A

ISSN:2459-248X. 

A Ğ I R L I K 

Eski Uygur Yazısı ve Alfabe Sistemi 

Amtı ’dan Şimdi’ye 

Milli Edebiyat ve Cumhuriyet Döneminde Dilde Sadeleşme 

Dünyanın En Uzun Destanı: Manas 

Osmanlı Kadın Hareketleri: Fatma Aliye Hanım ve Emine Semiye Hanım 

Konak ve Apartman Bağlamında Yanlış Batılılaşma 

Ahmet Hamdi Tanpınar’ın Huzur’u 

Eski Edebiyatımızda Ramazan Ayı

A Ğ I R L I K 

Türkoloji e-dergisi 

ISSN:2459-248X. 

Temmuz 2016 

Sahibi / Owner 

Talha DİLBEN 

İstanbul Üniversitesi 

Editör / Editor 

Talha DİLBEN 


Editör Yardımcıları / Assistant Editor 

Eren ÇABUK 


Nur Sena TAŞÇI 

Hacettepe Üniversitesi 

Yazı İşleri Müdürü / Editorial Manager 

Tunahan Eren ARSLAN 


Eren ÇABUK 


Talha DİLBEN 


Büşra ÖZTEKİN 


Edanur SANCAK 

İstanbul Aydın Üniversitesi 

Eyüp Ferhat SORAN 

Harran Üniversitesi 

Danışman / Supervisor 

Prof.Dr. Günay KARAAĞAÇ 


Yazışma Adresi / Correspondence 

email: dergi.agirlik@gmail.com 

Yayın Kurulu / Editorial Board 

Sadık ALAÇAM 




Güloya BERKAN 


Yayın Adresi / Web Page 

www.agirlikdergisi.16mb.com 

Yayın Tarihi / Release Date 

2016

Türkoloji e-dergisi A Ğ I R L I K Sayfa 3 

İçindekiler 

ESKİ UYGUR YAZISININ ALFABE SİSTEMİ VE BU YAZININ ÖĞRETİMİNDE 

KULLANILMAK ÜZERE METİNLER ...................................................................... 4 

Talha DİLBEN 

MİLLİ EDEBİYAT VE CUMHURİYET DÖNEMİ DİLDE SADELEŞME 

ÇALIŞMALARINA GENEL BİR BAKIŞ .............................................................. 36 

Sadık ALAÇAM 

DÜNYANIN EN UZUN DESTANI: MANAS ...................................................... 45 


OSMANLI KADIN HAREKETİ ÇERÇEVESİNDE FATMA ALİYE HANIM VE EMİNE 

SEMİYE HANIM ........................................................................................... 52 

Büşra ÖZTEKİN 

KİRALIK KONAK, İBRAHİM EFENDİ KONAĞI, HÜRRİYET APARTMANI VE AHŞAP 

KONAK ESERLERİNDE MEKAN ALGISI OLARAK KONAK ................................ 65 

Güloya BERKAN 

AHMET HAMDİ TANPINAR'IN HUZUR'U....................................................... 69 

Edanur SANCAK 

ESKİ EDEBİYATIMIZ VE RAMAZAN ............................................................... 72 

Eyüp Ferhat SORAN 

AMTI KELİMESİNİN TÜRK DİLİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ İÇERİSİNDE GEÇİRDİĞİ 

DEĞİŞİMLER ................................................................................................ 79 

Eren ÇABUK


ESKİ UYGUR YAZISININ ALFABE SİSTEMİ VE BU YAZININ ÖĞRETİMİNDE 

KULLANILMAK ÜZERE METİNLER 

Talha DİLBEN * 

ÖZET 

Türk milletinin sosyal hayat içerisinde en ince noktalarına kadar bizi eriştiren ve yerleşik 

hayat ile sanatta, edebiyatta, sosyal nizamda, hukukta yüksek seviyeye erişmiş, yani tam 

anlamıyla muasır medeniyetin zirvesine ulaşmış olan Eski Uygur Türklerinin bağımsız 

bir devlet oluşu, yüksek medeniyetleri, inandıkları dinler anlatılmış, ardından Soğd 

yazısından ürettikleri alfabeleriyle yazılan Eski Uygur yazısı ve bu yazının alfabe sistemi 

örnekler sunularak gösterilmiştir. Ayrıca, bu yazının öğretiminde kullanılmak üzere, Eski 

Uygur metinlerinde kullanılmış olan bazı kelimelerin yazımları, hem devrine ait eserler 

üzerinden hem de şahsī koleksiyonumuzda bulunan, henüz ilmī neşirleri yapılmamış bazı 

yazma nüshalardan taranan resimleriyle Türkoloji alemine sunulmuştur. 

ANAHTAR KELİMELER: ESKİ UYGUR TÜRKLERİ, ESKİ UYGUR YAZISI, SOĞD 

ALFABESİ, ESKİ UYGUR ALFABESİ 

ANCIENT UYGHUR ALPHABET SYSTEM AND THE EXAMPLES TEXTS FOR 

THE TEACHING 

ABSTRACT 

Turkish nation has a social life which is undeniably reaches us beyond to boundaries .In 

literature, law, artworks when the Turks prefered the settled lifestyle especially reached 

top of the modernity of their era. In addittion Ancient Uyghur Turks had freedom, high 

life, various beliefs, besides they had an alphabet which was derived from the Sogdians. 

They used the alphabet for expressing theirselves. On the otherhand we would like to 

teach Ancient Uyghur Alphabet system has been shown in this article with examples, 

sample texts, scanned various samples such as manuscripts and inscripts belonged to 

Uyghurs. Our invidual collection is unique and never ever known in Turcology field. We 

proudly share scanned samples part of our collection very first time in Turcology field. 

Consequently it helps us to Teach Ancient Uyghur Alfabet system broadly. 

KEY WORDS: ANCIENT UYGHUR TURKS, ANCIENT UYGUR WRITING, 

SOGDIAN ALPHABETH, ANCIENT UYGHUR ALPHABET. 

* 

İstanbul Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Lisans Öğrencisi


1. ESKİ UYGUR DEVLETİNİN KURULUŞU, ESKİ UYGUR TÜRKLERİNİN 

İNANDIKLARI DİNLER VE YÜKSEK MEDENİYET SEVİYELERİ 

Eski Uygurlar, Köktürkler içerisinde yer alan boylardan biriydi. Köktürklerin 

zayıf anında isyan etmekten geri kalmayan Eski Uygur Türkleri, Köktürklere karşı birçok 

isyan girişiminde bulunmuştu. Nihayetinde 742 yılındaki isyanları başarıya ulaştı ve 

Uygurlar, Basmıl ve Karluklarla ittifak yaparak Köktürk kağanı Kutlug’u öldürdüler. Çin 

devleti, Köktürk devletinin yıkılmasını tabii olarak istiyordu. Bu sebeple Köktürklere 

karşı ayaklanarak Köktürklere çok büyük bir yara aldıran Uygur, Basmıl ve Karlukları 

Çin devleti resmī olarak tanıdı. Basmıl başbuğu kağan oldu. Karluklar batı, Uygurlar 

doğu yabguluklarını aldı. Köktürk kağanlığına getirilen Ozmış’ı da 743 yılında 

öldürdüler. Daha sonra Karluklarla Uygurların arası açıldı ve 745’te Karluklar, Uygurlar 

tarafından bertaraf edildi. Böylece Uygurlar takıgu (tavuk) yılında yani 745 yılında 

bağımsız kağanlıklarını kurmuş oldular. 95 yıl ayakta kalan devlet, 839 yılındaki açlık ve 

kıtlığın ardından, 840 yılında Kırgızlar tarafından işgal edildi ve bağımsızlıklarına son 

verildi. Uygurlar da dört bir yana dağıldılar. 1 95 yıl ayakta kalan devlet, 839 yılındaki 

açlık ve kıtlığın ardından, 840 yılında Kırgızlar tarafından işgal edildi ve 

bağımsızlıklarına son verildi. Uygurlar da dört bir yana dağıldılar. 

Bağımsızlıklarını kazandıktan sonra din değiştiren Eski Uygur Türkleri, yeni 

dinlere ve dinī çehrelere bürünmeye başlamışlardır. Elbette burada siyasi bir yönün 

olduğunu söylememiz gerekiyor. Eski Uygur Türklerinin din değiştirme sebeplerinin en 

başında, yoğun bir etkiye sahip olan siyasi meseleler vardır. En başta, baştaki kağanın din 

değiştirmesi, kitleler halinde kağana tabi olanların da din değiştirmesi şeklinde sirayet 

eder. Bu, Karahanlılarda da böyle olmuştur. Uygurların üçüncü hükümdarı Bögü Kağan 

(759-779), Ordu Balık’ta dört mani rahibiyle yaptığı iki günlük müzakerenin ardından 

Mani dinini seçmiştir. Türk kültür tarihi açısından son derece önemli olan bu olaydan 

sonra,Türkler artık bu muhitte yerleşik yaşama alışmaya başlıyor ve hayvan eti yemeyi 

bırakıyor, Köktürklerde olan savaşçılık ruhunu adeta terk ediyorlardı. Öyle ki, bu 

coğrafyaya yapılan Arap akınlarında Maniheist uygurlar çok ciddi yaralar almış, 

mabedleri de bu akınlar sebebiyle çok büyük tahribata uğramıştı. Bu akınlar Maniheist 

Uygurlar üzerinde öyle büyük etkiler bırakmıştır ki, bunlar duvar resimlerine de 

yansımıştır. İlk olarak A. Von Le Coq’un neşrettiği, Uygurlara ait bir duvar resminde, 

Mani rahibine ve Mani manastırına saldırı düzenleyen Müslüman askerler tasvir 

edilmiştir. Rahibin sakallı olmasından, Mani rahibi olduğu anlaşılır, çünkü Budist 

rahipleri sakalsızdır. 2 (bkz. resim 1) 

Eski Uygur Türkleri, kendi içlerinde ayrı ayrı dinleri benimsemiş olsalar da, 

esasında, adeta medeniyet dinini benimsemişlerdir. Onlar, yerleşik ve yüksek seviyede bir 

nizam üzerine inşa edilmiş bir toplum yapısı kurmuşlardır. Devletin saray hayatı, 

tamamıyla bir tertip üzerinedir. Herhangi bir ecnebī elçi, hükümdarının mektubunu 

1 

Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, 14. 

Baskı: Ankara, 2014, s. 216, 217. 

2 

Şinasi Tekin, İştikakçının Köşesi, Dergah Yayınları, 1. Baskı: Aralık 2014, s. 291.


vermek için saraya geldiği zaman, onu karşılayıp, elçiye ziyafet verirler ve bu ziyafet 

esnasında musiki çalınır, rakslar ve eğlenceler yapılırdı. 

