Socijalizam i ekonomija - UÄitelj neznalica i njegovi komiteti

BORIS КIDRIC... asЕ .....·-=tE·-о(ic·---о·- ~g.··-socijalizam•1ekonomija

BIBLIOTEКAР R О М Е Т Е ЈBORIS KIDRICSocijalizami ekonomijaPriredioVILJEM MERHARUredniciBRANKO CARATANVJEKOSLAV MIKECINGLOBUS 1 ZAGREB

© GLOBUS~ Zagreb, JugoslavijaSadrzajPredgovor 1 VII-XXXVI. POLIТIКA I EKONOМIJAА) Nova dтustvenoekonomska stтuktuтa 1 3о karakteru nase privrede 1 3О nekim osnovnim. pitanjima na8e industrijalizacije 1 17В) PZaniтanje i zakon vтijednosti 1 25Ekonomsko-dru.Stveni znacaj privrednih uredaba saveznevlade 1 25Karakter robno-novcanih odno:a-u FNRJ 1 34П. OD DR.ZA VNOG К DRUSТVENOM VLASNISТVUА) PтotusZovZja dтzavnog vZasniStva 1 57Ekspoze о reorganizaciji upravljanja privredom 1 57О reorganizaciji drZavnog upravljanja privredom 1 67Obrazlozenje reorganizacije savezne vlade 1 74В) PZansko-tтzvsni pтivтedni sistem 1 79· Teze о ekonomici prijelaznog perioda и na8oj zemlji 1 79О novom financijskom i planskom·sistemu 1 101О nacrtima novih ekonomskih zakona 1 116РгЦвvоd prвdgovoraSonja Mohoric AdumС) Teoтijsko obтazZozenje i funkcioniтanje plansko-tтziSnogsistema 1 145Govor povodom prijedloga zakona о planskom upravljanju,budZetima, dru.Styenom doprinosu i porezima 1 145

nekim teorijskim pitanjima novog privrednog sisteОma Ј 166Govor na Kongresu ekonomista Jugoslavije 1 198Ustavni zakon i na8a privreda 1 207Diskusija na VI kongresu КРЈ 1 225PredgovorNapomene о izvorima Ј 237BiЬliografija 1 239IВoris Кidric (1912-1953) Ьiо је jedna od najistaknutijihlicnosti jugoslavenskog radnickog pokreta u predrevolucionarnom,revolucionarnoratnom kao i poslijeratnom razdoЬlju socijalistickeizgradnje. Djelovao је kao partijski radnik, organizatorrevolucije, drZavnik i kao plodan marksisticki misШac.U predratnom razdoЬlju Кidric је pisao о razlicitim proЬlemima s podrucja medunarodnih, ekonomskih i socijalnihodnosa, ра i s podrucja kulture. U razdoЬlju rata nastalo јеmnostvo Кidricevih tekstova s ratnom i politickom tematikom.NajopseZniji su Кidricevi tekstovi iz poslijeratnog razdoЬlja.Ujedno, oni su i najhomogeniji sa stajaliSta proЬlematike оkojoj raspravljaju. Dodiruju uglavnom ekonomske teme kojesu se autoru nametale kao drzavniku i politickom radniku urazdoЬlju ubrzane socijalisticke izgradnje, u materijalnom pogledu,а prvenstveno u pogledu produЬljivanja socijalistiCkihproizvodnih odnosa. Upravo ti poslijeratni Кidricevi tekstovipredstavljaju Кidrica i kao znanstvenog radnika koji је teorijskimobrazlozenjem nasega novog privrednog sistema te njegovompraktickom operacionalizacijom pridonio politickojekonomiji socijalizma.Nasim izborom ekonomsko-teorijskih tekstova Borisa Кidricaiz poslijeratnog razdoЬlja izgradnje socijalizma u nasemdru8tvu, .Zeljeli Ьismo predstaviti autora prvenstveno kaoznanstvenog radnika, koji је svojim teorijskim radom pridoniouspjesnom rjesenju dilema izgradnje socijalizma u prilikamarelativno zaostalih proizvodnih snaga.Юasici marksizma nisu nam, naime, о novom komunistickomdrustvu, koje се zakonito nadomjestiti kapitalisticko druSvп

'-

U tom smislu govore neki teoreticari о takozvanoj primarnojsocijalistickoj akUmulaciji, kojom Ьi se trebala: ostvaritisocijalisticka industrijalizacija, sto se tim drustvima nameeekao prvorazredni razvojni proЬlem.U odreёlenim prilikama izgradnje socijalizma bilo је sasvimprirodno da је drzava, koja је provela eksproprijaciju eksproprijatora,postala i vlasnikom proizvodnih sredstava - timei nosiocem, usmjeracem i organizatorom privrednog djelovanja.Dnavnom obliku vlasniStva odgovarao је tako drzavni oblikupravljanja i rukovoёtenja privredom, koji је primjenjivaocentralnoplanski privredni sistem neposrednog razrjesavanjadrustvenoekonomskih proЬlema.Тim oblikom upravljanja i rukovoёtenja privredom bilo јеnaoko udovoljeno prvoj najavi klasi:ka marksizma о neposrednom(nerobnom) znacaj~ socijalisti~ke privrede. ZЬog toga sei pricinjalo da је centralnoplanski privredni sistem u suglasnostis najavom klasika marksizma о nerobnom znacaju socijalistickeprivrede. Та cinjenica uopce nije bila kritickiocijenjena na osnovi vec definiranih najava klasika marksizmaо socijalistickom drustvu.Centralnoplanski nacin razrjesavanja druStvenoekonomskihproЬlema ојасао је, naime, ulogu dr.Zave, а nije је, kao s~ susmatrali klasici marksizma, ograni~avao. Jacanjem ulogedrZave jacala је i uloga drZavnih administrativnih upravljacai rukovodilaca privrede. Oni su se upravljanjem i rukovoёtenjemdrzavnog vlasniStva te otuёlivanjem viSka proizvoda odneposrednih proizvoёlaca, poceli na toj osnovi otuёlivati i odsamih neposrednih proizvoёlaca. Pojavni oblici tog otuёlivanjaodra.zavaju se u sve naglasenijoj Ьirokratizaciji upravljanja irukovoёtenja privredom te javnog Юvota uopce. Njome seuopce ne ostvaruju druge teze klasika marksizma о socijalistickomdrustvu. Као sto smo vec naglasili, rijec је о odumiranjudrZave, koja јаса umjesto da pocne postupno odumirati. Adm.inistrativnodrZavnovlasnicko upravljanje i rukovoёtenje privredomtakoёler ne moze dovesti do formiranja asocijacije neposrednihproizvoёlaca. U raspodjeli se, naime, usprkosnagla8avanju nacela nagraёlivanja prema radu, Ьirokratskimotuёtivanjem viSka proizvoda otuёluje utjecaj neposrednih proizvoёlacana raspolaganje tim proizvodom. А time se cuvaju,хu nekim slucajevima i Ьirokratski zasticuju, neki oblici drzavnonajamnih odnosa.Drzavnim vlasnistvom nad sredstvima za proizvodnju nataj su nacin povezana protuslovlja, koja mogu ---' kada sedr.Zavno vlasnistvo odrZi predugo - birokratskim deformacijamasocijalistil:kih produkcionih odnosa zakociti tekovine socijalistickerevolucije. А to u prilikama gdje zaostale proizvodnesnage iziskuju i opravdavaju naglaiienu ulogu drZave uprocesu prvobltne socijalisticke akumulacije dolazi posebno doizraZaja. Upravo se njima cesto Ьirokratski obrazlaZe i »teorijski«opravdava i brani nekonzistentnost socijalisticke danostis najavama klasika marksizma, koji su vee za socijalizampredviёlali visoko razvijene proizvodne snage.Navedena proturjecnost izgradnje socijalizma uz relativnozaostale proizvodne snage obrazlaZe dakle vec spomenutu dilemukoja је Ьila na inicijativu nase Partije i druga Тitatakoёler u srediStu teorijske pamje Borisa Кidrica.Dakle, u nasim smo prilikama proЬleme izgradnje socijalizmauz relativno zaostale proizvodne snage, koje uz dr.Zavnovlasnistvo nad .sredstvima za proizvodnju omogucavaju birokratskedeformacije socijalistickih produkcionih odnosa, relativnobrzo konstatirali te time i pota:kli stvaralacku misaou njezinu razrjesavanju. 2elimo da upravo ova zЬirka pokazeКidricev doprinos u razrjesavanju te proЬlematike.пU nas izbor ukljucili smo kronoloskim redom nastajanja sveone Кidriceve radove koji se posredno Ш neposredno, analizirajuCinase produkcione odnose tadasnjeg vremena, bave vecspomenutim najavama klasika marksizma о socijalistickomdrustvu. Та dva nacela izbora omogucit се pazljivom citaocuda prati Кidricev vlastiti teorijski razvoj, gdje se iz teorijskogzagovornika centralnoplanskog sistema - l))temeljni zakonsocijalizma је planiranje« - mijenja u vatrenog teorijskogutemeljitelja i zagovornika plansko-trzisnog sistema s demokratskimsamoupravnim oblicima upravljanja i rukovoёlenjadrustvenom privredom i drustvom.XI

Тim kronoloSkim rasporedom Кidricevih radova u ovoj. zbirci moci cemo .se . posredno upoznati i s naВom objektivnospo~anom potrebom za nuZnim mijenjanjem nasega privrednog'sistema. Prema Кidricevim teorijskim obrazlozenjimanovoga ekonomskog · sistema ona Ьi, naime, trebala ukinutisve oCiglednije nedostatke adm.inistrativnog centralno-planskogupravljanja i rukovodenja privredom i druStvom.Кronoloskom rasporedu materijala koji nam omogucavapracenje temeljnih druStvenoekonomskih proЬlema, na koje seodaziva·o Boris Кidric u pojedinim poslijeratnim godinama,podredujemo i nasu uvodnu rijec u Кidriceve radove sto ihovdje objavljujemo.1. Uskladivanje karaktera plivrede s karakterom vlastiа) Nova drustvenoekonomska stтuktuтaEksproprijacijom eksproprijatora trebalo је u naВim prilikamaneposredno nakon pobjedonosne socijalisticke revolucijeuskladiti karakter privrede s karakterom vlasti. Naime, karakterprivrede treba uvijek povezivati s karakterom vlastijer оЬа podrucja predstavljaju dijalekticko jedinstvo suprotnosti.ZЬog toga, zakljucuje Кidric, nase dru8tvenopolitickepromjene zahtijevaju i proces mijenjanja nase privrede, »jerbilo Ьi sasvim nemoguce da dиZe vrijeme potraje suprotnostizmedu karaktera vlasti i karaktera privrede, odnosno, da Ьiopci razvitak nаВе privrede zaostajao za razvitkom narodnevlasti«. 3 Pri tome Кidric upozorava da је u nasim prilikamaglavna metoda eksproprijacije bila konfiskacija, to jest razvlascivanjena najsiroj politickoj osnovi, odredenoj NOB-om,jer su i domaci izdajnici sudjelovali u tom ratu na strani okupatora.Тim dijalektickim gledanjem na karakter vlasti i privredeКidric је vec 1946. godine najavio potrebu da се nakon konfiskacijemorati uslijediti i nacionalizacija.Konfiskacijom se, dakle, u nasim prilikama formiralo drzavnovlasnistvo, koje s cЉzirom na svoju Ьit predstavlja prviхпа О karakteru na5e privrede (1946), str. 5.oblik druStvenog vlasniStva. Zato ga treba luciti od drzavnogvlasniStva drZavnokapitilistickog tipa. Та kvalitativna razlikaizmedu drZavnog vlasniStva u socijalizmu i drzavnog vlasnistvau drZavnom kapitalizmu dolazi do izraZaja prvenstvenou kvalitativno novom karakteru socijalisticke akumulacije,koja је u uvjetima izgradnje socijalizma ро svom karakterudru8tvena, to jest »planski odredena i koriStena u druStvenokorisne investicije za druStveno korisnu novu izgradnju«. 4Tom prirodom akumulacije u socijalizmu ovladava se iogranicava zakon kapitalisticke akumulacije kapitala, kojiujedno mijenja i ulogu zakona vrijednosti. »Zakon vrijednostiu nasoj privredi, dakako, postoji, no to ipak viSe nije neobuzdanidiktator nase privrede, nego njime upravljaju drzavnekomandne pozicije u nasem privrednom Zivotu.« 5Na taj nacin upravo izmijenjeni znacaj socijalisticke akumulacijeobja8njava novu ulogu drZavnog vlasniStva u socijalizmu.Osim drZavnog vlasniStva u socijalizmu se odrZavajujos ostaci privatnog kapitalistickog vlasniStva kao i vlasnistvojednostavnih robnih proizvodaca, ciju је akumulaciju moguceovladati socijalistickim financijskim sistemom.Tako је pod drzavnom kontrolom i privatni sektor privredes privatnom inicijativom. То omogucuje nas novi financijskisistem. Ddava ima u svojim rukama sve elemente financijskogsistema: bankovni, kreditni i porezni sistem. Osim nadrzavni i privatni sektor u drustvenoekonomskoj strukturi trebaupozoriti i na zadrиZni sektor, koji se oslanja ·na drzavnisektor privrede. Postojanje drZavnog i zadrиZnog sektora omogucavadirektivno planiranje, koje је ро svojoj Ьiti drustvenoi omogucava svladavanje anarhije u privredi.Iz takvog karaktera drZavnog i zadrиZnog sektora privredemoguce је i obrazloziti materijalnu bazu federalne i koordiniraneizgradnje nase drzave. Stoga је i jedinstvenost (federativnost)drzave uvjetovana izmijenjenim karakterom privrede stoga uvjetuje opcedrustvena imovina pod federalnom, republickomi lokalnom upravom. Kidric, medutim, vec tada upozoravana mogucnost pogresnog razumijevanja odnosa izmedu4 Isto, str. 7.s Isto, str. 8.XIII

druStvene prirode imovine i upravljanja tom imovinom. »Kadabismo tu prirodu (imovine) usmjerili u bilo kojem drugompraycu, ta Ьi izmjena neizostavno dovela do uniStavajuceg.djelovanja privrednog partikularizma s jedne, te hegemonistickihtendencija pojedinih d:rZavnih dijelova s druge strane«.вHtjeli Ьismo upozoriti јо8 na Кidricevo tumacenje privatnogsektora koji nije homogena cjelina. Pri tome treba luciti radnikarakter tog sektora od spekulantskog, iskoriStavajuceg. Izposljednjeg se neprestano radaju kapitalisticke tendencije, kojetreba spreeavati aktivnom ekonomskom politikom, koja razlucivanjemdvojake prirode privatnog sektora mora jacatipodlogu »savezniStva proleterskih masa s radnim ljudima uborbl protiv gulikoza, spekulanata i izraЬljivaca«. Те procesetreba shvatiti i u skladu s njihovom specifienoscu, »pravilnousmjeravati« privrednu politiku, te u procesu transformacijeprivatnog vlasniStva u drZavno »prvenstveno eliminirati oneorganizacijske oblike koji ne odgovaraju druStvenom sadrZaju,nego izviru iz kapitalisticke pro81osti ра ih је nasa privrednapraksa kao takve naslijedila«. 7XIVRevolucionarno uskladivanje prirode privrede s prirodomvlasti prema tome је urodilo kvalitativno novom druStvenoekonomskomstrukturom, s prevladavajucim drZavnim sektoromprivrede i zadruZnim sto se na nj nadcivezuje, te s preostalimprivatnim sektorom kojeg је moguce ovladati sredstvimaekonomske politike.Neki te kvalitativne promjene u na8oj druStvenoekonomskojstrukturi previdaju kada izjednacuju nas drZavni sektors drZavnim sektorom u kapitalizmu. А time previdaju drustveno,to jest specificno socijalisticko znacenje nasega drzavnogsektora i zajedno s njime mogucnosti razvitka zadrumogi privatnog sektora na socijalistiCkim temeljima. Konzekvencijetakvih »teorija« odraZavaju se u tvrdnjama da za na8uprivredu vrijede »iste one zakonitosti i u istom onom oblikukao i za kapitalisticki nacin proizvodnje«, te da se naSi privredsIsto, str.lЗ.1 Isto, str.lS--16.'11lni tokovi mogu regulirati istim organizacijskim zahvatima kaou kapitalizmu, 8 kriticki utvrduje i upozorava Кidric.Tom kritikom zagovornika »drzavnog kapitalizma«, kojinisu kadri da spoznaju kvalitativne promjene u su8tini na5eprivrede, sto su nastupile s uskladivanjem karaktera privredes karakterom vlasti, Кidric је jasno i nedvosmisleno upozoriona nove dru8tveno-ekonomske mogucnosti sto su dane s drustvenimznacenjem akumulacije. s njime se, naime, kao stosmo vee utvrdili, ovladava djelovanjem zakona vrijednosti,koji djeluje u izmijenjenim prilikama druStveno-ekonomskihodnosa. U vezi s tim Ьilo је potrebno na »cisto teorijskom podrucju«iskorijeniti upotrebu zakona vrijedno,sti kao »argu7menta« teorija о d:rZavnom kapitalizmu, jer »djelovanje zakonavrijednosti nije karakteristicno samo za kapitalistiёki sistem,nego da on mora djelovati sve dotle, dok materijalne proizvodnesnage ne budu tako razvijene, da се dru8tvena proizvodnjamoci dati svakome koliko mu је potrebno, а ne samo kolikoје svojim radom pridonio«. 9s tim u vezi znacajna је i Кidriceva kriticka i analitickakonstatacija da pristajanje na pogresne teorije о »drZavnomkapitalizmu« dovodi do dviju suprotnih i neprihvatljivih tendencija-tendencije ka privrednom partikularizmu i tendencijeka birokratskom centralizmu. »Tendencija privrednog partikulari2J!nakao i tendencija birokratskog centralizma objektivnoznace odrZavanje kapitalistickih ostataka u na8oj privredi,а njihovi »argumenti«, ukoliko se odnose na drZavnisektor nase privrede, spadaju u okvir »teorije« о drzavnomkapitalizmu,«10 kriticki utvrduje vec za tadasnje prilike BorisКidric, koji tom istom kritikom vec u 1947. godini na svojnacin anticipira dogadaje sezdesetih godina u nasem drustvu.Zbog toga naglasava Кidric vec za ondasnje prilike velikoznacenje borbe protiv privrednog partikularizma i birokratskogcentralizma. Pravilno poimanje karaktera nase privredeuvjetuje, naime, i pravilno usmjerenje drustveno-ekonomskograzvitka na8eg drustva. То jest, za stvarno provodenje takvogs о nekim principijelnim pitanjima nase privrede, Kultura; Zagreb,1947, str. 22.D Isto, str. 25.10 Isto, str. 26.xv

pravca u nasem druВtveno~konomskom. razvoju, koji се uzsvladavanje naslijedenih poi.manja uvjetovati pravilan praktickirad. lli, drugim rijecima, izborom takvih metoda i sredstavaekonomske politike, te metodom planskog upravljanja irukovodenja privredom koje се produЬljivati socijalistickeprodukcione odnose.Ь) Planiтanje i zakon vтvjednostiPrema navodima Borisa Кidrica srediSnje је pitanje nasegaprivrednog plana - pitanje akumulacije, s kojim su povezaniproЬlemi cijena i privrednog rasta. Novi socijalisticki karakternаВе privrede mora omoguciti da se upravo pitanje akumulacijerje5ava na kvalitativno nov nacin. On se mora Ьitno razlikovatiod 'karaktera akumulacije u kapitalizmu. Novi socijalistickiprodukcioni odnosi omogucavaju, naime, odredivanjeakumulacije unaprijed. А odredivanjem akumulacije ne skupljajuse samo sredstva za druStveno korisne investicije, kojeostvaruju privredni razvitak u skladu s planiranim ciljevima,nego se odredivanjem akumulacije ujedno i prevladava anarblcnikarakter privrede. То se moze postici planiranjem cijena,sto је u neposrednoj vezi s planiranjem ~umulacije. Zbog tekvalitativno nove veze, koju omogucavaju prevladana kapitalistickaprotuslovlja, »planiranje akumulacije ne znaci niStadrugo nego savladivanje zakona vrijednosti ·barem na odredenompodrucju privrede«. 11Тime је prema mЩjenju Кidrica dokazano »da је zakonvrijednosti doblo · u drzavnom sektoru privrede sasvim novioblik svog djelovanja, te da је prije .svega izgublo karakterstibljskog djelovanja i postao zakon kojeg је nase !iruВtvo sposobnoplanski svladavati«. 12Podloga za odredivanje, odnosno planiranje akumulacije,odredena prosjeCnim organskim sastavom kapitala u nekojprivrednoj grani, koji u financijskom smislu prestaje Ьiti »fikcija«upravo zato sto postoji preko sistema jedinstvenih cijena11 Dru!itvenoekonomski znШ!aj privrednih odluka savezne vlade(1947), str. 26.12 Isto, str. 26.XVIneposredna veza izmedu akumulacije i cijena. Cijene se oblikujutako da se planski odredenim proizvodnim troskovimadodaje planirana akumulacija. Time se ujedno rje5ava i pitanjestimulacije. Naime, poduzeca koja su uspjesnija od prosjecnihstvaraju i vlastitu akumulaciju s kojom samostalno raspolaZu.U vezi s time Кidric је za tadaВnje prilike utvrdio tri vrstedoblti: »тedovitu doblt, koja је zbog svoje neposredne povezanostis prosjecnim troskovima i prosjeenim akumulacijskimstupnjem odredene proizvodne grane opci i neposredni izrazcinjenice da је nasa drZavna privreda ovladala zakonom vrijednosti;ekstтapтofit, koji proizlazi iz viseg organskog sastavakapitala, а kojeg odreduje plan i koji prema tome moze i moraЬiti uzet u obzir u planskom rasporedivanju investicijskihsredstava; natplanska doblt, koja izvire iz natplanskog sniZenjaproizvodnih troskova«.1зPri tom odredivanju vrsta doblti Кidric је utvrdio i ulogepojedinih vrsta doblti: redovita doblt stimulira povecavanjeproizvodnje, ekstraprofit dizanje organskog sastava kapitala, аnatplanska doblt sniZenje proizvodnih troskova. Kumulativniefekt svih tih vrsta stimulacije izraZava se stimulacijom poduzeca»ka povecanju opceg druВtvenog bogatstva ра, prematome, i орсе akumulacije». Тime se istovremeno povezuje individualnis drustvenim interesima u harmonicnu cjelinu. Nasastimulacija se »ne ogranicava samo na rukovodstvo pojedinihpoduzeca i ustanova, nego se odnosi i na radne mase, koje suu starom sistemu bile stvarno iskljucene«. 14Tako је Кidric utvrdivao tezu da smo u na8oj -privredi na»komandnim pozicijama« privrede ovladali zakonom vrijednosti,jer smo socijalistickim karakterom nase privrede omogucilidosljedno dru8tveno planiranje. »Dosljedno druStveno planiтanjenije moguce · bez ш!posrednog druВtvenog rada«,15dakle, bez ovladavanja stibljskim djelovanjem zakona vrijednosti.То jest, bez prevladavajuce planske privrede.. Usprkos tome u nasim su se prilikama odrzale robno-novcanekategorije, koje su zbog kvalitativno novih mogucnostitз Isto, str. 31.t4 Isto, str. 30, 31.ts Кa:r!IIШter roЬn~ odnosa и FNR.J (1949), str. 34.хvп

1 ~i:1111planiranja u mnogo cemu izmijenile svoj karakter. Zadatak јеpoliticke ekonomije da analizom robno-novcanih odnosa u izmijenjenimprilikama utvrdi i teorijski obrazloZi izmijenjenuulogu i prirodu tih kategorija u socijalizmu.Tadэ.Snja Кidriceva teorijska analiza robno-novCanih kategorijajos је doduВe pod utjecajem tadasnje vladajuce doktrineо ovladavanju zakonom vrijednosti u socijalizmu te о njegovunadomjestanju zakonom plana. No, usprkos tome Кidricevaanaliza robno-novcanih odnosa upozorava vee na dosljednuprim.jenu Marxove metode analize u objэ.Snjavanju tih odnosau nasem druВtvu. Posto је Кidric objasnio postojanje robno-novcanih odnosa u postojanju dvaju sektora privrede- drzavnogi privatnog vlasniStva proizvodnih sredstava - ujednoје utvtdio · i postojanje »robnog oblika u razni:m druStveno-ekonomskim formacijamac. 16Та -konstatacija zahtijeva, medutim, duЬlje proucavanjeuzroka postojanja robno-novcanih odnosa u socijalistickomdruВtvu. А postojanje robno-novcanih odnosa dano је »cjelokupnimprivrednim. sistemom FNRJc. 17Кidric је tiine jasno pokazao da је postojanje robno-novcanihodnosa povezano i sa samim. socijalistickim sektorom privrede.Tom konstatacijom Кidric prekida s prije spomenutomdoktrinom, -koja је, -kako smo vec naglasili, jednostrano povezivalapostojanje robno-novcanih odnosa samo s postojanjemdvaju sektora privrede.Stoga treba, prema Кidricu, objasnjavati postojanje robno-novcanih odnosa sa socijalistickim sektorom privrede. U njemutreba spoznati objektivne uvjete koji jos uvijek iziskujuda proizvodi ljudskog rada poprimaju орсе osobine robe. Istotako treba u socijalistickom sektoru privrede prouciti razlike,izmedu kapitalisticke i socijalisticke robne proizvodnje. Те surazlike utvrdene prvenstveno ukidanjem protuslovlja izmedudruВtvenog karaktera proizvodnje i privatno kapitalistiёkogprisvajanja u socijalizmu.Zbog toga se mogu posredne (trzisne) veze medu robnim ··proizvodacim.a u socijalizmu nadomjestiti neposrednim (plan-skim) vezama. Тim.e se barem donekle svladavaju i robna protuslovlja.Upravo kvalitativno nove neposredne planske vezemedu robnim proizvodacim.a omogucuju, naim.e, da se rad iz»posredno druВtvenog pretvara u neposredno druВtveni«. Аtim.e se pomocu upotrebne vrijednosti, kao druВtveno-ekonomskimplanskim ciljem, prevladavaju i robna protuslovlja, kojaprestaju Ьiti antagonistiёka. Zbog toga u socijalizmu »roba udrzavnom sektoru nэ.Se privrede guЬi upravo onaj svoj drustvenisadrzaj zbog kojeg postaje embrio i uvjet kapitalistickograzvoja robne proizvodnje«. Tako se roba iz prijэ.Snjeg»apstraktnog sadrzaja u razmjeni izmedu privatnih vlasnika,iz mateтijalne stihijnosti u druВtvenoj proizvodnji i raspodjeliu socijalistickom sektoru nase privrede promijenila u oЬlikplanske тaspodjele unaprijed planiranih upotrebnih vrijednosti.Istovremeno se i razmjena iz cilja privrednog dogadanjau socijalistickom sektoru nase privrede promijenila u sтedstvoplanske тaspodjele« (potcrtao В. Кidric). 18Robna proizvodnja u socijalizmu zahtijeva takoder prisutnosti aktivnu ulogu zakona vrijednosti, iako se zbog izmijenjenogkaraktera robno-novcanih odnosa revolucionarnopreobrazio i sfun zakon vrijednosti. U socijalizmu је »temeljnadruВtveno-ekonomska zakonitost naseg razvoja postalo socijalistiёkoplaniranje, koje izmedu ostalog znaci i svjesno ismotreno koriStenje objektivnog zakona vrijednosti koji poznajemoi kojim ovladavamo. Dok је zakon vrijednosti znacioprije snagu koja djeltije krajnje elementarno, sada је postaojako orude planiranja, sredstvo za ispunjavanje unaprijed zamiSljenih,planski postavljenih zadataka nэ.Se socijalisticke izgradnje«.19Konstatacijom da se u nasim. prilikama jos odrzavaju robno-novcaniodnosi i njihova temeljna ekonomska zakonitost -zakon vrijednosti, koji su zbog revolucionarnih promjena doZivjeli svoj preobrazaj, Кidric је otvorio mogucnost teorijskograzmiSljanja izvan tradicionalnog centralnoplanskog, etatistickogoblika razrje8avanja druВtveno-ekonomskih proЬlema. Mogucnostkoja moze uz relativno zaostale pioizvodne snage,1а Isto, str. 37.11 Isto, str. 41.xvm1в Isto, str. 44, 45.1& Isto, str. 51.XIX

1111aktivizacijom objektivnih ekonomskih zakonitosti u plansko-trZiSnom razrjesavanju druStveno-ekonomskih proЬlema, eliminiratinedostatke u Ьiti naturalnog koncepta centralistickogplaniranja, а time i upravljanja i rukovodenja privredom, kojacuva drzavni oblik socijalistickog vlaS!Шtva i s njime povezanaprotuslovlja u druStveno-ekonomskim odnosima socijalistickogdru5tva. То jest protuslovlja koja s Ьirokratskim deformacijamamogu ugroziti tekovine socijalisticke revolucije.2. Preobra.Zaj drZavnog vlasniStva u druStvenoа) Pтotuslovlja dтzavnog vlasniStvaS drzavnovlasnickim upravljanjem i rukovodenjem privrede,koja primjenjuje administrativnu centralnoplansku metodurazrjesavanja druStveno-ekonomskih proЬlema, povezana suprotuslovlja ciji је vanjski izraz Ьirokratizam koji se rada iproduЬljuje. Pojava, dakle, na koju su upozoravali vec klasicimarksizma, neprestanim naglasavanjem da su »Ьirokratizacijai Ьirokratizam« o:zJЪiljna unutra5nja opasnost socijalizmu. Кidricocjenjuje birokratizam prvenstveno kao »druStvenu pojavuu izgradnji socijalizma, odnosno u socijalizmu. То jestkao cinjenicu da narodnu demokraciju, koja se oslanja nasiroku narodnu inicijativu i svjesnu suradnju sto sirih narodnihmasa, pocinje u praksi zamjenjivati sveobuhvatnija i svekompletnija birokracija, koja se ujedno sve viSe izdvaja izprocesa proizvodnje i uzdiZe iznad njega kao njegov za5titniki parazit«. 20S birokratizacijom dru5tvenog Zivota, centralnoplanskim,administrativnim metodama upravljanja i rukovodenja privredom,koje smanjuju najsiru inicijativu narodnih masa, povezanoје i zaostajanje razvoja proizvodnje za druStvenim potrebamai produktivnoseu rada.Birokratsko tutorstvo i kontrola birokracije pad sirokimnarodnim masama, putem otudivanja viska proizvoda od tihmasa, zadl'Zava radne mase u dl'Zavno-najamnom odnosu, koji20 Ekspoze о reorganizaciji nаЗе privrede (1950), str. 59.jos јасе destimulira stvarala5tvo i inicijativu radnih m;:.sa teproduЬljava protuslovlja drZavnovlasnickog upravljanja i rukovodenjaprivredom. То protuslovlje pojavljuje se, prema Kidricevimnavodima, izmedu stupnja razvoja nase privredei organizacijskih oblika, koji zaostaju za tim razvojem.u tom 'Smislu treba, dakako, smatrati drZavnovlasnickoupravljanje i rukovodenje privredom kao nU.Znu, prvu fazuu upravljanju socijalistickom privredom. А drzavno vlasniStvokao prvi oblik socijalistickog vlasniStva u druStvima sto stupajuna put socijalisticke izgradnje u prilikama relativno zaostalihproizvodnih snaga.S opcim razvojem i napretkom privrede sve se oCitije,prema Кidricevim konstatacijama, za na5e ondasnje prilike,pokazuje da pojedini drzavni resori koji upravljaju i rukovodeprivredom »ne ·mogu viSe dovoljno brzo i dovoljno preciznoovladavati pojedinostima koje zahtijeva savjesno. operativnorukovodstvo«. 21Zbog toga dolazi do zahtjeva za novim organizacijskimzahvatima koji се produЬljivanjem socijalistickih produkcionihodnosa potaknuti stvaralacke sposobnosti na5ih radnihljudi, kao sto SU se one ocitovale VeC U vrijeme i neposrednonakon narodnooslobodilackog rata.Reorganizaciji upravljanja i rukovodenja na5om privredomtreba zato pristupiti i sa stajaliSta jacanja materijalne osnovesamoupravljanja, na temelju sve vece decentralizacije drzavneoperative. U tom procesu operativne decentralizacije treba,prema Кidricu, ujedno »jacati svijest о privrednoj cjelini ikompleksnosti, uz poboljsanje na5ega kompleksnog planiranja,njegove proporcionalnosti i odgovarajuce planske discipline«~ 2 2Кidric је time jasno upozorio da treba mijenjati i planskumetodologiju i uskladiti је s decentraliziranim oblicima upravljanjai r11fovodenja privredom.Operativnu decentralizaciju privrede Кidric је neprestanopovezivao s produЬljivanjem istinske socijalisticke demokracije,koja је moguca iskljucivo produЬljivanjem njezinih materijalnihtemelja. Stoga је i borbu za socijalisticku demokra-21 Isto, str. 57.2r Isto, str. 58.ххXXI

1i,liili 1'],1'ciju ocjenjivao kao proces koji је usmjeren protiv birokratizmai birokracije. No, Кidriё је pri tom naglasavao da ·је rijeё оtome »odvija li se ta borba dosljedno Ш ne, јаёајu li pozicijelstinske narodne demokracije u upravljanju drzavnom privredomi smanjuju li se pozicije birokratizma. U prvom sluёajuiSli •Ьismo pravilnim putem socijalistiёke izgradnje, dok se udrugom socijalistiёka izgradnja postepeno izobliёava u birokratskudrZavu, suprotnu naёelima demokracije, humanizmai socijalizma«. 23Operativnom decentralizacijom na8e privrede koju su zahtijevaleizmijenjene olrolnosti razvijenijih proizvodnih snaga iprvenstveno potreba za produЬljivanjem socijalistiёkih samoupravnihprodukcionih odnosa, pokrenuli smo u jugoslavens~omdruStvu povijesni proces mijenjanja drzavnog vlasniStvau druStveno.U tom procesu trebalo је prvenstveno uskladiti organizacijskeoblike upravljanja i rukovodenja privredom s novim, samoupravnimdemokratskim polaziStima, koja Ьi trebala daafirmiraju proizvodaёe u slobodnim asocijacijama neposrednihproizvodaёa. Тај proces trebalo ·је da vec prema tadasnjimКidriёevim ocjenama роёnе najprije u privrednoj sferi -decentralizacijom privrede, kako Ьi se kasnije nadopunjavaoi u izvanprivrednoj sferi na podruёju drиStvenih slиZЬi.Ь) Plansko-trZiSni privredni siJstemXXII»Tezama о ekonomici prijelaznog razdoЬlja u nasoj drZavi«Кidriё је stvorio teorijska polaziSta za nas novi privrednisistem s plansko-trZiSnim oblikom razrjesavanja drustvenoekonomskihproЬlema. Polazeei od ekonomske samostalnostiproizvodaёa, organiziranih u poduzecima, koji u uvjetima robneproizvodnje upravljaju drиStvenim proizvodnim sredstvima,u socijalistiёkom naёinu proizvodnje odrzavaju se uz kvalitativnonove elemente proizvodnje jos i elementi predsocijalistiёkihnaёina proizvodnje.Medu elemente proslosti u kvalitativno novom stanjuКidriё uvrstava: robnu proizvodnju kojom se moze samo djezsIsto, str. 60.lomiCn.o ovladati drиStvenim planom u smislu opcih i odredenihproporcija; socijalistiёk~ poduzece koje kao ekonomsko-pravniindividuum djeluje samo u okviru opcih proporcija druStvenogplana, te se zato i javljaju odnosi medu poduzecima na osnovielementamog djelovanja objektivnih ekonomskih robnih zakonitosti;odredene ekonomske mjere drzavnokapitalistiёkog karaktera,koje u prvim razdoЬljima socijalistiёke izgradnje nатесеsocijalistiёkom sektoru borba protiv neposтednih ostatakakapitalizma, spekulacije itd.; te ёinjenicu da na svjetskomtrZiStu nastupaju kao vlasnici robe socijalistiёka drzava Шnjezina poduzeca. 24U vezi s tim polazistima Кidriё је jasno priznao da se una8im prilikama uz robnu proizvodnju odrzava i robna razmjena,koja је »dijalektiёko protuslovlje prijelaznog razdoЬljaod kapitalizma u komunizam«. А time је Кidriё nerobni znaёajsocijalistiёke privrede, koji su na temelju visokorazvijenihproizvodnih snaga pretpostavljali za socijalistiёko drиStvo klasicimarksizma, rezervirao za »cisti« socijalizam, koji је potrebanza neposredni prijelaz u komunizam. S oёuvanom robnomproizvodnjom, koju u procesu socijalistiёke izgradnjenalaZи relativno nerazvijene »materijalne proizvodne snagekoje jos nisu dostigle stupanj, karakteristiёan za kapitalizam«2s,u procesu socijalisticke izgradnje se s robnom razmjenom odrzavajui protuslovlja izmedu ekvivalentnog i relativnog oblikavrijednosti (robna protuslovlja), koja zbog drustvene prirodeuvjeta rada ne dovode viSe do klasnog antagonizma.Upravo suprotno, »planom i drиStvenim mjerama pravilnousmjerene pojave nuZnih protuslovlja, sto izviru iz socijalistickerobne proizvodnje i razmjene, uvjet su ёаk za dalji napredak(uloga stimulacije u poduzecima na osnovi socijalistiёkerobne proizvodnje i razmjene) i usavrВavanje osnovnog planiranja«26,veoma originalno za ono vrijeme nagla8ava Boris Кidriё.Pri tom, dakako, upozorava na nove kvalitetne momente,koji su nastupШ s uskladivanjem karaktera privrede s karakteromvlasti u socijalizmu.24 Teze о ekonomici prijelaznog razdoblja u naem d.IШtvu (1950},str.~.25 Isto, str. 82.2s Isto, str. 82--83.:ххш

Тi novi momenti, prema Кidricи, omogucavajи da se stihijskapovezanost privatnih vlasnika и kapitalizmи nadomjestiplanskom povezanoscи socijalistickih poduzeca. U procesи socijalistickedecentralizacije, »и procesи mijenjanja dl"ZavnogvlasniStva niZeg oblika posredno druStvenog vlasniStva и opcenarodno(neposredno druStveno vlasniStvo, prim. V. М) podиpravom. neposrednih proizvodaca, opet dolazi и prvi planорса zakonitost socijalisticke robne razmjene«. То naglasavanjeelemenata trZista s procesom decentralizacije privrede i sa samoиpravljanjem,medиtim, nikako ne smijemo, prema Кidricu,ocjenjivati kao »korak natrag«, jer је to »kvalitetno nov koraknaprijed, koji znaci zapravo likvidacijи elemenata kapitalistickogmonopolizma, skrivenih и sistemи Ьirokratskog socijalizma«.27Tim pogledima na karakter robne proizvodnje и socijalizmиКidric је Ьitno nadopunio svoje prve poglede narobno-novcane odnose и socijalizmи (vidi str. XVI-XX).Samoиpravnи decentralizacijи иpravljanja i rukovodenja,koja је u nasim prilikama prijelaza drzavnog vlasnistva иdrиStveno znacila decentralizacijи i deblrokratizacijи, i kojaје pridonijela pravnoj individиalnosti temeljnih privrednihsиbjekata, nikako ne smijemo shvacati jednostrano, naglasavaoје Кidric. Decentralizacijom privrede tr~ba, naime, иjedno pratitipovezivanje (integriranje) privrednih sиbjekata ро vertikalnoji horizontalnoj liniji. Privredne sиbjekte treba povezivatiи иdrиZenja i visa иdrиZenja, koja се postati sиbjekt planiranja.Zbog toga treba te privredne tvorevine takoder samoиpravnoorganizirati. Кidric је vec za ono vrijeme zahtijevao formiranjeradnickih savjeta na nivou jиgoslavenskih privrednihgrana. Jer, »decentralizacija privredne operative drzavnomlinijom, bez istovremenog centralistickog i demokratskog иdruzivanjaradnih kolektiva, to jest neposrednih proizvodaca, nevodi naprijed, nego neumitno natrag и drZavni kapitalizam(zapravo u nekoliko drzavnih kapitalizama, partikularistickihs obzirom. na cjelinи, i Ьirokratsko centralistickih prema doljei prema radnim kolektivima)« 28 , veoma dalekovidno zahtijeva27 Isto, str.84-85.и 1sto, str. 88.XXIVКidric, koji је tim zahtjevom anticipirao nа5и sadasnjи kategoriCkupotrebи za иbrzanim procesom nacionalnoprivrednogintegriranja privrede.Robna proizvodnja s robnom razmjenom. и socijalizmи, ииvjetima druStvenog vlasnistva sredstava za proizvodnju, иtјесеi na planiranje. Кidric је razlikovao osnovno - druStvenoi operativno planiranje и socijalistickim poduzecima i иdruzenjima.Pod osnovnim planiranjem on је razumijevao planiranjeproporcija. Njima se odredиje »generalna linija plana zasva podrucja privrede i druStvenog Zivota«. U okviru osnovnogplaniranja treba lиciti operativno planiranje и poduzecima iиdrиZenjima. Na to planiranje иtјеее s jedne strane osnovnoplaniranje, dok је s druge strane operativno planiranje podredenoi »djelovanjи zakon~ о ponиdi i potrainji и okvirudirektnih proporcija koje daje plana:. 29Takvim razgranicenjem izmedи osnovnog i operativnogplaniranja Кidric је dao i posredno razgranicenje izmedиplanskog i trZisnog elementa privrednog sistema и plansko-trziSnom sistemu razrjesavanja drиStveno-ekonomskih proЬlema. S planskim elementom sistema (osnovnim planiranjem)trebalo Ьi pratiti druStveno-ekonomskи makrostrukturnи proporcionalnost,а s tl"ZiSnim elementom sistema (operativnimplaniranjem) trebalo Ьi и okviru makroekonomske proporcionalnostipratiti mikroekonomskи strukturu drиStvene proizvodnje,koja се zadovoljavati drиStvene potrebe na najprikladnijinacin.Na8 sistem postao је tiine fleksiЬilan za druStvene potrebekoje su se odraiavale putem trZiSnih snaga ponиde i potrainje- objektivnih ekonomskih zakonitosti.Тај osebиjni kompromis izmedи trZiSnog i planskpg elementaprivrednog sistema Кidric је ocijenio ovako: »Operativnoplaniranje predstavlja, dakle, и odredenom razdoЬljиprijelaznog perioda dva pola dijalektickog procesa:- planiranje proporcija izrazito је socijalisticki element иnasoj planskoj privredi;- kalkulacija и operativnom planiranjи na osnovi zakonaponиde i potrainje роmоси novca kao sredstva za razmjenи29 Isto, str. 89.xxv

1i1'.'•··1:jest, medutim, element proslosti, element robne proizvodnje«.aou vezi s planiranjem znacajne su takoder Кidriceve idejeо procesu usvajanja planskih ciljeva, koji treba Ьiti demokraticani u kojem moraju neposredno sudjelovati neposredniproizvodaci. Кidric је zbog toga ustrajao na tome da se radnickisavjeti ustanovljavaju na nivoima grana druStvene privrede.Tako odredenim planiranjem mogu se svladavati ocuvanarobna protuslovlja, koja zbog osoblna osnovnog planiranja, tojest da se njime odreduju samo temeljne proporcije, jos nisuu cijelosti savladana.Na novi sistem samoupravnog upravljanja i rukovodenjaprivredom, kojemu odgovara plansko-trziSni nacin razrjesavanjadrustvenoekonomskih proЬlema, mogli smo prema Кidricevojocjeni prijeCi tek nakon odredenog razvitka na5ih materijalnihproizvodnih snaga. А upravo su one bile zbog predratnezaostalosti i ratnog unistavanja tako zaostale i destrukturiraneda је, za ostvarivanje povijesno potrebne industrijalizacije unasem drustvu Ьiо nиZan centralnoplanski naCin. Prilikomusmjeravanja u industrijalizaciju trebalo је barem privremenoograniciti ekonomske zakone s administrativno planskim sistemomupravljanja i rukovodenja privredom. То је ujedno ipovijesno opravdanje administrativnog centralnoplanskog sistema,sto smo ga u nasim prilikama poceli na vrijeme mijenjatitime sto smo poceli oslobadati inicijativu proizvodaca,koji su s novim sistemom plansko-tdiSne privrede dobilisasvim nove okvire djelovanja.Za razliku od administrativnog centralnoplanskog sistema,kada ј~ sva akumulacija odlazila u drzavnu Ьlagajnu, ра smopri tom usmjeravanju akumulacije upotreЬljavali metodu financiranjainvesticija, novi sistem zahtijeva progresivno smanjivanjeudjela akumulacije kojim raspolaZe drzava i povecanjeudjela kojim се neposredno upravljati radni kolektivi. Та promjenazahtijeva takoder prijelaz od financiranja investicijana njihovo kreditiranje. U smislu novog sistema drzava сеplanirati samo temeljne investicije, »koje su od kljucnog znacenjaza dalji razvoj privrede kao cjeline«. 3 1 Sve ostaleзо Isto, str. 89.э1 О novom financijskom i pianskom sistemu (1951), str.l04.XXVImvesticije Ьit се u domeni radnih kolektiva i njihovih udruzenja.Znacajna novost novoga privrednog sistema takoder је idejafiksnim i varijabilnim placama. Fiksne place odreduju temeljneproporcije sto ih odreduje plan, а varijabilne se mogu0isplatiti u skladu s poslovnim uspjehom radnih kolektiva. Snovim sistemom predviden је i socijalisticki stecaj, koji zbogIoseg poslovanja pogada kolektive oduzimanjem prava nasamoupravljanje.U na5em drustvu uspostavili smo sa svim tim promjenamatakve drиStveno-ekonomske odnose koji се u borЬi s preZivjelimkapitalistickim odnosima i u borЬi protiv Ьirokratskih deformacijapridonositi istinski demokratskom razvitku druStva.Temelj svih tih promjena izrazen је u sve veeem naglasavanjuzahtjeva - Тvornice radnicima! Njega treba realizirati zahtjevomza perspektivnim uklanjanjem svakog otudivanja viSkaproizvoda od njegova stvaraoca - radnicke klase. Тime јеosnovan nas dugorocni program produЬljivanja socijalistickihproizvodnih odnosa, koji s novim Ustavom iz 1974. godine iZakonom о udruzenom radu postupno i sve dosljednije ostvarujemou nasoj druStveno-ekonomskoj stvarnosti.с) TeoтVjsko obrazlozenje i funkcioniranje plansko-trziSnogsistemaUz drиStveno vlasniStvo sredstava za proizvodnju- i neposrednusocijalisticku demokraciju plansko-trZiSni sistemogranicava stihijnost djelovanja zakona vrijednosti. Instrumenttog ogranicavanja је drиStveni plan kojim se ostvaruju neposredneveze izmedu proizvodaca robe i druStva. Кidric јеte veze kvantificirao s temeljnim proporcijama drиStvenogplana: obaveznim minimalnim iskoriStavanjem kapaciteta, temeljnominvesticionom izgradnjom i prosjeenom stopomakumulacije i drиStvenih fondova. Medu tim proporcijamateorijski је, ра i prakticki, svakako najznacajnija prosjecnastopa akumulacije i fondova. Njome se u okviru ciljeva drustvenograzvitka unaprijed odredila osnovna podjela nacionalnogdoh~tka na potrosnju te akumulaciju i drustvene fondove.XXVll

i.Stopa akumulacije i fondova odredena је odnosom izmeduviSka i potrebnog proizvoda. Zato је ро obliku jednaka Marxovojmjeri viSka vrijedno&ti, ia:ko sadrzajno predstavlja socijalistickeprodukcione odnose, koji na temelju druStvenog vlasniStvai sa:moupravljanja ukidaju naja:mni karakter radnesnage. Stopu akumцlacije i fondove odreduju, naime, neposredniproizvodaci u parlamentu u skladu s razvojnim ciljevimai alternatiya:ma, koje iziskuju veee, odnosno, manje akumulacijskefondove, veeu ili manju proizvodnu, zajednicku i opcupotrosnju .. Тime se na demokratski nacin opredjeljuje odnosizmedu proizvodne i neproizvodne potrosnje. U utvrdivanjutog odnosa uzimaju se, naime, u obzir kratkorocni i dugorocniinteresi neposrednih proizvodaca, koji kao stvaraoci novevrijedno1~. ~ueuju i о ko_riStenju. te vrijednosti. StopomakumuiaclJe 1 fondova na tаз se nacm odlucuje о globalnomdru8tvenom: visku proizvoda i о njegovoj namjeni - proizvodnomkoriStenju u skladu s proporcijom temeljne izgradnje ineproizvodnom- zajednickom i opcem koristenju, u skladus drиStvenim potrebama i vrijednostima.Takvim opredjeljenjem osnovne raspodjele novostvorenevrijednosti (nacionalnog dohotka) pomocu stope akumulacije idru8tvenih fondova posredno se nudi i kvalitativno nov motivprivredivanja u prilikiuna. samoupravnog razrjesavanja drustveno-ekonomskihproЬlema. Rijec је о temji za maksimalizacijomdohotka iz kojeg se formiraju sve vrste potrosnje udru8tvu. А to је privredno nacelo koje smo kasnije u nasemdru8tvu usvojili opcenito i kodificirali ga s novim UstavomSFRJ. Bit је tog nacela u tome da је dohodak nedjeljiv i timeneotudiv od svoga stvaraoca. ·Dohodovni motiv privredivanja Ьitno se razlikuje od kapitalistickogprofitnog motiva privredivanja. Vrijednost radnesnage koja se ukljucuje u proizvodni proces dana је, naime,kod profitnog motiva privredivanja kao trosak unaprijed.Upravo se zato s ·tom logikom profitnog nacela moze objasnitikapitalisticki uzrok kriza u posljednjoj instanci32 - nedovoljnompotrosnjom proleterskih masa, koje su u kapitalizmu naj-32К. Мsrx, Кapital III, Canka.rjeva zaloZЪa, LjuЬljana 1973, str.547--8.XXVIIImasovniji potrosac. Ona nastupa kada zbog nestimulativnihprofitnih izgleda (cilj kapitalisticke proizvodnje је profit!)ispadne ili se pak ogranici kapitalisticka proizvodna potrosnja.А time zaostaje cjelokupna druStveno efektivna potra:Znja zacjelokupnom druStvenom ponudom. Nastupa ~alizacijski proЬlem- kriza, koja se mora odraziti i u druStvenoj reprodukciji._ - ·U socijalizmu, medutim, s dohodovnim motivom privre4ivanjai demokratskim nacinom utvrdivanja i odredivanja temeljneraspodjele dohotka otpada potreba sto ju је zahtijevaoprofitni motiv privredivanja da se, naime, potro8nja proleterskihmasa zadrZava u okviru dan~]eprodukcije radne snage.Qna se dohodovnim motivom pri\тredivanja i raspodjelom dohotkamoze, u skladu s druStveno usvojenim razvojnim ciljevima,povecavati u skladu s rastoin dohotka u drustvu.Тime su novi proizvodni odnosi, kojima odgovara doh6dovnimotiv privredivanja, postali temelj za ukidanje uzroka krizau posljednjoj instanci- nedovoljne potrosnje narodnih masa,koja mora, zajedno s proizvodnom potrosnjom, Ьiti tolika daosigurava nesmetane realizacijske, а time i reprodukcijskemogucnosti u druStvu.Svemu tome dodajmo jos za metodologiju planiranja veomaznacajan aspekt. Stopom akumulacije i fondova ujedno se,naime, odreduje i globalna struktura potrosnje 33 , koja predstavljavrlo znacajno polaziSte planskog strukturiranja proizvodnje,33 Nacionalni dohodak: D, odnosno novostvorena vrijednost dijeli sena osoЬnu potroSnju Р te na akumulaciju (proizvodnu potroSnju) idruStvene fondove (zajedniCku i op6u) potrosnju Af. Zato је 1) D =Р + Af. Кidrieeva stopa akumulacije i fondova sШ!na је мarxovoj stopiviSka vrijednosti m', koja је definirana odnosom izmedu viSka rvrijednostii varijabilnog kapitala -kapitala koji је uloZвn u kupovanje radneSDЭ.ge, dak!le u v; m' = m;v. ZЬog toga је Кix:1riC!eva sto:Pa allmmtilaЩje ifondova х definirana odnosom izme

' 1:'::11'1!а time ј nacin glabalnog uskladivanja druStvene ponиde sdruStvenom potraZ!ljom, sto је Кidric naglasavao . s idejom оnиZnom bilanciranjи kиpovnih i robnih fondova и drиstvenomreprodukcijskom procesи.S tim implikacijama teorijske i prakticke uloge najznacajnijeplanske proporcije - stope akumulacije i drиStvenih fondova,koje treba posredno pripisati Кidricи kao teorijskomzacetnikи и odredivanjи novog dohodovnog motiva privredivanja(vidi bilj. 33), postaje jasnije zasto је Кidric veomavehementno naglasavao da prosjeena profitna: mjera иорсе nemoze Ьiti proporcija nasih druStvenih planova. »Prosjeenaprofitna mjera kao nacelo privredivanja cista је sиprotnostsocijalistickbg planskog иpravljanja privredom, napose и zaostalojzemlji koja tek izgradиje socijalizam. Uvodenje tognacela u novi privredni sistem ne Ьi predstavljalo samo korakи stranи od birokratskog planiranja, nego ·ы djelovalo kaokorak natrag, и anarhijи drиStvene raspodjele i proizvodnje,i to cak и anarhijи one vrste kоји је monopolisticki i drzavnikapitalizam ukinиo и kapitalistickim drZavama«,з4 nagla8avaoје и vezi s tim Кidric, koji је time ujedno и nekom smislu i. anticipirao nase kasnije liberalisticke devijacije u sezdesetimgodinama.Odredivanjem stope akumulacije i fondova, koja postajeakt socijalisticke demokratske metode raspodjele nacionalnogdohotka, иjedno se prevladava i najamni karakter тadne snage.А to znaci da smo time »likvidirali eksploatacijи covjeka odcovjeka«, iako smo zadrzali »bиrZoasko pravo ekvivalenta«,koje proizlazi iz socijalistickog nacela raspodjele - nagradivanjaprema radи. Та unиtrasnja »sиprotnost nasih sиvremenihdrиStvenih odnosa иostalom је орса karakteristika zaprijelazno razdoЬlje izmedи kapitalizma i socijalizma«.Pri tom treoa naglasiti da је sиprotnost, prema Кidricи, toјасе zaostrena sto se odvija na temeljи »robne proizvodnje irazmjene«. ZЬog njihove prisиtnosti javljajи se i druge sиprotnosti,koje Кidric identificira s elementima posrednosti и raspolaganjиi koriStenjи viSka vrijednos.ti, sto ga druStvи namecenizak nivo razvoja proizvodnih snaga. Tako se formira sиprot-34 Isto, str. 167-168.nost izmedи druStvene proizvodnje i drzavnog prisvajanja,koja se moze izra.zavati и birokratizaciji privrednog i druStvenogZivota. Postojanje privatnokapitalistickih ostataka и na8ojprivredi иvјеtије na taj nacin sиprotnost izmedи tih ostatakai drиStvenog karaktera drZavnog, odnosno druStvenog sektoraprivrede, koja se moze odraziti и tendenciji za »povratkom«и profitni motiv privredivanja. Navedep.a protuslovlja moCi сеse, prema Кidricevu miSljenjи, prevladavati samo produЬljivanjemdrиStvenog vlasniStva, te tim vlasniStvom иtvrdenimproizvodnim odnosima. 85Sva prije tumacena teorijska polazista temeljne raspodjelenacionalnog dohotka sto је osigurava stopa akumulacije idrиStvenih fondova zahtijevajи, medиtim, zbog objektivnerazlicitosti и razvijenosti nacionalno-privrednih grana (razlicitiorganski sastavi sredstava), da se и okviru druStvene prosjeenestope akumulacije i fondova иtvrde razlicite stope pojedinihgrana nacionalne privrede. Та »nejednakost stopa akum.ulacijei fondova« potrebna је zato da Ьi se ostvarila »jednaka pravaradnih ljиdi na ekvivalent, to jest da se radni kolektivi za8titeod mogиce med:usobne eksploatacije«, 86 opravdano је nagla8avaoКidric, koji је time teorijski иtemeljio potrebи za razlicitim_stopama akumulacije i fondova ро pojedinim podrucjimanacionalno privrednih djelatnosti.U nasem kasnijem razvojи (poslije Кidriceve smrti) nekritickismo nacelo prosjecnog granskog odredivanja stopaakumulacije i fondova и pojedinim granama nadomjestili sadministrativnim odredivanjem. Тоnjihovim individиalnimиpozorava na cinjenicи da tadasnje prilike jos. иорсе nisиdozvoljavale diferencijacijи nagradivanja na osnovi razliCiteprodиktivnosti radnih kolektiva, иkljucenih и razlicite granenacionalne privrede, te da smo time izgubili objektivnija mjerilaproduktivnosti i nagradivanja. Ра i mogиcnost efikasnijegpoticanja i razvijanja produktivnosti rada. Veca produktivnostnekog kolektiva nego sto је prosjecna prebrzo se, naime, odrazilaи povecanoj stopi akumиlacije i fondova za taj indivi-35 Isto, str. 171-172.3о Isto, str. 175--176.хххXXXI

1.:ј'.1:,!::,,,[1'! 1' ;l1!ii1•1!111:!'''.1·dиalni radni kolektiv. Тime se broj akumulacijskih stopa kojeје trebalo иtvrёlivati, ne6pravdano veoma povecavao.Objektivizam и tom procesи Ьiо је na taj ·naCin nakonКidriceve smrti sve viSe zamjenjivan sa sиbjektivizmom. Njimeје s vremenom i Кidricev sistem akumulacije i fondova neopravdanopostajao anahronistican, ра ga је stoga trebalo inapustiti. U tom napиstanjи Кidriceva sistema akumulacijskihstopa nismo, medиtim, Кidriёev sistem иорсе zamijenili boljim.Stoga se pocela ograniёavati uloga drиStvenog planiranja иnasem sistemи. Ujedno se nije razvijala ni planska metodologijakoja Ьi odgovarala samoиpravnom naёinи razrjesavanjadrиStveno-ekonomskih proЬlema. Nasuprot tome, druStvo semoralo sve viSe sl11Ziti sredstvima ekonomske politike, kojasи za razvijenijи kapitalistickи robnи privredи razvili gradanskiekonomisti. U tom procesи nije, dakako, dolazilo donajavljivanog odumiranja uloge drzave и privredi. Suprotno,njezina ekonomska uloga је sve do reforme 1965. sve visejacala.Tako nam se i zЬog znacaja tih ekonomskih sredstavaekonomske politike, koja pretezno иtјеси na procese и drиStvenojreprodukciji s aspekta potrafuje, zatvorio риt da и vecojmjeri i s aspekta ponиde иtjecenio na procese drustvene reprodиkcije.Dakle, риt, koji је jasno predvidio i, ро uzoru naMarxa, p.aglasavao иpravo Кidric svojim doprinosom politickojekonomiji socijalizma и prilikama prijelaza iz drzavnovlasnickogи druStvenovlasniёko samoиpravno иpravljanje i rukovodenjeprivredom.U сеmи је, najzad, poslije svega ovog Ьit novog privrednogsistema, pod cime је Кidric shvacao cjelinи mijenjanja drustveno-ekonomskihodnosa и nasem drиStvu, и procesи transformacijedrzavnog vlasnistva и drиStveno? Na ta pitanja daje namodgovor sam Кidriё, kada иtvrdиje da је »Sиstina za cjelokиpnиproЬlematikи novoga privrednog sistema, za njegovи sadasnjиi Ьиdиси izgradnjи, pitanje ЬоrЬе protiv ·ыrokratizma, odnosno,!blrokratskih ostataka и nasoj privredi, pitanje borbeza istinskи socijalistiёkи izgradnjи nase drzave, dakle, pitanjekako иcvrstiti, prodиblti i prosiriti ono sto је drиg Тito natom kongresи nazvao prijelomom и konkretnoj borbl za so-cijalizam, to jest иpravljanje nasom ekonomikom pиtem samihneposrednih proizvodaёa.«з 7U procesи transformacije drzavnog vlasniStva ц drиStvenorijec је, dakle, о:а) иcvrscivanjи i prodиЬljivanjи socijalistickih proizvodnihodnosa, sto se mora odraziti и savladavanjи otudenosti neposrednihproizvodaca od иpravljanja viSkom vrijednosti;Ь) afirmiranjи objektivnih ekonomskih zakonitosti, kojemorajи sto је mogиce viSe istisnиti njihovo administrativnogиSenje. Jer »svaka koncepcija opseme i dиgotrajnije borbes objektivno postojecim ekonomskim zakonima neizostavnorada sile iznad drиStva koje tи ЬоrЬи vode, а te se sile iznaddrиStva neminovno razvijajи иpravo и birokratskи kastu, upodreёlivanje i iskoriStavanje neposrednih proizvodaca i cijelogdrиStva«. Dakako daс) treba takoder ovladati ekonomskim zakonitostima, alito ovladavanje ekonomskim zakonitostima »treba radikalnoograniёiti samo na one орсе okvire - и nasoj suvremenojplanskoj metodologiji nazivamo ih osnovnim proporcijamadrиStvenih planova - koji osiguravajи da u drиStvenoj proizvodnjine dolazi do pojava kapitalisticke anarblje, а иjednodaju opci smjer privrednom razvojи drZave. U okviru tihosnovnih proporcija mora se razvijati maksimalna inicijativaneposrednih proizvodaca i komuna«; id) »stvarno druStveno prisvajanje viSka rada i socijalistiCkodemokratsko raspolaganje viSkom rada« jer »dnavno prisvajanjeviska rada prestaje Ьiti karakteristika socijalizma odmahnakon sto potraje malo d11Ze negoli to zahtijeva pocetni stadijborbe za ukidanje privatnokapitalistickog vlasniStva najosnovnijihproizvodnih sredstava«.звКidric је, kao plodan teoretiёar, na osnovi spomenutih principana kraju svoga Zivotnog puta dao орсе smjernice premakojima bi trebalo postupati u daljem razvijanju socijalisticko-demokratskog upravljanja viSkom rada:1. Treba potpuno prekinuti s nazovimarksistickom pretpostavkomda је socijalisticko, tj. druStveno prisvajanje viSkaз1 Diskusija na VI kongresu 1К!РЈ (1952), str. 225.зs ·Isto, str. 226-230.XXXIIХХХIП

1 ii''• 1i !rada samo ono prisvajanje koje znaёi potpuno otudivanje viSkarada neposrednim. proizvodacima, odnosno komunama. TakvomiSljenje upravo i jest teorijska »polazna tocka« birokratskogsistema.Ako se neposrednim. proizvodacima moze povjeriti upravljanjesredstvima za proizvodnju, onda se moze pod njihovoneposredno upravljanje stavljati i dio prosirene reprodukcije.2. Nije nuZпo da se potrebno drиStveno prelijevanje viSkarada obavlja samo odredbama drиStvenih planova. Dio togprelijevanja moze se realizirati oЬicnim djelovanjem objektivnihekonomskih zakona.3. Dosada8nji sistem takozvanih kljucnih investicija zapravoје jos uvijek budZetski, i to zato sto se jos nije dovoljnouzeo u obzir moment rentabilnosti i racionalnosti na temeljudjelovanja objektivnih ekonomskih zakona, а ne samo administrativnogodredivanja, kada su u pitanju investicije ... No, sobzirom na nase niske proizvodne snage mi se jos dugo necemomoci odreei robne proizvodnje i razmjene, iako se ta robnaproizvodnja i razmjena ne provode viSe na temelju kapitalistickihodnosa, nego na temelju socijalistickih produkcionihodnosa. Doduse, jos kao ostatak starog u novome, ali ipak veekao sredstvo i metod.a socijalisticke raspodjele. :oDakle, krediti,anuiteti, kamate stara su metoda samo ро obliku, а ne viSe роsvome sadrzaju«.U vezi s tim treba upozoriti jos na Кidricevo tretiranjeraznih lokalizama, kojima је moguce posjeci korijenje jedinoi iskljucivo dosljednim. ostvarivanjem nacela novog privrednogsistema jer је :omaterijalni temelj tih lokalizama, koji mozeda djeluje stetno i u sovinistickom smislu rijeci, upravo ubirokratskom upravljanju viSkom rada putem drzavnog aparata«,koji teZi za kontrolom viska proizvoda, а ocituje se»medu republickim i saveznim drzavnokapitalistickim tendencijama«,cime se »ruSi cjelovita koncepcija jugoslavenskeekonomike«.I, najzad, treba primjenjivati objektivne ekonomske zakonitostiza korekciju drustvenih planova jer :otko moze sasigurnoscu jamciti da su na8i savezni.planovi uvijek pravilniukoliko nisu podvrgnuti nadzoru i korekciji samih ekonomskihzakona?« 89 upitao se Кidric na svom posljednjem javnom istupanju,na kojem је izloZio орсе smjernice za dalje razvijanjenaВeg samoupravnog sistema. О tim smjernicama ponovno јеotvorena diskusija povodom nase drиStveno-ekonomske reforme,koja је s kodifikacijom Ustava i Zakona о udruZenomradu potvrdila Кidricevu brigu u borЬi za ucvrscivanje socijalistickihsamoupravnih produkcionih odnosa u nasem druStvu.а& Isto, str. 230-236.Viljem MerharXXXIVxxxv

.~'''POLITIKA 1 EKONOMIJA

АNOVA DRUSТVENOEKONOMSКA STRUКТURAо karakteru nase privredeDa bismo иtvrdili karakter nase privrede, potreЬno је analiziratiosnovne drиStveno-politiёke i ekonomsko-druStvenepromjene и novoj Jиgoslaviji.1. Odnos izmedu karaktera vlastii karaktera privredeNe samo za nas politiёki zivot i za drиstveno-politiCkи strиktиrиnove Jиgoslavije, nego i za karakter na5e privrede, odЬitnog је i prvostepenog znaёenja karakter vlasti и novo;Jиgoslavi;i.Karakter privrede је и procesи njezina razvitka nетоgисеodvojiti od karaktera vlasti. Pitanje о karakterи primrednogi ekonomsko-dru.Stvenog sistema na;tjeSпje је svиda, и svako;zemlji i и svako doba povezano в pitanjem о karakteru vlasti.Za ·burzoasko-demokratskи revolucijи, izvoёlenи dok burzoazijajos nije Ьila postala reakcionarna i kontrarevolиcionarna klasa,Ьilo је, na primjer, karakteristiёno da је ona zapoёinjala s dubokimpromjenama и ekonomsko-druStvenom sistemи, а zavr5avalas promjenama и kara•kteru vlasti, tj. s preuzimanjemvlasti, ра, иglavnom, i njezina aparata. Za •1elikи oktobarskиsocijalistiёkи revolиcijи kara:kteristiёno је, naprotiv, da је onazapoёela s razbljanjem staroga drzavnog aparata, s uspostavljanjemdтZave radnika i selja:ka, s diktaturom proletarijata,na:kon ёеgа sи uslijedile promjene na ekonomskom podruёju.I и jednom i и drugom primjerи kara:kter vlasti је najtje5njepovezan s karakterom privrede.1•3

Karakter privrede treba, dakle, u svim velikim i znacajnimdrustvenim promjenama promatrati u vezi s karakterom vlasti.Promjene u drustveno-politickoj strukturi nove Jugoslavijenesumnjivo su dubokog, revolucionarnog znacenja. One su drustveno-politickizapocele time sto se u domovinskom тatu zaoslobodenje od jarma okupatoтa drustveno-uvjetovano pokazalaizdajnicka nloga Ъivsih vladajucih kтugova kao eksponentaeksploatatoтskih klasa, sto је sudbina nasih narodadrиStvenom zakonitoscu postala stvar njihovih osnovnih narodnihmasa, sto је u . toku narodnooslobodilacke borbe, роlogici dosljedne ·borbe protiv izdajnika, sve cvrsce i cvr8cerastao lik nove, istinski nacionalne i duboko demokтatskevlasti, naтodne vlastV.Za karakter ekonomsko-drиStvenih. promjena u nasoj privredi,ра time i za karakter Citave na8e privrede kao dijalektickecjeline suprotnosti, od kojih је sastavljena (ddavni izadru.Zni sektor s jedne strane, privatni s druge) - izvanrednoје vaZпo pitanje socijalnog sadrzaja nase narodne vlasti. Utom је pogledu - opcenito uzevsi - nasa narodna vlast nesumnjivodemokratska vlast тadnog naтoda, koja u posebnimuvjetima naseg razvitka daje radnim masama dovoljno pravai mogucnosti da osiguravaju sebl sretnu buducnost, а takoderda postignu ostvarenje blstorijske zadace radnicke klase: ukidanjeeksplqatacije eovjeka covjekom.U specificnim uvjetima domovinskog rata, koji su za nacionalnooslobodenje pod vocistvom marsala Tita, na inicijativui uz organizatorsku ulogu Komunisticke partije, povele na8eosnovne narodne mase, nova vlast morala је razblti staridrzavni aparat. Drzavni aparat Federativne Narodne RepublikeJugoslavije nov је drzavni aparat, а nije preuzet staтidizavni ·aparat. Cinjenica da је drZavni aparat FederativneNarodne Republike Jugoslavije nov, а ne preuzet, stari drzavniaparat, od prvostepenog је i Ьitnog znacenja za nas privrednirazvitak. Da је Ьilo koja partija ili politicka grupacija radnihmasa ili odreёlene eksploatirane klase, recimo radnicke klase,dosla »na vlast« i ostala »na vlasti« uz staтi drzavni aparatkoji odgovara vlasti eksploatatorskih klasa - u karakterunase privrede ne Ьi se moglo promijeniti niSta Ьitno.4Jasno da је, s drиStveno-politickim promjenama u na8ojzemlji, nиZno morao zapoceti i ртосеs mijenjanja kaтakteтana8e privrede. Bilo Ьi potpuno nemoguce da dиZe vrijeme postojisupтotnost izmea1L kaтakteтa vlasti i kaтakteтa па§е pтivтede,odnosno da opci тazvoj nase pтivтede zaostaje za тazvojemnaтodne vlasti. U tom slucaju postavila Ьi se altemativa:ili se тота mijenjati kaтakteт паsе pтivтede, ili Ъi, ako Ъi sedopustilo da takva supтotnost postoji duze vтijeme, ртораlаnova vlast. I obтatno - sada dalje mijenjanje kaтakteтa vlasti. zavisi od daljih ртотјепа и pтivтedi.Kada govorimo о promjenama u privrednom sektoru, naravnoda te promjene i.Шaju umnogome specifican put. Тај.specificni put uvjetovan је specificnim postankom FederativneNarodne Republike Jugoslavije i specificnim druStveno-politiёkimpromjenama koje su u vezi s tim postankom.2. Karakter· drzavnog sektora privredeNema i ne moze Ьiti nikakve sumnje da se na8 drZavni sektorprivrede uz takvu nasu vlast Ьitno razlikuje od bilo kojegdrzavnog sektora uz vlast eksploatatorskih klasa. Та Ьitna,kvalitativna, dтиStveno sadтzajna razlika postoji bez obzira naopseg, na kvantitetu ddavnog sektora u jednom i u drugomslucaju.Radi se takoder о putu kojim је, uglavnom, nastao drzavniprivredni sektor nove Jugoslavije, odnosno о duЬljim druStvenimuzrocima njegova nastanka. S gledista opceg prava on јеnastao konfiskacijom imovine narodnih izdajnika. Nasa drzavasvakako se toga prava do u tancine priddavala. (Imamo bezbrojprimjera gdje su procesi bili ponisteni jer se smatralo dazahtjevi nasih pozitivnih zakona nisu bili u cijelosti ispunjeni,da izdaja naroda nije do kraja dokazana.) No, ovaj opci okvirnasega pozitivnog prava ipak joS ne otkriva drиStvenu pozadinuizdaje naroda. On naime ne otkriva drustvene, klasnemotive nacionalne izdaje. Iako su konfiskacije zahvatile imovinunarodnih izdajnika bez obzira na njihovu klasnu pripadnost- ipak se postavlja pitanje koji su druStveni i klasnimotivi doveli Ьivse vlasnike na put izdaje naroda. Odgovor na5

