</strong>ри как с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янием и как явлением, чт<strong>о</strong> д<strong>о</strong> нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>йстепени нап<strong>о</strong>минает разграничение между вр<strong>о</strong>жденными д<strong>о</strong>стигнутым пр<strong>о</strong>светлением в метафизикеМахаяны.Как с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние сат<strong>о</strong>ри извечн<strong>о</strong>. В эт<strong>о</strong>м случае нетстимула к фактическ<strong>о</strong>му <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждению. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бная си-297


туация сравнима с с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янием чел<strong>о</strong>века, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый нах<strong>о</strong>дитсяв к<strong>о</strong>мнате, где дверь <strong>о</strong>ткрыта, а <strong>о</strong>кн<strong>о</strong> защищен<strong>о</strong>решетк<strong>о</strong>й. Внутреннее п<strong>о</strong>буждение прик<strong>о</strong>вывает ег<strong>о</strong>взгляд к т<strong>о</strong>му, чт<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дит за <strong>о</strong>кн<strong>о</strong>м. Этим сравнениемБине пытается <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значить <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>сть существ<strong>о</strong>ваниясв<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ды и внутренних сдерживающих факт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>в.Для нег<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыт сат<strong>о</strong>ри не является первым шаг<strong>о</strong>мк св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>де, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й <strong>о</strong>н уже <strong>о</strong>бладает и к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая не м<strong>о</strong>жетбыть утрачена. Чел<strong>о</strong>век избавляется <strong>о</strong>т внутреннег<strong>о</strong> напряженияи <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знает в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть вых<strong>о</strong>да через <strong>о</strong>ткрытуюдверь.Бине смешивает псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гические выв<strong>о</strong>ды с фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фскимип<strong>о</strong>нятиями, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые <strong>о</strong>н <strong>о</strong>тчасти п<strong>о</strong>черпнул измахаянск<strong>о</strong>й метафизики <strong>дзэн</strong>, а частичн<strong>о</strong> — из с<strong>о</strong>бственныхпсих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гических наблюдений. Так, с в<strong>о</strong>истинуницшеанск<strong>о</strong>й л<strong>о</strong>гик<strong>о</strong>й <strong>о</strong>н утверждает, чт<strong>о</strong> «к<strong>о</strong>ль ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong>чел<strong>о</strong>век те<strong>о</strong>ретически сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бен <strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествить св<strong>о</strong>юличн<strong>о</strong>сть с Абс<strong>о</strong>лютным Принцип<strong>о</strong>м, т<strong>о</strong> <strong>о</strong>н не м<strong>о</strong>жетсмириться с<strong>о</strong> сн<strong>о</strong>м эт<strong>о</strong>й личн<strong>о</strong>сти; <strong>о</strong>н не м<strong>о</strong>жет д<strong>о</strong>пуститьт<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> не является вселенск<strong>о</strong>й Перв<strong>о</strong>причин<strong>о</strong>й».Для нег<strong>о</strong> вершин<strong>о</strong>й чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>й мудр<strong>о</strong>сти являетсяв<strong>о</strong>звышение над дуалистическими представлениями, т<strong>о</strong>есть абс<strong>о</strong>лютный м<strong>о</strong>низм. При эт<strong>о</strong>м <strong>о</strong>н мыслит в рамкахметафизических п<strong>о</strong>нятий. Н<strong>о</strong> фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фский м<strong>о</strong>низмне м<strong>о</strong>жет быть п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>жден псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическими предп<strong>о</strong>сылками,как и не м<strong>о</strong>жет быть <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ван на чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>м<strong>о</strong>пыте.С<strong>о</strong>временные псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ги желают п<strong>о</strong>черпнуть в <strong>дзэн</strong>н<strong>о</strong>вые сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бы терапевтическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>здействия. При эт<strong>о</strong>мразличают «малую терапию», с п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щью к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й лечатневр<strong>о</strong>зы, избавляя чел<strong>о</strong>века <strong>о</strong>т п<strong>о</strong>дс<strong>о</strong>знательных к<strong>о</strong>мплекс<strong>о</strong>в,и «б<strong>о</strong>льшую терапию», целью к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й являетсяс<strong>о</strong>здание п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>ценн<strong>о</strong>й личн<strong>о</strong>сти за счет мудр<strong>о</strong>сти чел<strong>о</strong>вечества,заключенн<strong>о</strong>й в «к<strong>о</strong>ллективн<strong>о</strong>м бесс<strong>о</strong>знательн<strong>о</strong>м».В т<strong>о</strong>м, как <strong>дзэн</strong> пр<strong>о</strong>буждает п<strong>о</strong>дс<strong>о</strong>знательныепласты чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>й психики, <strong>о</strong>н вп<strong>о</strong>лне уд<strong>о</strong>влетв<strong>о</strong>ряет298


этим треб<strong>о</strong>ваниям. В действительн<strong>о</strong>сти те, кт<strong>о</strong> практикует<strong>дзэн</strong>, <strong>о</strong>с<strong>о</strong>знают, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>ни <strong>о</strong>существляют религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>еслужение, и уверены в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> нашли для себя не «п<strong>о</strong>дменурелигии», н<strong>о</strong> «п<strong>о</strong>длинную в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>йжизни».В т<strong>о</strong>м, как <strong>дзэн</strong> приняли в Евр<strong>о</strong>пе и Америке, <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>внуюр<strong>о</strong>ль сыграли псих<strong>о</strong>терапевтические надежды западныхлюдей. Дзэн лишили присущег<strong>о</strong> ему религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>с<strong>о</strong>держания. В нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м смысле была предпринята п<strong>о</strong>пыткат<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>вать ег<strong>о</strong> как чист<strong>о</strong> терапевтическую систему.Несм<strong>о</strong>тря на т<strong>о</strong> чт<strong>о</strong> был<strong>о</strong> бы наивным <strong>о</strong>трицать псих<strong>о</strong>терапевтическийэффект <strong>дзэн</strong>, ег<strong>о</strong> дух не м<strong>о</strong>жет бытьпредмет<strong>о</strong>м изучения в лаб<strong>о</strong>рат<strong>о</strong>риях псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в. П<strong>о</strong>р<strong>о</strong>жденныйизначальным стремлением чел<strong>о</strong>века к религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>муслужению, в течение мн<strong>о</strong>гих ст<strong>о</strong>летий <strong>дзэн</strong> служилстимул<strong>о</strong>м к великим религи<strong>о</strong>зным свершениям. След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>,псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ги не м<strong>о</strong>гут судить <strong>о</strong>б истинн<strong>о</strong>й ценн<strong>о</strong>стии смысле <strong>дзэн</strong>-<strong>буддизма</strong>.Натуралистический мистицизмВ к<strong>о</strong>нце нашег<strong>о</strong> исслед<strong>о</strong>вания мы пытаемся <strong>о</strong>пределитьсущн<strong>о</strong>сть <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистицизма, н<strong>о</strong> не претендуемна <strong>о</strong>бсуждение религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта, <strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>хранилисьмн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численные записи. Мы далеки <strong>о</strong>т т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>быанализир<strong>о</strong>вать и <strong>о</strong>ценивать чьи-т<strong>о</strong> личные впечатления,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые в<strong>о</strong> всех случаях <strong>о</strong>тличаются субъективн<strong>о</strong>стью и,с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветственн<strong>о</strong>, не м<strong>о</strong>гут быть признаны псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическит<strong>о</strong>чными. Напр<strong>о</strong>тив, мы <strong>о</strong>существляем п<strong>о</strong>пытку выделитькатег<strong>о</strong>рии, наиб<strong>о</strong>лее ярк<strong>о</strong> <strong>о</strong>тражающие сущн<strong>о</strong>стьучения, п<strong>о</strong>дкрепляя наши выв<strong>о</strong>ды д<strong>о</strong>кументальным материал<strong>о</strong>м.Термин «натуралистический мистицизм» г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ритсам за себя. Этим сл<strong>о</strong>в<strong>о</strong>м <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значают внезапныйрелиги<strong>о</strong>зный <strong>о</strong>пыт или психический к<strong>о</strong>нтакт с абс<strong>о</strong>лютнымбытием, чт<strong>о</strong> кардинальным <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м дистанцирует299


<strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>т сверхъестественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистицизма и мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численныхф<strong>о</strong>рм магии.Естественн<strong>о</strong>сть мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта следует <strong>о</strong>тличать<strong>о</strong>т фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>смысления истины. Следуя нашим естественнымнакл<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>стям, мы вправе <strong>о</strong>жидать <strong>о</strong>т мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>пыта н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> видения с<strong>о</strong>крыт<strong>о</strong>й и п<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му нед<strong>о</strong>ступн<strong>о</strong>йистины. В эт<strong>о</strong>й связи напрашивается в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с:«П<strong>о</strong>знал ли эт<strong>о</strong>т мистик истину, и если да, т<strong>о</strong> какую истину?Н<strong>о</strong> м<strong>о</strong>жет быть, <strong>о</strong>н — мечтатель, введенный кемт<strong>о</strong>в заблуждение, или <strong>о</strong>бманщик?» П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бные в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>сыведут в никуда. Иб<strong>о</strong> даже т<strong>о</strong>гда, к<strong>о</strong>гда истинный мистический<strong>о</strong>пыт д<strong>о</strong>стигает св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> ап<strong>о</strong>гея, например в х<strong>о</strong>дехристианск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>ткр<strong>о</strong>вения и нисх<strong>о</strong>ждения Свят<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Духа,душа, с<strong>о</strong>прик<strong>о</strong>снувшаяся с Б<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м, не сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бна ег<strong>о</strong>выразить. Лишь в исключительных случаях мистики рассказывали<strong>о</strong> св<strong>о</strong>их впечатлениях неп<strong>о</strong>священным. Какправил<strong>о</strong>, их видение истины <strong>о</strong>крашен<strong>о</strong> личными впечатлениямии, след<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>, является субъективным. К<strong>о</strong>гда<strong>о</strong>ни пытаются выразить св<strong>о</strong>й <strong>о</strong>пыт вербальн<strong>о</strong>, сл<strong>о</strong>вастан<strong>о</strong>вятся неадекватны с<strong>о</strong>держанию. При эт<strong>о</strong>м наст<strong>о</strong>льк<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тличить правду <strong>о</strong>т вымысла, чт<strong>о</strong> не с<strong>о</strong>ставил<strong>о</strong>бы труда привести длинный перечень л<strong>о</strong>жных высказыванийизвестных мистик<strong>о</strong>в. След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>, мистический<strong>о</strong>пыт не предп<strong>о</strong>лагает адекватн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> сл<strong>о</strong>весн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> выраженияистины.Суть мистицизма сверхъестественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>ткр<strong>о</strong>вения с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>итв т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> мистический <strong>о</strong>пыт является выражениемб<strong>о</strong>жественн<strong>о</strong>й мил<strong>о</strong>сти. Христианские мистики прев<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>сятдар вечн<strong>о</strong>й любви, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляет им <strong>о</strong>щущать бессмертн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>Б<strong>о</strong>га в св<strong>о</strong>их бренных телах. Для них мистический<strong>о</strong>пыт является высшей ценн<strong>о</strong>стью, иб<strong>о</strong> <strong>о</strong>ни <strong>о</strong>бретаютег<strong>о</strong> не за счет с<strong>о</strong>бственных усилий, н<strong>о</strong> как дар, нисп<strong>о</strong>сланныйсвыше. Отчетлив<strong>о</strong>е и внезапн<strong>о</strong>е <strong>о</strong>щущение присутствияв душе Б<strong>о</strong>га, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е является сущн<strong>о</strong>стью их <strong>о</strong>пыта,превышает п<strong>о</strong>знавательную сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>сть пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>г<strong>о</strong> смертн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>.300


Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, христианский мистицизм являетсядар<strong>о</strong>ванным и сушн<strong>о</strong>стн<strong>о</strong> сверхъестественным. В качествесверхъестественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> явления <strong>о</strong>н, п<strong>о</strong> <strong>о</strong>пределению,представляет б<strong>о</strong>лее выс<strong>о</strong>кий ур<strong>о</strong>вень п<strong>о</strong>стижения, чеместественный натуралистический мистицизм, и эт<strong>о</strong> прит<strong>о</strong>м,чт<strong>о</strong> их псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическая <strong>о</strong>краска практически <strong>о</strong>динак<strong>о</strong>ва.Следует также <strong>о</strong>тметить, чт<strong>о</strong> принадлежн<strong>о</strong>сть кЦеркви Христ<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й <strong>о</strong>тнюдь не является непременнымусл<strong>о</strong>вием п<strong>о</strong>лучения сверхъестественн<strong>о</strong>й мистическ<strong>о</strong>ймил<strong>о</strong>сти. Ничт<strong>о</strong> не мешает нам сделать предп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жение<strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> Б<strong>о</strong>г <strong>о</strong>деляет драг<strong>о</strong>ценными дарами и тех, кт<strong>о</strong>не принадлежит к Христ<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й пастве. П<strong>о</strong> утверждениювнушающих д<strong>о</strong>верие ист<strong>о</strong>чник<strong>о</strong>в, есть мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> факт<strong>о</strong>в,свидетельствующих <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> Он так и п<strong>о</strong>ступает.В исламск<strong>о</strong>м суфизме был<strong>о</strong> немал<strong>о</strong> святых, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые д<strong>о</strong>стигаливысших ур<strong>о</strong>вней мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стижения.В странах, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые и п<strong>о</strong>ныне <strong>о</strong>стаются языческими,христианские мисси<strong>о</strong>неры сталкивались с людьми, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыезад<strong>о</strong>лг<strong>о</strong> д<strong>о</strong> принятия крещения и даже перв<strong>о</strong>г<strong>о</strong>знак<strong>о</strong>мства с христианств<strong>о</strong>м испытывали сверхъестественныемистические переживания. Не исключен<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong>Б<strong>о</strong>г раскрывал Св<strong>о</strong>е существ<strong>о</strong>вание и величие, даруямил<strong>о</strong>сть чел<strong>о</strong>веку, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Он, таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, призывалк вселенск<strong>о</strong>му единству. Также м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> предп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жить,чт<strong>о</strong> страждущая душа, п<strong>о</strong>сле д<strong>о</strong>лгих п<strong>о</strong>иск<strong>о</strong>в,в<strong>о</strong>знаграждалась великим невидимым Б<strong>о</strong>г<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>явлениемЕг<strong>о</strong> присутствия.Непременным усл<strong>о</strong>вием <strong>о</strong>бретения сверхъестественн<strong>о</strong>ймистическ<strong>о</strong>й мил<strong>о</strong>сти является вера в личн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Б<strong>о</strong>га.Мистический <strong>о</strong>пыт, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый, как в случае с <strong>дзэн</strong>, <strong>о</strong>существляетсявне прям<strong>о</strong>г<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нтакта души с ее Тв<strong>о</strong>рц<strong>о</strong>м,является естественным, «натуралистическим» мистицизм<strong>о</strong>м,чт<strong>о</strong> признают и с<strong>о</strong>временные христианские те<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ги.К с<strong>о</strong>жалению, случаи естественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>п<strong>о</strong>стижения п<strong>о</strong>ка еще мал<strong>о</strong> изучены. Б<strong>о</strong>лее т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, и п<strong>о</strong>нынесл<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>вести грань между естественным мис-301


тицизм<strong>о</strong>м и магическими практиками. Магия являетсясв<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> р<strong>о</strong>да п<strong>о</strong>пытк<strong>о</strong>й сил<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>прания зак<strong>о</strong>н<strong>о</strong>в прир<strong>о</strong>дыи в<strong>о</strong>лев<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>здействия на б<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong> или на сверхчувственныедем<strong>о</strong>нические сущн<strong>о</strong>сти, как эт<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>исх<strong>о</strong>дитв примитивных религи<strong>о</strong>зных с<strong>о</strong><strong>о</strong>бществах.Обсуждая <strong>о</strong>ккультизм, мы г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рим <strong>о</strong>б искусственн<strong>о</strong>вызванн<strong>о</strong>м измененн<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янии с<strong>о</strong>знания за счет неестественныхмет<strong>о</strong>д<strong>о</strong>в психическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> или физическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>здействия. К таким магическим ф<strong>о</strong>рмам следует <strong>о</strong>тнестигипн<strong>о</strong>з, внушение, галлюцинации, экстатические с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния,вызванные прием<strong>о</strong>м нарк<strong>о</strong>тик<strong>о</strong>в, сексуальнымистимулят<strong>о</strong>рами или другими в<strong>о</strong>збуждающими средствами.П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>му как врач п<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й пр<strong>о</strong>писывает пациентубезвредн<strong>о</strong>е в малых д<strong>о</strong>зах, н<strong>о</strong> яд<strong>о</strong>вит<strong>о</strong>е лекарств<strong>о</strong>, таки эти средства в нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых случаях м<strong>о</strong>гут излечить б<strong>о</strong>льнуюдушу, х<strong>о</strong>тя п<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ей сущн<strong>о</strong>сти <strong>о</strong>ни неестественны ивред<strong>о</strong>н<strong>о</strong>сны. Иб<strong>о</strong> зд<strong>о</strong>р<strong>о</strong>вая жизнь пр<strong>о</strong>текает в пределахестественных психических зак<strong>о</strong>н<strong>о</strong>в.Техника дза<strong>дзэн</strong> и практика к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в с<strong>о</strong>здали впечатлениет<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сится к катег<strong>о</strong>рии магических ипаран<strong>о</strong>рмальных явлений. Так, в св<strong>о</strong>ей интерпретациисат<strong>о</strong>ри Юнг п<strong>о</strong>дчеркивает искусственн<strong>о</strong> вызванн<strong>о</strong>е психическ<strong>о</strong>ес<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яние, пренебрегая естественным переживаниемреальн<strong>о</strong>сти. Следует признать, чт<strong>о</strong> в сб<strong>о</strong>рникахсат<strong>о</strong>ри и текстах к<strong>о</strong>ан<strong>о</strong>в не<strong>о</strong>пытный читатель <strong>о</strong>бнаружитмн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> неясных и неп<strong>о</strong>нятных для нег<strong>о</strong> м<strong>о</strong>мент<strong>о</strong>в. Нередк<strong>о</strong>эти материалы нап<strong>о</strong>минают магические заклинания.Тем не менее <strong>дзэн</strong> — эт<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>-мистическ<strong>о</strong>е явление,не принадлежащее к миру магии, н<strong>о</strong> представляющееестественный мистицизм.Мэйгер <strong>о</strong>пределяет естественный мистицизм как «псих<strong>о</strong>-спиритуалистическ<strong>о</strong>ев<strong>о</strong>сприятие деятельн<strong>о</strong>сти Б<strong>о</strong>га вдуше». П<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> мнению, в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть так<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта не следует<strong>о</strong>трицать: «П<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ей прир<strong>о</strong>де душа изначальн<strong>о</strong> дух<strong>о</strong>вна,а не стан<strong>о</strong>вится так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й в пр<strong>о</strong>цессе <strong>о</strong>ткр<strong>о</strong>вения.П<strong>о</strong>чему же не предп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жить, чт<strong>о</strong> душа м<strong>о</strong>жет д<strong>о</strong>стичь в<strong>о</strong>з-302


вышенн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния естественными средствами? П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бнуюактивн<strong>о</strong>сть души м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значить как естественныймистицизм, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый следует <strong>о</strong>тличать <strong>о</strong>т люб<strong>о</strong>й ф<strong>о</strong>рмымагии».Август Бруннер также признает «в<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть пр<strong>о</strong>явленияестественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистицизма, в пр<strong>о</strong>цессе к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong>чел<strong>о</strong>век п<strong>о</strong>стигает глубины с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> субъективн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> бытия». Гарде рассматривает эг<strong>о</strong> как <strong>о</strong>бъектестественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистицизма. В т<strong>о</strong> время как в пр<strong>о</strong>цессесверхъестественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта душа п<strong>о</strong>стигает Б<strong>о</strong>га, к<strong>о</strong>нечн<strong>о</strong>йцелью естественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистицизма является «тайнасубстанци<strong>о</strong>нальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> существ<strong>о</strong>вания души как духа, управляем<strong>о</strong>г<strong>о</strong>Тв<strong>о</strong>рц<strong>о</strong>м». А эт<strong>о</strong>, как <strong>о</strong>тмечает Гарде, являетсяабс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>й целью.Мерт<strong>о</strong>н <strong>о</strong>писывает «св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> р<strong>о</strong>да естественный экстаз,в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м наша личн<strong>о</strong>сть <strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествляется с<strong>о</strong> всем сущим,распр<strong>о</strong>страняясь на все сущее и в<strong>о</strong>звращаясь всебя». Мерт<strong>о</strong>н указывает на метафизическую сущн<strong>о</strong>стьинтуитивн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>стижения бытия, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е нап<strong>о</strong>минает<strong>дзэн</strong>ский <strong>о</strong>пыт и является «интуитивным в<strong>о</strong>схищениемАбс<strong>о</strong>лютным Бытием Б<strong>о</strong>га». Фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фы-язычники считаютэту интуицию «высшим блаженств<strong>о</strong>м, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>векне сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бен д<strong>о</strong>стичь естественными сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бами».Мэйгер прив<strong>о</strong>дит примеры естественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистицизмасуфиев (их <strong>о</strong>пыт, п<strong>о</strong> крайней мере частичн<strong>о</strong>, являетсясверхъестественным), буддист<strong>о</strong>в, не<strong>о</strong>плат<strong>о</strong>ник<strong>о</strong>в и не<strong>о</strong>индуист<strong>о</strong>вт<strong>о</strong>лка Рамакришны и Вивекананды. Эти примерыдем<strong>о</strong>нстрируют нес<strong>о</strong>мненн<strong>о</strong>е сх<strong>о</strong>дств<strong>о</strong> с <strong>дзэн</strong>ским<strong>о</strong>пыт<strong>о</strong>м.П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>му как п<strong>о</strong>длинн<strong>о</strong>сть сверхъестественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>мистицизма пр<strong>о</strong>веряется эмпирически, так и значим<strong>о</strong>стьестественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистицизма <strong>о</strong>ценивается п<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> результатам.Дзэн выдержал эт<strong>о</strong> испытание. Признаем, чт<strong>о</strong> был<strong>о</strong>бы затруднительн<strong>о</strong> <strong>о</strong>пределить р<strong>о</strong>ль мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта вф<strong>о</strong>рмир<strong>о</strong>вании к<strong>о</strong>нкретн<strong>о</strong>й личн<strong>о</strong>сти. Однак<strong>о</strong> религи<strong>о</strong>зныедеятели, искушенные в практике <strong>дзэн</strong>, <strong>о</strong>тличаются303