Uygurlarda fikir hayatı da yüksek bir seviyeye ulaşmıştı. Çin kaynaklarına göre 

Uygur hükümdarlarının saraylarında, yerli ve yabancı tarihçiler, şairler, alimler, 

sanatkarlar, musikişinaslar sempatik bir himayete mazhar olmuşlardır. Uygur ülkesine 

seyahat etmiş olan Çin gezginlerden, şehzade ve yüksek zümre çocuklarına çok iyi bir 

eğitim verildiğini, Uygur ülkesinde kütüphanelere rastlandığını da öğreniyoruz. Hatta bir 

Uygur elyazmasına göre, Uygur şehzadesinin fevkalade güzel kopuz çalıp şarkı 

söylediğini de öğreniyoruz. 3 

Çin kaynağı Tang-Şu, ‘’Tang hazineleri bomboş iken ve saray memurları maaş 

alamazken’’ Uygurlara 100 000 parça ipek verildiğini kaydeder. Bu da bize, Uygurların 

Çin üzerindeki hakimiyetini gösteriyor. Görülüyor ki Çin devleti, Uygurlara verilen vergi 

ve hediyelerden dolayı maddī olarak çöküşün eşiğine gelmiştir. Bunun yanı sıra 

Uygurların Çin pazarına da hakim olduklarını biliyoruz. 758 yılından itibaren her yıl 

Uygurlar, alışveriş yapmak üzere atlarıyla Çin’e geliyorlar, bir ata karşılık 40 top ipek 

kumaş alıyorlardı. Çinliler için bu zoraki bir alışverişti; fakat başka çareleri yoktu. 4 

Buradan, Eski Uygurların 745 yılında bağımsızlıklarını kazandıklarına göre, devletlerinin 

henüz 12-13. yılından itibaren Çin gibi bir rakip devlet karşısında ciddi anlamda maddi 

bir baskı uygulamayı başardıklarını görüyoruz. Öyle ki bu baskının, Çin devletinin 

hazinelerini boşaltacak kadar büyük bir etki oluşturduğunu da öğrenmiş oluyoruz. 

Medeniyet seviyeleri böylesine yüksek olan Uygurlar arasında Maniheizm, 

Budizm, İslamiyet ve Hristiyanlık dinleri de yer edinmişti . Diğer dinlere nazaran 

Maniheizm, Uygurları Orta Asya kılavuzluğuna hazırlayan din olmuştur. Uygurların bu 

dine daha fazla sempati göstermelerinde, Soğdların etkisi olduğu düşünülebilir. Zamanla 

Türk idaresi altına giren Soğdların, komşu milletler için siyasi ve kültürel bir önem 

taşıdığı kuvvetle muhtemeldir. 

Maniheizm, İran ve Roma İmparatorluğu içerisinde sıkı bir takibata uğrayan 

dualist mezheplerin, Maveraünnehir’e hicrete mecbur kalmaları sebebiyle Eski Uygur 

Türklerine ve onların da çevresine kadar yayılmıştı. Maniheistler,kesif bir ekseriyet teşkil 

ediyorlardı. Ayrıca belirli bir teşkilata da sahiptiler. Bu sebeple, diğerlerine nisbetle, daha 

hızlı yayıldılar ve hakimiyeti yavaş yavaş ele geçirdiler. 

Budizm açısından bakacak olursak, bu din de birtakım bölgelerde etkili olmuştur. 

Özellikle Maveraünnehir’in birçok yerinde iz bırakmıştır. Arap fütuhatı esnasında 

buralarda altın ve gümüşten yapılmış birçok put bulunmuştur. 5 Bu da, Budizm’in bu 

bölgedeki yaşamışlığını gösterir. 

3 

Ahmet Caferoğlu, Türk Dili Tarihi I - II, Enderun Kitabevi, 3. Baskı: İstanbul, 1984, s. 151. 

4 

Ahmet Bican Ercilasun, age, s. 221. 

5 

Ahmet Caferoğlu, age, s. 154.


Uygurlar, Budizm ve Maniheizm’den başka, İslam dinine ve Hristiyanlığın 

Nesturī koluna da bağlanmışlardı. Turfan çevresinde İncil’den Uygurca’ya çevrimiş bazı 

parçalar bulunmuştur. 6 Müslüman Uygurlardan kalma şiirler de bulunmuştur. 

Her bir dinin muhiti, kendi edebī anlayışını da oluşturmuştu. Eserlerin, 

manzumelerin pek çoğu doğal olarak bu ayrı dinlerin öğretilerini barındıran içerikteydi ve 

çoğu tercümeydi. Ancak kullanılan yazı, kendi ürettikleri Eski Uygur yazısıydı. 

Resim 1: Mani rahibine saldırı ve Mani Manastırı 

Duvara çizilmiş olan bu resimde, bir manastırın hücuma uğrayışı tasvir edilmiştir. 

Zırhlara bürünmüş asker, merdivenlerle çıkılan verandada, beyaz elbiseli bir rahibi 

omzundan yakalayıp çekiştirmekte,sakallı rahip de askerin elinden kurtulmaya 

çalışmaktadır. Rahibin sakallı oluşundan, onun Budist rahip değil, Mani rahibi olduğunu 

anlıyoruz. Çünkü Budist rahipleri sakalsızdır. A. von Le Coq’un yayınladığı bu resim, 

Şinasi Tekin’in İştikakçının Köşesi adlı eserinde de verilmiştir. Resimdeki belirleyici 

ayrıntıları biz de tekrardan vereceğiz: 

6 

Ahmet Bican Ercilasun, age, s. 260.


Resim 2: Resim 3: Resim 4: 

Zırhlara bürünmüş asker Sakallı Mani rahibi Atın başındaki hilal 

Resim 5: Manihesitlerin en önemli törenlerinden biri olan Bema Töreni’nin 

tasviri. Resimlerin çiziliş tarzları, kullanılan figürler ve bazı detaylar Maniheist sanatın 

diğer pek çok gelenekten etkilendiğini göstermektedir. 7 

7 

Betül Özbay, Huastuanift: Manihaist Uygurların Tövbe Duası, Ankara: Türk Dil Kurumu, 2014, 

sf. 48.


2. ESKİ UYGUR YAZISI VE ESKİ UYGUR TÜRKÇESİNİN ALFABE SİSTEMİ 

Eski Uygurlarlar, dinī ve ictimaī sebepler dolayısıyla Run, Brahma, Tibet, 

Süryanī, Soğd, Uygur, Mani gibi birçok alfabe sistemleri kullanmışlardır. Bu alfabeler, 

şüphesiz Türk dil ve edebiyatının inkişafına vasıta olmuşlardır. 8 Çünkü Köktürkler 

devrine ait taşlar üzerine kazınmış yazılar bulunsa da, kağıt üzerine yazılı bir metin 

şimdiye kadar bulunamamıştır. Ancak sosyal anlamda çok gelişmiş bir medeniyet inşā 

eden Eski Uygur Türkleri döneminden kalma pek çok yazma metin elimize ulaşmıştır. 

Malzemenin böylesine zengin olması sebebiyle, Eski Uygur yazısının karşılaştırma 

imkanı, tahkik imkanı daha geniş olmuştur. Araştırmacılar bu yazıyı çözmek için 

çalışmalar yürütmüşler ve bu yazının kökenini araştırmışlardır. Nihayetinde bu yazının 

Soğd yazısının işlenmiş hali olduğuna kanaat getirilmiştir. 

Bir yazının başka bir millet tarafından alınıp işlek hale getirilebilmesi için, iki 

millet arasında, tarihin kimi safhalarında mutlaka bir komşuluk ilişkisinin gerçekleşmiş 

olması gerekir. Sosyal bir varlık olarak yaratılan insan, tabiatı gereği sosyal ilişkilerde 

bulunma eğilimindedir. Tabiattaki diğer canlılardan bu yönüyle de ayrılır. Hayvanların 

kurdukları sosyal ilişki, yok denilecek kadar azdır. Hayvanlarda; yeme ve içme ihtiyacını 

karşılamak, çiftleşmek,yavruların kendi arasında veya yavru ile ebeveyn arasındaki, 

esasen savunma ve saldırma işlevi öğretisinin içgüdüsel tezahürü olan iptidai oyunlar 

oynamak dışında bir etkinlik neredeyse hiç göremeyiz. Esasen bunların hepsi içgüdüsel 

olan etkinliklerdir. Oysa insan, sahip olduğu akıl ve dil ile iletişimi oluşturur ve kendisine 

sosyal çevre kurar. Sosyal çevrenin biricik parçası iletişimdir. Hem akıl hem dil, iletişim 

bütününü oluşturur. İnsanın hayvanlardan bu denli üstün olmasını, kendisini ve sosyal 

çevresini bu denli geliştirebilmesini sağlayan dildir. Hayvan ve insan arasındaki fark veya 

sürü ile toplum arasındaki fark, onların dilleri arasındaki farkı gösterir. Bu fark ise, en 

gelişmiş hayvan dillerinde bile en çok 20-30 ses demeti (kök söz) bulunurken, insan 

dillerinde kök sözlerin veya ses demetlerinin sayısının 500-600 civarında olabilmesidir. 

İnsanın ses çıkarma ve işitme organlarının hayvanlarınkinden bu farklılığı, onlara farklı 

alın yazıları hazırlamış görünmektedir. 9 

Soğd harfleri, Uygur harflerinin tamamıyla bir eşidir. Ancak bu yazı evveli bir 

devreye ait olduğundan ve Uygurlarca işlenmemiş bulunduğundan mütekāmil bir şekil 

arzetmemekte idi. 10 F. W. K. Müller, keskin zekası yoluyla, araştırmacılar tarafından 

Uygur yazısı sanılan bu yazının, Soğd harfleri olduğunu ortaya koymuştur. Bu yazının 

Uygur harfleri ile olan benzerliği, Soğdlar ile Uygurlar arasındaki ticarī ilişkilere, 

alışverişlere dayanmaktadır. Birbirleriyle etkileşim halinde olan iki milletin arasında, yazı 

da benzerleşebilir, bu tabii bir süreçtir. Alışveriş ve etkileşim, yani sosyal ilişkide 

bulunan milletler arasında; yaşam tarzlarının, kıyafetlerin, araç gereçlerin benzerleştiği, 

bir milletten diğer millete geçip o millette kullanıldığı gibi, sözcüklerin paylaşıldığı gibi, 

yazıda da birtakım benzerlikler ve etkileşimler olması beklenebilir. 

8 

Ahmet Caferoğlu, age, s. 162. 

9 

Günay Karaağaç, Türkçenin Dil bilgisi, Akçağ Yayınları, 1. Basım: Ankara, 2012, s. 46. 

10 

Ahmet Caferoğlu, age, 164.


Soğdlar ile Türklerin ilişkisi, yalnızca Eski Uygur devriyle sınırlı değil, daha 

eskidir. Runik harfler ile taş üzerine usta bir işçilikle kazınarak yazılan Orhun 

Ābideleri’nde Soğd kavminin adına rastlarız. Kültigin Ābidesi’nin doğu yüzünde iki 

yerde , batı ve kuzey yüzlerinde de bir yerde olmak üzere toplam 4 defa Soğd kavminin 

adı geçmektedir. Bunlar, Köktürk harfleriyle aşağıda verilmiştir: 

Kültigin Ābidesi doğu yüzü, 31: 

11 

Kültigin Ābidesi doğu yüzü, 39: 

soġd(a)k : t(a)pa ‘’Soğdaklara doğru’’ 12 

‘’Soğdaka doğru’’ 13 

14 

Kültigin Ābidesi batı yüzü: 

soġd(a)k : bod(u)n ‘’Soğdlar’’ 

15 

kuur(ı)d(ı)n [s]og(u)d örti ‘’Batıda Soğdlar baş kaldırdı’’ 

Kültigin Ābidesi kuzey yüzü, 12: 

16 

kün : b(a)ts(ı)kd(a)kı : sog(u)d ‘’gün batısındaki Soğdlar’’ 

11 

Talat Tekin, Orhon Yazıtları, 5. baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu, 2014 

12 

Talat Tekin, age. 

13 

Muharrem Ergin, Orhun Abideleri, 49. baskı, Eylül 2015: İstanbul, s. 52. 

14 


15 


16 

Talat Tekin, age.


Görüldüğü üzere Türkler ile Soğdlar arasındaki ilişki eskiye dayanmaktadır. 

Birbirlerini tanıyan, birbirleriyle etkileşim içinde bulunan, ticaret yapan iki kavim 

arasında, yazının örnek alınması gibi bir etkileşim de gerçekleşmiş. Eski Uygurlar, Soğd 

harfleriyle yazılan Soğd yazısını işlek hale getirip, Eski Uygur harflerini ve yazısını 

üretmişlerdir. 