1 i! 111111i1 1111!!l\tl 'i i• 11to pitanje dovoljno је jasan. On је potpuno identican s odgovoromna pitanje zasto su Ьivsi vladajuci krugovi uopce posli naput izdaje naroda. Oni su posli putem izdaje naroda iz dubokemrmje prema progresivnim snagama koje su sudbinu na.Sihnaroda u njihovim najteZim danima uzele u svoje ruke. Vezalisu se s okupatorom - ne zbog njegovih lijepih ociju - negoradi podrZavanja sistema sl11Zbe tudim imperijalistickim · interesima,radi podrzavanja opceg sistema eksploatacije, zbogsvoje povezanosti s fasizmom - iz vlastitih klasnih razloga,da Ьi zadrzali vlast. Postanak drzavnog sektora nove Jugoslavijeima, dakle usprkos svim nastojanjima nove narodnepravde da se pridrzava samo formalnog prava, klasnu pozadinu,koja se izrazava u cinjenici da su Ьivsi vlasnici izgubllisvoju imovinu jer su postali izdajnici naroda, а postali suizdajnici naroda iz svojih reakcionarnih klasnih razloga. Konfiskacijaimovine izdajnika naroda znaci, dakle, specifican oblik»eksproprijacije eksproprijatora«, eksproprijaciju na najsirojpatriotskoj osnovi, u domovinskom ratu, u kojem su Ьivsieksploatatori iz klasnih razloga sudjelovali na strani okupatora,izdali domovinu.Nema sumnje da i taj moment utjece na karakter drzavnogaprivrednog sektora nove Jugoslavije.Uzimajuci u obzir i jedan i drugi moment, karakter vlastii klasnu pozadinu izdaje naroda, nakon koje su uslijedilekonfiskacije, mozemo i moramo tocno utvrditi da drZavni sektornove Jugoslavije nema Ьа5 nista zajednicko s drzavnimsektorom stare Jugoslavije. U staroj Jugoslaviji, uz vlast eksploatatorskihklasa, drZavni sektor nastupao је kao ucesniku opcem kapitalistickom sistemu i kvalitativno se nije razlikovaonicim od ostalih poduzeca, naprotiv, neposrednom pomocidrzavne vlasti mogao је jos samo pojacavati eksploataciju.U novoj Jugoslaviji, uz karakter nove vlasti, drzavni sektornastupa kao kvalitativno nova pojava u ekonomsko-drustvenojstrukturi nase zemlje. Bez obzira na dovrsenost i nedovr5enostsvojih formi, on numo nastupa kao opcenarodni sektor privrede,kao sektor koji ne predstavlja viSe sastavni dio starogaprivrednog sistema, kao sektor koji, i zbog karaktera vlastii zbog puta i naCina svoga postanka, numo dolazi u stalansukob sa starim privrednim sistemom, sa starom ekonomsko-d.I"Шtvenom strukturom.Cinjenica da је drZavni sektor nove Jugoslavije ро svomekarakteru op(:enarodni sektor nase privrede ne znaci i ne mozeznaciti niSta drugo nego da је on ро svojoj sиStini druStvenisektor nase privrede. Cinjenica da se izmeёlu drzavnog sektorana.Se privrede i staroga privrednog sistema nШno pojavljujestalan konflikt, ne znaCi i ne moZe da znaci niSta drugo negoda se tu pojavljuje neizbje-Zan konflikt izmeёlu druStvenogsektora na.Se privrede i stare ekonomsko-drustvene strukture.Sve nam to postaje jos mnogo jasnije kada analiziramokarakter na.Se drZavne aikumulacije i kada uocimo Cinjenicuda nasa nova drzava ima u svojim rukama sve komandnepozicije financijskog sistema.3. AkwnulacijaAkumulacija је Ьitno pitanje svake privrede. Naravno dapromijenjeni karakter vlasti uz postojanje drZavnog privrednogsektora nШno prouzrukuje i promjene u karakteru akumulacije.Dok је uz vlast eksploatatorskih klasa akumulacija роsvojoj sustini kapitalisticka akumulacija, bez obzira akumulirali privatno ili dгZavno poduzece, dok је njezina upotreba slijepopodvrgnuta zakonima viSka vrijednosti i akumulacije,zakonima kojima isto tako slijepo podlijeze drZava kao i svakoprivatno poduzeee, dotle akumulacija nase drzave ро svojojprirodi ne moze da bude.nista drugo nego dтustvena akuтulacija,planski odтeaena i upotтeЫjavana и dтustveno-korisneinvesticije za dтиStveno-korisnu novu izgтadnju.Postoji, dakle, Ьitna razlika izmeёlu kapitalisticke akumulacijei akumulacije drZavnog sektora nove Jugoslavije. Dokprva akumulacija znaci istovremeno osiromasavanje sirokihradnih masa, dok ona znaci potpunu odsutnost planskog podizanjaekonomske snage zemlje, dok znaci rastucu svemoc pojedinihstranih i domacih financijsko-kapitallstickih magnata,dotle akumulacija drzavnog sektora nove Jugoslavije znacisredstvo za privrednu izgradnju zemlje, znaci opcenarodno,67

! ,,li.11i11 ,.plansko doblvanje novih investicija za nove kapitalne gradnjekoje istovremeno donose poboljsanje Zivotnog standarda sirokihmasa, znaci jacanje bogatstva drиStva, jacanje privrednihsnaga citavog radnog naroda nаВе zemlje. Cinjenica da novaJиgoslavija drZi u rukama financijski sistem, prosiruje, sasvoje strane, clrZavnи akumulacijи djelomiёno i na pтivatnisektoт. Nasim Ustavom i ostalim privrednim zakonima dopиstenaје privatna privredna inicijativa, ali је stavljena poddrZavnи kontrolи, ogranicen је njen eksploatatorski karakter.Dohodarinom na doblt privatnih poduzeca omoguceno је drzavida dio viSka vrijednosti, koji је и staroj ekonomskojstrukturi Ьiо иpotreЬljavan na iskljиCivo kapitalisticki nacin,oduzme od privatnog sektora za opcedrZavnи, tj. drиStvenиakumulacijи.U druStvenoj strukturi nase zemlje djelovanje opcih ekonomskihi drиStvenih zakona kapitalistickog sistema Ьitno је,dakle, ograniceno. Na dгZavnom sektoru rodila se nova zakonitost,koja postaje mjerodavna za razvitak nаВе privrede. Zakonvrijednosti и na8oj privredi, prirodno, postoji, ali on nijeviSe neobиzdan diktator nаВе privrede, nego ga kanalizirajиdгZavne komandne pozicije и naВem ekonomskom Zivotu.4. Na.S financijski sistem2elimo li odrediti иtјесај nasega financijskog sistema na opcikarakter nase privrede, potrebno је da izdvojimo one financijskeforme i metode koje sи, и prvom periodи poslije oslobodenja,nиZno preuzete iz nase proslosti i koje sи vec, odnosnokoje се Ьiti uskoro podvrgnиte temeljitoj reorganizaciji. Zanas је и toj analizi vamo pitanje kojim ekonomskim pozicijamaovladavamo danasnjim financijskim sistemom i kakve sиЬitne razlike izmedи sadтzajne strane danasnjega financijskogsistema i sadтzajne strane financijskog sistema и staroj Jиgoslaviji.Prije svega treba konstatirati da danas drzava ovladavafinancijskim sistemom kao cjelinom bankaтskog, kтeditnog ipoтeznog sistema, а stara је Jиgoslavija ovladavala jedino poreznimsistemom. Bankarski sistem stare Jиgoslavije »odliko-8vao se« time da sи osnovne banke Ьile privatne, da sи Ьile urukama privatnog - veeinom stranog, djelomieno domacegkapitala. Кreditni sistem Ьiо је и staroj Jиgoslaviji и rukamaprivatnih kreditnih poduzeca i znacio је ekonomskи svemocprivatnih banaka, njihov kapitalisticki monopolni polozaj иnasoj privredi.Cinjenica da nasa drzava ovladava danas financijskim sistemomkao cjelinom znaci da је drZava sposobna da planskidirigira opticajem novca, da је drzava sposobna da planski vr8idгZavnи, tj. opcenarodnи, tj. druStvenи akumulacijи, kao osnovnиakumulacijи nаВе privrede, da sи banke zajedno s kreditnimsistemom promijenile и sиStini svoj karakter i postalefinancijski instrument nase drzavne, tj. opcenarodne, tj. dтustveneprivredne politike.Cinjenica da nasa dгZava ovladava financijskim sistemomkao cjelinom i da је financijski sistem и cjelini ukljиcen иopcenarodni privredni sektor predstavlja bez sumnje jednи odosnovnih karakteristika nase privrede i jamstvo za оdlисијисиpozicijи drZavnog sektora. Promijenjen karakter, promijenjensadrzaj nasega financijskog sistema znaci, dakle, dиboku, оdIисијиси promjenи u citavoj nasoj privredi. Da Ьi se pravilnoprocijenile te sadrZajne promjene, treba se samo sjetiti da иsиvremenoj kapitalistickoj privredi bas monopolni polozaj banakapredstavlja osnovu svemoci financijskog kapitala.5. Кarakter zadruZnog sektoraZa karakter zadrиgarstva od bltnog је znacenja, prvo, kakavје karakter vlasti и zemlji i, drugo, kakav је karakter privredeиорсе, odnosno kakav је karakter odlиcиjиcih privrednihgrana.Prema tome, zadrugarstvo и staroj Jиgoslaviji moglo јеna krajи krajeva poslиZiti samo kapitalistickoj akumulaciji ikoncentraciji, јасаnји pozicija spekulantskih i kapitalistickihelemenata nad radnim seljastvom i zanatlijama, socijalno-politickojdemagogiji. Zamisao idealnih zadrugara da се zadrиgarstvopomoci иkidanjи eksploatacije covjeka covjekom i9

anarhije kapitalistickog nacma proizvodnje u praksi је dokraja demantirana i isnrijana.U novoj Jugoslaviji, uz postojanje drZavnog sektora, uznjegov karakter, uz opci karakter na~e vlasti, uz karakter nasegafinancijskog sistema kao cjeline, zadrugarstvo doblvapotpuno novo zncenje. Zamisao idealnilh zadтugaтa da zadтugaтstvopomaze ekonomsko-dтu§tveni тazvitak koji се ukinuti·eksploataciju ёovjeka ёovjekom doЪila је тealnu bazu. Uvjetје za ispunjenje te zamisli da se nase zadrugarstvo vec na samomterenu oslanja na drZavni sektor, da se ono zbllja organiziraradi ekonomske pomoci radnim masama na osnovi njihoveinicijative, da је u opcem okviru ukljuceno u opci plani da vodi borbu protiv svih eksploatatorskih i spekulantskihelemenata. ·U Federativnoj Narodnoj Republici Jugoslaviji ima, dakle,dovoljno uvjeta da zadrugarstvo uz pravilan opci vlastiti ekonomsko-dru5tvenipravac ucvrsti i dalje razvije svoj druStvenikarakter, nemoguc u staroj ekonomsko-drШtvenoj strukturi,i da djeluje na najsire radne mase, ра i na one koje su neposrednomutjecaju drzavnog sektora teze pristupacne, kao velika,masovna skola socijalizma.6. Drzavni aparatu odnosu prema privrediZa drZavni aparat stare Jugoslavije bile su karakteristicnedvije stvari: ртvо, da on nije upтavljao pтivтedom, nego da је,napтotiv, tako тесi, pтivтeda upтavljala njime, tj. da su eksploatatoтskeklase иpтavljale dтzavom, i dтugo, da је dтzavniаратаt Ъiо izvan i iznad pтodukcionog ртосеsа, da, ртетаtome, nije suтadivao и pтodиkcionom ртосеsи, nego је paтazitskizivio na таёиn pтodukcionog ртосеsа.U novoj Jugoslavi]i vec se Ьitno izmijenio i dalje se mijenjataj odnos izmedu drzavnog aparata i privrede, produkcionogprocesa. Postojanjem drzavnog sektora i njegovim polozajem,uspostavljanjem plana, reguliranjem distribucije itd. nas dтzavniаратаt postaje иёesnik pтivтede uopce i uёesnik pтodukcionogртосеsа napose. Prema tome nas drzavni aparat koji se10rodio na razvalinama starog, kao sredstva eksploatatorskihk!asa, u istoj mjeri u kojoj gubl naslijed:ene tradicije proSlosti,ukoliko se reorganizira odgovarajuci druStveno-politickim iekonomsko-druStvenim osnovama nove Jugoslavije, utolikoguЬi karakter drZaynog aparata koji stoji izvan i iznad privredei produkcionog procesa; on, dakle, gubl tradicionalniparazitski karakter.Tako se, dakle, и cjelini stvaтa polozaj da nas dтzavniаратаt kao oтude siтokih тadnih masa, kao oтude ЪivSih иgnjetavanilhi eksploatiтanih masa, postaje istovтemeno sтedstvokojim тadne mase иpтavljaju pтivтedom.Nesumnjivo је da i ta Cinjenica oblljezava dтustveni ka~таktет na§ega dтzavnog sektoтa i odlueujuCi polozaj dтustvenogsektoтa и nasoj pтivтedi.7. Кarakter naseg planaZakon о planiranju .i poeeci stvaranja i provod:enja plana biliЬi sami ро sebl nemoguci da ne postoji drzavni i na njegaoslonjen zadruZni sektor, sa svojim drШtvenim karakterom, ida drzava nema u Citavoj privredi dovoljno jakih komandnihpozicija za kontrolu nad privatnim sektorom. No time jos nisuiscrpeni svi momenti koji u pogledu plana i planskog gospodarenjaoblljezavaju opci karakter nаЗе privrede.Prije svega је Ьitno za nas plan da su mu stavljeni zadacidiтektivnog djelovanja. Koliko uopce moze Ьiti govora о planiranjuu bilo kojoj kapitalistickoj zemlji, ono nema i ne mozeimati nikada diтektivni karakter, nego uvijek samo karakterviSe Ш manje tocne, oblcno netocne, pтognoze. Skokovit prijelazod karaktera pтognoze na diтektivni karakter planiranjaЬitno је vezan za dтиStveni karakter privrede, odnosno zadrШtveni karakter bar pojedinih njezinih odlucujucih sektora.Prijelaz na diтektivni karakter plana znaci u stvari u nasojdrzavi isto sto i svjesna borba za jedno planiranje koje је роsu5tini druStveno, ро su8tini socijalisticko. Prijelaz na diтektivnikarakter plana znaci upravo borbu za konacno ukidanjeprivredne anarhije koja proizlazi iz kapitalistickog nacina11

,, ,.proizvodnje, zajedno sa svim svojim zakonitim pojavama kaosto su krize itd.Bas na pitanju planiranja moc1 cemo najtocnije utvrditikoliko daleko dostiZe drustveni sektor nase privrede, kolikosmo uspjeli da zadruZni sektor ukljucimo u opcedrиStvenisektor, koliko је jak privatni sektor, koliko је mogao izmaknutiорсој Ustavom odredenoj drzavnoj kontroli i drzavnomdirigiranju, koliko prema tome орса zakonitost kapitalistickeekonomsko-drиStvene strukture jos djeluje u na5oj privredi.Danas vec nema sumnje da се na5 plan pokazati da је ondo kraja direktivan za drzavni sektor, da ima sve uvjete dasvoju direktivnost, uz znatne nase napore, ucini va.zecom i na :zadrиZnom sektoru i da се se ЬоrЬа za njegovu direktivnostna privatnom sektoru oeitovati kao ostra borba izmedu drustvenihpozicija na5e privrede i njezinih privatnih pozicija.Pri tome cemo imati, uz pravilnu nasu politiku, uz cvrstsavez radnog naroda, uz procvat i dalji razvoj na5eg zadrugarstva,na samom privatnom sektoru stalnog saveznika prijesvega u radnom selja5tvu, dok се se borba sa spekulativnim elementomprivatnog sektora neminovno zaostravati i na toj osnovidovoditi do daljih promjena u karakteru nase privrede.8. Materijalna bazafederativne izgradnje nase drzavei karakter na5e privredeBitna za izgтadnju nase drzave jest cinjenica da је nasa drzavaistovremeno i jedinstvena i fedeтativno izgтaaena dтzava. Dijalektickajedinstvenost tih dviju, za stare pojmove medusobnoiskljucujucih suprotnosti, koja osigurava - s jedne strane -snagu drzave, njezinu moc, sposobnost njezinog opeтativnogdjelovanja, а- s druge strane- ravnopravnost naroda, ravnopravnostrepublika, najsiru njihovu inicijativu, bila је dosadaprovedena u Zivot, osim u Sovjetskom Savezu, jedino josu nasoj zemlji. Nijedna druga drzava na svijetu nije uspjelaostvariti takvu jedinstvenost, ma koliko da је federativna ikonfederativna.12Uzrok је tome i u kaтakteтu pтivт~de. KapitaЏsticki karakterprivrede nuzno prouzrocava u kapitalistickim federacijamaneprekidan »ekonomski rat«, koji se takoder stalno i neminovnozavrsava pobjedom jacega, tj. hegemonijom jacega nadsiaЬijim ili odvajanjem dovoljno jakih. U federacijama s kapitalistickomprivrednom bazom iskljucuje se; dakle, jedinstvenostfedeтativne izgradnje sa cvrstim drzavnim jedinstvom.Ona se iskljucuje bas na ekonomskom podrucju.u nasoj drzavi, osim drugih mocnih faktora kao sto susvijest о bratstvu i jedinstvu nasih naroda, tradicija zajednickeьоrЬе itd., itd., najjaca osnova jedinstvenosti fedeтativne izgradnje,sa cvrstim dr.Zavnim jedinstvom, jest bas dтиStvenikarakter drzavnog sektora. U okviru drzavnog sektora nemamoni »saveznu« drzavnu »imovinu«, ni »republikansku« drzavnu»imovinu«, ni »lokalnu« driavnu imovinu, kao sto Ьi tohtjeli dokazati advokati »drzavnog kapitalizma«, nego imamojednu opcedтzavnu, tj. opcenaтodnu imovinu, tj. drustvenuimovinu i savezno, odnosno republicko i lokalno upтavljanjenad tom imovinom. Dтustveni karakter imovine drzavnogsektora u najdosljednijem i najapstтaktnijem smislu rijeci jestupravo oslonac ekonomskog jedinstva nase dr.Zave, oslonac na, kome se moze osnivati i jedinstvo plana, financijskog sistemaitd. Podjela upтavljanja tom imovinom prema njezinoj vaZпostii prema prirodnim uvjetima zavisnosti itd. na savezne ustanove,тepuЪlicke ustanove i naтodne оdЬоте istovremeno јеmaterijalni oslonac fedeтativne izgradnje nase driave.Као sto је poznato, ta osnovna nacela zajamcena su i unasem Ustavu, u nasim pozitivnim zakonima i uredbama, а i una8oj praksi.Nema, dakle, nikakve sumnje da је materijalna baza fede-. rativne izgradnje nase drzave ро svojoj Ьiti dтustvena. Beztakvog njezinog karaktera ne Ьi mogla u nasoj praksi nikadapostojati potpuna jedinstvenost federativne izgradnje drzavesa cvrstim drzavnim jedinstvom. Cim Ьismo taj karakter promijeniliu bilo kojem drugom pravcu, ta Ьi promjena neizbjemourodila pustosenjem privrednog partikularizma - sjedne strane- i hegemonistickih tendencija pojedinih drZavnihsastavnih dijelova- s druge.13

) ~[i,.9. Pi-ivatni sektorBilo Ьi potpuno pogre5no misliti da privatni sektor nаЗе pri- ·vrede predstavlja homogenu cjelinu, da se on u cjelini suprot-. stavlja nasem drzavnom i zadruZnom privrednom sektoru, da ..su, dakle, odnosi nаЗе c:lrШtvene privrede prema svim dijelovi-·ma privatnog sektora jednaki i da uopce nas privredni razvitjik.teZi za tim da taj sektor »sto prije do kraja uniSti«.Prije svega treba Ъiti naCisto da је privatni sektor nэ.Se .privrede dovoljno jak sektor, da on obuhvaca golemu vecinu ·nase poljoprivrede, golemu vecinu nase trgovine na malo, golemuveeinu naseg zanatstva, cia obuhvaca prilican dio nэ.Seg'gradevinarstva itd. Vec sama ta cinjenica, bez obzira 11а drustveno-ekonomskurazliku izmedu pojedinih dijelova privatnogsektora, dovoljno dokazuje da Ьi jedan nepravilan ро• ··stupak prema privatnom sektoru, neko »frontalno gusen:je«, unajveeoj mjeri ugrozilo nasu privrednu djelatnost, prouzrokovalozastoj u nasoj privredi. Bez djelatnosti privatnog sektorau nasoj poljoprivredi i dobrih veza izmedu njega i nasegadrzavnog i zadruZnog sektora ne mozemo danas zamisliti nэ.Suprehranu. Cinjenica da, na primjer, nase zanatstvo, s obzirom ·na орсе poslijeratne prilike, jos uvijek ne raspolaze u dovoljnojmjeri sirovinama i materijalom prilicno nepovoljno djelujena opci nas Zivotni standard. То dokazuje od kolike јеvaZпosti danas zanatski dio privatnog sektora za nasu privredu.Bez trgovine na malo, na primjer, mozemo vrlo teskozamisliti, u danasnjim uvjetima, uspje8nu distriЬuciju, te pre- 'ma tome i samo snabdijevanje radnog naroda.Ali ovdje se ne radi jedino о korisnosti i neophodnosti pojedinihdijelova privatnog sektora. Potrebno је proniknuti dublje.Usprkos cinjenici da - opcenito uzevsi - iz privatnogsektora neprekidno nicu kapitalisticke tendencije treba razlikovatipojedine dijelove privatnog sektora s obzirom na njihovomjesto u sklopu produkcionih odnosa. Radi se, dakle, оtome је li ovaj ili onaj dio privatnog sektora prije svega.8pekulantski i eksploatatorski ili је, naprotiv, radnog karaktera,odnosno pretezno radnog karaktera sitnog i srednjegvlasnika.Od eksploatatorskih i 8pekulantskih elemenata s podrucjaprivatnog sektora mozemo i moramo ocekivati zestoku Ъorbuprotiv opcenarodnih privrednih interesa, protiv nastojanja drzavnogi zadruznog sektora, korisnih najsirim radnim masama.Od radnog dijela privatnog sektora moze se i mora se ocekivatinajcvrsбa suradnja s opcenarodnim dijelom privrede. Tko to neshvaca, taj ne shvaca niSta u nэ.Sem privrednom zЬivanju. Onne shvaca osnovne cinjenice nasegaprivrednog razvitka. Razumljivoје dodиSe da eksploatatorski i spekulantski elementimogu utjecati donekle na radni sitni i srednjovlasnicki dioprivatnog sektora, ali је fakticki ekonomski i socijalni interestog vlasnika danas nerazdvojno vezan za procvat drzavnog izadruZnog sektora. Prema tome, ovdje је metoda uvjeravanjaа nego igdje.pravac razvitka kapitalisticke ekonomsko-drustvene· Ьiо је uperen ka siromasenju i uniStavanju sitnog ivlasnika. Sitnog i srednjeg vlasnika uniStavao је Ьэ.Sve sploatator i eksproprijator. Prema tome su vec ustaroj ekonomsko-c:lrШtvenoj strukturi Ьili dani uvjeti za savezniStvonajsirih radnih masa, za savez radnicke klase, seljastva,zanatlija itd. u borЬi protiv zelenasa, parazitskih banaka,svih velikih eksploatatora i njihovih protunarodnih nastojanja.U nasoj ekonomsko-druStvenoj strukturi takvo se savezniStvosamo jos viSe ucvrscuje. Jacanje c:lrШtvenog privrednogsektora predstavlja istovremeno zastitu sitnih i srednjih seljakai zanatlija od eksploatacije. Ono је upereno protiv siroma8enjai uniStavanja tih narodnih slojeva. Jacanje drzavnog i zadruZnogsektora moze i mora znaciti samo porast Ьlagostanjacitavog radnog naroda, najsirih narodnih masa, а u prvomredu bas seljackih. Kada је, dakle, rijec о privatnom privrednomsektoru, treba ostro razlikovati vlasnika koji sam radi inije eksploatator, od izricito eksploatatorskog i spekulantskogdijela privatnog sektora.ZakljucakNa osnovi te analize mozemo tvrditi da se karakter nэ.Se privredevee Ьitno izmijenio. S jedne strane imamo drzavni i na!ј:1415

drZavni oslonjen zadruZni sektor, koji su u sиStini dтиStvenogkaraktera, s druge strane imamo jos prilicno jak privatnisektor (poljoprivreda, trgovina na malo itd.), koji se nalazipod drzavnom kontrolom i ciji је eksploatatorski karakterogranicen, а cija se kapitalisticka akumulacija, uz na5 financijskisistem i ddavnu kontrolu, djelomicno stjece u drZavnu,tj. opcenarodnu, tj. drustvenu akumulaciju. Nema sumnje daорса ekonomska i ekonomsko-drustvena zakonitost, vaZeca zakapitalisticku privrednu strukturu, ne djeluje viSe neogranicenou na5oj ekonomsko..,drиStvenoj strukturi. N ета sumnjeda nasa dтzava dтzi komandne pozicije i ртаvас naseg ekonomsko-dтustvenogтazvitka evтsto и svojim тukama.Stanje, odnosno proces razVitka nase privrede, ра prematome i opci karakter nase privrede, treba shvatiti kao dijalektickucjelinu. Dijalekticka cjelina suprotnosti u na5oj pri .. -vredi odgovara karakteru na5e narodne vlasti i sa svoje strane ·predstavlja njegovu materijalnu osnovu. U toj cjelini izmedutendencija drzavnog i zadrиZnog sektora i kapitalistickih tendencijas podrucja privatnog sektora vodi se neminovno neprekidnaborba. Drustvena strana nase privrede ima sve uvjeteda uz pravilnu politiku u toj borЬi. pobjeduje. Cjelina naseprivrede i njezinog karaktera predstavlja, dakle, privredu uonom procesu i pravcu razVitka koji се se uz borbu i pravilnuekonomsko-druStvenu politiku zavrsiti likvidacijom eksploatacijecovjeka covjekom.Тај se proces krece u specificnim uvjetima koji su dani saspecifienim nastankom nove Jugoslavije, ali on, naravno, istovremenopodlijeze i орсој drиStveno-politickoj i ekonomsko-druStvenoj zakonitosti. Da Ъismo pтavilno тukovodili tim ртосеsот,potтebno је da na svakom stupnju njegovog тazvitkashvatimo i njegove specificne uvjete i njegovu opcu zakoniltost.Na danasnjem stupnju razvitka toga procesa od osnovne јеVaZnosti do kraja Ukinuti one organizacione forme nasih drustvenihprivrednih sektora koje ne odgovaraju druStvenomsadrZaju, nego izviru iz kapitalisticke proslosti i naslijedenesu u na5oj privrednoj praksi kao takve.16О nekim osnovnim pitanjimanase industrijalizacije»Ја sam rekao da se pred na5u omladinu i pred nase narodepostavljaju veliki zadaci. Те zadatke cemo postavljati uvijeku granicama nasih mogucnosti, u granicama u kojima cemomoci izvr5iti ono sto budemo odlucili, u kojima cemo u seЬisamima naci dovoljno snage. Moram ovdje da naglasim daposlije godinu i ро dana, koliko је proslo od svrsetka rata, na5azemlja svojim sopstvenim snagama, snagama svojih naroda,obnavlja ono sto је bilo u ratu poruseno i vec stvara novo umnogo vecoj mjeri nego sto је to Ьiо slucaj u proslosti.Nece Ьiti, drugovi i drugarice, lako ni poslije izgradnjeove pruge. Jos се Ьiti postavljeni pred vas mnogi te8ki zadaci,jer se mi nalazimo u periodu kad izvjesni, nama nenaklonjenielementi iz nekih zemalja zele na svaki nacin da sprijece progresi napredak koji hocemo da ostvarimo. I Ьа5 zbog togasmo i prisiljeni da se oslanjamo na svoje sopstvene snage. Мinecemo cekati neku pomoc izvana, nego cemo ~eumorno raditida Ьismo cim prije sopstvenim snagama izgradili svoju zemlj~.Ја cu samo sa nekoliko rijeci ukazati na ono sto mi moramou najkracem vremenu, u roku od nekoliko godina daucinimo. Мi moramo izgraditi zeljeznicke mreze i druge ~aobracajneputeve, moramo izgraditi industriju, moramo da uCinimoda rude i drugo Ьogatstvo koje doЬijamo iz zemlje budeprerac:livano kod nas - da. ne Ьismo sirovine izvozili i zatim.ро skupe novce kupovali preradevine od na5ih sirovina. Мimoramo isto tako elektrificirati na8u zemlju. Elektrifikacijaје prvo i osnovno. Sve to iziskuje ogromne zrtve i napore, ali2 Soc:ljaUzam i ekonomija17

. ;mi cemo sve to i ostvariti. Kad pogledamo na sve te .ogromnezadatke koji stoje pred nama, vidimo da је pruga koju vi sadagradite samp jedan dio svega onoga sto jos treba da uradimo.«I(Iz govora marsala Тitagraditeljim~ Omladinske pruge)Nesumnjivo је da u ekonomskom pogledu postoji u nasoj privrediova osnovna proturjecnost: s jedne strane izvanrednoprirodno bogatstvo nase zemlje i njena ekonomsko-geografskastruktura neoЬicno prikladna za kombinaciju razvijene industrijei razvijene poljoprivrede, а, s druge strane, zaostalostnasih proizvodnih snaga, zaostalost na8eg ekonomskog potencijala.Zaostalost ekonomskog potencijala nase zemlje odra.Zava seu ovim Cinjenicama:1. u niskom stupnju razvijenosti nase energetike i bazieneteske industrije koji nikako ne odgovara prirodnim energetskimizvorima i rudnom bogatstvu nase zemlje;2. u tome sto zЬog toga ni. kapacitet srednje i lake industrijenije u harmonicnoj skladnosti s prirodnim bogatstvomnase zemlje, nego је kudikamo manji, i to ne samo od zalihapostojeCih iskoriStavanih i neiskoriStavanih sirovina, nego i odmogucnosti koje prШaju klimatski i drugi uvjeti doЬivanjanovih sirovina;3. u strukturi naseg izvoza; prije rata, ра i danas karakteristienoје da mi izvozimo sirovine, а uvozimo poluproizvodei gotove proizvode; na taj nacin zarada od takve vrste izvozapripada inozemstvu i oduzima se nasoj zemlji;4. u neravnomjernosti organskog sastava kapitala; mi imamopoduzeca kojima su individualni troskovi proizvodnjeveoma ispod prosjecnih troskova proizvodnje, ali i poduzecakojima su individualni troskovi proizvodnje veoma iznad prosjecnihtroskova proizvodnje;185. i, naposljetku, u primitivnosti nase privrede.. Proturjecnost izmedu prirodnog bogatstva nase zemlje ic:IruStveno-politicke strukture kao i unutra8nje i vanjske ekonomskesituacije stare Jugoslavije.Za staru Jugoslaviju Ьila је tipicna neogranicena vlasteksploatatorskih klasa. Radni narod u staroj Jugoslaviji Ьiо јеpodvrgnut najgruЬljoj eksploataciji. Osim toga, odlucujuce pozicijeu industrijskom ра i u financijskom dijelu nase privredebile su u rukama stranog kapitala. Uz neogranicenu vlasteksploatatorskih klasa, koja је podrzavala najgruЬlje formeeksploatacije ni strani ni domaci kapitalisti nisu Ьili narocito .zainteresirani za uzdizanje organskog sastava kapitala. Za-.hvaljujuci primitivnoj eksploataciji i niskom organskom sastavukapitala, oni su mogli postizati dovoljno velike profitene samo na racun radnog naroda, nego i na racun ekonomskogpotencijala zemlje kao cjeline, iz koje su jeftino izvlacili uinozemstvo najdragocjenije sirovine. Unutra8nja drustvenq;..-politicka i ekonomsko-dru8tvena struktura, neogranicena eksploatacijaradnog naroda, gotovo polukolonijalni karakter stareJugoslavije spojili su se u jedan tipican sistem. U tom tipicnomsistemu i jest, kao sto smo rekli, osnovni izvor i osnovni uzrokspomenute proturjecnosti.U proturjecnosti izmedju prirodnog bogatstva na8e zemljei zaostalosti proizvodnih snaga odra.Zavaju se, dakle, sve osnovneproturjecnosti drustveno-politicke i ekonomsko-drиStvenestrukture stare Jugoslavije.Spomenutu proturjeenost moci се ukinuti samo industrijalizacijanase zemlje. Ukidanje spomenute proturjecnosti i industrijalizacijazemlje- dva su, dakle, termina za istu stvar.Za ukidanje proturjecnosti izmedu svoga prirodnog bogatstvai zaostalosti proizvodnih snaga, tj. za svoju industrijalizaciju,nasa је zemlja zainteresirana, i to Ьitno zainteresirana:1. zbog podizanja svog ekonomskog potencijala;2. zbog toga sto се time ucvrstiti bazu svoje nezavisnosti,koju su nasi narodi izvojevali u oslobodilackom ratu;3. sto се tek time dati pun zamah onom ekonomsko-drustvenomrazvitku koji се u Jugoslaviji iskljuciti eksploatacijucovjeka covjekom.19

'··'Jasno је da sи svi ti razlozi medиsobno najtjesnje povezanitako da ne mozemo uzeti и obzir jedan od njih, а da iskljиcimodruge, da predstavljajи, dakle, samo razlicite forme istecjeline.Konstatirajиci protиrjecnost izmedи prirodnog bogatstvanase zemlje i zaostalosti njezinih proizvodnih snaga i potrebиukidanja te proturjeёnosti, Ьilo Ьi potpuno pogre5no potcjenjivatinasи sadasnjи indиstrijи i vidjeti samo njezinи relativnиzaostalost. Тime Ьismo sami zatvorili oci pred mogиcnostimada zapocnemo indиstrijalizacijи i odredimo njezin tempo, prijesvega na bazi sadasnje indиstrijske razvijenosti, а ne jedino ,na bazi pocetnog иvoza iz inozemstva. Nasa sadasnja indиstrija 1svakako је zaostala и poredenjи s mogucnostima zemlje, aliuz plan, uz pravilnи privrednи organizacijи, uz elan nasih radnihmasa ona nesumnjivo ·predstavlja jaku osnovu za industrijalizacijиnase zemlje. Znacenje te baze tako је dalekoseznoda cemo uz drиge povoljne иvjete moci istovremeno provoditii te5kи indиstrijalizacijи nase zemlje i indиstrijalizacijи zapovecanje siroke potrosnje, а time brzim tempom osigиratii financijskи akumulacijи potrebnи za daljи kapitalnи izgradnjи:Iz ta'kve principijelno veoma vazne konstatacije izlazi dane Ьi Ьiio ispravno govoriti jedino о »stezanjи kaisa« radiindиstrijalizacije, jer Ьi to moglo dovesti do pogresnog misljenjada na5a indиstrijalizacija treba da ide samo na podizanjeЬazicne indиstrije i elektrifikacije, iskljиcиjиci brigи о potrebamasadasnje i Ьиdисе siroke potrosnje. Kod nas се se, prijesvega, raditi о stednji radi indиstrijalizacije, о pravilnoj planskojraspodjeli investicija za teskи industrijи i sirokи potrosnjиi о najsavjesnijem ispunjavanjи bиdиcih, ne samojednogodisnjih, nego i perspektivnih planova, ·koji се za citavиzemljи morati da predstavljajи zakon и najpotpunijem smislиrijeCi.IIIndиstrijalizacija је zadatak drZave kao cjeline i pojedinihrepиblika. Dakako, s obzirom na jedinstvenost nase privrede,i industrijalizacija opcedrzavnog Zn.acenja i industrijalizacija20repиblika treba da predstavljajи planskи cjelinи. Nezavisnostizmedи indиstrijalizacije opcedrZavnog znacaja i industrijalizacijerepublickog znacaja Ьit се и principи ista kao sto је bilapostavljena prilikom podjele poduzeca na poduzeC!J. opcedrZavnogi repиblickog karaktera. Prilikom industrijalizacije taj сеse princip ocitovati samo jos mnogo јасе i и jasnijem obliku.Dok је taj prncip prilikom podjele postojecih poduzeca dosaoteze do izraZaja иpravo zbog relativne zaostalosti nase indиstrije,zbog neravnomjernosti njezina razvitka i zbog njezinaиорсе anarblёnog karaktera, prilikom indиstrijalizacije. taj сеprincip doci do punog izraZaja иpravo zbog njezine izricitoplanske prirode. Prema tome и saveznи industrijalizacijи pripadatсе krиpna elektrifikacija, podizanje baziёne teske indиstrijei onih poduzeca srednje i lake industrije koja treba daomoguce drzavi da osigura podmirenje osnovnih potreba sirokihradnih masa, odnosno da istovremeno osigura osnovnиakumulacijи za daljи kapitalnи izgradnjи. Ostala indиstrijalizacijaЬit се иglavnom repиblickog i lokalnog znacaja.Podjela indиstrijalizacije na saveznи i repиblickи nikakone znaci odstupanje od jedinstva opcedrzavnog plana, nego,naprotiv, ona иpravo zahtijeva jedinstveni opcedrzavni plankao cvrst okvir ne samo za plan proizvodnih grana saveznogznacaja, nego i za sve repиblicke planove. Jedino na taj naCinmoci cemo osigиrati da repиblicka indиstrijalizacija ne Ьиdеanarblcna, da ne Ьиdе neracionalna, da se repиblike ne razvijajиneravnomjerno. U takvи okviru i na takvoj bazi repиblickaindиstrijalizacija pridonijet се tome da se nase repиblikeformirajи и privredno zaokrШene jedinice, prirodno i nuZпooslonjene na indиstrijи i proizvodnjи opcedriavnog znacaja.То је istovremeno i najbolji риt i nacin za иkidanje neravriomjernostiи ekonomskom razvitkи nasih repиblika. Та neravnomjernostjedna је od velikih teskoca и sadasnjoj privrednojizgradnji nase zemlje. Ali ne samo to! Nacelo bratstva i jedinstvanasih naroda, na kome se temelji nasa drzava, kategorickizahtijeva ukidanje te neravnomjernosti. Tome ukidanjи mozemopristиpiti na dva nacina: ili opcim niveliranjem na bazi postojecegprivrednog stanja ili industrijalizacijom. Koliko godda је pomoc nerazvijenijim i и ratu postradalim repиblikama21

.:. ~.'·•. l',•'1: .;'! : !':'i'!1,.1јbila i jos иvijek jest dиZnost ekonomski razvijenih i manjepostradalih repиblika, isto toliko Ьi princip opceg niveliranjana bazi postojeceg stanja Ьiо pogresan princip. On ne Ьi vodioopcem napretkи, nego Ьi citavи Jиgoslavijи osиdio da ostaneи sada5njem prosjecnom stanjи, odnosno da padne jos niZe.Тај princip opceg niveliranja иgrozavao Ьi dalje иcvrscivanjebratstva i jedinstva nasih naroda jer Ьi nerazvijenije republikeprimoravao da sto vise zahtijevajи od ekonomski razvijenihrepиblika, а OVe posljednje - da sto јасе ·ьrane »SVOje«i da sto manje pomaZи manje razvijene repиblike. Pravilanриt za ukidanje te neravnomjernosti и ekonomskom razvitkиnasih repиblika jest, dakle, prije svega indиstrijalizacija. Onaсе vee sada omogиciti ekonomski razvijenijim repиblikamadalji napredak, ali се takoder ne samo omoguciti nego i planskiodrediti da zaostale repиblike и revolиcionarnim skokovimadostignи i, prema planи, s obzirom na svoje prirodneиvjete, ро potreЬi i prestignи razvijenije repиblike. Razlicitplanski odredeni иdio koji se •Ьиdе stjecao и repиblicke financijeod poreza na promet proizvoda, zajedno s privrednim,planski predvidenim saveznim kreditiranjem ekonomski zaostalihrepublika, Ьit се и financijskom pogledи najbolji registratorza оЬијаm i tempo repиЫicke industrijalizacije, раprema tome i za plansko ukidanje neravnomjernosti njihovaekonomskog razvitka. Uostalom, иkidanju neravnomjernostineee pridonositi samo repuЫicka industrijalizacija opcedciavnogkaraktera.Као sto smo rekli, industrijalizacija opcedrzavnog karakteraobuhvatit се bazicnи energetiku i indиstriju. Prema tome,kao bazicna industrijalizacija ona nece moci i nece smjetivOditi racuna о ogranicenosti repиЫickih teritorija. То се Ьitizadatak indиstrijalizacije repuЬlickog karaktera. Savezna industrijalizacijavodit се racuna о djelokrugu i teritorijalnojrasprostranjenosti svojih poduzeca i direkcija na osnovi prirodnihиvjeta, tj. na osnovi nalazista ruda, izvora energije,sirovina, prometnih uvjeta itd.IIIКао sto smo vec spomenuli, Ьilo Ьi apsolиtno nepravilno potcjenjivatinа5и sadasnjи industrijи i ne uzimati је dovoljnokao Ьаzи i polaznи tockи za nasи Ьиduси industrijalizacijи.Prema tome, и okvir nase industrijalizacije, и najSirem smislurijeci, ne pripada samo nova izgradnja, izgradnja iz osnove,nego i racionalizacija i rekonstrukcija vec postojece indиstrije.Racionalizacijom i rekonstrukcijom onoga sto imamo mi cemood sada5nje industrije stvoriti modernи indиstrijи i time pojacativec postojecи Ьаzи za nasи indиstrijalizacijи. Prema tome,u planove i savezne i repиblicke industrijalizacije ulaze, pored ·planova iz osnove nove kapitalne izgradnje, i planovi racionalizacijei rekonstrukcije.Stvaranje generalnog plana osnovni је иvjet za pocetakna5e industrijalizacije. Prema tome, krajnje је vrijeme da seod orijentacijskih analiza i stvaranja elemenata za generalniplan prijede na generalno planiranje na osnovi postignиtihrezultata na5ih orijentacijskih analiza i pojedinacnih planova.Тај rad treba Ьiti и cjelini zavrsen do kraja godine. Mobilizacijanaseg privrednog aparata za stvaranje nasega generalnogplana, kao i kasnija орса mobilizacija za izvodenje toga plana,sada је isto tako vama kao i svi tekuci operativni zadaci na5eprivrede.Istovremeno s mobilizacijom za stvaranje generalnog planai sa savjesnim rjesavanjem takиcih operativnih zadataka preduvjetје za prijelaz na indиstrijalizacijи da se jos и tokиove godine potpuno provedи и zivot sve vec иtvrdene i zapoёeteorganizacijske reforme nase privrede, koje odgovarajunasem stvarnom ekonomsko-drиStvenom sadrzajи, а to је predиvjetza provodenje и Zivot kako opceg plana tako i novogfinancijskog sistema.Zadatak је nase kontrole u vezi s industrijalizacijom, nemasumnje, da vec sada, prije nego sto poenemo provoditi krupnиindustrijalizacijи, pridonese osiguravanjи stvaranja generalnogplana i odgovarajuce mobilizacije. S obzirom na to danasa operativna rukovodstva morajи sada иloziti vrlo mnogovremena и sastavljanje plana i u provodenje novih organiza-2223

cijskih oblika, ona treba da svojim budmm kontrolnim okom ·jos viSe nego dosada pridonesu savjesnom izvoaenju svihtekucih operativnih zadata'ka jer Ьi se ina-ёe moglo dogoditi ·da zbog angaZiranja na planiranju i uvoaenju novih . organizacijskihoblika u operativnoj slиZЬi doae do vecih zastoja.Najzad, nasa kontrolna slиZba mora posvetiti najvecu paZ!lju ·brzom i efikasnom provoaenju novih organizacijskih oblikanase privrede.PLANIRANJE 1 ZAKON VRIJEDNOSTIEkonomsko-drustveni znacajprivrednih uredaba savezne vladeО jedinstvenim cijenama, о utvrdivanju i .raspodjeli doЬiti, о troskovima uprave i prodaje, о fondovima rukovodstvaitd.Posljednje privredne uredbe Vlade FNRJ zajedno s na8imnovim financijskim sistemom reguliraju jedno od najosnovnijihpitanja svake privrede - akumulaciju.То је pitanje kod nas rijeseno na naёin koji se Ьitno razlikujeod naёina i karaktera kapitalistiёke akumulacije. Akumulacijau FNRJ ne samo sto predstavlja prikupljanje sredstavaza dru8tveno korisne investicije, nego ona u odlucujuCimgranama nase privrede gubl i svoj anarblcni karakter. Pitanjeakumulacije, ра prema tome i pitanje cijena, postaje pitanjeplanskog ostvarenja financijskih sredstava za nove investicije,postaje, dakle, jedno od centralnih pitanja na8ega privrednogplana.Planiranje akumulacije i planiranje cijena nikako ne znaciukidanje individualnosti na8ih drzavnih privrednih poduzeea.Naprotiv, nasim novim financijskim sistemom i posljednjimvladinim uredbama ta је individualnost izricito naglasena, аtime је i stimulacija poduzeca osigurana mnogo јасе nego ustaroj kapitalistickoj Jugoslaviji. U tome nema niёeg eudnogni proturjecnog. Kapitalistiёki sistem stare Jugoslavije Ьiо јеjedino sposoЪan da stimulira rukovodstvo poduzeea, odnosnovlasnike poduzeca. Nas privredni sistem koji se razvija upravcu izgradnje socijalizma mora Ьiti sposoban, а on to i jest,2425--

г.1'111·''1.;11'1!~:!: >!!!l11i.l·.:. 'lr;·i' .{11.l!lii'!''da stimulira sve faktore и produkcionom procesи i da pri tomeobrati dovoljno paZn.je иpravo onom ciniocи koji stvara vrijednost,tj. radniStvu.1. Upravljapje zakonom vrijednostiUredbe savezne vlade о jedinstvenim cijenama, о иtvrdivanjиi raspodjeli doblti, о troskovima иprave i prodaje itd. najboljisи dokaz da је na drzavnom sektorи nase privrede zakon vrijednostidoblo sasvim nov oblik svoga djelovanja, а da је prijesvega izgиblo karakter stihijskog djelovanja i postao zakon 1.kojim. је nasa drzava sposobna da planski ovlada.Nas sistem driavne akumulacije razlikиje dvije kategorijeakumulacije: kategorijи орсе akumulacije i kategorijи vlastiteakumulacije drzavnih podиzeca, odnosno jedne proizvodnegrane. Pod kategorijom орсе akumulacije podrazumijevamoоnи akumulacijи koja se neposredno slijeva и dr.Zavnи, tj.drиStvenи Ьlagajnи. Pod kategorijom vlastite akumulacije drzavnihpoduzeca, odnosno jedne proizvodne grane, podrazumijevamoi doЬit podиzeea (redovnи ekstra-doЬit i natplanskиdoblt) i onaj dio ekstra-doЬiti koji se knjiZi na bankovni racunnadleme иprave.Nekada, и staroj kapitalistickoj Jиgoslaviji, moglo se иglavnomgovoriti о vlastitoj akumulaciji kapitalistickih vlasnika.Danas орса akumиlacija, tj. onaj dio akumulacije koji se neposrednoslijeva и drzavnи, tj. drиStvenи Ьlagajnи, predstavljaglavni oblik akumиlacije. Та cinjenica vec sama ро seЬi dokazиjeda је nasa drzava, kao drzava novog tipa, sposobna daplanira akumulacijи.Planirati akumulacijи ne znaci, medutim, niSta drugo nego,bar na odredenom podrucjи privrede, ovladati zakonom vrijednosti.Ali ako Ьismo se ogranicili samo na razmatranje орсеakumulacije, ne bismo ni izdaleka iscrpli sve momente kojidokazиjи planski i drиstveni karakter nase akumulacije. Nivlastita akumulacija drzavnih poduzeca, poslije vladinih privrednihиredaba, nema ni и сети vise kapitalisticki i anar-261hican karakter. Prije svega, vlastita akumulacija drzavnih poduzecanije и pog1edи investicija odvojena kineskim zidom odорсе akumulacije. Financijski planovi, za koje na8 Zakon оbиdZetu predvida da se и obliku zbirnih planova pojedinihadministrativno-operativnih rиkovodstava primaju zajedno sbudZetom i s drzavnim privrednim planom, odredиjи medusobnиvezи rashoda iz орсе akumulacije i rashoda iz vlastiteakumulacije poduzeea. Ako poduzeca, odnosno proizvodnegrane, ne raspolazи s dovoljno vlastite akumulacije za investicijepredvidene planom, one se onda doblvaju iz bиdZetskihsredstava. Ako poduzeea, odnosno proizvodne grane, raspolaZиveeom vlastitom akumulacijom nego sto је potrebno za investicijepredvidene planom, onda se ро istekи budZetske godinetaj viSak slijeva и bиdZet odgovarajиceg organa drZavnevlasti. Тim.e је osigurano da se akumulacija ne moze vrSitimimo potreba cjeline, da se ne moze vrsiti и Ьilo kom pravcugomilanja financijskih sredstava koji Ьi Ьiо suprotan druStvenim,planski evidentiranim i иtvrdenim interesima.Plan rashoda, dakle, dovoljno obuhvaca, odnosno - u drustvenokorisnesvrhe iscrpljиje, i vlastitи akumulacijи drzavnihpoduzeca.Iz daljeg izlaganja vidjet cemo da је vlastita akumulacijau cjelini pristиpacna nasem opeem planiranju, da је, dakle,pristиpacna planiranjи ne samo и pogledu rashoda, nego i upogledи prihoda.U kapitalistickom sistemи cijena proizvodnje је specificnokarakteristican oblik robne vrijednosti, oblik koji proizlazi izkapitalistickih produkcionih odnosa. Zbroj cijena proizvodnjesvih roba ravan је zbrojи vrijednosti svih roba. Cijena proizvodnjeи kapitalistickom nacinи proizvodnje иpravo је onaforma и okviru koje se ostvaruje zakon vrijednosti и kapitalistickomdrиStvu.Cijena proizvodnje и na8oj strukturi cijena (и okviru drzavnogsektora nase privrede) nije viSe ono sto је cijena proizvodnjeи kapitalistickoj ekonomici. Ona se, i to bez obzirana to da li trgovacka zarada ili bankarske kamate postoje iline, viSe ne poklapa s vrijednoscи- ne samo kao pojedinacnacijena proizvodnje, sto је slиcaj и kapitalistickom sistemu,nego ni kao zbroj svih cijena proizvodnje. Uvijek planom pred-27

;r·'·videna upravo radi planiranja орсе akumulacije - ona ·јеzakonito niZa od vrijednosti.Vec samim tim ona prestaje da ·bude forma u kojoj sezakon vrijednoзti ostvaruje, s jedne strane - u cjelini, а sdtuge strane - stihijski, sa slijepom zakonitoscu i uz kapitali-_sticku konkurenciju.Stvar postaje jos jasnija ako karakter kapitalistickog profitausporedimo· s karakterom doblti na8ih -dl"Zavnih podtizeca.Kapitalisticki profit је izopacen i prikriven obli:k viSkavrijednosti. Као takav on predstavlja rezultat kapitalistickeeksploatacije, ali istovremeno on i sakriva eksploataciju i pri-kazuje је kao rezultat »samooplodivanja« kapitala. Medutim,nasa struktura cijena neposredno otkriva vezu izmedu dobltii produkcionog procesa. То dolazi otuda sto doblt nasih dl"Zavnihpoduzeca nije rezultat eksploatacije, nego predstavlja samoonaj dio drustvene, tj. socijalisticke akumulacije kojom upravljapoduzeee. Ona smije i ona mora otkrivati cinjenicи da јеsvaka akumulacija opredmeceni rad.Dok se и kapitalistickom sistemu prosjeena profitna stopaformira stihijski, nezavisno od volje samih kapitalista, anarbljomproizvodnje i trziSta, stopa na8e doblti (орса stopa,prosjecne stope proizvodnih grana, individиalne stope podи:ieca itd.) predstavlja planski, ne samo unaprijed predvidennego i unaprijed odreden element, koji opet jedino planommoze Ьiti promijenjen. Vec sam sistem nasih stopa- и komesи prosjecne stope matematicki i neposredno -zavisi od opcih,а individиalne od prosjecnih, uz istovremenu matematickui neposrednu zavisnost od brzine obrtanja, efektivnosti osnovnihsredstava i organskog sastava kapitala - odrazava opciplan vlastite akumulacije, koji zahtijeva jedino jos konkretnematematicke pokazatelje. Prema tome, vrlo је lako razumjeti dastopu doblti u nasem sistemи ne valja identificirati s kapitalistickorn_prosjecnomprofitnom stopom i traZiti vulgarno ekonomskeili cak neke »marksisticke« politicko-ekonomske analogijetamo gdje ih, иpravo zbog revolucionarno izmijenjenihodnosa, ne moze ni Ьiti.u sistemи nase drzavne privrede doblt poduzeca predstavlja,s jedne strane, sredstvo stimulacije, а s druge, sredstvodrustvene kontrole nad drustvenom rentabllnoscи poduzeca.U tome је osnovni znacaj nase doblti. Razumljivo је da takavkarakter doblti nema niceg zajednickog s karakterom kapitalistickogprofita, koji predstavlja opredmecenи eksploataciju:Iz toga takoder proizlazi i Ьitna razlika izmedu individualnogkaraktera koji drzavno poduzece doblva pиtem na8e.doblti i individualnog karaktera kapitalistickog poduzeca, kojise ogleda u kapitalistickom profitu. U prvom slисаји radi. se оindividualniom karakteru koji se na osnovi drustvenog vlasniStvasredstava za proizvodnjи ocituje и individualnim naporimapoduzeea za postizanje drиStveno-korisnih ciljeva, а udrugom slucaju radi se о individиalnom karakteru koji se uzkapitalisticko vlasnistvo sredstava za proizvodnjи zasniva naeksploataciji.Kod nas postoji sistem jedinstvenih cijena. Jedinstvenecijene nisu kod nas slиcajna pojava niti ih zahtijeva jedinopotreba borbe protiv spekulacije :i potreba odrzavanja stabilnostivalute. Sistem jedinstvenih cijena znaci u •Ьiti upravo toda је na8a drzava ovladala zakonom vrijednosti i da је u osnovnimprivreclnim granama likvidirala stihijnost njegova djelovanja.Cinjenica da Uredba о jedinstvenim cijenama vodiracuna i о ekonom~koj snazi pojedinih repиblika, о visini organskogsastava kapitala u ovoj ili onoj repиblici i da, prematome, za one grиpe artikala koji nisи od opcedrzavne privrednevamosti dozvoljava i republicke jedinstvene cijeneitd. - ne znaci nikakvo odstupanje od principijelne postavkesistema jedinstvenih cijena, nego samo formи koja је viSa odsvih dosadasnjih formi poslije oslobodenja, jedan oblik, dakle,koji је i teorijski i prakticki toliko razraden da vodi racunane samo о орсој liniji i osn•лnim potrebama nego, иpravo natemeljи орсе linije i osnovnih potreba, i о posebnim okolnostima.Sistem jedinstvenih cijena, na kome se zasnivaju sve posljednjeprivredne uredbe vlade FNRJ, ра i porez ш;. prometproizvoda koji odredиje nas novi Zakon о porezima, polaziod prosjecnih troskova proizvodnje u jednoj grani proizvodnjei na osnovi njih uvodi prosjeenu cijenu kao opci planski izracunatnormativ i regulativ nase akumulacije. Тај normativ iregulativ djelиje i VaZi и potpunosti, on nije viSe podvrgnиt2829

stihijskom formiranjи; nego predstavlj~ cvrstи osnovu za daljиplanskи razradп svih pitanja nase akumulacije. u nasoj akиmulacijion predstavlja stvarno ukidanje anarhije, koja је иstaroj Jиgoslaviji proizlazila iz anarhije и proizvodnji i natrziStи, а koja Ьi i danas mogla proizlaziti iz razlicitog organskogsastava kapitala. Baza za planiranje nase akumulacijepostao је prosjecni orgariski sastav kapitala и jednoj privrednojgrani, koji и financijskom pogledи nije vise fikcija иpravostoga sto za osnovu sistema jedinstvenih cijena unaprijed postavljaplanski odred:ene prosjecne troskove proizvodnje.То sto је na8a drzavna privreda sposobna da uzme kaopolaznи tоёkи planiranja cijena i akumulacije planiranje unaprijedodred:enih prosjecnih troskova proizvodnje и jednojgrani proizvodnje - neposredna је posljedica socijalistiёkogkaraktera nase drzavne privrede.Razmatrajиci sistem drzavne akumulacije koji иvode posljednjeuredbe vlade FNRJ i nas novi financijski sistem,doci cemo, dakle, иvijek do konstatacije da је na tom najvaznijempodruёjи nase privrede prestalo djelovanje stihijnostii anarhije, koje sи svoje mjesto ustupile planи.Тime smo na komandnim tockama nase privrede ovladali ·zakonom vrijednosti.2. Individua1ni karakteri stimulacija privrednih jedinicaNaglasili smo vec da se nasa privredna organizacija i izgradnjatemelje na principи povezivanja и harmoniёnи cjelinиopcih drиStvenih interesa i individиalnih interesa nasihdrzavnih privrednih jedinica. Stimulacija nasih drzavnihprivrednih poduzeca jest, dakle, jedno od osnovnih pitanja zapostizanje nasih privrednih иspjeha. Uredbe о raspodjeli doЬiti i fondи rukovodstva imale sи иpravo namjeru da tu stimulacijи.razvijajи tako visoko da se ona moze mjeriti ne samostimulacijom и kapitalistickom sistemи, nego da је moze iveoma prema8iti zbog toga sto se ne ogranicava samo na rukovodstvopojedinih poduzeca i ustanova, nego se odnosi i na30radne mase, koje sи и starom sistemи bile stvarno iskljиcene iztoga da se istinski interesirajи za procvat privrede.Na taj nacin doblt и na8im drzavnim poduzecima predstavIja osnovnи stimulacijи i za njihova rukovodstva i za njihovoradnistvo. Naglasili smo vec da и na8em sistemи akumulacijedoЬit viSe ne moze voditi gomilanjи financijskih sredstavamimo drиStvenih potreba, nego da је ona kao individиa:Inastimulacija poduzeca istovremeno i najjaci podstrek za drиstveno-korisnиakumulacijи, koje је integralni sastavni dio iona sama postala.Као sto se iz uredaba vidi, poduzeee moze raspolagatiizVjesnim dijelom vlastite akumulacije izvan plana. Тime se,naravno, и planskom karakteru vlastite akumulacije niSta nemijenja. Osigиrava se samo to da plan ne postane kocnicaindividиa:Ine inicijative podиzeea i da se plansko jedinstvonase privrede ne izvrgne и Ьirokratizam.Uredbe о иtvrd:ivanjи i raspodjeli doЬiti rudarskih i indиstrijskihpoduzeca razlikиjи tri kategorije doЬiti: redovnиdoЬit, koja је s obzirom na svojи neposrednи vezи s prosjeёnimtroskovima i prosjecnom stopom te proizvodne graneopCi i neposredni izraz cinjenice da је nasa drzavna privredaovladala zakonom vrijednosti; ekstradoЬit, koja proizlazi izviSeg organskog sastava kapitala, ali koja је planom predvid:enai koja, prema tome, moze i mora Ьiti uzeta и obzir priplanskoj raspodjeli investicijs·kih sredstava; natplanskи .doЬit,koja proizlazi iz sniZavanja troskova proizvodnje preko plana.Redovna doЬit stimulira poduzece ka opcem povecanjиopsega proizvodnje, ekstradoЬit stimulira poduzece ka viSemorganskom sastavu kapitala, а natplanska doЬit stimulira poduzeceka sniZenju troskova proizvodnje. Razumljivo је da svetri kategorije doЬiti istovremeno stimulirajи poduzece ka povecanjиopceg drиstvenog 1bogatstva ра, prema tome, i орсеa:kumulacije.. Uredbe о иtvrd:ivanjи i raspodjeli doЬiti ne regulirajиsamo pitanje redovne doЬiti na osnovi prosjeёnih troskovaproizvodnje i и skladи s planskim karakterom nase privrede,nego је. za njih, prije svega, karakteristiёno to sto sи na progresivnojosnovi rijesile pitanje ekstradoЬiti и vezi s proЬle-31

(1mom jedinstvenih cijena; Prijasnji naёini postizanja jedinstvenihcijena, koji su bili u praksi prije tih uredaba, nisu stimuliralisto vecu· racionalizaciju poduzeca, nego upravo njihovuzaostalost. U tome је Ьiо njihov osnovni nedostatak. EkstradoЬit,naprotiv, daje sada podstrek za sto vecu racionalizaciju,ра time stimulira i opci tehnicki napredak nase zemlje. Istovremenote uredbe rjesavaju pitanje ekstradoЬiti tako da seu jednom poduzecu ekstradoЬit ne moze nagomilavati anarblёno,mimo svih potreba dotiёne proizvodne grane, nego daodgovarajuca upava moze jedan dio upotrijeЬiti i za racionalizacijuzaostalih poduzeca, sto opet predstavlja karakteristiёanprimjer kako је interes cjeline povezan s interesimajedinice. Tako се svako poduzece Ьiti zainteresirano za sto'vecu ekstradoЬit, а istovremeno velik dio te ekstradoЬiti Ьitсе upotrijeЬljen za racionalizaciju ёitave proizvodne grane.Raspodjelom ekstradoЬiti na poduzeca u kojima se ta doЬitostvaruje i na glavne direkcije takoder је naglasen individualniprivredni karakter glavnih direkcija. Na taj naёin glavnedirekcije io8 neposrednije postaju privredni ёinioci i visiorganizacijski oblik nasih privrednih poduzeca. One nisu vi.Sesamo organi na8ih privrednih ministarstava i njihovi sэ.Stavnidijelovi, nego i neposredno privredne organizacije. То le vrlodalekosezna ёinjenica u preorijentaciji na8eg drzavnog aparatau njegovu odnosu prema privredi. U njoj se svakako ogledaZiva tendencija ka ukidanju p·arazitskog karaktera drzavnogaparata, ka prelaZenju s kolosijeka administrativnog upravljanjana kolosijek operativnog rukovodenja, sudjelovanja uproizvodnji.Као sto smo vec istakli, stimulacija u nasem privrednomsistemu veca је nego sto је bila u kapitalistiёkim vremenimaupravo stoga sto је nas pt:ivredni sistem sposoban da stimulirai one koji neposredno stvaraju vrijednost, tj. radnistvo. Та seёinjenica neposredno ogleda u fondu rukovodstva.U staroj Jugoslaviji bila su rukovodstva poduzeca i radnistvodva potpuno suprotna, nepomirljiva pola. Ako је direktori davao nagrade, bilo је to samo kupovanje prodanih du8a izradniёkih redova i vodilo је jedino povecanju eksploatacije.Fond rukovodstva је, naprotiv, stimulacija za povecanje pro-32duktivnosti rada u korist radniёke klase, u korist ёitavogradnog naroda, u opcenarodnu korist. Cinjenica da njimeupravlja rukovodstvo poduzeca, odnosno proizvodne grane(nakon prethodnog savjetovanja s odnosnom sindikalnom organizacijom),podiZe, s jedne strane, autoritet rukovodstva аs druge strane, dokazuje da u nasem sistemu radnistvo i rukovodstvonisu vise medusobno suprotni tabori, nego da pred' 'stavljaju privrednu i drustvenu cjelinu, koja se formira uokolnostima socijalistiёke izgradnje nase zemlje, u uvjetimapolitiёkog i socijalnog oslobodenja radniёke klase.Logiёno је da stimulativni karakter uredЬi dosljedno vodiraёuna i оfederativnoj izgradnji nase zemlje i da uredbe neosiguravaju samo podstrek za privredna poduzeea, nego i zaprivrednu djelatnost pojedinih republika. U tom pogledu teuredbe treba da predstavljaju snaZnu protuteZи birokratskomcentralizmu, ali i privrednom partikularizmu. Stimulacija imogucnost istinske konkretizacije prema uvjetima u pojedinimrepublikama idu u tim uredbama upravo do krajnjih granicapreko kojih ne Ьismo smjeli prijeci ako ne Ьismo htjeli rиSitljedinstvo nasega privrednog sistema.Jasno је da се na samom terenu prilikom provodenja tihuredaba Ьiti mnogo muka i te8lroca. Те uredbe zahtijevaju formiranjenovih pojmova u svijesti nasih privrednika. Radi sejednostavno о tome da ostatke kapitalistiёkog privrednog miSlj.enja ~amijenimo novim privrednim shvacanjima, novimpr1vrednim mentalitetom, koji odgovara !';adrzaju i karakterunasega privrednog sistema... VaZno је, dakle, dobro shvatiti te uredbe s njihove principi]elnestrane. Isto tako vamo је shvatiti ih i s raёunovodstven~i knjigovodstvene strane. One nam nista ne Ьi pomogleako biSmo ih samo teorijski dobro shvatili, ako bismo razumjeli~amo _nj~ovu ~rincipijelnu vamost, а ne bismo bili sposobшda ih 1 u nasem raёunovodstvu i u knjigovodstvu provedemou Zivot. Pri tome cemo naici i na potrebu da razradunaseg raёunovodstva i knjigovodstva najёvтSce povezemo sasto brzom razradom nase planske metodologije i· planskekontrole.З Socljalizam i ekonomija33

Karakter robno-novcanih odnosa · u FNRJDosljedno planiranje privrede nemoguce је bez neposrednodrиstvenog rada и odlиcиjиcim granama proizvodnje.u kapitalistickom nacinи proizvodnje, koji se temelji nakapitalistickom vlasniStvu sredstava za proizvodnjи, rad djelиjekao posredno drustveni rad, druStveni rad prihvacaiskljиcivo oblik apstraktnog rada ш robni oblik radne snage inajamninи, а kapitalisticki robno-novcani odnosi javljajи sekao oblik stihijskog djelovanja zakona vrijednosti i oplodivanjavrijednosti.Prema tome, и kapitalistickom nacinи proizvodnje kaovladajиcem - ne moze Ьiti govora о istinskom planiranjиprivrede.Za razumijevanje uvjeta i zakona planiranja и FNRJ, kojese nalazi и pтijelaznom periodи od kapitalizma prema socijalizmи,od osnovne је, dakle, vaZпosti da na temeljи analizeodnosa proizvodnje izvr5imo analizu robno-novcanih odnosa иna5oj zemlji, da analiziramo njihov karakter, da иocimo one .promjene и njemи koje sи zakonito povezane s mogucnostimaplaniranja.S obzirom na postojanje dvajи sektora nase privrede -socijalistickog, koji se temelji na drustvenom vlasniStvu sredstavaza proizvodnjи, i privatnog - robno-novcani odnosi иnasoj zemlji nemajи homogen karakter. Naprotiv, drиStveno-ekonomski karakter robno-novcanih odnosa na socijalistickomsektoru nase privrede iz koтijena је тazlicit od druStveno-ekonomskogkar~ktera robno-novcanih odnosa и privatnom sektoru.34Razlika izmedи drustveno-ekonomskog karaktera robno-novcanih odnosa kako se on ocitиje na socijalistickom sektorиnase privrede i karaktera robnonovcanih odnosa kako se onocituje na privatnom sektoru- ne dopиSta mirno иsporednopostojanje i prostu »suradnjи« tih, ро sиstini supтotnih robno-novcanih odnosa. Naprotiv, ona se javlja kao njihova medиsobnasupтotnost i neminovno иvjetuje njihovo medиsobnosukoЫjavanje.Pri tome treba razlikovati sitnи robnи proizvodnjи, zasnovanиna vlastitom radи, od kapitalistickih robno-novcanihodnosa koji sи jos preostali.U podrucjи sitne robne proizvodnje, zasnovane na vlastitomradи - stvarno sukoЬljavanje nije neizbjemo. Ovdje sesиprotnost izmedи socijalistickih i privatnih robno-novcanihodnosa postepeno иklanja i raznim oblicima privrednog povezivanjasitnih robnih proizvodaca sa socijalistickom drzavom(plansko kontrahiranje, vezane cijene, obavezni otkupiро vezanim cijenama itd.) i njihovim dobrovoljnim i postepenim,ali sve sirim i svestranijim zadтuznim иjedinjavanjem usocijalistiCki sektor - najprije u pogledи razmjene i raspodjele,а sada vec istovremeno i и pogledи proizvodnje.Medиtim, sukob izmedи socijalistickih i preostalih kapitalistickihrobno-novcanih odnosa neminovno se zaostтava. OntraZi potpunи likvidacijи drustveno-ekonomske osnovice kapitalistickihrobno-novcanih odnosa.•\Та se likvidacija sprema time sto se uz sistematskи politikuogranicavanja i potiskivanja kapitalistickih elemenata na selupripremajи njezini ekonomski uvjeti - tehnickim, ekonomskimi organizacijskim jacanjem drZavnog socijalistickogsektora u poljoprivredi i zemljoradnickog zadrugarstva. Sdruge strane, ona {е postepeno vec pтovodi time sto se putemzemljoradnickog zadrugarstva vrsi socijalisticki preobrazaj sitnerobne proizvodnje, koja inace sama ро sebl neminovno isvakodnevno rada kapitalisticke odnose.Vrlo znacajnи ulogu и toj borbl imajи тobni fondovi kojimaraspolaze i koje planski raspodjeljиje nasa socijalistickadтzava.Od golemog sи, dalje, znacenja nase financije i nas novac.Dok su и staroj Jиgoslaviji bili oni instrument bиrZoaske eko-35

;11.:;.·,1nomike, sredstvo za bogacenje burzoazije, oni sииz nacionalizacijиbanaka, иz prijelaz financijsko-kreditnog sistema иsocijalisticki sektor, uz siroko kreditiranje zemljoradnickog zadrиgarstva,иz klasnи poreznи politikи na selи, иz planiranjeopticaja novca i uz klasne porezne sankcije gdje i kada kapitalistickielementi narиsavajи plan opticaja - postali jedanod mocnih instrumenata za izgradnjи socijalizma.Dvije ekonomske kategorije - roba i novac - korjenitosи, dakle, mijenjale svoj karakter. Мijenjale sи ga na socijalistickomsektoru nase privrede i и ЪоrЬi socijalistickog sektoras privatnim, kapitalistickim.Medиtim, taj revolиcionarni preobraZaj jos nije zavrsen.On se ofenzivno prosiruje, а zavrsen се Ьiti tek s punom likvidacijom:kapitalistickih ostataka i njihove ekonomske osnoviceи nasoj zemlji, sa zavrsetkom prijelaznog perioda od kapitalizmaи socijalizam, sa zavrsenom izgradnjom socijalizma.U prijelaznom periodи od kapitalizщa и socijalizam svakaozbiljnija dalja likvidacija preostalih :kapitalistickih pozicija,svaki ozbiljniji dalji иspjeh, и prosirenjи i prodиЬljenjи zadrиZnetrgovine i zemljoradnje znaci - novu kolicinи robei svotu novca karakter kojega је Ьiо podvrgnиt revolиcionarnompreobrazajи. S drиge strane, kapitalisticki elementi iostaci - sve do svoje pune likvidacije - иporno i grcevito,sve ostrije nastoje socijalistickom sektoru ponovo otimati novaci rоЬи, ponovo ih иvlaciti и sferu kapitalistickih robno-novcanihodnosa, vratiti im stari karakter.U stvari, borba :kapitalistickih elemenata za novac i rоЬи,za restaиracijи i prosirenje kapitalistickih robnonovcanih odnosa- predstavlja svakodnevno ekonomsko radanje kontrarevolucije,kоји narodna vlast, njezina ekonomska politikai njezini planovi morajи svakodnevno lomiti i suzavati јојosnovicu.Robni, odnosno vrijednosni obli'k, koji sadrzi istи иpotrebnиvrijednost odnosno kolicinи opredmecenog rada - moze u tojsvakodnevnoj borЬi izmedu revolucije i kontrarevolucije viSeputa mijenjati svoj karakter, mijenjajuci svog gospodara.Odakle ta pojava?36Odakle razlicit i suprotan karakter robno-novcanih odnosana socijalistickom i robno-novcanih odnosa na privatnom sektoru?Konacno, za8to postoje robno-novcani odnosi i na socijalistickomsektoru? ,Da bi se moglo dgovoriti na ta pitanja, treba se sjetitiosnovnih marksistickih postavki о unutrasnjim suprotnostimarobe, о roЬi, о vrijednosti i novcu kao historijskim druStveno-ekonomskim kategorijama, о uvjetima i dubini raznih preobraZajatih kategorija.Roba, odnosno robni oblik: upotrebnih predmeta, prije svegaје historijska drustveno-ekonom8ka kategorija. Njezina ро-:java i njezino postojanje, odnosno preobraZaji nisu nezavisniod konkretnih ekonomskih i dгuStvenih formacija, kao sto su,recimo, nezavisni osnovni zakoni i prosti momenti procesarada. U prvoЬitnoj zajednici, na primjer, koja jos ne vrsirazmjenu s drugim zajednicama, roba ne postoji. Roba se pocinjepojavljivati 'tek kada prvoЬitne zajednice pocinju medusobnorazmjenjivati viskove proizvoda.Iz toga proizlazi da је najopcenitija osobina robe cinjenicada se roba pojavljиje kao upotrebna vrijednost, namijenjenarazmjeni u uvjetima dru8tvene podjele rada i viskova proizvoda.S obzirom na ~ svoju najopcenitiju osobinu, robni oblikpostoji u raznim ekonomskim i druStvenim formacijama. Medutim,to ne znaci da njegov postanak, njegovo postojanje ipreobrazaji nisu historijski odredeni, da nisu vezani za odredeneekonomske i drиStvene formacije.Na odredenom stupnju razvitka materijalnih proizvodnihsnaga robe nastupaju kao proizvodi privatnih radova koji sevrse nezavisno jedni od drugih. Tek kao cjelina sacinjavaju tiprivatni, medusobno nezavisni radovi cjelokupni drustvenirad. Drustveni karakter medusobno nezavisnih privatnih proizvodacaocituje se u okviru razmjene. s ucvrscenjem robneproizvodnje ucvrscuje se i proturjeenost izmeau privatnog idrиStvenog rada.Нistorijska pojava robe vezana је, prema tome, za pocetkei razvitak odnosa proizvodnje koji uvjetuju posredno druStvenirdd. Pojava i razvitak robne proizvodnje vezani su za suprot-37