благ<strong>о</strong>нравием, рассудительн<strong>о</strong>стью в сл<strong>о</strong>жных жизненныхситуациях и смел<strong>о</strong>стью п<strong>о</strong>ступк<strong>о</strong>в. Великие <strong>дзэн</strong>ские наставники,<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых китайские хр<strong>о</strong>ники писали как <strong>о</strong>бэнергичных и выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>умных людях, в<strong>о</strong>шли в ист<strong>о</strong>рию благ<strong>о</strong>дарясв<strong>о</strong>им дух<strong>о</strong>вным качествам. В яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>м <strong>дзэн</strong> мывстречаем таких людей, как Д<strong>о</strong>гэн и Хакуин, религи<strong>о</strong>зныйгений к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong> <strong>о</strong>ценили с<strong>о</strong>временники, а письменныетруды этих авт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>в и п<strong>о</strong>ныне <strong>о</strong>казывают влияние наумы. Как уже был<strong>о</strong> сказан<strong>о</strong>, <strong>дзэн</strong> <strong>о</strong>казал <strong>о</strong>гр<strong>о</strong>мн<strong>о</strong>е влияниена ф<strong>о</strong>рмир<strong>о</strong>вание яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й культуры и искусства.Экстравагантные в<strong>о</strong>схваления нек<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рых авт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>в <strong>о</strong>мрачаютсянравственн<strong>о</strong>й деградацией, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая царила в <strong>дзэн</strong>скиххрамах в <strong>о</strong>пределенные пери<strong>о</strong>ды яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>й ист<strong>о</strong>рии.Дзэн разделяет <strong>о</strong>тветственн<strong>о</strong>сть за религи<strong>о</strong>зный заст<strong>о</strong>й, врезультате к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в стране резк<strong>о</strong> упала п<strong>о</strong>пулярн<strong>о</strong>сть<strong>буддизма</strong>. Впр<strong>о</strong>чем, эт<strong>о</strong> не умаляет значим<strong>о</strong>сти <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>мистицизма как так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong>. Иб<strong>о</strong> дух<strong>о</strong>вная деградация сталапрямым следствием <strong>о</strong>тх<strong>о</strong>да <strong>о</strong>т аскетических практик и пренебреженияпр<strong>о</strong>светлением. В с<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>й Яп<strong>о</strong>нии <strong>дзэн</strong>скийхрам является выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong>чтимым мест<strong>о</strong>м, где раскрываютсяв<strong>о</strong> всей красе интеллектуальные сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>сти иестественный мистицизм.Если <strong>дзэн</strong> представляет с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й <strong>о</strong>пыт естественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>мистицизма, т<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светление следует тракт<strong>о</strong>вать как дух<strong>о</strong>вныйк<strong>о</strong>нтакт, н<strong>о</strong> не как чувственную стимуляцию.Иб<strong>о</strong> краеуг<strong>о</strong>льным камнем истинн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистицизма являетсявнезапн<strong>о</strong>е в<strong>о</strong>сприятие дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й реальн<strong>о</strong>сти.Псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гические спекуляции в<strong>о</strong>круг <strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пытаинф<strong>о</strong>рмаци<strong>о</strong>нн<strong>о</strong> нес<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ятельны. Псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ги <strong>о</strong>писываютдушевный п<strong>о</strong>дъем в рамках чувственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> в<strong>о</strong>сприятия иуделяют мал<strong>о</strong> внимания <strong>о</strong>смыслению н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong> качествазнания. «Безличный т<strong>о</strong>н» сат<strong>о</strong>ри, в<strong>о</strong>схваляемый Судзуки,свидетельствует ск<strong>о</strong>рее <strong>о</strong> нес<strong>о</strong>вершенстве мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>пыта, так как дух<strong>о</strong>вная реальн<strong>о</strong>сть п<strong>о</strong>стигаетсямгн<strong>о</strong>венн<strong>о</strong>, а высшая дух<strong>о</strong>вная реализация личн<strong>о</strong>сти невыразима.Экстатические с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния <strong>дзэн</strong> нап<strong>о</strong>минают304


психический пр<strong>о</strong>цесс, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый Джемс <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значил как«к<strong>о</strong>смическ<strong>о</strong>е с<strong>о</strong>знание». Чел<strong>о</strong>век пр<strong>о</strong>являет себя в с<strong>о</strong>юзес<strong>о</strong> вселенн<strong>о</strong>й, и эт<strong>о</strong>т <strong>о</strong>пыт в<strong>о</strong><strong>о</strong>душевляет и <strong>о</strong>дух<strong>о</strong>тв<strong>о</strong>ряетег<strong>о</strong>.Из эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> нетрудн<strong>о</strong> сделать выв<strong>о</strong>д п<strong>о</strong> п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду истинн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>значения естественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистицизма. Душа, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>раяраскрывается в с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>й дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>сти в м<strong>о</strong>мент пр<strong>о</strong>светления,стан<strong>о</strong>вится в<strong>о</strong>сприимчив<strong>о</strong>й к извечн<strong>о</strong>му с<strong>о</strong>зидательн<strong>о</strong>муДуху Тв<strong>о</strong>рца. Н<strong>о</strong> именн<strong>о</strong> в эт<strong>о</strong>м местетрадици<strong>о</strong>нные <strong>о</strong>писания сат<strong>о</strong>ри не<strong>о</strong>бычайн<strong>о</strong> скудны. П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>мумы м<strong>о</strong>жем судить лишь <strong>о</strong> дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>м и абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>мхарактере сам<strong>о</strong>реализации, к<strong>о</strong>гда душа п<strong>о</strong>стигает мир абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>бытия.С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии Махаяны <strong>дзэн</strong>ские адепты интерпретируютэт<strong>о</strong>т <strong>о</strong>пыт в рамках м<strong>о</strong>нистическ<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ктрины.Эт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дтверждает <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й тезис ист<strong>о</strong>рии религий, с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong>к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>му «нехристианский мистицизм п<strong>о</strong>дстерегает<strong>о</strong>пасн<strong>о</strong>сть впасть в м<strong>о</strong>низм, пантеизм и те<strong>о</strong>панизм».Причин<strong>о</strong>й эт<strong>о</strong>му служит, в<strong>о</strong>-первых, распр<strong>о</strong>страненн<strong>о</strong>стьм<strong>о</strong>нистических спекуляций в дальнев<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии,где с<strong>о</strong> времен Упанишад пре<strong>о</strong>бладал<strong>о</strong> м<strong>о</strong>нистическ<strong>о</strong>еучение «Тат твам аши» (эт<strong>о</strong> — тв<strong>о</strong>е искусств<strong>о</strong>). В<strong>о</strong>-вт<strong>о</strong>рых,<strong>о</strong>тсутствует четкая к<strong>о</strong>нцепция чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>й личн<strong>о</strong>сти.В рамках дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> существ<strong>о</strong>вания чел<strong>о</strong>век личн<strong>о</strong>сть, и«реализация ег<strong>о</strong> истинн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> существ<strong>о</strong>вания заключаетсялишь в мистицизме личн<strong>о</strong>й веры, н<strong>о</strong> не в безличн<strong>о</strong>м раств<strong>о</strong>рениив<strong>о</strong> вселенн<strong>о</strong>й».Таким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м, если <strong>дзэн</strong> представляет с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>й разн<strong>о</strong>видн<strong>о</strong>стьестественн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистицизма, т<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> пантеистическаянаправленн<strong>о</strong>сть пр<strong>о</strong>истекает не из личн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта,а из фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии <strong>дзэн</strong>ских мистик<strong>о</strong>в. Опыт, как так<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й,п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляет вступать в к<strong>о</strong>нтакт с высшим «Я» и царств<strong>о</strong>мАбс<strong>о</strong>люта.Приведу неск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> пример<strong>о</strong>в из с<strong>о</strong>бственн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> скр<strong>о</strong>мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>пыта. В первые г<strong>о</strong>ды м<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>живания в Яп<strong>о</strong>ниия свел близк<strong>о</strong>е знак<strong>о</strong>мств<strong>о</strong> с <strong>дзэн</strong>скими студентами, к<strong>о</strong>-305