17 

Uygurlar tarafından kullanılan kullanılan ilk Soğd alfabesi 

17 



Uygurlar taragından kullanılan ikinci soğd alfabesi 

18 

18 



Uygur yazısı, başta Budistler olmak üzere hemen her dinin mensupları tarafından 

kullanılmıştır. Eski metinlerimizin Arap harflerinden sonra en önemli miktarı Uygur 

alfabesi ile kaleme alınmış olup, Türklerin İslamiyeti kabulünden sonra da uzun bir süre 

kullanılmıştır. Hatta Osmanlılar tarafından bile kullanılmıştır.Moğollar tarafından da 

kendi dilleri olan Moğolca için kullanılmış ve kullanılmaktadır. En eski metinlerde Uygur 

yazısı itinalı ve iri harflerle yazılmış, sonraki devirlerde ise gelişigüzel yazılmaya 

başlanmış ve kurzif (işlek el yazısı) denilen şekil doğmuştur. 19 Uygur yazısı, yalnız 

kağıt üzerinde değil, tahta kalıplarla basılarak da kullanılmıştır. Bunların çoğu, 

manastırlarda, dinī öğretiler için oluşturulmuş metinlerdir. 

Uygur yazısı İslamī eserlerde de kullanılmıştır. Kutadgu Bilig ve Atebetüʿl- 

Hakāyık, bu eserlerin başında gelir. Kutadgu Bilig’in eldeki üç nüshasından biri olan 

Viyana nüshası, Uygur yazısı ile yazılmıştır. Nüsha, nadiriyetine ve önemine karşılık, 

araştırmacılar tarafından iyi bir yazı olarak düşünülmez. Bir başka nüshadan, hızlı bir 

elyazısıyla, bir hattat tarafından kopya edildiği ve o sebeple özensiz olduğu düşünülür. 

Edib Ahmed B. Mahmūd Yüknekī tarafından, Karahanlı Türkçesi ile yazılan ve 

Muhammed Dād İspehsālār Beg’e sunulan Atebetüˈl-Hakāyık’in Uygur harfli Semerkand 

nüshası her bakımdan çok özenli ve sanatkarānedir.Ancak tıpkı Kutadgu Bilig’in 

nüshalarında olduğu gibi, o da eserin ilk oluşturulduğu zamandan birkaç yüzyıl sonraya 

aittir. Bu nüshanın Şeyh-zāde Abdürrezzak Bahşı için İstanbul’a getirildiği tahmin 

edilmektedir. İslam devresinde Uygur yazısını bilenlere bahsi denilirdi. Bu kelimeye 

Uygurca’da bakşı şeklinde rastlıyoruz. Kelime Çince’dir ve po-şı / pak-şi ‘öğretmen, 

üstat, vaiz’ anlamlarına gelmektedir. 20 Böylece Şeyh-zāde Abdürrezzak Bahşı için neden 

bahşı kelimesinin kullanıldığı da görülmüş oluyor. 

Atebetüˈl-Hakāyık’ın Uygur harfli Semerkand nüshasından: 

21 

1. ilahi öküş ḥamd ayur men san͡ga 

2. senin͡g raḥmetin͡gdin umar men on͡ga 

1.Tanrım, (daima) sana çok hamd ederim 

2. (daima) senin rahmetinden hayır umarım 

19 

Ali Fehmi Karamanlıoğlu, Türk Dili Nereden Geliyor Nereye Gidiyor, 5. baskı: 2002 , s. 26. 

20 

Ali Fehmi Karamanlıoğlu, age, s. 27. 

21 

Reşid Rahmeti Arat, Atebetü’l - Hakayık, 2.baskı: Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1992, 

s. II.


Eski Uygur Türklerinin, eserlerini yazarken Runik, Soğd, Brahmi, Mani ve Eski 

Uygur yazılarını kullandıklarını söyledik. Şimdi, Eski Uygur yazısnın alfabe sistemini 

vereceğiz. Eski Uygur yazısında harflerin başta, ortada ve sondaki şekilleri birden fazla 

şekilde gösterilebilir. Bu, elyazısıyla yazılan hemen hemen her yazı sistemi için doğaldır. 

Eski Uygur harfleri, yarı sedalı y istisna edilirse, 18 işaretten ibarettir. 22 Biz, 

aşağıda, eski Uygur harflerini naçizāne kendi elyazımız ile tablo içerisinde göstermeye 

çalıştık: 

ÜNLÜLERİN GÖSTERİMİ 

SONDA ORTADA BAŞTA TEMSİL ETTİĞİ 

SES 

a,e 

ı,i 

o,ö,u,ü 

22 

Ahmet Caferoğlu, age, 169


ÜNSÜZLERİN GÖSTERİMİ 

SONDA ORTADA BAŞTA TEMSİL ETTİĞİ 

SES 

ḳ, ġ, ḫ 

k,g 

y (ı,i) 

r 

l 

t 

d 

ç


BAŞTA ORTADA SONDA TEMSİL ETTİĞİ 

SES 

s 

ş 

z, j 

n 

b, p 

v 

m 

3. UYGUR YAZISININ ÖĞRETİMİNDE KULLANILMAK ÜZERE ESKİ UYGUR 

HARFLİ ÖRNEK METİNLER 

Eski Uygur harfli metinleri okuyabilmek için, bu alfabeyi kabaca bilmek yeterli 

gelmeyebilir. Uygur harfleriyle yazılmış Türkçe metinler okunarak çalışılmalı ve yazıya 

aşina olunmalıdır. Bu konuda talihliyiz. Çünkü bugün elde pek çok Uygur harfli Türkçe 

yazma bulunmaktadır, çokça transkripsiyon ve çeviri çalışması vardır. Bu metinlerden 

birkaçını transkripsiyonlu bir şekilde vereceğiz. Vereceğimiz bu örnek metinler, Eski 

Uygur Türkçesi derslerinde veya Eski Uygur yazısının öğretiminin yapıldığı her türlü 

ortamda istifade edilebilecek seçme metinlerdir. Elbette bireysel olarak da bu metinlerden 

faydalanılabilir. 

Eski Uygur harfli metinlerin dışında, henüz ilmi neşirleri yapılmamış bazı yazma 

parçalarından kelimeler ile çalışmamız zenginleştirilmiştir. 

Belirttiğimiz üzere Eski Uygur yazısı, Uygur devleti yıkıldıktan sonra da uzun bir 

süre boyunca kullanılmaya devam etmiştir. Hatta Fatih Sultan Mehmed’in Uygur harfli 

bir yarlığı olduğunu biliyoruz. Bizim burada vereceğimiz metinler arasında bu tarz 

metinler de mevcuttur.


METİN 1 

ESKİ UYGUR HARFLİ, FAİZ KARŞILIĞI YAPILAN ANLAŞMAYI İÇEREN 

BİR SENET: 

23 

1. [Kü]skü yıl törtünç ay bir yang͡ ıḳa 

2. [ma]n͡ga Bolmış-ḳa asıġ-ḳa kümüş 

3. [ker]gek bolup Ḳara Oġul-ta altı stır 

4. [kü]müş altım. Ḳaç ay tutsar mn ay 

5. [sa]yu birer yarım baḳır kümüş asıġ 

6. [-ı] bilen köni birür mn. Birginçe yok 

7. [bar] bolsar mn, kisim Tözün köni 

8. [b]irsün. Tanuḳ: Borluḳçı. Tanık: Er Buḳa 

9. [Bu] tamga mn Bolmış-nın͡ g ol. Mn 

10. [Yı]kınç Tutun͡ g ayıtıp bitidim. 24 

23 

Osman Fikri Sertkaya – Rysbek Alimov, Eski Türklerde Para, Ötüken, İstanbul: 2006, s. 79. 

24 

Osman Fikri Sertkaya - Rysbek Alimov, age, s. 80.


[kü]skü ‘’sıçan’’ 

törtünç ‘’dördüncü’’ 

kümüş ‘’gümüş’’ 

asıġ ‘’faiz’’ 

bitidim ‘’yazdım’’


METİN 2 

UYGUR HARFLİ BİR MEKTUP: 

25 

1. Tacudin söz-üm. Toyınçog-ḳa. Senin͡ g ḳubçır tarıg-ın͡ g 

2. –ta bu Şemiz Tavısma-ka üç küri tarıġ birgil. san-ınta 

3. tutar-m(e)n. 

4. Toyınçog Tarḳan söz-üm. Toyınçog kisi-sin͡ ge. San͡ ga yarlıġ bolġu 

5. üçün. üç küri tarıġ-ḳa çuv birti birgil. (Nişan) 26 

kubçır tarıġ-ın͡g(-ta) ‘’kupçır (vergisi) darısından’’ 

yarlıġ ‘’emir, buyruk, ferman’’ 

25 

Ayşegül Sertkaya, Uigurische Sprachdenkmäler’den beş mektup, Belleten 1996, Ankara: 1999 s. 

246. 

26 

Ayşegül Sertkaya, age, 243.


METİN 3 

TEZKİRE-İ EVLİYĀ’NIN ÇAĞATAY TÜRKÇESİ ÇEVİRİSİNDEN: 

27 

bu Tezkire-i Evliyā kitābı-tur 

Tezkire-i Evliyā’nın Çağatay Türkçesi çevirisinin ilk sayfası olan bu metinde, başta 

salavat vardır. Başlıktan sonra gelen ve hemen üstte verilen Türkçe kısım ise şöyle başlar: 

on sekiz min͡ g ʿālemni yaratḳan töretken (tengri taʿālaġa)… 

27 

Ayşegül Sertkaya, Tezkire-i Evliyā’nın Çağatay Türkçesi Çevirisi, Çantay, İstanbul: Mart 2015 

s. 382.


METİN 4 

FATİH SULTAN MEHMED’İN UYGUR HARFLİ YARLIĞINDAN: 

1. (h)uvel-ġani 

2. all-a taʿal-a iney(e)t-i-tin 

3. sultan mehmed han söz-üm 

4. rum vilayet-i- 

YARLIĞIN METNİ 

28 

28 

Reşid Rahmeti Arat, Makaleler, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara: 1987, s. 866.


29 

5. nin͡g seyit 

29 

Reşid Rahmeti Arat, age, s. 867.


6. satat kaz-i mufd-i şeyh 

7. tanışman-lar-ı-ġa vilayet vilayet 

8. ler-nin͡g taruġ-alar-ıġa 

9. çoh taş olturuş-luġ türk 

10. hal(a)yık arab belüc halaç 

11. kar-luk kürt lur el-ler-i 

12. nin͡g tüşmel ket huda- 

13. lar-ı-ġa karvan basirġan-lar-ġa 

14. kent kent-nin͡g uluġ-lar-ı-ġa 30 

… 

Sultan Mehmed Han 

tanışman-lar-ı-ġa ‘’danişmendlerine’’ 

ḳarvan basirġan-lar-ġa ‘’kervan (ve) bezirganlara(tüccarlara)’’ 

kent kent-ning uluġ-lar-ı-ġa ‘’bütün kasabaların ulularına’’ 

30 

Reşid Rahmeti Arat, Makaleler, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara: 1987, s. 796.


METİN 5 

ATEBETÜˈL-HAKĀYIK’TA, MUHAMMED DĀD İSPHESĀLĀR İÇİN 

YAZILMIŞ BEYİTLERDEN: 

31 

1. dad ispehsalar beg üçün bu kitip 

çıḳardım ajunda atı ḳalsu tip 

2. kitabımnı körgen işitgen kişi 

şahımnı duʿa birle yad ḳılsu tip 

3. anın͡g vuddı birle kön͡güller tolup 

anın͡ g yadı birle ajun tolsu tip 

31 

Reşid Rahmeti Arat, Atebetü’l - Hakayık, 2.baskı: Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara, 1992, 

s. VIII.