1/;-l-1'inost izmedu upotrebne vrijedosti i vrijednosti, za suprotnostizmedu konkretnog i apstraktnog rada, dakle za imtagonistiёkodvojaki karakter robe iza kojeg se skriva dvojakikarakter rada, kao izraz proturjeёnosti izmedu privatnog idruStvenog rada. Razvitak unutrasnjih suprotnosti robe nagovijestenје VeC U sluёajnim aktima razmjene, vec U jednostavnom,pojedinaёnom ili sluёajnom obliku vrijednosti, gdje surelativni oblik vrijednosti i ekvivalentni oblik »momenti kojiidu jedan s drugim, uvjetuju jedan drugog, nerazdvojni su, alisu u isto vrijeme i suprotne krajnosti koje se uzajamnoiskljuёuju, tj. oni su polovi istog izraza vrijednosti .. .« 1 •»Prema tome, ista roba ne moze se и istom izrazи vrijednostijaviti istovremeno и оЬа oЫika. Naprotiv, ovi se polarno iskljucuju.«2Za historijski razvitak robnog oblika karakteristicno је izakonito da se u istom stupnju u kome se razvija sam oblikvrijednosti razvija i suprotnost izmedu relativnog oblika vrijednostii ekvivalentnog oblika, dakle suprotnost izmedjuupotrebne vrijednosti i vrijednosti, izmedu konkretnog i apstraktnograda.U jednostavnom obliku vrijednosti koji odgovara slucajnojrazmjeni, tj. prvim pocecima robne proizvodnje, prirodni oblikrobe postao је vec oblikom vrijednosti, ali se izrazi vrijednostimedusobno jos razlikuju isto toliko koliko upotrebne vrijednostiroba ciji se prirodni oblik javio kao oblik vrijednosti.Razmjena је, naime, potpuno prirodna i pojedinaёna,jedinstvenost raznih akata razmjene jos se nicim ne ocituje- ni u relativnom obliku vrijednosti ni u ekvivalentnom.>>Ј ednostavni ili pojedinaeni relativni oЬlik vrijednosti nekerobe ёini neku drugu robu pojedinaёnim ekvivalentom.« 3U potpunom ili razvijenom obliku vrijednosti, koji nastupakad se odredeni proizvod ne razmjenjuje viSe sluёajno i izuzetno,nego ро navici i za razne druge robe, vec se »vrijednostneke robe razlikиje potpиnije od njezine vlastite иpotrebnevrijednosti«. Medutim, jos ne postoji opci ekvivalent kojimsve vrste robe na jedan opci nacin mogu izraziti svoju rela-381 !Маrх, Кa.pital, I. tom, Zagreb, !Кultura 1947, str.14.z IЬidem, str. 15.3 IЬidem, str. 33._ tivnu vrijednost. U razvijenom obliku vrijednosti »moze uvijeksamo ро jedna vrsta тоЬе potpиno da тazvije svojи т~lativnuvтijednost, ili oria sama ima тazvijen тelativni oblik vrijednostisamo zbog toga sto se i ukoliko se sve dтиgе robe nalaze premanjoj u ekvivalentnom obliku«.' . -Medutim, opCi oЬlik vrijednosti тazvija,. s jedne strane; zasve vrste robe opCi dтиStveni тelativni oЬlik vтijednostv tinle-Sto sve robe, izuzimajuci opci ekvivalent, iskljuёuje iz ekvivaIentnog oblika, а, s druge strane, on opci ekvivalent iskljuёujeiz opceg relativnog oblika vrijednosti roba.Sada, u opcem obliku vrijednosti, proizvodi rada vec sustvarno pokazani »kao jednostavne smjese bezrazliёnoga ljud-_skog rada«.s »Zbog toga tek ovaj oblik stvarno i dovodi robeu uzajamni odnos kao vrijednosti, odnosno ёini da se medusobnopokazuju kao prometne vrijednosti«. 6 Razlika i supтotnostizmeaи ироtтеЬnе vтijednosti i vтijednosti vec se jasnoiskristaliziтala.Opci oblik vrijednosti prelazi u novёani oblik. Kada seiskljuёenje opceg ekvivalenta iz opceg relativnog oblika vrijednosti»konaёno ogтanici na neku speci.ficnи, posebnu vrsturobe, doblva jedinstveni relativni oblik vrijednosti robnog svijetaobjektivnи cvrstocи i орси vaznost и dтиStvи«. 1 Specifiёnaroba S Cijim »prirodnim dЬlikom« је srastao »Oblik Opceg ekyivalenta«- »postaje ... novcanom тоЬот, tj. funkcionir~ kaonovac«. 8Pretvaranjem novca u kapital, eksproprijacijom sitnog robnogproizvodaёa, funkcioniranjem radne snage kao robe idjelovanjem zakona vrijednosti kao zakona oplodivanja vrijednosti,dakle s razvitkom kapitalistiёkog naёina proizvodnje- proturjeёnost izmedu privatnog i drustvenog rada razvijase u proturjeёnost izmedu drustvene proizvodnje i privatnog ·prisvajanja. Sve se viSe oёituje proturjeёnost izmedu drustveneorganizacije u pojedinaёnoj tVornici i drиStvene anar;..blje u cjelokupnoj proizvodnji. Suprotnost izmedu upotrebne4 IЬidem, str. 33.s IЬidem, str. 32.е ihidem, str. 31.1 IЬidem, str. 34.s IЬidem, str. 35.39

vrijednosti i vrijednosti, izmedu konkretnog i apstraktnograda ogleda se sada u suprotnosti izmeau procesa rada i procesaoplodivanja vrijednosti. Antagonisticki karakter kapitalistickognacina proizvodnje periodieno kпlmjnjra u sukobuizmedu nacina proizvodnje i oblika razmjene koji se javlja ukrizama blperprodukcije i besposlice. Materijalne proizvodnesnage dolaze vec u sukob s kapitalistickim nacinom proizvodnjeu cijem su se okviru razvijale i traze revolucionaтnu likvidacijuproturjecnosti izmedu druВtvene proizvodnje i privatnog,kapitalistickog prisvajanja.Prema svima, prije spomenutim marksistickim postavkama- robni, odnosno vrijednosni oЪlvk i promet robe · sadrze,dakle, od samog pocetka svoga razvitka klice suprotnosti ikriza koje su karakteristiene za kapitalisticki naCin proizvodnje.· Marx naziva robni oЪlik »najostrVjim i najnerazvijenijimoЪlikom Ъurzoaske proizvodnje«.Cim stvari stoje tako - odakle onda robno-novcani odnosiu FNRJ, zemlji koja izgraduje socijalizam?Zasto djeluje zakon vrijednosti?Prvo, u prijelaznom periodu ne postoji samo socijalistickaimovina, nego postoji i privatno vlasni§tvo oruda za rad ipredmeta rada, postoje privatni vlasnici sredstava za proizvodnju,postoje privatni proizvodaci. Ро svojoj drustveno-ekonomskojprirodi - kao ostatak kapitalizma, odnosno jednostavnerobne proizvodnje - privatni proizvodaci nezavisni suu istom stupnju u kome ostaju privatni. Apstrablrajuci plansko-regulativnemjere socijalisticke drzave, njihova se drustvenapovezanost ocituje tek u razmjeni.Privredni plan na5e socijalisticke drzave ogтanicava stihijskodjelovanje te cinjenice. On nastoji ne samo dirigiratirazmjenom i posredno drustvenom proizvodnjom medusobnonezavisnih privatnih proizvodaca, nego јој dati, odnosno nametnuti,odredene planske direktivne zadatke i globalneokvire. То se provodi ne samo jednostavnim ekonomskim putemplanirane, a1i dobrovoljne razmjene izmedu socijalistickog i privatnogsektora - pri cemu se plan oslanja, prije svega, nadominantni, u odnosu na privatni sektor, monopolisticki polozajsocijalistickog sektora privrede (kontrablranje, vezanecijene itd.), nego i administrativnim nacinom - pri cemu se40plan oslanja, prije svega, na socijalisticku drzavnu vlast (obaveznasjetva i obrada zemlje, obavezni tov, zaЪrana privatnetrgovine poljoprivrednim artiklima, monopol otkupa, obavezniotkupi bez vezanih cijena itd.).U podrucju l?itne robne proizvodnje planiranje takve vrsteu svojim globalnim okvirima uspijeva viSe ili manje bezЬolno,s viSe ili manje poremecaja. Ono se provodi to potpunije stoga viSe prate i pomafu razliciti oblici zemljoradnickog zadrugarstva.Kapitalisticki elementi i ostaci, medutim, ро svojoj drustveno-ekonomskojprirodi neprekidno i neminovno naru8avajuplanske okvire, cime, sve do svoje pune likvidacije, izazivajunove ... represivne mjere socijalisticke drzave koja nastojiprovesti postavljene planske zadatke.Ni u jednom ni u drugom slucaju korijeni stiblje nisulikvidirani jer jos postoji privatno vlasniStvo sredstava zaproizvodnju. Ekonomskom akcijom i monopolistickim polozajemsocijalistickog privredno~ sektora, silom socijalisticke drzavnevlasti - stiblja privatnog sektora ogranicena је, planјој је nametnuo svoje globalne okvire, sto Ьi bilo iskljucenou burzoaskom poretku, a1i ona nije iskorijenjena. Naprotiv,ona elementarno nastoji naruВiti planske okvire, а to neprekidnouvjetuje poremecaje u provodenju plana.Prema svemu - и pтijelaznom periodu - robno-novcaniodnosi i zakon V?"ijednosti postoje vec zbog postojanja privatnogsektoтa. Ako proistjecu iz samoga privatnog sektora,oCituju neizbjezno sve tendencije, zakonite za kapitalisticku,odnosno za sitnu robnu proizvodnju.Medutim, ostaci privatnog vlasniStva na sredstva za proizvodnjunisu jedini uzrok za postojanje robno-novcanih odnosau FNRJ. Oni su iskljuciv uzrok samo za antagonisticko dvojakikarakter rada i robe u podrucju privatnog sektora, zamogucnost pretvaranja novca u kapital, za ostatke eksploatacijecovjeka covjekom, dok objektivni uvjeti za drustveno-ekonomsko djelovanje najopcenitije osoЬine robe postoje ucijelom privrednom sistemu FNRJ, takoder na njegovu socijalistickomsektoru.Zasto?41

i 1·1,j.,.ј.!:,,'ii'i:flј··11!1.,!i·Istakli smo vec da se najopcenitija osobma robe sastoji utome sto se u uvjetima dru5tvene podjele rada i viSkova proizvodaroba pojavljuje kao upotrebni predmet namijenjenrazmjeni.Prije smo istakli da roba u historijskim ekonomskim i dru-1 stveniin formacijama u kojima se pojavila i razvijala robnaproizvodnja - nastupa istodobno kao jedШstvo svojih u.D.utrasnjihsuprotnosti, koje se polarno iskljucuju, kao· тnterijalniizraz proturjecnosti izmedu privatnog i druStvenog rada .Тime smo naglasili da је u postanku i razvitku robne proizvodnjesama egzistencija robe neтazdvojno vezana za njezmantagonisticki dvojaki kaтakteт, za dvojakv kaтakteт таdа, zapтotитjeenost izmedи privatnog i dтustvenog таdа, kasnijedтиStvene pтoizvodnje i pтivatnog pтisvajanja, za posтednodтиStveni таd, za stihijи, za dтиstvenи anaтhijи cjelokиpnepтoizvodnje.Socijalisticka тevolиcija, prijelaz osnovnih sredstava za proizvodnjuiz privatnog vlasniStva u drustveno - иkida pтotитjecnostizmeaи d'l'ustvene pтoizvodnje i privatnog pтisvajanja,pтotитjeenost izmeaи dтustvene oтganieacije pтoizvodnjeи tvoтnici i dтuStvene anaтhije и cjelokиpnoj pтoizvodnji.Prema tome, - ona istovremeno ukida supтotnost izmeaиkonkтetnog i apstтciktnog таdа, а time i иnиtтаsnји sиpтotnostтobnfg oЬlika - supтotnost izmedи ироtтеЬnе vтijednosti ivтijednosti.Socijalisticka тevolиcija иkida, dakle, иртаvо one ртоtитјес-. nosti i supтotnosti koje su и postankи i тazvitkи тоЪnе pтoizvodnjeneтazdvojno povezane s najopcenitijom osoЬinomтоЬе - Cinjenicom da је ona иpotтebni pтoizvod namijenjenтazmjeni - а koje su тоtот stihijskog, od ljиdske volje nezavisnoghistoтijskog kтetanja тоЬе.Medutim, socijalisticki odnosi pтoizvodnje, koji odgovarajurazvitkи proizvodnih snaga и prijelaznom periodu i u stadijиsocijalizma - jos ne znace da ne postoji i razlicitost oblikasocijalistickog vlasniStva niti da sи na drzavnom sektoru privredeukШиti Шdividualni privredni karakter i privrednasamostalnost drZavnih socijalistickih poduzeca koja upravljajиopcenarodnom imovmom. Naprotiv, socijalisticki odnosi proiz-42vodnje traZe razlicitost oblika socijalistickog vlasniStva, Шdividиalniprivredni karakter i privrednu samostalnost socijalistickihpoduzeca. Тај svoj objektivni zahtjev povezuju s istotako objektivnim, za stadij socijalizma karakteristicnim zahtjevomza dтиStvenom podjelom таdа na danom st1.1.pnjи тazvitkamaterijalp,ih pтoizvodnih snaga.Prema tome, i na socijalistickom sektoти nase privтedepostoje objektivni uvjeti koji zahtijevajи da proizvodi pтihvatenajopcenitijи osoЬinи тоЬе: da se na temeljи dтиStvene podjeleтаdа таzтјеnјији .Konkretno govoreci: u okviru samoga socijalistickog sektoraimamo dva oblika socijalisticke imovme- drzavnи imo-:vmи i zadrШnu imovinu s odgovarajиeom druStvenom podjelomrada; postojanje dvajи cЉlika socijalisti.cke imovme sodgovarajиcom dru5tvenom podjelom rada kao i sam zadruZnioblik vlasniStva (druStvena, dodu5e, ali ne opcenaтodna imovina,nego samo zadrиZno-druStvena) иvjetuje razmjenu i postojanjerobno-novcanih odnosa, tj. djelovanje zakon~ vrijednosti;dalje, unutar dтzavne imovme kao орсе narodne (zarazlikи od zadrиZnog v1asnistva) postoje na temelju odredenedrustvene podjele rada privredna poduzeca kao ·samostalneprivredne jedinice s vlastitim privrednim racunom; ta cmjenicatakoder иvјеtије razmjenи i postojanje robno-novcanihodnosa, tj. djelovanje zakona vrijednosti.U cemu se sastoji Ьitna, revolиcionarna razlika izmetlиrobno-novcanih odnosa na socijalistickom sektoru privrede irobno-novcanih odnosa na privatnom sektoru privrede?Na to smo pitanje и suВtini vec odgovorili. Prelazimo, dakle,na stanovitu detaljnijи razradи.Apstrahirajuci plan i druge mjere socijalistiёke ·dr~ve(sve sи te mjere и l::>iti uvjetovane postojanjem socijalistickogsektora) na privatnom sektorи nase privrede, jedino roba materijalnoizrazava drustvenи povezanost privatnih proizvodaca,odnosno kapitalistickih vlasnika sredstava za proizvodnju.U socijalistickom procesu proizvodnje, kakav је na drzavnomsektoru, ne nastupajи vise medusobno nezavisni privatniproizvodaci odnosno kapitalisticki vlasnici sredstava za proizvodnju,nego nastиpa iskljuCivo radni narod, koji radi u drustvenojproizvodnji nep·osredno za dшstvo, tj. za sebe, а ne za43

1Г.,, !1,;1'.f,,';'1.....l: ,,!: \'·!.i...'i!:i:privatnog proizvodaca. Posrednu druStvenu povezanost proiz- · ·vodaca nadomjestila је neposтedna druStvena povezanost kojase temelji na socijalistickoj imovini i njezinom planskomupravljanju.Rad је prestao Ьiti privatni i posredno druStveni rad: konkretani apstraktan rad dva su sada neantagonisticka oblikaneposredno druStvenog rada; konkтetan rad, rad u svojemkonkтetnom, koтisnom obliku, vec se u samom pтocesu pтoizvodnjeocituje kao neposтedno dтustveni таd. Upotrebna vri- .jednost prestala је Ьiti samo podredeni prirodni nosilac prometnevrijednosti. Ona је postala neposredni cilj socijalistickihprivrednih planova. Socijalisticka roba ima svoju upotrebnuvrijednost i prometnu vrijednost; medutim one nisu vise umedusobnom konfliktu.Као sto smo rekli, socijalistickim odnosima proizvodnjeodgovara privredna samostalnost i materijalna zainteresiranostdrzavnih socijalistickih poduzeca. Ona se ogleda u privrednomracunu. Medutim, takva privredna samostalnost odnosnoindividualni karakter drzavnih socijalistickih poduzeca nisunimalo identicni s privatnim karakterom i medusobnom nezavisnoscuproizvodaca jer sredstva za proizvodnju nisu viseprivatno vlasniStvo nego su socijalisticka imovina na cijoj јеosnovici direktivni privredni plan likvidirao privatni karakteri medusobnu nezavisnost poduzeca.Dok su u kapitalistickom sistemu privatno vlasniStvo nadsredstvima za proizvodnju i privredna samostalnost poduzeca,koja је bila sastavni dio privatnog vlasniStva ----'- predstavljalisadтzaj, na socijalistickom sektoru nase privrede sadrzaj predstavljasocijalisticka imovina, а privredna samostalnost jedinicapredstavlja socijalistickim odnosima proizvodnje odgovarajucioЪlik iJ metodu planskog upravljanja tom imovinom.Privredni racun nastupa, dakle, kao sasvim nova, iskljucivosocijalisticka ekonomska kategorija.Neposredno drustvenim radom koji u njegovom korisnom,konkretnom obliku privredni plan unapтijed raspodjeljuje izmedugrana proizvodnje i likvidacijom svoje unutrasnje suprotnosti,тоЬа na dтzavnom sektoтu nase pтivтede guЪi upтavoonaj svoj dтustveni sadтzaj koji је Cini embтijem i uvjetomkapitalistickog тazvitka тоЪnе pтoizvodnje.44Izgublvsi taj. svoj sadrzaj, roba sama prestaje Ьiti sadr.Zaj,tj. »Sama sebl namjena« drиstvenog privrednog zblvanja. Izprije apstraktnog sadтzaja u razmjeni izmedu privatnih vlasnika,iz mateтijaliziтane stibljnosti u drиStvenoj proizvodnjii raspodjeli, roba se na socijalistickom sektorи na5e privredepretvorila и oЪlik planske тaspodjele unaprijed planiranihиpotrebnih vrijednosti. Ujedno se razmjena iz cilja privrednogzЬivanja pretvorila na socijalistickom sektoru nase privrede usтedstvoplanske тaspodjele.Potpиno је, dakle, pogresno taj revolucionarni preobraZajи samom karakterи robe иsporedivati s desocijalistickim blstorijskimpreobrazajima robnog, odnosno vrijednosnog oblika. ·Ne radi se ovdje о »roЬi u preobra.Zenom oblikи odnosno vidu«,nego је sam robni oЬlik иpotrebnih premeta Ьiо podvrgnиt .,·evolucionaтnom ртеоЬтаzаји svoga karaktera, tj. svojeg drnstvenogsadrzaja. On је iz svoga karaktera, tj. svojeg dтustvenogsadrzaja izgиblo иpravo ono zbog cega Marx naziva robunajopcenitijim oЬlikom bиrzoaske proizvodnje.Predmet prethodnog razmatranja revolucionarnog preobrazajau karakterи rada i robe Ьiо је drzavni socijalisticki sektor,gdje је imovina opcenarodna, а osnovni i obrtni fondovi, direktorskifond i fond ucesca и doblti, s kojima raspola.zu drzavnaprivredna poduzeca - manifestacija su njihove privrednesamostalnosti i materijalne zainteresiranosti dosljedno socijalistickogtipa.Prelazimo na razmatranje karaktera rada i robe u podrucjuzadrиZne imovine.Radi иspjesneanalize treba se odmah ograditi od onih jospreostalih pojava imovinskog udrиZivanja koje se, kako Ьi sesakrile pred nasim drzavnim zakonima, predstavljaju kao»zadrиZna imovina«, а u stvari to nisи, nego se uz malo duЬljuanalizи razotkrivajи kao u sиstini kapitalisticke.U kategoriju tih pseиdozadrиga treba ubrojiti prije svegaone »zadrиge« koje upotreЬljavaju tudи radnu snagи, uposljavajиradnike neиclanjene u zadrиgu, koji nemaju prava zadrugara.Nije tesko konstatirati da ovdje radna snaga u Ьitifunkcionira kao roba. Radnik ne doЬiva kao рlаси ekvivalentumanjen za socijalistickи akumиlaciju, vec proizvodi viSak45

' гi'l~ ! t•;',proizlazi iz obavljanja tih usluga ostaje zadтuzna- onda bardio viSka rada ni u kom slucaju nije pretvoren u viSak vrijednostivec predstavlja zadruZnu, tj. druStvenu akumulaciju.· Takvi primjeri postoje u postepenoj socijalistickoj rekonstrukcijipoljoprivrede putem zemljoradnickog zadrugarstva,kada zadrugari jos nisu unijeli u zadrШnu imovinu svoju zemlju,gdje se, dakle, ne radi о radnoj zadruzi ~istog socija.listi~kogtipa, nego о zemljoradnickoj koja, medutim, vec pos]edu]ezadruZna oruda za proizvodnju. Onda se u procesu proizvodnje,koji је obavljen zadruZnim orudima za proizv~dnju~ n~temelju spomenutih pretpostavki, neposredno ne proiZVodi Vlsakvrijednosti. Onaj dio viSka rada koji је stvarno иSао uzadruZnu akumulaciju iz toga dijela procesa proizvodnje nepredstavlja viSe i ne moze predstavljati visak vrijednosti, bezobzira na cinjenicu da se finalni proizvod, s oЬzirom na privatnovlasniStvo zemlje, prisvaja jos privatno i da- opcenitouzevsi - moze Ьiti predmet spekulacije, stihijskog kretanjacijena itd.Ako su sva sredstva za proizvodnju u8la u zadrU.Zno vlasniStvo,mozemo govoriti о zavrsenom zadrU.Znom preobraZajudoticnog procesa proizvodnje. Prema· tome, za sve dijeloveprocesa proizvodnje vrijedi sada ono sto smo prije istakli zaonaj dio procesa koji је izvrsen zadruZnim sredstvima za radna osnovi spomenutih postavki.Razmotrimo - na temelju takvog zadrиZnog vlasniStva- karakter rada. Rad nije viSe privatni rad. Postoji, prvo,opcedru8tvena funkcija rada, jer su proizvodi namijenjeni razmjeni,а, drugo, dru8tvena organizacija rada, analogna dru8tvenojorganizaciji rada u pojedinacnoj tvornici. Radna snaga nenastupa kao roba; zadrugari doЬivaju za svoj rad ekvivalentumanjen za zadrШnu akumulaciju. Prisvajanje nije ni privatno,kao u sitnoj robnoj proizvodnji, ni kapitalisticko, kaou kapitalistickom nacinu proizvodnje. Prisvajanje је postalodru8tveno, dodu8e jos ne u smislu dr.zavne kao opcenaтodneimovine, vec је ono neposredno zadruZno. Prema tome, nemoze se razviti proturjeenost izmedu dru8tvenog rada i kapitalistickogprisvajanja. Шezla је takoder proturjecnost izmeduprivatnog i druStvenog rada posto su Ьivsi sitni robni48proizvodaci ujedinjeni u zadrugu. Medutim, jos postoji izvjesnaproturjecnost izmedu drustvenog rada i zadruznogprisvajanja; postoje jos izvjesni elementi posredno drustvenograda. Ako se, pak, zadrиZna proizvodnja i razmjena provodena temelju i u okviru privrednog plana socijalisticke drzaveаza to postoje svi uvjeti ekonomske, politicke i klasne prirode(dominantan polozaj drzavnog sektora privrede, drzava је socijalisticka,zadrugari su dio radnog naroda, u zadrumom procesuproizvodnje ne javlja se eksploatacija) - ta se proturjecnostne moze pretvoriti u antagonizam izmedu upotrebnevrijednosti i vrijednosti, vec, naprotiv, u sukoЬljavanju dosljednosocijalistickih i privatnih robno-novcanih odnosa potpo•ma.ze dosljedno socijalisticke.u podrucju zadruzne proizvodnje ucinjen је, dakle, likvidacijomproturjeenosti izmedu privatnog i dru8tvenog radakvalitativan skok iz desocijalistickih odnosa proizvodnje u sasvimnove odnose. Ti novi odnosi vec su socijalisticki upravozbog toga sto na temelju zadrU.Zne imovine sredstava za proizvodnjune postoje vise spomenute suprotnosti. Medutim, onisu najprimitivniji oblik socijalistickih odnosa, oblik koji izricitoodgovara ujedinjavanju dojucerasnjih sitnorobnih proiz~vodaca u socijalisticki sektor privrede.U cjelini uzevsi, za robni oblik u podrucju zadrШne proizvodnjei razmjene vazi u sustini isto sto smo rekli za robnioblik u podrucju drzavne socijalisticke proizvodnje i razmjene,s tom razlikom da kod zadruga jos postoje izvjesni elementiproturjecnosti izmedu karaktera rada i prisvajanja, ali onizbog орее socijalisticke osnovice ne prihvacaju viSe antagonistickikarakter.Iz svega sto smo do sada konstatirali о revolucionarnompreobrazaju karaktera rada i roba proizlazi ·da је na socijalistickomsektoru nase privrede i u borЬi socijalistickog s privatnim,kapitalistickim - Ьiо podvrgnut revolucionarnom preobraZajusvoga sadrzaja i svoga djelovanja takoёler zakon vтijednosti.Socijalisticki odnosi proizvodnje svakako traze postojanje. i aktivnu ulogu zakona vrijednosti cim postoji тazmjena natemelju privredne samostalnosti socijalistickih poduzeca, odnosnona temelju zadrU.Zne imovine socijalistickog tipa. Ме-4 Socijalizam i ekonomija49

dиtim, iza socijalisticke . razmjene roba, kao metode i sred~stva planske raspodjele, skriva se dalja, dиЬlја cinjenica: so- ·cijalisticki naCin proizvodnje, koji se zasniva na odgovarajиcemstиpnjи razvitka materijalnih proizvodnih snaga, i иvodi novu,kapitalizmи dijametralno sиprotnи drustveno-ekonomskи kategorijи- naime, raspodjelи prema radи - ipak jos ne dozvoljavanaturalni obracun drиstvenog rada и odgovarajиcim jedinicamaradnog vremena.Zasto?Neposredno drиStveni rad, kakav se javlja и prijelaznomperiodи od kapitalizma и socijalizam i и cijelom stadijи socijalizmajos nije istoтodan rad. Postoji drиStveno-ekonomskarazlika izmedи rada zadrugara, kome se isplacиje ekvivalentdjelomicno и naturalnom obliku i koji radi na temeljи zadrиZnogvlasniStva sredstava za proizvodnjи, i rada radnika и drzavnimsocijalistickim poduzecima. Dalje, postoji jos иvijek drustveno-ekonomskarazlika izmedи nekvalificiranog i kvalificiranograda, izmedи fizickog i intelektualnog rada. Prematome, и socijalistickim odnosima proizvodnje jos nije mogиcadosljedna evidencija drustvenog rada na temeljи njegovih natиralnihpokazatelja. То ne znaci da иvjeti naturalne evidencijedruStvenog rada nisи napredovali и poredenjи s иvjetimaи kapitalistickom sistemи. То takoder ne znaci da socijali- ·sticka planska privreda nije dиZna neprestano иsavrsavatisredstva i metode neposredne, naturalne evidencije и svakompogledи, ра i и pogledи drиStvenog rada. Medиtim, dosljednaevidencija drиStvenog rada i njegovo nagradivanje moguci sии socijalistickim odnosima proizvodnje jedino ироtтеЪот vтijednosnogоЪтасиnа dтustvenog таdа и njegovom novcanoтoЪliku. Vrijednosni obracun drustvenog rada и novcanom oblikuslиZi istovremeno i kao nepogresiva kontrola rezultata,napretka i иsavrsavanja neposredne naturalne evidencije.Treba se, dakle, и vezi s proЬlemom evidencije drustvenograda cиvati krajnosti.Smijesno, apsurdno Ьi Ьilo, na primjer, misliti da се gotovoЬiti moguce novcanи рlаси zamijeniti jednostavnom »kvitancijom«za иtroseno radno vrijeme.Bilo Ьi, dalje, potpuno pogresno pretpostavljati da cemo se,s obzirom na napredak naturalne evidencije i иpotrebe natиral--

Socijalistiёki princip raspodjele prema radu temelji se naisplati ekvivalenta umanjenog za drustvenu akumulaciju, tj.za fond, odnosno za sredstva proSirene reprodukcije. Eksploatacijaёovjeka ёovjekom na socijalistiёkom sektoru nase privredeviSe ne postoji. ·Тim konstatacijama jos nismo iscrpli sve strane revolucionarnopreobrazenog djelovanja zakona vrijednosti. Buduci daје zakon vrijednosti na socijalistiёkom sektoru nase privredeЬiо podvrgnut revolucionarnom preobraZaju svoga drustvenogsadrzaja, on ujedno sluZi kao mocno sredstVo socijalistiёkeizgradnje u ЪоrЪi izmedu socijalistiёkog i privatnog, kapitalistiёkogsektora, u borЬi koja je.karakteristiёna za prijelazniperiod. Upravo revolucionarni preobraZaj druStvenog sadrZajai djelovanja zakona vrijednosti, preobraZaj ·kojim se nasaplanska privreda svjesno sluZi, obja5njava zasto se nasi privredniplanovi mogu u prijelaznom periodu, bar u svojim globalnimokvirima, viSe ili manje uspjesno provoditi takoder uodnosu na privatni sektor. Vrijednosni zakon koji је nekadadjelovao iskljuёivo u pravcu razvitka kapitalistiёkih odnosamoze i mora sada pomagati i njihovu likvidaciju.Kad analiziramo ekonomske kategorije, robu i vrijednostu vezi sa zakonitostima socijalistiёkog sektora na5e privrede,treba da neprekidno imamo pred oёima dvije ёinjenice. S jednestrane, postojanje i aktivnu ulogu robno-novёanih odnosa i, sdruge strane, revolucionarnu promjenu njihova karaktera, likvidacijuonog njihovog antagonistiёkog sadrzaja koji ih ёiniembrijem kapitalistiёkog razvitka.Ne vidjeti revolucionarnu promjenu robno-riovёanih odnosa- recimo, zbog potrebe forsiranja socijalistiёke rentabllnostipoduzeca, zbog potrebe materijalne zainteresiranosti poduzeeai radnika, zbog potrebe najstriktnijeg privrednog raёuna, itd.,itd., dakle, zbog potreba koje izvan svake sumnje postoje kaokategoriёne - znaёilo Ьi krajnju vulgarizaciju politiёke ekonomije,bezidejni suhi prakticizam i, zapravo, negaciju druStveno-ekonomskogsadrZaja same revolucije.S druge strane, zЬog revolucionarne promjene u karakterutih ekonomskih kategorija - poricati njihovo postojanje iaktivnu ulogu u socijalistiёkim odnosima proizvodnje, odricatiih se, znaёilo Ьi malograaanski prelaziti preko realnosti, preko52. t. 1socijalistiёkihodnosa proizvodnje i glupo pretpostavljati da usocijalistiёkim odnosima proizvodnje vec postoji ono sto се Ьititek u komunizmu. U borbl za plan znaёilo Ьi to - negiratiupravo ono sto је preduvjet za povecanje produktivnosti rada,za razvijanje proizvodnih snaga dru5tva, za ostvarenje planai izgradnj u socij alizma.Revolucionarnim promjenama u drustvenom sadrZaju robei vrijednosti opredijeljena је i uloga novca u prijelaznom periodu,odnosno u stadiju socijalizma.U nasem privrednom sistemu novac је ostao prometno sredstvo.Meautim, na socijalistiёkom sektoru privrede on nijesredstvo stihijskog vec planom predvidenog prometa. Na so...:cijalistiёkom sektoru nase privrede i u podruёju njegovih odnosas privatnim sektorom, stihijsko kretanje cijena zamijenjenoје planiranjem cijena. Planiranje cijena odrazava ujednovisi stupanj drustvenog karaktera rada. Ono omogucaya daplaniranim stopama poreza na promet proizvoda postizavamoplansko odstupanje cijena od vrijednosti kod pojedinih proizvodai da time novostvorenu vrijednost iz jedne grane, odnosnopodruёja proizvodnje ostvarujemo putem cjelokupnogprocesa cirkulacije u drugoj grani, odnosno podrucju proizvodnje.Novac је, dalje, ostao sredstvo placanja. Meautiin, kao plateznosredstvo planske privrede on ne moze Ьiti predmet suprothostiizmedu sebe i robe, suprotnosti koja dolazi do vrhuncau kapitalistiёkim krizama. Као sredstvo placanja on јеmocno sredstvo planske kontrole nad ispunjavanjem planskihzadataka u procesu proizvodnje i nad njihovim ostvarenjem uprocesu razmjene.Konaёno, na socijalistiёkom sektoru nase privrede- novacse principijelno ne moze pretvarati u kapital, u ёemu se spunom jasnoscu ogleda cinjenica da је socijalistiёka izgradnjanase zemlje u preteznom dijelu nasega drustveno-ekonomskogzЬivanja likvidirala vec eksploataciju ёovjeka ёovjekom.I u pogledu novca treba uzeti u obzir dvije strane. Trebavidjeti aktivnu ulogu novcanih odnosa i kategoriёnu nиZnostnjezine najdosljednije upotrebe u prijelaznom periodu i u sta-53

t:1,11li1'::1i!i:1' ,,!:dijи socijalizma, а treba vidjeti takoёler revolиcionarnи pro- ·. mjenи karaktera novca.Ne vidjeti revolиcionarnи promjenи karaktera novca i potrebиza novim socijalistickim metodama i organizacijskimoblicima financijskog poslovanja znacilo Ьi izjednacavati socijalistickisektor na5e privrede s kapitalistickim, odnosno drzavno-kapitalistickimodnosima i voditi financijskи politikukoja Ьi rиSila nove, revolиcionarno nastale socijalisticke odnoseproizvodnje i oblike razmjene, koja Ьi pomagala kapitalistickeelemente i sprecavala izgradnjи socijalizma.No, vidjeti, s druge strane, aktivnи ulogu novcallih odnosai kategorienи роtrе'Ьи njezine svestrane иpotrebe и nasoj borblza plan i izgradnjи socijalizma znacilo Ьi otici pиtem uravnilovkei rasipanja, odreci se najefikasnije evidencije i kontroleprodukcije, cirkulacije, narodnog dohotka itd., jednostavno -odreci se provoёlenja plana i izgradnje socijalizma .U karakteru robno-novcanih odnosa FNRJ i и njihovи usporeёlivanjиs prvim pocecima robne proizvodnje ogledajи seslijedece орсе zakonitosti dijalektickog razvitka vjekovnih, tisиcиgodisnjihrobno-novcanih odnosa:Razvitak proizvodnih snaga, ciji је stиpanj vec previsok zadirektnи raspodjelи и okviru prvobltnih zajednica, proиzrokovaoје razmjenи proizvoda i pojavu roba. Meёlиtim, dok јеи okvirи prvoЬitnih zajednica stupanj razvitka proizvodnihsnaga postao previsok da Ьi se jos mogla odrzati direktnaraspodjela proizvoda i dok је zbog toga direktna raspodjelaproizvoda zamijenila razmjenи roba, sada је, и prijelaznomperiodи od kapitalizma и socijalizam i и socijalizmи, kaoprvom stadijи komиnizma, stupanj razvitka proizvodnih snagajos prenizak da Ьi socijalistickи razmjenи moglo vee zamijenitidirektno prisvajanje. Ostaje, dakle, najopcenitija osobina robekao ostatak desocijalistickih odnosa proizvodnje. A1i to nijeviSe robna proizvodnja, koja је sama sebl cilj. Drиstvo se konacnooslobaёla stihije i stvaralacki ovladava i prirodom ivlastitim razvitkom.Plan postaje osnovnim zakonom drustvenog тazvitka, pтiтodnizakoni procesa таdа postaju sve vise osnovnim zakonimaplanwanja.11OD DRZAVNOGК DRUSТVENOMVLASNISTVU54

!dnje pokazuju vec dШе vrijemeda pojedini resori ne mogu dovoljno brzo i dovoljnodetaljno savladavati pojedinosti koje zahtijeva savjesno, operativnorukovodenje. Teskoce sto ih imaju resori s rastucimdnevnim operativnim zadacima prouzrokuju takoder i to da seoni ne mogu dovoljno posvecivati ekonomsko-politickoj analizisvojih zadataka i razradivanju ekonomsko-politicki argumentiranihi uskladenih perspektivnih planova.Sto proizlazi iz toga? Iz toga proizlazi da organizacija drzavnogupravljanja nasom privredom mora voditi racuna о napretkui razvitku na5e privrede, о postignutom stupnju njezinerazgranatosti, ра da prema tome i nju samu, s jedne strane,treba razgranati u smislu specijalizacije, а, s druge strane,pronaci takve organizacijske oblike objedinjavanja pojedinihgrana privrede koje bez operativnog preopterecivanja omogucavajuорсе rukovodenje citavim kompleksima nase ekonomike.Na ovom mjestu moramo naglasiti da se potreba reorganizacijeupravljanja nasom privredom nije ocitovala samo uokviru pojed.inih. resora, nego i u okviru Privrednog savjetakao koordinirajuceg tijela. Као sto se pojedini resori tako reci57

vec gиSe u mnostvu svakodnevnih •operativnih zadataka, takoisto ima s njima teskoca i Privredni savjet u svojoj sada5џjojformi. Те su teskoce to znacajnije sto one s obzirom na sveveei broj ministarstava i privrednih ustanova otezavaju kolektivanrad Privrednog savjeta, sto se takoder lose odra.zava unedovoljnom shvacanju privredne cjeline od strane resora.Proturjecnostima koje se, dakle, pojavljuju izmedu stupnjarazvitka i razgranatosti nase privrede i dosada5njih organizacijskihoblika drzavnog upravljanja tom privredom pridruZujuse i drugi momenti koji tra.ze reorganizaciju.Prvi takav moment jest cinjenica da mi u smislu stvarnogasocijalistickog demokratizma idemo pod rukovodstvom nasePartije i druga Тita sve konzekventnije ka jacanju materijalnebaze nase federacije i samoupravljanja, ka decentralizacijioperative, njezinu predavanju republikama i kotarima, uz istovremenojacanje svijesti о privrednoj cjelini i kompleksnosti,uz poboljsavanje nasega kompleksnog planiranja, njegove proporcionamostii odgovarajuce planske discipline. Као sto јеpoznato, savezna vlada је u toku prosle godine predala ...;.seprivrednih grana, tekstil, kofu i gumu, potpuno u republickuoperativnu kompetenciju. Pocetkom ove godine predali smorepubliCkom operativnom upravljanju proizvodnju ugljena ielektroprivredu, а u projektu је da se republickom upravljanju · ~:u najskorije vrijeme preda proizvodnja cementa, stakla, svaproizvodnja prehrambene industrije itd. Republike su vec prijepredale mnoga republicka poduzeca lokalnim narodnim odborima.Тај se put operativne decentralizacije uz istovremeno ucvrscivanjei poboljsavanje metoda kompleksnog planiranja, tj.planiranja opcih proporcija u opcedrzavnom planu i republickimplanovima - pokazuje u praksi potpuno ispravnim. Onstvarno znaci jedinstvo, а ne suprotnost izmedu marksisticko..:-lenjinisticke teorije о drzavnoj izgradnji i prakse drzavneuprave. Istovjetan је s produЬljivanjem istinske narodne demokracije,ucvrscivanjem i prosirivanjem njezinih materijalnihtemelja. Pokazuje se potpuno ispravnim i u neposrednom ekonomskompogledu. Opcenito uzevsi, mo.Zemo, naime, konstati- · ~·..':"-_rati da nijedna privredna grana koju smo predali republikama58ne radi slablje nego sto је radila prije. U osnovi vrijedi istoi za Ьivsa republicka poduzeca koja su predana lokalnim narodnimodborima.Cim mi konzekventno napredujemo na tom putu, mora setakav razvitak adekvatno odraziti i u razvitku organizacijskihoblika i metoda saveznog, odnosno savezno-republickog rukovodenja.Treba uporno pronalaziti takve organizacijske oblikei metode saveznog, odnosno savezno-republickog rukovodeiijakoje odgovaraju ne tutorstvu i komandiranju od strane viSihorgana, nego svestranoj brizi za ocuvanje i razvitak onih eko:..nomskih i ekonomsko-drustvenih proporcija koje jamce i cjelovitprivredni razvitak nase zemlje i razvit.ak · svake pojedirierepublike. Tra.zenje takvih organizacijskih oblika i nacina saveznogodnosno savezno-republickog rukovodenja istovremenoznaci mnogo sire i mnogo neposrednije ukljucivanje republickihupravnih organa u savezno upravljanje nego sto је Ьiоslucaj dosad.Postoji jos jedan znacajan moment za spomenute mjerereorganizacije koji је povezan s navedenima.. Vec је Karl Marx ostro isticao da za socijalizam postojiozbiljna unutra5nja opasnost: Ьirokracija i birokratizam. Kadami u tom smislu govorimo о Ьirokratizmu, naravno ne mislimosamo ·na sekundarne pojave koje su u stvari posljedica birokratizmakao, na primjer, sporo rjesavanje akata, guЬljenjeakata ро ladicama itd., itd. Ovdje se radi prije svega о drustvenojpojavi birokratizma u izgradnji socijalizma, odnosno usocijalizmu, tj. о cinjenici da u praksi narodnu demokracijukoja se temelji na sirokoj ljudskoj inicijativi i svjesnoj suradnjisto sirih narodnih masa otpocinje zamjenjivati sve opseZnijai sve kompetentnija Ьirokracija koja se ujedno i sve viSe izdvajaiz procesa proizvodnje i uzdize iznad njega kao njegovtutor i parazit na njemu.Bilo Ьi dakako naivno misliti da se u borbl za socijalizammogu tendencije ka Ьirokratizmu i birokratiziranju likvidiratidekretom. Ima naravno i objektivnih potreba za sirim aparatomkoji nije istovjetan s birokracijom. One su to vece sto јеmanje probudena i u svim pojedinostima privrednog i javnogzivota razvijena орса ljudska svijest, sto su jaci ostaci pomanj-59

kanja sveopceg obrazovanja. Ukratko, sto ·је manje socijalistickasvijest prodrla u svakog pojedinca koji se i u svom svakodnevnomradu upravlja ро toj svijesti, а ne samo ро svojimindividualnim potrebama.Borba za visok stupanj socijalisticke demokracije i protivblrokratizma jest, prema tome, proces, а ne akt ukidanja blrokracijei blrokratizma odmah. Medutim, radi se о tome vodi lise ta borba konzekventno ili ne, jacaju li pozicije istinskenarodne demokracije u upravljanju drzavom i privredom i ··opadaju li pozicije birokratizma, ili, naprotiv, · jacaju i mnozese. U prvom slucaju ide se ispravnim putem socijalistickeizgradnje, а u drugom se slucaju socijalisticka izgradnja izrodavau birokratsku drzavu, suprotnu principima demokratizma,humanizma i socijalizma.Opasnost birokratizacije postaje narocito velika kada razvitakprivrede zahtijeva vecu razgranatost upravno-privrednihposlova. Ako se Ьа5 u tim fazama razviika ne vodi racuna оborbl protiv birokratizma, mogu suhe prakticisticke mjere prosi:rivanjadrzavnog aparata gurnuti citav razvitak za duziperiod unatrag.Drugovi, to Ы bili opci momenti zbog kojih savezna vladaprilazi reorganizaciji drzavnog upravljanja privredom.Konkretna reorganizacija upravljanja privredom, kojupredlaZe savezna vlada, izgledala Ы u glavnim crtama ovako:Odgovarajuci marksistickoj analizi procesa proizvodnjei razmjene, odnosno samog procesa rada, stvorili Ы se unutarsavezne vlade savjeti ministara onih resora cije grane sacinjavajuviSe-manje zaokrиZenslijedeci:Prvo -kompleks. Ti Ы kompleksi bilikompleks energetike i ekstraktivne industrije. ТајЫ kompleks obuhvacao elektroprivredu, proizvodnju ugljena,proizvodnju i preradu nafte, metalurgiju, proizvodnju i preradunemetala. Ocigledno је da se ovdje radi о proizvodnjiosnovnih energetskih sredstava i о njihovu upravljanju kao iо neposrednom vadenju iz utrobe zemlje prirodnog bogatstvakoje se pretvara u sirovine odnosno poluproizvode. Metalurgija,naravno, u izvjesnom smislu prekoracuje ekstraktivnuindustriju jer ne stvara samo sirovine i rude nego valjanjemitd. i poluproizvode od sirovina. Medutim, cistih granica iz-60medu pojedinih kompleksa proizvodnje i privrednih operacijauopce nema. Narocito ne u doba moderne tehnike i industrijeza koju su karakteristicni pored ostalog i vertikalnaproizvodnja povezanosti.Drugi takav kompleks sacinjavala Ы citava ostala pre- ·radivacka industrija osim strojogradnje i industrije gradevinskogmaterijala. Ovamo Ы pripadali preradivanje sirovina ipoluproizvoda u daljim stupnjevima procesa rada, a1i i izradivanjefinalnih proizvoda za siroku potrosnju.U treci kompleks u51a Ы strojogradnja, dakle, proizvodnjaoruda za rad.u cetvrti kompleks pripadali ы gradevinarstvo i industrijagradevinskog materijala.U peti zaokrиZeni kompleks pripadala Ы poljoprivreda iuzgoj suma, а s obzirom na to sto poljoprivreda i uzgoj sumaimaju pored opcih zakonitosti procesa rada i svoje specificnezakonitosti koje proizlaze iz njihova posebnog blolosko-pedoloskogkaraktera. Тim kompleksima bila Ы obuhvacena grupaneposredne proizvodnje u na5oj privredi.Као sesti kompleks fungirao Ы proces saobracaja kao nastavakprocesa proizvodnje.Као sedmi kompleks nastupio Ьi kompleks razmjene robe.Тај kompleks ne pripada viSe neposredno u proizvodnju. OnЫ obuhvacao podrucje sada5njeg saveznog ministarstva trgovinei podrucje sadasnjeg saveznog ministarstva drZavnih nabavki.U osmi kompleks ulazilo Ы podrucje Мinistarstva vanjsketrgovine. S obzirom na njegove specificne zadatke koje karakteriziratrgovinska veza s inozemstvom, to podrucje nije mogucejednostavno ukljuciti u kompleks unutrasnje razmjenerobe.Slijede jos dva podrucja razmjene, i to kao d~veto u ovomnabrajanju- podrucje novcanih operacija koje pripada sada,а i ubuduce Мinistarstvu financija i, kao deseto, podrucjeaktivne i'adne snage sa svim pitanjima njezine mobilizacije,njezina pravilnog rasporeda, ра i socijalisticke brige za nju, tojest kompleks sadasnjeg Мinistarstva rada.Jedanaesti kompleks u tom projektu predstavlja planiranjebalansa i proporcija izmedu privrednih operacija obuhvacenih61

u jednom Ш u drugom od navedenih kompleksa. Radi se dakle0 poslovima sadasnje Planske komisije, koja Ьi ostala i nadaljeuz izvjesnu reorganizaciju.Vec је danas jasno da za energetiku i ekstraktivnu indu- .striju treba formirati u navedenom smislu poseban savjet ministara.U sadasnjoj organizaciji savezne vlade postoje dvaodgovarajuca ministarstva, а zadaci sadasnjeg Мinistarstva rudarstvaistovremeno su toliko porasli da se nu.Zno postavljapotreba stvaranja komiteta za. ugljen i komiteta za nemetales ministrom-predsjednikom na celu, kao i generalne direkcijeza metalurgiju i generalne direkcije za naftu s ministrom saveznevlade kao generalnim direktorom na celu.isto tako morao Ьi Ьiti oformljen u savjet ministara komplekspreradivacke industrije. Za razliku od kompleksa energetikei ekstraktivne industrije, u koju Ьi ulazili savezni ministar-predsjednikkomiteta za elektroprivredu, savezni ministar-predsjednikkomiteta za ugljen, savezni ministar-predsjednikkomiteta za nemetale, savezni ministar-generalni direktormetalurgije, savezni ministar-generalni direkt.or nafte isavezni ministar-predsjednik savjeta za energetiku i ekstraktivnuindustriju. Preradivacka industrija doЬila Ьi predavanjemstakla, cementa i drugih grana republickom operativnomupravljanju prije svega republicki karakter. Saveznogkaraktera ostala Ьi jedino generalna direkcija velikokemijskeindustrije, kojoj Ьi trebalo da stoji na celu ministarsavezne vlade kao generalni direktor. Ocigledno је da Ьi ovdjemorali u savjet za preradivacku industriju, pored predsjednikasavjeta kao ministra savezne vlade i generalnog direktoravelikokemijske industrije kao ministra savezne vlade, neposrednoulaziti republicki ministri raznih industrijsko-preradivackihresora, kao sto su sada8nji ministri industrije, ministridrvne industrije, ра i ministri raznih drugih industrijskihgrana koji се se kasnije eventualno osamostaliti, to jest odvojitiod dosadaSпjih republickih ministarstava.Ovdje nastupa kao novo od nase dosadasnje prakse da usavjetu savezne vlade neposredno sudjeluju i republicki ministri.Nema nikakve sumnje da ta povost moze pridonijetisamo poboljsanju poslova. Ona се Ьiti_ sredstvo protiv Ьirokratskogcentralizma jer се u samom saveznom, odnosno savez-62no-republickom rukovodenju, mnogo neposrednije doci. doizraZaja republicke potrebe, a1i се Ьiti i sredstvo protiv privrednogpartikularizma jer се svi drugovi, koji sudjeluju utakvu savjetu, imati mnogo viSe pred ocima opcedrzavne potrebeЈ zadatke nego sto је Ьilo moguce dosad. Sadasnje saveznoministarstvo lake industrije moglo Ьi na taj nacin, s оЬ..,zirom na uspostavljanje savjeta preradivacke industrije otpasti,kao sto s obzirom na formiranje komiteta za elektroprivre- .du, komiteta za ugljen, komiteta za nemetale, generalnedirekcije nafte i generalne direkcije metalurgije, mogu daotpadnu takoder sadasnje savezno ministarstvo rudarstva i sadasnjesavezno ministarstvo elektroprivrede.Isto tako Ьiо Ьi neposredno oformljen u savjet ministarakompleks saobracaja, u kome Ьi sudjelovali savezni ministarzeljeznica, savezni ministar saobracaja, savezni ministar pomorstva,savezni ministar posta, i predsjednik savjeta za saobracajkao clan savezne vlade.Као savjet takoder Ьi se mogao oformiti kompleks gradevinarstvai industrije gradevinskog materi]ala, s tim da Ьinjegovi clanovi bili republicki ministri gradevina i industrijegradevinskog materijala, а na celu savjeta Ьiо Ьi njegov predsjednik,ministar i clan savezne vlade.. Као savj~t mogao Ьi funkcionirati i savjet za poljoprivredui uzgoj suma.Isto mozemo kazati za trgovinu i drzavne nabavke. Clanovesavjeta predstavljali Ьi republicki ministri, а predsjedniksavjeta Ьiо Ьi ministar, Clan savezne vlade.Као ministarstva, ali s obzirom na svoj znacaj stvarno uulozi spomenutih savjeta, ostali Ьi sadaSпje savezno ministarstvoteske industrije, koje Ьi se moralo pretvoriti u ministarstvostrojogradnje, sada8nje Мinistarstvo financija, sadaSпjeМinistarstvo za vanjsku trgovinu i eventualno sadasnje Мinistarstvorada.Savjeti ministara mogli Ьi raspolagati mnogo viSe gipkimi mnogo manje Ьirokratskim aparatom nego sto raspolaZиsadasnja ministarstva. Njihov Ьi se aparat u stvari sveo naoperativnu evidenciju, na dispecerstvo i na manji analiticko-planski sektor, koji Ьi s jedne strane kompleksno svodio detaljiziraneplanove ministarstva, odnosno razradivao na mini-63

starstva орсе proporcije sto ih је dala savezna planska komisija,а s drиge strane posveCivao se dиЬljim ekonomsko,-politickimanalizama sada5njosti i bиdиcih mogиcnosti i kao takavprиZao savjetи teorijsko proraden materijal.Тime Ьi Ьile dane mogиcnosti i za samи reorganizacijuPrivrednog savjeta. Privredni savjet reorganizirao Ьi se utom smislи da Ьi za neposredno operativno rukovodenje privredomЬiо odgovoran kolegij koji Ьi se sastojao od predsjednikaspomenиtih savjeta, od ministara strojogradnje, financija,vanjske trgovine i rada i od predsjednika Privrednog savjeta.S vremena na vrijeme sazivali Ьi se plenumi Privrednog savjetaod svih privrednih ministara savezne vlade. Мnogi operativniposlovi koje sada obavlja aparat Privrednog savjetapresli Ьi time neposredno na ministarski kolegij Privrednogsavjeta, а aparat Privrednog savjeta mogao Ьi se smanjiti iposvetiti se mnogo viSe analitickim poslovima и pripremanjиteorijskih i analitickih fundiranih operativnih i perspektivnihodlиka Privrednog savjeta, odnosno savezne vlade.Trece, pored privrednih ministarstava ciji ministri sиdјеlијии spomenиtim savjetima fungirajи и predvidenoj reorganizacijii komiteti s ministrima savezne vlade na сеlи i generalnedirekcije s ministrima savezne vlade kao generalnimdirektorima.Komiteti nastиpajи tamo gdje је operativa doticne granerepиblicka, а radi se samo о saveznom koordiniranjи. Aparattih komiteta moze Ьiti sasvim malen, slicno aparatи samih ,,savjeta, cime Ьi takoder Ьiо zadan prilican иdarac sadasnjim .јpojavama Ьirokratizma и nasim ministarstvima. Generalne di- •rekcije presle Ьi potpuno na privredni racun i ne Ьi Ьile nadrzavnom bиdZetu. Prema tome, one ne Ьi ni и kom slисајиznacile da је princip razgranatosti doveo do novih ministarstava,mada Ьi im s obzirom na politickи vamost stajao naсеlи ministar - clan savezne vlade. Generalne direkcije nastиpaleЬi tamo gdje је potrebno neposredno privredno objedinitipoduzeca istog znacaja.Cetvrto, s obzirom na takvu reorganizacijи mogla Ьi kasnijeиslijediti i reorganizacija savezne planske komisije.Као sto је poznato, sadasnja planska komisija ima sektoreproporcija, proizvodnje, saobracaja i tako dalje. Mogli Ьismosve sektore, osim sektora opcih drzavnih proporcija, predatikao analiticko-planska svodna odjeljenja pojedinim savjetima.Time Ьismo mogli potpuno izbjeci иdvostrucavanje planiranja,koje је bilo и prijasnjim vremenima, s obzirom na slabost iplanske metodologije i izvjezbanosti kadrova, и stanovitomsmislи neizbjemo, а sada vec postaje Ьirokratsko i koci daljirazvitak naseg planiranja.Drugovi, predlozena reorganizacija о kojoj se и pogledиpojedinosti jos иvijek diskиtira и saveznoj vladi, dok sи njeniosnovni principi vec prihvaceni, ocigledno odgovara nasimopcim temjaпia koje sam naveo na pocetkи svoga objasnjenjapredlozenog Ukaza.Ona odgovara potreЬi daljeg razgranjavanja и rukovodenjиdrzavnom privredom. Medиtim, ona cini to razgranjenje natakav nacin da se aparat ne povecava, nego se, naprotiv, relativnosmanjиje. Racunica, naime, pokazиje da Ьi nakon takoprovedene reorganizacije brojcana snaga saveznog privrednogaparata bila relativno manja nego sto је sada, а kvalitetnasnaga mnogo veca. Тime Ьismo eventиalno mogli popunitikadrovske praznin,e koje sada postoje и mnogim repиblickim,oЬlasnim i kotarskim иstanovama.Predlozena reorganizacija odgovara, dalje, operativnoj decentralizacijinaseg privrednog rиkovodenja иz istovremenoucvrscivanje planske discipline и pogledи opcih proporcija.Predlozena reorganizacija znaci mocno sredstvo и borЬiprotiv Ьirokratizma. Princip savjeta i neposrednog rjesavanjaи savjetima, а ne и aparatu, kao sto је do sada mnogo риtаbila praksa, znaci ne samo neposrednи odgovornost, nego i neposrednooperativno odlиcivanje onih koje је postavila Skupstina,to jest ministri. Тime mnogo vise dolazi и nasem privrednomrukovodenjи do izraZaja princip izbornosti, а Ьirokratskojacanje aparata umanjиje ulogu principa izbornostii odlиke postepeno sve vise i vise predaje aparatи umjestoneposrednim i izabranim predstavnicima naroda. Radi se dakleо tome da on ne raste preko svake mjere, da ne znaci porastbirokracije na stetu produktivnog stanovnistva i da u procesиdaljeg razvitka ne znaci ono sto је za socijalizam najopasnije- svemoc birokracije.645 Soc!jвlizam i ekonomija65

11Prema svertш izlozenom predlozena reorganizacija nesиmnjivoје jedna od onih znacajnih revolиcionarnih mjera nasega .politickog i drzavnog rukovodstva na сеlи s drugom Titomkoja na svim podrucjima nase javne djelatnosti osigurava kon-. ·zekventan razvitilk narodne demokracije.Као sto sam vec naglasio, о pojedinostima te reorganizacijejos sи u saveznoj vladi · i и nasem politickom rukovodstvudiskиsije, dok sи osnovni principi prihvaceni. Meciиtim, nasamom роdrисји rudarstva s obzirom na njegov napredak, sobzirom na cinjenicи da mi danas imamo posla s desecimanovih industrijskih poduzeca kako u иgljenи i metalurgiji,tako i и nafti, postalo је pitanje reorganizacije vrlo gorиce.Zato savezna vlada predlaze Prezidijи Narodne slщpstineovaj Ukaz, koji se na temelju izlozenih principa ogranicava nakompleks energetike i ekstraktivne indиstrije.U bliskoj bиdиcnosti. savezna vlada predlozit се i daljиreorganizacijи na osnovi орсе zamisli i opcih nacela koje samobrazlozio.66о reorganizaciji drzavnog upravljanjaprivredomDrugovi narodni poslanici,Reorganizacijske mjere и nasoj drzavnoj upravi, naroCito иdrzavnoj upravi na роdrисји privrede, proglasene ukazimaPrezidija Narodne skиpstine FNRJ, koji se danas podnoseNarodnoj skиpstini na potvrdи, imajи dиboku vezи s historijskimzakonom о иpravljanjи drzavnim privrednim poduzecimakoji smo danas primili. One и stvari znace pripremи za tajzakon, to jest stvaranje takvih organizacijskih иvjeta u nasojdrZavnoj иpravi na podrucjи privrede и kojima је moguce dase zakon odmah pocne p:.:ovoditi u djelo.Dozvolite mi da se иpravo s te strane osvrnem na reorganizacijskemjere koje su vam predlozene na potvrdи, oslanjajиcise pri tome na osnovna teorijska objasnjenja koja sи dalidrug Тito i drug Kardelj povodom primanja Zakona о иpravljanjиdrZavnim privrednim poduzecima.U svom referatu drug Тito је narocito istakao da novi Zakonо иpravljanjи drzavnim privrednim poduzecima i viSiinprivrednim иdruZenjima od strane radnih kolektiva znaci una8oj zemlji pocetak historijskog procesa pretvaranja druStvenogvlasniStva iz njegova niZeg, drzavnog oblika и viSi obliksocijalisticke imovine, to jest и иpravljanje opcenarodnom imovinomod strane slobodne asocijacije neposrednih proizvociaca.Na prvi pogled jasno је da је prija8nja organizacija ch-zavne-иprave и privredi, odozgo do dolje, i ро organizacijskom oblikui ро metodi rukovocienja, odgovarala cistom drzavnom vlas-67

nistvu kao nizem oЬliku drustvene imovine. Ako Ьismo, dakle,zadrzali tu staru organizaciju drzavne uprave ili cak ucvrscivalinjezin sistem, а ujedno uspostavljali radnicke savjete iradnicke upravne odbore s onim pravima koja im daje primljenizakon, mi Ьismo radnicke savjete i radniёke upravneodbore, kao izricit i jasan element buduceg - nuzno suprotstaviliprezivjelim oЬlicima administrativnog, u Ьiti Ьirokratskogsocijalizma. Time Ьi nastali poremecaji i u samom rukovodenjuprivredom, od cega Ьi trpio i razvitak proizvodnihsnaga.Trebalo је, dakle, drzavnu upravu u privredi unapтijedreorganizirati u takvu smislu i do takvog stupnja da cjelovitsklop drzavne uprave u privredi i novouspostavljenih radnickihsavjeta stvarno odgovara usporednom postojanju drzavnihvlasnickih prava i privrednog upravljanja od strane neposrednihproizvodaca. Reorganizacija drzavne uprave drzala se pritome objektivnog stupnja do kojeg su u nas dosli ареа socijalistickaizgradnja, razvitak materijalnih proizvodnih snaga irazvitak drustvene svijesti.Uzmu li se u obzir ti momenti, analiza pokazuje - govorecizbog ilustracije nesto shematski - da је za osiguranje opcihplanskih proporcija u nasoj socijalistickoj privredi i za koordinacijuprivredne operative u smislu i u svrhu osiguranja tihproporcija jos uvijek potrebna drzavna uprava u privredi.Neposredna operativa u privredi moze se, medutim, vec uЬitnoj mjeri prepustiti neposrednim proizvodacima. Pri tomedrzavna uprava zadrzava samo toliko operativnih, kadrovskihi regulatornih kompetencija koliko је potrebno da se uz datistupanj materijalnih proizvodnih snaga, drustvene svijesti iopcih privrednih teskoca, kakve proizlaze iz napregnute borbeza Petogodisnji plan, ne Ьi narusavale орсе planske proporcije.U odnosu na nesocijalisticki sektor privrede administrativna iekonomska funkcija drzave ostaje, dakako, ро svom karakterukakva је i bila jer se kod privatnog sektora radi о elementudesocij alisticke proslosti.Sto sve u dosad provedenoj reorganizaciji drzavne upraveu privredi omogucuje uspostavljanje, prosirivanje i produЬljivanjeuprave od strane neposrednih proizvodaca?68- ЈPrvo, likvidirali smo mnoga dotada5nja privredna Пllnlstarstva,а umjesto njih stvorili smo, s jedne strane savjete, а,s druge strane, genera1ne direkcije.Generalne direkcije vec sada nisu viSe AOR-,it u staromsmislu rijeci, nego u Ьiti predstavljaju sjedinjena poduzeca, tj.viSi oblik privrednog udruZivanja. Тај se viSi oblik privrednogudrиZivanja moze bez organizacijskih i ekonomskih teskoca urelativno kratkom vremenu staviti pod opcu upravu radnickihsavjeta i radnickih upravnih odbora, kao sto to izricito predvidai danas primljeni zakon. Dok su generalne direkcijebile dotad prije svega sastavni. dio ministarstva, tj. drzavne· uprave, sada се se u njihovu organizacijskom karakteru momentneposredne drzavne uprave sacuvati samo jos u postavljanjugeneralnih direktora, koje vrsi Prezidij odnosne Narodneskupstine.Usporedo s takvom reorganizacijom generalnih direkcijapresla је velika vecina nasih privrednih poduzeca iz savezneupravne kompetencije u republicku, а mnoga nekadasnja republickapoduzeca prelaze sada pod lokalnu upravu. Та decentralizacijasama ро sebl znaci priЬlliavanje uprave neposrednimproizvodacima, а to i jest njezin osnovni smisao. Onaunosi u nasu plansku privredu, koja dosljedno centralizirasamo орсе proporcije, siroku inicijativu odozdo i duboko demokratskikarakter.Savjeti koji su stvoreni za opcu koordinaciju _privrednihposlova u kompleksnim privrednim granama, i unutar republickihvlada i unutar savezne vlade, nisu vise privredna ministarstvastarog tipa koja su odgovarala iskljucivo drzavnimvlasnickim pravima u socijalistickom sektoru i preko kojih јеupravni aparat u privredi doblvao sve vece i sire kompetencije.Savjeti su, naravno, ostali organi drzavne uprave u privredi,ali su ujedno postali kolegijalna tijela u kojima su neposrednozastupljene same generalne direkcije kao viSi, unedalekoj buducnosti uglavnom vec nedrzavni oblik privrednogudruzivanja.Vec sadasnjim reorganizacijskim mjerama drzavne uprave,dakle, cak se i u savjetima kao organima vlade pojavljuje' Administrativno-operativna rukovodstva69

-! i: ~pocetni element sиdjelovanja neposrednih proizvodaca. Na- ·ravno da se time otvarajи siroke mogиcnosti za dalje poste- •peno odumiranje drzavnih funkcija na роdrисји privrede.Drugo, dok se za prvi period drzavnog socijalizma и na8oj ·•zemlji moze kazati da sи za njega bili karakteristicni tenden- •·. cija prema stalnom brojcanom porastи иpravnog aparat.a i svevecim kompetencijama aparata и neposrednom иpravljanjиprivredom, а zajedno s tim i temja prema birokratiziranjи tog .-aparata - to sи reorganizacijske mjere и drzavnoj иpravi taj · ·.proces odlиcno presjekle. Aparat se и drzavncij иpravi privre- .dom brojcano Ьitno smanjиje, ponegdje је spao za 20-30 Ofo,а prije svega se mijenja njegova uloga. On nije viSe naredbo- ·davac i ima prvenstveno planske pripremne i analiticke funkcije.Pravo naredivanja и drzavnoj иpravi privredom sve seviSe ogranicava samo na one funkcionare koje neposredno postavljajиprezidiji narodnih skиpstina ili izvrsni odbori narodnihodbora, onosno na kolegije takvih funkcionara. Aparat и ...·}na8oj privredi, koji је Ьiо росео sve vise doblvati karakterЬirokratske vlasti nad proizvodacima, pocinje se time stvarno .pretvarati и istinske slиzbenike radnog naroda.Treee, decentralizacijom privrednog иpravljanja, naime, decentralizacijomи smislи demokratizacije nase planske privredei priЬliZavanja privredne иprave neposrednim proizvodacimastvoreni sи organizacijski иvjeti za sve odlиcnije ukidanje ~··zalosne i stetne pojave monopolizma и nasoj privredi. Imamnogih koji misle da izmedи pojave monopolizma i socijali- ··sticke planske privrede postoji neka dиЬlја uzrocna veza, medusobnaиvjetovanost cak и smislи nekog identiteta. u tomese svakako krijи pogresna shvacanja i slijepo prakticistickoprihvacanje sovjetske prakse. U stvari, monopolizam nemaniSta zajednicko sa socijalistickom planskom privredom, nitisa socijalistickim demokratskim centralizmom, nego је ро svomobjektivnom karakterи izriciti ostatak monopolistickog kapitalizma,ostatak koji је Ьirokratski centralizam doveo do vrhunca.Svuda, gdje god on nastиpa, predstavlja ne samo otporprotiv kvalitete i asortimana, nego i kocnicи opceg napretkamaterijalnih proizvodnih snaga..:1.Cetvrto, reorganizacijske mjere и nasoj drzavnoj иpravi napodrucjи privrede Ьitno mijenjajи i samи planskи metodolo-giju. Dok је za metodologijи prvih picioda naSe socijalist.ickeplanske privrede karakteristieno da su se najvfsi planski organimnogo bavili katkada i smijesnim pojedinostima, sto је и Ьitiodgovaralo cinjenici da iskljиCivo dr.zava nastupa kao kolektivnivlasnik osnovnih sredstava za proizvodnjи, sada se drZavnoplaniranje sve viSe ogranicava samo na орсе proporcije istanovite kljиcne pojedinosti koje sprecavajи anarbljи u privredii raspodjeli i osiguravajи generalnи linijи plana. U okvirutih cvrstih generalnih proporcija, koje su dovoljno jamstvoza stvarno socijalisticku planskи privredи, nasa се planskametodologija uЬиdисе. dati viSe mjesta djelovanjи onih objek- ·tivnih ekonomskih zakona koji sи jos neizbjeZni, s obzirom nadani stupanj razvitka nasih materijalnih proizvodnih snaga.То, naravno, ne znaci nikakvo vracanje na staro niti ima nestozajednicko s ruskim NEP-om. Radi se naprosto о tome da natemeljи socijalistickog vlasniStva, i to njegova vec viSeg oblika,dopustimo u nasoj privredi stvarnu inicijativu i time osigиramokvalitetu i asortiman и proizvodnji i brzinu u raspodjeli,сиvајиСi generalnu linijи plana kоји osiguravamo centraliziranimsocijalistickim planiranjem opcih proporcija i kljиcnihpojedinosti.Drugovi narodni poslanici, dosadasnje reorganizacijske mjereu drZavnoj иpravi privredom predstavljaju, kao sto samvec rekao, uvod и danas primljeni Zakon о иpravljanjи drZavnimprivrednim poduzecima i visim privrednim udruZenjimaod strane radnih kolektiva. То ujedno znaci da one ne mogии sada8njem svom opsegи predstavljati vec zakljиcenu cjelinu,nego da се se reorganizacija drzavne uprave u privredi razvijatipostepeno i dalje, u skladи s opcim procesom pretvaranjadrzavnog vlasniStva u viSi oblik socijalisticke imovine. Vec јеdanas jasno da cemo morati uskoro reorganizirati i naS financijskisistem. Drug Тito је јисеr naglasio da је uspostavljanjeradnickih savjeta nиZno povezano s izvjesnim sudjelovanjemneposrednih proizvodaca и raspodjeli akumulacije. U tom сеpogledи reorganizacija naseg financijskog sistema morati, sjedne strane, i dalje osiguravati tu drzavnu akumulacijи kojaје kao sadasnji oblik drustvene, tj. socijalisticke akumulacijepotrebna za kapitalnu izgradnju i prosirenu reprodukcijи, а, sdruge strane, omoguciti da se natplanski viSak iznad te aku-7071

~ulacije stvarno vrati u individualnu potrosnju neposrednihproizvodaca. Bez toga Ьi stimulacija neposrednih proizvodacai njihovo stvarno upravljanje privredom ostali vise-manje samona papiru.U vezi s potrebom slobodnijeg djelovanja objektivnih ekonomskihzakona na temelju socijalistickog vlasniStva nad osnovnimsredstvima za proizvodnju i u okviru opcih planskihproporcija morat eemo takoder, s jedne strane, Ьitno ogranicitielemente budZetskog Ьirokratskog centralizma u koristrepublickih i samoupravnih buclZeta kao i privrednih racunapoduzeca, а, s druge strane, jos ojacati uvjete za centraliziranoosiguranje planiranog opticaja novca. U tom smo pogledu vecdosad postigli prilicne rezultate. Medutim, dalji razvitak nasesocijalisticke privrede zahtijeva i na tom podrucju smjelijekorake naprijed. Bit се, dakle, potrebno provesti ne -samoreorganizaciju bankarskog sistema, nego i mijenjati metoderukovodenja u ministarstvima financija.Dopustite mi na kraju, drugovi narodni poslanici, da se snekoliko rijeci osvrnem na utjecaj koji се imati reorganizacijau upravljanju nasom privredom na dalji razvitak materijalnihproizvodnih snaga. Као sto su nam administrativni oblicidrzavnog socijalizma u prvim periodima na8e socijalisticke izgradnjepomogli da savladujemo tesko privredno nasljedeanarhicnog kapitalistickog gospodarenja u proslosti i da polozimotemelje nase planske privrede, te da prijedemo na PetogodiSnijiplan, tako su isto oni u posljednje vrijeme, prije reorganizacijskihmjera u drzavnoj upravi privredom, poceli postajatisve vise kocnica za dalji napredak nasih materijalnihproizvodnih snaga, ра time i same izgradnje socijalizma. Мise, naravno, ne slU.Zimo sovjetskom metodom objasnjavanja kadaizvrsimo neki preokret i ne ka.zemo: »Do danas u ponocprijasnji oblici i prijasnje metode bili su pravilni, а od ponociunaprijed postaju nepravilni.« Као sto је drug Tito jucer istaknuo,mi smo reorganizaciji mogli prici i prije da smo ranijei vise poceli vlastitom pomocu primjenjivati marksizam-lenjinizamna nase uvjete i da smo manje primali, katkada isasvim pogresne, zastarjele i u sustini reakcionarne sovjetskerecepte. То vise su reorganizacijske mjere u drzavnoj upravinasom privrednom, koje smo proveli u posljednjim mjesecima72. '·..i koje provodimo i sada zajedno s danas primljenim zakonom,umjesne i nuZпe. Nema nikakve sumnje da се one v:eoma mnogopridonijeti ne samo podizanju socijalisticke svijesti i samopouzdanjanasih trudbenika, nego i njihovoj inicijativi i prekonje daljem napretku nasih materijalnih proizvodnih snaga.73