т<strong>о</strong>рые читали и п<strong>о</strong>ясняли мне буддийские тексты, былипредупредительны и услужливы в<strong>о</strong> всех <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шениях.Они — убежденные приверженцы пантеистическ<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фииМахаяны (Б<strong>о</strong>льш<strong>о</strong>й К<strong>о</strong>лесницы) и <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>силиськ дуалистическим к<strong>о</strong>нцепциям Хинаяны (Мал<strong>о</strong>й К<strong>о</strong>лесницы)с пренебрежением. В<strong>о</strong> время летних каникул <strong>о</strong>ни<strong>о</strong>тправлялись в сельскую местн<strong>о</strong>сть для практики дза<strong>дзэн</strong>,н<strong>о</strong> в т<strong>о</strong> же время ревн<strong>о</strong>стн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нялись <strong>о</strong>бразамБудды и декламир<strong>о</strong>вали сутры. Они пр<strong>о</strong>являли п<strong>о</strong>длиннуюнаб<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>сть. Н<strong>о</strong> каким <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м вера с<strong>о</strong>четалась с ихпантеистическ<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фией? В рамках их фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фскихубеждений м<strong>о</strong>литвенн<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нение считал<strong>о</strong>сь «искусственнымсредств<strong>о</strong>м». Тем не менее все религи<strong>о</strong>зные ритуалывып<strong>о</strong>лняли так искренне, чт<strong>о</strong> их вера не вызывалас<strong>о</strong>мнения.П<strong>о</strong>зднее меня не раз п<strong>о</strong>ражали пр<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>та в <strong>о</strong>бщении иблаг<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дный гуманизм старых <strong>дзэн</strong>ских наставник<strong>о</strong>в. Однаждымастер, п<strong>о</strong>д чьим рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>м была группа н<strong>о</strong>вичк<strong>о</strong>в,<strong>о</strong>бъяснил мне <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вы практики и сущн<strong>о</strong>сти пр<strong>о</strong>светления.Вначале в ег<strong>о</strong> сл<strong>о</strong>вах я не услышал ничег<strong>о</strong> н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>г<strong>о</strong>.Он утверждал, чт<strong>о</strong> даже для пр<strong>о</strong>светленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> жизнь <strong>о</strong>стаетсяв рамках земн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> существ<strong>о</strong>вания и идет св<strong>о</strong>им черед<strong>о</strong>м.Иными сл<strong>о</strong>вами, в п<strong>о</strong>вседневн<strong>о</strong>й жизни <strong>о</strong>н не сталкиваетсяс чудесными или магическими явлениями. И все же я<strong>о</strong>смелился задать ему главный в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с: «К<strong>о</strong>гда чел<strong>о</strong>век п<strong>о</strong>средств<strong>о</strong>мпр<strong>о</strong>светления д<strong>о</strong>стигает с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния будды и темсамым в<strong>о</strong>сс<strong>о</strong>единяется с Абс<strong>о</strong>лют<strong>о</strong>м, в<strong>о</strong>звышается ли <strong>о</strong>н д<strong>о</strong>абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> бытия и уп<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бляется ли Абс<strong>о</strong>люту?» На эт<strong>о</strong>б<strong>о</strong>нза <strong>о</strong>тветил: «Нет, п<strong>о</strong>сле пр<strong>о</strong>светления я ник<strong>о</strong>им <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>мне претендую на абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>е бытие. Я пр<strong>о</strong>д<strong>о</strong>лжаюжить п<strong>о</strong>вседневн<strong>о</strong>й жизнью, вып<strong>о</strong>лняю св<strong>о</strong>ю раб<strong>о</strong>ту и занимаюсьаскетическими упражнениями; так же как и другиелюди, я м<strong>о</strong>гу заб<strong>о</strong>леть и даже умереть (буддисты называютэт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>дчиненн<strong>о</strong>стью зак<strong>о</strong>ну причины и следствия).Мы, буддисты, не ведаем п<strong>о</strong>нятия греха, знак<strong>о</strong>м<strong>о</strong>г<strong>о</strong> христианам,н<strong>о</strong> в<strong>о</strong> искупление нед<strong>о</strong>статк<strong>о</strong>в м<strong>о</strong>ей жизни я каж-306


дый день п<strong>о</strong>дметаю св<strong>о</strong>ю к<strong>о</strong>мнату, м<strong>о</strong>ю туалет и, как н<strong>о</strong>вич<strong>о</strong>к,тружусь д<strong>о</strong> к<strong>о</strong>нца св<strong>о</strong>их дней».Престарелый <strong>дзэн</strong>ский наставник, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> я п<strong>о</strong>сетилв ег<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>винциальн<strong>о</strong>м храме, с т<strong>о</strong>й же прям<strong>о</strong>т<strong>о</strong>й <strong>о</strong>тветилна в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с <strong>о</strong>б <strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествлении себя с Будд<strong>о</strong>й в пр<strong>о</strong>цессепр<strong>о</strong>светления: «Нет, я не верю в эт<strong>о</strong>. В<strong>о</strong>зм<strong>о</strong>жн<strong>о</strong>,кт<strong>о</strong>-т<strong>о</strong> и д<strong>о</strong>стигал абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния, н<strong>о</strong> я <strong>о</strong>б эт<strong>о</strong>мник<strong>о</strong>гда не слышал. Иб<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>век, ст<strong>о</strong>ль же грешный, чт<strong>о</strong>и я, ник<strong>о</strong>гда не станет Абс<strong>о</strong>лют<strong>о</strong>м. Я практикую дза<strong>дзэн</strong>,и ин<strong>о</strong>гда мне кажется, чт<strong>о</strong> я см<strong>о</strong>г бы. Я занимался этимв течение с<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ка—пятидесяти лет и верю в т<strong>о</strong>, чт<strong>о</strong> м<strong>о</strong>иупражнения были не напрасными. П<strong>о</strong>эт<strong>о</strong>му я счастлив ип<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ен». Нев<strong>о</strong>льн<strong>о</strong> я спрашиваю себя: не <strong>о</strong>зарил ли эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong>б<strong>о</strong>нзу свет сверхъестественн<strong>о</strong>й силы на ег<strong>о</strong> д<strong>о</strong>лг<strong>о</strong>мпути к внутреннему усп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ению?Приверженцев <strong>дзэн</strong> характеризуют две <strong>о</strong>чевидныед<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>детели — д<strong>о</strong>бр<strong>о</strong>та и чел<strong>о</strong>век<strong>о</strong>любие. Именн<strong>о</strong> этикачества мы д<strong>о</strong>лжны иметь в виду при <strong>о</strong>ценке значим<strong>о</strong>сти<strong>дзэн</strong>ск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> мистицизма. При эт<strong>о</strong>м мн<strong>о</strong>гие асс<strong>о</strong>циируют«пантеистический мистицизм» с тем, чт<strong>о</strong> не имеетничег<strong>о</strong> <strong>о</strong>бщег<strong>о</strong> с реальн<strong>о</strong>стью <strong>дзэн</strong>. Нет смысла г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рить<strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> к<strong>о</strong>личеств<strong>о</strong> п<strong>о</strong>длинн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светленных всегдабыл<strong>о</strong> весьма скр<strong>о</strong>мным.В св<strong>о</strong>их упражнениях <strong>дзэн</strong>ские адепты неизменн<strong>о</strong> рук<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дств<strong>о</strong>валисьрелиги<strong>о</strong>зным чувств<strong>о</strong>м, так как пр<strong>о</strong>светлениебыл<strong>о</strong> и есть их высшей дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>й целью. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>другим верующим, <strong>о</strong>ни всегда были «пал<strong>о</strong>мниками напути к Абс<strong>о</strong>люту». Они не м<strong>о</strong>гут выразить св<strong>о</strong>й <strong>о</strong>пытсл<strong>о</strong>весн<strong>о</strong>. К<strong>о</strong>гда <strong>о</strong>ни делают такие п<strong>о</strong>пытки, т<strong>о</strong> прибегаютк языку фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии Махаяны. Однак<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыт и ум<strong>о</strong>зрительныеспекуляции всегда <strong>о</strong>тличались св<strong>о</strong>им с<strong>о</strong>держанием.Опыт д<strong>о</strong>стижения единства м<strong>о</strong>жет быть ист<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>ванкак пантеистически, так и теистически. Критериемаутентичн<strong>о</strong>сти ник<strong>о</strong>гда не служит субъективн<strong>о</strong>сть суждений.П<strong>о</strong>длинная фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фская система тесн<strong>о</strong> связана счел<strong>о</strong>веческим <strong>о</strong>пыт<strong>о</strong>м, н<strong>о</strong> ее т<strong>о</strong>чка <strong>о</strong>тсчета и цель всегда307


д<strong>о</strong>лжны быть <strong>о</strong>бъективны. След<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong>, не умаляя значенияпр<strong>о</strong>светления на ранних этапах стан<strong>о</strong>вления <strong>дзэн</strong>,мы задаем в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, наск<strong>о</strong>льк<strong>о</strong> истинным был<strong>о</strong> сам<strong>о</strong>учение. Б<strong>о</strong>лее т<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, п<strong>о</strong>ставим в<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>с ребр<strong>о</strong>м и с<strong>о</strong>гласимсяс тем, чт<strong>о</strong> мистический <strong>о</strong>пыт сат<strong>о</strong>ри является нес<strong>о</strong>вершенным.Ни <strong>о</strong>дн<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>е усилие в д<strong>о</strong>стижениипр<strong>о</strong>светления, каким бы искренним и жертвенным <strong>о</strong>н<strong>о</strong>ни был<strong>о</strong>, не м<strong>о</strong>жет привести к п<strong>о</strong>стижению с<strong>о</strong>вершенн<strong>о</strong>йистины, и в эт<strong>о</strong>м смысле <strong>о</strong>стается надежда лишь на вечныйЛ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>с, «к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый пр<strong>о</strong>свещает всяк<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>века, прих<strong>о</strong>дящег<strong>о</strong>в мир» (Ин., 1:9).


ПРИМЕЧАНИЯ1 Китайск<strong>о</strong>е пр<strong>о</strong>изн<strong>о</strong>шение санскритск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> «Амрита Будда».Также встречается в написании «Амитабха», «Абида», «Амитая».2 П<strong>о</strong> утверждению Ольденберга, «анализ ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>й критикине дает <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ваний для вынесения катег<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> решенияи не п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>ляет вынести четкий вердикт — «да» или «нет». С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong>замечаниям Т<strong>о</strong>маса, в пр<strong>о</strong>цессе изучения ист<strong>о</strong>рических свидетельств<strong>о</strong> жизни Будды <strong>о</strong>н убедился в т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> палийский кан<strong>о</strong>нвнушает б<strong>о</strong>льше д<strong>о</strong>верия, чем санскритские ист<strong>о</strong>чники:«Даже палийские ист<strong>о</strong>чники не с<strong>о</strong>держат ничег<strong>о</strong> п<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> нашемуЕвангелию... Фактически мы имеем дел<strong>о</strong> с легендами, написаннымив разн<strong>о</strong>е время».3 С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> Хайлеру, Шакьямуни в<strong>о</strong>шел в нирвану из четверт<strong>о</strong>йдхьяны, п<strong>о</strong>ск<strong>о</strong>льку <strong>о</strong>на является «п<strong>о</strong>следним шаг<strong>о</strong>м к<strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждению». Т<strong>о</strong>мас п<strong>о</strong>лагает, чт<strong>о</strong> вх<strong>о</strong>д в нирвану из четверт<strong>о</strong>йдхьяны является частью древнег<strong>о</strong> предания, ист<strong>о</strong>ричн<strong>о</strong>стьк<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong> не <strong>о</strong>трицается даже п<strong>о</strong>сле д<strong>о</strong>бавления в кан<strong>о</strong>н другихмистических эпиз<strong>о</strong>д<strong>о</strong>в.4 К приверженцам негативн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>вания нирваны принадлежатЧайлдерс, Дж.Д. Элуис, Дж. Экланд, Дж. Далмен.Ольденберг придерживался так<strong>о</strong>й же п<strong>о</strong>зиции в перв<strong>о</strong>м изданиисв<strong>о</strong>ей раб<strong>о</strong>ты «Будда». Затем <strong>о</strong>н пришел к выв<strong>о</strong>ду, чт<strong>о</strong>нирвана <strong>о</strong>значает нечт<strong>о</strong> абс<strong>о</strong>лютн<strong>о</strong>е, н<strong>о</strong> не в<strong>о</strong> вселенск<strong>о</strong>м масштабе,а как абс<strong>о</strong>лютная к<strong>о</strong>нечная цель. П<strong>о</strong> эт<strong>о</strong>му п<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ду Глейзнэпппишет: «Нирвана является <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительным, н<strong>о</strong> не абс<strong>о</strong>лютнымнебытием». Уи в<strong>о</strong>здерживается как <strong>о</strong>т <strong>о</strong>трицательн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>вания, так и <strong>о</strong>т мистическ<strong>о</strong>й интерпретации. Он п<strong>о</strong>лага-309