METİN 6 

AÇ BARS HİKAYESİ, RADLOFF – MALOV YAYINI 152 – 160 ARASI : 

32 

1. tegin inçe tep tedi, ay eçilerim 

2. a, biz kamagun amtı isig özümüzke 

3. et’özümüzke ertiŋü ilinmiş yapşın- 

4. mış biz, inçip yana adınaguka asıg 

5. tusu kılgalı bilge biliglig y(a)ruk közü- 

6. müz yok bolur erki yme antag birer 

7. y(a)rlıkançuçı köŋüllüg kutlug yalaŋuk- 

8. lar ürüg uzatı öz et’özlerin titip 

9. ıdalap tınl(ı)glarka asıg tusu kılurlar tep 33 

.. 

32 

Zemire Gulcalı, Eski Uygurca Altun Yaruk Sudur’dan Aç Bars Hikayesi, 2. baskı: Ankara, Türk 

Dil Kurumu, s. 423. 

33 

Zemire Gulcalı, age, s. 82.


METİN 7 

İYİ VE KÖTÜ PRENS ÖYKÜSÜ’NDEN: 

1. taşġaru ilinçüke atlanturdı 

2. erti .. balıḳ taştın tarıġçı-larıġ 

3. körür erti ḳuruġ yerig suvayu 

4. öl yerig tarıyu ḳuş ḳuzġun 

5. suḳar yorıyur sansız tümen 

6. özlüg ölürür .’. tarıġ tarıyu 

7. emeri tınlıġlarıġ ḳuşçı keyikçi 

8. balıḳçı avçı torçı tuzaḳçı 35 

.. 

34 

34 

James Russell Hamilton, İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Türkçe Çeviri: Vedat Köken, 3. baskı: 

Ankara, Temmuz 2015, s. 283. 

35 

James Russell Hamilton, age, s. 11.


METİN 8 

ESKİ UYGURCA DÖRT ÇATİK’TEN: 

36 

1. arslanlar nıŋ yo:rıkın yo:rıp uçayan balık- 

2. nıŋ ké:dininte turup ınaru be:rü yo:rıı öt- 

3. rü élig be:g tö:rt beltir yo:lta yo:rıyu 

4. anıŋ a:rasınta sa:nsız üküş yeklerig körti… 

5. ol yme yekler yalŋoklarnıŋ etin y(é:)yü 

6. ka:nın içip bagarsukların etö:zleriŋe 

7. yörgeyürler erti.. korkgu teg körk 37 

.. 

yeklerig ‘’şeytanları’’ 

36 

Ümit Özgür Demirci, Eski Uygurca Dört Çatik, Kesit Yayınları, 1.baskı, İstanbul: 2015, s. 216 

37 

Ümit Özgür Demirci, age, s. 36.


METİN 9 

ANI TEG ORUNLARTA (ÖYLE YERLERDE): 

38 

1. adḳaşu turur ḳat ḳat taġta 

2. amıl aġlaḳ aranyadan-ta 

3. artuç söğüt altın-ınta 

4. aḳar suvluḳ-ta 

5. amrançıġın uçdaçı ḳuş-ḳı-a-lar 

6. tirin-lik ḳuvraġ-lıḳ-ta 

7. adḳaġ-sız-ın men͡gi tegingülüg ol 

8. anı teg orun-lar-ta 39 

… 

anı teg orunlarta ‘’öyle yerlerde’’ 

38 

Reşid Rahmeti Arat, Eski Türk Şiiri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2.baskı, Ankara: 1986, s. 445. 

39 

Reşid Rahmeti Arat, Eski Türk Şiiri, Türk Tarih Kurumu Basımevi, 2.baskı, Ankara: 1986, s. 84.


METİN 10 

RIZVAN ŞAH İLE RUH – AFZA HİKAYESİ’NDEN: 

40 

1. andīş-a-lar köŋli-ge tüşüp atlanıp şahar-ġa 

2. bard-ı ol vaẓīr dar-ḥāl ustād-l(a)rnı mıʿmār- 

3. –l(a)r-nı yıġdırup ḫaẓīn-a-dın yarmaḳ birip biş 

4. altı ay için-de bir körklüg ʿımārat yasat- 

5. –tur-dı t(a)ḳ-ı içi-ni altun suyı bil-e 

6. yasat-tı t(a)ḳ-ı içi-ni altun suyı bil-e 41 

.. 

40 

Ceval Kaya, Uygur Harfli Rızvan Şah ile Ruh-Afza Hikāyesi, 2. baskı: Türk Dil Kurumu, 2014, 

s. 36. 

41 

Ceval Kaya, age, s. 37.


4. ŞAHSĪ KOLEKSİYONUMUZDAN BAZI KELİME, İŞARET VE ÇİZİMLER 

Talha Dilben’in şahsī koleksiyonunda bulunan Uygur harfli metinlerdeki kelime, 

işaret ve çizimlerin bazıları burada sunulmuştur. 

İlk görselde, Talha Dilben’in şahsī koleksiyonundaki Budist muhite ait Uygur 

harfli bir bitigin başındaki, Buda’ya, öğretiye ve rahipler topluluğuna saygı selamı olan, 

yani bir nevi Budistlerin Besmelesi olan ve eserlerinin başına koydukları bu hitap, yazma 

eserden taranarak burada sunulmuştur: 

namo.. buddaya 

namo.. darmaya 

namo.. sangaya 

‘’Buda’ya saygı, hürmet 

Akideye, öğretiye saygı, hürmet 

Rahipler topluluğuna saygı (ve) hürmetler olsun’’ 

buda


sudur (


bars 

yisu(?), yişu: ‘’Hazret-i İsa’’ 43 

bolçu(?): nehir adı. 44 

aliba (Mog. zam ve sf.) ‘’her kim, her ne, her hangi, hangi..’’ 45 

maġadu/magdtu(?) (Mog. sf.) ‘’gerçek, kesin, şüphesiz..’’ 46 

43 

Ahmet Caferoğlu, Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, 2.baskı, Ankara: Türk Dil Kurumu, 2011, s. 

299. 

44 

Ahmet Caferoğlu, age, s. 47. 

45 

Ferdinand D. Lessing; Çeviren: Günay Karaağaç, Moğolca – Türkçe Sözlük, Ankara: Türk Dil 

Kurumu, s. 51.


Bazı noktalama işaretleri, başka işaretler ve çizimler: 

46 

Ferdinand D. Lessing; Çeviren: Günay Karaağaç, age, 812.


Hemen üstteki iki çizim, eğer haç çizimleri ise, 

Hristiyan muhite ait çizimler oldukları kesindir. Bu metin Moğolcadır. 

Aynı metin içerisinde yisu / yişu ‘’Hazret-i İsa’’ ismi de geçmektedir ve önceki 

sayfalarda gösterilmiştir. 

Yukarıda üstte, Moğolca bir kelime, ardından noktalama işaretini ve 

kılıç/bıçak çizimini görüyoruz. 

Altta, önce bir kılıç/bıçak çiziminin yapıldığını ve ardından da yine aynı 

Moğolca kelimeyi ve noktalama işaretini kullanıp diğer anlatıya geçildiğini 

görüyoruz. 

Anlaşılıyor ki hattat, anlattığı hikayeyi, olayı sola doğru bakan bir kılıç 

çizimi ile başlatıp, sağa doğru bakan, hikayenin bittiğini haber veren bir kılıç 

çizimi ile bitiriyor. Burada hattatın, anlatıyı iki kılıç çizimi arasına koyarak 

tertipli ve hoş bir biçim oluşturduğunu görüyoruz.


Talha Dilben Koleksiyonu’ndaki Sudur Uruş’un kapağı


MİLLİ EDEBİYAT VE CUMHURİYET DÖNEMİ DİLDE SADELEŞME 

ÇALIŞMALARINA GENEL BİR BAKIŞ 

Sadık ALAÇAM * 

ÖZET 

Türk dili islamiyetle beraber Arapça ve Farsça kelimeleri bünyesine katmaya 

başlamıştır.Konuşma dilinde belirli bir seviyede sabit kalan kelime alışı yazı dilinde önü 

alınamaz bir hale gelmiş ve konuşma dili ile yazı dili arasındaki uçurum gittikçe 

derinleşmiştir.Bu bağlamda sistemsel olarak Milli edebiyat ve Cumhuriyet dönemlerinde 

çeşitli adımlar atılmış ve dilde sadeleşme sağlanmaya çalışılmıştır.Bu yazıda sadeleşme 

çalışmalarındaki farklı fikirlere temas edilmiştir. 

ANAHTAR KELİMELER: YENİ LİSAN, MİLLİ DİL, DİLDE SADELEŞME, GÜNEŞ 

DİL TEORİSİ 

GENERAL VIEW OF THE SIMPLIFICATION WORKINGS IN TURKISH 

LANGUAGE ,THE NATIONAL LITERATURE ERA AND THE REPUBLIC OF 

TURKISH PERIOD 

ABSTRACT 

Turkish Language began to add from Arabic and Farsi , its vocabulary when the Turks 

accepted Islam. In writing it was too fast to deriving words in Arabic, Farsi and Turkish 

rather speech language. In speech and writing had the cliff inside also the cliff was very 

profound one. In this context There were various paces to step for simplification in the 

Turkish Language.The National Literature and The Republic Literature periods supported 

the idea significally. One of the main goal of this article points out the simplification 

ideas workings and theories in Turkish Language diversely. 

KEY WORDS: NEW LANGUAGE,NATIONAL LANGUAGE,SIMPLIFICATION IN 

LANGUAGE,SOLAR THEORY OF LANGUAGE. 

* 



Milli Edebiyat devresine kadar gelinen süreçte dilde sadeleşme adına atılan 

adımlar bireysel çabaların ilerisine geçememiştir. Tanzimat döneminde sistemsel olarak 

dilin sadeleşmesi gerektiği görüşü ortaya atılsa da büyük bir etki yaratamamış ve Servet-i 

Fünun döneminde dil daha da ağır hale gelmiştir. 

Milli edebiyat devresine gelindiğinde ise dil üzerine sistemli bir eğilim 

gösterilmiştir. Özellikle Ömer Seyfettin’in Yeni Lisan makalesi, dil çalışmalarının adeta 

manifestosu olmuştur. Yeni Lisan Hareketi dediğimiz bu oluşum: Ömer Seyfettin, Ziya 

Gökalp öncülüğünde: “Milli bir edebiyat milli bir dille yaratılabilir.” düşüncesiyle dilde 

sadeleşme çalışmalarına başlamıştır. Bu dönemde dilde sadeleşme tamamen bir Öz 

Türkçecilik hareketi olarak görülmemiştir. Yeni Lisan hareketinin fikir adamları dildeki 

Arabî ve Farisî kaideleriyle yapılan cem'ler, terkib-i izafî, terkib-i tavşîfî, vasf-ı 

terkibîleri dil için tehdit olarak görürler. Asıl amaç bunların dilden çıkarılmasıdır. Peki bu 

tasfiye nasıl olacak? Neler dilden çıkarılacak, neler muhafaza edilecek? Makalede Ömer 

Seyfettin bu konuya şöyle açıklık getiriyor: 

“Bu pek küçük olacak fakat maddeleri az kanunlar nasıl kuvvetli ve mükemmelen 

riayete elverişli ise bu da öyle sâde ve kat'î... Arabî ve Farisî terkipler atılacak. Hangileri 

müstesnâ olacak? Evvelâ şunu söyleyelim ki ilmî fennî ve edebî ıstılahlara şimdilik 

dokunamayız. "Mûhitü'l- maarif" heyeti teşekkül etti. Bütün ıstılahlara kat'î bir şekil 

verecek. Biz onları bir kelime gibi kabul edeceğiz. Terkip nazarıyla bakmayacağız. 