Obrazlozenje reorganizacije savezne · vladeDrugovi, · predlozena reorganizacija savezne vlade predstavljakorak dalje u onom procesu nasega drustvenog razvitka kojiје otpoceo s uspostavljanjem radnickih savjeta i radnickihupravnih odbora. Мi taj proces s punim pravom nazivamoprocesom pretvaranja drzavnog vlasniStva, kao niZeg, primitivnogoЬlika socijalistickog vlasniStva u nas, u njegov visioblik - u opcenarodnu imovinu pod upravom neposrednihproizvodaca. Тај је proces u dosadasnjoj povijesti covjecanstvanajvece dostignuce stvarnog socijalistickog razvitka i nasazemlja ima cast da ga upravo ona provodi. On znaci sistematskoi relativno brzo odumiranje drzavnih funkcija u podrucjudru8tvene privrede, а ujedno s time uniStavanje materijalnihkorijena Ьirokratizma i Ьirokracije kao drustvene pojave, Iatentnoopasne ро razvitak socijalisticke demokracije ! ро samsocijalizam.. Sistem ·radnickih ~avjeta !i radnickih upravn,ih odborakoji vec predstavlja, iako tek na pocetku svog razvitka stvar~no udrШiv._anje neposrednih proizvodaca, ра prenia ~ome iistinski socijalisticki sadriaj i socijalisticki oblik nasih drustvenihodnosa - krenuo је od donosenja Zakona о radnickimsavjetima Ьitno naprijed. Danas ne samo da radnicki savjeti iradnicki upravni odbori rade u svim osnovnim poduzecimanase zemlje, vec oni rade i u veCini nasih glavnih direkcija.Naravno, u nasim radnickim savjetima i radnickim upravnimodborima postoji jos niz pocetnih slabosti, ali oni vec danass velikim uspjehom donose i provode svoje odluke. Uspostavljanjemu bliskoj buducnosti novog financijskog sistema, koji74се osigur.ati da i druStvenim vi.Skom rada, na temelju okvirnogopcenarodnog plana, upravljaju prije svega neposredni proizvodaci,Ьit се dane sve osnove za pun razmah radnickih savjetai i'adnickih upravnih odЬora.DosadaSпji razvitak radnickih savjeta i radnickih upravnihodbora omogucuje nam da mnoge drzavne funkcije u podrucjuprivrede - i u. operativnom rukovodenju i u podrucju razmjeneра i samog planiranja- smjesta prenesemo na neposredneproizvodace, na njihova udruZenja ·i na njihove organe,а da Ьitno smanjimo drzavni aparat. Prema predlozenoj reorganizacijisavezne vlade i prema reorganizaciji koju се izvr8itirepublicke vlade iz vlada dakle ispada niz dosada8njihprivrednih ministarstava, odnosno ta se ministarstva pretvarajuu glavne direkcije s radnickim savjetima.Analogno glavnim direkcijama, koje su u stvari privredno· sjedinjenje poduzeca s vlastitim radnickim savjetima i radnickimupravnim odborima, mi uspostavljamo tamo gdje sene radi о operativnim privrednim funkcijama, nego prije svegaо jos postojecim regulativnim funkcijama drzave- takozvaneglavne uprave u sastavu vladinih savjeta. Те glavne upravepredstavljaju kvalitativno novu pojavu jer се se i oko njihpoceti stvarati savjeti neposrednih interesenata, bilo odlucujuceg,Ьilo konzultativnog karaktera.Razumljivo је da se predlozena reorganizacija vlade odnosiprije svega na privredna podrucja. Medutim, ona se rie ogranicavaiskljucivo na njih. U tom pogledu valja prije svega istacireorganizaciju na podrucju prosvjete, narodnog zdravlja isocijalnog staranja. Та se reorganizacija jos viSe nego u saveznomogleda u republickom omjeru. U republickim savjetimaprosvjete i narodnog zdravlja stvaraju se, naime, za sve osnovneposlove odbori sastavljeni od Ъiranih predstavnika ustanova,kao sto su sveucilista, visoke skole; akademije nauka,klinike, bolnice itd., od Ьiranih predstavnika raznih ·prosvjetnih,kulturnih i drugih zainteresiranih dru8tava i od videnihljudi u podrucju prosvjete, narodnog zdravlja i socijalnogstaranja, koje imenuje Prezidij Narocine skupstine. Тi odborinece Ьiti samo konzultativnog karaktera, nego се odlucivatizajedno s predsjednikom odgovarajuceg savjeta. Те mjere75

stvarno znaёe, u okviru drzavnog organizma, korak dalje ka· .odumiranju drzave u podruёju prosvjete i narodnog zdravlja.Drugi Ьitni moment koji zelim naglasiti u vezi s prijedlogomо reorganizaciji odnosno smanjivanju savezne vlade jest ,u tome da smo svu kljuёnu privredu na8e zemlje, kao sto sucrna metalurgija, obojena metalurgija, nafta, strojogradnja, а·koja је dosada bila u saveznoj nadleznosti, predali u nadleznostnarodnih repuЬlika. То је nov dokaz ёvrstine nase FederativneNarodne Republike Jugoslavije, to је stvaran dokazslobode, ravnopravnosti, bratstva i jedinstva nasih naroda,dokaz dosljednog- rjesenja nacionalnog pitanja u nasoj zemlji.Nase narodne repuЬlike danas u punom smislu rijeёi upravljajuёitavom privredom па svojem teritoriju. U operativnojsaveznoj nadleZпosti ostale su samo one grane koje su stvarnocentralizirane ро samoj ekonomskoj i tehniёkoj prirodi, ·to jest:zeljezniёki promet, velikorijeёni promet, zraёni promet. Medutim,ni spomenuti moment, naime ёinjenicu da nase narodnerepuЬlike stvarno upravljaju privredom na svojem teritoriju,ne treba dakako promatrati izolirano jer nasa decentralizacijanije oblёna decentralizacija u starom, burzoaskom drzavno-pravnom smislu rijeёi, vec је do nje moglo doci upravo zbognovih socijalnih odnosa u nasoj zemlji, upravo zbog postojanjai razvitka radniёkih savjeta i radniёkih upravnih odbora, dakle,na liniji odumiranja drzavnih funkcija u podruёju privrede.U tom smislu i republicke, а ne samo savezne drzavne funkcijeu podruёju upravljanja privredom postepeno се se i daljesmanjivati suglasno procesu pretvaranja drzavnog vlasniStva uopcenarodnu imovinu pod upravom neposrednih proizvodaca,suglasno radanju, prosirivanju i ucvrscivanju slobodne asocijacijeneposrednih proizvodaca koju је vec Marx predvidio.Drugovi, u nasoj se zemlji ёesto vrse reorganizacije. U prethodnimgodinama Ьile su reorganizacie sto smo ih cinili, naroCito u podruёju privrede, viSe-manje sve izvrsene na administrativnojosnovi, kao sto је tada bilo neizbjeZпo. Medutim,reorganizacije koje vrsimo otkada је drug Tito predlozio Narodnojskupstini Zakon о radnickim savjetima i radnickimupravnim odborima imaju kvalitetno novu osnovu, nov sadrzaj.Sve se one nalaze na liniji smanjivanja drzavnog aparata :Ј.i administrativnog upravljanja, sve se one nalaze na liniji :.,76stvarnog izgradivanja i uёvrscivanja nase socijalistiёke demokracije.То nisu viSe one, ponekad vec poslovicno »vjeёite1 reorganizacije« poёetnog perioda, ,nego su to reorganizacijekoje zakonito pokazuju, svaki put u vecoj mjeri, istu osnovnutendenciju - naime, odumiranje pojedinih prije potrebnih, аsada vec prezivjelih funkcija dr.Zavnog aparata.Prema tome, mi mozemo vec danas, prilikom predlozenereorganizacije, predvidjeti da се se i neki sada jos postojecidrzavni organizmi, naroёito u pod1'uёju privrede, pokazati ublizoj buducnosti suviSnim i da се prema tome i oni otpasti.Donosenjem novog financijskog zakona, ёiju је potrebu najaviodrug Tito prilikom svoga govora о Zakonu о radnickim savjetimai radniёkim upravnim odborima, а koji se sada intenzivnopriprema, Ьit се, naime, dane jos mnogo sire mogucnosti inicijativnogdjelovanja neposrednih proizvodaca, а time се i takozvaniёvrsti planovi Ьiti ograniёeni samo na one kljuёneekonomsko-tehniёke momente koje stvarno treba jos da zadrziu svojoj nadleZпosti socijalisticka dr.Zava da Ьi se postigao.Zeljeni ekonomski i drustveni razvitak zemlje.77

вPLANSKO-TRZISNI PRIVREDNI SISTEM:i.1Teze о ekonomici prijelaznog periodau nasoj zemlji1.Pod socijalistickim poduzecem podrazumijevamo proizvodno-komercijalnu ili cisto komercijalnu privrednu organizacijи,koja u sklopи socijalisticke robne razmjene (Ьilo cisto, bilo unjezinoj borbl protiv neposrednih ostataka kapitalisticke robneproizvodnje i razmjene) i na temeljи njezinih ekonomsko-drиstvenihzakonitosti proizvodi i razmjenjиje rоЬи odnosno samorazmjenjuje rоЬи - kao ekonomsko-pravni individиum u smislиzakonskih propisa d:rZave radnog naroda (diktature proletarijata).Тi propisi treba da odgovarajи objektivnim ekonomsko-druStvenimzakonitostima socijalisticke robne razmjene udanom periodи razvitka.2.А) Bez robne proizvodnje i razmjene - nета »poduzeca«.Pojava i egzistencija »poduzeca« jest, prema tome, isto tolikonasljede pтoslosti za izvjesno vrijeme prijelaznog perioda odkapitalizma prema komunizmu kao sto sи to »roba«, »robnaproizvodnja i robna razmjena« itd.В) »Poduzeee« mora nastupiti kao »ekonomsko-pravni individuum«socijalisticke robne proizvodnje i razmjene jer inacent:. moze proizvoditi i razmjenjivati »rоЬи«.С) Revolucionaтno и pojavi, »socijalisticko poduzece«, prematome, nije apsolutnog karaktera, и smislи totalne likvidaci-79

је elemenata ekonomsko-druStvene proslosti, nego dija!ektickog,тe!ativnog karaktera u smislu, dodu8e, vee postignutogkvalitativnog skoka, ali s jakim i neposrednim elementima proslostiu novom kvalitativnom stanju.D) Kva!itativni skok odraZava se u slijedecem:а) Dok је temelj proste i kapitalisticke robne proizvodnjepтivatno v!asniStvo na sredstva za proizvodnju, temelj је sqcijalistickerobne proizvodnje drustveno vlasniStvo na sredstvaza proizvodnju - najprije u svojem ni.Zem obliku, kaosocijalisticko drZavno vlasniStvo, а onda sve viSe kao opcenarodnaimovina pod upravom slobodno udrиZenih neposrednihproizvodaca, а samo pod kontrolom i zastitom drzave. -Ь) Dok u prostoj i kapitalistickoj robnoj proizvodnji drustvenaveza izmedu proizvodaca nastupa stihijski, . putemrobne proizvodnje i robne razmjene, koje su elementarni pokretacekonomskog i druStvenog razvitka, u socijalistickoj robnojrazmjeru drustvena veza izmedu proizvodaca nastupa,prije svega, putem drustvenog plana osnovnih i odlucujucihproporcija, а robnom razmjenom ро pravilu samo u okviruplana osnovnih proporcija. (Sla-bo planiranje, manjkava organizacijasocijalisticke privrede ili jaka disproporcionalnost usamoj objektivnoj strukturi dane ekonomike mogu, medutim, .prouzrokovati cesto probljanje tog pravila.)с) Dok је akumulacija kapitalisticke robne proizvodnje privatnaodnosno, prema tendencijama razvitka, drzavnokapitalisticka,dotle је akumulacija, proizasla iz socijalisticke robneproizvodnje, druStvena i planski se upotreЬljava na nacin i usvrhe korisne za zajednicu radnih ljudi (pri cemu se manji diodruStvenih fondova u razmjeru, predvidenom zakonskim propisimai planom, daje na raspolaganje radnom kolektivu radipodizanja njegova dru8tvenog i Zivotnog standarda).Е) E!ementi pтos!osti u novom kvalitativnom stanju jesuslijedeci:а) Robna razmjena kao takva, tj. cinjenica da је _direktnadruStvena povezanost proizvodaca ostvarljiva i ostvarena planom(ako necemo da, suprotstavljajuci se objektivnim ekonomskimzakonitostima danog perioda, upropastimo kvalitetu, asor-i 1itiman itd.) samo u smislu opcih i odlucujucih ekonomskihproporcija.То је u pogledu neposredne drиStvene povezanosti proizvodacana temelju postojecih materijalnih proizvodnih snaga nesamo kod nas nego i u svijetu viSe-manje sve sto moze dabude u socijalistickoj zemlji ostvareno opcedтиStvenim p!anom.Vec to predstavlja dijalekticki skok u novo kvalitativnostanje. Тime se robna razmjena zapravo, s izvjesnim postotkompreciznosti i nesigurnosti, pretvara iz elementarnog ekonomsko-dru8tvenogpokretaca u metodu socijalisticke raspodjeledirektivno planirano osnovnim proporcijama.Ako viSe prosirena socijalisticka reprodukcija postepenolikvidira iz kapitalizma naslijedenu disproporcionalnost u ор сојekonomici dane zemlje i ako se time viSe omogucuje dru8tvute zemlje ravnomjerno i proporcionalno zadovoljavanje njegovihpotreba- jos uvijek ne u njihovu punom opsegu, ali vec uharmonicnom, tj. proporcionalnom asortimanu - to viSe sesocijalisticka robna razmjena pretvara iz metode u oblik socijalistickeraspodjele, а novac iz sredstva u »prostu kvitancijuza utroseno radno vrijeme«. ·Ici jos dalje u likvidaciju robne razmjene- pretpostavljavec takav razvitak materijalnih proizvodnih snaga da njihovopci tehnoloski i proizvodni potencijal otpocne omogucavatii uvjetovati neposredno prisvajanje prema potre:Ьama.U okviru planom danih direktnih proporcija socijalistickapoduzeea susreeu se, dakle, јој uvijek kao ekonomsko-pravneosobe (doduse, ne kao vlasnici nego kao upravljaCi- u tomebas i jest revolucionarni skok; u smislu ekonomsko-dru8tvenecjeline ne viSe stihijski nego u okviru planiranih i direktivnihosnovnih proporcija- u tome је takoder revolucionarni skok·ali u okviru tih proporcija oni se susrecu na temelju elemen~tarnog djelovanja objektivnih ekonomskih zakonitosti kao pro-. izvodaci тоЬе u svojstvu ekonomsko-pravnih lica - u tome јеizriciti ostatak proslosti).Ь) Pojava socijalistickog poduzeca kao ekonomsko-pravnogindividuuma u smislu socijalisticke тоЪnе proizvodnje i razmjene.80· -r ~; 6 Socijalizam i ekonomija81

1·с) Izvjesne ekonomske mjere drzavno-kapitalistickog karakterakoje u prvim. periodima socijalisticke izgradnje namecesocijalistickom sektoru borba protiv neposrednih kapitalistickihostataka, Вpekulacije itd.d) Nastupanje socijalisticke drzave ili njezinih poduzecakao vlasnika robe na svjetskom trZiStu.3.Definicija socijalistickog poduzeca uzima, dakle, kao svojumaterijalno-drustvenu bazu socijalisticku robnu razmjenu. Zadefiniciju socijalistickog poduzeca prema tome је od osnovnevaZD.osti rascistiti pojam socijalisticke robne razmjene (teze 1i 2).Socijalisticka тоЪnа тazmjena jest, ртета svemu, dijalektickapтotuтjeenost za izvjesno vтijeme pтijelaznog peтi{)da odkapitalizma ртета komunizmu.Zapravo se »Cisti« socijalizam, nиZan za neposredni prijelazu komunizam, kakav su и svojim osnovnim radovima predvidjelii analizirali Marx i Engels, i robna razmjena medusobnoapsolиtno i ne samo dijalekticki iskljиcuju, jer su robnaproizvodnja i robna razmjena same ро seЬi, ро svom povijesnomnastanku, ulozi i razvitku, klica i temelj, а nakon pocetka. socijalisticke revolиcije - ostatak kapitalizma. Medutim, kako. је za pocetak prijelaznog perioda apsolиtno zakonito da је socijalistickarevolucija vec otpocela, а da materijalne proizvodnesnage, opcenito uzevsi, jos nisи prosle stupanj, karakteristicanvec za kapitalizam (а u zaostalim zemljama nisu nidostigle stupanj karakteristican za prosjecno razvijeni kapitalizam),to и procesи socijalisticke izgradnje dijalekticki protu. rjeena socijalisticka robna razmjena nastupa kao osnovna unutrasnjaproturjecnost socijalistickog sektora privrede, odnosnocijele drustvene ekonomike (poslije likvidacije neposrednihkapitalistickih ostataka). Bilo Ьi naivno misliti da ona ne radai supтotnosti. (Каd ih ne Ьi radala, ne Ьismo imali najraznovrsnijepartikularisticke i antiplanske tendencije poduzeca,direkcija itd., ne Ьi bilo ostrih diskusija oko planova itd.) Socijalistickarobna razmjena svakako rada interese sиprotno-82sti, ali ne vodi neizbjeZD.o do klasnog antagonizma. Planom idrugim drzavnim mjerama pravilno kanalizirane pojave nиZnihsuprotnosti, koje proizlaze iz socijalisticke robne proizvodnjei razmjene, иvjetuju cak i dalji napredak (uloga stimulacijepoduzeca na temelju socijalisticke robne proizvodnje i razmje-. ne) i usavrsavanje osnovnog planiranja.Robna proizvodnja i robna razmjena neizbjemi su rezultatdanog stupnja odnosno- sto је tocnije- danih stupnjeva иrazvitkи materijalnih proizvodnih snaga i one se kao takvehistorijski nиZno javljajи na svim tim stupnjevima. Орса јеkarakteristika svih tih stupnjeva u razvitku materijalnih proizvodnihsnaga da one, s jedne strane, иvjetujи sve veci viSakrada, а da, s druge strane, tapkajuci jos иvijek na kapitalistickomnivou, u prijelaznom periodи ni izdaleka ne omogucujиneposredno prisvajanje. .Мijenja se ipak dru8tveno-ekonomski karakter robne proizvodnjena raznim stupnjevima materijalnih proizvodnih snagai drustvenog razvitka.U prostoj robnoj proizvodnji robna razmjena је u ekonomsko-drustvenompogledи identiena s posrednom drustvenompovezanosti individиalnih proizvodaca koji istovremeno nastupajиkao privatni vlasnici svojih sredstava za proizvodnjи.Robna proizvodnja javlja se ovdje vec kao stihijski motorCitavog dru8tveno-ekonoinskog zЬivanja. Njoj је funkcionalnopodredena raspodjela .U kapitalizmи se odnosi mijenjaju иtoliko da sи neposredniproizvodaci IiSeni sredstava za proizvodnjи. U okviru jednetvornice ili monopola nastupa vec umjesto stihijske povezanostipиtem trZista- organizacija, ali zato doЬiva to јасе razmjeredrustvena anarhija proizvodnje jer sи kapitalisti, kao vlasnicisredstava za proizvodnjи i proizvedenih roba, drustveno-ekonomskistihijski povezani. Kapitalisticka robna proizvodnjaelementarno pokrece drustveno-ekonomsko zЬivanje i nameceeksploatacijи eovjeka covjekom, tj. pretvara viSak rada и viSakvrijednosti.U prijelaznom periodи od kapitaHzma u komunizam nastupa,kao rezultat zapocete socijalisticke revolucije, najprijedгZava и svojstvu kolektivnog иpravljaca, а time i fakticki i83

pravno u svojstvu vlasnika sredstava za proizvodnju. Buducida ona, kao diktatura proletarijata, nastupa zaista u ime radnihljudi, vec је ucinjen dijalekticki skok iz stihijske povezanostiprivatnih vlasnika na sredstva za proizvodnju u planskupovezanost socijalistiёkih poduzeca. Otpalo је privatno vlasnistvona sredstva za proizvodnju. Kapitalisticka organizacija upojedinoj tvornici, odnosno monopolu, uklopila se, а time iprerasla u plansku organizaciju drzavnog vlasniStva kao niZegoblika socijalistickog vlasniStva. U stvari se robna proizvodnjai robna razmjena iz elementarnog pokretaca stihijskog dru5tveno-ekonomskogzblvanja pretvorila u metodu, sredstvo socijalistickeraspodjele. Medutim, pod objektivnim diktatom relativnozaostalih proizvodnih snaga ona ipak ostaje robna proizvodnjai robna razmjena sa svojim najopcenitijim zakonitostima.Koliko god, prema tome, drzavni socijalizam na svompocetku i ·nalikovao na neke vrste »drzavnog komunizma« i izsocijalnopolitickih razloga pokuSavao gusiti te zakonitosti,ono se osvetnicki pojavljuje u narusavanju kvalitete, asortimanaitd.Drzavni socijalizam predstavlja, medutim, samo prvi i najkracikorak socijalisticke revolucije. Као sto је pokazao pri~jer SSSR-a, on krije u sebl niz velikih opasnosti za daljusudbinu revolucije i socijalizma. Ustrajanje na pozicijamadr.Zavnog (Ьirokratskog) socijalizma, dalje no sto to tra.zi »prvikorak« revolucije, neizbjemo se povezuje s porastom, jacanjemi privilegiranjem birokracije kao drиStvenog parazita, gusenjemumjesto razvijanjem socijalisticke demokracije i opcomdegeneracijom sistema koji najprije stagnira, а onda pada urestauraciju narocite vrste: dr.Zavni socijalizam sve viSe doЬiva karakter drzavnog kapitalizma »cistog« tipa (Ьеz vlastitihsrednjih klasa, ali sa svemocnom parazitskom birokracijomkapitalistickog znacaja). »Nove« ekonomske zakonitosti sada sezapravo razotkrivaju kao oblcni monopolizam dclavno-kapitalistickogkaraktera.Stvarna socijalisticka izgradnja kategoricki trazi razvijanjesocijalisticke demokracije i smjelo pretvaranje drzavnog socijalizmau slobodnu asocijaciju neposrednih proizvodaca. Uprocesu pretvaranja drZavnog vlasniStva u opcenarodnu imo-84;(јvinu pod upravom neposrednih proizvodaca ponovo izlaze navidjelo орсе zakonitosti socijalisticke robne razmjene. То nijekorak »natrag«, nego је kvalitativno nov korak naprijed jer-znaci zapravo likvidaciju elemenata kapitalistickog monopolizma,sakrivenih u sistemu birokratskog socijalizma.4.-Za ekonomsko-pravni individuum u socijalistickoj robnoj proizvodnjii razmjeni karakteristicne su slijedece osobine odnosnoprava:prvo, privredivanje na osnovi opcih principa privrednogracuna,drugo, upravljanje opcenarodnoon imovinom kao osnovnimsredstvima potrebnim za obavljanje privredne djelatnosti kojomse bavi ekonomsko-pravni individuum,treee, neposredno rukovodenje opcenarodnom imovinomkao obrtnim sredstvima potrebnim za obavljanje privrednedjelatnosti kojom se bavi ekonomsko-pravni individuum,cetvrto, upravljanje onim dijeloon drustvene akumulacijekoji је osnovnim planom odreden radi prosirene reprodukcijepoduzeca,peto, ucesce u opcedrиStvenom osnovnom planiranju i razradiosnovnih planova za poduzeca, primanje i razrada konkretnihoperativnih planova na temelju osnovnih planova, zakonskihpropisa i planskih direktiva viSih organa,sesto, vlastita komercijalna slU.Zba u sklopu socijalistickerobne razmjene,sedmo, raspolaganje onim dijelom drustvene akumulacijei fondova, proizaslih iz vlastitog privredivanja, koje predvidaopcedrustveni plan, а propisuje zakon:а) radi podizanja drиStvenog standarda radnog kolektivapoduzeca;Ь) radi nagradivanja trudbenika osnovnim placama, а premastvarnoj ulozi i udjelu u procesu proizvodnje;с) radi tehnoloskog istra.zivanja i prosirene reprodukcije umanjem opsegu.85

5.Postoje dvije vrste udruZivanja radnih kolektiva u pravcu izgradnjeslobodne asocijacije neposrednih proizvodaca: privred- .•na udruZenja i viSa udruZenja proizvodaca.6.Privredna udr11Zenja jesu ona koja nastaju tako da udr11Zena· poduzeea gube dio osobina i prava ekonomsko-pravnih individuai taj se dio prenosi na udrt1Zenje. GuЬitak ne moze icitako daleko da udrt1Zena poduzeea prestanu Ьiti ekonomsko-pravni individuumi. Samim tim poduzeca Ьi, naime, prestalaЬiti poduzeca i pretvorila Ьi se u pogone, а privredna udruZenjapretvorila Ьi se u poduzeca. (То ujedno znaci da kod visokorazvijenihtehnoloskih procesa koji uvjetuju centralistickoupravljanje tehnikom mogu postojati poduzeca viseg tipa, cakmnogoopseznija od privrednih udruZenja, ali u ekonomsko-pravnom pogledu ipak samo poduzeca s narocitom strukturom.Prava · pojedinih pogona u tim poduzeeima nisu ро svojemekonomsko-dru8tvenom sadrzaju identicna s pravima ekonomsko-pravnihindividuuma. Ма koliko bila formalno slicna, onatraze posebnu pravnu obradu.)Visa udruZenja proizvodaca jesu ona koja nestaju takoda udrt1Zena poduzeca ne gube nista od svojih osobina i pravaekonomsko-pravnih individuuma, nego se podvrgavaju opcemplansko-operativnom rukovodenju viseg udnizenja proizvo_-daca.7.Drzava, koja - u toku procesa pretvaranja drzavnog vlasnistvau opcenarodnu imovinu, pod upravom slobodno udruze.,.nih neposrednih proizvodaca- sudjeluje u privredi ne samokao osnovni nosilac opcedrustvenog plana i kontrolor nad privrednomoperativom, nego i u smislu administrativno-operativnogrukovodenja privredom, moze vec na sada8njem stup-86·ii~

\, 9." Potrebno је da se sto prije ро granama иvеdи radnicki savjetiza citavu Jиgoslavijи s odnosima i pravima navedenim pod 8.Bez toga Ьi, s jedne strane, opasno zaostajao proces pretvaranjadrzavnog vlasniStva и opcenarodnи imovinи pod иpravomliii. slobodno иdruZenih neposrednih proizvodaca, а, s druge strane,neizbjemo Ьi se radali i иcvrscivali elementi repиblickog1drZa~o-kapitalistickog vlasniStva. Decentralizacija operativeро drzavnoj liniji, bez istovremenog centralistickog i demokratskogиdruZivanja radnih kolektiva, tj. neposrednih proizi .vodaca, ne vodi naprijed, nego neizbjemo vodi natrag udrZavni kapitalizam (zapravo и nekoliko drZavnih kapitalizama,partikularistickih prema cjelini, Ьirokratsko-centralistickih nadolje i prema radnim kolektivima).Planiranje1.Postavlja se temeljna razlika izmedu osnovnog i operativnogplaniranja.2.Osnovno planiranje identicno је s planiranjem proporcija.Planske proporcije jesu one direktivno odredene naturalnei novcane kljucne kvote materijalnih dobara koje, s obziromna momentanи strukturu dane ekonomike, izrazavajи i u cjeliniosigиravajи generalnu linijи plana za sva podrиcja privredei dru8tvenog zivota.Prema tome, planske proporcije definirajи se, ро pravilи, иnaturalnim i novcanim kvotama kompleksnih grupa materijalnihdobara, а ako to traZe ili disproporcionalna struktura daneekonomike ili posebni zadaci u generalnom planи - i detaljnijihkljиcnih grupa odnosno cak pojedinih kljиcnih artikala.Konkretna definicija planskih proporcija nije, dakle, nepro-88mjenljiva, nego је funkcionalno zavisna od promjenljive 1'\trukturedane ekonomike, ljиdskih potreba i generalne linije plana.3.Operativno planiranje poduzeca i privrednih иdrиZenja 1rezultatје dvaju faktora:. prvo, direktivnih proporcija danih osnovnim planom;drugo, djelovanja zakona ponиde i potramje и okvirи planomdanih direktivnih proporcija.· Ako u okviru planom danih direktivnih proporcija zakonponude i potramje djelиje elementarno, on se odraZava u иgovorima,slobodnoj ponudi itd. Operativno planiranje prema tomeје u okvirи direktivnih planskih proporcija- i to samo unjihovu okviru- istovremeno rezultat privredne kalkulacije,djelovanje zakona ponиde i potramje pиtem novca kao sredstvarazmjene.4.Operativno planiranje predstavlja, dakle, za stanovito vrijemeprijelaznog perioda ·dva pola dijalektickog procesa:planiranje proporcija izricito је socijalisticki element u nasojplanskoj privredi;kalkulacija и operativnom planiranjи, na temeljи zakonaponude i potraZnje,. pиtem novca kao sredstva razmjene elementје proslosti, to је element robne proizvodnje.5.Drzavni planski organi - planske .komisije, planski organisavjeta- planirajи, radi li se о socijalistickom sektoru nasegprivrednog sistema, samo proporcije.1 Operativno planiranje drZavnih ustanova (npr. zdravstvenih, prosvjetnihitd.) zahtijeva posebnu razradu.89

u osnovnom planiranju sudjeluju poduzeca i njihova pri-:vredna u~enja. Istovremeno ona vrse operativno planiranjena temelju njima odredenih planova proporcija.6.U pocetku procesa pretvaranja drZavnog vlasniStva u opcenarodnuimovinu pod upravom neposrednih proizvodaca osnovnoplaniranje jos је uvijek preteZn.o u koпipetenciji dl'Zave,operativno planiranje, prema svojoj prirodi, sasvim prelazi ukompetenciju neposrednih proizvodaca, а drzava zadrzavakontrolu nad njima u smislu cuvanja planskih proporcija. Medutim,to stanje (osnovno planiranje kao gotovo iskljucivakompetencija drZave) ne moze i ne smije potrajati suviSe dugojer Ьi u tom slucaju zadrzavalo i jacalo opasnost tendencijeneposrednih proizvodaca da se sve vise i suprotno planiranimproporcijama vracaju k potpuno stihijskim zakonima robneproizvodnje, ali i tendencije drzavnog aparata da monopoliziraosnovno planiranje.7.U daljem razvitku udruZivanja proizvodaca · ро granama ikompleksnosti proizvodnje i raspodjele morat се postepenodoci - а taj proces treba otpoceti odmah - do izvjesne deetatizacijeosnovnog planiranja pri cemu се, naravno, ostati osiguranekljuene kompetencije drzave u planiranju sve dok budeipotrebno. Тај se proces mora · odvijati u tom smislu. da sedrzavni planski organi pтosiтuju.izabranim predstavnicima neposrednihproizvodaca koji odlucuju о osnovnim planovima.iRadi se, dakle, о postepenom pretvaranju planskih organa osnovnogplaniranja iz cisto drzavnih organa u mjesovite organe'1 1 u kojima sudjeluju i neposredni predstavnici udrиZenih proizvodaca.То је dobrim dijelom vec provedljivo cim se izaberu radnickisavjeti i radnicki upravni odbori privrednih udrиZenja icim se pristupi osnivanju i izborima radnickih savjeta granaudruzenih u opcedrzavnom opsegu.908.Plan proporcija је jedinstven i centralisticki plan. (Decentraliziranmoze Ьiti njegov nekljucni dio, ako njegovo materijalnoosiguranje ne remeti kljucni dio osnovnog plana.} Bez ta dvasvojstva prestao Ьi Ьiti plan, а pogotovo Ьi prestao Ьiti socijalistickiplan. Prema tome, ta dva svojstva ne moze i ne smijenicim remetiti ni federativna izgradnja drZave, ni postojanjeniZih samoupravnih jedinica.9.Ako Ьi jedinstven i centralisticki plan propor:cija ugrozavaoinicijativu i u vezi s tim kvalitetu i asortiman proizvodnje,odnosno automatizam socijalisticke raspodjele (u onoj mjeri iobliku u kojem је on vec moguc), to Ьi samo znacilo da se proporcijesuviSe bave detaljima, da treba ici viSe ka njihovojkompleksnosti, sto opet ne znaci da se mogu izbjegavati detaljigdje su oni nuZni bas s obzirom na postizanje proporcija.10.Iz svojstva jedinstvenosti i centralizma plana proporcija proizlazitakoder karakter podjele posla izmedu viSih i niZihplanskih organa koji se ·bave planiranjem proporcija. Podjelaposla ро pravilu ne mйZe ici ро liniji kompleksnijeg ili detaljnijegplana, nego jedino tako da svi planski organi planirajuproporcije u istom stupnju kompleksnosti, odnosno u istomstupnju detaljizirane (iznimke moze ра i mora - u sadaВnjimuvjetima - prouzrokovati samo neravnomjernost privrednograzvitka pojedinih teritorijalnih podrucja). Podjela posla mozei mora, dakle, u principu ici samo ро horizontalnoj liniji, аdrZavna odgovornost planskih organa ide i ро horizontalnoj iро vertikalnoj liniji. Drugim rijeeima, kotarske planske komisijeplaniraju ро pravilu proporcije istog stupnja kao republickeplanske komisije, а ove istog stupnja kao Savezna planskakomisija, planski organi savjeta istog stupnja kao plansJ,te91

'komisije, ali svako na svome teritorijalnom podrucju odnosnona podrucju svoje grane.Plan proporcija је, dakle, jedinstven i centralisticki, а planiranjeproporcija је decentralizirano, ali pod centralnim uskla...:divanjem. Prema tome, planovi republickih i kotarskih planskihkomisija kao. i planovi savjeta jesu parcijalni planoviopcedruStvenog plana proporcija, ciju generalnu liniju plani- ..·..ranja uskladuje i osigurava Savezna planska komisija.Svi drZavni planski organi predstavljaju, kao cjelina, jedanjedinstveni planski organizam s horizontalnoпi podjelom posla, ;·а s vertikalnom i horizontalnom linijom odgovornosti.11.Posebnu razradu traZi demokratizam u sastavljanju i primanjuosnovnih planova.Osnovni element demokratizma Ьiо Ьi dan time sto Ьi uplanskim komisijama i planskim organima savjeta sudjelovalipredstavnici udruZenih тadnih kolektiva.Dalje Ьi trebalo pri samom sastavljanju osnovnih planovaosiguravati ne samo put »odozgo nadolje« nego i »odozdo nagore«.Trece, tako sastavljen jedinstven i r;entralisticki osnovniplan trebalo Ьi davati na diskusiju, s jedne strane, radnickimsavjetima udrиZenih radnih kolektiva, а, s druge strane, narodnimskupstinama narodnih тepublika.Tek nakon svega toga mogao Ьi Ьiti slиZbeno primljenopcedrzavni osnovni plan.Cijene1.Planska privreda, na temelju socijalistickog vlasnistva nasredstva za proizvodnju, znaci - u smislu ekonomsko-dru!itvenecjeline - principijelnu likvidaciju suprotnosti izmedu upotrebnevrijednosti i vrijednosti. (Upotrebna vrijednost postaje92·1neposтedan cilj socijalistickog planskog privredivanja.} Medutim,buduci da se i ukoliko se u okviтu direktivno danogplana proporcija jos uvijek provodi, socijalistiёka тоЬnа таzтјеnа(а time u stvari i тоЬnа pтoizvodnja}, kao metoda socijalistickeplanske raspodjele, to kod pojedine robe jos nijesasvim ukinut antagonizam izmedu upotrebne vrijednosti iprometne vrijednosti. (Da је ukinut do kraja, ne Ьi se viseradilo о »roЬi«.}Spomenuti antagonizam postoji, dakle, u onoj mjeri u kojojpostaje robna proizvodnja i razmjena, а on је ukinut u onojmjeri u kojoj su robna proizvodnja i razmjena podvrgnute direktivnomsocijalistickom planu proporcija, na temelju drustvenogvlasniStva na sredstva za proizvodnju.Buduci da taj drugi moment - socijalisticki plan proporcijana temelju drustvenog vlasniStva sredstava za proizvodnju- predstavlja sam ро sebl dijalekticki skok iz kapitalistickognacina proizvodnje u novo, u Ьiti vec socijalisticko stanje, toје u smislu cjelokupnog dтustvenog pтodukta, odnosno u smislucjelokupnog pтodukta socijalistvckog sektoтa, antagonizamizmedu upotrebne vrijednosti i vrijednosti stvaтno i konaёnoukinut (ukoliko ga ne Ьi restaurirala degeneracija u drzavnikapitalizam}, а u smislu pojedirnaёnog produkta i unutaт planskihproporcija kojima је podvrgnuto ekonomsko-dru!itvenokretanje toga produkta - on jos postoji kao nиZan elementkapitalisticke proslosti.2.Ukidanje antagonizma izmedu upotrebne i prometne vrijednostiu smislu cjelokupnog produkta socijalistickog sektora, аnjegovo ograniceno postojanje u smislu pojedinaёnog produktaunutar planskih proporcija socijalisticke ekonomike, kao i postojanjeneposrednih kapitalistickih ostataka i spekulantskihsitnih robnih proizvodaёa, koji u svojoj borbl protiv socijalistiёkeekonomike ne samo zadrzavaju, nego, !ipekulacijom, neprekidnopokusavaju jacati suprotnosti izmedu upotrebne vri-93'!

jednosti (vrijednosti i cijene) - nameee socijalistickoj planskojmetodologiji da razlikиje ove osnovne okategorije cijena:а) vrijednosne cijene,Ь) planske cijene,с) stvarne cijene.з.Pod vrijednosnom cijenom pojedinog artikla ili grиpe artikalapodrazumijevamo zbroj, s jedne strane, prosjecnih drиStvenopotreЪnih troskova proizvodnje, transporta i trgovine i, s drugestrane, iznos koji doblvamo time sto te prosjecne troskov~proizvodnje, transporta i trgovine pomnoZi.mo s prosjecnoпidrиStvenom stopom akumlliacije i fondova.Kategorija vrijednosnih cijena potrebno је sredstvo za plan.;.skи metodologijи socijalisticke robne proizvodnje i razmjene. _Tek kategorija vrijednosnih cijena оmоgисије planski paralelizamizmedи naturalnih pokazatelja- (koji odgovarajи иpotreb- _noj vrijednosti) i novcanih pokazatelja (koji odgovarajи vrijednosti).Тime doЪivajи novcani pokazatelji istovremeno sve·иvjeteda bиdu upotreЬljavani kao sinteticki pokazatelji socijaliSti~kogplana.\4.Planska cijena pojedinog artikla ili grupe artikala nastaje takosto se prosjecnim druStveno potrebnim troskovima proizvodnje,transporta i trgovine dodaje iznos doblven time sto se prosjecnitroskovi pomnoze s individиalnom, planom odredenom stopomakumulacije i fondova za doticni artikl, odnosno grириartikala.Planske cijene, ро pravilи, odstиpajи od vrijednosnih cijenai predstavljaju ostvarivanje akumulacije pиtem procesarazmjene и drugoj grani, а ne и onoj и kojoj је akumulacijaЬila stvorena procesom proizvodnje. Planske cijene, dakle,planom pтiznaju odstupanje cijena od vrijednosti u planskojprivredi socijalisticke robne razmjene. То је dijalekticka cinje-94nica i ima dvojako znacenje: s jedne strane је - posto plandirektivno pтedviaa odstupanje cijena od vrijednosti- unu·tar socijalistickog sektora ukinиta stihija kapitalistickog zakonaformiranja prosjecne profitne stope, а, s druge strane -posto plan тота predvidati odstupanje cijena od vrijednosti-\postoji u konkretnoj akumulaciji, ostvarenoj od pojedinogarЩda, odnosno grиpe artikala, jos иvijek jak element monopoЩtickecijene (u borbl protiv spekulacije neposrednih kapitalistickihostataka i sitnih robnih proizvoёlaca on cak numodoblva stanovite drzavno-kapitalisticke oblike, na primjer: visokecijene и driavnim radnjama slobodne prodaje, iako sи tevrste visokih cijena ро sadrzajи izricito иperene protiv robno-novcane spekulacije). Slijevajиci se и opcedrиstvenи akumиlacijи,taj se element ponovo gubl i zadrzava se jedino u onomsvom manjem dijelи koji zbog stimulacije pripada neposrednomproizvodacи, odnosno prodavacи.Odstиpanje planskih cijena od vrijednosnih cijena zapravoје, s jedne strane, posljedica postojanja jos nelikvidiranih neposrednihkapitalistickih ostataka i monopolistickih pozicijasitnih robnih proizvodaca, а, s druge strane, na primjer kodnas, rezultat objektivne disproporcionalnosti и strukturi pocetnesocijalisticke ekonomike. Sto se vise razvitak materijalnihproizvodnih snaga socijalisticke ekonomike pribliZava mogиcnostiharmonicnog zadovoljavanja potreba (s obzirom naasortiman itd.), to manje odstupajи planske cijene od vrijed·nosnih cijena, i to vise iScezavaju pojedini elementi monopolistickecijene.5.Stvarna cijena је ona cijena koja se и robnoj razmjeni doistapostiZe na temeljи djelovanja zakona ponиde i potr8Znje, uokvirи planom danih direktivnih proporcija (ili probljanjemplanom danih direktivnih proporcija, kad se radi Ьilo о slabomplaniranjи, Ьilo о manjkavoj organizaciji socijalisticke privrede).U odstиpanjи stvarnih cijena od planskih ogleda se stupanjpreciznosti, odnosno nepreciznosti planiranja i socijalisticke95

privredne organizacije. Stanovito odstupanje neizbjemo је: ,zЬog samog postojanja robne razmjene.Sve dok socijalisticka kapitalna izgradnja imauvjetima socijalisticke ekonomike posla s likvidacijom nasiijedeneostre dispz:oporcionalnosti u strukturi materijalnih pro.:- ·izvodnih snaga, odstupanje stvarnih cijena od planskih dopu- 'steno је jedino na sektoru siroke potroВnje (s iznimkom cijenau osiguranom snaЬdijevanju i sistemu vezane trgovine, ako se,naime, i ovdje ne prelazi na »klizave cijene«). Na sektoru reprodukcijei kapitalne izgradnje ро pravil:u (iZnimka se moze. ·i mora odnositi prije svega na lokalnu privredu) treba za sadaustrajati ne samo na planskim, nego uglavnom i na jedinstvenimplanskim cijenama, jer Ьi se inace, u praksi, htijuci-nehtijuCi, vracali ka stihijskom djelovanju zakona prosjeene profitnestope, а time ujedno i iznevjerili koncepciju socijalistickihgeneralnih planova, ciji је osnovni cilj upravo stalna ismiSljena - djelovanju zakona prosjecne profitne stope suprotna- likvidacija starih i novonastalih disproporcionalnostiu strukturi ekonomike.6.S obzirom na iznijete postavke pojavljuje se, u · sistemu socijalistickeorobne proizvodnje i razmjene, nиZna potreba postojanjajedinstvenog organizma za odredivanje cijena.Тај organizam ne treba Ьiti formalno jedinstven, tj. onne treba predstavljati iskljucivo jednu organizaciju, odnosnoustanovu, jer Ьi to neminovno vodilo birokratskom centralizmui ekonomskom zastoju. On mora, medutim, Ьiti jedinstvenu slijedeeem smislu: prvo, djelatnost svih njegovih sastavnihdijelova treba da ·bude iz jednog centra koordinirana i u opcemplanskom pogledu - podredena ekonomskom planu proporcija;drugo, treba da је osigurano njegovo ukljucivanje ujedinstveno funkcioniranje sqcijalistickog jedinstvenog sistema;trece, treћa da је u dovoljnoj mjeri ukljucen u takavsistem trgovinske politike na malo koji odgovara socijalistickomplanu raspodjele.Prema tome, potrebni su, s jedne strane, organi za odredivanjei potvrdivanje individualnih i prosjecnih troskova proizvodnje,transporta i trgovine, а, s druge strane, organi zamaksimiranje i potvrdivanje maloprodajnih cijena artikalasiroke potrosnje. Prvi treba da u tome radu zavise od naturalnihnormativa koje u njihovu prosjeku odreduju organi zaplaniranje. Administrativno treba da budu podredeni onimistim financijskim organima koji na temelju opcedrustvenogplan~ proporcija, u suglasnosti s organima za planiranje, utvrdujustope akumulacije. Drugi zavise od planskih cijena odredenihza siroku potrosnju, а u svojoj djelatnosti maksimiranjai potvrdivanja stvarnih maloprodajnih cijena treba dabudu podredeni organima trgovine.Novac1.U prijelaznom periodu- ёim su osnovna sredstva za proizvodnjupostala opcenarodna imovina - nema u socijalistickojzemlji vise nikakve unutrasnje potrebe da se novac javlja kaomjera vrijednosti i novcana roba.Time stupa na vidjelo cinjenica da је u smislu ekonomsko-drustvene cjeline socijalistickog sektora i direktivno danihplanskih proporcija, koje hitno ogranicavaju stihijske zakonitostikupoprodajne metamorfoze pojedinacnog produkta - likvidiranasuprotnost izmedu upotrebne vrijednosti i vrijednosti.Zapravo se unutar socijalistickog sektora vee prelazi na to dase novcanim znakom kao mjerilom cijena (sto је on jos uvijekostao) vise-manje neposredno usporeduju u upotrebnoj vrijednostiutjelovljene kolicine ljudskog rada.Odstupanje cijena od vrijednosti 1postoji jos u osjetnojmjeri. Medutim, ono је unutar socijalistickog sektora privredeu osnovi planom predvideno i odredeno na temeljupoznavanja i savladivanja razlika u stupnju do kojeg se mogupotrebe asortimana zadovoljavati dosadai!injim materijalnimproizvodnim snagama.967 Socfjвllzam i ekonomijв97

;['1 ,,:ri!i ,,,,~· 1i''i',rl:~1~~ 1i:li.Slijevanjem vi.Ska cijena, iznad odgovai'ajucih vrijednosti,u opcedrzavnu a:kumulaciju, pretvaraju se, na kraju procesa .proizvodnje i razmjene, vi.Se ili manje jaki ostaci monopolskecijene i ekstraprofita - Ciji se elementi u procesu cirkulacijejos uvijek javljaju - u potpuno novu, socijalisticku kategoriju,tj. u realizaciju socijalisticke akumulacije, stvorene u jednojgrani ostvarivanjem robnog prometa druge grane. То zapravovec samo ро seЬi pretpostavlja neposredno druStvenikarakter rada. Ј edna nova, revolucionarna ekonomsko-drustvenazakonitost realizira se, dakle, u obliku stare, iz proslostinaslijedene zakonitosti.2.Likvidacijom funkcije novca kao novcane robe i mjere vrijednostioduzeta је, unutar socijalisticke zemlje, neposrednimkapitalistickim ostacima i spekulantskim sitnorobnim proizvodacimaosnovna mogucnost za zgrtanje Ыаgа.Buduci da је kupovina onih sredstava za proizvodnju, kojimaЬi se mogla vr8iti eksploatacija, zakonom uglavnom zabranjena,to se mogucnost i zakonitost zgrtanja Ыаgа u osnoviogranicava na mogucnost 8pekulantskog zgrtanja potrosne robe,odnosno novcanih znakova.Ako se radi о otudivanju imovine kapitalistickih elemenatakupovinom od strane socijalistickog sektora, takvo otudivanjeuglavnom ne omogucava kapitalistickim ostacima drugo negokupovinu potro8ne robe.3.Novac se u prijelaznom periodu javlja kao prometno sredstvoi kao takav podvrgnut је ovim opcim zakonima unutrasnjihsuprotnosti metamorfoze R-N-R i opticaja. U tom pogleduon cvrsto ustraje - sve do svoje likvidacije - kao znak орсеrobe. U toj funkciji novca najvi.Se se ogledaju - moze se kazatida su kondenzirani- elementi proslosti u socijalistickojrobnoj proizvodnji i razmjeni.98Medutim, i u tu tvrdnju proslosti uveo је svoga trojanskogkonja socijalizam u ofenzivi.Posto su, naime, nadnice i place u pтincipu prestale Ьitinajamnina (element najamnine jos postoji), to se socijalistickitrudbenici u robnom prometu pojavljuju s novcem koji se vecросео- bar u procesu proizvodnje i na pocetku procesa cirkulacije- pretvarati u kvitanciju za utroseno radno vrijeme.Konacnom likvidacijom neposrednih kapitalistickih ostataka,evolucijom sadrzanog vlasni.Stva u stvarnu i formalnu opcenarodnuimovinu i planskom likvidacijom disproporcionalnostiu strukturi орсе ekonomike, socijalisticki novac stvarno се seocitovati kao prosta kvitancija za utroseno radno vrijeme, tj.prestat се da bude novac.Za sada, to jest tek na pocetku socijalisticke izgradnje, ipakse radi samo о socijalistickom trojanskom konju u jednoj josnaru8enoj tvrdavi kapitalisticke proslosti. Dokle god se, naime,u robnom prometu javljaju privatni ili bar samo zadruZnirobni proizvodaci, odnosno dokle god zbog disproporcionalnostiu strukturi орсе ekonomike mogu nastupati spekulanti,sve dotle prevladavaju u robnom prometu socijalisticke zemljeорсе zakonitosti i suprotnosti metamorfoza R-N-R i novcanogopticaja i udaraju svoj peeat na cijelu metamorfozu R-N-R,ma kakvog god porijekla Ъiо novcani znak. Stovise, buduci dasocijalisticki trudbenik dobrim dijelom kupuje u istim ducanimakao i sitni robni proizvodaci, odnosno spekulanti, odnosno,buduci da cak mora kupovati kod sitnog robnog proizvodacai spekulanta, to isti novcani znak koji је kod ulaza izsocijalistickog procesa proizvodnje u proces cirkulacije vecЬiо poprimio karakter kvitancije za utroseno radno vrijeme,postaje dobrim dijelom opet oblcan novcani znak, dobro poznatiz kapitalisticke robne proizvodnje i razmjene. Samimtim omogucava se da dio utjelovljenog rada u procesu cirkulacijeprelazi u spekulantske ruke.Medutim, ti procesi, odvijajuci se u svojim pojedinostimaро zakonitostima naslijedenima iz kapitalisticke proslosti, moguра i moraju u cjelini ekonomike socijalisticke zemlje zauzimatii obтnuti pravac. Ekonomskim mjerama, koje su formalnodrzavnokapitalistickog karaktera, socijalisticka drZava99

moze prinudivati privatnog robnog proizvodaёa da vracadograЬljeni tudi rad. Socijalistiёka drzava moze, u tompogledu, pritiskivati na isto dugme na koje pritiskuje privatnirobni proizvodaё, а to se dugme zove robni monopol.U ёitavom tom kompliciranom procesu socijalistiёka drzavamora poznavati sve ·орсе i konkretne zakonitosti robnonovca~ ·nih metamorfoza i novcanog opticaja, u danim uvjetima svogarazvitka i izgradnje, te nastojati da se i administrativnim iplaniтanim ek()nomskim putem njime koristi.4.Bezgotovinskim prometom unutar socijalistiёkog sektora, radireprodukcije i kapitalne izgradnje, novac se iz prometnog sredstvapoCinje pretvarati u obraёunsko sredstvo, kojim se dokazujeplansko pravo pojedinih sastavnih dijelova socijalistiёkogdruStva na upotrebnu vrijednost. Ovdje је novac zapravo naj-:duЬlje izvrsio svoju socijalisticku metamorfozu. Medutim, oni pored toga jos uvijek zadclava, ра cak i ројаёаvа sve, u ЬоrЬ1za socijalisticku rentabilnost poduzeea, Ъitne funkcije mjerilacijena i prometnog sredstva, Sto se, medu ostalim, ogleda iu individualnim gotovinskim pravima socijalistiёkih poduzecai u njihovu privrednom racunu.5.U ёitavu sklopu ekonomike prijelaznog perioda novac se josuvijek javlja kao platemo sredstvo, no ni u toj funkciji ;neviSe kao novёana roba, vec samo u svojstvu novёanog znaka iobraeunskog sredstva.Izlozeni karakter novca potvrduje i cinjenica sto se u socijalistickomsektoru novac ne moze vise pretvarati u kapital.10011 ••О novom financijskomsistemuplanskomUglavnom bih govorio о primjeni novoga planskog i financijskogsistema u odnosu na poduzece i о tome kako daljetreba da planira dclavni aparat. Za sada mogu govoriti samo оekonomskom mehanizmu novoga planskog i financijskog sistemajer diskusija о zakonima jos nije zavr5ena i jos се procineko vrijeme do davanja na diskusiju zakonskih prijedloga.Medutim, s ekonomskim kategorijama novoga planskog i financijskogsistema koje su и samom ekonomskom mehanizmumi smo vec nacisto i one се vise-manje ostati onakve kako suvec zamiSljene.Sto је do sada u pogledu planiranja bilo karakteristicno zaindustrijska poduzeca ili transportna poduzeca koja imaju industrijskikarakter? Bilo је karakteristiёno to da se odozgo planiralogotovo sve i da samo poduzece nije imalo gotovo niStada planira. Ono је, dodиSe, suradivalo kod operativnih planova,ali su operativni planovi bili u direktnoj zavisnosti od osnovnih.planova koji su bili diktirani odozgo. Samim tim sto јеproizvodnja poduzeca zavisila od odozgo diktiranih planova,poduzece se nije mnogo obaziralo na zakon ponude i potramje,na zahtjeve trzista. Zato је i bilo takvih pojava da trziste trazijednu vrstu robe, а poduzece mjesecima proizvodi druguvrstu robe, iako Ьi s istim sirovinama i s istom kvalificiranomradnom snagom moglo proizvoditi bas onu vrstu robe kojuzahtijeva trZiSte. Da је poduzece zbog vlastitih interesa biloprinudeno brinuti se za asortiman, ono Ьi proizvodilo robukoju zahtijeva tcliSte.101

U vezi s radnickim savjetima, cije uspostavljanje zna.cigolem korak naprijed u izgradnji nаЗе socijalisticke demokracije,treba naglasiti da upravo zbog toga sto је sistem planskihi financijskih odnosa poduzeca medusobno kao i poduzecaprema drZavi ostao stari, u Ьiti drzavno-administrativni, radnickisavjeti, usprkos tome sto su pokazali golem napredak ipreuzeli inicijativu za upravljanje opcenarodnom imovinom iproizvodnjom, ipak se nisu mogli do kraja razviti jer se njihovrad mogao kretati samo u 'Okviru odozgo diktiranih planova.Tako је Ьilo dosadasnje stanje.Мislim da Ьi bilo nepravedno smatrati da smo odjednompostali pametniji i shvatili da stvari mogu sada Ьiti i drukcije.Kod nas је stari nacin administrativnog birokratizma poslijeoslobodenja i gotovo do danasnjih vremena Ьiо objektivnoneizbjezan jer smo ekonomski :!Zaostala zemlja s dubokomprivrednom disproporcionalnoscu, u fazi industrijalizacije u kojojје trebalo naprezati sve snage da se izgrade temelji buducepriwede, gdje је trebalo bas zbog toga naprezanja svih snagado stanovite mjere ugиSiti ekonomske zakone jer је to traziostari nacin planiranja i nasi uvjeti.Cinjenica da danas mozemo prijeci na razvijanje inicijativepoduzeca proizlazi iz druge cinjenice - iz cinjenice dasmo u dosadasnjoj borbl za Petogodisnji plan i industrijalizacijunase zemlje prilicno pobljedili i vec postigli onaj stupanjrazvitka materijalnih proizvodnih 'Silaga i industrijalizacijekoji od nas ne zahtijeva vise onako krut sistem, vec nam omogucavada prelazimo na vecu inicijativu odozdo.Kako се sada izgledati prema tim projektima ekonomskekategorije u novom planskom i financijskom sistemu? Pocetcu s poduzecem, odnosno s ujedinjenjem poduzeca, uglavnoms direkcijom i njezinim radnickim savjetom, jer znam da vasto najvise zanima. Na odnosu izmedu poduzeca i direkcijeneeu se zadrzavati jer је to posebna materija i pitanje је kolikoсе poduzece Ьiti potpuno slobodno u izvjesnim stvarima od direkcije,odnosno koliko се uprava poduzeca Ьiti prenesena naupravu direkcije. То је materija koja se ne moze odreditiopcim receptom, vec се Ьiti odredena izvjesnim opcim zakonimaza FNRJ i statutima pojedinih direkcija i r.adnickih savjetakoji mogu Ьiti razliёiti za razne direkcije i razne grane.102... L.11·.,,i1U nekim granama moze veza izmedu direkcije i poduzecablti ёvrsca, u drugima labavija, prema karakteru same granei poduzeca, sto zavisi od stupnja razvitka materijalnih proizvodnihsnaga i zajedniёkih interesa poduzeca u dotiёnoj grani.Dakle, о tome necu govoriti, nego cu govoriti о diferencijacijipoduzeca i ujedinjenih poduzeca u njihovoj povezanosti premadrZavnoj privrednoj upravi i drZ.avnom i opcedтuStvenom planu,odnosno financijskom sistemu i financijSkim. obavezama ukojima se nalazimo.Ono sto је novo u nasem financijskom sistemu jest to daсе poduzeca placati stanovit doprinos u drZ.avnu Ьlagajnu.Тај се doprinos Ьiti odredivan, kasnije cu govoriti na kojinaёin, na platni fond poduzeea. Princip се Ьiti da се taj iznosna isti platni fond u svakom poduzeeu Ьiti isti, bez obzira daје li to poduzece s visokim organskim sastavom fondova, svelikom mehanizacijom, s velikom produktivnoscu rada ili sniskim organskim sastavom fondova, s neznatnom mehanizacijomi s niskom produktivnoscu тада. Princip се dalje Ьiti da сеtaj doprinos Ьiti mnogo manji nego sto је prosjeёna stvarnaakumulacija, odnosno prosjeёni stvarni viSak rada u jednomnasem prosjeёnom poduzecu s prosjeёnom produktivnoscu rada.Dakle, prvo, za razliku od dosadasnjeg sistema gdje savviSak rada, osim platnog fonda koji predstavlja ·potreban rad,ide u driavnu Ьlagajnu gdje se ujedinjuje i iz nje ponovoraspodjeljuje, gdje, pre'ma tome, poduzeca nemaju u stvariudjela u raspolaganju viSkom rada, za razliku od toga u novomplanskom i financijskom sistemu samo се mali dio viSkarada ici u drzavnu Ьlagajnu ili, drugim ·rijeёima, vecinomviSka rada upravljat се sama poduzeea odnosno radni kolektivi,а samo malim dijelom viska rada upravljat се u ime socijalistiёkezajednice- socijalistiёka driava.U koje се svrhe slиZiti taj relativno mali dio viska radakojim се upravljati drzava u ime socijalistiёke zajednice? Sluzitсе uglavnom za dotacije onim granama industrije koje seро ekonomskim zakonima ne Ьi u tolikoj mjeri razvijale kolikoје momentano potrebno socijalistiёkoj zajednici. On се takoderkao. dotacija slиZiti poduzecima koja Ьi se brzo moglarazvijati, ali, s obzirom na momentani organski sastav fondo-103

i.1va, nemaju dovoljno viSka rada ра ih prema tome treba doti- ..rati. Тај doprinos sluZit се dalje za opcedrZavne potrebe, .'Ojsku,drzs.vni aparat itd. Dakle, relativno malim viSkom rada 'koji nazivamo doprinosom poduzeca u drZavnu Ьlagajnu,upravlj~t се i dalje drZava u ime socijalisticke zajednice. Poduzecasu duma da u odredenim rokovima uplacaju taj doprinosu drzavnu Ьlagajnu.Do sada su bile planirane sve investicije, bez obzira na tojesu li bile Ьitne za na8 dalji privredni razvitak, bez obzirana to, jesu li bile vame ili ne, bez obzira na to је li ihtrebalo planirati iz jednog centra Ш se mogla dopustiti inicijativaodozdo. Za тazliku od sadasnjeg starija, ubuduce се sedrZavnim putem planirati samo osnovne investicije koje sukljuene za dalji privтedni razvitak nase zemlje. Racionalizacije,osim osnovnih, Ьit се prepwtene samim poduzeeima. Dakle,Ьit се planiran samo onaj dio investicija koje se pojavljuju kaokljuene, na primjer tesku industriju i crnu metalurgiju trebapodici za odredeni broj postotaka, planirati treba odredeneinvesticije za industriju pтoizvoda za potrSnju kako Ьi sepotrosnja stanovite robe mogla podici za odredeni postotakitd. Sve ostale investicije Ьit се prepu8tene samim radnim kolektivimai njihovim viSim privтednim ujedinjenjima. Do sadaје drZavnim putem bilo planirano gotovo 100 ()/о svih investicija,а sada се drzavnim putem Ьiti planirano svega 30 do 50 Ofoinvesticija, dok се ostalih 50 do 70 °/о investicija Ьiti prepu8tenoslobodnom nahodenju neposrednih proizvodaca i njihovihprivтednih udrиZenja.Medutim, ni tim dijelom obaveznih kljucnih investicija .nece upravljati iskljucivo drzava. Ona се upravljati samo tadakada se radi о dotacijama da Ьi se te investicije mogle izvтsiti.~amo gdje su poduzeea sposobna da sama obavljaju investicijelZ svoga fonda ona се ih i obavljati, ali се Ьiti prinudenaobavljati bas te osnovne investicije, а kako се ih obavljati, dali bolje, jeftinije ili slaЬije, to се Ьiti prepusteno samim poduzeeimana teЏlelju autofinanciranja i rentabilnosti. Sve osnovneinvesticije odnosit се se samo na one grane i poduzeca gdje јеpotrebno da se one odrede radi daljeg razvitka nase privтede.Sve ostalo ostaje u neposrednoj upravi poduzeca.104' ii' ,.д.l"~ ... .-Dalja је karakteristika u tome da se dosada8nji platni sistemtemeljio samo na fiksnoj placi, koja је doduse bila promjenljivaprema normama koje su se cesto odreёlivale odozgo,а nisu ih odreёlivala poduzeca. Prema novom financijskom sistemuplaca се se sastojati od fiksnog i varija:Ъilnog dijela.Fiksni dio place odgovarat се osnovnim placama uz planomodredeni minimum koriStenja postojecih kapaciteta. Na osnovitoga се poduzece samo odreёlivati norme tako da se planomodredeni minimum koriStenja kapaciteta postiZe s planiranimplatnim fondom na temelju postojece prod.uktivnosti rada.Poveca li poduzece produktivnost таdа, utrosi li manjesirovina nego sto је u globalnim planskim racunima predvideno,sve се se to odraziti u njegovu cistom dohotku, koji idedaleko preko doprinosa sto ga pO'duzece placa drzavi, kao ipreko obaveznih investicija i ostaje na raspolaganju poduzecima.Dio toga cistog dohotka, prema novom sistemu, ideobavezno na varijabilni dio place. Dakako, na8a socijalistickazajednica zainteresirana је na tome da taj varijabilni dio placebude razmjerno ni premalen ni previsok- а razumljivo јеda се blti tendencija u poduzecu da varijabilni dio place budevrlo visok, narocito u onim poduzecima koja izraduju visokoakumulativneartikle siroke potrosnje ili reprodukcije. DaЬi se sprijecio nerazmjer varijaЬilnog dijela place, taj се varijabilnidio Ьiti unaprijed izracunat u planu za citavu proizvodnjujednako, u stanovitom postotku od cistog dohotka, itaj се postotak vaZiti za poduzeea. Poduzeea се poslije, kadapodmire svoje reZijske troskove, kada uplate doprinos u drzavnuЬlagajnu i kada podmire obavezne investicije (kojih neceЬiti svuda vec samo kod nekih grana i poduzeca), sama raspolagatis veeinom vlastite akumulacije. Та vlastita akumulacijakoja ostaje poduzecu dalje се se dijeliti. Ako је, na primjer,varijabilni dio place 7 Ofo, onda se taj iznos daje tako da radnicii tehnicko оsоЫје imaju u ukupnom iznosu tih 7 Ofo udioproporcionalno njihovu udjelu u ukupnom iznosu fiksnih placa.S ostatkom od 93 °/о poduzece samostalno raspolaZe i raspodjeljujega na racionalizacije, kapitalnu izgradnju, vlastitustambenu izgradnju, komunalnu izgradnju itd. Ukoliko Ьi postojalaopasnost da se tih 93 Ofo neracionalno raspodijeli, ·moze105

se drzava uplesti na taj nacin sto се odrediti koliki postotaktreba ici na kapitalnu izgradnju, koliko na racionalizaciju,stambenu izgradnju, komunalnu izgradnju itd. То се Ьiti vise-manje jznjmnj slucajevi.Ono sto се ogranicavati poduzeca Ьit се minimalan kapacitetkoji се Ьiti planom predviёlen za pojedine grane, i njegovoсе iskoriStavanje Ьiti obavezno. Ukoliko Ьi postojala opasnostda se opcediuStveni plan tako zamiSljen i raspodijeljenu pogledu narodnog dohotka i njegove raspodjele nece mociostvariti, Ьilo zbog novonastalih uvjeta, Ьilo zЬog slabe svijestiradnih kolektiva, bilo zbog jos labavih socijalistickih odnosa,upravni organi moci се odreёlivati i viSe detalja, ali za razlikuod dosada8njeg stanja, oni се svaki detalj morati podrobnoobrazloziti. Neposredni proizvoёlaci imat се mogucnost da sezale, zalbe се se pretresati i na njih се se morati odgovaratiargumentima.Upravne mjere koje се se eventualno poduzimati jesu slijedece:prva i osnovna mjera kojom се se sluZiti upravni organijest predugGvaranje, ali bez adresata, potpuno slobodno.Tek ako analiza predugovaranja pokaZe da ono ne daje zeljenerezultate da Ьi se plan u osnovnim proporcijama mogao postici,mogu se odreёlivati izvjesni detalji, na primjer da se proizvodnjistrojeva Gdredi da proizvodi izvjesne strojeve za kapitalnuizgradnju. Sve takve mjere moraju Ьiti argumentiranei podvrgnute svim pravilima zalЬe. u pojedinim slucajevimatakve се mjere Ьiti i odreёlivanje cijena- ako jedno poduzeceslabo radi Ш radi nepravilno, na osnovi toga Ьit се poduzeeuoduzeto pravo samostalnog gazdovanja i proglasensocijalisticki stecaj. То се Ьiti viSe-manje izuzetni slucajevi i usvakom slucaju oni moraju Ьiti argumentirani opcedrustvenimplanom i dopu8teni su samo kad nije.moguce postici opcedrustveniplan na temelju opcih proporcija. Koliko се Ьiti potrebnopoduzimanje tih mjera, zavisi од. stupnja razvitka proizvodnihsnaga, а sto su proizvodne snage razvijenije i njihova unutra8-nja struktura harmonicnija, to се manje Ьiti potrebno poduzimanjetakvih mjera. Poduzimanje tih mjera umnogome zavisii od svijesti nasih radnih ljudi. Sto је svijest nasih ljudi razvijenija,to се manje Ьiti spekulativnih elemenata i njihove106djelatnosti. Drugim rijeeima, sto се sindikati, pod rukovodstvomPartije, bolje odgajati nase radne kolektive, to се manjeЬiti potrebno poduzimati takve mjere. Razumljivo је da сеse partikularisticke tendencije u poduzecima javljati, ali stose one viSe javljaju, treba ih to viSe suzbljati i onemogucitispekulaciju. Sto se cesce bude na osnovi niske svijesti radnihljudi pojavljivala spekulacija, to viSe treba poduzimati upravnemjere. Za razliku od dosadasnjeg sistema, gdje је poduzimanjeupravnih mjera Ьiо sistem, u novom sistemu се upravnemjere znaciti cescu ш rjeёlu iznimku, ali u svakom suslucaju one iznimka, а ne sistem.Cio taj sistem nece zahvatiti 'Samo industriju, vec i ·soci-.jalisticku trgovinu, socijalisticko ugostiteljstvo i socijalistickozanatstvo. Na taj nacin се se stvari jos viSe pojednostavniti. Мismo vec u trgovini, novim nacinom nagraёlivanja prema prometu,postigli znatne rezultate. Robe ima viSe, namjestenici sumnogo uctiviji i cak~ zaraёluju mnogo viSe nego prije. Meёlutim,to sto је poduzeto u trgovini jos se uvijek temelji nastarim principima jer varijabilni dio place zavisi od prometa,а to omogucuje spekUlaciju; mogu se, na primjer, tri raznapoduzeea dogovoriti lia naprave cirkulaciju s robom koja se neprodaje i da na taj nacin doёlu do novca iako stvarno nikakvogprometa nije. bilo. U novom sistemu stvar se се izmijeniti.Na osnovi ·izra'cunatih opcih proporcija trgovina се morati,kao i industrija, svakog mjeseca uplacivati doprinos, i to bezobzira na promet. Osim toga ona се Ьiti dиZna na vlastiti bankovniracun uplacivati doprinos za vlastite investicije, bezobzira na promet. Ako trgovina dobro radi, ona се to i mociostvariti. Ostatak је platni fond koji se rasporeёluje premaodreёlenom kljucu - toliko poslovoёli, toliko direktoru, nabavljacu,prodavacu itd. Jasno da sada viSe nece Ьiti mogucnostiza to da se ona tri trgovca dogovaraju о izmjeni roba izmeёlupojedinih poduzeca. Slican princip Ьit се i u ugostiteljstvui u socijalistickom zanatstvu. Prema tome, interesi soci-. jalisticke zajednice odraZavaju se u tim opcim proporcijamaodreёlenim opcedrиStvenim planom i na temelju tih opcihproporcija uz izvjesno mijesanje organa drzavne uprave radnikolektivi i njihova visa privredna udruZenja rade samostalno,ро vlastitoj inicijativi i imaju to veee place, odnosno potrosne107~ •':' .