ет, чт<strong>о</strong> нирвана (в рамках ф<strong>о</strong>рмулы зависим<strong>о</strong>г<strong>о</strong> начала [патиккасамуппада])есть не чт<strong>о</strong> ин<strong>о</strong>е, как реализация <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>стибытия. Следует <strong>о</strong>тметить, чт<strong>о</strong> <strong>о</strong>н, как и мн<strong>о</strong>гие другие п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватели<strong>буддизма</strong> Махаяны, приписывает нигилистическийп<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>д к т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>ванию термина адептами Хинаяны.5 Сами будд<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ги трактуют эт<strong>о</strong>т зак<strong>о</strong>н не<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>значн<strong>о</strong>. В т<strong>о</strong>время как приверженцы Махаяны, такие, как Уи, усматривают вэт<strong>о</strong>й ф<strong>о</strong>рмуле раннебуддийск<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>нимание <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong>стибытия, буддисты Хинаяны в<strong>о</strong>спринимают ег<strong>о</strong> как тр<strong>о</strong>екратныйп<strong>о</strong>дъем причинн<strong>о</strong>й взаим<strong>о</strong>зависим<strong>о</strong>сти в пр<strong>о</strong>шл<strong>о</strong>м, наст<strong>о</strong>ящем ибудущем. В нашем расп<strong>о</strong>ряжении нет ист<strong>о</strong>рических ист<strong>о</strong>чник<strong>о</strong>в,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые п<strong>о</strong>зв<strong>о</strong>лили бы <strong>о</strong>пределить, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е из этих т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>ванийявляется аутентичным. Перв<strong>о</strong>е п<strong>о</strong>яснение н<strong>о</strong>сит метафизическийхарактер, в т<strong>о</strong> время как вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е с<strong>о</strong><strong>о</strong>тветствует индийск<strong>о</strong>му представлению<strong>о</strong> цикле перер<strong>о</strong>ждений в сансаре.6 С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> Уи, уп<strong>о</strong>мянут<strong>о</strong>е различие, <strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>ритсяв хинаянских текстах, <strong>о</strong>тнюдь не в<strong>о</strong>сх<strong>о</strong>дит к примитивн<strong>о</strong>мубуддизму, н<strong>о</strong> принадлежит к б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>зднему пери<strong>о</strong>ду фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фииХинаяны. П<strong>о</strong> мнению эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> авт<strong>о</strong>ра, истинная к<strong>о</strong>нцепциянирваны <strong>о</strong>значает д<strong>о</strong>стижение с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния Будды, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е неимеет ничег<strong>о</strong> <strong>о</strong>бщег<strong>о</strong> с физическ<strong>о</strong>й смертью. К<strong>о</strong>ль ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong> прижизненн<strong>о</strong>ед<strong>о</strong>стижение эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яния был<strong>о</strong> нед<strong>о</strong>ступн<strong>о</strong> п<strong>о</strong>ниманиюб<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>здних т<strong>о</strong>лк<strong>о</strong>вателей учения, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые тем неменее ждали <strong>о</strong>т практикующих аскет<strong>о</strong>в к<strong>о</strong>нкретн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> результата,эти будд<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ги <strong>о</strong>тличали <strong>о</strong>дну нирвану <strong>о</strong>т друг<strong>о</strong>й п<strong>о</strong> наличиюили <strong>о</strong>тсутствию жизненн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> субстрата. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>е различиебыл<strong>о</strong> с<strong>о</strong><strong>о</strong>тнесен<strong>о</strong> с д<strong>о</strong>ктрин<strong>о</strong>й <strong>о</strong> переселении душ, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая непринадлежит изначальн<strong>о</strong>му буддийск<strong>о</strong>му учению.7 Практически все с<strong>о</strong>временные исслед<strong>о</strong>ватели <strong>буддизма</strong>пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дят различие между аутентичн<strong>о</strong>й д<strong>о</strong>ктрин<strong>о</strong>й Шакьямунии п<strong>о</strong>зднейшим развитием Хинаяны. Регамей п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вательн<strong>о</strong><strong>о</strong>тслеживает д<strong>о</strong>кан<strong>о</strong>нический буддизм, Малую К<strong>о</strong>лесницу иБ<strong>о</strong>льшую К<strong>о</strong>лесницу. К<strong>о</strong>нзе д<strong>о</strong>бавляет к ег<strong>о</strong> исслед<strong>о</strong>ваниюсправ<strong>о</strong>чную хр<strong>о</strong>н<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическую таблицу, в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й перв<strong>о</strong>е уп<strong>о</strong>минание<strong>о</strong> Хинаяне датируется 246 г. д<strong>о</strong> Р. X., т<strong>о</strong> есть п<strong>о</strong>чтитремя ст<strong>о</strong>летиями спустя п<strong>о</strong>сле смерти Будды. В «Кратк<strong>о</strong>й ист<strong>о</strong>риииндийск<strong>о</strong>й фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фии» Уи предлагает следующую классификацию:1) примитивный буддизм, пр<strong>о</strong>существ<strong>о</strong>вавший втечение тридцати лет п<strong>о</strong>сле ух<strong>о</strong>да Будды в нирвану; 2) раннийбуддизм — д<strong>о</strong> 270 г. д<strong>о</strong> Р. X. (к<strong>о</strong>р<strong>о</strong>нация Аш<strong>о</strong>ки); 3) сектантскийбуддизм — с 270 г. д<strong>о</strong> Р. X. п<strong>о</strong> 100 г. д<strong>о</strong> Р. X.; 4) Хинаяна310


и ранняя Махаяна — с 100 г. д<strong>о</strong> Р. X. п<strong>о</strong> 100 г. п<strong>о</strong>сле Р. X. П<strong>о</strong>мнению Уи, эти этапы м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> <strong>о</strong>бъединить в <strong>о</strong>дин ист<strong>о</strong>рическийпери<strong>о</strong>д, принадлежащий развитию перв<strong>о</strong>начальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>буддизма</strong>.В т<strong>о</strong>й же раб<strong>о</strong>те авт<strong>о</strong>р различает три пери<strong>о</strong>да в ранней ист<strong>о</strong>рииМахаяны: 1) расцвет Махаяны на севере и юге Индии,начиная с I в. д<strong>о</strong> Р. X. п<strong>о</strong> III в. п<strong>о</strong>сле Р. X., зар<strong>о</strong>ждение и первыесутры; 2) с<strong>о</strong>вершенств<strong>о</strong>вание д<strong>о</strong>ктрин Махаяны — примерн<strong>о</strong>с 250-г<strong>о</strong> п<strong>о</strong> 400 г. п<strong>о</strong>сле Р. X., д<strong>о</strong>бавление н<strong>о</strong>вых сутр;3) п<strong>о</strong>следние сутры и <strong>о</strong>к<strong>о</strong>нчательн<strong>о</strong>е стан<strong>о</strong>вление Махаяны —с 400-г<strong>о</strong> п<strong>о</strong> 650 г. п<strong>о</strong>сле Р. X.В наст<strong>о</strong>ящее время I в. н. э. практически един<strong>о</strong>душн<strong>о</strong> признаетсяпери<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м расцвета Махаяны. Дальнейшая классификациязатруднена не<strong>о</strong>пределенн<strong>о</strong>стью хр<strong>о</strong>н<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гии, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая прив<strong>о</strong>дитсяв раб<strong>о</strong>тах махаянских мыслителей, в сутрах и шастрах.8 Мн<strong>о</strong>гие м<strong>о</strong>менты развития буддийских сект <strong>о</strong>кутаны мрак<strong>о</strong>ми п<strong>о</strong>ныне. Д<strong>о</strong>лг<strong>о</strong>е время <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>е различие пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дилимежду южн<strong>о</strong>й (палийск<strong>о</strong>й) традицией, главным <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м представленн<strong>о</strong>йп<strong>о</strong>след<strong>о</strong>вателями Тхеравады, и северн<strong>о</strong>й (санскритск<strong>о</strong>й)традицией, к к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й принадлежали шк<strong>о</strong>лы Махасамгхикаи Сарвастивада. Адепты п<strong>о</strong>следней в <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>м пр<strong>о</strong>живалив Матхуре и распр<strong>о</strong>странили св<strong>о</strong>е влияние на север<strong>о</strong>-запад,впл<strong>о</strong>ть д<strong>о</strong> Кашмира.9 Т<strong>о</strong>мас пр<strong>о</strong>тив<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ставляет эт<strong>о</strong>т текст ремарке Р<strong>о</strong>зенберга,с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й «к<strong>о</strong>ренн<strong>о</strong>е различие в<strong>о</strong> взглядах <strong>о</strong>тсутствует...Разница заключается не в те<strong>о</strong>рии, а в сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бах спасения, в т<strong>о</strong>м,чт<strong>о</strong> Махаяна указывает на б<strong>о</strong>льшее к<strong>о</strong>личеств<strong>о</strong> путей, ведущихк т<strong>о</strong>й же цели». Т<strong>о</strong>мас чувствует, чт<strong>о</strong> Р<strong>о</strong>зенберг «преуменьшаетзначим<strong>о</strong>сть фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фских принцип<strong>о</strong>в». Решающим факт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>мпри <strong>о</strong>пределении разницы между Хинаян<strong>о</strong>й и Махаян<strong>о</strong>й являетсяименн<strong>о</strong> фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фский или религи<strong>о</strong>зный п<strong>о</strong>дтекст. К<strong>о</strong>льск<strong>о</strong>р<strong>о</strong> буддизм является ск<strong>о</strong>рее религи<strong>о</strong>зным, н<strong>о</strong> не чист<strong>о</strong> фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фскимучением, т<strong>о</strong> заключительн<strong>о</strong>е утверждение Щербатск<strong>о</strong>г<strong>о</strong>,п<strong>о</strong> крайней мере, не <strong>о</strong>б<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ван<strong>о</strong>: «Следует признать, чт<strong>о</strong>Махаяна в<strong>о</strong>истину является н<strong>о</strong>в<strong>о</strong>й религией, радикальн<strong>о</strong> <strong>о</strong>тличн<strong>о</strong>й<strong>о</strong>т раннег<strong>о</strong> <strong>буддизма</strong> и имеющей ст<strong>о</strong>ль же мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> т<strong>о</strong>чекс<strong>о</strong>прик<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вения с п<strong>о</strong>здним брахманизм<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> и с<strong>о</strong> св<strong>о</strong>импредшественник<strong>о</strong>м».10 С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> Т<strong>о</strong>масу, м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> утверждать с п<strong>о</strong>лн<strong>о</strong>й уверенн<strong>о</strong>стью,чт<strong>о</strong> Махаяна в<strong>о</strong>зникла в шк<strong>о</strong>лах Сарвастивады, где б<strong>о</strong>дхисаттвупризнают наряду с архат<strong>о</strong>м, считающимся идеал<strong>о</strong>м311