Bakınız sonra nasıl: 

1-Arabî ve Farisî kaideleriyle yapılan bütün terkiple terk olunacak. Tekrar 

edelim: Fevkalâde hıfzü's-sıhha, darb-ı mesel ,sevk-i tabiî gibi klişe olmuş şeyler 

müstesnâ... 

2-Türkçe cem' edatından başka katiyen ecnebi cem' edatları kullanılmayacak: 

İhtimalât,mekâtib ,memurîn ,hastagân, yazacak yerde ihtimaller mektepler memurlar 

hastalar yazacaksınız. Tabiî kâinat, inşaât, ahlâk, Müslüman gibi klişe haline gelmişler 

müstesnâ... 

3-Diğer Arabî ve Farisî edatları da atacaksınız! Eya, ezmen, an, ender, bâ, 

berây, bî, na, ter, çi, çent, zihî, âlâ, fi, kâin, gâh, gin, âsâ, veş, ver, nâk, yâr... gibi edatlar 

terk olunacak; ancak tekellüme girmiş tamamıyla Türkçeleşmiş olan ama, şayet, şey, 

keşki, lâkin, nâşi, hemen ,hem ,henüz ,bari, yani... gibileri kullanılacak. Unutmayalım ki 

terk olunmasını arzu ettiğimiz bu edatlar kullanılsa bile terkip kaideleri gibi lisanın 

tekellümüne giren "sanatkâr" gibi kelimeleri serbestçe söyler ve yazabiliriz.” 1 Buraya 

baktığımızda şu sonuç çıkıyor: Evet dil sadeleşmeli, ama fakirleşmemeli. Dil, sadeleşme 

uğruna halktan koparılmamalı hatta halkın konuştuğu dil, yazı dili olmalıdır. 

1 

Ömer Seyfettin, Genç Kalemler, nu. 1, C.II, 11 Nisan 1911


Yeni Lisan Hareketi’nin genel politikalarını maddeleyecek olursak özetle şu 

sonuçlara varırız: 

1- Arapça ve Farsça gramer kurallarının kullanılmaması, bu kurallarla yapılan 

terkiplerin kaldırılması, 

2- Arapça ve Farsça kelimelerin Türkçede söylendikleri gibi yazılması, 

3- Başka Türk Lehçelerinden kelimeler alınmaması, 

4- İstanbul konuşması esas alınarak yeni bir yazı dilinin meydana getirilmesi, 

5- Dil ve edebiyatın doğu-batı taklitçiliğinden kurtarılması. 

Ömer Seyfettin ve onun Yeni Lisan makalesi haricinde dikkat edeceğimiz bir 

diğer kişi Ziya Gökalp ve onun eseri Türkçülüğün Esasları’dır. Ziya Gökalp bu eserinde 

Türkçülüğü belirli başlıklar altında toplamış ve bir program oluşturmuştur. “Bizzat 

Gökalp tarafından salahiyetle çizilen bu programın en zengin kısmı Lisan-ı Türkçülük 

kısmıdır. Gökalp Türk dilinin milli esaslar dahilinde gelişmesi ve zenginleşmesi 

hususunda büyük bir ehemmiyet vermekte ve Türk dilciliği için en doğru ve en makul 

hedefleri kuvvetle göstermektedir: 

Yazı dilini konuşma diliyle birleştirerek ,halk dilinde yerleşmiş bulunan Arapça, 

Acemce kelimeleri, Türkçenin kendi kelimeleri olarak kabul etmek; bir manzumesinde 

söylediği gibi “Türkçeleşmiş, Türkçedir.” düşüncesinden ayrılmamak; Arapça siyah 

yerine Türkçe kara, Arapça beyaz yerine Türkçe ak kullanarak dilimizi lüzumsuz bir 

fakirliğe düşürmemek; Türk dilinde bu gibi kelimeler arasında mâna farklılıkları 

bulunduğuna dikkat etmek, meselâ “Siyah yüzlü bir adamın alı ak olabilir, beyaz çehreli 

bir adamın da yüzü kara çıkabilir.” diye düşünmek. Velhasıl Türk dilini ıslahı yolunda 

bilhassa şu iki noktayı gözden kaçırmamak lazımdır: 

1-Türkçede Arap, Acem lisanlarının kapitülasyonları ilga olunarak bu iki lisanın 

ne siygaları ne edatları ne de terkipleri lisanımıza ithal olunmalıdır. 

2-Türk halkının bildiği ve kullandığı her kelime Türkçedir. Halk için munis olan 

ve suni olmayan her kelime millidir. 2 

Görüleceği gibi Yeni Lisan makalesinde de Türkçülüğün Esasları’nda da dil 

üzerindeki düşünceler paralellik göstermektedir. Bu dönemin dil üzerinde düşünen fikir 

adamlarının sadeleşme için başlangıç noktası halkın ,özellikle İstanbullu kadınların, 

kullandığı dildir. Ziya Gökalp’in lisan anlayışını şu dizeleri özetliyor zaten: 

2 

Nihat Sami Banarlı, Resimli Türk Edebiyatı Tarihi, M.E Basımevi, İstanbul-1998,s.1116.


Güzel dil Türkçe bize 

Başka dil gece bize 

İstanbul konuşması 

En saf, en ince bize 

Yeni Lisan hareketini bugünkü Türkçenin oluşmasındaki ilk aşama olarak kabul 

edebiliriz.2.devre ise özellikle 1930’larda başlayan dil çalışmalarıdır.1930’a gelindiğinde 

fikir adamlarının idare ve tatbik ettiği sade dil çalışmalarına devlet eli uzanmıştır. Dilin 

tamamen milli bir vaziyet alması, araştırılması, kökenlerinin tespit edilmesi ve 

geliştirilmesi için çeşitli adımlar atılmış ve kurumlar kurulmuştur.1928’de harf inkılabı 

ile başlayan süreç,1932’de Türk Dili Tetkik Cemiyeti’nin 1936’da Türk Dil Kurumu’nun 

kurulmasıyla ilerlemiştir. 

Cumhuriyet dönemi dil çalışmaları farklı yorumlanmış, kimileri tarafından 

yapılan çalışmalar eleştirilmiştir. Şimdi bu dönemde yapılan çalışmalara ve getirilen 

eleştirilere göz atalım. 

Cumhuriyet dönemi dilde sadeleşme çalışmalarına baktığımız zaman özellikle 

1938 yani Atatürk’ün vefatına kadarki süreçte Atatürk’ün bu konudaki düşüncelerine 

paralel bir anlayış vardır. Atatürk’ün bu konudaki düşünceleri döneminde kabul görmüş 

ve tüm dil çalışmaları onun gösterdiği hedefler doğrultusunda gerçekleşmiştir. Fakat 

devletin dil politikası Atatürk döneminde 3 ayrı çizgi izlemiştir. Bu konuda Yavuz Bülent 

Bakiler’in bir yazısı oldukça dikkat çekicidir. Yavuz Bülent Bakiler yazısında, dilde 

sadeleşme çalışmaları bağlamında Atatürk’ün düşüncelerini üç ayrı döneme ayırır: 

1- 1932 yılından 1934 yılına kadar, Atatürk, tamamen tasfiyeci bir 

anlayışla hareket etti. Yani Türkçe’mize giren fakat zamanla tamamen 

Türkçeleşen bütün kelimelerin dilimizden çıkarılıp atılmasını emretti. 

Böylece dilimizin, yabancı dillerin boyunduruğundan kurtulmasını 

istedi. 

2- Atatürk, 1935 yılında yeni bir dil anlayışını benimsedi. Bu, Ömer 

Seyfettin, Ziya Gökalp, Ali Canip Yöntem’lerin 1912 yılında, 

Selanik’te çıkardıkları Genç Kalemler Mecmuasında ileri sürdükleri: 

“Türkçeleşen kelimeler Türkçedir” görüşüydü. Nitekim dilde 

tasfiyecilik hareketiyle Atatürk’ün yasakladığı kelimeler, 1935 yılıyla 

birlikte, dilimizde yeniden yaşamaya başladılar. 

3- - Atatürk’ün üçüncü dil anlayışı: Güneş Dil Nazariyesiyle ortaya çıktı. 

Güneş-Dil Nazariyesi 1935 yılından 1940 yılına kadar Dil ve Tarih 

Coğrafya Fakültesi’nde ders olarak okutuldu. Güneş-Dil 

Nazariyesinin dayandığı üç önemli temel vardır: 

a) Dünya’ya gelen veya yaratılan ilk insan Türk’tür. 

b) İlk lisan Türkçedir. 

c) Bütün Dünya dilleri Türkçe’den doğmuşlardır. 3 

3 

Yavuz Bülent BÂKİLER, ATATÜRK’ÜN ÜÇ AYRI DİL ANLAYIŞI.


Bu üç evreden birincisinin zaten mümkün olmadığı farkına varıldığından bundan 

vaz geçişmiştir.Zaten aksi de pek mümkün 

görülmüyor.Düşünsenize:akıl,kitap,şey,selam,mustafa,kalem,mektup,ahlak,edeb,edebiyat 

,aşk ve daha binlerce kelimeyi dilimizden çıkardığımızı. Ne kadar kuru ve ne kadar bize 

uzak bir dil ortaya çıkar.Bu durumun yarattığı sıkıntıdan olsa gerek 1935’e gelindiğinde 

bu düşünce yerini Milli Edebiyat sürecindeki anlayışa bırakmıştır. İkinci evre son derece 

mantıklıdır. Dil çalışmalarındaki asıl kıstas halkın konuştuğu dili yazı dili yapmak 

Türkçeleşen kelimeyi muhafaza etmektir. Kelime Arapça veya Farsça kökenli diye onu 

kullanmamak dili fakirleştirmekten başka bir şey değil. 

Üzerinde durmak istediğim son evre yani Güneş Dil Teorisi. Burada desteklenen 

düşünceler akıl mantık alır şeyler değildir. Şöyle ki: İlk insanların güneş ve tabiat olayları 

karşısındaki hayretlerini dile getirmek için çıkardıkları ünlemler Türkçedeki sesli 

harflerin doğmasını sağladı.Hatta daha ileri gidilerek Arapçanın Türkçeden doğduğunu 

iddia eden 495 sayfalık kitap Prof. Dr. Naim Hâzım Onat tarafından yazıldı. 

Bu teorinin ortaya çıkması da Atatürk’ün çevresindeki insanların onun gözüne 

girmek isteyenler tarafından uydurulmuş ve adeta Atatürk kandırılmıştı. Afrodit 

kelimesini Avrat kelimesine,Firavun kelimesini Burun kelimesine,Akademi kelimesini 

Akadam tamlamasına kadar götürdüler.Fakat 1940 yılına gelindiğinde bu yanlıştan 

dönüldü ve Güneş Dil Teorisi, Türk insanını uluslararası camiada daha fazla rezil 

olmaktan kurtarılarak, tarihin tozlu raflarına gömüldü. 

Bir yazı örneği vererek Güneş Dil Teorisinin vahim sonuçlarını gözler önüne 

sermek istiyorum. 4 Ekim 1934 tarihli CHP’nin yayın organı Hakimiyet-i Milliye (Ulus) 

Gazetesi’nde yayınlanan bir habere bakalım.Haberde M. Kemal ve misafirinin bir 

ziyafette yaptıkları konuşmalara yer veriliyor. Atatürkün konuşması şu şekilde: 

“Altes Ruayâl, Bu gece, yüce konuklarımıza, Türkiye’ye uğur getirdiklerini 

söylerken duyduğum, tükel özgü bir kıvançtır. Burada kaldığınız uzca, sizi sarmaktan hiç 

durmayacak ılık sevgi içinde, bu yurtta, yurdunuz için beslenmiş duyguların bir yankısını 

bulacaksınız. 