1ifondove, sto bolje i svrsishodnije rade, odnosno, u.koliko stvarnoupravljaju veCim. diji:йom viSka rada (dakako ne cijelimviSkom rada, jer viSak rada jednim svojim dijelom jos uvijekpripada drZavi. i drZava njime upravlja u ime socijalistickezajednice). Veei dio viSka rada ipak ostaje pod upravom neposrednihproizvodaca i prema njemu se odreduje visinapotrosnog fonda - ako poduzece radi bolje, imat се veci potrosnifond, radi li slablje, imat се manji potrosni fond. Dakle,Ьа5 tim medusobnim djelovanjem opcedruStvenih planova uobliku opcih proporcija i inicijative odozdo postiZemo socijalistickiprincip nagradivanja prema radu.Sada bih presao na tehniku i nacin izracunavanja proporcija,odnosno na same proporcije opcedru5tvenih planova kojedonose drZavni organi. Od neoblcne је va.Znosti da se to shvati,jer to nije samo stvar Narodne skupstine, а jos manje stvarraznih planskih aparata koji се vrsiti izracunavanje, vec је toisto tako, kao i vlastito upravljanje, stvar neposrednih proizvodacai njihovih viSih privrednih udruZenja, а i stvar radnickihsindikata. Predvideno је da zakonski projekti, prije negosto ih usvoje narodne skupstine, budu dani na javnu diskusijupoduzecima, sindikatima i radnickim savjetima, viSim privrednimudru.Zenjima itd. Prema tome, te kategorije koje se odredujuopcedrustvenim planom i koje nisu sasvim jednostavnezahtijevaju od radnickih savjeta izvjesno ekonomsko znanjeda Ьi ih mogli dobro objasniti. U tom objasnjavanju trebamnogo da pomognu i sindikati jer, ne budu 1i te kategorijedobro objasnjene, pojedinci nece znati о cemu diskutiraju, аako ne znaju sto su to орсе proporcije, onda ne mogu ni znatijesu 1i rezultati koji se doblvaju zadovoljavajuci ili ne.Prva орса proporcija koja се Ьiti odredena jest minimalnistupanj koriStenja kapaciteta. Na primjer, ako је kapacitettekstilne industrije 100, а izracunamo da се materijalna bilancaiznositi 90 °/о, onda se stupanj koriStenja kapaciteta odredujesa 90%. Kapaciteti се se u raznim granama razliCito odredivati,i to је konkretno, strucno pitanje. Radi se samo оprincipu da se osigura materijalni balans za odredeno koristenjekapaciteta, а poduzeca mogu ici i iznad planiranog stupnjakoriStenja kapaciteta ako sama osiguraju materijalni balansza to. Opcedrustveni plan FNRJ temelji se na minimalnom'1Ј.planski odredenom koriStenju kapaciteta, а planovi narodnihrepublika treba da idu za tim da predvidaju veci stupanjkoriStenja·kapaciteta. Мinimalni stupanj koriStenja kapacitetapredviden planom mora Ьiti izvrsen jer је pokriven materijalnimbalansom. Ona poduzeca koja ne izvrsavaju plan znacirade slabo. Za razliku od dosada5njeg stanja kad smo imalisamo jedan vrlo nategnuti planski krug i ako Ьi se on negdjeprekinuo, to Ьi se odrazilo na cjelini, sada cemo imati jedanminimalno odreden planski krug koji se ne moze prekinutijer је materijalni balans za njega osiguran, osim u nepredvidenomslucaju, npr. sиSe ili slicno. Postoji i drugi vanjskikrug koji se izvrsava premasenjem plana od strane radnihkolektiva. Asortiman u okviru koriStenja kapaciteta nece Ьitinicim odreden, osim, iznimno, upravnim normama, narocitoako se radi о osnovnim sredstvima za proizvodnju, nego сеpoduzeea proizvoditi odgovarajuce asortimane s obzirom naponudu i potramju.Dalje се opcedru5tvenim planom Ьiti odredene osnovneinvesticije koje se moraju izvrsiti i kapaciteti koji se morajupostici i njihova maksimalna potrosnja sirovina. Те osnovneinvesticije iznosit се najviSe 30 do 50 °/о, а mozda ni toliko,zavisno od konkretnih uvjeta. Vecina investicija Ьit се izvantih osnovnih obaveznih investicija.Dakle, dok smo do sada planirali i radnu · snagu i sveostalo, sada се jedino distriЬuterstvo koje ostaje u planu Ьitipredvidanje platnog fonda ро granama i republikama, koji сеЬiti razbljen na poduzeca. Tim platnim fondom Ьit се u prosjekuodredene i osnovne place. Тај platni fond nece se mociprekoraciti, ali је vezan za minimalno koriStenje kapaciteta.Ako poduzece premasi plan, ono се moci traZiti i povecanjeplatnog fonda. Varijabilni dio platnog fonda Ьit се odredenpostocima. Bit се odredena орса stopa akumulacije i fondovakoju ima da stvori privreda u cijeloj drzavi. Та орса stopPakumulacije i fondova ne predstavlja, dodиSe, obavezu neposrednoza pojedina poduzeca, vec samo posredno, preko doprinosa,platnog fonda itd., ali predstavlja obavezu za privreduи cjelini i u stvari predstavlja raspodjelu narodnog dohotka- koliko ide na potrosni fond, koliko za akumulaciju, koliko108109

za prosJienu reprodukciju, investicije za kapitalnu izgradnjui ostale druStvene fondove.Bilo bi nepravilno kad Ьi neki sindikalni plenum kazao daје орса stopa akumulacije i fondova nesto apstraktno sto senjega ne tice, vec da treba diskutirati samo о kapacitetu. Okostope орее akumulacije i fondova krece se cijela privreda.Орса stopa akumulacije i fondova pitanje је viSka rada i viSkaproizvoda. Citav privredni Zivot odigrava se u stvari u tomekoliki је visak rada, а od toga kako se taj visak rada i ukakve svrhe trosi zavise i buduci potrosni foridovi trudbenika.Prema tome, za opcu stopu akumulacije i fondova trebaprilicno mnogo da se brinu radnicki savjeti i sindikalne organizacije,da znaju sto to znaci i kakve unutra5nje ekonomskeveze ima s platnim fondom, doprinosom u drzavnu Ьlagajnu,minimalnim koriStenjem kapaciteta itd.Raznim financijskim i poreznim mjerama Ьit се odredeni doprinos radnog seljaka u drzavnu zajednicu, doprinos socijalisticketrgovine, socijalistickog ugostiteljstva itd. Cjelokupnamehanika izracunavanja sastoji se u tome da taj narodnidohodak viSe-manje pravilno predvidimo u danoj valutarnojvrijednosti dinara, koja moze Ьiti cas ovakva, cas onakva(produkt је produkt - ako proizvodne snage ostanu iste,investicije iste, onda se place mogu tri puta povisiti i cijene triputa povisiti, ili cijene deset puta sniziti i place deset putasmanjiti- to u stvari nista ne IЩjenja jer је valutarna vrijednostdinara cista konvencija}, ali narodni dohodak је u nekojodredenoj konvenciji novca predviden. Treba predvidjetiprosjecnu stopu akumulacije i fondova, elemente kapaciteta injegov balans s opcim potroВnim fondovima dovesti u opcez.ndruStvenom planu proporcija u medusobni sklad, а samim timdajemo okvire u kojima se obavezno - ne administrativnovec ekonomski obavezno - krece privredni zivot na bazivlastite inicijative radnih kolektiva i•neposrednih proizvodaca.Prema tome, te орсе proporcije, ma koliko bile na prvipogled labilne, s obzirom na slobodu proizvodaca, jesu i tekako odredujuce, jer bez toga ne Ьi bilo plana vec anarbljei samovolje - preslo Ьi se na neku vrstu zadrШnog kapitalizma.1101.Posto је tim planom opcih proporc1]a odredena bas raspodjelanarodnog dohotka, а time i potrosni fondovi, one suneoЬicno vaZne za neposredne proizvodace, i diskusije с;> njimamoraju se dobro organizirati. Zadatak је sindikata da pomognui razviju te diskusije koje се mobilizatorski djelovati jer се seradnim masama reci kako је tocno da su akumulacija i fondovipredvideni visoko, ali da se time osiguravaju potrebe narodneobrane, poboljsanje standarda itd.Rekao bih sada nekoliko rijeei о ulozi sindikata. Razumljivoје da se novim nacinom planiranja i financiranja uloga sindikataprilicno mijenja. Prestaje konaeno proizvodna ulogasindikata u poduzeCima koja је do danas postojala, ali nikakone prestaje njegova privredna uloga i zastupanje interesa radnickeklase od strane sindikata u odnosu na opcedruВtveneplanove. Takoder ne prestaje ni njegova odgojna uloga, naprotiv,jos se viSe pojacava. Sto se viSe budu pojavljivalepartikularisticke tendencije od strane radnih kolektiva i poduzeca,to vise се Ьiti potrebno razvijati svijest ljudi. Zadatakје sindikata da svijest radnih kolektiva jos vise razvija, i tone u smislu samog poduzeca, vec u smislu zajednice. U smisluzajednice dva momenta ne prestaju u zadacima sindikata vecse jos vise pojacavaju. Prvi moment - odgoj radnih masa iborba protiv partikularistickih tendencija za zastitu interesaradnicke klase i svih trudbenika i drugi moment - suradivanjesindikata pri donosenju privrednih mjera i njihova ocjenaidu li pojedine mjere na stetu ili u korist radnicke klase.ТrеЬа reci nekoliko rijeci i о poduzecima i njihovim visimprivrednim udrШenjima. Мi dajemo sada poduzeeu mnogovecu slobodu, toenije receno, dajemo mu samostalnost. Nesumnjivoје da је to potpuno pravilno, ali Ьi Ьilo potpuno nepravilnoprevidjeti da се Ьiti tendencija pretvaranja socijalistickihpoduzeca u neki drugi niZi tip poduzeca. Prema tome,udrШenja poduzeca, asocijacija neposredn.ih proizvodaca neoЬicnosu vaZna stvar za koju se mi moramo svakog dana utom nasem novom sistemu; sve vise i vise boriti. Та се se asocijacijagraditi ро dvije linije. Jedna је linija vertikalna -glavna direkcija i njezini radnicki savjet. Та је linija korisna imi danas bez nje ne mozemo, ali ona u seЬi sadrZi opasnost dajedna privredna grana iskoriStava drugu i da pravi ekstra-111l;t.'.

profit na raeun cijeline. Istovremeno, pored te vertikalnelinije, mi idemo i horizontalnom linijom udrиZivanja poduze- ·са, i to Marxovim putem, putem komuna, tj. ujedinjavanjexn.poduzeca na bazi komune ро kotarima, bez obzira jesu lipoduzeca koja se nalaze u doticnom kotaru vec vertikalno ujedinjena.Budemo li narodne odbore razvijali na pravilnim osnovamai vodili borbu protiv birokratizma u njima, dajuci imviSe proizvodnih prava nego do sada, u raznim savjetima, oni сеmoci sve veCi broj poduzeca ujediniti na horizontalnoj osnovi.Vec sada gotovo sasvim otpada razlika izmedu dosadasnje podjelepoduzeca na poduzeca saveznog, republickog i lokalnogznacaja. Prema tome, u prijelaznom periodu imat cemo i vertikalnii horizontalni sistem ujedinjavanja poduzeca. GledajuCi uperspektivi, mozemo kazati da се sadasnji birokratizam objek- .tivno otpasti kad uvjeti ujedinjavanja budu takvi da bude samohorizontalan sistem i kad ostane malo centralnih funkcija, аveza, kako kaZe Marx, ostane u horizontalnom sistemu. Zasada је kombinacija i vertikalnog i horizontalnog sistema,ali mi moramo znati unaprijed da perspektivu treba imati usmislu Marxove komune i da nas razvitak ide ka njoj. Prematome, mi moramo nаВе radne kolektive, neposredne proizvodace,na temelju novog sitema odgajati da se brinu о tojhorizontalnoj liniji, о ekonomskom napretku svoga kraja, svogakotara i da akumulaciju kojom raspola!u ро novom Zakonustvarno i upotrijebe za procvat svoga kraja. Put kojim trebada se do toga dode treba jos proanalizirati. Ne moZe se datigotov recept, ali nаВ razvitak mora ici u tom pravcu.Naglasio bih jos jednu tehnicku stvar :koju nisam spomenuo.U pogledu cijena mi cemo prijeci na prilicno dinamicnutehniku. Uglavnom се cijene odredivati radnicki savjeti, odnosnoupravni odbori, ukoliko se ne bude smatralo, s obziromna dane prilike, potrebnim da se one cvrsto odrede (za to сеu Zakonu Ьiti predvideni uvjeti). Medutim, cvrsto cemo urukama drzati sirovinske cijene. A'ko smo pravilno planiralistopu akumulacije i fondova, onda cemo ЬаВ tim ekonomskimcijenama sirovina i provoditi politiku cijena u Zivot. Sirovinskecijene odredivat се vlada i njihovo podizanje ili spuВtanjemoze vrsiti jedino vlada. Na taj nacin mi cemo monopolnielement cijena uklopiti vee kod sirovinskih cijena tako da se112...1monopolisticki element sve viSe eliminira kod reprodukcije finalneproizvodnje. То u Jugoslaviji nece Ьiti tesko. Ako odredivanjemsirovinskih cijena i odredivanjem cijena poluproizvodasav nioguci monopol vee ovdje obuhvatimo, onda cemo,naravno, · moci imati jedan sistem stabiliziranih cijena bezonoga birokratskog odredivanja odozgo. Sirovinske cijene i cijenepoluproizvoda odredivat cemo strogo i necemo dopustitinikakvu samovolju i spekulaciju. I dalje cemo kod sirovinaimati sistem distribucije i alokacije, ali cemo i to izbjeci domaksimalno moguce granice time Sto cemo odredivati ekonomskecijene sirovinama i poluproizvodima, i to visoke cijene zaone sirovine u kojima smo najoskudniji i na tome uhvatiti mo- .nopolisticki element, а za manje potrebne sirovine kojih imadosta- cijene ispod vrijednosne. Za razliku od sada8njeg sistema,gdje smo samo radi stimulacije proizvodnje, sto је u prvommomentu bilo pravilno, davali sirovinama i poluproizvodimaniske cijene, ali smo zato dolazili u velike teskoce u stvarnojpotroВnji tih sirovina koje su katkad~ nestajale bas onima kojisu ih trebali trositi, а pojavljivale se tamo gdje ih nije trebalotrositi.Ako u cjelini pogledamo taj sistem, vidimo da on stvarnou danasnjim uvjetima omogucava neposrednim proizvodaCimaupravljanje vecim dijelom viska rada i da manjim dijelomviSka rada, koji poduzeca na ime doprinosa uplacuju u drzavnuЬlagajnu, upravlja drZava. Jasno је, dakle, da је to stvarnodemokratski i socijalisticki sistem. Iako је taj sistem bez kapitalistai s minimalnim brojem birokracije, mi ipak nemamoiluziju da u njemu jos uvijek nema jakih elemenata proslosti- robna proizvodnja i djelovanje zakona vrijednosti - i tone zato sto ih mi zelimo, vec sto su nase proizvodne snage takveda moramo imati robnu proizvodnju i zakon vrijednosti.Razlika izmedu djelovanja zakona vrijednosti u nas i Rusaје u tome sto u Sovjetskom Savezu za:konom vrijednosti upravljaЬirokracija i sto se na njemu osniva drZavni kapitalizam,а u nas se na zakonu vrijednosti osniva cio ovaj sistem upravljanjaneposrednih proizvodaca. Zakon vrijednosti i robnaproizvodnja jos uvijek kriju u sebl opasnost izvjesnih restauratorskihtemji. Те opasnosti nisu tragicne ako se protiv njihborimo i administrativno i ekonomski, ali ako Ъismo na njih8 Socijal!zam i ekonomija113

zaboravili, one Ьi mogle postati velike i mogle Ьi razjediniti ··radnicku klasu, umjesto da је odgajaju u sto vecoj socijaЉstickojsolidarnosti, u duhu sto cvrsce socijalisticke zajednice,а mogli Ьi da otvore vrata i raznim spekulantskim i drugim.tendencijama. Мi vec sada imamo pojavu da se drZavna soci-'jalisticka poduzeca. umjesto socijalistickim trgovinskim agencijamaslиZe privatnim nakupcima i preprodavacima, kojim.a ··omogucavaju da stjecu velike zarade. Bit се tendencija i mo:- ·nopoliziranja i jaceg Skrivanja robe da Ьi se cijene sto viSedigle. Мi sve to moramo predvidjeti i boriti se protiv toga. Utoj borЬi imat cemo jedno jako, ne administrativno, vec eko- ...nomsko sredstvo - а to su banke. U bankama се za svako poduzecepostojati bankovni racun, koji се imati iste stavke kaodrиStveni plan. Tamo se biljezi koliko је poduzece radilo, ko- · ,liko је zaradilo; ako nije uloZilo novac, nece ga moci ni doblti.Jos cemo cvrsce zavesti bezgotovinski promet. Evidenciju ikontrolu mogli Ьismo ukinuti i sve izvje8taje doblvati prekobanaka, preko kojih mozemo svakog dana ili svakog mjesecaimati jasnu sliku funkcionir~ja privrede. Treba Ьiti nacistoda to ne znaCi uvodenje riekoga novog bankovnog Ьirokratizma.Banke се isplacivati sve, a1i treba stvoriti novac. One. се Ьiti nemilosrdne i ostre a:ko poduzeca nisu osigurala sredstvai nece vr8iti nikakve isplate. Zadatak је svih nas da protivtakvog nacina ne galamimo, kao protiv jedne Ьirokratske mjere.Treba Ьiti nacisto s tim da danas jos uvijek ima Ьirokratskihostataka, ра i u bankama. A1i cemo ih likvidirati. Та bladnai nemilosrdna racunica banke, ta njezina svemoc da idekroz sve racune poduzeca, ta sveevidencijska uloga barike, garancijaје da se odbace sve partikularisticke tendencije. Zatoје banka neizbjeZпa i banku treba poduprijeti do krajnjihgranica. Uopce је bankovni i financijski sistem aparat kojivec u kapitalizmu znaci vrlo veliku prilagodljivost u produkcijii cirkulaciji, а kojim smo se mi do sada ponekad vrlonevjesto sluzili, ne iskoriStavajuCi do kraja mogucnosti kojenam daje, i Ьа8 zbog toga smo ponekad zapadali u neelasticnost,u krutost, u tzv. detaljisticko pla:niranje koje је sprecavaloinicijativu.U odgojnom radu veoma је porasla uloga Partije i sindikal..;nih orga:nizacija, i to ne viSe u starom smislu - boriti se za ··114.. ·\.;,i.l·· __("proizvodnju, jer ,zato treba da se bore radnicki savjeti. UlogaPartije i sindikata porasla је u borЬi za razvijanje svijestiradnih kolektiva, za razvijanje njihove socijalisticke svijesti,svijesti radnicke klase. Treba voditi borbu da upravni odboribudu stvarno radnicki odbori, voditi borbu protiv mogucnostinjihova Ьirokratiziranja, jer се takvih tendencija Ьiti. Upravniodbor treba Ьiti u proizvodnji. Ima slucajeva da se ide za timda Ьi se clanovima upravnog odbora davala naknada za izgubljenoradno vrijeme, koja se moze povecavati do te mjere dapostaje privilegij na racun viska rada, tj. jedan dio viskavrijednosti eksploatacija tude radne snage. Takvih pojavaimamo i u radnim zadrugama, gdje klika ljudi stvara pausalce- u zadruzi ima prosjecno 250 do 300 radnih dana, а ti pausalciimaju i ро 500 radnih dana. Svakako da u tome ima elemenataeksploatacije, ali ta се se eksploatacija pojavljivati sve dotledok imamo primitivne proizvodne snage. Та се se tendencijaneprekidno javljati i prestat се u ljudskom Ьicu tek onda kadase proizvodne snage podignu na visi nivo. Jasno је da protivtakvih tendencija treba voditi ostru borbu.Pojavljivat се se i razne Ьirokratske tendencije u direkcijamai radnickim savjetima. Bit се tendencija eksploatacijetudeg rada i dode 1i do Ьirokratiziranja i vezivanja privrednogpolozaja za izvjesnu vlast, ta се tendencija Ьiti јаса. Vecsada imamo tendencija Ьirokratiziranja radnickih savjeta uglavnim direkcijama. То је neizbjeZпo i te pojave treba pratitii boriti se protiv njih ekonomskim, а ne administrativnim mjerama.Istovremeno treba sve vise razvijati svijest zajednice.Novi planski i financijski zakon treba da stupi na snagu odsijecnja iduce godine kako Ьi iduca planska godina mogla Ьitina novoj osnovi, а do prvog sijeenja, tj. u drugom polugodiStuove godine, savezna vlada treba da doЬiva ovlastenja kakoЬi parcijalno provodila te zakone. То parcijalno provodenjevec је u toku, na primjer, u trgovini i prometu. Kod svihtih parcijalnih mjera neoblcno је v2Zno da sindikat pomogneu objasnjavanju tih mjera u dogovoru s privrednim radnicimau drzavnom aparatu, i da radnike na to pripremi, jer one ustvari samo donose korist radnickoj klasi. Мislim da се radsindikalnih ogranizacija u tom pogledu Ьiti vrlo vazan i znacajan.115

О nacrtima novih ekonomskih zakonaNаВа је stampa objavila ovih dana nacrte novih privrednihzakona 'koje vlada FNRJ priprema za jedno од. narednih zasjedanjaNarodne skupstine. Тi nacrti treba da predstavljajи prijedlogza juridicko ustaljenje novih drиStvenih odnosa koji sekod nas иvode и tokи du.Zeg procesa borbe ne samo protiv»klasicnih« kapitalistickih ostataka nego i protiv opasnosti odbirokratizacije i Ьirokratizma, а za istinski socijalisticki demokratskirazvitak nаЗе zemlje. u tom se procesи ocitиje i postajesve viSe i vise svakodnevna ekonomska i drustvena cinjenicastara parola medunarodnog radnickog pokreta -»tvornice radnickoj klasi«, tj. neposrednim proizvodacima,parola koja је Ьila na inicijativu nаЗе revolиcionarne Partijei druga Тita и Ьorbl pi"otiv kontrarevolиcionarne prakse i teorijesиvremene sovjetske stvarnosti ponovo uzdignиta iz zaboravai koja и nаВој zemlji vec postaje Zivotna stvarnost. Dokazza to јеsи i nacrti ovih zakona koji rjeeito govore da se и novojJиgoslaviji - zapravo prvi риt и povijesti covjecanstva - Ьiјеdo kraja konzekventna i иspjesna borba za ukidanje svakeeksploatacije, ne samo eksploatacije од. strane Ьiy8ih ekonom- .ski, druStveno i politicki vladajиcih klasa, nego i od unиtraВnjihparazita socijalisticke revolиcije, od potencijalnih eksploatatoraradnicke klase i radnog naroda, tj. Ьirokratskih tendencijai njihovih nosilaca.116··.11~Uloga neposrednih proizvo

vezivali inicijativu radnih kolektiva, ра zapravo i sprecavalistvarnи иpravu od strane radnickih savjeta i radnickih иpravnihodbora - drиStveni planovi, predvideni nacrtima novihzakona, bave se samo osnovnim proporcijama proizvodnje iraspodjele, tj. osnovnim proporcijama koje odredиje razvitakmaterijalnih proizvodnih snaga i raspodjelи nacionalnog dohotka(clanovi 2, 11, 12. i 17; nacrta »Zakona о planskom иpravljanjиnarodnom privredom«).U daljem cemo se izlaganjи nesto podrobnije zaиstaviti nasadrzajи osnovnih proporcija. Trenиtno se zadovoljimo - radilakseg razumijevanja - time da osnovne proporcije definiramokao one i samo one odredbe drиStvenih planova kojespтecavaju kapitalizmu pтiтocienu anaтhiju dтustvene pтoizvodnjei тaspodjele.U okviru tako shvacenih osnovnih proporcija drиstvenihplanova nacrti novih zakona ne samo sto dopиstajи nego naglasavajиi poticи samostalnost privrednih organizacija i иdrиzenjakao i drugih proizvodaca, na temeljи njihovih opcihprava i dиZnosti, иtvrdenih opcim zakonima i propisima. Clan6. nacrta »Zakona о planskom иpravljanjи narodnom privredom«doslovno odredиje da privredne organizacije, privrednaиdrиZenja i drugi proizvodaci planirajи i роslији samostalnona osnovi svojih prava i dиZnosti иtvrdenih и zakonima idrиgim propisima, drzeci se osnovnih proporcija drиstvenihplanova. Prema tome, samostalni planovi privrednih organizacijai иdrиZenja nisи vise ni и сети identicni s prijasnjimtakozvanim operativnim planovima. Prijasnji operativni planovibili sи zapravo potpuno zavisna razrada takozvanih osnovnihplanova. Samostalni planovi privrednih organizacija i privrednihиdruZenja predvideni nacrtima novih zakona predstavljajи,naprotiv, inicijativan, samostalan i samostalno promjenljivraspored proizvodnih i drиgih privrednih operacijapodиzeca i njihovih иdrиZenja, ogranicen samo osnovnim proporcijamadrиstvenih planova koje sи иsmjerene iskljиcivoprotiv anarhije drustvene proizvodnje i raspodjele prirodenestihijskom djelovanjи zakona vrijednosti.Uocavanje razlika izmedи prijasnjih osnovnih i operativnihplanova, s jedne strane, i drиstvenih i samostalnih planovapredvidenih nacrtima novih zakona, s druge strane, ostalo Ьi118'·i- !.:•ipak formalno da nacrti novih zakona nisи via facti zavirilidиboko и sam proЬlem иpravljanja viskom таdа i njegoveraspodjele.Као sto је poznato, и qosadasnjem nasem planskom i financijskomsistemи stjecao se gotovo sav viSak rada iz drzavnihpoduzeca и drzavnи Ьlagajnи, gdje se иjedinjavao i iz njeponovo rasporedivao. (Poduzece је rasporedivalo zapravosamo platni fond koji predstavlja drustveno potrebni rad,medиtim, ruke sи mи bile gotovo potpuno vezane i и tompogledи.) Naravno, и nasoj narodnoj drzavi, pod rukovodstvomrevolиcionarne Kompartije, koja se od samog pocetka noveJиgoslavije ostro bori protiv Ьirokratskih tendencija i njihovihnosilaca - taj se visak rada, иjedinjavan pиtem sredstavaza razmjenи, to jest novca и driavnoj Ьlagajni, raspodjeЏivaona nacin i и svrhe korisne za drиStvo radnog naroda, to jestna socijalisticki nacin. Medиtim, taj је nacin ipak Ьiо socijalistickitek и pocetnom i najprimitivnijem smislи rijeci. Onје, naime, Ьiо driavnosocijalisticki, ako hocete Ьirokratskosocijalisticki,i objektivno је· sadrzavao и sebl sve one potencijalnei latentne opasnosti koje sи и Sovjetskom Savezи vec davnodovele do birokratske kontrarevolиcije i eksploatacije radnognaroda. Dakle, иsprkos cinjenici da se и starom planskom ifinancijskom sistemи visak rada ra8podjeljivao na nacin i иsvrhи korisne radnom narodи nase' zeШlje, sami neposredniproizvodaci nisи и stvari imali иdjela и иpravljanjи viskomrada. Njime је, dodиse, и njihovo ime, иpravljala socijalistiёkadrzava svojim ёinovniёkim aparatom.Za razlikи od takvog dosadasnjeg sistema nacrti novihzakona via facti predvidajи da се samo manji - za svaki kolektivpoduzeca, а i za Jиgoslavijи kao cjelinи vidljiv i jasan- dio viSka rada otici и driavnи Ьlagajnи, odnosno, drugimrijeёima, da се vecinom viSka rada иpravljati sama poduzecai privredna иdrиZenja, odnosno njihovi radniёki savjeti iиrpravni odbori, а manjim dijelom - и ime socijalistiёke zajednice- socijalistiёka driava (clan 11, naroёito toёke е, f i g,ёlan 12, naroёito toёke а i Ь, ёlan 17, naroёito toёke Ь i dnacrta »Zakona о иpravljanjи narodnom privredom« Clan 10.i 11. nacrta »Zakona о bиdZetima«, ёlanovi 1, 4. i 5. nacrta»Zakona о drustvenom doprinosи i porezima«, itd.) (Ovo, s obzi-119

om na zadatak zavr5avanja Petogodi.Snjeg plana, jos nece Ьitisasvim provedivo godine 1952, а u narednim godinama Ьit сеprovedivo sve viSe i viSe.)U koje се svrhe sluZiti relativno mali dio viska rada kojimсе upravljati drzava u ime socijalisticke zajednice?On се, uglavnom, sluZiti za dotacije za one grane industrijekoje prema objek;tivnim ekonomskim zakonima, u danim ekonomskimuvjetima, ne Ьi Ьile kadre da se u tolikoj mjeri razvijajukoliko је potrebno socijalistickoj zajednici. Тај се dioviSka r~da dalje sluZiti za opcedruStvene, odnosn:o opcedrzavnepotrebe, za izdrzavanje obrambenih snaga nаВе zemlje, drZavnogaparata itd. Konacno се taj dio viSka rada slU.Ziti za oneprosvjetne, kulturne i socijalne fondove koji saCinjavaju, zajednos platnim fondom, druStveni standard trudbenika, а kojimaupravlja i raspodjeljuje ih socijalisticka zajednica.Do sada su bile planirane sve investicije bez obzira na tojesu li bile Ьitne ili sporedne za nas dalji privredni razvitak,bez obzira na to је li ih, prema tome, trebalo planiratiiz jednog sredista ili se mogla dozvoliti slobodna inicijativaneposrednih proizvodaca.Za razliku od dosadasnje prakse, ubuduce се se drzavnimputem planirati samo osnovne investicije, prvenstveno investicijekoje su kljucne za dalji privredni razvitak zemlje, а sveostale Ьit се prepu.Stene' inicijativi privrednih organizacija iprivrednih udrШenja (vidi, prije svega, clan 11, tocku Ь nacrta»Zakona о planskom upravljanju narodnom privr~om«).Medutim, ni onim dijelom viSka rada koji se trosi u obavezne,to jest u kljucne investicije, nece upravljati iskljucivodrzava. Ona се njima djelomicno upravljati ukoliko se radiо, dotacijama da Ьi se te investicije mogle izvr5iti. Tamo gdjesu privredne organizacije sposobne da samostalno obavljajukljucne investicije, sredstvima kojima one upravljaju, one сеih i obavljati, samo се Ьiti obavezne da postignu odredenikapacitet u odredenom roku. Medutim, kako се ih obavljati- da li jeftinije ili skuplje, kojim се metodama, projektima itd.postici odredeni kapacitet, nacrti zakona prepustaju to samimprivrednim organizacijama i udruZenjima, na temelju njihovaautofinanciranja i rentabllnosti. Uostalom, nacrti novih privrednihzakona idu cak tako daleko da u ukupni prihod podu-1205-.·zeea ubrajaju i eventualne dotacije (vidi, prije svega, clan 10.nacrta »Zakona о fondu placa u prtvrednim poduzecima iudruZenjima«).Temja nacrta novih zakona da neposredni proizvodaCi uokviru opcih proporcija samostalno upravljaju sto vecim dijelomviSka rada narocito se jasno ocituje u usluZnim poduzeci-. ma, odnosno u onim kategorijama privrednih organizacija kojenastavljaju proces proizvodnje. Ona se ovdje toliko ociglednoocituje zЬog toga sto је ро prirodi tih poduzeca tehnicki obracunu njima jednostavniji nego u industrijskim privrednimorganizacijama. Tako, na primjer, clan 10. nacrta »Zakona оfondu placa u privrednim poduzecima i udruZenjima« isticeda se fond promjenljivih placa u trgovinskim, ugostiteljskimi drugim uslU.Znim poduzeeima sastoji od cistog prihoda poduzeeakoji se doblva kada se od ukupnih prihoda poduzecaodblju fond stalnih placa i ostali troskovi, dru.Stveni doprinosi fond obaveznih investicija. То, drugim rijecima, znaci datrgovinska, ugostiteljska i druga usluZпa poduzeca odvajaju udrzavnu Ьlagajnu od svoga potrebnog rada i viSka rada samodrustveni doprinos, а da svim ostalim potrebnim radom i viskomrada raspolaZи samostalno, naravno, pod odredenomkontrolom socijalisticke drZave.Medutim, i onim dijelom viska rada kojim upravlja u imesocijalisticke zajednice socijalisticka drzava ne upravlja viSe- kao sto је uglavnom bila dosadaВnja praksa - drZavniaparat. Тај је dio viSka rada i ро svojoj kolicini i ро svojojnamjeni, najprije i prije svega, odreden dru.Stvenim planovimakoje donose predstavnicki organi drzavne vlasti, tj. narodneskupstine, odnosno plenumi narodiiih odbora (clan 4.nacrta »Zakona о planskom upravljanju narodnom privredom«).Drugo, vlada FNRJ, vlade narodnih republika i narodniodbori duZni su da prijedloge dru.Stvenih planova, prijenego sto ih prihvate narodne skupstine odnosno narodni odbori,dostavljaju na miSljenje i primjedbe radnickim savjetima viSihprivrednih udrШenja, odnosno privrednih poduzeca i odgovarajucimorganima sindikalnih i zadruZnih organizacija, а veepri samom izradivanju prijedloga dru.Stvenog plana treba dapozivaju predstavnike radnickih savjeta na pretresanje nacrta121

г--------------,.---,----------------tih planova (clanovi 21, 22, 23. i 24. nacrta »Zakona о planskomиpravljanjи narodnom privredom«).Konaeno, vlada FNRJ i vlade narodnih repиblika d11Zne sиda radi иpoznavanja javnosti objave nacrte drиStvenih planovanajkasnije mjesec dana prije njihova podnosenja Narodnojskиpstini. Prema tome, i najsira javnost ima, s obzirom nanase dl"Zavno ustrojstvo, риnи mogиcnost da stavlja svojeprimjedbe na predlozene nacrte drustvenih planova i da traZiodgovarajиce odlиke N arodne skupstine.Ocigledno је, dakle, da se predlozenim nacrtima novih privrednihzakona osnovno pitanje о mogиcnosti ili nemogиcnostieksploatacije covjeka covjekom и ekonomsko-drиstvenonisistemи koji је izasao iz socijalisticke revolиcije, to jest pitanjetko иpravlja viSkom rada - а za tim se pitanjem prije Шkasnije neizbjezno javlja jos sиdbonosnije pitanje tko stvarnoprisvaja viSak rada - odlиcno rjesava и korist onih koji viSakrada stvarajи, to jest и korist neposrednih proizvodaca. Тimese ne potvrdиjи samo svi nasi dosadasnji rezultati и ukidanjиeksploatacije covjeka covjekom, vee se i onemogиcavajи »novi«,to jest birokratski elementi eksploatacije, а socijalistickase drZava, koja na sadasnjem stupnjи razvitka и odredenojmjeri jos neizbjemo fungira и rukovodenjи privredom, prijesvega, kao njezin socijalisticki regиlator, stvarno javlja kaoinstrument trudbenika, demokratski kontroliran od radnihmasa.Djelovanje ekonomskih zakona ponude ipotra.Znje i zakona vrijednostiprema nacrtima novih privrednih zakonaSamim tim sto је dnevna proizvodnja bila gotovo sasvim zavisnaod osnovnih planova koji sи bili diktirani odozgo, privredneorganizacije i privredna иdrиZenja nisи se mnogo obaziralina zakon ponиde i potraZnje, na zahtjeve trziSta. Mozemoreci da sи se obazirali vrlo malo ili cak nimalo. Zadovoljavanjezahtjeva trzista bilo је и stvari prepиsteno vecoj ili manjojpameti i иvidavnosti planskog i operativnog drzavnog aparata,to jest ovisno od njega odredivanim pojedinostima и osnovnim122i operativnim planovima koji sи samo donekle doblvali karakteretakozvanim predиgovorima i иgovorima.Zato је i bilo takvih pojava da trZiSte traZi jednи vrstu robe,а poduzece mjesecima proizvodi drиgи vrstи robe, iakoЬi s istim sirovinama i istom kvalificiranom radnom snagommoglo proizvoditi bas оnи vrstи rO'be sto је zahtijeva trZiSte.U starom planskom i financijskom sistemи podиzece nije prinиdenovlastitim interesima Ъrinиti se za asortiman i kvaliteturobe. Da је poduzece vlastitim interesima prinиdeno brinиtise za asortiman i kvalitetи, ono Ьi proizvodilo rоЬи и onomasortimanи i kvaliteti koje zahtijeva trZiSte.Slicna је Ьila situacija i и pogledи cijena. I prija8njim seplanskim i financijskim mjerama teZilo, dodиSe, za takozvanimekonomskim cijenama, to jest za takvim cijenama koje Ьi omogиcavaleda se roba, s jedne strane, dovoljno brzo prodaje, а,s druge strane, da ostaje и dovoljnoj kolicini и obrtnim rezervamakako se ne Ьi na trZistu stvarali »repovi«, ali se роpravilи, иpravo zbog Ьirokratskog karaktera staroga planskogi financijskog sistema takve cijene nisи postizale. Cijene sиbile diktirane иglavnom odozgo, njihova brza korekcija odstrane trZista bila је и praksi gotovo iskljиcena i zato se dogadaloda se cijene sukoЬljavajи s objektivnim ekonomskim zakonomponиde i potramje, odnosno sa zakonom vrijednosti.Zbog toga је ponegdje cas nedostajalo robe, iako је proizvodnjabila mnogo veca nego prije rata, ali је dolazilo do povremenihgomilanja nekurentne i desortirane robe.I dosadasnji platni sistem и privredi djelovao је и sиStinisиprotno zakonи ponиde i potramje i zakonи vrijednosti. Dosada8njiplatni sistem temelji se samo na stalnoj placi. Ona је,dodиSe, donekle promjenljiva prema normama, ali sи se normenajcesce odredivale odozgo, а nije ih odredivalo samo podиzece.Prije svega, placa nije zavisila ni и сети od toga kolikopodиzece, Ьilo kvalitetom odnosno asortimanom, bilo svojimkomercijalnim i drиgim privrednim zalaganjem, zadovoljavastvarne potrebe trZista, ра prema tome i potrebe socijalistickezajednice radnih ljиdi. Prirodna posljedica toga bila је da sиradni kolektivi ostajali nezainteresirani za vapijиce signalekoje је о potrebama socijalisticke zajednice iz dana и dan da-123

valo trzi.St'e. Takav se polo.Zaj, dodиSe, prilicno promijenioizmjenom sistema cijena i platnog sistema, u prvom tromjesecjuove godine u podrucju trgovine, ali su stvari u sustinijos uvijek ostale nepromijenjene u podrucju same proizvodnje, ·sto је znacilo da је preobraZaj zastao na pola puta sve do donosenjanovoga planskog i finan

zeca (clan З, stav 2. nacrt;:J. »Zako:ha о fondu placa u privrednimpoduzecima i udruZenjima«) sto, izmeau ostalog, znaciod produktivnosti rada i od njegova stvarnog zalaganja zapotrebe trZiSta, to jest u na5im uvjetima za potrebe zivotnogstandarda socijalisticke zajednice radnih ljudi.Stalni dio place sastoji se od osnovnih - kao minimalnih- placa i od dopunskih placa. Visinu osnovnih placa odreaujevlada FNRJ, а konkretne osnovne place zavise od strucne iskolske spreme radnika odnosno slиZbenikaprivredi. Dopџnskeplace odreauje prema radnom mjestu u okriru granica,koje postavlja vlada FNRJ, upravni odbor privrednog poduzecaposebnim statutom odobrenim od strane radnickog savjeta(clan 6. i 7. nacrta »Zakona о fondu placa u privrednimpoduzecima i udrиZenjima«).U osnovnim proporcijama dru5tvenih planova stalni dioplace odgovara odreaenom minimumu koriStenja postojeCihkapaciteta (clan 11. nacrta »Zakona о fondu placa u privrednimpoduzeeima i udruZenjima«). Na temelju toga се poduzece samoodredivati norme koje su u svom globalu, to jest premasvojim opcim normativima, zavisno od minimuma koriStenjakapaciteta, odreaenog druStvenim planovima, а u. svojim konkretnostimapotpuno · prepu5tene odredivanju od strane radnickihupravnih odbora odnosno savjeta. Ako, dakle, poduzecepoveca produktivnost rada, ako utrosi m.anje sirovina itd. negosto је u · globalnim planskim racunima druStvenih planovapredvideno, sve се se to pozitivno odraziti u njegovu povecanomcistom prihodu, ра prema tome i u promjenljivom dijeluplace.Postavlja se pitanje da 1i s prestankom gu5enja zakonap~nude i potramje i zakona vrijednosti, s dozvoljavanjem izvjesne,m.ozemo reei, dosta velike slobode djelovanja tih zakonane idemo natrag, na kapitalisticke principe privredivanja.Na to pitanje treba, prije svega, odgovoriti da zakon ponudei potramje i zakon vrijednosti - s obzirom na sadaВnjistupanj razvitka materijalnih proizvodnih snaga i egzistencijurobne proizvodnje koju taj stupanj jos uvijek iziskuje - objektivnopostoje, koliko god ih netko poku5avao ugиSiti. Мi126smo ih mogli gиSiti, a1i su nam se oni zato neprestano osveCivali izbljanjem ilegalne 5pekulacije, nestajanjem. robe i raznimdrugim privrednim. poremeeajima.Dalje, treba nagla8iti da se ovdje- ako se to, naime, ticesocijalistiёkog sektora nase privrede, а on је vee davno odluёujuciu nasoj ekonomici - ne radi о roЪnoj proizvodnji idjelovanju zakona ponude i potramje odnosno zakona vrijednostina klasiёnom temelju privatnih vlasniёkih prava, negoda se radi о robnoj proizvodnji i zakonu vrijednosti na temeljusocijalistiёkog vlasnistva i socijalistickog prava upravljanjaopcenarodnom imovinom od strane radnih kolektiva, odnosnonjihovih · radnickih savjeta i upravnih odbora i socijalistiёkedrzave.Konacno, treba naglasiti da prestanak gu5enja objektivnihekonomskih zakona ne znaёi povratak na njihovo anarhiёnodjelovanje prirodeno klasiёnoj kapitalistiёkoj proizvodnji iraspodjeli. Naprotiv, u novoj Jugqslaviji, u uvjetima vlastiradnog naroda i upravljanja privrednim organizacijama iudrиZenjima od strane radniёkih savjeta, radi se о socijalistilckomovladavanju objektivnim. ekonomskim zakonima, dakleо kvalitativno novoj pojavi u procesu socijalisticke izgradnjekod nas.Dakako, kada govorimo о »ovladavanju« zakona vrijednosti.treba taj pojam. svakako utanaёiti i, prije svega, priliёno ograditiod sliёnih termina koje upotreЬljavaju sovjetski revizionistii falsifikatori marksisticke politiёke ekonomije. MoramoЬiti ·potpuno naёisto s tim da је zakon vrijednosti, zajedno srobnom proizvodnjom i raspodjelom koje predstavljaju njegov»Zivotni prostor« i uvjet njegove egzistencije, izriёiti ostatakproslosti u kvalitativno vee novom stanju socijalistiёkeizgradnje. Prema tome, »ovladavanje zakonom vrijednosti« nemoze Ьiti ni u kom sluёaju Ьitna karakteristika »izgradenogsocijalizma«, kao sto to propovijedaju sovjetski ekonomisti,bukvalno i javno revidirajuci Marxa i Engelsa, koji su za socijalizam,opcenito govoreCi о njem.u, negirali zakon vrijednostii robnu proizvodnju, а isticali samo nagradivanje·prema radukao posljednji o~tak burzoaskog prava. Potpuno, sam роsebl, sumnjiv је takoder sovjetski termin »izgraaeni socijali-127

zam« jer је ocevidno antidijalekticki. On, naime, u teorijskomi principijelnom pogledu porice da unutar s~og socijalistickogsektora, odnosno poslije Iikvidacije privatnih kapitalistickihostataka unutar cijele druStvene ekonomije, kakva se razvijau prvoj fazi komunizma, nuZn.o postoje suprotnosti i borbaizmedu objektivnih (ne samo subjektivnih) elemenata kapitalistickeproslosti i komunisticke buducnosti. Prakticki taj terminslиZi tome da se birokratski drzavni kapitalizam prikdekao socijalisticko savrsenstvo, а proces birokratske kontrarevolucijekao krajnje pobjedonosni proces socijalisticke izgradnje.Danas treba Ьiti takoder nacisto s tim da ni za sam razvijenikapitalizam, koji u sve vecim razmjerima ovim ili onimputem prelazi u drZavni kapitalizam, u cijelosti viSe ne vrijediklasicno shvacanje potpune anarblje kapitalisticke proizvodnjei raspodjele i potpuno stibljskog, nikakvim druStvenim mjeramaogranicenog, djelovanja zakona vrijednosti. Ка izvjesnom,katkada vrlo dalekosemom ovladavanju objektivnim ekonomskimzakonima robne proizvodnje i razmjene s uspjehom supriSle vec prije dиZeg vremena sve kapitalisticke zemlje naZapadu (а Lenjin је taj proces uocio za Njemacku VeC u tokuprvoga svjetskog rata). u cisto ekonomskom smislu ta cinjenicasvakako znaci dalje podruStvljenje proizvodnje i ona kao ekonomskacinjenica sa svoje strane dokazuje da је socijalistickipreobrdaj druStva neizbjeZan i nezaustavljiv. Medutim, istotoliko koliko drzavni kapitalizam, ро svojoj ekonomskoj sиStini,moze Ьiti i posljednja stepenica kapitalizma, kao i prva stepenicasocijalizma, u zavisnosti izmedu ostalog i od karakteravlasti, орсе raspodjele i raspolaganja viSkom rada, samo ovladavanjezakonom vrijednosti u ovom ili onom stupnju, doovih ili onih pojedinosti ekonomskog zblvanja, jos ne dokazujepostojanje istinskih socijalistickih drustvenih odnosa. Naravno,neovladavanje zakonom vrijednosti, njegovo anarbleno djelovanjesvakako dokazuje da socijalistickih drиStvenih odnosanema ako ono u danoj zemlji prevladava. Medutim, na danasnjemstupnju razvitka kapitalizma taj dokaz ne moze vrijeditii u obrnutom pravcu, tamo gdje postoji izvjesno ovladavanjezakonom vrijednosti. Za pocetne elemente socijalistickih dru-stvenih odnosa i njihov dalji razvitak, za istinsku socijalistickuizgradnju potrebne su, osim izvjesnog, bar drzavnog, kapitali-_stickog ovladavanja zakonom vrijednosti, jos dvije stvari.Prvo, bar elementi uprave neposrednih proizvodaca nadosnovnim sredstvima za proizvodnju i drugo, bar elementisocijalisticke demokracije u saddaju i karakteru vlasti.U Sovjetskom Savezu danas ne samo sto nema »izgradenogsocijalizma«, vec nema ni spomenutih elemenata jer ih јеkao prvu i najopasniju prepreku na svom reakcionarnom putuugusila Ьirokratska kontrarevolucija. Od strane sovjetskihekonomista toliko proslavljeno ovladavanje zakonom vrijednostirazotkrilo se, dakle, na kraju ·kao »dotjeran«, ali ipakvec u »klasicnom« kapitalizmu roden i poznat ddavnokapitalistickii birokratski - monopolizam.Kada, dakle, govorimo о socijalistickom ovladavanju zakonomvrijednosti u nasem »jugoslavenskom« smislu, mi taj pojamne svodimo samo na drzavne i administrativne mjere kojekoce anarblcno djelovanje zakona vrijednosti i na ovaj ili onajoblik drZavnog vlasniStva na sredstvima proizvodnje, negoukljucujemo u njega i drиStvene odnose kakvi se formirajuuspostavljanjem radnickih savjeta kao i cjelovit kompleks razvitkasocijalisticke demokracije u nasoj zemlji. Istodobno smosvjesni da је »ovladavanje zakonom vrijednosti« duboko proturjecanpojam na8e socijalisticke izgradnje, pojam u komese ogleda i unutar socijalistickog privrednog sektora borbaizmedu proslosti i buducnosti, naravno, uz jasnu perspektivui orijentaciju na pobjedu buducnosti.Osnovne proporcijeOvladavanje objektivnim ekonomskim zakonima, о kome smogovorili, provodi se upravo putem osnovnih proporcija kojesadrze druStveni planovi.Medu osnovnim proporcijama koje nabraja clan 11. nacrta»Zakona о planskom upravljanju narodnom privredom« svakakosu najvaZnije, tako reci polazne, slijedeee tri: obavezniminimum koriStenja kapaciteta proizvodnje, osnovna investicijskaizgradnja i prosjeena stopa akumulacije i druStvenih'1281.9 Socijal!zam i ekonomija 129.

fondova na potro.Sni fond trиdbenika и proizvodnji, transportui trgovini.Obavezni minimum. koristenja kapaciteta proizvodnje pre- .ma nacrtu zakona ne treba Ьiti ро svim granama i и svimnarodnim repиblikama jednak. On се ро pravilи i Ьiti razlicit.Sto to znaci? То znaci, prije svega, da pojedinacne odred:..Ье obaveznog minimum.a koriStenja kapaciteta za pojedinegrane, odnosno narodne repиblike, treba da Ьиdи и drиStve- · ,,· 1"nim planovima takve da se cjelokиpni obavezni minimum. proizvodnjezajedno s predvidenim иvozom temelji na stvarnommaterijalnom balansи. Prema tome, planiranje te vrste, pиtemovakvih osnovnih proporcija, principijelno iskljиcиje - naravno,samo za onaj opseg proizvodnje i raspodjele koji јеpredviden kao obavezan - disproporcionalnost, odnosno osigиravaosnovnи drиstvenи organizacijи proizvodnje i raspodjele.Time se pojavljиje tipicna razlika izmedи drиStvenih pla.:.nova koje predvidjajи nacrti zakona i prijasnjih osnovnihplanova. Prijasnji osnovni planovi predstavljali sи samo jedan,tako reci, ekstreman krug proizvodnje i raspodjele koji је obиhvacaosve mogиcnosti krajnje napregnиtih planova. Nov nacinplaniranja predvida dvije vrste krugova, naime unиtraВnji,to jest minimalni k:rиg koji, osim и slисаји elementarnihnepogoda, osigurava stvarni materijalni balans i time normalanproporcionalni tok privrednog zblvanja i vanjske, nеоьа.:.vezne krugove, koji privredne organizacije i privredna иdruzenjapostiZи svojih zalaganjem da sto viSe iskoriste proiz_;vodne i komercijalne mogиcnosti, а koji sи bar principijelnoizvan opasnosti da dovedu do privredne disproporcionalnosti,jer ih, s jedne strane, korigira privredni Zivot zakonima ponиdei potraZпje i jer, s drиge strane, socijalisticka ddava raspolaze,u oblikи svojih rezervnih novcanih fondova, snaZnimsredstvima za stvaranje svojih materijalnih rezervi, za njihovoplansko rasporedivanje i dopunjavanje i za njihovo konacnиupotrebи radi podizanja Zivotnog standarda, obrambene snagezemlje i zadovoljavanja raznovrsnih druStvenih potreba.Obavezni minimum. koriStenja kapaciteta proizvodnje nepredvida pojedinacni asortiman proizvodnje, nego druStveniplanovi prepиStajи odredivanje asortimana samostalnim planovimaprivrednih organizacija i privrednih udruZenja, to jestdjelovanjи zakona ponude i potraZпje. Medиtim, takvo djelovanjezakona ponиde i potraZпje ne moze dovesti do druStveneanarblje proizvodnje иpravo zbog toga sto su uskladeni minimumiraznih grana proizvodnje u pogledu med:usobnog djelovanjaprodukcije i reprodukcije. Тime је slobodno. djelovanjezakona ponиde i potraZпje uokvireno opCim materijalnim balansomproizvodnje, reprodukcije i raspodjele, dakle, и principijelnomsmislи rijeci, druStveno savladano.Osnovna investicijska izgradnja и vrijednosti, uz iskazivanjekapaciteta koji se imajи izgraditi ро privrednim granamai narodnim repиblikama, predstavlja drиgи osnovnи proporcijиdrиStvenih planova koja је ро svojoj :vaZпosti ravnaprvoj ili cak i vaZnija od nje. Ako prva proporcija- obavezniminimum. koriStenja kapaciteta proizvodnje, ima zadatak daosigurava proporcionalnost momentanih, sada§njih procesaproizvodnje i raspodjele, onda proporcija osnovne investicijskeizgradnje treba da odredиje pravac daljeg razvitka materijalnihproizvodnih snaga zemlje. Iskиstvo pokazиje da se tajpravac moze u dovoljnoj mjeri odredivati planiranjem kljucnihobjekata i zato se и osnovnoj investicijskoj izgradnji predvidajиsamo kljиcni objekti, а ostala se investicijska izgradnjai!1 - и objektivnom smislи, naravno, zavisna od kljucnih objekata- prepиsta sиbjektivnoj, slobodnoj, u smislи pravnih obaveza,od drиStvenih planova nezavisnoj konkretizaciji od strane privrednihorganizacija i privrednih иdru.Zenja. Тime nacrt zakonapostiZe dvije stvari: · s jedne strane, rplansku odred:enosti ,·.·osnovnog, kljиcnog razvitka materijalnih proizvodnih snaga,а иpravo zbog toga i objektivnu odredenost cjelokиpne investicijskeizgradnje, а s druge strane, slobodnu konkretizacijиnekljиcne investicijske izgradnje, njezino stvarno uskladivanjes konkretnim prilikama i potrebama na terenи pиtem oslobodene,od birokrata i Ьirokratizma nesmetane, inicijativeradnih kolektiva.Spomenиte prve dvije osnovne proporcije - obavezni minimum.koristenja kapaciteta proizvodnje i ()bavezna investicijskaizgradnja - predstavljaju druStvenim planovima odred:enиcvrstu, konkretnи obavezu privrednih organizacija i pri-130131

,,1';vrednih udrиZenja. Као sto smo rekli, ta obaveza osigurava udovoljnoj mjeri, s jedne strane, drиStvenu organizaciju proizvodnje,а s druge strane, osnovni pravac i opseg daljeg planskograzvitka materijalnih proizvodnih snaga.Treca osnovna proporcija- prosjecna stopa akumulacije idruStvenih fondova na potrosni fond trudbenika u proizvodnji,transportu i trgovini - ne predstavlja, dodиSe, neposrednuobavezu za privredne organizacije i privredna udrиZenja, alizato predstavlja veeu obavezu, obavezu cjelokupne ekonomskepolitike zemlje, s drzavoпi kao takvom na celu, premasocijalistickoj zajednici. Sto, naime, znaci proporcija »prosjecnastopa akumulacije i fondova na potrosni fond trudbenika uproizvodnji, transportu i trgovini«? Та proporcija ne znaciniSta drugo nego osnovnu raspodjelu nacionalnog dohotka nasiroku potrosnju, dakle, reprodukciju ljudske radne snage inormalno odrZanje ljudskog Zivota, drugim rijeCima, osnovnizivotni standard, а s druge strane, na prosirenu reprodukcijui razne drиStvene fondove. Na prvi pogled jasno је da se ovdjeradi о proporciji koja је analogna u marksistickoj politickojekonomici poznatoj stopi viska rada i viska proizvoda. N aglasavamoanalognost i ne govorimo о istovjetnosti jer to nijepotpuna istovjetnost, vec prosjecna stopa akumulacije i drustvenihfondova na potrosni fond svih trudbenika u proizvodnji,transportu i trgovini, bez obzira na pitanje moze li se vec nadanasnjem stupnju socijalisticke izgradnje u nasoj zemlji radsvih trudbenika okvalificirati kao prodll'ktivan ili ne, odnosnou kolikoj se to mjeri za pojedine nemanuelne radove mozereci. Razumljivo је da се stvarna stopa viSka rada, s obziromna jos uvijek postojecu suprotnost izmedu manuelnog i intelektualnograda, Ьiti veca nego sto је nacrtima novih zakonapredvidena prosjecna stopa akumulacije i druStvenih fondovai da, prema tome, prosjeena stopa akumulacije i drustvenihfondova jos ne daje potpunu i toenu sliku stope viska rada,odnosno razmjera izmedu potrebnog rada i viSka rada. Isticemoto zbog toga da Ьismo naglasili razliku izmedu naseg iskrenogi otvorenog socijalistickog gledanja na realne Cinjenicestanja i sovjetskih teorijskih laZi koje su, izmedu ostalog,proglasile i rad svakoga birokratskog parazita produktivnimradom.1321 ј· 'Zasto se mi u prakticnom planiranju slиZimo stopom akumulacijei drиStvenih fondova na potroSni fond svih trudbenikau proizvodnji, transportu i trgovini, а ne preciznomstopom viSka rada? Prvo, zato sto u sиStini- pod uvjetomkonzekventne borbe protiv Ьirokratizma i konze'kventnog eliminiranjabirokratskih parazita - svi ti trudbenici koji su upitanju bezuvjetno su potrebni druStvenoj proizvodnji, transportui trgovini, potrebni ·bez obzira na to moze li se njihovrad u klasienom smislu marksisticke politicke ekonomije okvaШicirati kao produktivan ili ne. Drugo, zato sto је za prakticnoplaniranje obracunsko-tehnicki ра i drustveno - buducida se nalazimo upravo u procesu socijalisticke izgradnje, dakle, -istovremeno u procesu pretvaranja raznih, prije neproduktiv.;.nih drustvenih funkcija u produktivne - nemoguce operiratis klasicnom stopom viSka ra:da. (Neka је usput nagla:Seno da sepod trudbenicima u proizvodnji, transportu i trgovini ne podrazumijevajutrudbenici iz drzavnog aparata koji su placeni izbudZeta. Njihov se potromi fond u nacrtima zakona nalazi udrustvenim fondovima. Та diferencijacija, naravno, ni u komslucaju ne znaci neku druStvenu diferencijaciju, ili cak diskriminaciju,jer је pitanje produktivnosti i neproduktivnosti radadrzavnog aparata u procesu socijalisticke izgradnje isto tolikootvoreno kao sto је otvoreno pitanje produktivnosti i neproduktivnostiaparata u privrednim organizacijama i privrednimudrиZenjima. Medutim, gledajuci kroz prizmu analogije, а neistovjetnosti, ta је diferencijacija teorijski ipak opravdana ipoklapa se s analogijom izmedu prosjecne stope akumulacijei drustvenih fondova i prosjeene stope viska rada.)Istakli smo da proporcija prosjecne stope akumulacije idrustvenih fondova na potrosni fond trudbenika u proizvodnji,transportu i trgovini u konacnoj instanci odreduje osnovnuraspodjelu nacionalnog dohotka. Prema tome, ta proporcijapredstavlja, tako reci, ekonomsko-politicku jezgru drиStvenihplanova. Ako је njezino provodenje u Zivot osigurano bilostrukturom dane ekonomike, bilo drugim proporcijama drustvenihplanova, odnosno upravnim mjerama nadleZnih drzavnihorgana, onda је osiguran i cijeli drustveni plan, naravno,uz uvjet da је proporcija prosjeene stope akumulacije i dru-133

Stvenih fondova pravilno i realno izracunata i postavljena.DruВtveno postavljanje prosjeene stope akum.ulacije, drugitnrijeeima, drustveno planirana raspodjela nacionalnog dohotkarjecito dokazuje da su u procesu socijalisticke izgradnje naiiezemlje vec dani uvjeti za plansko savladivanje zakona vrijednosti,koristeci se istovremeno - ako njegovo djelovanje josuvijek nШno proizlazi iz zaostalih proizvodnih snaga- njegovimprivredno-stimulativnim djelovanjem, а likvidirajuci njegovoanarblcno djelovanje.Ostale su proporcije, predvidene u clanu 11. i narednimclanovima nacrta »Zakona о planskom upravljanju narodnomprivredom«, vise ili manje funkcionalni derivati spomenutihtriju osnovnih proporcija. Clan 11. predvida ih, prije svega,zbog toga sto је unutra5nja struktura nase ekonomike, odnosnonasih materijalnih proizvodnih snaga, jos uvijek toliko disproporcionalnada treba drzavnim planskim putem odredivatipojedine proporcije koje Ьi se inace, u jednoj viSe harmonicnoji razvijenoj strukturi nase ekonomike, postizavale jednostavnimdrzavnim propisima odnosno cak automatski. Na ovomcemo mjestu dodirnuti samo neke od najzanimljivijih.Jedna је od takvih funkcionalno zavisnih proporcija odredivanjeplatnog fonda u cjelini, ро privrednim granama inarodnim republikama, potrebnog za minimalno koriStenje kapacitetana koje su proizvodnja, trgovina i transport obavezni(predvideno је u tocki с clana 11). Као sto је poznato, platnifond је direktna fиnkcija osnovne raspodjele nacionalnog dohotka,izrazena u novcu odgovarajuce postojeeoj valutnoj konvenciji,koja је, naravno, promjenljiva, bez istovremene nиZnostida se mijenjaju osnovne proporcije u raspodjeli nacionalnogdohotka. Prema tome, odredivanje platnog fonda u osnovnimproporcijama druВtvenih planova nije u stvari niSta drugonego potvrdivanje i izvjesna razrada prosjecne stope akum.ulacijei drustvenih fondova. Ono је danas ipak potrebno, bas sobzirom na cinjenicu da jos postojeea duЬlja unutrasnja disproporcionalnostnase ekonomike trazi izvjesne administrativnezahvate i klauzule u privredi, koje inaee, principijelno uzevsi,u socijalistickoj privredi samoj ро seЬi, nisu nШne. S drugestrane, te vrste odredivanja platnog fonda via facti odreduje,а time i jamci, postojecu valutnu konvenciju.134Proporcija doprinosa odnosno poreza (clan 11. tocka с) meritornoodreduje kojim dijelom viSka rada, odnosno viSkaproizvoda, u nacionalnom dohotku upravlja u ime socijalistickezajednice socijalisticka dгZava. Та је proporcija, prema tome,neposredni materijalni prikaz momentane uloge socijalistickedгZave i u samoj privredi i u cijelom materijalnom ра i drustvenomZivotu zemlje. Ро svome karakteru ta Ьi proporcijazapravo pripadala samo u materiju budZeta.U proporciji procentualne raspodjele druВtvenog doprinosai poreza na dohodak na pojedine budZete (clan 11. tocka i)ogleda se stupanj operativnog centralizma, odnosno decentralizacijedrzavnih privrednih ра i drugih funkcija u danimuvjetima socijalisticke izgradnje. Sto su jaci savezni i republickipostoci, to је, naravno, jaci operativni centralizam- stosu jaci postoci narodnih odbora niZih administrativnih jedinica,to је јаса operativna decentralizacija.Tocka g clana 11, s jedne strane, nadopunjuje tocku е konkretiziranjemu kojoj се se mjeri raspodjela na drustvene fondoveostvariti saveznim budZetom, а s druge strane, ona iziskujenacionalno-ekonomsku politiku nase •zemlje time stooznacuje dotacije pojedinim narodnim republikama.Uloga drzave u novom planskomi financijskom sistemuNovim planskim i financijskim sistemom Ьitno se mijenjauloga dгZave u socijalistickoj privredi nase zemlje.U nasem starom planskom i financijskom sistemu drZava,u ime radnicke klase i radnog naroda, nastupa kao vlasnikosnovnih sredstava za proizvodnju. Njezina vlasnicka pravana osnovna sredstva proizvodnje u stvari su neogranicena.Та neogranicena vlasnicka prava odraZavaju se neizbjemo uodgovarajucoj organizacijskoj, operativnoj, planskoj i funkcionalnojulozi dгZavnog aparata u privredi.Takva situacija sama ро seЬi sadrZi suprotnosti par excellence.Nastupa li drzava - а to је svakako kod nas slucaj -stvarno u ime radnicke klase i radnog naroda, u korist socija-135

listicke zajednice radnih ljиdi, ona ne samo sto vodi neumoljivuЬоrЬи protiv kapitalistickih ostataka, nego i organiziramaterijalne proizvodne snage i podiZe ih ua mnogo viSi nivo.Medиtim - iako је Ьiо postignиt kvalitativan skok iz proslostiи bиdиenost time sto је revolиcijom radnicke klase iradnog naroda pod rukovodstvom Komunisticke partije ukinиtoprivatno kapitalisticko vlasniStvo na osnovna sredstva proizvodnje- novi drиstveni odnosi koji sи na taj nacin nastalijos иvijek imajи dva lica. S jedne strane, oni sи socijalistickidrustveni odnosi, tocnije, oni predstavljajи prvi korak и socijalizamnakon revolиcionarnog svrgnиca vlasti burzoazije ilikvidacije privatnog kapitalistickog vlasniStva, а, s drugestrane, oni ipak sadrze jake elemente proslosti. Naime, oni suiz proslosti naslijedili ne samo zaostali stиpanj razvitka materijalnihproizvodnih snaga na kojima se zasnivajи, nego i takvevrste vlasniStva, koje је - iako socijalisticko - do izvjesnemjere jos uvijek odvojeno od neposrednih proizvodaca, zbogcega ostajи i elementi nadnice. Ddava nastиpa и privredi kaovlasnik, dodиse, и ime drиStva radnih ljиdi, ali ipak kao vlasnik,tocnije reeeno, kao sveobиhvatni i svemoeni privrednimonopol kojim иpravlja cinovnicki aparat.Potpuno је jasno da и izvjesnoj fazi socijalisticke izgradnjeodnosno drиstvenih procesa kakvi sи izbili sa socijalistickomrevolиcijom i njezinim ekonomskim posljedicama, takva dvojakostne moze dШе potrajati bez kvalitativnih promjena. Sиprotnostnjezinih dijalektickih elemenata neizbjeZпo postajesve vidljivija i ostrija - ili treba da иskrsne i sve vise роЬјеdијеproces pretvaranja drzavnog vlasniStva и opcenarodnиimovinи pod иpravom asocijacije neposrednih proizvodaca, Шtreba da svemocni i sveobuhvatni drzavni aparat i privrednimonopol prestane Ьiti .osnova socijalisticke izgradnje i da svevise postaje ekonomska osnova klasno-kastinske vladavine Ьirokracije.Poznato је kako sи stvarni povijesni dogadaji odgovorilina to sиdbonosno pitanje socijalisticke revolиcije и SovjetskomSavezи. U obrnиtom pravcи oni odgovarajи kod nas иsocijalistickoj Jиgoslaviji. Uspostavljanjem radnickih savjeta iradnickih иpravnih odbora иskrsli sи prvi elementi Ьиdисе136slobodne asOC1]aCI]e neposrednih proizvodaca, prvi elementipretvaranja drZavnog vlasnistva и opcenarodnи imovinи. Drustveniodnosi, koji se juridicki fiksiraju novim privrednim zakonima,pokrecи taj proces odlиcno.naprijed.Dok sи do sada vlasnicka prava drZave prevladavala usklopи na8ih socijalistickih drиStvenih odnosa, ostajи ona sadasamo vise ili manje jak elem.ent, а vec poeinje da prevladavamoment opcenarodne imovine pod иpravom samih proizvodaca.Iz vlasnika osnovnih sredstava za proizvodnjи socijalistickaddava sve se viSe, jednim vrlo odlиCnim kursom, pretvara usocijalistickog regulatora narodne privrede, и dosljednog zastitnikatekovina socijalisticke revolиcije. S drиge strane, cijeli.niz njezinih, u ovom stupnjи jos postojecih fиnkcija; vee gublstari karakter иpravljanja ljиdima i doblva socijalisticki karakterиpravljanja stvarima.DrиStvene planove donose drZavni predstavnicki organi. Аsto sи drиStveni planovi? Као sto је iz prethodnog vidljivo,drиstveni planovi nisи nista drиgo do za8tita socijalisticke zajedniceod opasnosti da na sada8njem, jos niskom stupnjиmaterijalnih proizvodnih snaga, stihijsko, aиtomatsko djelovanjeobjektivnih ekonomskih zakona ne Ьi dovelo и kapitalistickиanarbljи i ponovni rast kapitalizma.Slicna је, prema nacrtima zakona, uloga nadleZnih drzavnoиpravnihorgana. Oni imajи pravo i dШnost - naravno, samona osnovi odredbl drиStvenih planova - da se ирlееи ·и privrednodjelovanje privrednih organizacija i privrednih иdrиzenja,kada i ukoliko objektivni ekonomski zakoni i subjektivnadjelatnost tih organizacija i иdruZenja prijete da narиSeosnovne proporcije drиstvenih planova.Valja istaci jak element socijalisticke decentralizacije kојиpredvidajи nacrti zakona, naime decentralizacije one vrstekoja и Ьiti nije sиprotna sиStinskom centralizmи socijalistickihplanova. Prema nacrtima novih zakona ta se decentralizacijaogleda и dvjema cinjenicama. Prvo, narodne skиpstine svihnarodnih repиblika imajи pravo da mijenjajи za svoje podrиcjegotovo sve osnovne proporcije druStvenih planova FNRJ,ako time ne narиSavajи drиStvenim planom FNRJ traZenи cjelovitиproporcionalnost i jedinstvenost, kljиcnи izgradnjи i137

druge jedinstvene druStvene potrebe odnosno zadatke narodneprivrede FNRJ; drиgo, nacrti novih zakona vee sadrie elementeprelaska tih prava narodnih repиblika na same narodneodbore (clan 18. nacrta »Zakona о' planskom иpravljanjи na..,.rodnom privredom«), а prelazak tih prava na narodne odborene znaci niSta drugo nego ruskrsnиce onih elemenata и procesиnase socijalisticke izgradnje koji krecи proces и pravcи Marxovihkomuna. Nema nikakve sumnje da се kasnija povijest nаВеzemlje moci utvrditi da sи se vee и toj fazi nase socijalistickeizgradnje poceli pojavljivati elementi te i takve komune.Povijesno mjesto novoga planskogi financijskog sistemau nasem smo clankи spomenuli postojanje »mиdraca« :kojimisle da smo tek sada, uvodenjem novoga :planskog i financijskogsistema, »poceli da bиdemo pametniji«. Меdи njima svaka:koima najvise ostataka »klasicne« reakcije, koji pokиsavajиunijeti zabunи pricom kao da mi »odstupamo« od revolиcionarnelinije - svakako »pod иtjecajem zapadnih zemalja«. (Оistom, naravno, galami i Kominform.) Medutim, ima i pojedinihvrlo cestitih ljиdi koji ne samo sto iskreno prihvacajиnove mjere, nego sи istodobno иvjereni da је prijasnji sistemprivredivanja Ьiо i u svoje vrijeme pogresan i da se on kodnas provodio samo pod иtjecajem sovjetske teorije i prakse.HtijиCi-ne htijиci, i ovi drugovi pomaZи glasove da tek sada»postajemo pametniji«.Nasa Partija nije nikada skrivala greske i ne skriva ih nidanas. Medиtim, и borЬi protiv gresaka, и borbl protiv svegaonog sto је zastarjelo, sto koci dalji razvitak i sto Ьi cak mogloda na ovaj ili onaj nacin unakazi i иgrozi tekovine revolиcije,tekovine radnicke ·klase i radnog naroda, treba svakako razlikovati- nu.Zno i neizbjeZn.o od pogresnog, odnosno ono sto јеnekada Ьilo nиZno i neizbjeZn.o, ра је prema tome do izvjesnemjere i krcilo риt sada5njim novim formama od onoga sto јеvec postalo pogresno. Ako ne Ьismo mislili i ocjenjivali ovako,onda ne samo sto Ьismo negirali pravilnost linije na5e Partijeи jednom visegodisnjem periodи pиnom rezultata i иspjeha,138nego bismo zapali i и shvacanje koje је iz korijena tudematerijalistickom i dijalektickom razmatranju stvari: ne bismovidjeli nuZn.u povijesnu predigru svega onoga novoga sto zavodimodanas; odvojili bismo ne samo organizacijske oblike imetode rada, nego i druStvene odnose od njihovih materijalnihиvjeta; zapali bismo и idealistiCko shvacanje da povijesni razvitakzavisi и prvom red.и ili cak samo od Ijиdske pameti,. odnosnopameti rukovodilaca.Da ponovo istaknemo sto је dru:Stvena sиStina novih mjeraи na5oj privredi. SиStina је novoga da mi и .sistem.и na5eg privredivanjaра, prema tome, i и druStvenim odnosima, kakvise formirajи и procesи proizvodnje, prelazimo od administrativnog,и stvari birokratskog nacina privredivanja na jedan,и smis!и socijalisticke izgradnje na5e zemlje, viSi nacin privredivanja,ciji sи temelji radnicki savjeti i иpravni odboriprivrednih organizacija i иdru.Zenja. Drugim rijecima, od niZegoblika socijalistickog vlasniStva prelazimo и viSi oblik; odvlasniStva driave radnog naroda и opcenarodnи imovinи podиpravljanjem neposred.nih proizvodaca, а pod opcom kontrolomdrzave.Da li је Ьiо svojevremeno poslije pobjedonosnog oslobodilackograta, и prvim godinama socijalisti~e izgradnje, administrativninacin privredivanja и na5oj zemlji nuZэ.n, ili stvaristoje obmиto, naime tako da smo vee tada mogli иvesti recimoplanski i financijski sistem koji se sada иvodi i onakve odnosekoji iz njega proizlaze? Nеси se ovdje baviti, odgovarajиci nato pitanje, opcom teorijom о birokratizmи kao druStvenoj pojavikоји је vec razradio drug Kardelj. Odgovarajиci na topitanje, pokиSat си istaknиti i osvijetliti samo neke momentekoji sи и neposrednoj vezi s ekonomikom i ekonomskom izgradnjom.Formulirajиci jedan od fundamentalnih zakona drиstvenograzvitka, naime opCi zakon odnosa izmedи materijalnih proizvodnihsnaga i drиStvenog zЬivanja, Marx је svojevremenokazao da nastиpa vrijeme prijeloma, kvalitativnog skoka,ukratko da se drиStvena revolиcija pokazиje kao neizbjeZпapotreba - kada materijalne proizvodne snage и svome razvitkиdolaze и sиkob s drиStvenom Ijиskom и cijim sи se139

okvirima do tada kretale, odnosno juristicki receno, s dotadaВnjim.vlasnickim odnosim.a. Nesumnjivo је da је povijest ekonomskihi so~ijalnih zЬivanja u kapitalistickom druStvu po-:tvrdila taj zakon. Medutim, pri tome treba shvatiti da se eko:..nomsko i druStveno zЬivanje nije nikad kretalo ро pravilnimgeometrijskim linijama, vec da је bilo prepuno suprotnostikoje su se ogledale i u konkretnom djelovanju opcih druStvenihzakona. Marxov zakon о sukobu materijalnih proizvodnihsnaga i dru8tvenih odnosa ne odnosi se na svaku pojedinacnuzemlju ,gdje је izbljala revolucija, gledajuci tu zemlju poseЬice,izolirano od svjetske situacije i samo na njezinoj unutrasnjojfronti, nego na cijeli dijalekticki kompleks medusobnih utjecajasvjetske situacije i pojedinacne zemlje. Na prim.jer, ucarskoj Rusiji 1917. godine ·materijalne proizvodne snage, usprkosveoma koncentriranom proletarijatu u pojedinim industrijskim.centrima, opcenito uzevsi, nisu ni izdaleka dostigletadasnji kapitalisticki prosjek. One su odgovarale samostalnoj,feudalno-kapitalistickoj Rusiji. Do8li Ьismo do apsurda akoЬismo oktobarsku revoluciju 1917. godine htjeli tumaciti Marxovim.zakonom о sukobu materijalnih proizvodnih snaga idrustvenih odnosa, а pri tome izolirali carsku Rusiju od svjetskeekonomsko-druStvene situacije. Medutim, Marxov zakonipak vazi, i to kako vazi, za cjelovit dijalekticki komplekssvjetske e:konomsko~drustvene situacije i napose carske Rusije1917. godine. Oktobarska revolucija је, naim.e, izbila naterenu gdje su se svjetske i domace kapitalisticke, im.perijalistickei zaostale feudalne suprotnosti splele u jedan grcevitcvor koji је morao i jedino mogao revolucionarno prsnuti. Uruskoj se revoluciji ogleda svjetski sukob materijalnih proiz-:vodnih snaga s kapitalistickim nacinom proizvodnje, otvara seera socijalistickih revolucija. U tome se istovremeno pokazujeduЬoka, cak sudbonosna, proturjeenost dru8tvenog zЬivanja,duboka proturjecnost same socijalisticke revolucije i bol"beza socijalizam. Svjetski sukob materijalnih proizvodnih snagas kapitalistickim odnosim.a proizvodnje kao socijalisticka revolucijaizЬio је na ruskom tlu i, trazeci socijalisticku izgradnju,naiSao na veoma niske materijalne proizvodne snage Rusije.Otpocela је velika Lenjinova drama njegovih neprestanih140sukoba s Ьirokratizmom, kome objektivno nije Ьiо u stanju daposij;;.~. ~лijene, nego ih је morao, upravo kao revolucionari marksist na jednoj strani suzЬijati, а na drugoj - u danojstiuaciji- i sam jacati, а ta se drama za ruske revolucionarezavrsila bezuvjetno tragicno.Ako је pretefuo sitnovlasnicka, ne samo krajnje zaostala ·nego i ratom, revolucijom i gradanskim. ratom razorena ruskaprivreda htjela krenuti naprijed; i to naprijed u pravcu socijalizma,trebalo је u njoj razviti jaku drzavnu inicijativu i jakudrzavnu vlast. U prvim. periodima ekonomske izgradnje SovjetskogSaveza ta se drzavna vlast nesumnjivo ostro tukla sostacim.a privatnog kapitalizma i postizala znacajne uspjehe upodizanju nove ekonomike na tlu zaostale Rusije. Medutim.,pitanje - da li се ta ·drzavna vlast u sovjetskoj privredi dogurati,oslanjajuci se na revolucionarnost ruskog proletarijata,do uskrsnuca stvarnih socijalistickih dru8tvenih odnosa, ili сеse pod teretom prosjecne stvarnosti, to jest potpune zaostalostii pod pritiskom vlastite Ьirokracije, srozati u cistu suprotnostoktobarskoj revoluciji, to jest u najperfidniju kontrarevolucijukoju do sada poznaje povijest revolucija - postojalo је sveotvorenije i sve sudbonosnije. Neumoljiv za:kon prosjecne drustvenerealnosti pronasao је - u ironienu potvrdu osnovnihpostavki dijalektickog materijalizma - svoje ljude, ljude odgovarajucegkaraktera, socijalnog porijekla i prosjecnog · iliispotprosjeenog obrazovanja, veoma okretne jedino u intrizi,u organizaciji neogranicenog gospodstva Ьirokratske stiblje idrZavnog kapitalistickog monopola kao i u lamom »revolucionarnom«prikazivanju stvarne su8tine procesa.Pitanje, kako - savladujuci niske materijalne proizvodnesnage- stvarno prijeci na izgradnju socijalizma, kako izbjecisudbonosnu opasnost da se pocetna uloga drzave u zaostalim.materijalnim proizvodnim snagama ne izrodi u ·kastinsko-birokratskisistem i ne likvidira socijalisticku izgradnju, ruskarevolucija- nije rijesila.Rjesava ga danas jugoslavenska revolucija. То se pitanje, naim.e,pojavilo i u nas, ne samo zbog sovjetskog utjecaja negoprije svega zbog slicnosti zaostalih materijalnih proizvodnihsnaga u staroj Jugoslaviji i u carskoj Rusiji. О toj slicnostitreba nesto viSe reCi. Ima, naim.e, slicnosti, ali im.a i razlike.141

Slicnost se sastoji и tome sto sи prema prosjekи kapitalistickirazvijenih zemalja и vrijeme kada izblja revolиcija ruske· ijиgoslavenske materijalne proizvodne snage gotovo jednakozaostale - naime, oko deset риtа iza spomenиtog prosjeka.Razlika se sastoji и tome sto је izmedи ruske i jиgoslavenskerevolиcije proslo cetvrt stoljeca ра sи se, dakle, procesi razvitkamaterijalnih proizvodnih snaga и lsvojim apsolиtnimiznosima pomakli veoma naprijed. Gledajиci apsolиtni, а nesamo relativni stupanj razvitka materijalnih proizvodnih sna"'ga stare Jиgoslavije, on је, naravno, ро glavi stanovnika Ьiоvec mnogo veci nego и carskoj Rиsiji.Iz svega ovoga proizlazi da sи и jиgoslavenskoj revolиcijiobjektivni иvjeti za izgradnjи socijalizma bili prilicno lakSinego sto sи bili objektivni иvjeti oktobarske revolиcije, а da јеipak i и jиgoslavenskom primjeru postojala nemogи~nost darazvitak materijalnih proizvodnih snaga krene naprijed bezjakih administrativnih mjera nove drzave, bez njezine, na pocetkиpotpuno оdlисијисе uloge и privredi, а, s drиge strane,bez znatne opasnosti od biro'kratizacije koja ima svoje korijeneи takvи stиpnju razvitka proizvodnih snaga.Sto Ьi, recimo, nastalo и nasoj zemlji da smo mi и prvimgodinama poslije oslobodenja иvodili sadasnji planski i financijskisistem, umjesto tada8njih administrativno-socijalistickihmjera? -Prvo i prije svega, treba Ьiti nacisto s tim da је и tim g~namaЬiо dominantan jos privatni sektor u privredi i da' јеnacionalizacija banaka, industrije, transporta i trgovine Ьilatek и procesи svoga izvodenja. Dati и to vrijeme slobodи dje-lovanja zakonи ponиde i potramje, odnosno zakonи vrijednosti,znacilo Ьi prepustiti jиgoslavenskи ekonomikи kapitalistima,а ne otpoceti izgradnjи socijalizma. Мi cemo jos i danasimati, и vezi s novim planskim i financijskim sistemom, prilicnoteskи ЬоrЬи s tendencijama ponovne aktivizacije raznihprivredno-kapitalistickih ostataka, narocito na temeljima seljackesitnorobne ptoizvodnje.Dalje treba иociti da smo mi postavil.i PetogodiSnji plan kaoekonomski predиvjet socijalisticke izgradnje и na8oj zemlji, аda taj plan, иpravo kao takav, traZi skok и razvitkи nasih ma-142terijalnih proizvodnih snaga. Danas, nakon petogodisnje borbe,ne treba narocito dokazivati da је taj skok iziskivao i jos иvijekiziskиje izvanredne napore. Тi sи napori i njihovi rezultatitakve prirode da se, na osnovi automatskog djelovanja objektivnihekonomskih zakona, bez dalekoseZnih i sveobuhvatnihdosada8njih administrativnih mjera socijalisticke drzave, nikakone Ьi mogli ostvariti. (Jos i slijedece godine, kada zavrsavamoPetogodisnji plan, gradevinski radovi na kljиcnimdЬjektima Ьit се za jednи petinи veci nego sto Ьi smjeli Ьiti, аda Ьi se mogli и investicijskoj politici odreci sadasnje vrsteadministrativnih mjera.) А kada se prilazi administrativnimmjerama na najosnovnijim tockama privrede, onda logika istih .objektivnih ekonomskih zakona, koje gиSis ili kociS, traZi da seprelazi na sliene administrativne mjere i и sporednim podrucjima.Danas treba konstatirati da је stari nacin privredivanja,koliko god је и njemи 'bilo i nepotrebnih gresaka ili pojedinihprekasno napиStenih administrativnih metoda, и cjelini Ьiоpotreban ako smo htjeli, s jedne strane, ekonomski srиSitiprivatni kapitalizam, а da, s druge strane, podignemo materijalneproizvodne snage na onaj stupanj koji је potreban zastvarnи socijalistickи izgradnjи zemlje. Mozemo konstatirati iviSe. Upravo cinjenica da је administrativni sistem naseg privredivanja,и cjelini uzevsi, иspjesno zavr8io svojи ulogu,omogucava nam danas da prelazimo na nov planski i financip.ski sistem, koji vec predstavlja evrstи materijalnи osnovicиne samo radnickim savjetima, nego i cjelokиpnom daljem razvitkиsocijalisticke demokracije.Na povijesno pitanje moze li radni narod sam kovati svojиsиdbinи ne samo bez privatnih kapitalista, nego i bez drzavnokapitalistickogbirokratizma i и borbl protiv njega, nova Jиgoslavijaје odgovorila i odgovara ne samo teorijski, nego isvojom stvarnoscи, apsolиtno pozitivno. U tome i jest povijesnomjesto novih ekonomskih mjera koje se и to vrijeme pripremajи,diskиtirajи i provode и Zivot.143