свят<strong>о</strong>сти в <strong>буддизме</strong> Хинаяны, т<strong>о</strong> есть тем, кт<strong>о</strong> д<strong>о</strong>стиг высшейступени м<strong>о</strong>нашеск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> аскетизма. В т<strong>о</strong> время как в учении Тхеравадытермин «б<strong>о</strong>дхисаттва» в<strong>о</strong>спринимается в связи с п<strong>о</strong>дг<strong>о</strong>т<strong>о</strong>вительнымэтап<strong>о</strong>м к с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янию будды и с<strong>о</strong><strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сится преждевсег<strong>о</strong> с Шакьямуни, п<strong>о</strong>след<strong>о</strong>ватели Сарвастивады <strong>о</strong>живилиидеал б<strong>о</strong>дхисаттвы н<strong>о</strong>выми идеями, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые предв<strong>о</strong>схищалибудущее, <strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> две к<strong>о</strong>нцепции. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> перв<strong>о</strong>й с<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>яниебудды присуще всем живым существам, а вт<strong>о</strong>рая п<strong>о</strong>дчеркиваетне<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим<strong>о</strong>сть п<strong>о</strong>м<strong>о</strong>щи всем живым существам в п<strong>о</strong>иске путик <strong>о</strong>св<strong>о</strong>б<strong>о</strong>ждению. На <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>ве традиции Сарвастивады в<strong>о</strong>зникл<strong>о</strong>учение Саутрантика, дальнейшее развитие к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й пр<strong>о</strong>л<strong>о</strong>жил<strong>о</strong>путь к п<strong>о</strong>явлению шк<strong>о</strong>лы Махаяны. Отчетливые следы д<strong>о</strong>ктриныМахаяны м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> <strong>о</strong>бнаружить в наследии секты Л<strong>о</strong>к<strong>о</strong>ттаравада,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рая, в св<strong>о</strong>ю <strong>о</strong>чередь, является <strong>о</strong>тветвлением <strong>о</strong>т теченияМахасамгхика. Следует <strong>о</strong>тметить и шк<strong>о</strong>лу Махавасту,наследию к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й принадлежит глава «Дасабхумика» (не путатьс махаянск<strong>о</strong>й «Дасабхумика-сутр<strong>о</strong>й»), в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й рассматриваютсядесять этап<strong>о</strong>в (бхуми) пути б<strong>о</strong>дхисаттвы.11 В эт<strong>о</strong>й связи Д.Т. Судзуки <strong>о</strong>тмечает: «Следует п<strong>о</strong>мнить <strong>о</strong>т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> дух<strong>о</strong>вная жизнест<strong>о</strong>йк<strong>о</strong>сть <strong>буддизма</strong> заключается не втак называемых шастрах, н<strong>о</strong> в сутрах, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые п<strong>о</strong> св<strong>о</strong>ей сутиявляются фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фскими трактатами, чег<strong>о</strong> и следует <strong>о</strong>жидать <strong>о</strong>трелиги<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>й литературы. Кем бы ни были с<strong>о</strong>ставители сутрМахаяны, п<strong>о</strong>следние являются п<strong>о</strong>длинным выражением глуб<strong>о</strong>чайшег<strong>о</strong>дух<strong>о</strong>вн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>о</strong>пыта, нак<strong>о</strong>пленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>вечеств<strong>о</strong>м и представленн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>,в данн<strong>о</strong>м случае, индийским с<strong>о</strong>знанием».12 В <strong>буддизме</strong> Махаяны к<strong>о</strong>нцепция б<strong>о</strong>дхисаттвы была расширена.В д<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лнение к с<strong>о</strong>нму пр<strong>о</strong>светленных неб<strong>о</strong>жителейвеликие ист<strong>о</strong>рические фигуры, такие, как Нагарджуна и Асанга,также были причислены к эт<strong>о</strong>й катег<strong>о</strong>рии. И нак<strong>о</strong>нец, всесвятые и пр<strong>о</strong>светленные — как миряне, так и м<strong>о</strong>нахи — сталиназываться б<strong>о</strong>дхисаттвами. Тем не менее в религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>м с<strong>о</strong>знаниивсе еще <strong>о</strong>стается различие между тремя перечисленнымитипами б<strong>о</strong>дхисаттв. В качестве <strong>о</strong>бъект<strong>о</strong>в п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нения пр<strong>о</strong>светленныенеб<strong>о</strong>жители и ист<strong>о</strong>рические перс<strong>о</strong>нажи ст<strong>о</strong>ят на разныхур<strong>о</strong>внях.13 В св<strong>о</strong>ем <strong>о</strong>писании миссии б<strong>о</strong>дхисаттвы Т<strong>о</strong>мас акцентируетвнимание на принципиальн<strong>о</strong>й разнице между буддийск<strong>о</strong>йд<strong>о</strong>ктрин<strong>о</strong>й и западным д<strong>о</strong>цетизм<strong>о</strong>м. Например, <strong>о</strong>н пишет: «В<strong>о</strong>тличие <strong>о</strong>т гн<strong>о</strong>стическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> д<strong>о</strong>цетизма, в<strong>о</strong>спринимавшег<strong>о</strong> сушн<strong>о</strong>птн<strong>о</strong>б<strong>о</strong>жественн<strong>о</strong>е как пр<strong>о</strong>явление чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>, индийская312


фил<strong>о</strong>с<strong>о</strong>фия ник<strong>о</strong>гда не пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>дила фундаментальн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> различиямежду этими к<strong>о</strong>нцепциями. П<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong> т<strong>о</strong>му как Веды пр<strong>о</strong>в<strong>о</strong>зглашалицелью <strong>о</strong>бъединение высшег<strong>о</strong> чел<strong>о</strong>веческ<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Я с Брахман<strong>о</strong>м,так и буддийские тексты <strong>о</strong>т<strong>о</strong>ждествляли индивидуальныйпринцип с абс<strong>о</strong>лютным, чт<strong>о</strong> прив<strong>о</strong>дил<strong>о</strong> к пантеизму илик панк<strong>о</strong>смизму».14 Из, как минимум, двенадцати сутр наиб<strong>о</strong>лее важнымиявляются три: «Аштасахасрика праджняпарамита-сутра», в к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>йнасчитывается в<strong>о</strong>семь тысяч стих<strong>о</strong>в, частичн<strong>о</strong> переведенныхна немецкий язык Валлезер<strong>о</strong>м; «Алмазная сутра», переведеннаятем же авт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>м, и «Сутра Сердца» — б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>зднийтекст, <strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong> п<strong>о</strong>читаемый приверженцами <strong>дзэн</strong> и переведенныйна английский самим Судзуки.15 С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> <strong>о</strong>бщему мнению ист<strong>о</strong>рик<strong>о</strong>в, «Шесть с<strong>о</strong>кр<strong>о</strong>вищБ<strong>о</strong>дхидхармы» вызывают серьезные с<strong>о</strong>мнения, за исключениемкратк<strong>о</strong>г<strong>о</strong> текста «Два вх<strong>о</strong>ждения и четыре деяния», с чем с<strong>о</strong>глашаетсяи Судзуки. Ему же принадлежит перев<strong>о</strong>д изначальн<strong>о</strong>аутентичн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> текста из б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>здней хр<strong>о</strong>ники Да<strong>о</strong>-юаня (1004 г.).Однак<strong>о</strong> даже эт<strong>о</strong>т текст п<strong>о</strong>сле исслед<strong>о</strong>ваний П. Демивиля и Либенталяне м<strong>о</strong>жет считаться аутентичным. Для устан<strong>о</strong>вления ист<strong>о</strong>ричн<strong>о</strong>стиличн<strong>о</strong>сти Б<strong>о</strong>дхидхармы не<strong>о</strong>бх<strong>о</strong>дим дальнейший научныйп<strong>о</strong>иск. Тем не менее, в <strong>о</strong>тличие <strong>о</strong>т Либенталя (в м<strong>о</strong>емн<strong>о</strong>в<strong>о</strong>м немецк<strong>о</strong>м издании «Ист<strong>о</strong>рии <strong>дзэн</strong>»), я настаиваю на т<strong>о</strong>м,чт<strong>о</strong> «вп<strong>о</strong>лне д<strong>о</strong>пустим<strong>о</strong> рассматривать Б<strong>о</strong>дхидхарму как реальныйист<strong>о</strong>рический перс<strong>о</strong>наж».16 «Ваджрасамадхи-сутра» рассматривается Уи как <strong>о</strong>дна измахаянских сутр, переведенных с санскрита неизвестным перев<strong>о</strong>дчик<strong>о</strong>мд<strong>о</strong> 374 г. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> Мицун<strong>о</strong>, является фальсификациейан<strong>о</strong>нимн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> авт<strong>о</strong>ра эп<strong>о</strong>хи Тан, пери<strong>о</strong>да между 650-м и 665 г<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый был п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нник<strong>о</strong>м учения Б<strong>о</strong>дхидхармы.17 Эли<strong>о</strong>т п<strong>о</strong>лагает, чт<strong>о</strong> Б<strong>о</strong>дхидхарма принадлежал к традици<strong>о</strong>нн<strong>о</strong>йбуддийск<strong>о</strong>-ведантийск<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>ле, так как чувств<strong>о</strong>вал сильнуюпривязанн<strong>о</strong>сть к индийск<strong>о</strong>му мистицизму, идеям Упанишади Веданды. Эта ремарка п<strong>о</strong>дчеркивает т<strong>о</strong>т факт, чт<strong>о</strong> индийскийхарактер Махаяны утвердился на китайск<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>чве. Далее Эли<strong>о</strong>тразвивает св<strong>о</strong>ю мысль и <strong>о</strong>бращает внимание на да<strong>о</strong>сск<strong>о</strong>е влияние,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е испытал Б<strong>о</strong>дхидхарма.18 Яп<strong>о</strong>нские будд<strong>о</strong>л<strong>о</strong>ги стремятся д<strong>о</strong>казать ист<strong>о</strong>ричн<strong>о</strong>стьэпиз<strong>о</strong>да, к<strong>о</strong>гда Хуай-кэ <strong>о</strong>тсек себе руку и п<strong>о</strong>днес учителю, <strong>о</strong>тдаваяпредп<strong>о</strong>чтение не ист<strong>о</strong>рическ<strong>о</strong>му труду Да<strong>о</strong>-сюаня, н<strong>о</strong>эпиграфу Фа-линя.313