İsveç-Türk uluslarının kazanmış oldukları utkuların silinmez damgalarını tarih 

taşımaktadır. Süerdemliği, önü, bu iki ulus, ünlü sanlı sözlerinin derinliğinde sonsuz 

tutmaktadır. 

Ancak, daha başka bir alanda da onlar erdemlerini, o denli yaltırıklı yöntemle 

göstermişlerdir. Bu yolda kazandıkları utkular, gerçekten daha az özence değer değildir. 

Avrupa’nın iki bitim ucunda yerlerini berkiten uluslarımız, ataç özlüklerinin tüm 

ıssıları olarak baysak, önürme, uygunluk kıldacıları olmuş bulunuyorlar; onlar bugün en 

güzel utkuyu kazanmaya anıklanıyorlar; baysal utkusu.


Altes Ruayâl, 

Yetmiş beşinci doğum yılında oğuz babanız, bütün acunda saygılı bir sevginin 

söyüncü ile çevrelendi. Genlik, baysal içinde erk sürmenin gücü işte bundadır. 

Ünlü babanız, yüksek kralınız beşinci Güstav’ın gönenci için en ıssı dileklerimi 

sunarken, Altes Ruvayâl, sizin Altes Ruvayâl, prenses Louise, sevimli kızınız Altes 

Prenses Ingrid’in esenliğine, tüzün Isveç ulusunun gönencine, genliğine içiyorum.” 4 

Örnekte de görüleceği üzere dilde sadeleşme adına daha da anlaşılmaz bize daha 

da yabancı bir dil üretilmiş. Şunun farkında olunmalıdır: Dil siyasi düşüncelere malzeme 

yapılacak bir nesne değildir. Dil canlıdır, dil değişimi kendi içinde ihtiyaç olduğu sürece 

yapacaktır. Bizim dil hususunda dikkat etmemiz gereken tek şey şudur: Halktan 

kopmamak. Bugün aydınımızın düştüğü gaflet de budur. Dil çalışması masa başında 

yapılmaz, halka inecek ve halkın ne konuştuğuna bakacaksın!Halk anladığı müddetçe 

senin dili sadedir. Sadelik adına bin yıldır kullanılmayan bir kelimeyi çıkarırsanız gülünç 

olur. 

“İnönü Cumhuriyeti, ilk bakışta, Atatürk Cumhuriyeti’nin bütün özelliklerini taşır 

gibi görünür. O da laiktir, halkçıdır, milliyetçidir. Ne var ki, kültür devrimini 

çağdaşlaşarak uluslaşmak diye değil, uluslaşırken Batılılaşmak diye anlamıştır. İnönü 

döneminde, Rönesans’ta olduğu gibi, büyük bir çeviri 

faaliyetine başlanır; Yunan/Latin klasikleri Türkçeye mal edilir; o kadarla 

yetinilmez, liselerde okutulur, köy enstitüleri ve halkevleri aracılığıyla, halka ulaştırılmak 

istenir. Mitologya, baş köşeye konulmuş; kültür devriminin, ‘Yunanca, Latince 

öğrenmek, Avrupalıların eğitiminden geçmek’ olduğu açıkça savunulmuştur.” 

“İki tavır arasındaki karşıtlık çok açıktır. Mustafa Kemal, ‘Hangi istiklal vardır 

ki yabancıların planlarıyla yükselebilsin’ derken, Ataç, ‘Avrupalılar gibi olamıyoruz, 

buna üzülüyoruz’ diyebilmektedir.” 

“Atatürk Cumhuriyeti için, kültür devrimimiz, ‘seciye-i milliyemizle ve 

tarihimizle mütenasip bir kültür’ yaratılmasını öngörüyordu. Buysa, ümmet kültürünü ve 

tarihini reddetmez; o tarihin ve kültürün içinden, ulusal bir kültür damıtılmasını 

gerektirir. Oysa İnönü Cumhuriyeti'nin istediği, ‘Bu ilkeyi Batı ülkelerine benzetmektir’; 

bunun için, ümmet kültürünü ve tarihini reddedecek, Yunan/Latin kültürüne 

yaslandıracak ‘devşirme’ bir kültür taklitçiliğine yönelecektir.” 

“Dil sorunu bu noktadan itibaren özel bir önem kazanıyordu. Osmanlıca, ümmet 

dilidir, Arapça/Farsça/Türkçe bileşimine dayanır; Osmanlıcadan damıtacağınız ulusal 

Türkçeyle, ne kadar uğraşırsanız uğraşın, ‘seciye-i milliyemizden ve tarihimizden’, 

dolayısıyla Doğu/İslam çerçevesinden çıkamazsınız; gerçekleştireceğiniz bileşim özgün, 

yeni ve ulusal olabilir, fakat gelişme zincirinin üst düzeydeki yeni bir halkası olacaktır. 

Oysa İnönü Cumhuriyeti bunu istemiyor. O zaman ne yapılacak? Türkçenin 

4 

Ayın Tarihi, 1934, No: II, sayfa 22, 23.


Osmanlıcadan damıtılması bir kenara bırakılıp, geçmişten hiçbir çağrışım yükü olmayan 

çıplak ve bakir kelimelerle, yeni bir Türkçe uydurulacak!” 

Böylece Kurum’un 12 Eylül 1980 öncesi dil politikası, tamamen Marksist - 

Sosyalist ideolojinin emrinde, "uydurmacılık” ve "dil ırkçılığına” dönüştürülmüş; 

Türkiye’de kültür ihtilâli gerçekleştirme yolundaki yıkıcı faaliyetlere ortam hazırlanarak, 

yürütülen ideolojik savaşın bir parçası olmuştur. 5 

İnönü döneminde dile tasfiyeci ve ırkçı bir bakış açısıyla yaklaşılmıştır.Atatürk 

döneminde denenip bırakılan bu anlayış İnönü döneminde tekrar gün yüzüne çıkarılmış 

ve bu konuda hızlı adımlar atılmıştır. Özellikle 1983 öncesine kadar gelen dönemde, dilin 

söz varlığına girmiş bazı kelimeler dışlandı. Batı kaynaklı sözcüklere karşılık bulma 

çalışması ancak 1970’te başladı. Hâlbuki Batı kaynaklı sözcükler, İkinci Dünya 

Savaşı’nın bitmesinden sonra Türkçeye girmeye başlamıştır. Fakat uzun süre Batı 

kaynaklı sözcüklere karşılık bulunmamıştır. Mesela müdür sözünün kullanımdan 

çıkarılması karşısında bir dönem direktör yaygınlaştırılmıştır. Batı dillerinden sözcükler 

girerken, Türkçenin söz varlığına girmiş, şarkılarımızda, türkülerimizde, atasözlerimizde, 

deyimlerimizde yaşayan Arapça, Farsça kökenli sözcükleri çıkarma çalışması sürmüştür. 

6 

Dilde devrimcilik”, “öz Türkçecilik” adı altında “tasfiyecilik - ırkçılık” politikası 

güdenlerin başlıca iki temel hedefi vardır: 

1 - Millî kültürün devamlılığını kesintiye uğratıp Türk nesilleri arasında kültür 

kopukluğu meydana getirerek, Türkiye Türklüğünü, hafızasını kaybetmiş bir topluluk 

haline getirmek; 

2 - Türkiye Türklüğünün, Türk dünyası ile bağlarını koparmak. 7 

Türk Dil Kurumunun öncülüğünü yaptığı dil politikasının, Atatürk’ten sonraki 

durumunu, Türk Dil Kurumu Başkanı Prof. Dr. Şükrü Halûk Akalın şöyle 

değerlendiriyor: 

“Atatürk’ten sonra Türk lehçelerinden söz alışı yok denecek düzeye inmiştir. 

Üstelik Türk lehçeleriyle ortak bazı sözlerimiz de dilimizden çıkarılmaya çalışılmıştır. 

Böylece Türk lehçeleriyle Türkiye Türkçesi arasındaki bağlantı da koparılmıştır. 

Özellikle 1960’tan sonra dilde tasfiyecilik hareketi hız kazanmıştır. Ne yazık ki, böyle bir 

uygulama yapılmıştır.” 8 

5 

Atilla İlhan, “Dilin Kemiği var”, 18.09.2010. 

6 

Nuriye Akman, Türk Dil Kurumu Başkanı ile Röportaj, Zaman Gazetesi, 11.05.2007. 

7 

Ahmet Bican Ercilasun, a.g.e., s. 29. 

8 

Taner Ünal, “Türk Dil kurumu Başkanı ile Sohbet”, Türkeli dergisi, Kasım 2004, 18.09.2010.


Şöyle bir baktığımızda dilde sadeleşme adı altında yapılan özelikle İnönü dönemi 

çalışmalarda maksadın sadece dili sadeleştirmek olmadığı görülecektir. Burada asıl amaç 

Türk milletini kedi kütürüne yabancı etmek ve sözde Batı ile entegre olmuş bir nesil 

yaratmaktır. Atatürk döneminde özelikle üzerinde durulan milli bir bilinç oluşturma 

çabaları İnönü döneminde önemini kaybederek Batılılaşma, Yunanlılaşma, Latinleşme 

amacı güdülmüştür. Yani dil değil kültür sadeleştiriliştir. 

Evet bakıldığı zaman yazı dilinde sıkıntılarımız vardı. Yazılanla halkın konuştuğu 

farklı idi. Bizim aydınımız ise kendi ağdalı dilini bir kenara bırakmak yerine halkın 

konuştuğu dile musallat oldu. Halkın konuştuğu dil zaten bugünden çok farklı değildi, 

anlaşılmaz değildi. Bizim aydınımız ne yaptı peki: Eski Türkçeden, diğer lehçelerden 

kelimeler aldı, halkın 1000 yıldır kullandığı kelimeyi yasakladı. Dilin mantığına aykırı 

kelimeler türetildi. Kısaca dile saygısızlık yapıldı. 

Dil devrimi’nin başlangıcıyla Türkçedeki yabancı sözcüklerin kullanılma 

oranları yavaş yavaş düşmeye başlamıştır… 1901’de basılan Şemsettin Sami’nin Kamusı 

Türki’sindeki Türkçe sözcük oranı %38, Arapça sözcük oranı %45, Farsça sözcük oranı 

%13, Batı dillerinden gelen sözcük oranı %4 olarak tespit edilmiştir. 1969’da Türk Dili 

Kurumunca basılan Türkçe Sözlük’te Türkçe sözcük oranı %25 artarak %63’e çıkmış; 

Arapça sözcükler %26 azalarak %19’a, Farsça sözcük oranı %9.5 azalarak %3.5’a 

düşmüştür. 

Genel olarak bakıldığı zaman yapılan hataları bir kenara bırakırsak dilde 

sadeleşme çalışmaları iyi sonuçlar da doğurdu. En azında yazı dili ile konuşma dili 

arasındaki uçurumu ortadan kaldırmış olduk. 

Çok kısa olarak Latin kökenli Türk alfabesine geçişi de değerlendirerek yazımı 

bitireceğim. Türkler tarihleri boyunca farklı coğrafyalarda yaşamış ve farklı kültürler 

etkisine girmiştir.Bu sosyal yaşamı etkilediği gibi dili ve alfabeyi de etkilemiştir. Çok 

farklı alfabeler kullanan Türkler Arap alfabesini çok uzun bir süre kullandıktan sonra 

Latin alfabesini kullanmaya başlamışlardır.Türkçe daha önce Latin alfabesiyle de yazıldı 

elbette. Misal olarak Codex Cumanicus verilebilir.Fakat biz sistemli olarak cumhuriyetle 

beraber kullanmaya başladık Latin alfabesini. 