сTEORIJSKO OBRAZL0:2ENJE1 FUNKCIONIRANJE PLANSKO-TR:21SNOGSISTEMA1Govor povodom prijedloga zakona о planskomupravljanju, budzetima, drustvenom doprinosui porezima111i1јDozvolite mi, drugovi narodni poslanici, da se na ovom vrloznacajnom zasjedanju, na kome na8a Narodna skupstina raspravljaо prijedlozima novih ekonomskih zakona, osvrnem snekoliko rijeci na historijat ideje radnickog, odnosno trudbenickogupravljanja privrednim poduzeeima. Мislim da smo izdva razloga duZni uciniti takav historijski osvrt. ТrеЬа da se -primajuci sve zakone - sjetimo teskog historijskog puta ispunjenogusponima i porazima na kome su se kristalizirale iostvarivale ideje socijalisticke demokracije. S druge strane,duZni smo to prema samima sebl, prema nasoj zemlji, jerupravo takav historijski osvrt pokazuje da је socijalisticka Jugoslavija,pod rukovodstvom svoje Partije i druga Тita, ostvarila- u pogledu oslobodenja radniёke klase i istinske socijalistickedemokracije - najvisa dostignuca koja do sada mozeda ЬiljeZi medunarodni radniёki pokret.Ideja о radnickom upravljanju poduzecima rodila se, takoreci, zajedno s prvim pocecima radniёkog pokreta i socijalizma.Та se ideja tada morala roditi jer ona sama ро sebl predstavljanajkonkretniju zamisao о tome kako da moderni proletarijat,liSen sredstava za proizvodnju, osuden na najamni rad i naeksploataciju od strane onih koji raspolafu sredstvima za pro-10 Soc!ja11zam i ekonomija145

izvodnjи - kako da taj »najamni rob« izade iz svog ekonomskogi socijalnog polozaja.Мisao о radnickom иpravljanjи privredom dolazi do izvjesnogizrazaja vec kod socijalista-иtopista. Као sto kaZe EngeiS,.njihove »nezrele teorije ... odgovaralesиnezrelom polozajи ka-:pitalistic~e proizvodnje, nezrelom klasnom polozajи . . . Pro~letarijat, koji se tek росео izdvajati iz tih siromasnih masakao zacetak jedne nove klase, jes sasvim nesposoban za saniostalnиpolitickи akcijи, pokazivao se kao иgnjeten, patnickistalez, kome se - zbog njegove nesposobnosti da sam seЬipo~ogne - pomoc mogla donijeti и najboljem slисаји izvana;odozgo«.Usprkos svojoj nezrelosti, иtopisticke teorije ipak vec sadrzeizvjesne misli о radnickom иpravljanjи privredom ili ь;u;о radnickom sиdjelovanjи и иpravljanjи poduzecima. Fourierkoji dodиSe jos nista ne zna о socijalizaciji sredstava za proiz~vodnjи, zamislja da svojim »falansterijama« иkine najamninиi da pretvori radnike и slobodno иdrиZene иcesnike и drustvenojproizvodnji.Owen је otiSao jos dalje. »Prognan iz oficijelnog drиStvabojkotiran od stampe, osiromasen zЬog neuspjelih komunisti~ckih pokиSaja u Americi, na koje је zrtvovao sve. svoje imanjeobratio se izravno radnickoj klasi« - kaze Engels и »Anti:Diihringи«. Као takav, Owen је stvorio plan о organizacijivelikog nacionalno иjedinjenog saveza proizvodaca i 0 reorganizacijicijelog drustva na temeljи kooperativnih zajednica.U cetrdesetim godinama proslog stoljeca nastajale sи иEngleskoj jake strukovne organizacije. One vec zamisljajиprenosenje proizvodnih sredstava na radnickи klasи. Svojuzamisao htjele su ostvariti dijelom generalnim strajkom, dijelom.preko proizvodnih zadrиga. Ujedno iskrsavajи и engleskojradnickoj stampi 1833. i 1834. ideje о radnickim vijecima i оpretvaranjи parlamenta и komoru proizvodaca. Slicne idejeројаvlјији se и ovom periodи i и drugim zemljama, gdje poCinjenastupati moderni proletarijat.Nije, dakako, ovdje mjesto da iscrpno raspravljamo о vrlozanimljivim · pojavnim fonnama и kojima misao о radnickom146иpravljanjи poduzecima dolazi do izraZaja vec и ranim pocecimaradnickog pokreta. Dovoljno се Ьiti ako se ogranicimona slijedece dvije konstatacije. S jedne strane, ta se misaojavlja zajedno s radanjem radnicke klase i radnickog pokreta.Ona se isto tako javlja neminovno kao sto se neminovno javljateZпja za oslobodenjem radnicke klase iz najamnickog janna.S druge strane, nји karakterizirajи stihijska nezrelost i pomanjkanjesvake dиblje teorijske i ideoloske povezanosti spitanjima klasne borbe za politicku vlast, s proЬiemima politickeekonomije i s ekonomskom i drustvenom proЬiematikomsocijalizma kao kvalitativno novog druStvenog poretka kojiproizlazi iz klasne ЬоrЬе proletarijata.Primitivni pojavni oblici tadasnjih ideja radnickog иpravljanjapoduzecima nesumnjivo sи izazvali ostrijи kritikи naиcnogsocijalizma koji se raёlao kako Ьi radnicki pokret mogaoi teorijski i takticki krenиti naprijed.Та је kritika dosla - и djelima Marxa i Engelsa.Nastupa prekretnica и daljem razvitkи ideje radnickogиpravljanje privredom. Radnickoj klasi osvjetljava njezin povijesniриt cjelovita, na dijalektickoj spoznaji zasnovana teorijai taktika naиenog socijalizma. S druge strane, iskиstvoPariSke komune iz 1871. godine postaje Ziv materijal Marxovihi Engelsovih daljih teorijskih razrada. Ono prakticki signalizirakako се и socijalizmи izgledati istinsko ostvarenje zamisliо radnickom иpravljanjи poduzeeima.Za Marxovo i Engelsovo naиeno socijalisticko razmatranjei postavljanje zamisli о radnickom иpravljanjи privredom karakteristienoје, prije svega, dvoje. Prvo, oni tu idejи ne zastupajиizolirano od klasne borbe proletarijata i pitanjapoliticke vlasti, kao sto sи cinili иtopisticki socijalizam iliprimitivni socijalizam poёetnog radniёkog pokreta pod malograёlanskimиtjecajem, nego pretpostavljajи kao prethodniиvjet za ostvarenje te ideje иpravo klasnи ЬоrЬи proletarijatai njegovu samostalnи politickи akcijи sve do zauzimanja politickevlasti. Drugo, oni tu idejи ciste od malogradanskogsitnovlasnickog иtјесаја i роvеzији је i s naиenom politicko-ekonomskom analizom kapitalizma i njegovih pokretnih snaga,10" 147

а i s naиcnim pretkazivanjem ekonomskih i druStvenih osnovasocijalizma, gdje се se »sve grane proizvodnje nalaziti podиpravom citavog drиstva и cjelini, tj. vodit се se drustveni .racun prema орсе~ planи иz sudjelovanje svih clanova drи-'stva«, kao sto је pisao Engels vec и jednom od svojih prvihdjela 1847. godine.PariSka komuna koja је -bila izabrana 26, а progla5ena 28.ozujka, odlucila је vec 16. travnja da se izradi stati~tika о tvornicamaи kojima su vlasnici obиstavili rad i da se predloZinacrt za rad tih tvornica na temelju zadrиZnog udruZenja samihradnika. Ova historijska odluka kojom diktatura proletarijataprvi put и povijesti zapravo nacionalizira tvorniceglasi:»Pariz 16. travnja 1871. godinePariska komuna,smatrajиci da su velik broj radionica napustili oni koji sunjima иpravljali kako Ьi izbjegli gradanskim obavezama i nevodeci raeuna о interesima radnika, smatrajuci da su zb_og ovogakukavickog napиStanja mnogobrojni radovi, Ьitni za Zivot Komune,obustavljeni, i da је kompromitirana egzistencija radnika,Odlucujepozvati sindikalne radnicke komore da Ьi ustanovile anketnukomisiju sa. ~atkom:1. da izradi statistlku о napиStenim radionicama, tocan inventarо stanjи и kojem se nalaze i о sredstvima za rad kojasadrZe;2. da podnese izvjestaj kojim se иtvrdujи prakticki uvjetibrzog koristenja o'V'ih !ra.diiO!nica, ali ne rviSe od strane dezeiФeraikoji Sli ih napustili, ve6 od strane zadrиZno udrиZenih radnikakoji su u njima bili zaposleni;З. da izradi nacrt pravila tih radnickih zadruZnih drиStava; .4. da osnиje arЬitraZпu komisijи koja Ьi imala odluciti, роpovratku recenih vlasnika, о uvjetima definitivnog ustupanja ra- _dionica radniC:kim dr'UStvinщ i о visin.i nadoknade koju 6е drиStvaim'alti da plate vlasnicima.Та anketшa komisija mora uputiti svoj izvjeStaj komunalnojkomisiji za rad i razmjenu koja је dllZna da Komuni u najkracemroim podnese prdjedlog uredbe Jroja Ьi zadovoljila interese Komunei radnika.. ·148Pariz 16. travnja 1871. godine.

dati sva obavjeStenja koja. Ьi im mogla blti :роФrеЬnа u 'Vezi slizvr:5enjem ·rada; dUZni su sva.ki dan unos1ti u ШvjeSta.j detallje оizvтsanlm. radovima, о kojim.a rvode ra.Ctma.СЈ.ш 5. UnoSenje !i. dznooenje оnЩја VI"Si radnik delegUra.n zasvaku od tih funkcija; oni moraju poznavati u kakvu se stanju ·oтuZje nalazi; imenovat ее ih i opozvati radnici na· prijedlog Savjeta.Svakom ее !ЬiJt.d dodijeljen jedm pomo6nik ....,.... pisar, koje сеimerюva.ti Sa.vjet.SavjetClan 6. Svaki dan u 5 sati i 30 minuta poslije podne Savjet ееse obavemo sastati da Ьi vijeeao о sutraSnjiim ?Ja.1dacima i оШvjeЭta:jdma i prijedlozima dosta.vljenйm. od delegata pri upm'VIi Шod 8efa radioni.ce, sefa postrojenja а lispiltivaiilje orиZja щ delegdranihradnika, о бemu ее iЬiti dalje govora.Clan '1. S"ЗN'jet Је sa.stav]den od delegata p:rd 'I.J!P1'8.vi, od SefaniO:i'OID:ice, od sefow postr.ojenja m. ispitivanje oruZja !i. od rad.nikasto su ih izabrali radnici svakog postrojenja.Svi tЯЗ!DiCvi Savjвta. dUZnd su prisusЬvova:Ьi orom dzЬoru. Jedinoc:fuektor moZв Ъiti O'dsuta.:n kadЗ se radi о h.iJtniOsti s oЬziromna njegove ft.lnkcije; u tom sl'UCaju 'OIIl је dumn dati Savjetu oЬramOOerijezaйto је iblo odsuta.n.Clan 8. Delegati. se blra.ju na. 3.5 dщ18, а li2mjena se wSi zapo(lovinu svakih osam da!na, li. to ро oreidu.olan 9. iDelegart;i su duZni da. podnesu ndnicime.ll"З.Cun о OIIOIIleSto su iSЭZilali Ш iizvjestaja. Oni ее blti njili.av.i. tuanaбi ik:od Savjet:aupmve ii. :treьa. da daju S'roja zapa.Zanja. i da podmse za:htjeve SVIOjihnaredbodavaca.Clan 10. VeCina delega1:8 m~ ее :uvijek IIl3. !pl1i:jedlog jednogaod 111jili ZЗJtramti sasЬaina'k SSIVje'ta d 1\1 slru~ju da sef postrojenjaza 1spitiV'!Ш'lje 01'1\lZja, ~ef rndionice ili d!i.r'ekt.or 'Odbiju, oni :imajupravo da о tome izvijeste radnike radionica.Clan [1. IR:adl oiOuvaцja шteresa iКioonJtme delegati ik:ojii. sa.Ci·цjavaju :К

Iz dokumenata koje navodim vidljivo је da је revolиcionarnipariSki proletarijat osiaVio 1871. godine svojim praktiCnimprimjerom и stvari jedan citav blstorijski program· socijalisti~kogиpravljanja privredom. U svom stvaralaёkom usponи onје и blti pronasao sadrZaj i radnickog иpravljanja poduzecimai иdruZivanja trиdbenika и soci]alistickи cjelinи. То јеиtoliko karakteristicnije sto proizlazi kao neposredni rezиltatrevolиcionarne proleterske akcije, а ne pod ·иtjecajem nekihcjelovitih teorijskih i ideoloskih postavki. Na сеlи PariSke komunei revolиcionarnih radnickih masa iz 1871. godine, naime,nisи stajali marksisti, nego prudonisti i Ьlankisti, а njihoveteorije Ьile sи, i и politiёkom i и drиstveno-ekonomskom pogledи,cista sиprotnost onoga sto је Komuna prakticki radilana сеlи sa samim prudonistima i Ьlankistima. Revolиcionarnostvaralastvo Komune i njezina praksa potvrdili sи sve postavkemarksizma, kome sи иjedno dali bogat materijal za daljи teorijskиobradи.Pariska komиna zavrsila је tragicno, s besprimjernim heroizmompod navalom nadmocnog neprijatelja. Sve do oktobarskerevolиcije 1917. godine ona је ostala i и politiёkom i и ekonomskompogledи jedini prakticni primjer sto treba da proizlaziiz proleteгske revolucije.Dok је и Parizи komunи srusila orиZana nadmoc Versajacai Prиsa, ruska revolиcija је svoje vanjske neprijatelje pobljedila,ali и tokи svoga daljeg razvitka dozivjela је, moze se reci. . 'u IZV]esnom smislи jos tragiёnijи sиdbinu. Мinirala ји је Ьirokratskastiblja i Ьirokratska kontrarevolucija и vlastitim redovima.Zajedno s njom istи је sиdbinи dozivjelo i njezinoostvarivanje trudbenickog иpravljanja privredom.Oktobarska revolиcija pobljedila је na jednoj sestini zemaljskekиgle. NaorиZani rиski proletarijat је zajedno sa seljackimmasama pobjedivao i u gradanskom ratu i protivintervencije koja је navallia, tako reci, sa svih strana. Pobjederиskog proletarijata pratile sи и velikim razmjerima nacionalizacijaindиstrije, banaka i transporta, ali је istovremenootpocela i velika Lenjinova drama njegove ЪоrЬе sa strahovitomzaostaloscи zemlje i s Ьirokratizmom koji је neminovnorastao na temeljи te zaostalosti. Lenjin se nalazi и neprestanim152sukobima s birokratizmom, nosiocem kontrarevolиcije и samimsocijalistiёkim redovima. Medиtim, и иvjetima zaostalosti ruskihproizvodnih snaga i dezorganizacije и ratom opиstosenojekonomici zemlje Lenjin objektivno ne moze posjeCi korijenebirokratizma. Do neke mjere on ga mora, kao revolиcionar imarksist, и danim иvjetima, i sam иcvrscivati kako Ьi zaostalazemlja mogla krenиti naprijed.Bez O'bzira na goleme teskoce revolиcionarne, ali zaostalezemlje, koja pocinje izgradivati socijalizam, Lenjin ostajenepokoleЬljivo vjeran svojoj koncepciji socijalizma: »Socijalistickaorganizacija proizvodnje u opcedrzavnim razmjerima:иpravljajи radnicke organizacije (sindikati, tvornicki komiteti)pod opcim rukovodenjem sovjetske vlasti koja је jedina sиverena.«Takva је Lenjinova koncepcija - kоји је zastupaodo kraja svoga Zivota. Cak i tada kad najostrije osиduje radnunedisciplinи, kad najvise trazi иcvrscenje aиtoriteta direktorai odgovornih privrednih rukovodilaca, Lenjin nikad ne zaboravljaistaknиti potrebи иvlacenja najsirih masa и ирrаvи ipovezivati takvo иvlacenje s uzdizanjem socijalistiёke svijestiradnog naroda. Pod Lenjinovim rukovodstvom stvarno se razvijajиnajrazlicitiji oblici sиdjelovanja radnih masa и иpravljanjиprivredom i drzavom.Poslije Lenjinove smrti preostali oЬlici radniёkog иpravljanjaprivredom sve viSe gиЬе sadrzaj pod pritiskom birokratskekaste koja se иcvrscиje na vlasti. One sve viSe postajиsamo prazni oblici, »Potemkinova sela«, iza kojih se krijиrastиca vlast i eksploatatorske tendencije Ьirokracije. Ukolikojos razne rezolucije SКР(Ь) i govori sovjetskih rиkovodilacaiz tradicije, а prije svega iz prakticne potrebe za aиtoritetom,и pogledи organizacije poduzeca i privrede citirajи Lenjina,pocinjи ga citirati jednostranq, s istrgnиtim navodima onihrecenica iz njegovih djela koje traZe иёvrscivanje radne discipline,aиtoriteta direktora i dтZavnog aparata и privredi, аrado zaboravljajи na ono sto Lenjin govori i pise о иvlacenjиraclтrih masa ne samo и иpravlj.anje privredom, nego i и stvarnoиpravljanje drzavom. Lenjina se najvise sјееаји kad govore оinicijativi. M~dиtim, oni shvacajи i gurajи tи »inicijativu« nasvoj, na Ьirokratski nacin: ispиnjavanje i premasivanje odozgo153

г!postavljenih planova ibez aktivnog sudjelovanja radnika u pripremanjuplanova- postaje iskljuciv sadrzaj te »inicijative«. ·Cak i · u svim slU.Zbenim govorima sovjetskih rukovodilaca,а kasnije i njihovih kominformovskih sljedbenika u zemlja.:.ma takozvane narodne demokracije, vuce se kao crveni konacsve gore Ьirokratsko izopacavanje tradicionalne ideje о radnickomupravljanju privredom.Napominjem da se u svim tim govorima i »poukama« radnickojklasi ne radi samo о ucvrscivanju autoriteta direktorakao jednog rukovodioca neposrednog ·procesa rada, sto Ьi bilo'sasvim pravilno, nego da se ovdje radi о орсој likvidaciji svakevrste radnickog upravljanja poduzecima.Proces birokratske likvidacije radnickih prava, koja suiskrsla iz oktobarske revolucije kao njezina tekovina, trebalo bipodvrgnuti detaljnom ispitivanju u jednom iscrpnom radu ipovezati to ispitivanje s analizom ostalih oblika Ьirokratizacijeu Sovjetskom Savezu. Ја, naravno, na ovom mjestu nemampretenzija da iznosim niSta iscrpno i zao'krиZeno, vec zelimsamo podsjetiti na cinjenicu kako је vladajuca birokratskakasta i u SovjetSkom Savezu i u njemu potcinjenim zemljama,u jednom dU.Zem ili kracem procesu Ьirokratizacije, dokraja ukinula radnicka prava na upravljanje poduzecima.Drugovi, narodni poslanici, nasa se zemlja moze danas ponosititime da је, pod rukovodstvom druga Tita i svoje Komunistickepartije, nakon svih teskih iskustava medunarodnogradnickog pokreta, ponovo visoko istakla staru radnicku parolu»tvornice radnicima« i da је, izgradujuci socijalizam, u praksis uspjehom ostvaruje, sto rjeeito pokazuje i primanje novihzakona u nasoj Narodnoj skupstini.пDozvolite mi, drugovi narodni poslanici, da se sada osvrnemna objektivne i subjektivne uvjete u kojima nasa socijalistickazemlja prelazi na nov sistem privredivanja, odnosno privrednogupravljanja. Takav је osvrt potreban zbog toga sto nam, sjedne strane, jos vise osvjetljava dosljednu vjernost na8e Partijei zemlje stvari socijalizma i njegove izgradnje, а, s druge154strane, upozorava nas na izvjesne opasnosti koje, naravno,nisu Ьitne cim smo ih svjesni, ali koje ipak treba u prakticnomradu na vrijeme otklanjati kako ne Ьi nanijele _stetne posl~~dice.Najzad ovaj је osvrt potreban i zato da biSte u kasm]emizlaganju ~ravilno razumjeli sadrzaj i ulogu pojedinih odredabapredlo.Zenih ekonomskih zakona.Najprije cu istaci one objektivne uvjete koji mogu prouzrokovatiizvjesne teskoce u novom sistemu ako ne Ьismo snjima dovoljno racunali i na vrijeme poduzimali odgovarajuceprotumjere.Koji su to objektivni uvjeti?Prvi takav objektivni uvjet jest cinjenica da struktura nasihproizvodnih snaga jos pati od priliene disproporcionalnosti.Sto podrazumijevamo pod disproporcionalnoseu sturkture nasihproizvodnih snaga? Pod disproporcionalnoscu struktu~enasih proizvodnih snaga podrazumijevamo, prije svega, razllCitost stupnja u kojima moze nasa proizvodnja - s ob~iro~na svoje kapacitete ili raspolozive sirovine - zadovol]avatlpojedinaene potrebe nase zemlje. Prilikom primanja plana. za1952. godinu vidjet cemo da је ta razlicitost neoblcno velikanarocito zbog oskudice u sirovinama. U nekim proizvodimamozemo zadovoljavati vec iznad prosjeka potrebe koje danasosjeca na8 gradanin, u drugim artiklima је proizvodnja josuvijek veoma ispod potreba. Karakteristicno је da doblvamoprilicnu sarolikost ako usporedujemo stupnjeve u k~jima n_asaproizvodnja moze zadovoljavati razne potrebe nase zeml]e.Upravo tu sarolikost, tu siroku i neravnomjernu skalu raznihstupnjeva kojima se izrazavaju mogucnosti zadovoljavanja potrebadomacom proizvodnjom, nazivam disproporcionalnoscuu strukturi nasih proizvodnih snaga.Та је disproporcionalnost neugodna, izmedu ostalog, i zbogtoga sto u rezimu slobodne prodaje i ekonomskih cijena dajestanovitim granama, odnosno poduzecima, monopolisticki polozaj,ра Ьi, prema tome - s obzirom na objektivno stanjestvari - omogucavala spekulaciju i razvitak protusocijalistickihtendencija i u samim socijalistickim poduzecima ako socijalistickadrzava ne Ьi umjela da na pravilan nacin poduzimaodgovarajuce protumjere. Medutim, kad se radi о takvim pro-155

tumjerama socijalistiёke driave, postoji opet opasnost da onedoЬiju- kolilro god imale za cilj obranu interesa socijalistiёke .zajednice i cjeline- u praksi ipak administrativni i birokrat- · ·ski karakter sa svim njegovim dalekoseZnim. posjedicama; to 'jest koёenjem inicijative neposrednih proizvod:aёa, 1ikvidacijomprivrednog autonomizma i porastom negativne, tj. birokratskeuloge drzavnog aparata u privredi.Као sto se vidi iz samih zakona, nas novi sistem privred:ivanja,odnosno privrednog upravlj!!.nja, izbjegava spomenuteopasnosti na priliёno jednostavan naёin. Za borbu protiv posljedicaspomenute disproporcionalnosti u strukturi na8ihproizvodnih snaga on uvodi tzv. dopunski doprinos i porez 1na promet proizvoda, ёime se mogu u dovoljnoj mjeri i automatski- dobrim dijelom samim IЬankarskim putem - zahv~catinepozeljne zarade pojedinih poduzeea odnosno grana, аda se suvisnim administriranjem driavnog aparata ne naruSiautomatizam u privredi.Drugi objektivni uvjet koji treba iznijeti jest slijedeCi. U1952. godini zavrsavamo, u grad:evinskom pogledu, kljuёnukapitalnu izgradnju. То zavrsavanje traZi od nase zemlje veeeprivredne napore nego sto Ьi ih dopustao ёisti automatizamprivrednog zЬivanja. Med:utim, udio obavezne investicijskeizgradnje u raspodjeli nacionalnog dohotka 1952. godine manjiје nego sto је Ьiо ove godine, а vec smo ove godine imaligrad:evinski materijal u slobodnoj prodaji uglavnom bez odgovarajucihporemecaja u privredi, odnosno u nasim planovima.Iz toga proizlazi da uvjeti nase kljuёne kapitalne izgradnje,ma koliko jos bili teski i traZili od zemlje velike napore, ipakdopu8taju da uvodimo, bez pretjeranog straha od raznih poremecaja,nov planski i financijski sistem. Istovremeno cemou pogledu obavezne investicijske izgradnje morati striktno provoditisve potrebne upravne mjere koje dozvoljavaju i predvid:ajunovi ekonomski zakoni.Treci objektivni uvjet s kojim treba raёunati da Ьismo sena vrijeme osigurali od poremecaja koji 'Ьi inaёe mogli nastatinovim sistemom jest u tome da smo prinud:eni, s obzirom naagresiju koja nas ugrozava i zato da oёuvamo svoju nezavisnosti mogucnost mirne socijalistiёke izgradnje, izdvajati pri-156liёan dio nasega nacionalnog dohatka u obrambene svrhe.Naglasavam to naroёito zbog toga sto sva nasa privredna poduzecamora prozeti duboka svijest da ih razvijanje inicijative,koju dopusta novi privredni sistem, ni u kom pogledu ne oslobad:aobaveza prema nasoj Armiji i obrambenoj snazi na8ezemlje. Upravo s obzirom na mogucnosti slobodne inicijativesto је pruZaju nasi novi ekonomski zakoni treba jos viSe zaostravatiborbu za striktno ispunjenje planskih obaveza premaArmiji i obrambenoj snazi zemlje.Naposljetku, treba - kao negativni objektivni uvjet prilikomuvod:enja novog privrednog sistema - spomenuti iёinjenicu da klasna borba u na8oj zemlji jos nije zavrsena,prema tome su kapitalisticki ostaci jos aktivni. Ovaj negativniobjektivni uvjet nesumnjivo djeluje i djelovat се jos, ali sveono Ьitno iz novoga planskog i financijskog sistema sto Ьimogli kapitalisticki ostaci stvarno iskoristiti u svoje svrhe zavelismo vec u tdku ove godine. Dodu8e, iskustvo је oёiglednopokazalo da se kapitalistiёki ostaci hvataju za svaku »novumogucnost«. Med:utim, iskustvo је isto tako nedvosmislenopokazalo da, uz primjernu budnost Partije, socijalistiёke drzavei radnog naroda, novi privredni sistem objektivno ne pruZaspekulaciji niSta viSe uvjeta nego sto ih је imala i prije, uadministrativnom nacinu socijalistickog privred:ivanja. Naprotiv,novi privredni sistem ograniёava i prija8nje mogucnostispekulacije jer socijalistiёkom sektoru nase privrede pruZasve uvjete da kapitalistiёke ostatke i spekulaciju tuёe ne samoadministrativno nego i ekonomski.Od stupnja ekonomsko-politicke svijestiradnickih savjeta zavisi razvitak na.Se demokracijeDrugovi narodni poslanici, posto sam istakao neke objektivneuvjete koji Ьi mogli do izvjesne mjere negativno utjecati pri- 'likom uvod:enja novoga privrednog sistema - ako na8a privredane Ьi Ьila svjesna tih opasnosti - dopustite mi da spomenemsada i one subjektivne faktore na koje se u borbl zadobro funkcionaranje novoga privrednog sistema mozemo imoramo naroёito oslanjati i jos vise ih razvijati i ucvrscivati.157

Prvi· takav sиbjektivni faktor jest svijest nаЗе radnicke"ldase i nasih radnih masa иорсе. Ве;;: te svijesti mi ne· bismopobjedivali и dosadasnjoj teskoj borЬi za izgradnjи nase socijalistickeprivrede.Meёlиtim, pred tu se svijest, иvoёlenjem novoga privrednogsistema kao viSeg oblika socijalistickog privredivanja, postav~lјаји novi i jos odgovorniji zadaci. Prema tome, nаЗи ekonomskиЬоrЬи i na5 organizacijski rad и privredi treba jos viSenego dosad povezivati sa svestranim radom na uzdizanjи irazvijanjи socijalisticke svijesti nasih trиdbenika. Takav radna uzdizanjи svijesti mora se razvijati ne samo и okvirи radnickihsavjeta i radnickih иpravnih odbora, nego i и najsirimredovima radnicke klase i radnog naroda. Pred nаЗе se politickei sindikalne organizacije postavljajи, dakle, golemi zadaci.Njihova se odgojna uloga, иpravo и onom smislи и kome јеgovorio и onoj Skupstini vec prije godinи dana drug Тito, izdana и dan poveeava иvoёlenjem novoga privrednog sistema.Posebno isticem da cemo morati radnicke savjete i radnickeиpravne odbore osposoЬiti za njihovu odgovornи funkcijи, datiim toliko ekonomskog znanja da mogи do kraja razumjeti raznegoruce privredne proЬleme i njihovu meёlusobnи povezanost,koja је prilieno komplicirana. Od stиpnja ekonomsko-politickesvijesti radniC'kih иpravnih odbora i radnickih savjeta, odnjihova poznavanja privrednih procesa kojima иpravljajи, odstvarnog razumijevanja tih procesa i njihovih meёlusobnihveza, zavisi и krajnjoj liniji i stvarni stupanj nase socijalistickedemokracije, tj. istinskog sиdjelovanja radnih ljиdi и иpravljanjиprivredom i drzavom.Drugi sиbjektivni faktor, na koji se treba i dalje oslanjati,jest drZavni aparat и na5oj privredi. Мislim da mozemo, а imoramo иpravo danas, kad donosenjem ovih ekonomskih zakonaponovo dokazиjemo svojи dosljednи ЬоrЬи protiv svihopasnosti Ьirokratizma i birokratizacije, naglasiti i pozitivnиulogu nasega drZavnog aparata. Usprkos greskama kojih јеиvijek Ьilo i Ьit се ih dokle god se radi, nas је drZavni aparatи privredi izvukao na svojim ledima goleme terete tokomnase socijalisticke izgradn]e. Ima neprijateljskih tendencijakoje Ьi ЬоrЬи protiv birokratizma htjele izopaciti и tom smislи158da se ona pretvori и ЬоrЬи protiv aиtoriteta drzavnog aparataиорсе. Meёlиtim, taj nam је drzavni aparat jos i te kakopotreban ne samo za suzЬijanje svakojakih kontrarevolиcionarnihelemenata, nego i za normalno funkcioniranje novoga privrednogsistema. Njegova se uloga, naravno, и mnogo сеmиizmijenila od uloge prethodnih godina i jos се se dalje mijenjati,ali иjedno treba shvatiti da bez solidnog drzavnog aparataи privredi socijalisticka zajednica ne Ьi danas moglafunkcionirati kao sto treba i razni partikularisticki interesi kojizaboravljajи na cjelinи socijalistickog drиStva mogli Ьi se razvitido vrlo nepozeljnih razmjera.Zelio bih naglasiti da se nas aparat и privredi danas prilicnimdijelom sastoji od starih revolиcionarnih kadrova nаЗеPartije. Izopacavanja nase орсе linije и pogledи borbe protivbirokratizma dovela sи ponegdje do toga da se zaboravilobas na ulogи tih starih kadrova. Takva pojava ide na rukи, иkrajnjoj konzekvenciji, samom neprijateljи, jer tko је druginego stari kadrovi nosio na svojim ledima, od prvog danarevolиcije ра sve do danas, odgovornost za provoёlenje najteZihzadataka? Upravo sи na5i stari revolиcionarni kadrovidoveli, izmeёlи ostalog, i do toga da danas mozemo иvoditinovi privredni sistem. Zajedno s radnickim savjetima i radnickimиpravnim odborima stari revolиcionarni kadrovi predstavljajиnajbolje jamstvo da се taj privredni sistem иistinиfunkcionirati.IIISиStina zakona о planskom иpravljanjи narodnom privredomjest razlikovanje izmeёlи drиStvenih planova i samostalnihplanova privrednih organizacija. Prijedlog zakona о planskomиpravljanjи narodnom privredom istice ovo razlikovanje veeи Ј;:. -тоm clanи svojih osnovnih odredaba, gdje se kaze: » Upravljanjenarodnom privredom vrsi se na osnovi druStvenog planaFNRJ {savezni drиStveni plan), druStvenih planova narodnihrepиblika, aиtonomnih jedinica, kotara i gradova i na osnovisamostalnih planova privrednih organizacija.«159

Тim razlikovanjem nacelno se utvrduju obaveze radnihkolektiva prema cjelini socijalisticke zajednice, ali se i osiguravastvarno upravljanje privrednim poduzecima od straneneposrednih proizvodaca.U cemu se, prema predlozenom projektu Zakona о planskomupravljanju narodnom privredom, sastoji Ьitna razlika izmedudrиStvenih planova i samos.talnih planova privrednih organizacija?Bitna razlika sastoji se, jednostavno i jasno, u tome sto seobaveze neposrednih proizvodaca prema socijalistickom dru-_stvu odreduju samo dru8tvenim planovima, odnosno upravnimmjerama za osiguranje ostvarenja tih planova. Samostalnoplaniranje privrednih organizacija medutim је, prema predlozenomprojektu, zaista stvar samih neposrednih proizvodaca,dakle potpuno konkretno pravo, ograniceno iskljucivo obavezamaiz drиStvenih planova i opcim zakonskim propisima о•poslovanju privrednih organizacija.То jasno naglasava 7. clan predlozenog zakona, koji istice:»Drzeci se osnovnih proporcija dru8tvenih planova, privredneorganizacije i drugi proizvodaci planiraju i posluju samostalnosuglasnim pravima i dumostima utvrdenim u zakonima i drugimpropisima.«Namece se pitanje nisu li obaveze druStvenih planova kojepredvida predlozeni zakon takve prirode da Ьi mogle zapravogиSiti samostalnost u planiranju privrednih organizacija.Na to pitanje narocito odredeno odgovaraju- i to negirajucitakve mogucnosti - 2. i 12. clan predlozenog zakona. Clan 2.oznacava sadrzaj odredЬi druStvenih planova ovim rijecima:»Dru8tvenim planovima odreduje se, putem postavljanjaosnovnih proporcija proizvodnje i raspodjele, pravac razvitkamaterijalnih proizvodnih snaga i vrsi osnovna raspodjela nacionalnogdohotka na potrosni fond trud,benika, na kapitalnuizgrad.nju i na druge орсе potrebe druStvene zajednice.«Kako prijedlog zakona о ·planskom upravljanju narodnomprivredo.in zamiSlja odredivanje pravca razvitka materijalnihproizvodnih snaga i vrsenje osnovne raspodjele nacionalnogdohotka u najveeoj mjeri pokazuje 12. clan. On, naime, pojedinaenonabraja sve osnovne proporcije kojima moze saveznidru8tveni plan odredivati pravac razvitka materijalnih proizvodnihsnaga i vrsiti osnovnu raspodjelu nacionalnog dohotka.Zadrzat cu se nesto detaljnije kod nekih osnovnih proporcijaiz 12. clana.Prva proporcija jest obavezni minimum koriStenja kapacitetaproizvodnje ро pojedinim privrednim granama. Premapredlozenom zakonu druStveni plan FNRJ odreduje taj obavezniminimum ро privrednim granama u cjelini ро narodnimrepublikama. Na prvi pogled jasno је da ta proporcija nameceneposrednim proizvodacima jednu potpuno razumljivu obavezuprema socijalistickoj zajednici. Та ih obaveza ne spreeava unjihovoj vlastitoj inicijativi ako, naravno, vlastitu inicijativunetko ne Ьi »izjednacavao« s ljencarenjemi, nehatom i neodgovornoscuprema socijalistickoj zajednici radnih ljudi. Prva seproporcija naprosto svodi na to da drustvo od neposrednihproizvodaca traZi da proizvedu bar toliko koliko је za funkcioniranjedrиStvene privrede prijeko potrebno, to jest da obaveznoiskoriste drustvenim planom odreden minimalni stupanjstvarnog kapaciteta u poduzecu kojim upravljaju.Druga osnovna proporcija jest obavezna investicijska izgradnja.Obavezna investicijska izgradnja, predvidena kaoproporcija predlozenog zakona, ogranicava se na osnovnu investicijskuizgradnju, dakle na onu investicijsku izgradnjukoja stvarno odredjuje pravac razvitka materijalnih proizvodnihsnaga zemlje, а ostalu investicijsku izgradnju dru8tveniplan prepиSta razvijanju inicijative radnih kole'ktiva u okviruopcih propisa о investicijskoj izgradnji. Dakako, drustveni planmoze odrediti toliko napregnutu osnovnu investicijsku izgradnjuda za ostale investicije ostaje relativno malo materijalnihi novcanih sredstava. Takav се jos slucaj Ьiti s druStvenimplanom 1952. godine, odnosno s proporcijom obavezne investicijskeizgradnje u drustvenom planu 1952. godine. Medutim,takvi su slucajevi, s obzirom na dиZe vrijeme socijalistickeizgradnje, ipak iznimka prvog perioda u kojem se industrijskizaostala socijalisticka zemlja muci kako Ьi se iScupala iz pandZanaslijedene zaostalosti.Treea proporcija predstavlja odredivanje platnog fondau cjelini, ро privrednim granama i ро narodnim republikama16011 Socljalizam 1 ekonomija161

koji је potreban za koristenje obaveznog minimalnog kapaciteta.Isticem da takvo odredivanje platnog fonda ne treba :,zamjenjivati s dosadasnjim »distribuiranjem« platnog fonda роprivrednim poduzecima. Stvarnim stupanjem na snagu pred- ·lozenog zakona otpast се dosada8nje administrativno odredivanjeplatnog fonda. Osnovna proporcija platnog fonda, predvidenau 12. clanu, ne predstavlja, naime, administrativnu»distribuciju« platnog fonda, n~go sadrZi iskljucivo drиStvenonormiranje platnog fonda za odredeni kapacitet. Та се proporcijasluZiti, prije svega, Narodnoj banci da na temelju cistogprihoda poduzeca izracunava i poduzeeu isplacuje faktickiostvareni platni fond. 1 !Cetvrta proporcija koju predvida predlozeni zakonski projektjest prosjeena stopa aku:mulacije i druStvenih fondova uodnosu na potrosni fond u proizvodnji, transportu i trgovini.Savezni druStveni plan odreduje tu proporciju za cijelu FNRJi razraduje је ро privrednim granama, odnosno privredniпipodrucjima i narodnim republikama. Та proporcija predstavljau stvari ekonomsku i drиStvenu jezgru citavog druStvenog plana.Ona odlucuje kakav viSak proizvoda treba da ostvarujeradni narod nase zemlje ро pojedinim granama proizvodnje,transporta i trgovine. Prema tome, kod te se proporcije radi оosnovnoj raspodjeli nacionalnog dohotka na potroSni fond trudbenikai na viSak proizvoda koji se ima upotrijeblti bilo zakapitalnu izgradnju bilo za druStvene fondove, kao sto surazni socijalni fondovi, izdnavanje drZavnog aparata, izdrzavanjeorиZanih snaga zemlje itd. Tom se, dakle, proporcijomodreduje osnovna ekonomska politika u nasoj zemlji. Ociglednoје da је pitanje osnovne ekonomske politike stvar citavedrиStvene zajednice i da to pitanje treba da rjesavajudruStveni planovi.Peta proporcija iz 12. clana, veoma povezana s cetvrtom,jest proporcija prosjeCnih stopa na visak proizvoda, koje sekao doprinos, odnosno porez, uplacuju u budZet ро pojedinimprivrednim podrucjima. Та proporcija odreduje zapravo kojimdijelom viSka rada upravlja drиStvo u cjelini preko svojesocijalisticke drZave, а: koji dio viSka rada ostaje na neposrednoupravljanje samih radnih kolektiva, odnosno u rukamapojedinaca, ukoliko se radi о privatnom radnom seljaku i zanatliji.I za tu proporciju nacelno је jasno da је ona druStvenopitanje.Sesta i sedma proporcija ticu se vise odnosa izmedu FNRJkao cjeline i narodnih republika nego odnosa izmedu socijalistickogdrustva i neposrednih proizvodaca, ра cu ih, prematome, razmotriti kasnije.Ocigledno је, drugovi narodni poslanici, da proporcijekojima, prema predlozeno:rn zakonu, drustveni planovi osiguravajuplanirani razvitak materijalnih proizvodnih snaga iraspodjelu nacionalnog dohotka, ne ogranicavaju samostalnuinicijativu radnih kolektiva. Naprotiv, moze se cak reci daogranicavaju upravo same drustvene planove na onaj neizbjezniminimum bez koga Ьi se socijalisticko drustvo vracalo ukapitalisticku anarhiju proizvodnje. Mozemo konstatirati dapredlozeni zakon о planskom upravljanju narodnom privredompredstavlja jedno originalno rjesenje povezivanja maksimalneinicijative neposrednih proizvodaca s planskim reguliranjemproizvodnje i raspodjele kao i razvitka materijalnih proizvodnihsnaga. Predlozeni zakon о planskom upravljanju narodnomprivredom zasticuje i interes socijalisticke zajednice isamostalnu inicijativu neposrednih proizvodaca. On ih' nesuprotstavlja, nego ih uskladuje usprkos izvjesnim, jos uvijekpostojeeim, negativnim tendencijama u samoj materijalnojpodlozi naseg druStva, а takvo uskladivanje interesa socijalistickezajednice sa sirokom inicijativom njezinih sastavnihdijelova i jest sиStina socijalizma.162Proeule su se tvrdnje da predlozeni zakonski projekt neposrednimproizvodacima sve daje, ali i sve uzima jer, meduostalim, dozvoljava i dalekoseme mjere koje mogu da provodenadleZni drzavni upravni organi. Tocno је da su mjere u 31.i 32. clanu predlozenog zakona stvarno dalekoseme. Na prvise pogled moze nekome i uciniti da one omogucuju, tako recipreko noci, uvodenje starog, administrativnog sistema. Medutim,iz zakonskog teksta jasno se vidi da se te mjere moguprimjenjivati samo radi osiguranja obaveza druStvenih planovaako ih jedna ili viSe privrednih organizacija ne izvr8uju ilinece moci izvrsiti, а ni u koju drugu svrhu. Prema tome, upravн•163

ne mjere, koje predvidaju 31. i 32. Clan, Ьitno su ogranicenena proporcije drustvenih planova i, kao takve, one u slucajupotrebe predstavljaju samo njihovu dalju konkietizaciju. AkoЬi se one primjenjivale u nekom drugom smislu, protivnoproporcijama drustvenih planova, Ьile Ьi nezakonite. Osimtoga, 34. clan predvida dalekoseZile mogucnosti zalbl i prigovoraprivrednih organizacija.Donosenjem drustvenih planova jest, prema predlozenomzakonu, do kraja demokratski akt. Clan 4. utvrduje da drustvene'planove donose predstavnicka tijela. Clanovi 21, 22, 23.i 24. odreduju da prijedlozi dru8tvenih planova moraju Ьiti,prije podnosenja predstavnickom tijelu, dostavljeni na miSljenjei primjedbe privrednim udruZenjima, privrednim komorama,sindikalnim i zadrиZnim organizacijama, kao i narodnimskupstinama narodnih republika ako se radi о saveznom drustvenomplanu, odnosno narodnim odborima ako se radi о republickimplanovima.Clan 25. odreduje da vlada FNRJ, vlade narodnih republika,odnosno narodni odbori, moraju u toku izrade plana trazitida im odgovarajuce privredne organizacije dostave nacrte svojihplanova i moraju pozivati te privredne organizacije i privrednaudrиZenja na raspravljanje о svojim nacrtima.DгZavni organi koji podnose prijedlog drustvenih planovadиZni su dostaviti narodnoj skupstini, odnosno narodnim odborima,na razmatranje i odluku primjedbe koje su primili ododgovarajucih predstavnickih tijela, odnosno privrednih udruzenja,komora i organizacija.U zakonskom projektu dolaze u punoj mjeri do izrazajai federativna prava narodnih republika, odgovarajuci takoopcem socijalistickom demokratizmu, koji proZima predlozenizakon. Clanovi 14. i 15. daju narodnim skup8tinama narodnihrepublika dalekosezne mogucnosti da za svoje podrucje mijenjajustanovite odredbe saveznog druStvenog plana, ako se timene narusavaju osnovne proporcije. Ujedno valja spomenuti daodgovarajuce konzekvencije u pogledu odnosa izmedu cjelineFNRJ i narodnih republika povlaci i predlozeni zakon о ЬudZetima.On ukida takozvani opcedrZavni budZet jer је privrednacjelina FNRJ vec dovoljno osigurana osnovnim proporcijama164ј.),f11saveznog dru8tvenog plana. Prema predlozenom zakonu о budzetimasvako predstavnicko tijelo, od Narodne skupstine FNRJра do lokalnih narodiiih odbora, donosi svoj budZet samostalnona temelju vlastitog proracuna prihoda i rashoda.Drugovi narodni poslanici, prijedlozi novih ekonomskih zakonarezultat su rada koji traje vec dиZe vrijeme. Bitna је zanjihovu primjenu Ьila konfrontacija izmedu teorijskih postavkii prakticnih moguenosti. Та је konfrontacija pokazala dasmo, na osnovi dosada8nje socijalisticke izgradnje, sposobni vecprovoditi u zivot zakone kakvi su vam predlozeni. Uvjeren samda praksa njihova provodenja nece razocarati nas radni narodu njegovu ocekivanju ра vas, prema tome, molim da predlozenezakone primite.165

1'1О nekim teorijskim pitanjimanovog privrednog sistema1. МоZв li Ьiti prosjeena profitna stopaproporcija druStvenih planova?Ima ljudi koji kritiziraju sto se nаВ novi privredni sistemsluZi stopama akumulacije i fondova, а ne prosjeenom profitnomstopom.Тi kriticari ili ne znaju su8tinu prosjeene profitne stope,ili ne shvacaju socijalisticki kara:kter nаЗе privredne i drustveneizgradnje.U cemu је sиStina prosjeene profitne stope? Као sto јеpoznato, profitna stopa predstavlja odnos izmedu viska vrijednostii ukupnog kapitala ulozenog u poduzece.Tako је viSak vrijednosti, ma otkuda potjec'ao ~viSak iznadpredujmljenog cjelokupnog kapitala. »Ovaj suviSak stoji dakleu izvjesnom. odnosu prema cjelokupnom kapitalu, koji se od-• у vnos IZrazava razlomkom К' gdje К znaci. cjelokupni kapital.Tako doblvamo pтofitnu stopu..:!.... = v , za razliku od stoK p+prре viSka vrijednosti.:!....«.tpr~ pr = promjenljivi kapital; р = postojani kapital - в. к. к. маrх,Кар1tа1, t. Ш, Kultura, Zagreb, 1948, str.17-18.166Promatrajuci masovne ekonomske pojave u cjelini drustveneprivrede u kapitalistickom sistemu, mozemo konstatirati dakonkurencija izmedu pojedinih kapitala kao i mogucnostprelaZenja kapitala iz jedne grane u drugu uvjetuju formiranjepтosjecne profitne stope na temelju zakona vrijednosti.»Ali se kapital izvlaci iz neke oЬlasti s niskom profitnomstopom i Ьаса se na drugu koja prиZa veci profit. Ovim stal·nim useljavanjem i iseljavanjem, jednom rijeci svojom raspodjelommedu razlicite oЬlasti prema tome da li profitna stopaonamo pada, а ovamo se penje, kapital postiZe takav omjerpotramje prema ponudi da prosjecni profit u razlicitim oЬlastimaproizvodnje postaje isti, te se stoga vrijednosti pretva-:raju u cijene proizvodnje«.tPrema tome, prosjecna profitna stopa proizlazi iz one anaтhijedrustvenog procesa proizvodnje i prometa koja је kapitalizmuprincipijelno prirodena i koju ne moze do kraja (tj.preko granica svoga monopolistickog djelovanja) savladati nimonopolisticki ni drzavni kapitalizam - usprkos zakonitom i-1 1 konstantnom porastu svojih planskih elemenata i zahvata.(Tom konstatacijom, naravno, ne ulazim u razmatranje vrlozanimljivog i znacajnog pitanja koje је izmjene od Marxovihvremena ра do danas u samom kapitalistickom sistemu pretrpioklasicni zakon vrijednosti.)Pтosjeena pтofitna stopa pтedstavlja, dakle, stihijski тezultatmasovnog djelovanja zakona vтijednosti.Ocigledno је, s obzirom na poznatu sustinu prosjecne profitnestope, da se umjetno trazenje takvog pokretnog principaunutaт socijalistickog planskog sistema nаЗе zemlje odmahocituje kao vulgarna proturjecnost. (Istaknuo sam »unutar«jer se ovdje ne radi о odnosima nase privrede sa svjetskimtrzistem.) Prosjeena profitna stopa, kao princip privrednogzblvanja, predstavlja Cistu suprotnost socijalistickom planskomupravljanju privredom, narocito u jednoj zaostaloj zemljikoja tek izgraduje socijalizam. Uvodenje tog principa u noviprivredni sistem znacilo Ьi ne korak dalje od Ьirokratskogplaniranja, nego Ьi djelovalo kao korak natrag od njega, kaokorak u anarblju dru8tvene raspodjele i proizvodnje, i to cak u• Маrх, Кapital, t. III, str.163.167

anarbljи one vrste kоји је monopolisticki i ·drzavni kapitalizam · .vec likvidirao и kapitalistickim zemljama.Тime bismo zapravo mogli svrsiti s pristalicama prosjecne'profitne stope. Ako se bиdemo ipak jos bavili njihovom »koncepcijom«na nekim mjestima, cinit cemo to jedino zato daiskoristimo priliku za teorijsko objasnjavanje nekih principijelnovaZnih pojedinosti novoga privrednog sistema.2. Vlasnicka pravaШ socijalisticko-demokratska pravaupravljanjaDrиStvenim planovima odredivane stope akumulacije i fondova- kako prosjecne tako i one za pojedina privredna podrucja,grane i pogone - znace и svojoj su5tini dтиStveni akt(iako ga јо8 иvijek provode predstavnicki organi dтzavne vlasti)raspodjele nacionalnog dohotka na njegova dva osnovnadijela, na potrosni fond trudbenika, s jedne, i na akumulacijиi drиStvene fondove, s druge strane.Metoda provodenja tog akta jest socijalisticko-demokratska.Ona pretpostavlja slobodnи diskиsijи о svim stopama akиmulacijei fondova и radnickim savjetima, sindikalnim i zadruZnimorganizacijama, obrtnickim komorama i niZim predstavnickimorganima drzavne vlasti. Meritorno primanje stopaakumulacije i fondova provodi se и predstavnickim organimadrzavne vlasti, sa stajaliSta drиStvene cjeline i njezinih osnovnihpotreba. Predstavnicki organi obavezni sи da argumentiranorjesavajи sporna i и diskusiji iskrsla pitanja. Njihovomeritorno primanje stopa jest konacno samo и smislи obaveznogminimuma, koji је potreban cjelini drиStva. I niZi predstavnickiorgani narodne vlasti i radnicki savjeti mogu inicijativnopostavljati i ostvarivati svoje stope ako njima nenarusavajи dru5tveno obavezni minimum.Ocigledno је da socijalisticko-demokratska metoda и odredivanjeosnovne raspodjele nacionalnog dohotka proizlazi izsamog sadrZaja tog akta.168U сети se sastoji sadrZaj?Sastoji se naprosto и slijedecem: и na5im konkretnim drustvenimodnosima, usprkos postojanjи jos jakih elemenataproslosti - i privatnokapitalistickih i drZavnokapitalistickih,birokratskih - vee је probila led i postala osnovni pokretniprincip nasega daljeg druStvenog razvitka tendencija da drustvosto neposтednije odredиje i globalni viSak rada i njegovuprincipijelnи namjenи, ostavljajиci odnosno vracajиci ga (ukolikose radi о njegovu prelijevanjи) na inicijativno иpravljanjeradnim kolektivima i njihovim иdrli.Zenjima.Та se tendencija nesUm.njivo kтесе и pravcи Engelsovapredvidanja:Kapitalisticki nacin prisvajanja ... »ustupa mjesto naCinиprisvajanja proizvoda zasnovanom na samoj prirodi modernihsredstava za proizvodnjи: s jedne strane, direktno druStvenoprisvajanje proizvoda kao sredstava za odrzavanje i prosirivanjeproizvodnje, s druge strane, direktno individиalno prisvajanjeproizvoda kao sredstava za zivot i Шitak.« 1Naglasio sam kтetanje и pravcи Engelsova predvidanja jersasvinn direktnog dru5tvenog prisvajanja sredstava za odrzavanjei prosirivanje proizvOdnje jos ne moze Ьiti sve dok јеneizbjeZпo иpletanje socijalistiёke dтzave и privredи i odnoseproizvodnje, kao sto ni sasvim direktnog pr:isvajanja proizvodakao sredstava za Zivot i uZitak nema dok postoje robnonovcaniodnosi, makar regulirani drиstvenim planovima.Visak rada i njegova osnovna namjena odredиjи se, dakle,za drzavni sektor nase privrede na temeljи dтustvenog vlasniStvaosnovnih sredstava za proizvodnjи i socijalisticko-demokratskihprava neposrednih proizvodaca- а ne na temeljиprivatnovlasnickih prava. (Ovdje isticemo moment dru5tvenogvlasnistva и sиprotnosti s privatnovlasnickim pravima. Medиtim,za dalje izlaganje i dиЬlје razumijevanje sadasnjeg stиpnjanasih drиstvenih odnosa ne treba zaboraviti da se jos neradi о neposтedno drиStvenom vlasnistvu, nego о njegovudтzavnom oЬlikи и иvjetima socijalisticke demokracije i radnickogиpravljanja privrednim poduzecima.) А za zadrШnisektor to druStveno odredivanje stopa akumulacije i fondovavec danas stvara temeljne ekonomsko-drustvene иvjete za ро-1 Engels, .Ainti-Diihri.ng, Napr.ijed, Zagreb, 1946, str. 294.169

stepeni prijelaz zadrиZnog vlasniStva и cisto druStveno vlasniStvo.DrиStveno odredivanje osnovne raspodjele nacionalnog do~hotka odrШva dijalekticki proturjecne momente na danomstupnjи razvitka nэ.Sih druStvenih odnosa.S jedne strane, radi se о procesи ukidanja eksploatacijecovjeka eovjekom (likvidacija privatnokapitalistickog prisvajanjaviSka rada na drzavnom sektoru nаВе privrede itd.), а sdruge strane, jos postoji i unиtar socijalistickog sektora burzoaskopravo ekvivalenta (odredivanje odnosa izmedи potrebnograda i viSka rada, tj. princip nagradivanja prema radи).Та unиtrasnja proturjeenost nasih suvremenih drustvenih odnosajest, иostalom, иорсе kar~kteristicna za prijelazni periodod kapitalizma prema komunizmи, i ne samo za dani stupanjjиgoslavenskog razvitka. Kod nas је zaostrena time sto se josodigrava na tlи robne proizvodnje i razmjene - kakva. se, sobzirom na dani stupanj materijalnih proizvodnih snaga, odvijaiz prava trudbenickog иpravljanja i unиtar samog socijalistickogsektora nase privrede, а ne samo na tlи neposrednogekvivalenta, kao ~to to и smislи орсе zakonitosti socijalizmapredvida Karl Marx и »Кritici Gotskog programa«.Konstatacijom spomenиte protиrjeenosti ne ~сrрlјији sesva proturjecja na5ih odnosa proizvodnje. Njih prati cinjen!cada druStvo kao cjelinи predstavlja socijalisticka dтzava, р~ da,prema tome, druStveno odredivanje osnovne raspodjele · nacionalnogdohotka jos иvijek sadrZi moment posтednosti, odnosnoelemente drzavnokapitalistickog prisvajanja viSka rada.(Ako su ti elementi иpereni protiv privatnokapitalistickih ostataka,zaostalosti i ekonomske zavisnosti zemlje, dјеlији и danimиvjetima - socijalisticki; ako Ьi dosli и sukob s vec postojecimobjektivnim mogucnostima prodиЬljivanja i daljegrazvijanja socijalisticke demokracije, djelovali Ьi reakcionarno.)Drugim rijecima, sto se viSe i јасе mogu ocitovati spomenutimomenti posrednosti, to viSe moze dolaziti do izraZaja josjedna unutrasnja proturjecnost na5ih odnosa proizvodnje nasocijalistickom sektoru nase privrede, naime proturjeenost izmedиdrustvene proizvodnje i drzavnog prisvajanja.1701 1Takvo isprepletanje unиtrasnjih proturjeenosti odnosa proizvodnjeиvjetuje tri tendencije daljeg razvitka. .Prva је tendencija konzekventne socijalisticke. izgradnзekоји zastupa na5a :I>artija kao najsvjesniji dio ra~ck~ klase.та se tendencija zasniva na slijedecem: na borb1 s prl~~tnokapitalistickimostacima и privredi FNRJ - sv:. ~о n~ihovepune likvidacije; na иcvrscivanjи i stalnom p~os1r~vanзи z~druZnogsektora и poljoprivredi; na opcem p~~anз~ .. mater~jalnihproizvodnih snaga, tj. na brzoj industnзalizaclJl zemlзekoja predstavlja neminovan materijalni preduvjet s~arne -~ocijalistickeizgradnje; na prosirivanjи i prodиЬljivanзи soclзalistickedemokracije, narocito и роdrисји planiranja i иpravljanjaproizvodnjom, sto predstavlja neminovan predиvjet zasavladivanje opasnosti birokratizacije.Druga је tendencija- birokratska. Njezina је орса karakteristi'kaи tome sto zeli konzervirati drzavni oblik drustvenogvlasniStva (odnosno administrativni oblik иpravljanja privredom),tj. sto se odиpire njezinи postepenom pretvara~jи и n-:posredno drustveno vlasniStvo i konzekventnom razVltkи soc1:jalisticke demokracije. Njezine »teorijske argumente« moglibismo popratiti Marxovima rijecima iz »Кritike Gotskog programa«:»Lijep zakljиcak! Ako је rad koji donosi korist moguc samoи drиStvи i pиtem drustva, onda prinos rada pripada druStvu- i na pojedinog radnika dolazi od tog prinosa samo onaj diokoji nije neophodno potreban da se ,иvjet' rada, drustvood rzl.V•U stvari, tи postavkи su и svim vremenima isticali pobornicisvakog danog dтustvenog poтetka. Prvo dolaze zahtjevivlade sa svim sto se za nји drZi, jer vlada је drиStveni organza odrianje druStvenog poretka; zatim dolaze zahtjevi raznihvrsta privatnog vlasnistva, jer razne vrste privatnog vlasnistvasu temelji drиStva itd. Те suplje fraze, kao sto se vidi,mogи se vrtjeti i okretati ро miloj volji.« 1(Ako »razne vrste privatnog vlэ,sniStva« nadomjestimo sraznim vrstama drzavnokapitalistickog vlasniStva, od kotar-' Кarl Маm, Кritika Gotskog programa, мarx-Engels, Izabrana djela,t. II, Zagreb, Kultura 1950, str. 10.171

skog ра nagore- postaju Marxove rijeci potpuno suvremenakritika raznih nepreZivjelih birokratskih shvacanja.)Birokratska tendencija ne proizlazi samo iz subjektivnihmomenata, tj. iz ostataka sovjetskih »teorija« u glavama pojedinaca,nego ima i mnogo duЬlji objektivni korijen u spomenutimproturjeenostima nasih odnosa proizvodnje na suvremenomstupnju njihova razvitka. Stoga је jasno da се ta tenden.cija i objektivno i subjektivno i dalje postojati, makar u smanjenimrazmjerima, i usprkos pobjedama socijalizma, doklegod се postojati niski stupanj na8ih materija.Inih proizvodnihsnaga.Тrеса је tendencija »klasieno« reakcionarnog vracanja natrag.Ona, opcenito uzevsi, isto tako proizlazi iz relativno niskogstupnja materijalnih proizvodnih snaga, а posebno, neposrednood kapitalistickih i sitnorobnih ostataka u na8ojzemlji, slиZeci se »teorijskim argumentima« iz arsenala malogradanskeidejne zbrke. Momentano ona pokuSava da podplastem »demo'kratizacije« prosiri svoj utjecaj i na socijalistie:-ki sektor na8e privrede, iskoriStavajuci njegove vlastite proturjecnosti{prije svega, proturjecnost izmedu drustvenog prisvajanjai robnonovcanog principa) i gurajuci u novi privrednisistem takve metode koje nase odnose proizvodnje na drzavnomi zadruZпom sektoru ne Ьi razvijale naprijed, u pravcudalje socijalisticke izgradnje, nego ih vracale natrag, u pravcukapitalisticke anarblje i jacanja elemenata eksploatacije.Ocigledno је da spomenuta »teorija« prosjeene profitnestope, koja Ьi toboze trebala da nadomjesti postavku о stopiakumulacije i fondova, pripada u treeu tendenciju. Suprotstavljatistopama akumulacije i fondova prosjecnu profitnu stopuznaci, prema izlozenom, ni viSe ni manje nego principijelno sesuprotstavljati socijalistickoj teoriji о vlasniStvu i raspolaganjuviSkom rada i zastupati, pod firmom borbe protiv drzavnokapitalistickogЬirokratizma, put »klasicno« reakcionarnogvracanja natrag, na privatnovlasnicka prava, а u na8oj socijalistickojindustriji na neku vrstu zadruZпog kapitalizma.Nasu socijalisticko-demokratsku metodu u odredivanju osnovneraspodjele nacionalnog dohotka htjeli Ьi zastupnici pro;..sjeene profitne stope vjerojatno »Usavrsiti«. Izgleda kao da oni172svojim konfuznim nastojanjima traze »veca prava radnih kolektiva«,naime, pravo na borbu - i medusobnu i s dru8tvenomcjelinom - oko prosjecne profitne stope. Medutim, neshvacajuCi ni su8tinu prosjecne profitne stope ni su8tinu socijalistickihdru8tvenih odnosa i socijalisticke demokracije, oniЬi se u stvari time odrekli i socijalizma i socijalisticke demokracijei socijalisticku demokraciju nadomjestili tipicnim burzoaskimpravom vlasnistva na osnovna sredstva za proizvodnju.Ako »teoriju« prosjeene profitne stope ne uzimamo izoliranonego u sklopu sliCn.ih »ideja«, vidimo da је ona, usprkossvojoj konfuzhosti i neodrZivosti, odnosno bas zbog njih, ipaknajkonzekventniji izraz raznih »shvacanja« novoga planskog iprivrednog sistema, usmjerenih nazad u kapitalisticku proslost.Vrlo se cesto, naime, dogada i u ljudi odanih socijalizmuda prava radnih kolektiva, istaknuta novim planskim i privrednimsistemom, tumace kao vlasnicka prava. Na takvose shvacanje nadovezuje miSljenje da smo novim privrednimsistemom, tako reci, vec konacno likvidirati drzavno vlasniStvoposto smo istakli da se ono pojavljuje kao pocetni i vrlo primitivnioblik druStvenog vlasniStva i da se kod nas pretvara uneposredno drustveno vlasniStvo.Nakon svega sto smo izlozili ne treba mnogo dokazivati daprava koja doblvaju radni kolektivi i njihova udrиZenja novimplanskim i privrednim sistemom nisu ро svojem drustvenomsadrzaju identicna s vlasnickim pravima. Uzimajuci u obzircinjenicu da se ona upotreЬljavaju jos na tlu robne proizvodnjei razmjene, ne mozemo, doduse, poreCi da se u njima nejavljaju izvjesni vlasnicki ostaci kao refleks proslog u kvalitativno,Ьitno novo. Medutim, za socioloski i historijski sadrzajkvalitativno novih dru8tvenih odnosa, koji nastaju radnickimupravljanjem poduzeeima, ti su ostaci znacajni samo ako setreba boтiti protiv njihova odrazavanja u glavama i temjamaljudi, cija је svijest zaostala.Radv se, dakle, о socijalisticko-demokтatskim pтavima upтavljanjasтedstvima · za pтoizvodnju, а ne о vтacanju natтagna pтivatnovlasnicka ртаvа.173

Bilo kakva koncesija privatnovlasniёkim pravima na podruёjunase socijalistiёke industrije ne Ы znaёila korak daljeod drzavnog oblika drиStvenog vlasnistva, ра, ako hocete, niod ёistog drzavnokapitalistiёkog vlэ.SniStva. Ona ne Ы vodila usocijalizam, nego Ы razvitak preokrenula natrag od onog stoје nasa revolucija vec postigla. Poseblce, ona Ы prouzrokovalarazjedinjavanje radnicke klase, njezino interesno, politicko iidejno razbljanje, njezino pretvaranje iz osnovne povijesne ро.;.luge za socijalistiёki preobrazaj drustva u privatne robne proizvodaёe.Sliёno se postavlja i s pitanjem drzavnog vlasniStva.Proces odumiranja drzave uopce, а u tom sklo:pu i odumi..;ranja drzavne funkcije u podrucju privrede, u zaostalim zemljamado stanovite је mjere neizbjemo spor proces. Тај procesnije spor samo zbog toga sto socijalistiёka drzava ima da svrsiposao s privatnokapitalistiёkim ostacima i da pomaZe socijalistickipreobraZaj sitne robne proizvodnje. On је spor i zbogtoga sto su i na samom socijalistickom sektoru privrede josuvijek potrebne mjere upravne prinude. Zaostalost materijalnihproizvodnih snaga uvjetuje, naime, i na socijalistickomsektoru pojavljivanje nesocijalistickih tendencija, ne samo nastetu dru8tva, nego i na stetu pojedinca.S druge strane, taj је proces slozen proces. On se ne odvijasamo ро liniji neposrednog odumiranja drzavnih funkcija upodrucju privrede, nego i ро liniji socijalisticko-demokratskogstupanja samih neposrednih proizvodaёa u organizam drzavneuprave, dakle, ро liniji - kao sto Engels kaze - postepenogpretvaranja drzave iz vlasti nad ljudima u vlast nad stvarima.Nije teSko shvatiti da upravo socijalisticko-demokratska pravaneposrednih proizvodaca predstavljaju jedinstvo tih dviju linija.Ako istiёemo proces odumiranja drzavnih funkcija u podrucjuprivrede, ne radi se, dakle, о tome da te funkcije prestajupreko noci. Takvo Ьi Shvacanje moglo u krajnjoj instanci dapomogne samo kapitalisticke ostatke u njihovoj borbl protivsocijalisticke dr.zave. Radi se, medutim., о tome da se, s jednestrane, uklanjaju svi oni akti upletanja drzavne uprave u pri..;vredu, koji postaju, s obzirom na vec postignute rezultate nаЗе174socijalisticke izgradnje, prezivjeli, suviSni, i da, s druge strane,sami neposredni proizvodaёi na temelju razvitka socijalistiёkedemokracije sto viSe sudjeluju i odluёuju u onim aktimadrzavnog upravljanja privredom koji su jos neizbjezni.Sve u svemu - na danom stupnju materijalnih proizvodnihsnaga druStva, i bez obzira na vanjskopolitiёke i unutra8njopolitiёkeuvjete, jos se ne moze sasvim neposredno i bez primjenedrzavne prinude upravljati druStvenim procesom pro-. izvodnje i raspodjele, nego је u privredi jos uvijek potrebnosudjelovanje socijalistiёke drzave kao predstavnika dru'stva.Zbog toga se drustveno vlasniStvo jos nиZno pojavljuje kaodrzavno vlasnistvo. Naravno da је i sam taj oblik u neprestanomprocesu mijenjanja sve dok ne postane potpuno izliSan.Drzavna se funkcija u privredi, s jedne strane, sve viSe svodina funkciju kontrole i privremene prinude, а s druge strane,na primanje dru8tvenih planova putem predstavniёkih tijela.S daljim razvitkom socijalistiёke demokracije i predstavniёkatijela sve neposrednije predstavljaju same proizvodaёe (vijecaproizvodaёa).Ne тadiJ se, dakle, о »likvidaciji« dтzavnog vlasniStva, negoо pтocesu pтetvaтanja dтzavnog vlasniStva, kao jos uvijek posтednodтustvenog, и neposтedno dтustveno.S isticanjem »vlasniёkih prava« suglasna su u stvari i najraznovrsnijablrokratska shvacanja, koliko god se ona inaёeborila protiv socijalistiёko-demokratskih prava neposrednihproizvodaca, odnosno upravo zbog toga sto im ona smetaju.Tako su, na primjer, prilikom diskusije о dru8tvenom planuёesto dolazile iz drzavnog aparata narodnih republika glasineda su pojedine stope. akumulacije i fondova predlagane »nepravedno«jer su - nejednake ... Kad Ы se stvari promatralepovrsno, moglo Ы se misliti da se ovdje radilo о zastiti »svojih«radnih kolektiva. (Ako Ы proЬlem uistinu 'Ьiо u tome,trebalo Ы, naravno, kao odgovor na spomenute glasine istacida је nejednakost stopa a-kumulacije i fondova, s jedne strane,odraz stvarnih razlika u relativnom viSku rada, а, s drugestrane, posljedica monopolistickog polozaja pojedinih poduzecaodnosno grana, postignutog stjecajem okolnosti, ра da, prematome, upravo n~jednakost stopa izrazava jednaka prava trudbenikana ekvivalent, tj. zasticuje radne kolektive od moguc-175

.nosti medиsobne eksploatacije.) Medиtim, zec nije lezao иtom grmи, kao sto Ьi izgledalo na prvi mah. Iza glasina оpretjeranim stopama krio se zapravo strah pojedinih Ьirokrataza »svoj«, »nacionalni« visak rada. Тај se strah branio i odindividиalnog radnickog prava na ekvivalent i od dтustvenogprava na viSak rada, sиprotstavljajиci dтиStvenom pravu »svoje«,tj. vlasnicko, и sиStini drzavnokapitalisticko »pravo«.3. Osvrt na met1usobno kvantitativnodjelovanje ekonomskih kategorijaIz izlozenih unиtra8njih proturjecnosti nasih sиvremenih drиstevnihodnosa vidljivo је, izmedи ostalog, i to da је naиcnamarksisticka analiza nasega privrednog i drиstvenog razvitkanespojiva s isticanjem statickih definicija, kao sto sи иoblcajenekod raznih sovjetskih »teoreticara«, а pod njihovim иtjecajemи izvjesnoj mjeri jos иvijek i и nas.Radi se о tipicnom pтocesu gdje se elementi staroga ispreplecиs kvalitativno novim pojavama, а ekonomske kategorije,koje sи nasljede iz proslosti, doblvajи иjedno nov drиStvenisadrzaj.Sve је и kтetanju, а da bismo mogli kvalitetu toga kretanjasto egzaktnije иocavati, potrebno је razmotriti kvantitativneodnose iz kojih ono izlazi.а) Foтmiтanje v тaspodjela dтиStvenog pтoizvodaOtpocinjemo, kako Ьismo mogli postepeno исi и materijи, svrlo jednostavnim kvalitativnim odnosima najopcenitije prirode,naime, s odnosima iz podrucja formiranja i osnovneraspodjele druStvenog proizvoda. Ti sи odnosi inace opcepozщl.tii marksistima i nemarksistima. Oni vrijede za svakiprivredni sistem, sposoban za prosirenи reprodukcijи, i, prematome, jos ne predstavljajи nista specificno za na8e odnoseproizvodnje. A1i neminovno se javljajи kao polazna tocka zarazmatranje kvantitativnih odnosa и nasem procesи proiz·vodnje...