19 «Пять сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>б<strong>о</strong>в» и «Пять упражнений» представляют системус<strong>о</strong>сред<strong>о</strong>т<strong>о</strong>чения п<strong>о</strong> Да<strong>о</strong>-синю. В «Пяти сп<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бах» уп<strong>о</strong>рделается на перех<strong>о</strong>де <strong>о</strong>т умственн<strong>о</strong>й деятельн<strong>о</strong>сти к пр<strong>о</strong>светлениюи видению пуст<strong>о</strong>ты в неизменн<strong>о</strong>м единстве.20 В «Лиу-цзу-та-ши-фа-ба<strong>о</strong>-данн-цин» г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>рится б<strong>о</strong>лее чем<strong>о</strong> 1100 учениках. Яп<strong>о</strong>нские ист<strong>о</strong>рики Уи и Масунага признают,чт<strong>о</strong> с<strong>о</strong> времен Да<strong>о</strong>-синя в <strong>о</strong>крестн<strong>о</strong>стях храма «В<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>йг<strong>о</strong>ры» п<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>янн<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>живали б<strong>о</strong>лее пяти с<strong>о</strong>тен ученик<strong>о</strong>в.21 «Лиу-цзу-да-ши-фа-ба<strong>о</strong>-тэн-цин». Авт<strong>о</strong>рств<strong>о</strong> и дата написанияэт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> трактата неизвестны. В традиции южн<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лыег<strong>о</strong> приписывают Фа-хаю, ученику Хуай-нэна. Ху Ши прив<strong>о</strong>дитчетыре аргумента в п<strong>о</strong>льзу авт<strong>о</strong>рства Шэнь-хуая.Очевидн<strong>о</strong>, пр<strong>о</strong>изведение был<strong>о</strong> написан<strong>о</strong> в<strong>о</strong> вт<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>л<strong>о</strong>винеVIII ст<strong>о</strong>летия. В б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>здний пери<strong>о</strong>д были внесены мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численныед<strong>о</strong>бавления, н<strong>о</strong> даже ранняя версия не м<strong>о</strong>жет претенд<strong>о</strong>ватьна ист<strong>о</strong>рическую д<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>верн<strong>о</strong>сть. Первая глава эт<strong>о</strong>йсутры переведена на немецкий Р<strong>о</strong>сселем. Английский вариантперев<strong>о</strong>да является в<strong>о</strong>льным. Две гаты м<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> <strong>о</strong>бнаружить в«Сутре шест<strong>о</strong>г<strong>о</strong> патриарха» и в б<strong>о</strong>лее п<strong>о</strong>здних писаниях южн<strong>о</strong>йшк<strong>о</strong>лы, н<strong>о</strong> не в «Шэнь-хуай ю-лу». Из эт<strong>о</strong>г<strong>о</strong> Уи делаетвыв<strong>о</strong>д <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> Шэнь-хуай не был с ними знак<strong>о</strong>м; в пр<strong>о</strong>тивн<strong>о</strong>мслучае <strong>о</strong>н в<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>вался бы этими текстами. Т<strong>о</strong>чн<strong>о</strong>так же эти станцы не с<strong>о</strong>держатся ни в «Лень-циа-ши-цзу-ци»,ни в «Шэнь-хуай ю-лу».22 Дата р<strong>о</strong>ждения Шэнь-хуая устан<strong>о</strong>влена приблизительн<strong>о</strong>, и<strong>о</strong> ег<strong>о</strong> юн<strong>о</strong>сти известн<strong>о</strong> <strong>о</strong>чень мал<strong>о</strong>. В 656 г. <strong>о</strong>н принимает м<strong>о</strong>нашеств<strong>о</strong>в л<strong>о</strong>янск<strong>о</strong>м храме Дьен-кун-сю. В в<strong>о</strong>зрасте пятидесятилет <strong>о</strong>н стан<strong>о</strong>вится ученик<strong>о</strong>м Хун-жэня и <strong>о</strong>стается в ег<strong>о</strong>п<strong>о</strong>дчинении шесть лет, приблизительн<strong>о</strong> с 656-г<strong>о</strong> п<strong>о</strong> 661 г. П<strong>о</strong>мим<strong>о</strong>знания буддийских сутр <strong>о</strong>н был сведущ в к<strong>о</strong>нфуцианствеи да<strong>о</strong>сизме.23 В 700 г., в в<strong>о</strong>зрасте девян<strong>о</strong>ста четырех лет, Шэнь-сю былприглашен к императ<strong>о</strong>рск<strong>о</strong>му дв<strong>о</strong>ру. Как учен<strong>о</strong>г<strong>о</strong> и м<strong>о</strong>наха ег<strong>о</strong>выс<strong>о</strong>к<strong>о</strong> ценили. Он умер в 706 г. в храме Дьен-кун-сю в Л<strong>о</strong>яне,где в юные г<strong>о</strong>ды п<strong>о</strong>лучил п<strong>о</strong>священие.24 Цзун-ми (780—841) рассказывает <strong>о</strong> пр<strong>о</strong>живании Шэньхуаяс Шэнь-сю, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>е Уи датирует 699—701 гг. К<strong>о</strong>ль ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong><strong>о</strong>н прих<strong>о</strong>дит к выв<strong>о</strong>ду <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м, чт<strong>о</strong> Шэнь-хуай как<strong>о</strong>е-т<strong>о</strong> времяпр<strong>о</strong>вел в учениках у Шэнь-сю, Уи считает п<strong>о</strong>з<strong>о</strong>рн<strong>о</strong>й неблаг<strong>о</strong>дарн<strong>о</strong>стьюп<strong>о</strong> <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шению к бывшему учителю п<strong>о</strong>следующиенападки Шэнь-хуая на ег<strong>о</strong> ученик<strong>о</strong>в. Уи п<strong>о</strong>лагает, чт<strong>о</strong> Шэнь-314


хуай примкнул к Хуай-нэну в 701 г., а ег<strong>о</strong> путешествие на севердлил<strong>о</strong>сь с 704-г<strong>о</strong> п<strong>о</strong> 709 г. Уи п<strong>о</strong>лагает, чт<strong>о</strong> п<strong>о</strong>сле смертиХуай-нэна Шэнь-хуай в течение семи лет вел аскетическуюжизнь (713—720). Гернет датирует ег<strong>о</strong> ученичеств<strong>о</strong> 708—713 гг.и считает ег<strong>о</strong> привязанн<strong>о</strong>сть к Шэнь-сю мал<strong>о</strong>вер<strong>о</strong>ятн<strong>о</strong>й.25 Эт<strong>о</strong> выражение следует п<strong>о</strong>нимать как акт псих<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong>в<strong>о</strong>здействия. П<strong>о</strong> мнению Гернета, «Шэнь-хуай не былслишк<strong>о</strong>м рьяным приверженцем д<strong>о</strong>ктрины внезапн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> пр<strong>о</strong>светления»,т<strong>о</strong> есть, как и в п<strong>о</strong>вседневн<strong>о</strong>й жизни, <strong>о</strong>н был скл<strong>о</strong>ненк к<strong>о</strong>мпр<strong>о</strong>миссам. Либенталь <strong>о</strong>спаривает эт<strong>о</strong> утверждение,апеллируя к речи на все<strong>о</strong>бщем с<strong>о</strong>брании. Дальнейшее развитиесекты Х<strong>о</strong>-цзэ, <strong>о</strong>писанн<strong>о</strong>е Цзун-ми, п<strong>о</strong>дтверждает п<strong>о</strong>зициюГермета. Уи также указывает на <strong>о</strong>тсутствие неп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>лебим<strong>о</strong>стив убеждениях Шэнь-хуая.26 Мн<strong>о</strong>гие детали <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сительн<strong>о</strong> жизни Линь-цзи и ег<strong>о</strong> учениям<strong>о</strong>жн<strong>о</strong> <strong>о</strong>бнаружить в двух первых т<strong>о</strong>мах к<strong>о</strong>мментариевСудзуки, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый сам принадлежит к шк<strong>о</strong>ле Риндзай. Еще в<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й св<strong>о</strong>ей раб<strong>о</strong>те, п<strong>о</strong>священн<strong>о</strong>й «<strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вным идеям Риндзай»,Судзуки детальн<strong>о</strong> анализирует диалектику Линь-цзи.27 Эли<strong>о</strong>т с<strong>о</strong><strong>о</strong>тн<strong>о</strong>сит путешествие Д<strong>о</strong>сё в Китай с 654 г.Я придерживаюсь буддийск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> сл<strong>о</strong>варя Уи, на <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вании к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>г<strong>о</strong>прив<strong>о</strong>жу <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вные ист<strong>о</strong>рические вехи яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>буддизма</strong>.28 В первый яп<strong>о</strong>нский спис<strong>о</strong>к «Пяти г<strong>о</strong>р» были включеныхрамы в Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong> и Камакуре. П<strong>о</strong>зднее п<strong>о</strong>явились два сам<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>ятельныхсписка — ки<strong>о</strong>тский и камакурский. Ок<strong>о</strong>нчательныйвид спис<strong>о</strong>к <strong>о</strong>брел в пери<strong>о</strong>д правления сегуна Асикаги Й<strong>о</strong>симицув 1386 г.29 Тёкайдзи является <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>й из «Пяти г<strong>о</strong>р» <strong>дзэн</strong>ских м<strong>о</strong>нахиньв Камакуре. М<strong>о</strong>нахини шк<strong>о</strong>лы Риндзай также пр<strong>о</strong>живаютв пяти главных храмах Камакуры и Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые <strong>о</strong>б<strong>о</strong>значаютсякак «Пять г<strong>о</strong>р».30 В 1334 г. храм Нан<strong>дзэн</strong>дзи был в<strong>о</strong>зведен в ранг «ТэнкаДаичи», т<strong>о</strong> есть главн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> храма империи. Ег<strong>о</strong> стр<strong>о</strong>ения не<strong>о</strong>дн<strong>о</strong>кратн<strong>о</strong>стан<strong>о</strong>вились жертвами п<strong>о</strong>жар<strong>о</strong>в. Однак<strong>о</strong> в началеэры Т<strong>о</strong>кугава м<strong>о</strong>настырь п<strong>о</strong>лучил в дар два ценных стр<strong>о</strong>енияпери<strong>о</strong>да М<strong>о</strong>м<strong>о</strong>яма, а именн<strong>о</strong> Сейрёдэн и дв<strong>о</strong>рец М<strong>о</strong>м<strong>о</strong>ямы вХидэёси. Вх<strong>о</strong>д<strong>о</strong>м для императ<strong>о</strong>рск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> п<strong>о</strong>сланника служили в<strong>о</strong>ст<strong>о</strong>чныев<strong>о</strong>р<strong>о</strong>та (никкам<strong>о</strong>н) прежнег<strong>о</strong> императ<strong>о</strong>рск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> дв<strong>о</strong>рца.31 О н<strong>о</strong>вых веяниях и настр<strong>о</strong>ениях в стране пишет яп<strong>о</strong>нскийист<strong>о</strong>рик Эбисава. В качестве примера <strong>о</strong>н рассказывает <strong>о</strong> т<strong>о</strong>м,315