Peki alfabe değişimi gerekli miydi, neden yapıldı? Bu konuda çok fazla görüş 

vardır.Bu görüşlerin bir kısmı siyasi ve ideolojik yaklaşım sebebiyledir. Şunu idrak 

etmekte fayda vardır:Lale devrinden beri amaçlanan Batılılaşma süreci cumhuriyet 

dönemine gelindiğinde ivme kazanmış ve Batı ile daha sıkı ilişkiler kurulmaya 

başlanmıştır. Yakın ilişkilerde bulunmak, iletişimi kolaylaştırmak için harf değişikliğine 

gidilmiştir. Bir diğer nedeni ise Arap harfleri ile okuma yazma eğitimi verilmesinin daha 

zor olmasıdır. Çünkü Osmanlı Türkçesi için sadece harfleri öğrenmek yetmiyor, Arapça 

ve Farsça gramer kurallarının da bir kısmına hakim olmak gerekiyordu. Bu da öğrenmeyi 

güçleştiriyordu. Harf inkılabı denildiğinde ileri sürülen suçlamaların başında ise milletin 

bir gecede cahil bırakıldığı düşüncesidir. Bu düşünce tarih okumaktan aciz milletimizin 

bazı çevreler tarafından kandırılmaya çalışılmasından başka bir şey değildir. Çünkü 1927 

de yapılan nüfus sayımında Türkiye’deki yetişkin nüfusun (7 yaş ve üzeri) ancak % 10,5’i


okuma yazma bildiği tespit edilmiştir. Erkeklerin % 17,4’ü ve kadınlarda % 4,6’sı okuma 

yazma bilmektedir. 9 1 Kasım 1928 de harf inkılabının yapıldığına göre devrimin 

yapıldığı tarihte zaten ülkede okuma yazma bilen kişi sayısı çok azdı. Harf devrimi 

yapıldıktan sadece 7 yıl sonra ise okuma yazma oranı %20’yi aşmıştı. Demek ki bu iddia 

asılsız bir yalandan öteye gitmeyecek bir iddiadır. 

Son sözlerimizi söyleyecek olursak dildeki sadeleşme de siyasi yaşantımız gibi 

çalkantılı bir şekilde gerçekleşmiştir. Sonuca ulaştığımızda dilde sadeleşme hareketinin 

gerekli olduğu aşikardır. Fakat uygulamada sıkıntılar yaşanmıştır. Bugün bile 

Öztürkçecilik adı altında dili yozlaştırmaktan başka bir işe yaramayan dil şarlatanları 

vardır. Temennim halkın dilinden kopmadan dil çalışmalarının yapılmasıdır. 

9 

DİE, Osmanlı Devletinin İlk İstatistik Yıllığı 1897, (Ankara 1997)


DÜNYANIN EN UZUN DESTANI: MANAS 

Tunahan Eren ARSLAN * 

ÖZET 

Kırgız Türkleri, Türk Dünyası coğrafyasında sözlü edebiyatı mütekamil derecesine 

erişmiş Türk boylarındandır. Bu nitelikleri sayesinde Kırgızlar, Manas gibi dünyanın en 

edebi ve en hacimli destanına sahip olmuşlardır. Kırgız Türklerinin millî destanı olan 

Manas Destanı, İslâmiyet’i yaymak için mücadele eden ünlü Kırgız kahramanı Manas’ın 

şahsı etrafında, Mani dinini yaşayan Karahitaylar ile Müslüman Karahanlılar arasındaki 

mücadelede Kırgızların İslam’la şereflenmesini anlatmaktadır. 

ANAHTAR KELİMELER: MANAS DESTANI, KIRGIZ TÜRKLERİ, DESTAN, 

TÜRK DÜNYASI 

THE LONGEST EPOPE IN THE WORLD: MANAS 

ABSTRACT 

Kirghiz Turks are one of the Turkish tribes who have the most mature oral literature is 

like on top of reaching peak point in literature.Owing to these qualifications they have 

had the most profoundly and literary epic its name is Manas.Manas Epic is the national 

epic of Kirghiz Turks, its protogonist who is name is Manas which is similar the name of 

epic. Manas invidual world is the source of the epope. Manas wants to spread around 

Islam and he tackles with enemies for this aim. In context also Karakhitay Tribe who 

believes in Manicheism and Muslim Kirghiz Tribe struggle with theirselves.Thus 

Kirghiz Turks was honored by Islam. 

KEY WORDS: THE EPOPE OF MANAS, KIRGHIZ TURKS, EPIC, TURKISH 

GEOGRAPY 

* 



Kırgız Türkleri, Türk Dünyası coğrafyasında sözlü edebiyatı mütekamil 

derecesine erişmiş Türk boylarındandır. Bu nitelikleri sayesinde Kırgızlar, Manas gibi 

dünyanın en edebi ve en hacimli destanına sahip olmuşlardır. Kırgız Türklerinin millî 

destanı olan Manas Destanı, İslâmiyet’i yaymak için mücadele eden ünlü Kırgız 

kahramanı Manas’ın şahsı etrafında, Mani dinini yaşayan Karahitaylar ile Müslüman 

Karahanlılar arasındaki mücadelede Kırgızların İslam’la şereflenmesini anlatmaktadır. 

Şüphesiz ki destan kültürü açısından bakıldığında Türklerin oldukça zengin bir 

dağarcığa sahip olduğu söylenebilir. Kırgız Türklerinin millî destanı olan Manas Destanı, 

İslâmiyet’i yaymak için mücadele eden ünlü Kırgız kahramanı Manas’ın şahsı etrafında, 

Mani dinini yaşayan Karahitaylar ile Müslüman Karahanlılar arasındaki mücadelede 

Kırgızların İslam’la şereflenmesini anlatıyor. 

Türklük tarihi içinde geçmişi çok eskilere dayanan Kırgız Türkleri arasında 

zengin bir sözlü edebiyat geleneği vardır. Kırgız Türklerinin arasında anlatılan 

Kurmanbek, Er Tabıldı, Er Töştük, Kocacaş, Olcobay ile Kiimcan, Canıl Mirza, Carınca 

Bököy, Kebeykan, Canış-Bayış gibi destanlar da bu zenginliği gösterecek mahiyettedir; 

ancak bütün bu destanlar arasında kadım Kırgız ruhunun zirvesi olarak nitelendirilen 

muazzam bir destan vardır ki o da Manas Destanı’dır. 1 Bu edebi ürünlerin en ünlüsü 

Manas’tır. İslâmi dönem Türk edebiyatında oluşan ilk destanın o olduğu 

düşünülmektedir. 

Kırgız Türklerinin ulusal kahramanı Manas’ın etrafında örgülenen Manas 

Destanı’nın ilk bölümünden itibaren; Manas’ın doğumu, daha beşikte iken konuşmaya 

başlaması, kâfirleri yeneceğini söylemesi, büyüyüp delikanlı olunca Çinlileri yenmesi, 

Müslüman yiğit Almanbet’le tanışıp, birlikle birçok savaşa girmeleri, Manas’ın Kanıkey 

ile evlenmesi, bu evlilikten doğan Semetey adlı çocuğu, düşmanları tarafından iki defa 

öldürülmesine rağmen Allah tarafından İslâm’ı yayması için tekrar diriltilmesi, Mekke’yi 

ziyaret ve Kâbe’yi tavaf etmesi lirik bir üslupla anlatılır. 

Adını kahramanın isminden alan Manas Destanı, hacmi bakımından da dünyanın 

en büyük destanı olma özelliğine sahiptir ki, İranlı Firdevsi'nin Şehnâmesi'nden iki, Grek 

Homeros'un İlyada'sından yirmi, Finlilerin Kalevala'sından kırk, Hintlilerin 

Mahabharata'sından ise dört misli daha uzundur. Dünyada şimdiye değin Manas kadar 

büyük bir destan tespit edilememiştir. Bununla birlikte İslâmiyet tesirindeki Türk 

destanları içerisinde de hacmi, muhtevâsı ve içtimâî etkileri açısından büyük bir 

ehemmiyeti hâizdir. Kırgızların hayat tarzları, gelenek ve görenekleri, ahlâkî ve dinî 

görüşleri, tarihleri, coğrafyaları, tıp bilgileri, diğer milletlerle münâsebetleri hep bu 

destanda ifadesini bulmuştur. Bu yönüyle Kırgız milletinin kültürü, felsefesi, tarihi, 

psikolojisi, sanatı ve diğer mânevî değerleri bakımından Manas, benzeri bulunmayan bir 

eser niteliğindedir. 2 

1 

Yağmur Dil-Kültür ve Edebiyat Dergisi, Manas Destanı’nda Görülen İslami Unsurlar, Habib Balcı 

2 Yağmur Dil-Kültür ve Edebiyat Dergisi, Manas Destanı’nda Görülen İslami Unsurlar, Habib Balcı


Manas Destanı'ndan bahseden ilk eser, 16. asır kaynaklarından Seyfeddin 

Ahsikendi tarafından Tacik dilinde yazılan "Mecmau't-Tevârih"'tir. Ancak gerek muhteva 

gerekse edebî sözler açısından taşıdığı değer, ileriki yıllarda bütün dünyanın ilgisini 

çekmiş ve günümüze kadar eser üzerinde başta Rusya olmak üzere Çin, Kırgızistan ve 

Türkiye gibi ülkelerde pek çok araştırma yapılmıştır. Manas Destanı ile ilgili Türkiye’de 

yapılmış çalışmaların başlangıcı 1934 yılıdır. Abdulkadir İnan tarafından yazılıp, 

İstanbul’da çıkarılmakta olan Azerbaycan Yurt Bilgisi adlı dergide yayınlanan “Kırgız 

Dil Yadigarlarından Manas Destanı” adlı makale bu konuda Türkiye’de yapılmış ilk 

çalışma olarak kabul edilmektedir.Türkiye’de yapılmış Manas çalışmalarıyla ilgili ilk 

bibliyografya ise Hayrettin İvgin tarafından 1987 yılında hazırlanmıştır. ( Manas 

Bibliyografyası Denemesi: Türkiye'de Manas Çalışmaları, Alpaslan DEMİR) 

Yıllar süren çalışmalar neticesinde bugün yaklaşık 500.000 mısraı tespit edilen 

destanın, Kırgız Millî İlim Akademisi'nin el yazma nüshaları bölümünde altmıştan fazla 

anlatım şekli muhafaza edilmektedir. Bu yönüyle destan tartışılmaz biçimde dünyanın en 

uzun destanı olma özelliğini korumaktadır.3 

Kırgızların kahramanlık hikâyelerini anlatan Manas Destanı, manasçı olarak 

adlandırılan destanı kopuz çalıp türküler söyleyerek anlatan, el-kol ve baş hareketleriyle 

destan kahramanlarının konuşmalarını yer ve olaya uygun biçimde ses tonlarıyla 

canlandıran, ozan-âşık-meddah-aktör karışımı meziyetlerini bünyesinde toplayan 4 destan 

anlatıcıları sayesinde bugüne kadar ulaşırken, ilk derlemesi Türkolog Wilhelm Radloff 

tarafından Kırgızistan'ın Tokmok şehrindeki bir manasçıdan alınarak 1869'da 

hazırlanmıştır. Kırgız'ların hem kutsal tarihlerinin tanığı, hem de ulusal kültürlerinin 

önemli bir sembolü olarak bilinmektedir. 