- kоји smo vec istakli - da se drиstveni brиto-produkt иnormalnoj drиstvenoj proizvodnji - sposobnoj za stVaranjeviSka rada- neizbjemo dijeli na amortizacijи, potrosni fondproizvodaёa, akumulacijи i drиstvene fondove.Osnovne kategorije od kojih se sastoji nacionalni dohodak- potrosni fond proizvodaёa i akumulacija s fondovima -mogиce је postepeno i prema raznim kriterijima {npr. ро narodnimrepиblikama ili podruёjima privrede Ш иjedno ро оЬаkriterija itd.) razradivati, tj. konkretizirati na odredenije kategorije.Tako se, na primjer, kategorija potrosni fond proizvodaёadijeli najprije na potrosni fond prodиktivnih trudbenikaddavnog sektora, potrosni fond zemljoradnika i potrosni ·fond zanatlija, а svaki od tih fondova dijeli se dalje na joskonkretnije kategorije.Za razne kriterije konkretizacije potrosnog fonda vrijediорса form.ula:Р = Р1 + Р2 + ........................ + Pn.Kategorija akumulacije i drиstveni fondovi sastoje se najprijeiz dvijи odredenijih kategorija: iz inve!!ticija i fondova.Vrijedi obrazac:Af = I + F. 1Konkretiziran brojkama iz spomenиtog prijedloga drиstvenogplana, taj obrazac daje:563 346 = 406 925 + 156 421.2Af I FPromatrano s ekonomskog glediSta, ta form.ula ipak nijeprecizna. Investicije mogu Ьiti vezane i za prodиktivne i zaneproduktivne svrhe. Samo one investicije koje sи vezaneza produktivne svrhe pripadajи и prosirenи reprodukcijи, odnosnoakumulacijи {А). Pravilnija је, dakle, formula:Af =А+ I:F,1I = investicije, F = fondovi• Sve brojke sadrZe i deficit и planiranoj raspodjeli naciona1nogdohotka.1781 Јpri ёеmи I:F znaёi zbroj neinvestiranih fondova i neprodиktivnihinvesticija, tj. investiranih fondova koji nisи vezani zanovu proizvodnjи (I:F = F + Fi).А, F i Fi moguce је konkretizirati na slijedeci naёin:А= А1 + А2 + ···············-······· + AnF = F1 + F2 + ........................ + FnFi = Fil +Fi2 + ........................ + Fin.Ako navedene konkretizacije unesemo и form.ule N =Р+Af i В= am + N, doblvamo slijedece орсе sheme kvantitativnihodnosa и formiranjи i raspodjeli nacionalnog dohotka, odnosnodrustvenog brиto-produkta:N= Р1 + Р2 + ........................ + Pn++ А1 + А2 + ........................ + An++ Fi1 + Fi2 + ........................ + Fin+ F1 + F2 + ........................ + Fn+B=am++ Р1 + Р2 + ....................... + Pn++ А1+ А2 + ........................ + An+Fl + F2 + ........................ + Fn++ Fil + Fi2 + .......-............... + FinIп}}= I:F= I:F.Тi osnovni, tj. najopciji 'kvantitativni odnosi и procesи formiranjai raspodjele druStvenog produkta nastupajи и svakomnaёinи proizvodnje и kome nastupa ekVivalent {to jest mjerenjeиtrosenog rada). Prema tome, oni vrijede d. za prvi stadijkomunizma, sto је formutirao VeC Karl Marx, piSиci и :oКriticiGotskog programa«::oPrije svega, ako izraz ,prinos rada' uzmemo. и smis1и proizvodarada, onda је kolektivni prinos rada - cjelokupni dтustvenipтoi!zvod.Od njega treba odblti:Ртvо: ono sto је potrebno da se nadoknade иtrosena sredstvaza proizvodnjи.179

г-------- ------ ---·Dтugo: dodatni dio za prosirenje proizvodnje.Ттесе: rezervni fond Ш. fond za osiguranje od nesretnihslиcajeva, elementarnih nepogoda itd.Ti odblci od ,neokrnjenog prinosa rada' ekonomska sи nиznost,i njihova velicina odredиje se prema postojecim sredstvimai snagama, donekle na osnovi racuna vjerojatnosti, alioni se nikako ne mogи iskalkulirati iz pravednosti.Ostaje drugi dio cjelokиpnog proizvoda, dio koji је odredenda sluZi kao sredstva potrosnje.Prije nego sto dode do individиalne podjele, od njega seopet odbljajи:Ртvо: opci tтoskovv oko upтavljanja, koji se ne odnose napтoizvodnju.Тај се se dio odmah znatno smanjiti и poredenjи s onimkoliki је on и sadamjem ·drustvu i smanjivat се se и onoj mjeriи kojoj se razvija novo drиStvo.Dтugo: ono sto је namijenjeno zajednickom zadovoljavanjuроtтеЬа- skolama, zdravstvenim иstanovama itd.Тај се dio odmah znatno porasti и poredenjи s onim kolikiје on ·и sadasnjem drиstvu i povecavat се se и onoj mjeri иkojoj se razvija novo drustvo.Ттесе: fondovi za nesposobne za таd, itd., Ukratko, za onosto danas spada и takozvano slt1Zbeno staranje о sirotinji.Tek sad dolazimo do ,raspodjele' kоји program bornirano,pod Lassalleovim иtjecajem, ima jedino и vidи, naime doonog dijela sredstava potrosnje koji se dijeli medи individиalneproizvodace kolektiva.« 1Sto se tice na5ih sиvremenih odnosa proizvodnje, trenиtnose ogranicavamo samo na konstatacijи da osnovne kvantitativneodnose и formiranjи i raspodjeli drustvenog produkta zacitav drzavni ра i zadruZni sektor nase privrede poёinje stalnoda prati, na jednoobrazan i neposredan nacin i ро svakoj pojedinojprivrednoj organizaciji posebno, Narodna ·banka, pиtemjednostavnog bankarskog knjigovodstva.Та cinjenica predstavlja ni vise, ali ni manje nego dтиStve.:.no knjigovodstvo osnovnih kvantitativnih odnosa и formiranjи1 Кarl Маrх, Кritika Gotskog programa, Мarx-Engels, Izabrana djela,t.II, str.l2--13.1801 Ј1i raspodjeli · druStvenog prodиkta. Kasnije cemo se jos vracatina njezin fundamentalni znacaj.Ь) _Stope akumulacije v fondovaAko stopama akumulacije i fondova definiramo odnos izmedиakumulacije i fondova, s jedne strane, i, s druge strane,potro5nog fonda trudbenika, ciji visak ra:da i jest izvor akumиlacijei fondova, vrijedi da је:Af1х=--·рPrimijenimo li onda ·taj opci obrazac na vec spomenиte formulerazrade Р i Af, prema kojima је:doblvamo odnose:Af= РхР=Р1 +Р2 +РЗ +Af= Af1 + Af2 + Af3 +Рх = Р1 х1 + Р2 х2 + РЗ хЗ + ..... Pn xn.Slijede ·odnosi:Р1 х1 + Р2 х2 + РЗ хЗ + . : .. . + Pn xnх=--------------------------------рРх- Р2 х2- Рх хЗ- ..... -Pn xnXt =--~·------------------------------PtРх-Р1 х1-Р3 x3-..... -PnxnХ2 =--------------------------------Р2+Pn,+ Afn,Рх-Р1 х1-Р2 х2-Р3 хЗ- .... -Pn-1 xn-1xn = -----------------------------------------Pnllustracije radi navodimo primjer s konkretnim brojkamaiz prijedloga druStvenog plana. Prema jednoj od njegovih konkretizacijapotrosni fond trиdbenika dijeli se na potrosni fond1 х = stopa akumulacije i fondova.181

------------------------- --------trudbenika iz industrije, koji iznosi 52 535:2, na potrosni fondpo1joprivrednika sa 267 093, na potrosni fond sumarstva sa8 221, gra~evinarstva sa 22 062, saobracaja sa 18 349, trgovinesa 15 972 1 zanatstva sa 18 946. DrиStveni plan odreduje slijede~estope akum:uacije i fondova: za industriju 582, za poljopnvredu19, za sumarstvo 146, za gradevinarstvo 103, za saobracaj215, za trgovinu 82 i za zanatstvo 76. DoЬivamo:х = stopa akumulacije i fondova privrede FNRJ = _(52 535 . 582) + (267 093 . 19) + (8 221 . 146) + (22 062 . 103) +403178+ (18 349 . 215) + (15 972 . 82) + (18 946 . 76)403178= 305 997 + 49 818 + 11969 + 22 654 +39 496 ++ 13 054 + 14 43]403178403178457 419=113403178Iz navedenih obrazaca slijedi najprije: prvo, da је prosjecna,odnosno орса stopa akumulacije i fondova х - funkcija pojedinihkonkretnih stopa akumulacije i fondova, odnosno kvantitativnozavisna od pojedinih stopa akumulacije i fondova;drugo, da su konkretne stope akumulacije i fondova u medusobnojfunkcionalnoj tj. kvantitativnoj zavisnosti.Buduci da se naciona1ni dohodak sastoji, s jedne strane, izpotrosnog fonda trudbenika, а, s druge strane, iz akumulacijei druStvenih fondova i buduci da је obrazac N = р + Af mogucerazradivati sve do pojedine privredne organizacije prema opcimformulama N = N1 + N2 + N3 ... + Nn, р = Р1 + Р2 ++ Р3 + ... + Pn i Af = Af1 + Af2 + Af3 + ... + Afn, mozemoodmah povuci i treci zakljucak: dтuStvenim planom kao182• Svi se brojevi potromog fonda odnose na mllijune dfnara.dтzavnim zakonom postavZjene stope akumuZacije i fondovaodтeauju osnovnu тaspodjeZu nacionalnog dohotka s matematickompтeciznoscu и рторотсiјата koje tтazi dтustvenipZan.Тај zakljucak via facti formulira suStinu kvalitativno novihodnosa proizvodnje kojih se tice. Тu cemo вuStinu razmotritikasnije, sada se ogranicavaino na dokazivanje pravilnostizakljucka.Iz obrasca N = Р + Af proizlazi, naime, N = Р + Рх, odnosnoNР=--х+1Stope akumulacije i fondova razradene su u drиStvenimplanovima do tzv. pogonskih grupa. Stopa akumulacije i fondovatzv. pogonske grupe dakle је posljednja konkretizacijadrиStvenog plana. Medutim, svaki pogon u poduzecu pripadanekoj od pogonskih grupa navedenih u drиStvenom planu. Moguceје, dakle, matematicko i jednosmisleno izracunavanjekonkretne stope akumulacije i fondova konkretnog poduzecaiz opcih odredЬi drustvenog plana prema slijedeci.in obrascima1:Af prvog pogona u poduzeeu = К1 s1 а1Af drugog pogona u poduzeeu = К2 s2 а2Af n-tog pogona u poduzecu = Кn sn an. 2• Тi se obrasci neposredno odnose na poduzeea u kojima su pogonimedusobno uskladeni. А gdje pojedini pogoni predstavljaju tzv. »uskogrlo11, postupak treba odgovarajuce modificirati.• К = brojCani iznos kapaciteta danog pogona koji se odnosi najedinicu mjere q dane pogonske grupe, odrec:1enu druStvenim planom;s = stopa kor:iStenja kapaciteta odredena druStvenim planom za danupogonsku grupu; а = iznos akumulacije i fondova, odrec:1en druStvenimplanom za jedinicu mjere kapaciteta date pogonske grupe.183

М. prvog pogonaР prvog pogoiia = ---=-.....::..-=--=-х prvog pogonaР drugog pogona = __М. drugog pogonadru ___,;__,;___х gogpogonaМ. n-tog pogonaР n-tog pogona = ----=....::........:::__х n-tog pogonaМ. cjelokиpnog poduzeca = М. prvog pogona + М. drugogpogona + ..... + М. n-tog pogona.Р cjelokиpnog poduzeca = Р prvog pogona +Р drugog pogona + .... + Р n-tog pogona.. М. cjclokupnog poduzeeaх C]elokиpnog poduzeea = -=р=--=-·-::-,-:ku:----=-.::.....____с]е.1о pnog poduzecaNa drzavnom sektoru nase privrede osiguran је Ъezgotovinskipromet kao gotovo iskljиciv oblik medusobnih robnonovca-.nih odnosa drzavnih poduzeca. Ujedno, on se и znacajnoj mjeriproteZe vec i na zadrиZne organizacije, а pogotovo na medиsobnetransakcije drzavnih poduzeca i zadruZnih organizacija.То znaci da se drZavna poduzeea и medusobnim robnonovcanimodnosima, tako reci, ne slиZe viSe gotovim novcem, negosamo novcem kao obraeunskim sredstvom. (Мomentano se neиpиstam и analizu иvjeta tako sveobuhvatnog bezgotovinskogprometa, nego samo konstatiram njegovo postojanje.)Bezgotovinski promet obavlja se pиtem banke. Banka, medиtim,nije nikakva privatna banka, nego је drzavna bankakakva је izasla iz nacionalizacije cjelokupnog bankarskog sistemaod strane socijalisticke drzave. StoviSe, ta је banka sastavnidio jedinstvenog ·bankarskog sistema FNRJ. Тrenиtno,taj sistem nije jedinstven samo s obzirom na jedinstvene principeposlovanja i medиsobnih odnosa njegovih sastavnih dijelova,nego и stvari postoji cak samo jedna jedinstvena bankanaime Narodna banka FNRJ.'Iz cinjenice da и robnonovcanim odnosima izmedи socijalistickihpoduzeca postoji bezgotovinski promet pиtem Narodnebanke proizlazi da se иnиtar socijalistickog sektora nase privredeро pravilи pojavljиje novac и individиalnim rиkama184samo иkoliko se radi о isplati individиalnog ekvivalenta radnimkolektivima socijalisticke radne zajednice. U pogledи svihostalih novcanih i financijskih operacija novac ostaje и ruka'11!4 socijalistiCke drzave. (Reeenim jos nismo иSli и sиStinиЬitnih promjena koje је time pretrpio karakter samog novca,nego se za sada zadovoljavamo s povrsinskim konstatacijamacinjenicnog stanja.)Prema svemи sto smo izloZili banka postaje drиStveno obracunskomjesto gdje se aиtomatski, na temeljи objektiviziranihmjerila druStvenog plana, izraCиnavajи ekvivalenti 1 kojesu postigli radni kolektivi privrednih organizacija, а ondaisplacиjи и gotovu novcи prema obrascи:N konkretnog poduzeca (ustanovljenjednostavnim bankarskim knjigovodstvombezgotovinskog prometaizmedи poduzeca)...:._ __ _Х konkretnog poduzeca (izracunatoizlozenim operacijama na osnovi odredЬidrиStvenih planova) + 1.Р konkretnog poduzeca = __________Ocigledno је, dakle, da sи stope akumulacije i fondovakoje odredиje drиStveni plan osigurane и· svakom slисаји. Medиtim,prosjecni potrosni fond i prosjeena akumulacija, иpogledи svojih apsolиtnih iznosa koje predvida plan, osiguranisи samo ako proizvodn]a iskoristi minimalni kapacitet odredenplanom i ako planske pretkalkulacije ne sadrze Ьitne greske иpredvidanjи medusobnih kvantitativnih odnosa pojedinihkonzumnih potreba drustva, odnosno ako sи predvidene dovoljneplanske rezerve 'koje drzavnoj privrednoj иpravi iliиpravi samih neposrednih proizvodaca omogиcavajи da ekonomskimpиtem ispravlja greske drиStvenog plana.Pretpostavimo sada da је druStveni plan и cjelini pravilnosastavljen, tj. da on nije ostao samo zamiSljeni pl~, nego daga је potvrdila praksa, drugim rijecima, da se privredni zivotdrustva u danom periodи stvarno odvijao prema odredbama i• U narednim glavama razmotrit cemo odstupanja od preclznogekvivalenta.185

predvidaџ.jima plana. (U razmatranje odnosa koji nastaju akoplan sadrZi vece ili manje greske,_ tj. ako ga privredni Zivot iiskustvo ne potvrde, jos ne ulazimo. Kasnije, kada budemorazmatrali i to pitanje, vidjet cemo da i u tom slucaju u pтin'cipu vrijede орсе konstatacije koje i.Znosimo ovdje.) Znaciknjigovodstvo Narodne banke iskazuje nakon toga sto је prosl~planska godina, ostvarenje proporcija koje је predvidio plan.Тu moramo napraviti dvije konstatacije. Prvo, treba ponovoutvrditi da su stope akumulacije i fondova kvantitativnomedusobno strogo za:visne u smislu matematickih formula kojesmo vee iznijeli. Drugo, moramo konstatirati, а ta konstatacijatreba da postane u narednom razmatranju srediSte nasepamje, da su se planom predvidene stope akumulacije i fondovaostvarile - na tlu robne razmjene.Sto proizlazi iz toga? Najprije proizlazi do zЬтој cijena pojedinihartikala, odnosno pojedinih njihovih sastavnih dijelova(materijalnih troskova) koji su bili kao upotrebne vrijednostiproizvedeni u okviru planom predvidene pogonske gтupe odgovarazbroju njihovih trZiSnih vrijednosti. OCigledno se, naime,radi о podudaтanju drustvene potrebe za cjelokupnommasom tih artikala s dru8tvenim radom, utrosenim na njezinuproizvodnju, cim su ostvareni ne samo stopa akumulacije, negoi potrosni fond koje drustveni plan predvida za odredenupogonsku grupu. Nastaje, prema tome - u pogledu gтupaartikala koje proistjecu iz planom predvidenih pogonskih grupa-situacija koju za kapitalisticke odnose proizvodnje i razmjeneKarl Marx karakterizira ovako:»Da Ьi se neka roba prodavala ро svojoj tr.Zisnoj vrijednosti,tj. u razmjeru prema dru8tveno potrebnom radu koji useЬi sadrZi, mora cjelokupna kolicina druStvenog rada kojase trosi na cjelokupnu masu ove robne vrste odgovarati kolicinidrustvene potrebe za njome, tj. dru8tvene potrebe sposobneza placanje. Konkurencija, kolebanja trziSnih cijena, kojaodgovaraju kolebanjima razmjera potrafuje i ponude, stalnonastoje da cjelokupnu kolicinu rada upotrijeЬljenog za svakurobnu vrstu svedu na ta mjeru.«IMedutim, u nasem primjeru ta situacija nije slucajni rezultatpodudaranja trZiSnih cijena s trziSnim vrijednostima,nije, dakle, stihijski тezultat masovnog djelovanja zakona vтijednosti,nego је nuzni тezultat dтиStvenog plana. Sto se, dakle,tice medusobnih odnosa gтupa proizvoda odnosno dijelova proizvoda,proizvedenih na temelju i u okviru pogonskih grupa,ne radi se viSe о nastupanju prosjeenog ekvivalenta, nego seradi о neposтednom, о planiтanom ekvivalentu. Za takve grupeproizvoda nastala је, dakle, situacija о kojoj Marx kaZe:»Samo tamo gdje proizvodnja stoji pod stvarnom planskomkontrolom druStva stvara druStvo vezu izmedu opsega drustvenogradnog vremena, upotrijeЬljenog za proizvodnju odredenihartikala, i opsega dru8tvene potrebe koje se tim artiklimaima zadovoljiti.« 1Medutim, svako dano druStvo ne zadovoljava svoje neposrednepotrebe globalin grupama pojedinih upotrebnih vrijednosti,odnosno njihovih materijalnih sastavnih dijelova, negoih zadovoljava sasvim konkтetnim, tj. pojedinaenim upotrebnimvrijednostima. Iskustvo prvih perioda nase socijalistickeizgradnje ocigledno је dokazalo da stupanj na8ih materijalnihproizvodnih snaga i objektivni uvjeti za organizaciju prometajos ni izdaleka ne dozvoljavaju neposredno planiranje tih pojedinacnihupotrebnih vrijednosti, ako hocemo izbjeei velikeprivredne poremeeaje i slabo zadovoljavanje ljudskih potreba,nego da је za pojedinaenu upotrebnu vrijednost nиZna metodaposтednosti, trZiSno ukljucivanje potraznje i ponude, tj. metodaтоЪnе pтoizvodnje i тazmjene.Sve u svemu: u pogledu globalnog rasporeda druStvenogradnog vremena imamo posla s planiranim ekvivalentom. Unutartoga globalnog rasporeda radnog vremena imamo posla sprosjecnim ekvivalentom.Planirani ekvivalent, koji se socijalistickom revolucijomuspio problti do globalne planske raspodjele dru8tveno potrebnogvremena, u stvari ukida robnu proizvodnju i razmjenu, аnasuprot tome jos uvijek је uporno traZi prosje

aspodjelu pojedinacnih upotrebnih vrijednosti kako Ьi drиStvozadovoljilo svoje potrebe.Princip planiranog ekvivalenta tendenciozno liSava robnuproizvodnju i razmjenu njezine prirodene prirode, dok је principprosjecnog ekvivalenta jos uvijek toliko jak da pobjedonosnojplanskoj privredi namece njezinu suprotnost, tj. robnurazmjenu kao metodu ostvarivanja. (Iz svega toga ujedno proizlazida је matematicki precizno ostvarivanje druStvenih planovau svim njihovim proporcijama bez upotrebe planskihrezervi - prakticki nemoguce, а da uz predvidanje dovoljnihplanskih rezervi i prosjeeni stupanj umjesnosti planiranja postaje- ekonomski zakonito. Izmedu dviju suprotnih sila kakveu na8oj ekonomici predstavljaju planirani i prosjeCni ekvivalent,odnosno plan i robna proizvodnja, ne moze dolaziti dostaticke ravnoteze, nego se uvijek radi о dinaznickoj ravnoteZi,tj. о borbl.)Da Ьi se ta proturjecnost u perspektivi konacno razrijesila,potreЬno је neprestano uzdizanje opcih materijalnih proizvodnihsnaga, а poseЬice kapaciteta i organizacije prometa kao ievidencije ljudskih potreba. Tek takav dalji razvitak mozena izvjesnom svom stupnju bez upletanja birokratskih »distributivnihplanova« do kraja likvidirati princip prosjecnogekvivalenta.Ako se nakon tih konstatacija osvrnemo na poznatu proturjeenostkoja u pogledu pitanja robne proizvodnje i razmjenepostoji izmedu Marxova predvidanja i stvarnosti socijalistickeizgradnje u jednoj zaostaloj zemlji, na proturjecnost, dakle,koja је .svojevremeno zadala toliko skolastickog i dogmatskogposla sovjetskim »teoreticarima« sve dok ih nije navela naotvorenu reviziju Marxa, vidimo da se ovdje ne radi ni о kakvojMarxovoj »gresci«. Govoreci о opcim zakonima i.tendencijamarazvitka socijalizma (kao sto је govorio i о opCim zakonimai tendencijama razvitka kapitalizma), Marx је imaopotpuno pravo. Medutim, suvremeni marksisti treba da тealistickiuocavaju specificne momente izgradnje socijalizma uzaostaloj zemlji, а ne da glorificiraju razne prijelazne i prolazneprocese, pune grcevitih unutrasnjih proturjeenosti i izricitihostataka proslosti.188Nasa se privredna i druStvena izgradnja- integralno promatrana~ао sastavni dio jedinstvenog procesa dosada8njihrezultata u proЬijanju socijalizma i povijesno neminovnih Ъuducihzahvata i pobjeda novoga drиStvenog poretka u nacionalnimi svjetskim razmjerima - nalazi danas, usprkos svojimvelikim uspjesima, jos uvijek na pocetnim stepenicama socijalizma.Pocetni i primitivni stadij је kao opcu zakonitost prelaskaod kapitalizma u komunizam predvidao, naravno, vec KarlMarx piSuci u »Кritici Gotskog programa«:»Ovdje imamo posla s komunisti&im drиStvom ne ovakvim 1ka:kvo se ono тazvilo na svojoj vlastitoj osnovi, nego obrnuto, ·onakvim kakvo ono iz kapitalistickog druStva upravo izlazi; skomunistickim druStvom, dakle, koje u svakom pogledu, uekonomskom, moralnom, duhovnom, nosi na sebl tragove starogdrustva iz ёiје utrobe izlazi. Prema tome pojedini proizvodaёdoblva nazad od drustva - poslije odЬitaka - tocnoonoliko koliko mu daje. Ono sto mu је on dao - njegov јеindividualni kvantum rada. Na primjer, druStveni radni dansastoji se od zbroja individualnih radnih sati; individualnoradno vrijeme pojedinog proizvodaca jest onaj dio druStvenogradnog dana koji on daje, njegov udio u njemu. On doЬiva oddruStva potvrdu da је dao toliko i toliko rada (poslije odЬitkanjegova rada za zajednicke fondove), i na osnovi te potvrdedoЬiva iz druStvenih zaliha sredstava potrosnje onu kolicinupredmeta potrosnje na koju је utroseno isto toliko rada. Istukolicinu rada koju је dao druStvu u jednom obliku doЬivanazad u drugom ·obliku.Ovdje ocigledno vlada isti princip koji regulira razmjenurobe ukoliko је ta .razmjena razmjena jednakih vrijednosti. SadrZaji oblik su proznijenjeni, jer u proznijenjenim okolnostimanitko ne moze dati nesto drugo osim svog rada i jer, s drugestrane, niSta ne moze prijeci u vlasniStvo pojedinih osoba osimindividualnih sredstava potrosnje. Sto se pak tice raspodjelesredstava potrosnje medu pojedine proizvodace, tu vlada istiprincip kao pri razmjeni robnih ekvivalenata: jednaka kolicinarada u jednom obliku razmjenjuje se za jednaku kolicinu radau drugom obliku.189

Zato је ovdje jednako ртаvо jos uvijek ро principu - Ъuтzoaskoртаvо, iako princip i praksa nisu viSe u opreci, dokrazmjena ekvivalenata pri robnoj razmjeni postoji samo u pтosjeku,а ne u svakom pojedinom slucaju.« 1 .Povijesni Marxov zadatak, koji је traZio izvanrednu licnusnagu spoznaje, Ьiо је da na temelju analize kapitalistickogsistema predvidi орсе zakonitosti prijelaza od kapitalizma ukomunizam. Steeena iskustva dosada8nje socijalisticke izgradnjepotvrduje Marxova predvidanja ako se ona shvate ustvarnom materijalistickom smislu, tj. kao uopcenje fundamenta1nihzakona i tendencija ekonomskog i dтuStvenog kтetanjana umoтu kapita1izma i тadanja komunizma. Medutim suStinapravilno shvacene i formulirane орсе zakonitosti odnosno zakonitetendencije razvitka jest upravo u tome da stvarnost;uzeta u svojoj masovnoj cjelini, kao · sveobuhvatni proces tuprvu uvijek potvrduje, а da pojedini konkretni primjeri individualnopromatrani na svom pтostoтu i u svom vтemenu, tj.u svojim тea1nilm uvjetima od nje zakonito odstupaju (razlikaizmeciu opceg i konkretnog).Povijesni tok druStvenog zblvanja iSao је poslije Marxovesmrti u tom pravcu da socijalisticka revolucija, kao rezultatsazrijevajuceg svjetskog konflikta izmeciu materijalnЉ proizvodnihsnaga i druStvenih odnosa, nije izblla najprije u kapitalistickinajrazvijenijim zemljama, nego tamo gdje је svjetskirazvitak kapitalizma stvorio cvorne tocke druStvenih proturjeenostii suprotnosti, а to se n11Zno dogodilo u ekonomskislabo razvijenim zemljama (Rusija, ра i Jugoslavija). Izbljanjesocijalisticke revolucije na temelju sazrijevanja opceg, tj. svjetskogkonflikta izmedu materijalnih proizvodnih snaga i odnosaproizvodnje potvrduje Marxom otkrivenu opeu zakonitostdruStvenog kretanja u danim povijesnim uvjetima. Izbljanjesocijalisticke revolucije u ekonomski zaostalim zemljama, ukojima је opci kapitalisticki razvitak stvorio cvorne tockeproturjecnosti i suprotnosti, predstavlja, medutim, konkтetanslucaj povijesnog zblvanja koji se isto to1iko uklapa u opcu1маrх, Кritika Gotskog programa, М&r.x:-Engels, Izabrana djela~t. II, str.lЗ-14.190zakonitost ukoliko od nje odstupa, а koji Marx, naravno, nijemogao ni trebao da predvidi.Dijalekticki proturjeeno odstupanje konkretnih pocetakajedne nove povijesne ere od njezinih opcih zakonitosti moraostaviti odgovarajuce tragove - za du.Zi ili · kraci period - i udaljem razvitku novoga dru5tvenog poretka.Uzmimo slucaj socijalisticke izgradnje u konkretnim ekonomskimi politickim uvjetima Jugoslavije. Burzoazija је eksproprirana.Objektivna moguenost drzavnokapitalisticke stagnacijekao i razvitka i uёvrscivanja Ьirokratskih odnosa Ьitnoје smanjena uspostavljanjem radnickih savjeta, uvodenjemnovoga planskog i privrednog sistema i nastupanjem novihoblika socijalisticke demokracije, kao sto su recimo, vijecaproizvodaca. Medutim, materijalne proizvodne snage jos suuvijek na tako niskom stupnju da se za dogledno vrijeme nemoze ni zamisliti likvidacija robne razmjene kao osnovne metodedru5tvene raspodjele, ра prema tome ni prestanak tendencija·ka Ьirokratskim metodama ili pokuSaja kapitalistickerestauracije.Nase se, dakle, »izlazenje iz starog dru5tva«, tj. socijalistickaizgradnja, vrsi na slijedecim temeljima i u slijedeeimokolnostima:1. Osnovna sredstva za proizvodnju predstavljaju drzavnovlasniStvo koje se u uvjetima radnickih savjeta, tj. upravljanjaprivredom od strane neposrednih proizvociaca kao i opcegproduЬljavanja soci~alisticke demokracije u zemlji nalazi na1iniji svog razvitka u neposredno dru5tveno vlasnistvo. Uspostavljanjemradnickih savjeta izrastaju novi druStveni odnosi,koji ne samo sto nisu privatnokapitalisticki, nego i sve viSegube svoje Ьirokratske, tj. drZavnokapitalisticke komponente.2. Na .liniji razvitka u neposredno drustveno vlasniStvonalazi se i zadr11Zno vlasniStvo, koje ujedno predstavlja osnovnupolugu postepenog uklapanja sitnih robnih proizvociacau proces sveopce socijalisticke izgradnje.З. Sve se to u ekonomskom pogledu odigrava jo.S na tlurobne proizvodnje i razmjene, koja је, medutim, promatranaро rezultatima ovog masovnog djelovanja, prestala Ьiti stihijskimovens cjelokupne dru8tvene ekonomike.191

Od elemenata proslosti u novom sistemu koji »izlazi izstarog druStva« zadrzalo se nesto viSe nego »isti princip kojiregulira razmjenu robe ako је ta razmjena jednakih vrijednosti«.U pogledu ekvivalenta mi smo vezani na izvjestan pтosjek.Naravno, izmed:u naseg i kapitalistickog prosjeka postojiЬitna kvaШativna r~a, а u toj razlici i jest uzrok za5to јеnasa 'privredna i dru8tvena izgradnja upravo socijalilstickaizgradnja. ·Iz svega toga proizlazi da је na5a socijalisticka izgradnja- s obzirom na svoj specilicni slucaj slabo razvijenih proizvodnihsnaga i izoliranosti na relativno malom teritoriju -s jedne strane doduse, za prilicnu »nijansu« niZe od Marxompredvid:ene орсе zakonitosti prijelaznog perioda, ali da seu tu zakonitost su8tinski uklapa i da је svojim iskustvompotvrd:uje.с) Dvojaki kaтakteт stopa akumulacije i fondovaLjubltelje statickih definicija moramo sada, na zalost, unesrecitis jos jednom proturjecnoscu.Kad smo u prethodnom poglavlju promatrali ekonomsko-dru8tveni karakter stopa akumulacije i fondova, istakli smoda zbroj cijena pojedine grupe artikala, odnosno njihovih sastavnihdijelova, proizvedenih u okviru dru8tvenim planompredvid:ene pogonske grupe, u nasoj planskoj praksi za~onitoodgovara trziSnoj vrijednosti cjelokupne grupe. Med:utim, takonstatacija vrijedi samo ako nase druStvo, koje izgrad:ujesocijalizam, promatramo kao zakljucano druStvo u uvjetimamonopola koji u pogledu vanjske trgovine provodi socijalistickadrzava. Promatra li se cijeli kompleks na temelju prilikasvjetskog trZiSta i prosjecne kapitalisticke produktivnosti rada(а potrebe na5eg druStva u konacnoj instanci uporno tra.zenajmanje prosjecnu kapitalisticku produktivnost rada, upravozato sto izgrad:ujemo socijalizam), najedanput ·prestaje podudaranjetrZiSnih cijena s trZisnim vrijednostima, а ocituje secas monopolisticka cijena, cas jeftinoca.Dijalektika је svakako vra.zja stvar, а onaj koji је upornonece priznati mora postati zrtva jedne od proturjecnih ten-192dencija jer se sam na nju skolasticki objesio. Oёigledno је unasem primjeru da moramo proturjeenosti otkrivati i u samom'karakteru stopa akumulacije i fondova. Stvarno smonaisli na dvojaki karakter stopa. S jedne strane, s obzirom na»Zakljucanost« druStva koje izgrad:uje socijalizam (а takvarelativna zakljucanost svakako postoji, jer se izgrad:uje socijalizamu jednoj zemlji), stope su- »vrijednosne« stope, tj.one neposredno za svaku pogonsku grupu kao cjelinu posebnoizra.zavaju odnos izmeau potтebnog таdа i viSka таdа. S drugestrane, s obzirom na prosjeёnu kapitalistiёku produktivnostrada i svjetsko trZiste (а upravo se socijalizam koji treba dase izgrad:uje na modernim sredstvima za proizvodnju ne mozeograditi od svjetske produktivnosti rada i svjetskog trZiSta),one su u bezbroj primjera - monopolisticke. (Кasnije cemootkriti da se njihov monopolistiёki karakter kao dijalektickaproturjecnost njihova »vrijednosnog« karaktera javlja i bezobzira na svjetsko trZiSte.)U tom dvojakom karakteru stopa akumulacije i fondovaogleda se dijalekticka proturjecnost izgradnje socijalizma ujednoj, osim toga, zaostaloj zemlji. (U ruskom primjeru tu јеdijalekticku proturjeёnost razumio, zapravo, .samo Lenjin. Partijskefrakcije poslije njegove smrti promatrale su је mehanicistiёki- svaka sa suprotne polazne toёke - kao logickuproturjeёnost. Тrocki i ostala opozicija zastupali su kapitulantskomalograd:ansko stajaliSte о »nemogucnosti« izgradnjesocijalizma u jednoj zemlji, dok је Staljinova birokracija vecrano presla na »socijalistiёku« glorifikaciju svega sto је zaostaloi nesocijalistiёko u Sovjetskom Savezu, а kasnije је, ujugoslavenskom primjeru, upotrijeblla protiv jugoslavenskihkomunista i jugoslavenske izgradnje socijalizma izriёito trockistiёke»argumente«.)Кrajnje tendencije koje proizlaze iz dvojakog karakterastopa akumulacije i fondova dijametralno su suprotne jednadrugoj, а jedinstvene su u tome sto su, zapravo, оЬје protusocijalistiёke.Jedna је tendencija kapitulacije pred prosjeёnom profitnomstopom. Ona Ьi vodila u vanjskom pogledu, s obzirom naekonomsku zaostalost zemlje, privrednom i politickom potci-13 Socijalfzam 1 ekoпomija193

~njavanju zemlje ekonomskom utjecaju inozemstva, а u unu- . ·~~ ~·~trasnjem pogledu ona teZi ka vracanju na privatnovlasniCkaprava nad osnovnim sredstvima za proizvodnju.Druga је tendencija- autarkijskog zacahurenja. Ako bismoје provodili u praksi, njezini Ьi rezultati bili sve vece investicijebez odgovarajuceg poboljsanja Zivotnog standarda; umjestosveopceg pribl.izavanja prosjecnoj kapitalistickoj produktivnostirada i takmicenja s njom- stagnacija i padanje vlastiteproduktivnosti rada, а, s druge strane, porast objektivnihuvjeta za radanje i ucvrscenje birokratskih · odnosa. (Sovjetskiprimjer sve је to ocigledno dokazao.)Namece se pitanje: koji је stvarno socijalisticki put nаВеizgradnje?Prije nego sto moZemo odgovoriti na to pitanje, trebaistaCi sto u danim uvjetima postiZemo odredivanjem stopa akumulacijei fondova.Sto danas stvarno postiZemo odredivanjem stopa akumulacijei fondova? Nas odgovor moze na ovom mjestu predstavljatisamo kompleksan osvrt, а u kasnijim poglavljima pokusavatcemo ga kvantitativno razraditi.Prvo, postiZemo mogucnost plans'kog stvaranja novcanih imaterijalnih sredstava za onu kapitalnu izgradnju koja је udanom momentu kljucna. (Кasnije cemo se vracati na kvantitativnoi kvalitativno preciziranje pojma »kljucno«. Sada gaupotreЬljavamo u tekucem smislu rijeCi.) Ро samoj logici robnonovcanihprosjeka investicije Ьi u jednoj zaostaloj zemljimo.rale odlaziti u one grane gdje se momentano osjeca najvecaoskudica, а ne u one grane koje su za zamiSljeni privrednirazvitak zemlje najvaZnije. Metoda odredivanja stopa akumulacijei fondova, koja је istodobno metoda globalnog odredivanjanivoa cijena pojedinim vrstama artikala, sprecava to i, zadrZavajucivanjski robnonovcani princip, ruВi njegovu unu-. trasnju logiku jer stvara dovoljno sredstava za kljucnu kapitalnuizgradnju koja treba da prevlada ekonomsku samostalnostzemlje.Drugo, savladavanje robnonovcanih prosjeka odredivanjemstopa akumulacije i fondova uglavnom osigurava, u pogledupotrosnog fonda, princip socijalistickog ekvivalenta i svodi194' !!!1[:.-~Ј.na minimum mogucnosti i elemente medusobne eksploatacijeunutar samog radnog naroda. Prihvacanje logike robnonovcanihprosjeka bez njihova savladavanja putem stopa akumulacije·ifondova prouzro'kovalo Ьi bas obrnute posljedice.Trece- а u vezi s prvim i drugim - metoda stopa akumulacijei fondova omogucuje, s jedne strane, pun razvitak iporast opsega vanjske trgovine nase zemlje (dok ga је prijebirokratski naCin privredivanja kocio), а, s druge strane,usmjeruje taj razvitak na ekonomsko jacanje zemlje. Nesavladivanjerobnonovcanih prosjeka, prepuБtanje nase ekonomikestihiji, isto tako Ьi povecalo opci opseg vanjske trgovine,ali Ьi istovremeno, u usporednoj liniji, prouzrokovalo nadira:nje tudeg kapitala i zauzelo pravac sve vece ekonomske zavisnostinаВе zemlje.Ponavljamo, stope akumulacije i fondova predstavljaju usvojoj ekonomsko-druStvenoj suБtini socijalisticku i planskusuprotnost prosjeenoj profitnoj stopi. Upravo time sto su na tlurobne proizvodnje i razmjene one uspostavljene, likvidirana јеlogika prosjeene profitne stope.U tom se pogledu djelovanje drZavnog viasniStva i druStvenogplaniranja, u danim okolnostima, nesumnjivo pokazalo kaoizvjestan drzavni monopol (ukoliko se cjelina druStvenih potrebaјо8 uvijek sukoЬljava s njegovim pojedinacnim potrebama).Cisto ekonomski gledajuci, mozemo kazati da u sada8njemsklopu drzavnog oblika druStvenog vlasniStva, upravljanja odstrane neposrednih proizvodaca i slobodnih cijena, imamoizvjesnu pojavu monopolistiCke rente Sto је uЬire drzava.Medutim, kao druStveni odnos ta је monopolisticka renta usuБtini suprotna onome sto је Ьilo kakva monopolisticka rentapredstavljala u kapitalizmu. U kapitalizmu ona se formiralakao dio viSka vrijednosti u smislu eksploatacije. U naВimokolnostima ona se formira kao druStveno akumulirani viSakrada u socijalistickoj drZavi koja ga upotreЬljava u druStvenokorisne svrhe, za kljucnu kapitalnu iizgradnju i druStvenefondove, vracajuci ga vecim dijelom, cim ga odredi, na upravIjanje neposrednim proizvodacima.Sve u svemu - metoda stopa akumulacije i fondova osiguravaplansko, tj. smiSljeno razmatranje pitanja koje su investi-195

cije - i s obzirom na svoje momentano, i s obzirom na svojeЬиdисе djelovanje - stvarno rentabilne sa stajalista cjelinepotreba drиStva (njegova druStvenog standarda i njegove ekonomskekao i vojne obrane pred pokuSajima bilo kakvogpotcinjavanja).Pristalice prosjecne profitne stope mogli. Ьi se sada povucii reci da ni oni nisи mislili na klasicno anarhicno djelovanjeprosjeene profitne stope, nego da sи - sиglasni s nama иpogledи kvalitativno novog drustvenog sadrzaja izvjesnih naslijedenihekonomskih kategorija - htjeli bas и smislи spomenиtesocijalistiёke renta:bilnosti, »planiranom« (dakle, neprosjeenom) profitnom stopom, stici do stvarnog provjeravanjainvesticijske politike.Slijedeee kvantitativno razmatranje d11kazat се da Ьi takvosuprotstavljanje profitne stope stopama akumulacije i fondovaЬilo - prazna tautologija.Ako sa Т oznaёimo troskove proizvodnje ukljиcivsi amortizacijи,а sa А1 akumulacijи i fondove na posljednjem stиpnjиprocesa proizvodnje, mo.Zemo »moderniziranи i socijaliziranи«profitnи stopи koja se »odrekla« svoga prosjeka (и smislи koncesijenjezinim pristalicama »zaboravili smo« da prestaje Ьitiprofitna, ёim se otka:Ze prosj~k), definirati slijedeeim obra:scem:А1profitna stopa = и = -ТТај је obrazac zaista potpuno analogan Marxovu obra:scи:vprofitna stopa =- ·к1 i1; :ako sa х oznacuno stopи akumulacije i fondova s finalnomstopom procesa rada. Ocigledno је и:Рх(Р ' + Р'х') = Рх, odnosno и = -----Р'+Р'х'+РIz toga proizlazi da је profitna stopa funkcija stopa akиmulacijei fondova i da treba najprije odredivati stope akumиlacijei fondova ako hocemo odredivati profitnti stopи, odnosno- kao sto је kazao vec Karl Marx, а na sto sи »Zastupnici«trece knjige »Kapitala« potpuno zaboravili:»Odnos viska vrijednosti prema promjenljivom kapitalи zo..;.ve se stopa viSka vrijednosti; odnos viska vrijednosti premacjelokиpnom kapitalи zove se profitna stopa. То su dva razlicnamjerenja iste velicine koja zbog razliёnosti mjerila izra:Zavajии isti mah i razliene razmjere ili odnose iste veliёine.Pretvaranje viSka vrijednosti и profit ima se izvesti izpretvaranja stope viSka vтijednosti и profitnи stopи, а neobrnuto. Шstorijski se doista i polazi od profitne stope. ViSakvrijednosti i stopa viska vrijednosti relativno sи ono nevidljivoi ono Ьitno sto treba istra:Ziti, dok se profitna stopa, а otиdai oblik viska vrijednosti, profit, роkаzији na povrsini pojava.Sto se tiёe pojedinaenog kapitalista, jasno је da је jedinosto njega interesira odnos viska vrij~dnosti, ili sиviSka vrijednostiradi kojeg on prodaje svojи rоЬи, prema cjelokиpnomkapitalи predиjmljenom za proizvodnjи robe; dok ga odredeniodnos toga suviska prema pojedinim sastavnim dijelovima kapitalai njegova unиtrasnja veza s njima ne samo ne zanima,nego mи је i и interesи da о tome odredenom odnosи i о tojunиtrasnjoj vezi isprede sarenи la:Zu.« 1Ako sa Р' i sa х' oznacimo zbroj potroSnih fondova i prosjecnиstopи akumulacije i fondova minulih procesa rada, а saР potros~ fond na finalnom stupnjи procesa rada, vrijedi daје Т = Р' + Р'х' + Р. Isto tako treba иtvrditi da је А1 --= Рх,196' Кarl маrх, Кapital,t. III, str.IB.197

Govor па Kongresu ekonomistaJugoslavijeDozvolite mi, drugovi, da vas pozdravim u ime Centrainogkomiteta nase Partije . .Zelim, prije svega, da vаВа organizacijauspije sto vise pridonijeti razvitku naSih novih dru.Stvenihodnosa koji su znacajni ne samo za na5u zemlju, nego uopceza medunarodni radnicki pokret. .Na takvu kongresu tesko је izbjeci bar neka pitanja novogaprivrednog sistema. Poku8at eu da suviSe ne ponavljamvec poznate stvari i da se ne bavim pojedinosiima, nego da seogranicim na one орсе momente koje moZda jos uvijek premaloisticemo.Ukidanje monopola- istinska izgradnja socijaИzmaPrvo, cesto za·Ьoravljamo da na5 novi privredni sistem znacina tlu nаВе zemlje dokoncavanje jednog historijskog procesa,naime procesa borbe protiv monopola.Poznato је da su s razvitkom monopola ujedno zakonitojacale i tendencije sveobuhvatnog poteinjavanja koje su urodenekapitalizmu. Zapravo је i sam kapitalizam росео s monopolomusprkos slobodnoj konkurenciji u prvoj fazi svog razvitka.SloЬodna konkurencija industrijSkog kapitalizma zasnovalase na monopolu bиrZoazije nad sredstvi!m.a za proizvodnju kojasu bila oduzeta neposrednom proizvodacu. Slobodnu konku-198renciju, kakva је bila karakteristiena za industrijski kapitalizam,ukinuo је monopolisticki stadij kapitalistickog razvitka.Proces javljanja, ucvrscivanja, орсе dominacije i daljegrazvitka monopolizma proturjecan је u samoj svojoj su8tini.S jedne strane, to је zaista proces sve veeeg potcinjavanja, а,s druge strane, to је ujedno proces one koncentracije i onognapretka sredstava za proizvodnju koji omogucuju i neminovnotraZe socijalisticku izgradnju.Poslije Lenjinova »Imperijalizma« monopol se razvija dalje.Drzavni kapitalizam izrasta kao tendencija sveopceg, svemocnogi jedinstvenog monopola. Ти је tendenciju - u, tako reci,»kristalnom« oЬliku - ostvarila i degeneracija socijalistickeizgradnje u Sovjetskom Savezu.Monopolizam drZavnog kapitalizma nesto је narooto interesantno.U njemu se ogleda sva prezrelost kapitalistickograzvitka, puna proturjecnosti. S jedne strane, on znaci dotjerivanjemonopola do vrhunca, а, s druge strane, putovi kojimogu voditi dru8tveni razvitak dalje samo su jos putovi onedemokracije u kojoj se driavni monopol moze pretvoriti udrustveni monopol.Zemlja koja zaista izgraduje socijalizam neminovno moraprelaziti na upravljanje privredom od strane neposrednihproizvodaca. Inace, ona Ьi isto tako neminovno morala likvidiratisamu socijalisticku izgradnju. Pri tome pretvaranjedrzavnog monopola u stvarni dru8tveni monopol znaCi procesukidanja monopola uopce i uspostavljanja slobodne asocijacijeneposrednih proizvodaca, ne ViSe na temelju privatnog negodrustvenog vlasnistva.Naтavno, u toku socijalisticke izgradnje, u toku likvidacijeostataka drzavnog kapitalizma, tj. stvarnog pretvaranja drzavnogmonopola u drustveni, а time ukidanja samog monopola,javljaju se nove grcevite proturjeenosti. Sve је to proces ukome mogu nastajati ovakve ili onakve faze, s pravcima natragi naprijed. U Sovjetskom Savezu ucvrstio se pravac unatrag,naravno, ne vise ka restauraciji privatnog kapitalizmakoji је oktobarska revolucija konacno likvidirala, ali zato usmislu stagnacije i zacahurenja drZavnog kapitalizma. Ono stoје bilo Lenjinu sredstvo da proletarijat likvidira privatnoka-199

p~talistic~~ ostat~e po~tala је kontrarevolucionarnoj sovjetskojb~rokraCIJl samoз seb1 namjena i materijalna baza njezinaeksploatatorskog druStvenog polozaja. Drzavni monopol postaoје despotski, a~psolutisticki, birokratski i izricito kontrarevolucionaran.Povijesna је zasluga nаВе Partije i njezina rukovod..,stva na celu s drugom Тitom sto smo u toku nаВе socijalistickeizgra~je. na vr~j.e~e . ~ smjelo - vjerni dosljednom pravcune~obзediv~ s.~c1~~ticke revolucije - otpoceli likvidacijudrzavnOikapttalistickih elemenata, sto smo, dakle, otvorili procespretvaranja drzavnog monopola u druStven! monopol t•' Ј.~r~ces ukid . anja _monopola uopce - а upravo se u tome i sastojilStmska lZgradnзa socijalizma.Ima ljudi koji su premalo svjesni te cinjenice naime dasocij~sticka iz~radnja znaci ujedno i postepeno uJridanje monopolizma.Om kao da vide samo to da је monopolizamvee u kapitalizmu pripremio tlo za socijalizam ida se ~ato moze, ра cak i treba, taj monopolizam glorificirati.Med:utim, upravo nama ekonomistima, koji imamo neposredno. ~ у:~ posla i ~oji se, prema tome, mozemo najviSeognзes1t1 konzervactзom prezivjelih i reakcionarnih monopolistickihelemenata, mora Ьiti potpuno jasno da nema faktickesocijalisticke izgradnje bez istovremenog procesa ukida~ja ~vakog monop~lizm~, tj. pretvaranja svakog monopola, ра1 drzavnog, u druStvem monopol, а time stvaгnog ukidanjamonopola uopce. Samo inicijativom milijuna radnih Ijudi, osiguranomu socijalistickim pravima organiziranih i svjesnihneposrednih proizvod:aca, socijalizam se moze izgrad:ivati i~alje razvijati. Upravo tim putem antimonopolisticke inicijativeneposrednih proizvod:aca stupa nasa zemlja.Ekonomska demokracija -socijalisticke demokracijeosnovaDruga cinjenica koju bih htio istaci jest cinjenica najduЬljepovezanosti socijalisticke demokracije s procesom ukidanjamonopola. Ти treba istaci dva momenta. S jedne strane unasoj s_e ~:~ji ~ocijalisticka d:mokracija ne moze razvijati' роformalistickim saЪlonama ·burzoaske demokracije, а najmanje200u pravcu njezinog viSepartijskog sistema. То Ьi naВu zemljuskrenulo s puta socijalisticke izgradnje i vracalo је natrag, uproslost. S druge strane, socijalisticka demokracija moze seucvrВcivati samo na temelju ekonomske demokracije, samo naosnovi socijalistiokodemokratskih prava neposrednih pтoizvod:aca.U tome i jest su8tina nаВе socijalisticke demokracije.Novi privredni sistem osigurava socijalistickodemokratskaprava neposrednih proizvod:aca. Osigurava ih u smislu njihovamaterijalnog temelja. Med:utim, ti materijalni temelji doЬivaju vec svoju nadgradnju s kojom se moze ponositi nasasocijalisticka demokracija, oni doblvaju svoje zariSte u onomesto је prije kratkog vremena objasnio javnosti drug Kardelj,naime u stvaranju vijeca proizvod:aca u naВem novom skupstinskomsistemu. Vec su danas vijeca proizvod:aca zakonomosigurana u narodnim odborima. Sutra, ona се Ьiti Ьitni sastavnidio republickih narodnih skup8tina i Savezne narodne skupstine.U vijeCima proizvod:aca nalazit се se Ijudi koji rade nastrojevima, ljudi koji rade svojim rukama. Bez vijeca proizvod:acanece se moci zakljucivati о viSku rada. U starom birokratskomsistemu privred:ivanja uz naSи najbolju volju i uzsocijalisticki smjer naВeg rada ipak је о viSku rada, odnosnoо stupnju viska rada i namjeni proizvodnog viSka rada, u konaenojinstanci odluёivao drzavni aparat. Novim sistemom injegovom nadgradnjom doci се do toga da neposredni proizvod:aCiodred:uju koliko се viska rada moci da upotrijebl zasebe drzavni aparat.Za Marxov revolucionarni duh i metoduTreca Ьitna karakteristika novog sistema, а i citavog procesakojemu је sastavni dio sadasnje uvod:enje novog sistema -jest u tome da se teorijski ponovno i ponovno potvrd:uje genijalnaMarxova misao i njegova pretkazivanja. Мislim da basnas sistem i njegova prak.sa tako reci izvlace iz zaborava ononajduЬlje u Marxu sto је marksisticka misao posljednjeg desetljecasmetnula s uma. Daleko smo mi mark.sisti od toga dau Marxovim djelima tra.zimo recept. Znamo da su poslijeMarxove smrti i sam kapitalisticki razvitak ра i stvar socijali-201

zma gigantskim koracima krenuli naprijed i da se danas kreeuu novim uvjetima. Ne radi se, dakle, о receptima, nego о Мarxovojmetodi kojom treba izucavati novu stvarnost. Danas, kadpraksa nase zemlje potvrduje Marxova najduЬlja pretkazivanjaо ekonomsko-druStvenom razvitku i о socijalistickoj demokraciji,mozemo mi, jugoslavenski ekonomisti kazati: sve viSei vise u ruke Marxova djela, ne traZeei u njima recept vee traZeciMarxov duh, izvlaceei Marxovu revolucionarnu metodu iprimjenjujuci је na razmatranje novih objektivnih cinjenica,kako u na!iem. privrednom i dru8tvenom Zivotu; tako i u ekonomskomrazvitku u citavu svijetu.Као cetvrtu tocku, koja se tice ovog kongresa u vezi snovim faktima u nasem privrednom i druStvenom Zivotu, isticemcinjenicu da baS sada, u uvjetima novih mjera i novogaprivrednog sistema, postoji vrlo pogodan teren za stvaralackirad nasih ekonomista. Administrativan nacin privredivanja uobjektivnom smislu nije Ьiо i nije mogao Ьiti pogodan za njega.Nas novi sistem, koji razvija najsiru inicijativu radnih masa,fakticki се dati i sve obje'ktivne uvjete za stvaralacku inicijativuekonomske 'naucne misli.Uvocienje novog sistema nije jednokratni akt. Znamo daје uvodenje koje se sada provodi traZilo godinu-dvije priprema.Prema tome, »konaeno« uvodenje s prvim svibnja -nije konacno, nego је samo sastavni dio citavog procesa kojikrece dalje.Dvije krajnosti u provodenju novog sistemaPostoje dvije vrste shvacanja о ·nastavljanju tog procesa. Prvoје shvacanje koje se cesto cuje u nasem drzavnom aparatu.Мisli se kako је opasno da Ьi taj proces iSao predaleko i da Ьiipak trebalo zadrzati razne Ьirokratske oblike, iako su oni vecpreZivjeli. Protiv takvog shvacanja treba reci jasno i glasno:proces ide neminovno sve dalje i dalje. Danas nitko viSe ne ЬiЬiо u stanju da ga sprecava - on ide svojim putem - putemkonzekventne socijalisticke izgradnje. Naravno, istovremenokad se borimo protiv svih Ьirokratskih ostataka u glavama ljиdii u oblicima privredivanja, protiv svakog Ьirokratskog koce-202nja neminovnog prodiranja novog sistema- ostajemo na onimelem.entima administrativnog privredjivanja, tocnije receno,upletanja drZavne vlasti и privredи, koji sи ро svom djelovanjиsocijalisticki, tj. jos иvijek potrebni s obzirom na privatnokapitalistiCkeostatke u na8oj zemlji i njihove tendencije, kaoi s obzirom na stanje nasih proizvodnih snaga i svijesti radnihljиdi.Borimo se i protiv druge krajnosti, tj. protiv »shvacanja«klasiene reakcije ·koja Ьi htjela da se nas razvita'k izmiri spro8loscu, tj. da se nekako preokrene kao razvitak unatrag.Svi koji misle da nаБ razvitak znaci razvitak unatrag ljиto sevaraju. Na8 је, naime, razvitak- socijalisticki, i time је recenosve. Zato i treba pokazati pravu sиStinu takvih teorija,kao, recimo, to da Ьi umjesto stopa akumulacije i fondova trebalouvoditi prosjeenu profitnu stopu, ili da Ьi prava radnihkolektiva na upravljanje privredom morali pretvoriti u nekakvavlasnicka prava itd.ТrеЬа izucavati sve konkretne uvjete nase socijalisticke izgradnje.Izucavati ih moramo i sa stajaliSta cjeline procesa isa stajaliSta pojedinosti.Smatram za dumost naglasiti da marksisticki izucavatiproces znaci - svrsiti sa svakim dogmatizmom. Svrsiti sasvakim dogmatizmom znaci postici dvoje. Prvo, u na8oj ekonomskojteoriji moramo sru8iti do kraja sve one pseudoteorijskepostavke sovjetske birokracije · koje sи jos ostale u nasimglavama. Тi su ostaci za nas najopasniji. Oni nisu opasni zbogtoga sto ·ы mogli prouzro'kovati vracanje и birokratizam, jerstvar је krenula i oni tu ne mogu niSta uciniti. Meciutim, opasnisu zbog toga sto mogu zakociti istinski razvitak nase ekonomskemisli.S druge strane, treba da se borimo protiv starog burzoaskogdogmatizma i metafizike u politickoj ekonomiji, jer svegatoga jos је mnogo и smиsenim glavama nase malogracianstinei to pokиsava prodrijeti kroz raznorazne pore.U arsenalи skolasticke rilalogracian8tine, ima cesto ovakvihteorija: dobar је taj novi sistem, vidjet cemo sto се nastatiod njega, ipak se more reei da postaju pametniji, jer је sveono sto sи radili prije Ьilo potpиno lиdo.203

---------------Nesumnjivo је, drugovi, da је u starom sistemu bilo i na8ihsu·bjektivnih gresaka i mi ne bismo bili komunisti kad bismoih poricali. Ali raznorazne subjektivne greske tumaciti tako_kao da је stari sistem privredivanja Ьiо i u svoje vrijeme ро- -gresan, znacilo Ьi negirati liniju nase Partije i ne vidjeti ЬаВono sto је stvorilo uvjete da sada mozemo uvoditi novi sis:tem.Vec :sam to lanjske godine u jednom clanku naglasio.Tamo sam pokuSao razradivati ono sto је sиStinski istakao~g Тito u svojim govorima. Da sada ponovim Ьitno: u tada8-njim uvjetima, u uvjetima u kojima Ъurioazija jos nije bila dokraja eksproprirana, u uvjetima u kojima smo imali i te kakvepotencijalne moguenosti borbe kapitalistickih ostataka protivnas - u tim uvjetima uvoditi nаВ sadaВnji sistem znaCilo Ьini viSe ni manje nego dati vlast, najprije ekonomsku, а zatim ipoliticku, 'Ьurioaziji. Tko to ne shvaca, ne shvaca niSta od nаВеsocijalisticke izgradnje. U onim uvjeti:ma teske zaostalosti inesredenosti nasih proizvodnih snaga koje su u svojoj strukturijos i sada disproporcionalne nama је dalekosemo upletanjedrzavne vlasti u privredu odigralo najpozitivniju ulogu za pocetakizgradnje socijalizma. Medutim, kad kaZes »а«, mora:sreci i »'Ь«. Ako smo, recimo, odredili cijene jednom proizvoduzato da ·Ьismo sprijeeili spekulaciju privatnokapitalistickihelemenata, onda smo morali odrediti i drugom, i trecem, itd.Radilo se о brzoj industrijalizaciji, о ·brzoj promjeni socijalnestrukture naseg stanovniStva. U uvjetima takvih brzihpromjena, recimo, ne uvesti obavezni otkup znacilo Ьi tadadati u ruke kulacima citavu na8u radniёku klasu. I obrnuto,upravo u tome sto smo mogli i smjeli lanjske godine ukinutivecinu _obaveznih otkupa, sto smo mogli iCi na slobodnu prodajusvih za Zivot vaZnih artikala - ·ЬаВ u tome је uspjehadministrativnog _ privredivanja koje је omogucilo vlastitulikvidaciju, koje је, dakle, u osnovi zavrsilo svoj posao i stvoriloekonomske i socijalne preduvjete za prijelaz na novi sistem.Da navedem jos jedan primjer; Racioniranje је za vrijemerata oЬicna administrativna prinuda u privredi, koja nastupa iu kapitalistickim zemljama. Sto se nas tii:e, na8li smo se u takvojsituaciji: tek sto smo zavdili jedan rat koji је stra8no204opustosio naВu zemlju, tek sto smo poЬijedili u narodnooslobodilackomratu u borЬi s okupatorima - vec smo stupili udrugi rat. Jer, sto su prve godine PetogodiSnjeg plana znaciledrugo nego rat, drugovi?! Ako su danas razni malogradanskielementi ogorceni time sto је u tom ratu bilo i gиZve, а imamoје i sada iako manje, mogu samo da kaZem da su takva njihovapredbacivanja slicna onima koji Ьi se ogorcavali sto је u narodnoosloЬodilackomratu bilo mrtvih i ranjenih. Nema ratabez mrtvih i ranjenih, bez manevriranja bez gиZve!Bas u tome sto smo mogli fazu administrativnog privredivanjana vrijeme za:kljuCiti prije nego sto је ona mogla natemelju drzavnog monopola prouzrokovati nastanak i jacanjeЬirokratske kaste birokratizacijom nas samih - upravo utome је golem uspjeh nase Partije. On znaci pobjedu socijalistickerevolucionarnosti, pobjedu marksisticke misli nase Partijei njezina rukovodstva na celu s drugom Тitom.Kad Ьi netko danas smatrao da se tu radilo о jednoj »smjeloji bogatoj« praksi, а da sada treba tek poceti traZiti teorijskaobjasnjenja te prakse koja је toboze bila slijepa - biloЬi to potpuno nepravilno gledanje. Nije to bila samo praksakoja је dovela do toga da mi danas mozemo provoditi takovelike blstorijske stvari. Nije u tome samo praksa sto је nasaradnicka klasa postala fakticki gospodar svih sredstava zaproizvodnju. То jest praksa, ali to nije slijepa praksa, nego јеta praksa rezultat teorijski pravilnog shvacanja i postavljanjanasih privrednih i drugih opcedrustvenih zadataka od straneСК nase Partije na celu s drugom Тitom.Ne vidjeti taj teorijski sadrzaj nase suvremene prakse znaciloЬi potcjenjivati liniju nase Partije. Meciutim, slaZem seda se danas treba baciti na Ъezbroj teorijskih razrada i svihmogucih pojedinacnih pitanja i njihovih kompleksa. Мi smoto, naime, rijesili u principu, а mnoga teorijska rjesenjajos uvijek nisu ni objavljena.Za stvaralacki rad nasih ekonomistaOvdje је veliko polje za nasu organizaciju i za sve ekonomiste.Zato i jesam na pocetku govora naglasio da је ovaj kongres205

dosao u pravo vrijeme. Sada mogu punim. razmahom ozivjeti.stvaralacke inicijative na8ih ekonomista i stvaralacka inicija-.tiva takve organizacije kao sto је va8a. Тu ~tvaralacku inicijativumoze na8 radni narod u cjelini prihvatiti.Rekao bih nekoliko rijeei о uvjetima toga njezinog stvaralackogkaraktera. Ona moze Ьiti stvaralacka samo ako seoslanja na revolucionarni marksizam i ako .se fakticki i konkretnopoveze s potrebama na8e radnicke klase, na8ega radnognaroda, s potrebama socijalisticke izgradnje na8e ze:fulje. Akose ne budete odvajali od masa i njihovih potreba, nego cete sei sami Iiaucno razvijati kao aktivni ekonomski radnici, pomazuCinajsire mase da se razvija njihova ekonomska svijest, ako,dakle, ne postanete neki usko ekonomski stalez, vec ako sebudete osjecali kao dio radnog naroda, moci cete se kao ekonomistii naucenjaci meёlu ekonomi.stima najpunije razvijati.Bez razvitka ekonomske misli ne moze se ni radnicka klasaslиZiti svim svojim demokratskim socijalistickim pravima.Imati socijalistiCka demokratska prava i slиZiti .se njima- tosu dvije stvari. Za sve drugo treba imati potrebno znanje,treba razviti na dovoljno visok stupanj svoju drиStvenu svijest,а to znaci savladati osnove ekonomskopolitickog znanja.Тu smo osnovu duZni predati nasim najsirim narodnim masama.S druge strane, svojom praksom, svojom stvaralackominicijativom, snalaZenjem u nasim planovima i opcim proporcijamaitd. davat се nam radnicka klasa obllje materijala, ocitujucisvojim subjektivnim radom objektivnu ekonomsku zakonitost,na osnovi koje, analizirajuci је, mozemo razvijati isebe i svoju teorijsku snagu spoznaje.206Ustavni zakon i nasa privredaDa Ьi se proЬlsmatika novog ustavnog zakona mogla stvestranoshvatiti, treba prilikom razmatranja obratiti dovoljnu pamjuupravo onim promjenama koje su se izvr8ile ili се se jos izvrsitiu samoj materijalnoj drиStvenoj osnovici.Cjelinu tih promjena nazivamo oblcno »novi privredni sistem«.Тај pojam ipak nije sasvim precizan. Netko razumijevapod njim, prije svega, tehniku privrednih odnosa, kao, naprimjer, naCin obraёunavanja s Narodnom Ђankom. Za drugoga,opet, novi privredni sistem predstavlja, u prvom redu,osloboёlenje privrede od pojedinih »najneprijatnijih« mjeraupravne prinude. Moze se, dakle, reci da је sadasnje shvacanjenovoga privrednog sis~~ma jos prilicno povrsno. Meёlutim, daЬi se utvrdilo sto takva materijalna osnovica koju predstavljanovi privredni sistem iziskuje u pogledu drzavne na~gradnje,treba odgovoriti bar na dva pitanja. Radi se prvo, о pitanjusto u novim odnosima proizvodnje odreёluje druStvo, а cimeistinski upravljaju neposredni proizvoёlaci. Drugo је osnovnopitanje - koji organi i s kakvim kompetencijama mogu unovom privrednom sistemu predstavljati drиStvo.Slijedeei te Ьitne proЬleme, pokuВat cu u ovom ёlanku najprijeocrtati suВtinu odnosa proizvodnje koji nastaju s razvitkomnovoga privrednog sistema, dalje, istaknuti promjene kojeје u drzavnoj upravi vec prouzrokovao dosada8nji razvoj novogaprivrednog sistema ili се ih iziskivati u bliskoj buducnostii, konacno, na osnovi toga izvesti neke zakljucke u ,pogleduosnovne proЬlematike novog ustavnog zakona.207

U ёеmи se sastoji sиstina novih odnosa proizvodnje kojinastajи i dalje se razvijajи s novim privrednim sistemom? Мislimda је na to pitanje moguce priliёno precizno odgovoriti snekoliko opcih i sazetih konstatacija.Prvo, и novim odnosima proizvodnje odnosno - sto је toёnije- na sadasnjem stиpnjи razvitka njihova sadrzaja i njihovihoblika - drzavno odredivanje privrednih procesa vecse svodi samo na ёetiri podruёja: na donosenje zakona i regulativnihpropisa koji и stvari ne predstavljajи nista drugonego jиridiёkи formulacijи i drzavnи sankcijи · saщih odnosaproizvodnje; na odredivanje potrebnog rada i viSka rada uzosiguranje socijalistiёkog principa о jednakoj naknadi za jednakirad; na: иtvrdivanje kljиёne kapitalne izgradnje; na odredivanjeosnovnih druStvenih fondova.U okvirи tih i takvih drustvenih odredЬi neposredni proizvodaёiplanirajи i роslији pиtem radniёkih savjeta i njimapodredenih иprava privrednih organizacija potpuno samostalno,kao istinski i nesmetani иpravljaёi socijalistiёke imovine.Oni odredиjи planove i programe proizvodnje, komercijalneveze i cijene, oni izvoze i иvoze itd., itd. - а ne viSe drzavniиpravni aparat. (Naravno, jos postoje anakronistiёki »repovi«iz staroga privrednog sistema, tj. preZivjele kompetencije drzavneиprave и podruёjи privrede, ali се svi oni Ьiti vrlo brzolikvidirani.)Drиgo, onaj dio viSka rada ёiји namjenи odredиje socijalistiёkadrzava, ona и novom privrednom sistemи ne »оtиdије«,nego ga vecim dijelom »vraca« na иpravljanje bilo samih neposrednihproizvodaёa (kljиcna kapitalna izgradnja}, bilodrиStvenih organizacija, odnosno neposredno drиStvenih organai savjeta gradana (podrиcje prosvjete, kulture, zdravlja, so::cijalnog osiguranja itd.). Upravljajи li ostatkom posebni drzavniorgani (izdaci za vojsku i drzavni aparat), podvrgnиti sиkontroli predstavnickih organa. (U pogledи formi i tehnikeиpravljanja viskom rada novi privredni sistem jos је nedovoljnorazraden, i tи se privremeno najvise zadrzalo administrativnihostataka. Medиtim, principijelne osnove i pravci daljegrazvitka jasni sи, ра је, prema tome, likvidacija veCine administrativnihoblika samo jos pitanje vremena, potrebnog zatehnickи razradи.)Trece, osnovni instтumenti kojima socijalisticka drzava иime drиstva organizira i drustveno ovladava, tj. planira procesproizvodnje i prometni proces, postajи, prema vec izlozenom,slijedeci: а) stope akuinulacije i fondova; njima se drиStvenoodredиje odnos izmedи potrebnog rada i viSka rada i osiguravasocijalisticki princip jednake naknade za jedna:ki rad; Ь)poтezi; и ekonomsko-druStvenom pogledи porezi imajи istizadata:k kao stope akumulacije i fondova, а prakticki se иpotreЬljavajииglavnom tada i tamo, gdje i kada stopa akumulacijei fondova, koja za svojи tehnicku primjenи pretpostavljabezgotovinski promet, nije primjenljiva s obzirom na cinjenicиda иvjeti za bezgotovinski promet jos nisи dani, odnosno da ihnema dovoljno; prema tome, porezi predstavljajи zaostaliji obliknego stopa akumulacije i fondova; с) vтijednosno i natuтalnoodтedivanje kljuene kapitalne izgтadnje; d) ekonomskaupotтeba planskih тezeтvi, koja treba и prvom redи reguliratineizbjeZпa odstupanja prakticnog ekonomskog zivota od drustvenihplanova.Cetvrto, s iznimkom onih poreza koji zahtijevajи posebanaparat za иЬiranje i, naravno, izuzev odredivanja kljuёne kapitalneizgradnje, svi sи osnovni instrumenti drzavne privrednepolitike aиtomatski primjenljivi. Sve mjere koje se zasnivajиna primjenjivanjи tih instrumenata doЬivajи obracunskimaиtomatizщom Narodne banke objektivizirani karakter, kojiiskljиcиje sиbjektivne i samovoljne momente u odredivanjиpojedinih иpravnih organa i, prema tome, ро pravilц ne traZidruge, tj. »dopunske« иpravne norme. (Мomentano ima, dodilse,jos dosta zalЬi protiv Ьirokratskih pojava и Narodnoj bancii samovoljnosti njezinih pojedinih organa. Medиtim, te pojaveizvirи iz Cinjenice da tehnicki jos nisи razradena i objavljenasva objektivizirana mjerila za poslovanje Narodne banke. Ubliskoj bиdиcnosti sva:ka се privredna organizacija znati nasto ima pravo и Narodnoj banci, а Narodna banka Ьit се duZпada јој bez vlastitog odlиcivanja, na temeljи spomenиtih objektiviziranihmjerila, aиtomatski isplacиje potraZivanja, ра i dajekredite, а ne samo platni fond kao do sada. Jedinstveni bankarskisistem и rukama socijalisticke drzave time и stvari guЬikarakter banke i doЬiva karakter drustvenog obraёunskog mo-20814 Socijalizam i ekonomija209

.~.mjerila, а .· ·ji.sta na kome vrijede samo racun i objektiviziranaiskljиcuju se momenti subjektivne samovolje.}Peto, takav sistem traZi odgovarajиcи organizacijи vanjsko.,.trgovinskih odnosa. Ти mogи da nastanи dvije opasnosti: sjedne strane, ako ne Ьi postojao drzavni monopol vanjsketrgovine, mogla Ьi kapitalisticka logika svjetskog trZista, kojaје и sustini suprotna nasem socijalistickom planskom sistemu,narusiti odredbe drustvenih planova. S druge strane, ako Ьise drzavni monopol и vanjskoj trgovini, kao sto је to slucaj uprijasnjem privrednom sistemи ра i и sadasnjoj na5oj vanjskotrgovinskojpraksi, svodio na cisto administrativne mjere, likvidiralibismo samim tim aиtomatizam nasega· novog privrednogsistema i ukocili socijalistickи inicijativu neposrednih proizvodaca,tj. Ьitno Ьismo ogranicavali njihova socijalisticko-demokratskaprava upravljanja. Radi se, prema tome о slijedecem:drzavni monopol vanjske trgovine, kao neizbjeZпи zastitusocijalisticke planske privrede od nepozeljnih stranih иtјесаја,treba podvrgnиti istom sistemu planskog automatizma i objektiviziranihmjerila koji u unиtra5njem privrednom zЬivanjuosiguravaju stope akumulacije i fondova i planske rezerve; udanim okolnostima novi privredni sistem rjesavat се taj problemuglavnom pиtem objektiviziтanog, tj. postotno jednakogdeviznog poreza za svu izvjesnи rоЬи, koji automatski иblreNarodna banka kao jedino klirinSko mjesto, i pиtem koeficijenata(vanjskotrgovinsko »prodU.Zenje« stopa akumulacije i fondova),kojim se takoder aиtomatski sluZi obracunski sistem иNarodnoj banci.Sesto, и koliko-toliko konsolidiranoj privredi, na temeljimanovoga privrednog sistema, radi se, dakle, о sistemи ovladavanjazakona vrijednosti iskljиcivo pиtem stopa, koeficijenata,poreza i иpotrebe planskih rezervi, i to, prije svega, na baziaиtomatizma objektiviziranog obracunskog sistema kod Narodnebanke. (U pogledи aиtomatizma iznimku cine porezi koji- osim deviznog poreza, poreza na viSak fonda placa poduzecas .Ьezgotovinskim prometom i dijelom poreza na promet proizvoda-jos иvijek traze poseban aparat za ubiranje.) Тime se,pak, konacno mijenja uloga dтZavnog aparata и podrucju pri...:210.1;р·~~i.1!!,·1·;1'.1~~1';l.t.·'.vrede. Ona,. prije svega, gubl - cim se prilike sada5njeg prijelaznogperioda konaeno srede - za najmanje devedeset ро-stotaka karakter takozvane »operative«, а to је Ьitno. »Operativa«drzavnog aparata sve se viSe i nezadrzivo redиcira naubiranje poreza gdje se oni jos ne mogu иbirati automatskii na organizacijи izvjesnih, и sиStini melioracijskih, sanitarnihi blgijenskih poslova и poljoprivredi, sumarstvu i sl. (Postepenomoze i organizacija tih poslova prijeei na odgovarajucezavode.) U novom privrednom sistemи vec se, dakle, pokazujeocita tendencija da se uloga drzavnog aparata od odlucivanja inaredivanja svede, s jedne strane, na ртiртети racunskih elemenataza spomenиte instrumente drzavne privredne ·politike(dok се se samim instrumentima иЬиdисе иglavnom sluZitiskиpstine i njihovi organi), а s druge strane, na kontтolu, odnosnoinspekciju izvr5avanja zakonskih propisa.Sve и svemи - cio kompleks medиsobnih odnosa neposrednihproizvodaca i socijalisticke drzave ogтanicava se, da.kle, na drustveno osiguravanje neposrednih proizvoaaca odeksploatacije, na materijalne izdatke za drustvenи zastitu ртеdvanjskim i klasnim unutтasnjim nepтVjateljem, kao i pred kriminalnimelementima, na mateтijalno osiguтavanje naтodnogzdтavlja, prosvjetnog i kultuТ1tog unapтet!ivanja, socijalnogosiguтanja itd. i za sada odredivanje opceg pravca privrednograzvitka utvrdivanjem kljucne kapitalne izgradnje.Odnosi izmeaи neposrednih proizvoaaca i socijalistickedrZave koja predstavlja drustvo postajи и svojoj materijalnojosnovici stvarno socijalisticki. Upravo time sto se odrice pтivтedne»opeтative«, dтzavnog ара.таtа, tj. monopolistiCkog vlasnistvastaтog tipa nad sтedstvima za pтoizvodnju, koje јој јеnametnula prva faza socijalisticke revolucije, socijalistickadrzava postepeno guЬi iz pro8losti naslijedjene ostatke sile iznaddrиstva. Postepeno pretvarajиci drzavni oblik drиStvenogvlasnistva и neposredno drиStveni, socijalisticka drZava samacupa materijalne korijene iz kojih Ьi mogla proizaci njezinadegeneracija и иgnjetacku i eksploatatorsku vlast nad drиStvomi jasno se ocituje kao socijalisticka vlast radnog naroda.Novi odnosi proizvodnje koji sи se rodili i dalje se razvijajиiz jиgoslavenske socijalisticke revolucije nisи karakteristicnisamo ро tome sto su nastali eksproprijacijom kapitalistickeklase. Odlikuju se i time sto su, na temeljи konzekventne bor-14• 211tif__[:__""'