как личный врач и с<strong>о</strong>ветник Хидэёси Зенсё ст<strong>о</strong>лкнулся с <strong>о</strong>тчаяннымс<strong>о</strong>пр<strong>о</strong>тивлением женщин, к<strong>о</strong>гда п<strong>о</strong>пытался выбратьнал<strong>о</strong>жницу для св<strong>о</strong>ег<strong>о</strong> г<strong>о</strong>сп<strong>о</strong>дина. Между тем исп<strong>о</strong>к<strong>о</strong>н век<strong>о</strong>вп<strong>о</strong>д<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>е предл<strong>о</strong>жение считал<strong>о</strong>сь велик<strong>о</strong>й честью. Он такжеуп<strong>о</strong>минает т<strong>о</strong>т факт, чт<strong>о</strong> христианская миссия распр<strong>о</strong>странялав Яп<strong>о</strong>нии с<strong>о</strong>временные научные знания.32 В св<strong>о</strong>ем все<strong>о</strong>бъемлющем труде, п<strong>о</strong>священн<strong>о</strong>м ист<strong>о</strong>риияп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>буддизма</strong>, ист<strong>о</strong>рик Тсудзи рассматривает мн<strong>о</strong>г<strong>о</strong>численныефакт<strong>о</strong>ры, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рые привели к религи<strong>о</strong>зн<strong>о</strong>му заст<strong>о</strong>ю впери<strong>о</strong>д Т<strong>о</strong>кугава.33 П<strong>о</strong>литические успехи Йемицу едва ли служат <strong>о</strong>правданиемег<strong>о</strong> зл<strong>о</strong>бн<strong>о</strong>г<strong>о</strong> нрава. На практике «Путь в<strong>о</strong>ина» далек<strong>о</strong> нетак<strong>о</strong>в, каким представляется в те<strong>о</strong>рии. В пери<strong>о</strong>д Т<strong>о</strong>кугава в<strong>о</strong>инск<strong>о</strong>ес<strong>о</strong>сл<strong>о</strong>вие перестал<strong>о</strong> п<strong>о</strong>льз<strong>о</strong>ваться былым уважением имн<strong>о</strong>гие самураи стали для страны наст<strong>о</strong>ящим бич<strong>о</strong>м. Даже в<strong>о</strong>схваляемаяв литературе месть с<strong>о</strong>р<strong>о</strong>ка семи ренин<strong>о</strong>в дем<strong>о</strong>нстрируетуб<strong>о</strong>жеств<strong>о</strong> нравственных уст<strong>о</strong>ев бусид<strong>о</strong>.34 К<strong>о</strong>ль ск<strong>о</strong>р<strong>о</strong> Хакуин р<strong>о</strong>дился и умер в декабре, т<strong>о</strong> с<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong>с<strong>о</strong>временн<strong>о</strong>му лет<strong>о</strong>исчислению <strong>о</strong>бе даты сдвигаются на г<strong>о</strong>д.35 Начал<strong>о</strong> книги «Утацу Кик<strong>о</strong>» («Путевые заметки временУтацу»).36 В д<strong>о</strong>п<strong>о</strong>лнение к авт<strong>о</strong>би<strong>о</strong>графическим сведениям, с<strong>о</strong>держащимсяв ег<strong>о</strong> раб<strong>о</strong>тах (<strong>о</strong>с<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong> в <strong>о</strong>тн<strong>о</strong>шении мистическ<strong>о</strong>г<strong>о</strong><strong>о</strong>пыта), см. ег<strong>о</strong> авт<strong>о</strong>би<strong>о</strong>графию, написанную в п<strong>о</strong>следние г<strong>о</strong>дыжизни и <strong>о</strong>заглавленную «Ицу-мадэ-гуса» (3 т<strong>о</strong>ма), а такжехр<strong>о</strong>нику ег<strong>о</strong> жизни, с<strong>о</strong>ставленную ег<strong>о</strong> ученик<strong>о</strong>м Т<strong>о</strong>рэем (умерв 1792 г.). Глава в м<strong>о</strong>ей книге главным <strong>о</strong>браз<strong>о</strong>м <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вана наэтих двух ист<strong>о</strong>чниках.37 Я придерживаюсь авт<strong>о</strong>би<strong>о</strong>графических сведений, к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рыеХакуин прив<strong>о</strong>дит в св<strong>о</strong>ем трактате «Оратэгама», к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>рый я далеецитирую. С<strong>о</strong>гласн<strong>о</strong> хр<strong>о</strong>нике Т<strong>о</strong>рэя вначале Хакуин вернулсяв храм Сёиндзи, расп<strong>о</strong>л<strong>о</strong>женный в Хара, где не<strong>о</strong>жиданн<strong>о</strong>заб<strong>о</strong>лел. Ег<strong>о</strong> пребывание в Нумадзу датируется 1711 г.


ОГЛАВЛЕНИЕПредисл<strong>о</strong>вие 5Глава 1. Мистические аспекты раннег<strong>о</strong> <strong>буддизма</strong>и Хинаяны 8Глава 2. Мистицизм в учении Махаяны 24Глава 3. Сутры Махаяны и <strong>дзэн</strong>-буддизм 38Глава 4. Стан<strong>о</strong>вление китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>-<strong>буддизма</strong> (чань) 58Глава 5. Дзэнские патриархи раннег<strong>о</strong> пери<strong>о</strong>да 74Глава 6. Расцвет китайск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong>-<strong>буддизма</strong> 95Глава 7. Ос<strong>о</strong>бенн<strong>о</strong>сти «Пяти Д<strong>о</strong>м<strong>о</strong>в» 114Глава 8. Распр<strong>о</strong>странение и мет<strong>о</strong>д<strong>о</strong>л<strong>о</strong>гическ<strong>о</strong>е развитиев эп<strong>о</strong>ху династии Сун 132Глава 9. Яп<strong>о</strong>нский <strong>дзэн</strong> 147Глава 10. Дзэнский наставник Д<strong>о</strong>гэн 161Глава П. Культурн<strong>о</strong>е влияние <strong>дзэн</strong> в эп<strong>о</strong>ху Мур<strong>о</strong>мачи 187Глава 12. Первые к<strong>о</strong>нтакты между <strong>дзэн</strong>и христианств<strong>о</strong>м 210Глава 13. С<strong>о</strong>временная эра яп<strong>о</strong>нск<strong>о</strong>г<strong>о</strong> <strong>дзэн</strong> 239Глава 14. Мистицизм Хакуина 257Глава 15. Сущн<strong>о</strong>сть <strong>дзэн</strong> 286Примечания 309


Дюмулен ГенрихИСТОРИЯ ДЗЭН-БУДДИЗМАОтветственный редакт<strong>о</strong>р ЛИ. Глеб<strong>о</strong>вскаяХуд<strong>о</strong>жественный редакт<strong>о</strong>р И. А. Озер<strong>о</strong>вТехнический редакт<strong>о</strong>р tf.fi. ТравкинаК<strong>о</strong>ррект<strong>о</strong>р Т. В. Вышег<strong>о</strong>р<strong>о</strong>дцеваП<strong>о</strong>дписан<strong>о</strong> к печати с г<strong>о</strong>т<strong>о</strong>вых диап<strong>о</strong>зитив<strong>о</strong>в <strong>18.</strong>11.2002Ф<strong>о</strong>рмат 84х108'/32. Бумага <strong>о</strong>фсетная. Гарнитура «Тайме»Печать <strong>о</strong>фсетная. Усл. печ. л. 16,8Уч.-изд. л. 15,5 + 1 альб<strong>о</strong>м = 15,95Тираж 7 000 экз. Заказ № 3678ЗАО «Центрп<strong>о</strong>лиграф»125047, М<strong>о</strong>сква, Оружейный пер., д. 15, стр. 1п<strong>о</strong>м. ТАРП ЦАОДля писем:111024, М<strong>о</strong>сква, 1-я ул. Энтузиаст<strong>о</strong>в, 15E-MAIL: CNPOL@DOL.RUООО Издательств<strong>о</strong> «Внешт<strong>о</strong>ргпресс»103051, М<strong>о</strong>сква, ул. Трубная, 24, к<strong>о</strong>рп. 3Отпечатан<strong>о</strong> с г<strong>о</strong>т<strong>о</strong>вых диап<strong>о</strong>зитив<strong>о</strong>вв<strong>о</strong> ФГУП ИПК «Ульян<strong>о</strong>вский Д<strong>о</strong>м печати»432980, г. Ульян<strong>о</strong>вск, ул. Г<strong>о</strong>нчар<strong>о</strong>ва, 14


Б<strong>о</strong>дхидхарма, <strong>о</strong>сн<strong>о</strong>вателькитайск<strong>о</strong>й шк<strong>о</strong>лы <strong>дзэн</strong>Хуай-кэ, ученик Б<strong>о</strong>дхидхармыЭйсай. Деревянная скульптура,к<strong>о</strong>т<strong>о</strong>р<strong>о</strong>й п<strong>о</strong>кл<strong>о</strong>нялись вКэнниндзи (Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>)Линь-цзы


Д<strong>о</strong>гэн. Авт<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ртретлкуин. Авт<strong>о</strong>п<strong>о</strong>ртрет


Храм Т<strong>о</strong>фукудзи (Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>), буцуд<strong>о</strong>энХрам Т<strong>о</strong>фукудзи (Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>), <strong>дзэн</strong>д<strong>о</strong> эп<strong>о</strong>хи Камакура


Синьхуань (Ки<strong>о</strong>т<strong>о</strong>), вх<strong>о</strong>д в чайную к<strong>о</strong>мнату


Весенний пейзаж раб<strong>о</strong>ты СэссюЗимний пейзаж раб<strong>о</strong>ты Сэссю


М<strong>о</strong>нахи п<strong>о</strong> <strong>о</strong>дн<strong>о</strong>му п<strong>о</strong>дх<strong>о</strong>дят к св<strong>о</strong>ему учителюН<strong>о</strong>вич<strong>о</strong>к пр<strong>о</strong>сит принять ег<strong>о</strong> в <strong>дзэн</strong>ский м<strong>о</strong>настырь


М<strong>о</strong>нахи направляются на сб<strong>о</strong>р п<strong>о</strong>даяний


М<strong>о</strong>нахи за раб<strong>о</strong>т<strong>о</strong>й

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!