Ье sto је vodi nasa Partija protiv pojava i potencijalnih mogucnostiizopacavanja socijalisticke revolиcije, neposredniproizvodaci dobili sredstva za proizvodnjи stvarno и ruke.Prvi риt и povijesti covjecanstva proletarijat uistinи prestajeЬiti proletarijat; sredstva za proizvodnjи opet se vracajи neposrednomproizvodacи, naravno, ne vise na osnovi vlasnickihprava iz kojih neminovno raste klasna struktиra drиstva, negona temeljи socijalistick-o-demokтatskih ртаvа upтavljanja dтustvenimvlasnvstvom. Та pak prava postajи polazna tocka ijamstvo Ьиdисеg besklasnog drиstva.Proces formiranja i иcvrsCivanja istinskih socijalistickih -odnosaproizvodnje и nasoj zemlji nije vise daleka pjesma bиdиcnosti.Тај proces је tи. On se odigrava pred nasim ocima, onse, tako reCi, svakom danom prodиЬljava i prosiruje. Sadrzaj ipravac drZavnih иredbl i naredbl и podrucjи privrede preokrenulisи se za sto i osamdeset stиpnjeva. Dok sи se u prijasnjem,administrativnom nacinи privredivanja, redali propisi kojisи Sirili i иcvrscivali »Operativu« cinovnickog aparata U роdrисјиprivrede, sada se redajи propisi koji takvu operativиsve konzekventnije ukidajи и korist socijalisticko-demokratskogиpravljanja od strane neposrednih proizvodaca. Ovih danaЬit се иkinиto vise takozvanih direkcija koje sи predstavljalejedan od najjacih ostataka birokratizma и nasoj socijalistickojprivredi. Ukidajи se i alokacije sirovina i polиproizvoda,likvidira se distriЬиcija deviza, а иspostavlja slobodnokиpovanje deviznih sredstava na burzama Narodne banke.Tim mjerama, .koje zavтsavaju oslobodenje privrede i socijalistickihradnih kolektiva od administrativnog nacma privredivanja,postaje и podrucju privrede »Operativa« drzavnogcinovnickog aparata иglavnom izliSna. Pred drzavnim privrednimaparatom novog tipa, koji prestaje da Ьиdе naredbodavacи socijalistickoj privredi, nalaze se sada dva velika zadatka,potpuno razlicita od »Operative«. S jedne strane treba srediti,иsavrsiti i dici na visoki stupanj egzaktne naиke metodikudrиstvenog planiranja, koja jos uvijek pati i od birokratskihostataka i od »zanatskih«, nenaиcnih, odnosno naиcno nerazvijenihmetoda rada; s drиge strane, treba pripremati zamjenusadasnjeg vec nepreglednog obllja uredЬi, naredbl i propisa iz212'~Ј':1if___ L_ 1podrиcja privrede, koje i neposrednim proizvodaCima i regulativnimorganima ote2;avaju pregled njihovih prava i duZn.osti- s cetiri do pet sredenih zakona iz podrucja privrede, kojimogu u dovoljnoj mjeri formulirati nove odnose proizvodnje,koji reguliraju privredni Zivot i svode na neizbjeZni minimumpotrebu za raznim »naknadnim« i »dopunskim« propisima. Naravno,takav zakonedavni rad tra2;i nekoliko mjeseci ozbiljnogzalaganja. Medutim, sadasnja blpertrofija administrativnihиredЬi i propisa u podrucju privrede vec danas, t-o jest neposтedno,koei funkcioniranje i dalji razvitak novoga privrednogsistema. Zato treba odmah prijeci na likvidaciju svih onihuredaba, odnosno odredaba, koje sи postale sиvisne, i na formulacijumalog broja novih uredaba koje sredиju materiju uskladu sa sadasnjim stиpnjem privrednog razvitka. Takav postupa:kmogao Ьi predstavljati efikasan prijelaz ka konacnomsredenju regulativnih propisa u podrucju privrede putemspomenиtih malobrojnih zakona.S obzirom na takav razvitak novoga privrednog sistema is obzirom na dalje zahtjeve koje taj razvitak postavlja, vee sepokazalo kao nemoguce da se и podrucju privrede radi s resorskirazЬijenim aparatom pojedinih ministarstava odnosnosavjeta. Zato ovih dana i savezna, а i republicka privrednaministarstva, odnosno pojedini savjeti, ujedinjavaju svoj aparatи jedinstven aparat privrednih savjeta. Takav jedinstveniaparat pri•.тrednog savjeta postojat се i u svakoj republicii u saveznoj vladi kao prijelazni oblik do novog ustavnogzakona.Jedinstveni aparat privrednog savjeta dijeli se na ekonomsko-planskii иpravno-pravni sektor. Osnovni је zadatak ekonomsko-planskogsektora da racunski priprema osnovne proporcijedrиstvenih planova odnosno automatski primjenljiveintervencijske mjere za njihovo osiguranje. Osnovni zadatakиpravno-pravnog sektora је izucavanje organizacijskih pitanjasocijalisticke privrede i priprema odgovarajиcih regulativnihpropisa. Tome zadatkи pridrиZиje se zadatak kontrole odnosnoinspekcije nad izvrsavanjem tih propisa. Prema svemи, »privrednaoperativa« gotovo se sasvim redиcira. Svodi se samojos na organizacijи raznih zastitnih mjera u podrucjи poljo-213

privrede, stoёarstva, sumarstva i sliёno (veterinarska borbaprotiv zaraznih Ьolesti, uzgoj i zastita Sиma itd.). Meёlutim, itaj ostatak operative - ukoliko se zaista radi о neposrednojoperativi- treЬa jos vШе prenijeti na kotarske i gradske narodneodbore jer jedino time moze neposredna operativa bitikorisna i efikasna. S druge strane, tu operativu treba postepenoprenositi na razne zavode koji се se osnivati s odgovarajucimzadatkom. Isto tako treba dosljedno prenijeti na kotarskei gradske narodne odbore razne inspekcijske slШbe, а u republiёkimi saveznim kompetencijama zadrzati samo propise оорсој organizaciji i ·kontrolu tih inspekcijskih slШЬi.Ujedinjavanjem dosadasnjeg resornog aparata iz podrucjaprivrede u jedinstven aparat republiёkih privrednih savjeta isaveznog privrednog savjeta oslobada se oko 5000 cinovnikakoji се dovoljno moei dopuniti privredni aparat kotarskih i 'gradskih narodnih odЬora. Тај privredni aparat do sada је istruёno i brojno nedovoljno jak da prihvati sve zadatke koji·se novim privrednim si:stemom prenose na kotarske, gradskei opcinske narodne odbore u postepenom razvijanju .komunaonako kako ih је Marx zamiSljao. Njegova shvacanja jos neodgovaraju razvitku i postignucima novoga privrednog sistema.U vecini primjera svode se na miSljenje da povecanje ulogekotarskih i gradskih narodnih odbora i decentralizacijedrzavne uprave u privredi ne znaёi niSta drugo nego povecanjebroja poduzeca, kojima се moci privredni aparat kotarskihodnosno gradskih narodnih odЬora »komadirati«. Decentralizacijase, dakle, shvaca tako da се privredni aparat kotarskihodnosno gradskih narodnih odbora od sada »komandirati«Ьivsim saveznim i republiёkim poduzecima. Meёlutim, stvaristoje upravo obrnuto.U novom privrednom sistemu ni savezni, ni republicki, а nikotarski, ni gradski drzavni privredni aparat nece viSe »komandirati«ni saveznim, ni republickim, а ni lokalnim poduzecima,niti се viSe odredivati cijene, niti uopce izvoditi neku»Operativu·« nad poduzecima i privrednim organizacijama. Ulogakotarskog i gradskog drzavnog aparata svodi se u stvari nazadatke sliёne onima republiёkog i saveznog privrednog ара-214rata: s jedne strane, na raёunsku pripremu onih proporcijadruStvenih planova za cije donosenje је kompetentan kotarskiodnosno gradski odbor kao i na cjelovit pregled stvaranja iraspodjele nacionalnog dohotka na podruёju kotara, а, s drugestrane, na pripremu regulativne konkretizacije zakonskih propisai na inspekciju nad izvrsavanjem tih propisa.Razvitak odnosa proizvodnje, koji vee sada iziskuje takodalekoseme reforme, svakako da traZi odreёlene postavke i upogledu novog ustavnog zakona. Ako to ne Ьi bilo tako, ondane Ьi ni vrijedila osnovna marksisticka teza о djelovanju odnosaproizvodnje na drиStvenu i drZavnu nadgradnju.Prije nego sto mogu dodirnuti neke od najosnovnijih ро~stavki koje iziskuju suvremeni odnosi proizvodnje u pogledunovog ustavnog zakona, treba progovoriti nekoliko rijeёi оdvjema kategorijama druStvenih planova - о odredivanjukljuёne kapitalne izgradnje i odredivanju stope akumulacijei fondova.Pojam kljuene kapitalne odnosno investicijske izgradnje usadasnjem shvacanju nije dovoljno rasёiScen, а ni na8a teorijskaobjasnjavanja nisu taj proЬlem razradila. U sadasnjem shvaeanjutaj је pojam jos uvijek rastezljiv kao harmonika, sto omogucujeraznim Ьirokratski nastrojenim ljudima u aparatu da gapogre8no upotreЬljavaju. Prije svega, treba Ьiti naёisto u dvjemastvarima. Prvo, odredivane kljucne kapitalne izgradnjene moze Ьiti identiёno sa zabтanjivanjem drugih investicijaako za njihovo izvodenje postoje uvjeti, to jest dovoljna akumulacijau rukama investitora. Ako, na primjer, savezni drustveniplan odredi takvu i takvu kljuёnu kapitalnu izgradnju,to ne znaci da republicki druStveni planovi ne mogu predvidjetii druge investicije, naravno ako imaju za njih dovoljnonovёanih sredstava na raspolaganju. Isto tako ne znaёi dakotarski i gradski planovi ne mogu, bez obzira na savezne irepubliёke »kljuёne« investicije, predvidjeti i svoje investicijeako imaju dovoljnu akumulaciju. Odredivanje kljuёne kapitalneizgradnje, odnosno kljuёnih investicija, znaёi - prematome - pozitivnu obavezu о onome sto ima da se izgradi, аne zabranjivanje poduzecima i neposrednim proizvodaёimaodnosno kotarima, gradovima, republikama itd. Ьilo kakvedruge izgradnje. Jedino ograniёenje bilo ёiје inicijative- bilo215

kolektiva neposrednih p:roizvoёlaca, bilo narodnih odbora irepublika- jest visina materijalnih sredstava kojima raspolaZu poduzeca ili drugi investitori na temelju socijalisticko-demokratskihprava upravljanja. Drugo, odreёlivanje »kl]ucneckapitalne izgradnje ne smije Ъiti maksimalno, nego treba Ьitiminimalno. Konkretno govoreci, s obaveznim odreёlivanjemkljucne kapitalne izgradnje druStvo odreёluje minimum kojimora Ьiti investiran u te i te svrhe da Ьi se postigao takav itakav razvitak. Slobodno raspolaganje preostalim materijalnimsr~tvi_ma, na temelju socijalisticko-demokratskih prava upravlзanзa,mora omogucavati i neposrednim proizvoёlacima isamoupravnim jedinicama slobodne investicije. Bez takvih slobodnihinvesticija nikada nema rentabilnosti i privredne cjeline.One tek stvaraju meso onom kosturu koji predstavljaju samo»kljuene« investicije.Iz tih dviju pretpostavki slijedi i treca. Pojam »kljucnecnije identican za sve jedinice nasega socijalistickog druStva.lma stvari koje su kljucne za citavu Jugoslaviju. То jest ima:investicijske izgradnje koja kao obavezni minimum predstavljaosnovni kostur za privredni razvitak citave Jugoslavije.~amo 1э:kve odredbe pripadaju u pogledu obavezne investicijskeIZg~adn~e u s~vezni drиStveni plan i nikakve druge. Ima, meёlutim,1 drugih va:Znih objekata Cija se vaZn.ost rasprostire samona republicki teritorij. Za republike takvi su objekti»~jucni« i pripadaju u republicki plan obaveznih investicija.!Шl pu~em dol~zimo do zakljucka da velik dio investicijskeIZgradnзe odreёlivan drustvenim planovima postaje »kljucan«u stvari samo za kotare odnosno za gradove, i da taj dio inv~sticijske izgradnje treba prepustiti potpuno inicijativi kotara igradova, а ne treba da ga odreёlujemo republickim Ш saveznimplanom. Samim tim pokazuje se jasan smjer razvitka us~slu ~arx?v: kom~e. (То се vrijediti narocito poslije zavrsavan]ana]tezeg per1oda industrijalizacije.), Meёlutim, tim konstatacijama znacenje gradova i kotara u~ocij~listic~~~ pla~skoj privredi jos nije iscrpljeno. Za onu kljucnumvestiCIJsku 1zgradnju koju odreёluju savezni i republickidrиStveni planovi treba netko da se pojavljuje kao investitorodnos~o izvoёlac. Prije su to bile razne direkcije, koje sadaraspustamo kao Ьirokratske ostatke u novom privrednom si-216stemu. Prema tome, neposredni investitori odnosno izvoёlacisavezne i republicke »kljucne«, to jest obavezne investicijskeizgradnje mogu, prije svega, Ьiti Ш sama poduzeca, to jestradni kolektivi neposrednih proizvoёlaca, ukoliko se radi оobaveznoj (drиStvenim planovima odreёlenoj) rekonstrukcijinjihovih poduzeca ili prosirenju ili postavljenju novih tvornicau njihovoj neposrednoj blizini, ili pak kotarski i gradski narodniodbori, koji u tu svrhu i doЬiju dotaciju, predviёlenu tisaveznom odnosno republickom druStvenom planu. Da Ьi neposredniproizvoёlaci, kao i kotarski i gradski narodni odbori,bili sto v.i.Se zainteresirani za racionalnu izgradnju »'kljucnih«objekata, savezni i republicki drиStveni planovi morat се, natemelju pretprojekta, predvidjeti preciznu svotu, potrebnu zakapitalnu izgradnju pojedinih kljuCnih objekata. Ako kotarskii gradski narodni odbori, odnosno neposredni proizvoёlaci, dokazanostvore investicijsku upotrebnu vrijednost s manjimnovcanim izdacima nego sto је predviёla druStveni plan, ondaсе Ьiti potrebno da im se te иStede prepuste potpuno na slobodnoinvesticijsko raspolaganje.Odreёlivanjem stopa akumulacija i fondova izricito је drustveniakt. Ono treba da vodi racuna о tome da se visak rada,bez obzira na to tko na temelju socijalisticko-demokratskihprava njime upravlja, ne pretvara u individualnu potrosnju(cime se osigurava socijalisticka prosirena reprodukcija) i dase dovoljno osigurava socijalisticki princip jednake naknadeza jednaki rad. S obzirom na razliciti organski sastav fondova_ pojedinih poduzeca, i stope akumulacije i viSak rada u razlicitimsu poduzecima razliciti. Meёlutim, savezni i republickidrustveni planovi mogu u pogledu stopa akumulacije i fondovadavati ipak samo odreёlene орсе norme. U najboljem slucajuoni mogu za istu granu proizvodnje, s obzirom na razlicit organskisastav fondova, odrediti veci Ш manji broj raznih gтupastope akumulacije i fondova. U koju pak granu pojedino konkretnopoduzece pripada, morat се, osiguravajuci socijalistickiprincip jednake naknade za jednaki rad i drиStvenog prisvajanjaviska rada, odreёlivati upravo narodni odbori, cime senjihova uloga u smislu komune jos viSe pojacava.Novi privredni sistem morat се u svom razvitku brzo osiguratida narodni odbori budu stvarno zainteresirani za pravil-217

no uvrstavanje pojedinih poduzeca u akumulacijske grupe.Ako oni, kao predstavnici drиStvene jedinice, ne Ьi bili za tomateтijalno zainteresirani, moglo Ьi se dogoditi da Ьi viSakrada poceli upotreЬljavati za individualnu potrosnju, cime Ьine samo ostetili socijalisticku prosirenu reprodukciju, vec Ьi, ina stetu drugih radnih kolektiva, omogucavali »svojima« nepravednovelike individualne zarade. Da Ьi, dakle, narodniodbor Ьiо zainteresiran da pravilno uvr8tava poduzeca u akumulacijskegrupe, on treba da kao predstavnik druStvene jediniceu dovoljnoj mjeri sudjeluje u upotrebl akumulacije. Josvise, on treba da bude u stvari osnovni nosilac druStvene akumulacijeod koje jedan dio - koliko to vee predvida savezniodnosno republicki druStveni ·plan - obтaeunava drиStvenojcjelini radi kljucne kapitalne izgradnje, narodne obrane islicno.S obzirom na ocrtani razvitak odnosa proizvodnje u na8ojzemlji na prvi pogled је jasno da su vijeca pтoizvodaca -koja је za narodne odbore vec sankcionirao Zakon о narodnimodborima, а za Saveznu narodnu skupstinu i za republickenarocfue skupstine predvidaju ih nacrti novog Ustavnog zakona- sustina, tako reei, tocka kтistalizacije svega ·Ьitnog stona8a materijalna osnovica drиStva na suvremenom stupnjusvog razvitka iziskuje u drZavnoj nadgradnji.u inozemnoj stampi komentiralo se о vijecima proizvodacana najrazlicitije, cesto i krajnje apsurdne nacine. Neki su ih»protumacili« kao uvodenje »korporativnog sistema«. Drugisu ih vrlo povrsno usporedivali s funkcijom senata u burzoasko-demokratskomparlamentarizmu, treci su u njima »otkrivali«sredstva »izborne geometrije« itd., itd. Malo tko ;јеdodirnuo njihov pravi sadnaj.u cemu је dru8tveno znacenje vijeca proizvodaca?Vee smo istakli da је sиStina socijalistickih odnosa proizvodnjeu tome sto, s jedne strane, neposredni proizvodaci samiupravljaju sr~stvima za proizvodnju, а, s druge strane, stoodredivanje osnovnih odnosa izmedu potrebnog rada (tj. individualnihfondova) treba da predstavlja, u istiшikom socijalistickomsistemu, izricito dтustveni akt. Medutim, upravou tumacenju toga kad је neki akt stvarno dтиStven, а neakt sile koja stoji iznad drustva i, prema tome, samovoljno ga218provodi u odnosu na drиStvo - moze u praksi doci do najproturjecnijihpostavki, tj. i do potpunog razmimoilaZenja izmeduteorije i prakse. U teoriji se, recimo, i sovjetski »ideolozi«slaZи s marksizmom da u prvoj fazi komunizma odredivanjeodnosa izmedu potrebnog rada i viSka rada (socijalisticki principnagradivanja prema radu) pripada drиStvu. U praksi, pak,Sovjetskog Saveza nije ni u cemu druStvo ono koje odredujeodnos izmedu potrebnog rada i viSka rada, а prema tome, inamjensku upotrebu viSka rada, nego је to drzava, odnosnodespotska samovolja birokratske kaste.U konacnoj se instanci stvarni sadrzaj odnosa proizvodnjeи jednoj drzavi koja је izrasla iz socijalisticke revolucije od-.lucujuce provjerava pitanjem tko predstavlja drustvo u odredivanjuodnosa izmedu potrebnog rada i viSka rada. U tomsmislu ni samo neposredno upravljanje sredstvima za proizvodnjuod strane radnih kolektiva jos ne Ьi bilo dovoljno jamstvoda su potpuno iscezle objektivne mogucnosti izopacavanjasocijalisticke revolucije. Nije, naime, principijelno iskljucenoda toboze »U ime drиStva« osnovni odnos izmedu potrebnograda i viska rada, kao i upotrebu viSka rada, odreduje silaiznad drustva, а da neposredno upravljanje sredstvima za proizvodnju,na osnovi takvih svojih odredaba, »prepиSta« neposrednimproizvodacima. U tom slucaju druStveni odnos izmeduneposrednih proizvodaca i drzave, usprkos svim pravimakoja Ьi neposredni proizvodaci imali na neposrednoupravljanje, ne Ьi ispao dosljedno socijalisticki, nego Ьi se josocitovao kao odnos zakupa, u kome је drzava monopolistickivlasnik starog tipa.Sve u svemu, konacno jamstvo za ucvr8civanje i dalji razvitaksocijalistickih odnosa proizvodnje upravo је u tome dase bez predstavnika neposrednih proizvodaca ne moze odlucivatini о osnovnom odnosu izmedu potrebnog rada i viskarada, ni о osnovnoj namjeni viska rada. U tome i jest najduЬljismisao vijeca proizvodaca i upravo zato је nasa Partija, kaonajsvjesniji dio radnicke klase i radnog naroda, istakla tuzamisao.Naravno, vijeca proizvodaca nisu zamiSljena kao predstavnickatijela koja ekskluzivisticki odlucuju о odnosu izmedupotrebnog rada i viska rada i о namjeni viSka rada. Svako219

moderno drиStvo, ра i socijalisticko, neminovno ima izvjestanbroj gradana koji vrse korisne, za druStvo potrebne poslove,ali koji neposredno ne stvarajи vrijednost. Svaka'ko da istotako ne Ьi bilo и skladи sa socijalistickom demokracijom ako biti gradani bili iskljиceni kad se radi о odredivanjи viskarada, kao sto Ьi bilo nesocijalisticki ako Ьi se moglo о viSkurada odlиcivati protiv izrazite volje onih koji ga neposrednostvarajи. Upravo zato и nacrtima zakona i postoji, и pog!edиodlиcivanja о odnosи izmedи potrebnog rada i viSka rada, kaoi о namjenskoj иpotreЬi viSka rada, paralelizam izmedи vijecaproizvodaca i politick.ih vijeca, koja Ьirаји svi gradani, bezobzira na to da li njihov rad neposredno stvara ili ne stvaravrijednost. Takav paralelizam osigиrava istinskи socijalistickиdemokracijи и pиnom smislи rijeci. Та demokracija nije samopoliticka, nego i ekonomska. Upravo se ona ocituje kao najsnaZnijibedem и borЬi protiv svih mogиcih objektivnih i sиbjektivnihtendencija za eksploatacijom covjeka covjekom. Каоtakva, ona zapravo predstavlja najviSe dostignиce demokracijeи njezinи dosada5njem razvitkи. (U poredЬi s takvim smjelimиsponom istinskog demokratizma и nasoj se zemlji sveprice о »zavodenjи korporativnog sistema и FNRJ « роkаzијиkao Ьijedno mlacenje prazne slame koje, иostalom, pretpostavljaizvanrednи socioloskи ignorancijи i sиpljoglavost svojihaиtora.)U nacrtima Ustavnog zakona drиStveni proizvod pojavljиjese kao izborna norma za vijeca proizvodaca. Takvo izbornomjerilo и cjelini odgovara novom privrednom sistemи i predstavlja,и sadasnjim иvjetima socijalisticke izgradnje и nasojzemlji, osnovno jamstvo dosljedno socijalistickog pravca daljegrazvitka. Takva је, naime, izborna norma, na danom stupnjиrazvitka, najprirodniji, najpravedniji i najdemokratskiji oblikhistorijski rukovodece uloge radnvcke klase. S obzirom na sadasnjistиpanj materijalnih proizvodnih snaga, radnicka klasastvara najveci dio vrijednosti и nacionalnom dohotkи. Та secinjenica nesumnjivo mora oCitovati, prije svega, и izbornojnormi za vijeca proizvodaca. Radnicka klasa, naime, и vijeCimaproizvodaca ne Ьi bila zastupljena onoliko koliko to odgovaranjezinи istinitom иdјеlи и stvaranjи nacionalnog dohotka daиpravo drustveni proizvod ne predstavlja izЬornи normи. Ne220samo to. Takva nerazmjernost mogla Ьi, s obzirom na jos nesavladanиekonomskи, tehnickи ра i drиstvenи zaostalost zemlje,proиzrokovati da se о raspodjeli nacionalnog dohotka i оиpotrebl viska rada, koji stvara иpravo radnicka klasa, оdlисијеprotivno povijesnim tendencijama ciji је objektivni drиstveninosilac radnicka klasa, tj. protivno dosljednom socijalistickomrazvitkи zemlje.Medиtim, kao sto nije ni pravo vijeca proizvodaca da seprotiv njegove volje ne moze odlиcivati о viskи rada nikakvoeksklиzivisticko pravo и odnosи na one gradane koji neposrednone stvarajи vrijednost, tako ni izborna norma drиstvenogproizvoda nije eksklшivisticka и smislи nekog nedemokratskogprivilegiranja radnicke klase. Izborna norma drиstve- ·nog proizvoda predstavlja zapravo samo jamstvo da se о drиstvenomproizvodи ne moze odlиcivati protivno interesimaonih koji sи ga stvorili. Upravo paralelizam izmedи politickogvijeca - и kome vrijedi jednako pravo glasa bez obzira navisinи stvorene vrijednosti и procesи proizvodnje - i vijecaproizvodace jamCi, s jedne strane, najopciji demokratizam иraspodjeli nacionalnog dohotka, а, s drиge strane, osigиravanjesocijalistickog pravca и razvitkи zemlje.U dosadasnjoj diskиsiji ро novinama, ра i na raznim konferencijama,dosta se govorilo о delegatskom sistemи i neposrednimodnosno posrednim izbC?rima и politicka vijeca repиblickihskиpstina i Savezne skиpstine. Pri tome se delegatskisistem identificirao s posrednim izborima. Posto sи neposredniizbori vise demokratski od posrednih, velik dio diskиtanataizjasnio se i protiv delegatskog sistema.Identificiranje delegatskog sistema s posrednim izborimazapravo је formalisticko. Ono izvire iz ideoloskog nasljedabиrzoasko-demokratskog parlamentarizma i иjedno pokazujenerazиmijevanje sиstinskih promjena и nasim odnosima proizvodnje.То је, kasnije, pokazala i »druga strana medalje«. Kadје, naime, и diskиsiji dosla vise do izrazaja иloga narodnihodbora i njihova razvitka и pravcи komune, pocela sи se odjednom-и smislи drиge krajnosti- shvacati komune kaonekakva izolirana, partikularisticka »drиstvanca« koja se »federirajи«.Pravo samoиpravljanja radnih masa redиciralo se иtakvim tekиcim shvacanjima na pravo samoиpravljanja narod-221

nih odbora, а gubilo se iz vida ono sto је u njemu najosnovnije -- naime, ртаvо samoupтavljanja тadnih masa na svim instancamasocijalilsticke dтzavne vlasti.Prije no sto је moguce dati jasan odgovor na pitanje delegatskogsist~ma i njegova odnosa s posrednim ili neposrednimizbornim pravom, treba, dakle, jasnije istaci ulogti samoupravnihjedinica, а time i narodnih odbora u novom privrednomsistemu i daljem razvitku socijalisticke demokracije. Su8tinate uloge nesumnjivo је u tome da socijalisticka demokracijaneposredno izvrsne poslove sto је moguce viSe priblliava samimmasama i njihovoj kontroli. Vec је Marx naglasio da centralnojsocijalistickoj vlasti, u smislu socijalisticke demokracije,preostaje relativno malo poslova, ali da su zato ti poslovinajvaZniji i najbltniji za druStvo kao cjelinu. Kod takve socijalistickedemokratizacije i decentralizacije radi se, dakle, prijesvega, о tome da ne samo individuum i neposredni proizvodacinego i drugi pojedini sastavni dijelovi dru8tva osjecaju ра ikontroliraju sto neposrednije drиStveno odredivanje ekonomskihi upravnih stvari, а time ujedno sto neposrednije poveZиsvoj individualni interes s opcim drustvenim interesom. U tom- i jedino u tom - smislu nase samoupravne jedinice nesumnjivopredstavljaju druStvenu osnovicu. Medutim, pojam drustvas njim ni izdaleka nije iscrpljen. One nisu nikakvo zakljucano»drиStvo«. One nisu nikakve ogradene drиStvene jedinicekoje se medusobno tek »sporazumijevaju«. One su samonajneposтedniji predstavnik dru8tvenih interesa (treba ponovoistaci da takva njihova uloga, tako reci, svakim danom raste), аsamo dru8tvo је cjelovito· i njegovi se odnosi ne zaustavljajuna granicama narodnih odЬora ра ni buducih komuna, nego sestvaraju i ispreplecu sasvim, bez obzira na takve »granice«.Prema tome, skupstine ne mogu predstavljati federacije komuna,nego predstavljaju upravo drustvo. О tome treba Ьitiisto tako nacisto kao sto treba Ьiti nacisto da Ьi ЪiтokтatskoucvrsCivanje centralne vlasti bilo u potpunoj suprotnosti srazvitkom socijalisticke demokracije.Iz toga, pak, slijedi dvoje: s jedne strane treba se jasnoodluciti za delegatski sistem jer је on odraz socijalisticko-demokratsketendencije da dru8tveno odredivanje bude zaistadrustveno, tj. da se pojedini sastavni dijelovi dru8tva dru8tve-222no povezuju sto neposrednije, odnosno sto је vise moguёe uokviru najnizih samoupravnih jedinica, а, s druge strane,zbor delegata ne predstavlja »federaciju« komuna koje se »do-·govaraju«, nego suverenu narodnu skupstinu predstavnika socijalistickogdrustva, skupstinu, dakle, koja kao predstavnikdrustvene cjeline odlucuje о svim, za drustvo Ьitnim i osnovnimpitanjima i privrednog i neprivrednog karaktera.U tom smislu delegatski sistem ni najmanje ne proturjecineposrednim i~borima koji su, svakako, vise demokratski negoposredni. Ujedinjenje principa delegatskog sistema i neposrednihizbora tehnicke је, dakle, prirode. Principijelno ono predstavljasamo to da izabrani poslanici narodnih skupstina postajtlistovremeno odgovorni i narodnim odborima.Na kraju jos nekoliko rijeei о ulozi izvrsnog organa narodneskupstine u pogledu odredivanja privrednih procesa.Vec smo nekoliko puta istakli da se odredivanje privrednihprocesa od strane socijalisticke drzave u novom privrednomsistemu svodi samo na nekoliko instrumenata, i da su ti instrumentiuglavnom automatski primjenljivi, putem obracunskogsistema u Narodnoj banci. Za sve instrumente na koje se иnovom privrednom sistemu svodi odredivanje privrednog procesaod strane socijalisticke drzave karakteristicno је da иstvari odreduju odnos izmedu potrebnog rada i viska rada iosnovnu namjenu viska rada. Prema tome, nacelno oni pripadajuu kompetenciju naтodne skupstine (sto zapravo potpuno odgovaraprocesu prilicno brzog odumiranja drzavne »operative«u podrucju privrede). Та se cinjenica potvrduje jos jednomokolnoscu. Novi privredni sistem traZi, naravno и uvjetimakoliko-toliko konsolidirane privrede, maksimalnu zakonitost · isto manje onakvih upravnih mjera koje Ьi mogle omesti orijentacijuneposrednih proizvodaca, stvorenu na temelju zakona izakonom odredenih drustvenih planova. S druge strane, trebaipak pretpostavljati da се tok prakticnog privrednog zblvanjajos traziti izvjesne drzavne intervencije radi osiguravanjadru8tve1.::1 planova. Те intervencije - makar се i one uglavnomЬiti zasnovane na spomenutim, automatski primjenljiviminstrumentima koji svi zadiru u visak rada ...:..._ morat се Ьiti ukompetenciji izvr~nih organa Narodne skupstine, tj. Prezidija,223

odnosno odbora za privrednи politiku i drzavnog sekretarijataza narodnи privredи.Da Ы se nacelna kompetencija narodne skиpstine и pogleduodlиcivanja о svim pitanjima viska rada i tekиca intervencijaradi osiguravanja drustvenih planova sto viSe иskladile, tj.jedna drugoj sto manje proturjecile, mislim da је potrebnotroje. Prvo, da druStveni planovi zakonski odredиjи и kojempostotkи nagore ili nadolje mogи izvr8ni organi narodne skиpstine,radi osiguravanja osnovnih zadataka drиstvenog plana,intervencijski mijenjati pojedine odredbe drustvenih planovauz naknadnи potvrdи narodne skиpstine. Drиgo, da odbor zaprivrednи politikи Ьиdе postavljen dovoljno siroko kako ы upogledи pojedinih intervencijskih mjera diskusija mogla svestranoosvijetliti proЬlematikи i izbjeei povr8na i jednostranarjesavanja. Trece, da se и роdrисји privrede dosta preciznoregulira podjela kompetencija izmedи drzavnog sekretarijataza narodnи privredи i neposrednog izvrsnog organa same skиpstine.224Diskusija паVl kongresu КРЈDrugarice i drugovi,Dozvolite mi da иkratko dodirnem neka principijelna pitanjanasega novog privrednog sistema.Cesto se pod novim privrednim sistemom razиmijeva samoprirodniji i racionalniji nacin privredivanja nego sto ga рrиzајиЬirokratske ekonomske metode. Takvo shvacanje novogaprivrednog sistema, naravno, nije netocno, ali је prilicno nepotpuno.Mislim da је Ьitno za cijelи proЬlematikи novoga privrednogsistema, za njegovи sadasnjи i Ьиdиси izgradnjи, borbaprotiv Ьirokratizma, odnosno Ьirokratskih ostataka и nasemprivredivanjи, borba za istinskи socijalistickи izgradnjи nasezemlje, dakle, kako иcvrstiti, prodиЬiti i prosiriti ono sto јеdrug Tito и svom referatи na ovom Kongresи nazvao historijskimprijelomom и konkretnoj ЬоrЫ za socijalizam, tj. danasom ekonomikom иpravljajи sami neposredni proizvodaci.Praksa је nedvosmisleno potvrdila da onaj pravac i onizahvati и izgradnji novoga privrednog sistema koji иcvrscиjui prosirujи prava neposrednih proizvodaca istovremeno donose,promatrano s cisto ekonomskog gledista, najracionalnijei najrentabilnije rezиltate, а da, obrnиto, Ьirokratski nacini metoda privredivanja - cim se ne pojavljиje samo privremenoi kao prijeka nиzda neke momentano teske ekonomskesitиacije -prouzrokиjи privrednи stagnacijи, svestranи zbrkиi gиzvи, ukratko, koce dalji razvitak materijalnih proizvodnihsnaga.Sto је, dakle - promatrana kroz prizmu borbe za istinskesocijalisticke odnose proizvodnje, а protiv Ьirokratizma, odnosnonjegovih elemenata, i potencijalnih mogucnosti izgradivanja15 Socljallzam i ekonomija225

socijalisticke revolиcije- sиstina novoga privrednog sistemakoji se izgradиje и na8oj zemlji? U odgovorи na to pitanje јаse na ovom mjestи, naravno, nеси baviti nekim detaljima tehnickei strucnoekonomske prirode, jer ta strana proЬlematikeniti ne pripada na nas Kongres. Pokиsat си, medиtim, dodirnиtione principiJelne momente nasega novog privrednog sistema иizgradnji koji odredиjи njegov socijalisticki karakter, koji sи,dakle, nama 'komunistima narocito vaZni, иpravo sa stanoviStastvaranja, иevrscivanja i prodиЬljivanja socijalistickih odnosaproizvodnje.Мislim da mozemo i moramo, ovako promatrano, od novogaprivrednog sistema koji izgradиjemo traZiti slijedece:1. Nasim tvornicama i poduzeeima treba da иpravljajи samineposredni proizvodaci. Тај је zahtjev najЬitniji иvjet zastvaranje istinski socijalistickih druStvenih odnosa. Bez ispиnjavanjatog zahtjeva ne postoji konacno osiguranje socijalistickedrиstvene osnovice jer Ьi sredstva za proizvodnjи ostalaи ovom ili onom oblikи otudena neposrednim proizvodacima.Nasa se zemlja moze samo ponositi time, sto је јисеr istakaodrug Tito, naime, da smo mi taj prijelom и borЬi za socijalizamvec postigli.2. Novi privredni sistem treba da se zasniva na objektivnimekonomskim zakonima i da do krajnje moguce mjere izbjegavaadministrativno gusenje tih zakona.Administrativna »ЬоrЬа« s objektivno postojeCim ekonomskimza'konima и konaenoj је instanciji jalova i iracionalna.Objektivni ekonomski zakoni - htjeli mi to ili ne htjeli -postoje, naime, objektivno, ра se, prema tome, administrativnimi birokratskim pothvatima, koji sи иsmjereni protiv takvognjihova postojanja i djelovanja, иvijek nemilosrdno оsvесији, ito oЬieno и vrlo nakaradnom oblikи. KonaCni rezultat birokratskogkonflikta s objektivnim ekonomskim zakonima neizbjemose javlja kao privredna stagnacija i nazadovanje. Medиtim,stvar nije samo и tome. Svaka koncepcija zama8ne idиgotrajnije administrativne borbe s objektivno postojecimekonomskim zakonima neizbjemo rada snage iznad drиStvakoje tu ЬоrЬи provode, а takve snage iznad drиstva neminovnose razvijajи иpravo и Ьirokratsku kastи, и potcinjavanje ieksploatacijи neposrednih proizvodaca i cijelog drustva.f· · Danas· mozemo konstatirati da smo и svojoj privrednoj izgradnjiиglavnom vec likvidirali Ьirokratski konflikt s objek-', tivnim ekonomskim zakonima. Bas ta cinjenica proиzrokovalaје prosle godine i и prvoj polovici ove godine neoЬieno snazanpolet nase privrede i istovremeno omogиcila da mnogo laksesavladavamo posljedice ovogodisnje velike sиse nego sto Ьi toЬiо slиcaj da jos иpotreЬljavamo administrativni sistem privredivanja.Isticem to narocito zbog toga sto jos postoji иpojedinih drиgova и drzavnom privrednom aparatи misljenjeda se treba sada, и okolnostima ovogodiSnje sиse, vracati administrativnimmetodama privredivanja. Ako Ьi nasa zemljaprihvatila takvo misljenje, mi Ьismo postigli иpravo obrnиtood onoga sto zelimo. s jedne strane zaista Ьismo иtrosili mno~go vise materijalnih sredstava nego sto smijemo и danim иvjetimai siroko Ьismo otvorili vrata strahovitoj spekulaciji, а, sdrиge strane, zakocili Ьismo daljи izgradnjи nasih socijalistickihdrustvenih ~dnosa i иcvrstili jos postojece pozicije blrokratizma.Naravno, и takvoj sitиaciji ne mozemo potpuno iskljиCitiprivremene i pojedinacne administrativne zahvate. Medиtim,nacelno gledajиci i opcenito uzevsi, mi se moramo kroz privredneteskoce s kojima jos imamo posla proЬijati socijalistickimovladavanjem objektivnih ekonomskih zakona, а ne administrativnomborbom s njima. Treba spomenиti da drzavni aparatkoji ~se b,avi privrednim pitanjima, narocito и repиblikama ikotarima, zanemarиje obilate mogucnosti za postizavanje nasihprivrednih ciljeva ovladavanjem objektivnim ekonomskim zakonimai priZeljkиje vracanje na administrativne metode. Те,и sиstini Ьirokratske ostatke и gledanjи ljиdi moramo prevladatijer oni objektivno иvelike koce nas dalji socijalistickirazvitak, а иjedno отоgисији da se posljedicama sиse bez potrebekoriste raznorazni spekulantski elementi privatnokapitalistickogkaraktera.3. Drиstveno ovladavanje objektivnim ekonomskim zakoninatreba radikalno svesti samo na one орсе okvire - mi ih unasoj sиvremenoj planskoj terminologiji nazivamo osnovneproporcije drиStvenih planova - koji osigиravajи da u drиstvenojproizvodnji ne dolazi do pojava kapitalisticke anarbljei иjedno dаји opci smjer privrednom razvitkи zemlje. U okviru22615•227

tih osnovnih proporcija treba da se razvija maksimalna inicijativaneposrednih proizvodaca i komuna.Do sada smo u tom pogledu nesumnjivo napredovali i uciniliodlucujuci prijelom. Od nekadasnjeg administrativnog i birokratskogplaniranja stvarno smo presli na odredivanje takvihokvira odnosno osnovnih proporcija. Medutim, to ne znaci dase vec mozemo zadovoljiti sa sadasnjim stanjem razvitka testrane novoga privrednog sistema. Prije svega tzv. орсе proporcije,odnosno njihovo konkretno osiguravanje, ponekad sejos i bave sasvim nepotrebnim detaljima, sto predstavlja ostataknekadasnjeg Ьirokratskog planiranja i koci inicijativu neposrednihproizvodaca. Dalje, treba istaci da smo u samoj metodiciopcih proporcija, odnosno odredivanja toga sto u stvarijesu орсе proporcije i cime se dru8tveno ovladava objektivnimekono:r;nskim zakonima - jos uvijek priliCn.o primitivni i kruti.Jos upotreЬljavamo coskaste metode koje Ьi se mogle zamijenitielegantnijim, ра i jednostavnijim. Nedostaje svestranekompleksne analize i odgovarajuce komblnatorike, sto uglavnomizvire - mislim tu na na8e ekonomiste - iz nedovoljnogpoznavanja objektivnih ekonomskih zakonitosti - i birokratskogshvacanja da se naucno istraZivanje i naucno zasnovanakomblnatorika mogu zamijeniti administrativnim naredivanjem,odnosno da su jedanput prihvacene metode konacnaistina koju ne smijes povrijediti, а kamoli odbaciti, cim se pokazeneupotreЬljivom.Valja takoder naglasiti da se - s obzirom na pojedinerupe u novom privrednom sistemu, koje doduse prouzrokujurazne vrlo nepozeljne pojave, kao sto su, na primjer, suviseveliki krediti pojedinim poduzeeima, prevelike zarade pojedinihradnih kolektiva itd. - u drzavnom aparatu pojavljuju tendencijelikvidirati te rupe, time sto Ьi se vracali na stare»isku8ane« administrativne metode. Naravno, to Ьi Ьiо sasvimpogresan put. S nesto vise razrade na8e metџdike i kompleksnijegzahvacanja proЬlematike novoga privrednog sistema mozemospomenute rupe vrlo brzo likvidirati.Орсе proporcije moraju Ьiti automatski primjenjive na temeljuodgovarajucih zakonskih odredbl, а ne da bude njihovaprimjena rezultat primjenjive samovolje pojedinog administrativnogdrzavnog organa. Obaveze i prava radnih kolektiva i228komuna moraju Ьiti fЩ.sne za izvjestan bar godisnji period, jerinace, bez pravne sigunosti, nema mj\'!sta za samostalnu inicijativuneposrednih proizvodaca, а ona је preduvjet za istinskesocijalisticke odnose proizvodnje.Postoji tendencija da Ьivse administrativno odredivanjepojedinih drzavnill organa nadomjesti sada administrativnonaredivanje od strane Narodne banke. Time, naravno, ne ЬismoniSta dobili za nasu socijalisticku izgradnju, nego bismo samojedan Ьirokratski sistem nadomjestili drugim, mozda jos gorim.Drustveno-ekonomska karakteristika nasega bankovnog sistemasastoji se u tome da on predstavlja sveopce podru8tvljenjefinancijskih operacija, sto је vrlo velika socijalisticka prednost.prema sistemu privatnog kapitalizma. Medutim, nacelno miodbacujemo monopolisticko odlucivanje i svemoc banaka, ра iNarodne banke. Monopolisticko odlucivanje i svemoc banke neЬi bila karakteristika socijalizma, nego је to karakteristikamonopolistickog i drzavnog kapitalizma.U nasem sistemu banka ne moze Ьiti niSta drugo negodrustveno obra~unsko mjesto koje automatski primjenjuje, bezvlastitog odlucivanja, osnovne proporcije drustvenih planova iodgovarajuce zakonske odredbe i koje ne moze provoditi nikakvusamovolju nad neposrednim proizvodacima. Dru8tvenoodlucivanje о procesu proizvodnje i raspodjele, u smislu odnosnihproporcija i njihova osiguravanja stvar је vijeca proizvodacai predstavnickih organa radnog naroda, а ne banke.Zadatak је dalje izgradnje da se nadu takve tehnicke metodekoje iziskuje socijalisticki razvitak, а ne da se zbog postojece,jos krute, primitivne i nedovoljno tellnicke metode koci daljisocijalisticki razvitak.4. Stvarno drustveno prisvajanje viska rada i socijalistickodemokratsko upravljanje viskom rada.Odmall isticem da је formulacija koju sam sada dao formalnododuse tocna, ali da је stvarno nepotpuna jer se moze tumacitina vrlo razlicite, medusobno dijametralno suprotne nacine.Formalno su se s njome- prije no sto је Staljin oktroiraocudovisnu »likvidaciju potrebnog rada i viska rada u socijalizmu«- slagali i upotreЬljavali је i sovjetski Ьirokrati.Medutim, kako је to u sovjetskoj praksi? U sovjetskojpraksi citav visak rada (osim jednog dijela kolhoznog) prisvaja229

drzava. Konkretno: citav· viSak rada otuduje od neposrednihproizvodaca, odlucuje о njegovoj daljoj upotreЬi i na njegovojosnovi zadovoljava svoje luksuzne prohtjeve - sovjetska Ьi-. rokratska kasta. U tom pogledu njezina ekonomsko-dru8tvenauloga potpuno nalikuje na ulogu kapitalisticke klase. А ne samoto. Moze se cak istaci da sovjetska Ьirokratska kasta ima, sobzirom na svoju politiCku svemoc i potpuno politicko bespravljesovjetske radnicke klase i sovjetSkog radnog naroda uopce,mnogo viSe mogucnosti, nego sto to ima s obzirom na svojposao i u jednoj kapitalistickoj zemlji, da snizuje potreban radispod prosjecnog minimuma, potrebnog za koliko-toliko snosljivuegzistenciju radnog naroda. Suvremen sovjetski ekonomsko-drиStveni sistem i politicko-administrativna svemoc sovjetskeЬirokratske kaste prouzrokuju, dakle, pojacanu eksploatacijuradnicke klase i radnog naroda.Medutim, suvremena sovjetska »teorija« tvrdi da је uSovjetskom Savezu prisvajanje viSka rada socijalisticko jer јеono drzavno ... Staljin је u najnovije vrijeme cak proglasioda · zbog toga jos nisu presli u komunizam jer postoji osimdrzavnog vlasniStva i kolhozno vlasnistvo i da је za prijelaz1 komunizam Ьitan preduvjet - totalno drzavno vlasniStvo ...Sto se tice tvrdnje sovjetskih »teoreticara« da је u SovjetskomSavezu prisvajanje viSka rada driavno, а ne privatnokapitalisticko,ona је nesumnjivo tocna. Medutim, upravoslucaj kontrarevolucionarnog Ьirokratskog izrodavanja oktobarskeproleterske revolucije dokazuje da driavno prisvajanjeviSka rada prestaje Ьiti socijalisticka karakteristika cim onopotraje iole dиZe vrijeme nego sto to traZi pocetni stadij borbeza likvidaciju privatnokapitalistickog vlasniStva nad najosnovnijimsredstvima za proizvodnju. StoviSe, drzavno vlasnistvonad sredstvima za proizvodnju i drzavno prisvajanje viSkarada u svom daljem razvitku neminovno se svodi na ono kacemu tezi i sam razvitak privatnog kapitalizma. Kad је Staljinu najnovije vrijeme postavio tvrdnju da kod njih investicijene pripadaju u ·sferu robne razmjene i da ta Cinjenica predstavljanajvece dostignuce socijalizma, on је time u teorijskompogledu postigao obrnuto od onoga sto је htio.Pokusavajuci da drzavno prisvajanje i monopolisticku upotrebuviska rada prikaze kao najviSe socijalisticko dostignuce,230on је u stvari razgolitio samog sebe i svoj vlastiti sistem. Pokazaoје da suvremeni sovjetski ekonomsko-drustveni sistemnije nista drugo no krajnje konzekventno drZavno-kapitalistickoi monopolisticko prodиZenje onog procesa koji је zapoceovec s radanjem »jednostavnog« monopolistickog kapitalizma.Ako se, naime, sa Staljinove tvrdnje skine lama marksistickafraza, onda ostaju samo dvije potpuno gole cinjenice. Prvacinjenica sastoji se u tome da sav viSak rada- cak i onaj iznadprosjeenog, za snosljivu zivotnu egzistenciju radnog naroda neophodnogminimuma potrebnog rada - prisvaja Ьirokratskadrzava bez ikakvog udjela radnicke klase. Su8tina druge cinjenicejest u tome da Ьirokratska drzava pri tom prisvajanjtiviSka rada ima apsolutno monopolisticki polozaj, za razliku odkapitalistiёkih zemalja, gdje је monopolizam - bilo privatnibilo drzavnokapitalisticki - doduse jak i sve viSe tendiraka totalnom drzavnom kapitalizmu, ali taj imanentni cilj konkretnojos nije postigao, dok ga је sovjetska Ьirokratska kontrarevolucijau cjelini postigla.Iz toga proizlazi da se Staljinovo »veliko majstorstvo u izgradnjisocijalizma« razotkriva kao postizavanje onoga drzavnogkapitalizma putem Ьirokratske degeneracije oktobarskeproleterske revolucije ka kome objektivni razvitak kapitalistickihzemalja tendira sfun ро seЬi. Da Ьi to prikrio, Stajinје morao priЬjeci najvulgarnijoj reviziji marksizma. Ujedno,morao је nastupiti kao ignorant u pogledu marksisticke politickeekonomije. Glorificirajuci totalitarno drzavnokapitalistickoi monopolisticko prisvajanje viska rada, on је dosao dotvrdnje da u sovjetskom sistemu nema viSe smisla govoriti оpotrebnom radu i о visku rada i da su odgovarajuce Marxoveformulacije zastarjele ako se radi о sovjetskoj stvarnosti.Tesko је misliti, usprkos cinjenici da је Staljin cio svoj zivotvulgarizirao i primitivizirao marksizam, da је on sada, usvoje stare godine, stvarno postao toliki ignorant u pogledumarksisticke politicke ekonomike i njezine terminologije da neЬi znao da Marx ne identificira visak rada s viSkom vrijednosti,nego da Marx pretpostavlja da svako iole razvijeno dru8tvo, kojeје iza8lo iz najniZeg stupnja materijalnih proizvodnih snaga,mora proizvoditi visak rada. Buduci da је takvo nepoznavanjeosnovne marksisticke terminologije cak u Staljina tesko pret-231

postavljati, potpuno је jasnp da је Staljin morao priЬjeei istimmetodama kojima su u borЬi protiv marksisticke politicke ekonomijepriЬjegavali svi burzoaski politicki ekonomisti: ka negacijinaucnih rezultata do kojih је dosao Marx na osnoviproizvodnje. Meiiutim, tu је Staljin burzoaske politicke ekonomistecak »nadmasio«. Oni su se uglavnom ogranicili na toda negiraju viSak vrijednosti. Staljin је, htijuci prikriti drzavnokapitalistickoi Ьirokratsko-monopolisticko prisvajanje viskavrijednosti, negirao cak i visak rada i potreban rad.Uostalom, svojim posljednjim i konacnim ekonomistickim»istinama« Staljin је ocigledno dokazao da nije samo nesvjesna»teorijska« zrtva vlastite birokratske prakse, nego da је svjestanfalsifikator marksizma hoteci sakriti krajnje eksploatatorskusu8tinu svog sistema na jos koliko-toliko pametno pitanjenekoga sovjetskog graiianina nije li za suvremeni kapitalistickirazvitak tipicno srastavanje monopola s drzavnim aparatom.Staljin, recimo, odgovara da је tipicno potcinjavanjedrzavnog aparata monopolima. Meiiutim, potcinjavanje drzavekao svog klasnog sredstva od strane burzoazije jest tipicno zacitav kapitalisticki razvitak, а ne samo za monopole. Negirajuci,dakle, u kapitalistickim zemljama sve vecu i sve samostalnijuulogu drzavnog aparata u privredi, Staljin svjesno prikrivaono sto mu је najteze prikriti - naime, da је razvitakkome је stajao on na celu doveo upravo tamo kamo imanentnoi objektivno tendira i sam monopolisticki kapitalizam.Нistorijska zasluga nase Partije jest u tome da smo u suprotnostisa sovjetskom teorijom i praksom i u pogledu prisvajanjaviSka rada i u upravljanju viskom rada ucinili vec odlucankorak naprijed u stvarno socijalistickom pravcu. Neposredniproizvoiiaci imaju vec svoj udio u upravljanju viSkomrada. О drustvenim planovima, о prelijevanju viska rada i njegovojupotreЬi javno diskutiraju radnicki savjeti i sindikalneorganizacije itd., stavljaju na njih svoje primjedbe itd.Na tom mjestu treba ipak istaCi da smo upravo u toj Ьitnojkarakteristici socijalistickih odnosa proizvodnje tek na pocetkui da proces traZi dalje korake nase zemlje u smislu socijalistickogupravljanja viskom rada. Naravno, dosadasnji nas, viSe-manje administrativan nacin upravljanja viskom rada Ьiо јеdiktiran nasom teskom ekonomskom situacijom, nasom zaosta-232loscu i potrebama za izgradnju one kljucne industrije koja tekpredstavlja materijalnu bazu za istinski socijalisticki razvitak.Nas dosadasnji postupak Ьiо је, dakle, opravdan i on је vodioka ucvrscenju materijalnih temelja socijalisticke izgradnje zemlje.Meiiutim, ne Ьi valjalo progla8avati za орса socijalistickanacela ono sto smo cinili iz nШde i sto treba upravo u. smislusocijalistickog razvitka prekinuti cim nam to objektivni uvjetibudu dopustali. Ne mislim predlagati konkretne tehnicke istrucnoekonomske recepte. Konkretna razrada te proЬlematiketraZi jos izvjestan tehnicki i strucnoekonomski studij. Meiiutim,radi se о opcim pravcima koje treba da slijedimo u daljemrazvijanju socijalisticko-demokratskog upravljanja viskom rada.Мislim da su ti opCi pravci uglavnom slijedeci:1. Treba potpuno prekinuti s nazovimarksisti~kom pretpostavkomda је socijalisticko, tj. dru8tveno prisvajanje viSkarada samo ono prisvajanje koje znaci potpuno otuiiivanjeviska rada od neposrednih proizvoiiaca, odnosno komuna.Takvo misljenje upravo i jest teorijska polazna tocka Ьirokratskogsistema. Ako S!'! neposrednim proizvoiiacima mozepovjeriti upravljanje sredstvima za proizvodnju, onda se mozepod njihovo neposredno upravljanje stavljati i dio prosirenereprodukcije, sve do onih granica dok takvo neposredno upravljanjeviskom rada ne Ьi smetalo potrebama njegova drustvenogprelijevanja. А te се se granice kod nas, narocito nakonzavrsetka kljucne kapitalne izgradnje, izricito prosiriti. Zastose, recimo, nasa poduzeca ne Ьi mogla solidno rekonstruirati iprosiriti iz viska rada koji su sama proizvela?! То ne Ьi ni ucemu znacilo njihovo vlasniStvo nad akumulacijom kao stoni njihovo upravljanje tvornicama ne znaci njihovo vlasniStvonad njima. Zasto ne Ьi mogli radni kolektivi na temelju neposrednogupravljanja dobrim dijelom viska rada sto ga proizvodeizgraiiivati svoj drustveni standard - stanove, ambulanteitd., itd.? Zasto ne Ьi mogle komune- ciji rad moze dapostane u toku daljeg razvitka nase socijalisticke demokracijestvarno i vrlo brzo predmet neposredne kontrole radnih masai neposrednih proizvoiiaca - preuzeti vecinu prosvjetnih izdravstvenih materijalnih izdataka, kao i veeinu drugih izda-233

taka za druБtveni standard, pod uvjetom, naravno, da im nasidruStveni planovi osiguraju dovoljno velik udio u druStvenomviSku rada? Тај udio u drustvenom visku rada kojim l!i raspolagalekomune u stvari ne Ьi Ьiо nimalo otuden neposrednimproizvodaёima, nego Ьi Ьiо i on pod njihovom neposrednomkontrolom, naroёito djelovanjem komunalnog vijeca proiZvodaёa.Ako stvar ovako razmatramo, vidimo da se ёаk pod uvjetomvelikih oЪramЪenih izdataka zemlje, kao i izdataka zakljuёnu kapitalnu izgradnju, onaj dio drustvenog viSka radakoji neizЪjeZn.o treba da se prelijeva ispod neposrednog upravljanjaradnih kolektiva, radniёkih savjeta i komuna u drugerajone i druge republike, osjetljivo smanjuje u usporedenjus dosadasnjim administrativnim sistemom prosirene reprodukcije.2. То drustveno neophodno prelijevanje viSka rada ne trebada sc vrsi samo odredbama druБtvenih planova. Dio togprelijevanja moze se vrsiti i jednostavnim djelovanjem objektivnihekonomskih zakona. Ako, naime, osiguramo potrebnetehnicke uvjete, •Ьit се dio viSka rada, na ёiје upravljanje imajupravo poduzeca i komune, nesumnjivo stalno ulagan u bankujer se ne moze odmah upotrijeblti, а banka ga moze u jednomsmiSljenom i razradenom sistemu kreditiranja, dok on leZi neupotrijeЬljen,pozajmljivati kao kredit tamo gdje ga momentanotreba i gdje se dokaze rentabilnost njegova ulaganja.3. Dosadasnji sistem tzv. kljuёnih investicija zapravo је josuvijek budZetski, ра ma koliko god smo ga mi do sada pokusavali:r:aznoraznim naёinima reorganizirati. On је budZetskizato sto jos nije dovoljno uzet u obzir moment rentabilnosti iracionalnosti na temelju djelovanja objektivnih ekonomskihzakona, ne samo adm.inistrativnog odredivanja kad se radi оinvesticijama. Moment rentabilnosti i racionalnosti pri odredivanjukljuёnih investicija moze doci kod nas u cjelini do izrazajasmisljenim kreditnim sistemom Narodne banke. Naravno,kreditni sistem pretpostavlja anuitete i kamate. Sovjetski»teoretiёari« mogu, dakle, da dignu galamu kako kredit,anuiteti i kamate predstavljaju vracanje na kapitalistiёke metode.Тоёnо је, doduБe, da kredit, anuiteti i kamate odgovarajuро obliku robnoj proizvodnji i razmjeni. Medutim, mi se, s234-obzirom na nase niske proizvodne snage, robne proizvodnje irazmjene jos dugo ne mozemo odreci, ali se ta robna proizvodnjai razmjena ne vr5e vise na temelju kapitalistiёkih odnosaproizvodnje, nego na temelju socijalistickih, doduse jos kaoostatak staroga u novom, ali vec kao sredstvo i metoda · socijalistiёkeraspodjele. Prema tome kredit, anuiteti i kamatepredstavljaju staru metodu samo ро oЬliku, а ро sadrzaju tovise nisu. Кredit se daje na temelju drustvenog prisvajanjaviska rada i upotreЬljava se u drustvene svrhe, а mogu ga usmislu konkretnog upravljanja drustvenom imovinom iskoristavatiЬilo neposredni proizvodaёi, komune, Ьilo republikeitd. Anuitet se vraca u drustvene fondove viska rada, а ne privatnomprisvajaёu tudeg viska rada. U takvim uvjetima i samekamate predstavljaju iskljuёivo drustvenu kontrolu i osiguranjeda је drustveni visak rada koji је Ьiо dan nekojsocijalistiёkoj zajednici na neposredno upravljanje iskoristenracionalno, rentaЬilno, da on omogucava kamate koje kaotakve opet predstavljaju dio drustvenog viska rada. Mozenetko prigovoriti da Ьi trazene kamate od strane saveznihi drustvenih fondova, kad se radi о kreditiranju pojedinih zaostalihrepublika, mirisale na stari eksploatatorski naёin. S timese slazem, medjutim, ustrajem na kamatama Savezni drustvenifondovi mogu ih mirno ostaviti zaostalim republikama,odnosno rajonima da njima samostalno upravljaju. Medutim,one moraju postojati, inaёe nemamo automatske kontrole natemelju objektivnih ekonomskih zakona nad racionalnosti investicije.Ne tvrdim, naravno, da se sve sto ovdje istiёem moze uvestivec preko noci. Ne radi se о tome. Ali moramo imati kurs nasve to, tj. da stare metode ne zadrzavamo dulje nego sto to traziprijeka nU.Zda i da odmah napravimo korak dalje u uёvrscivanjui produЬljivanju nasih socijalistiёkih odnosa proizvodnjeёim nam to objektivni uvjeti budu dopustali. Upravo u tomei jest istinski socijalistiёki proces - stalno likvidiranje svegaonog sto Ьi moglo, ako Ьi trajalo predugo, stetiti uёvrscenju,produЬljivanju i daljem razvijanju socijalistiёkih odnosa proizvodnje.Svim tim mjerama u pogledu upravljanja viskom rada, upogledu sistema kreditiranja i investicija, mi cemo dati najёvr-235

1'\sси materijalnи osnovicи i stednji, сiји је potrebи tako ostronaglasio јисеr drug Тito. Ujedno sam иvjeren da cemo takvomizgradnjom novoga privrednog sistema и materijalnom pogledиi podsjeei kori~ene raznih lokalizama. Sto је, naime, materijalnabaza svih tih lokalizama? Мislim da је materijalna bazatih lokalizama, koji mogи .stetno djelovati и sovinistickomsmislи rijeCi, иpravo и Ьirokratskom иpravljanju viSkom radaod strane drzavnog aparata. Na temeljи takvog administrativnogиpravljanja nastaje bas jagma za viSkom rada izmedи republickihi saveznih drzavnokapitalistickih tendencija. Repиblickedrzavnokapitalisticke tendencije pokazale su se и danim_uvjetima, razumije se, stetnije, jer razarajи cjelovitu koncepcijиjиgoslavenske ekonomike. А tko moze sasvim garantiratida sи nasi savezni drиstveni planovi иvijek pravilni ako nisиpovrgnиti kontroli i korektиri samih objektivnih ekonomskihzakona? Ј а licno, recimo, ne mogи.Drиgarice i drugovi, иvjeren sam da cemo svijetloj perspektivisocijalistickog razvitka u nasoj zemlji, а i socijalizmaи svijetи, kоји је јисеr tako jasno pred nas iznio drug Тito,pridonijeti i time sto cemo se иporno boriti za dalji razvitaknasega novog privrednog sistema и smislи svestranog prodиbljivanjanjegova socijalistiёkog karaktera.236Napomene оizvorima1. о karakterи nase pl·ivrede.Clanak za »Komиnist«, god. I, br. 1, listopad 1946, str. 31-44.Preиzeto za izdanja Kиltиre, Zagreb, 1947.2. О nekim osnovnim pitanjima nase indиstrijalizacije.Preиzeto iz »Narodne drzave«, br. 2, studeni 1946.3. Ekonomsko-drustveni znacaj privrednih uredaba saveznevlade.Clanak za »Borbu«. Preиzet iz »Borbe« br. 18, 21. sijecnja1947.4. Karakter robno-novcanih odnosa и FNRJ.Clanak preиzet iz casopisa »Komиnist«, br. 1. 1949.5. Ekspoze о reorganizaciji upravljanja privredom.Ekspoze је podnijet 7. П 1950. na XI sjednici PrezidijaNarodne skupstine FNRJ. Preuzet iz »Borbe« od 8. П 1950.6. О reorganizaciji drzavnog иpravljanja privredom.Govor Borisa Kidrica odrzan 27. VI 1950. na V zajednickojsjednici Saveznog vijeca i Vijeca naroda I izvanrednog zasjedanjaNarodne skupstine FNRJ.Kid1·icev govor prenijet је iz »Borbe« od 28. VI 1950, gdje јеobjavljen pod naslovom »Govor drиga Borisa Kidrica povodompretresa prijedloga odluke о potvrdi ukaza Prezidija ...«(Gotovo istovjetan tekst objavljen је и »Komиnistи« br. 4-5,1950. pod naslovom »О reorganizaciji drzavne uprave privredom«).7. Obrazlozenje reorganizacije savezne vlade.Ovo obrazloz~::nje Kidric је podnio 6. IV 1951. na П sjedniёiPrezidija Narodne skupstine FNRJ.Tekst је prenijet iz »Borbe« od 7. IV 1951, gdje је objavljenpod naslovom »Rijec drиga Borisa Кidrica«.237

, 8. Teze о ekonomici prijelaznog perioda u nasoj zemlji.Clanak preuzet iz casopisa »Komunist«, br. 6, 1950.9. О novom financijskom i planskom sistemu.Tekst pripremljen prema stenogramu predavanja, koje јеКidric odrzao sindikalnom aktivu Beograda. Preuzet iz izdanja»Rada«, Beograd, 1951.10. О nacrtima novih ekonomskih zakona.Clanak Borisa Кidrica napisan za casopis »Komunist«. Preuzetiz casopisa »Komunist« br. 4-5, 1951.11. Govor povodom prijedloga zakona о planskom upravljanju,budZetima, drustvenom doprinosu i porezima.Govor Borisa Кidrica 28. ХП 1951. na ХП zajednickoj sjedniciSaveznog vijeca i Vijeca naroda 11 izvanrednog zasjedanja Narodneskupstine FNRJ. Preuzeto iz »Borbe« 29. ХП 1951.12. О nekim teorijskim pitanjima novog privrednog sistema.Clanak preuzet iz casopisa »Komunist«, br. 1-2, 1952.13. Govor na Kongresu ekonomista Jugoslavije.Govor је odrzan na osnivackom kongresu na kome је osnovanSavez drиStav'l ekonomista Jugoslavije, od 11. do 13. IV 1952.u Beogradu. 'l'ekst је preuzet iz casopisa »Ekonomist«, br. 2,1952.14. Ustavni zakon i nasa privreda.Clanak preuzet iz »Borbe«, gdje је objavljen u nastavcima 22,23. i 24. VI 1952.15. Diskusija na VI kongresu КРЈ 4. XI 1952.Preuzeta iz » Vjesnika« NFH, 5. XI 1952.238BiЬ/iografija(U Ьibliografiju su usli samo najvazniji radovi)а} Rado:v1 ·Borisa КddliCa.О drzavпim privтedпim predигeCima, obraгlozenje osпovпog za·kona о drzavnim privredпim preduzeCima, Na'Prijed, Zagreb1946. •Obrazlozeпje osпovnog гakona о drzavпim privredпim predиzecima,Borba 21. 7.1946; Naprijed, Zagreb 1946.О uzdiгaпjи пaSih пovih tehпickih i privredпih kadrova iг radпickeklase, Borba 5. 12,. 1946.Obraгlozenje иг zakoп о nacionalizaciji privatпih privredпih preduzeca,Arblv za pravne i druStvene nauke, br. 7-12, 1946.Govor па prvom koпgresи glavпog zadrиZnog saveza Jugoslavije,Borba 30. 10. 1946.Obraгlozenje osпovnog zakona о budzetu, Borba 21. 12. 1946.Obraгlozenje zakoпa о porezima, Borba 22. 12. 1946.О karakteru паSе privrede, Kultura, Zagreb 1947.О пekim priпcipijelпim pitaпjima nase privrede, Naprijed, Zagreb1947.Ekoпomsko-drustveпi znacaj privredпih иredaba savezпe vlade,Borba 21. 1.1947.Geпeralпe direkcije, пjihova . orgaпizacija i пjihovi zadaci, Narodnadrzava 3. 2.1947.Govor и Narodпoj skиpstiпi FNRJ prilikom иsvajanja petogodisnjegplana, Borba, 27. 4.1947.Predavaпje kпjizevпicima о petogodisпjem рlапи, Borba 16.6.1947.0 пekim priпcipijelпim pitaпjima nase priv1·ede, Koшunist br. 2,1947.Ne moze Ьiti dobrog plana i пjegovog izvrseпja bez sto vecegrazmaha stvaralacke iпicijative, Borba 12. 7.1947.Govor па Petom pleпumu ceпtralпog odbora jedinstvenih siпdikataJugoslavije, Beograd 11.11.1947.Borba za izvrseпje plana (Komentar s Е. Kardeljom}, Kultнra,Zagreb 1948.Privredпi proЬlemi FNRJ, Kulttlra, Zagreb 1948.О vezaпim cijenama. Nova шеdЬа Savezne vlade о snaЬdijevanjustanovnistva, Naprijed, Zagreb 1948.239

\ '1О iгgradnj.i .. socijalistic~e ekonomike FNRJ, Borba, Beograd 1948.О ekonomZJZ lokalne przvrede, Naprijed, Zagreb 1948.Govor па pretresи opstedrzavnog budzeta га 1948. godinи, KulturaBeograd 1948. i Borba 24. 4. 1948.· 'Obraгloz:nje predloga гаkопа о izmeпama i dорипата гakonaо naczoпalzzaciji privatnih privrednih рrеdигеса Borba 29 41948. . ' ..Neka iskиstva iz prve godine petogadisnjeg plana Vojno-politickiglasnik, br. 1, 1948.'Iгgradnja socijalisticke ekonomike FNRJ - v kongres КРЈ, Kllltиra,Beograd 1948.Govor па Prvom kongresи jedinstvenih sindikata Jиgoslavije,Borba 25. 10. 1948.Karakter robno-novcanih odnosa и FNRJ, Komunist, br. 1, 1949,Naprijed, Zagreb 1949.О tekuCim pitanjima паsе privredne politike, Komunist, br. 2,1949; Naprijed, Zagreb 1949.Ekspoгe о planи га 1950, Borba 27.12.1949.Privredni proЬlemi FNRJ, Kultura, Beograd 1950.О tekиCim zadacima borbe га petogodisnji plan, Komunist br.11950. ' 'Ekspoгe о reorganiгaciji иpravljanja privredom, Borba 8. 2. 1950.Теге о ekonomici prijelaгnog perioda и nasoj гemlji, Komunist,br. 6, 1950.Govor па skupstini Drustva ekonomista SrЬije, Borba 16. 4. 1951.О novom fiпancijskom i planslcom sistemи, Rad,. Beograd, 1951.о. nacrtima novih ekonomskih гаkопа, Komunist, br.4-5, 1951;Naprijed, Zagreb 1951.Gov?r povod:!m prijedloga гakona о planskom иpravljanjи, bиdzetzma,d.rustvenom doprinosи i porezima, Borba 29. 12. 1951.Pogovor s predstavniki delovnih kolektivov па Jesenicah- Ljudskapravica 12. 1. 1952.О n~kim teorijskim pitanjima novog privrednog sistema, Komumst,br.1-2, 1952.Govor па Kongresи ekonomista Jиgoslavije, Ekonomist, br. 21952. 'Ustavni гakon i na8a privreda, Borba 22, 23, i 24. 6. 1952.Diskusija па VI kongresи КРЈ, Borba komиnista Jиgoslavije гаsocijalistickи demokratijи, VI kongres КРЈ (SKJ), Kultura,Beograd 1952.Sabrana dela, clanci i rasprave 1933-1943, Kиltura, Beograd 1959.(knjiga prva)Sabraпa dela, clanci i rasprave 1944-1946, Kllltura, Вeograd 1959.(knjiga druga)Sabrana dela, clanci i rasprave 1946-1948, Kиltura, Beograd 1960.(knjiga treca) .Zbrano delo, clanki in razprave 1933-1943, I !knjdga, drugo izd.,Cankarjeva zalozba, LjuЬljana 1978.Zbrano delo, Govori, clanki in raгprave 1944-1946, П knjiga,drugo izd., Cankarjeva zalozba, LjuЬljana 1978.Zbrano delo, clanki in raгprave 1946-1948, III knjiga, drugo izd.,Cankarjeva zalozba, LjuЬljana 1978.Zbrano delo, Govori, clanki in raгprave 1949-1952, IV knjiga,drugo izd., Cankarjeva zalozba, LjuЬljana 1978.Ь) Literatura о Borisu КidricuВrог Josip Tito, Nad grobom drиga Kidrica, Josip Вrог Tito: Govorii clanci, knjiga VIII, Naprijed, Zagreb 1959.Вrог Josip Tito, Boris Kidric dao је golemi doprinos raгvitkи so~cijaliгma, Vjesnik 13. 4. 1972.cerne Franc, Predanje i porиka Kidriceve drustvenoekonomskemisli, Marksisticka misao, br.4, 1978.Davidovic Radivoj, Povodom tега о ekonomici prelaгnog periodaи na8oj гemlji od drиga KidriCa, Ekonomist, br. 5--U, 1951.Kardelj Edvard, Intervjи и povodи 60. godisnjice rodenja BorisaKidrica, Vjesnik 8. 4.1972.Lavrac Ivan, Boris Kidric kot ekonomist, Delo 25. 3. 1972.Modic Lev, ОЬ cetrti knjigi гbranih del Borisa Кidrica, BorisЮdric, Zbrano delo, IV knjiga, drugo izd., Cankarjeva zalozba,LjuЬljana 1978.Osolnik Bogdan, U povodи 10. godisnjice smrti Borisa Kidrica,Komunist 11. 4. 1963.PavloviC Mirjaпa, Naueni interes га ekonomskи misao BorisaKidrica, Medunarodni radnicki pokret, br. 1, 1970.Pavlovic Mirjana, Boris KidriC о principima trZisne ekonomije ivisku radne sпage, Gledista, br. 9, 1972.Pogacnik Bogdan, Ekonomska misel Borisa Kidrica, Delo 4. З. 1972.Riblcic Mitja, Kidric Boris danas, Vjesnik 11. 4. 1968.Vidmar Josip, Boris Kidric in kиltиra, оЬ oЬletnici rojstva, Delo18.3.1972.Ziherl Boris, Dva dokumenta iг гapиSCine, Teorij.a in praklsa, Ьr. 3.1972.Ziherl Boris, Predgovor srpskohrvatskom izdanjи, Boris Kidric:Sabraпa dela, knjiga I, Kultura, Beograd 1958.240

BIBLIOTEКA PROMETEJBoris KidricSOCIJALIZAM 1 EKONOMIJAlzdavacCGP DELOOOUR GLOBUS, lzdavacka djelatnostZAGREBZa izdavacaTomislav PusekОр гетаJasna Frisёic - Cveta StepanёiёLektorMilada PindullcKorektorNikola BalenТisakCGP Delo, LjuЬijana, 1979.

Socijalizam i ekonomija - UÄitelj neznalica i njegovi komiteti

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?

Socijalizam i ekonomija - UÄitelj neznalica i njegovi komiteti