3 

Yağmur Dil-Kültür ve Edebiyat Dergisi, Manas Destanı’nda Görülen İslami Unsurlar, Habib Balcı 

4 DİA, İslam Ansiklopedisi, Manas Destanı, Tuncer Gülensoy


Kırgızlar arasında oluşan Manas Destanı, bugün de bütün canlılığı ile devam 

etmektedir. Manas destanının 11 ile 12. yüzyıllar arasında meydana geldiği 

düşünülmektedir. Bu destanın ana kahramanı Manas da, tıpkı Oğuz Kağan destanının 

İslâmî rivayetindeki ve Satuk Buğra Han gibi İslamiyet’i yaymak için mücadele 

eden bir yiğittir. Böyle olmakla birlikte Manas destanında Müslümanlık öncesi Türk 

kültür, inanç ve kabullerinin tamamını sergilenmektedir. Bazı varyantları dört yüz bin 

mısra olan Manas destanı Türk-Bozkır medeniyetinin Kazak -Kırgız dairesinin kültür 

abidesi niteliğindedir. 

Manas Destanı, sadece Kırgızların değil bütün Türk topluluklarının ortak 

kültürlerinin sentezi durumundadır. Manas’ın her mısrasında Türk tarih zincirinin bir 

halkasını görmek mümkün olur. İlk dönemlerden, günümüze kadar gelen hayat anlayışı, 

dünya görüşü, inançlar, geleneksel değerler gibi sosyal ve kültürel hayata şekil veren 

unsurlar, destanda motifler ve manzumeler şeklinde kendini belli eder. Manas Destanı 

üzerinde yapılacak araştırmalar Türk dünyası içinde yer alan kavimleri birbirine bağlayan 

kültür unsurlarının daha iyi anlaşılmasını sağlayacaktır.Destan, Kırgız Türklerinin dünden 

bugüne aile yapıları, kadın-erkek-çocuk ilişkileri, dini inançları, geleneksel yapı ve 

değerleri, sosyal statüleri, evlilik tipleri ve türleri, konukseverlilikleri, törenleri gibi temel 

özellikleri ile dünya görüşlerini yansıtmaktadır. 

Türk hükümdarlık anlayışında kut anlayışı bulunmaktadır. Türkler 

hükümdarlarının Tanrı tarafından yeryüzüne gönderildiklerine inanırlardı. Türk 

hükümdarları idare yetkisini Tanrı’dan alırlar, bu inanç çok güçlüdür ve millet tarafından 

da benimsenmiştir. Bu inancı olağanüstü doğum motifinde görmek mümkündür. 

Destanlardaki olağanüstü doğum motifini bu anlayışta aramak gerekir (Oğuz, 1995: 13). 

Manas’ta da olağanüstü şekilde doğum motifine rastlamak mümkündür. Yakup Han uzun 

süre evli olmasına rağmen bir çocuğu olmaz. Bu durum destanda şöyle anlatılır: 

“Haydar Han’ın kızı Çıyrıçı’yı 

(Eş olarak) almış idi. 

Yakup Han (şöyle söyledi): 

Çıyrıçı’yı (eş olarak) alalı 

Ben bir çocuk öpmedim, 

Çıyrıçı çözdüğü saçını (bir daha hiç) taramadı, 

Allah’a tövbe edip hiç (bir) işime yaramadı! 

Belini sıkıca germedi Çıyrıçı bana (bir) oğul vermedi. 

(Ben) Çıyrıçı’yı alalı (mevsimler doldu), 

Yaz-kış (gelip geçti) tam on dört oldu,

(Çıyrıçı) evliya mezarına gitmedi, 

Elmalıkta (yerlerde) belenmedi, 

Kaplıcalarda (yıkanıp), gecelemedi! 

Ey ulu Tanrım, O bana yâr olsun! 

Çıyrıçı’nın karnında 

Bir oğlan var olsun” 

Olağanüstülük Manas’ın doğum sürecinde görülmeye başlanır. Sıradan insanlar 

dokuz ayda dünyaya gelirken Manas on ayda doğar. Buna benzer bir durum diğer 

kahraman Almam Bet’te de görülür. Almam Bet ise on iki ayda doğar. Destanda büyük 

kahramanların ana karnında diğer insanlara nazaran daha fazla kaldıkları görülür. Bunun 

yanı sıra Oğuz Kağan benzeri destan kahramanlarının tek oğul oldukları da göze çarpar. 

Bu bakımdan annenin tek oğlu olma önemli bir motif olarak görülür. Anne tüm kuvvetini 

tek çocuğunu doğurmak için kullanmıştır. Bu kuvvet çocuğu gelecekte büyük bir 

kahraman yapacaktır. Manas da annesinin tek oğludur. Yakup Han çocuğu olduktan sonra 

bir ak kısrak kestirir. Türk hükümdarlık anlayışındaki kut anlayışının bir göstergesi olarak 

Manas adını sıradan insanlar gibi almaz. Manas’a adı dört ulu peygamber 

tarafından verilir ve Manas karşılaştığı tehlikelerden Hızır tarafından korunur: 

“Yakup Han, doğan oğlunun adını 

Dört ulu peygambere Manas koydurdu. 

Dört ulu peygamber onu kucakladı” 

(Alp Tipi Kahramanı Çerçevesinde Manas, Mehmet Emin BARS) 

Kısaca Manas Destanı, geleneksel Türk toplumunun karakter oluşumunda bir 

kaynak, eski Türklerden beri gelen doğum, evlenme, aile, çocuk sevgisi, ölüme bakış 

tarzları ve törenleri, konuğa duyulan saygı, dini inançları, töreleri gibi kültür ve 

geleneksel değerleri içine alan birikimlerin nesilden nesle aktarılmasında çok 

önemli tarihi işlevi de yerine getirmektedir. Manas Destanında biz, bugünkü soysak 

yaşantımızın ve geleneksel değerlerimizin, kültürümüzün izlerini de görürüz adeta… 

Destanın olay örgüsü ise kısaca şöyledir: Kırgız ve Kazaklar, Çin hükümdarı 

Esen Han’ın esaretinde iken Yakup Han ile Çıyırdı Hatun’un bir çocuğu olur, adını 

Manas koyarlar. Manas daha beşikte iken konuşur, on yaşında usta bir binici ve silahşör, 

on dört yaşında da yenilmez bir bahadır olur. Manas’ın en büyük ideali “milletini 

esaretten kurtarmak ve İslâmiyet’i yaymaktır. Bu uğurda birçok savaş yapar. Manas, 

Kanıkey ile evlenir. Bu evlilikten Semetey doğar. Bir müddet sonra Manas hile ile 

zehirlenerek öldürülür, fakat Allah onu İslâm’ı yayması için tekrar diriltir. Manas 

mücadelesine kaldığı yerden devam eder. Bir savaşta şehit düşer. Oğlu Semetey babasının

mücadelesini devralır ve Kırgızları zaferden zafere koşturur. Kırgız Türkleri sonunda 

rahat bir hayat sürerler. 

Manas Destanı, aynı zamanda Kırgız Türklerinin şahsında bütün Türk 

topluluklarının dirlik, birlik ve yeniden var olma mücadelesini de simgeler. Bu bakımdan 

özünde varlığını tehdit eden düşman karşısında gerekli olan mücadele, hırs ve kazanma 

azminin dayandığı yiğitliği tahrik ve teşvik düşüncesi yatmaktadır. Manas böyle bir 

teşvikle ortaya çıkan bir “Alp” insandır. İlerleyen dönemlerde Türkler, Batı Anadolu’ya 

doğru genişledikçe Manas’ın betimlediği bu Alp insanı, yerini “Gazi” tipine bırakacaktır. 

Günümüz toplum hayatında da Manas’ta yaşanan İslâmi yapı ile kaynaşmış eski 

Türk inançlarının izlerini görmek mümkündür. Ülkemizin birçok yöresinde hâlâ varlığını 

sürdüren Hıdrellez, Nevruz, ay tutulması, albastı, kelin toyu, gelin alayı, evliya (türbe) 

mezarlarında dilek adama gibi birçok gelenekler de Türk toplumunun her kesiminde ortak 

algılanan bir kültür yapısı ile karşı karşıya bulunduğumuzu gösterir. 

Destan, Kırgız Türk halkının dirlik ve birlik mücadelesinin yanı sıra, örf 

ve adetlerini, törelerini, geleneklerini, düşüncelerini, dünya görüşlerini, inançları ile 

birlikte aynı zamanda bütün Türk dünyasının ortak kıymet hükümlerini de 

yansıtmaktadır. Manas Destanı’nda rastladığımız and içme, süt kardeşliği, evlenme, 

düğün, inançlar ile ilgili sosyal ve kültürel unsurlar, Anadolu’da karşılaştığımız yapıdan 

farklı değildir. 

Günümüzde de kitap olarak yayınlanan destan, yabancı dillere de tercüme edilmiş 

ve tüm dünya edebiyatının ortak bir hazinesi olmuştur. Destanda baturların [kahramanlar] 

Kırgızların birliğini sağlamak için yaptıkları savaşlar ile kendi içlerindeki mücâdeleler 

anlatılır. Destan; Kalmuk [Moğol asıllı Budist topluluğu] ve Kıtayların Kırgızlara 

yaptıkları baskı ve zulümden korunmak için Manas adlı bir kahramanın ve oğlu Semetey 

ile onun oğlu Seytek'in yiğitlik ve mücâdelelerinden müteşekkildir. 

Destanın ana teması, Kırgız halkının farklı Kırgız kabilelerinin merkez otorite 

tarafında birlik olup, özgürlük ve bağımsızlıkları için yabancı işgalcilere karşı verdikler 

mücâdeledir. Manas, insanlığın gelişimi için tek hazine ve kaynak olan kardeşlik, 

bağımsızlık, etkileşim ve ilerleme gibi düşünceler üzerinde yoğunlaşır. Destan, 

Kırgızların dilinin ve edebiyatının sadece kaynağı değil, özellikle Kırgız devletinin 

kültürel, ahlâkî, tarihî, içtimâî ve dinî âdetlerinin de temeli olarak kabul edilir. 

Manas Destanı'nı asırlarca ağızdan ağza tasvir ve ifade edip günümüze ulaştırarak 

muhafaza edenler, manasçılardır. Kırgızlar bu insanlara "Çon Manasçı" diye hitap 

ederler. Manasçılar konuşma kabiliyeti yüksek ve tarih bilgisi çok olan, halk arasında 

hürmet gören kimselerdir. Dolayısıyla da isimler hafızalarından kolayca silinmez. 

Manas'ı gece gündüz aylar boyunca söylemelerine rağmen destanı hâlâ bitiremeyen 

büyük manasçılar vardır. Bu Manasçıların sonuncuları Sagımbay Orazbakov ve Sayakbay 

Karalayev'dir. Bazı ünlü Manasçıların olağanüstü hafızası bulunmaktadır. Destandan 10 

bin, 100 bin, 200 bin, hattâ 500 binden fazla mısraı akıcı bir üslûpla söylemektedirler. 

Manasçılar bunu söylerken bütün duygularını, hislerini coşkularını destanın içine katar. 

Manasçılar seslerini bazen yükseltip bazen alçaltarak; anlatışlarını bazen yavaşlatıp bazen 

hızlandırarak Manas'ın yaşadıklarını tesirli bir şekilde ifade etmektedirler. Bu anlatım 

karşısında çoğu kez dinleyenler olaylara kendini kaptırarak zamanın nasıl geçtiğinin 

farkında olamaz, Manas'ın izleriyle dopdolu bir şekilde diyardan diyara hayâlen seyahat

ederler. Bu destanı birkaç defa dinlemiş olsalar dahi bundan sıkılmazlar zîrâ 

Manas, Kırgız halkı için tükenmeyen bir ilham kaynağıdır. 

Kırgızlar kuşaktan kuşağa Manas Destanı'nı dinleyerek büyür. Öyle ki, 

doğumdan ölümüne kadar Manas'ı içlerinde büyütürler. Bu yönüyle denilebilir ki Manas 

Destanı, Kırgız halkıyla birlikte yaşar. Kırgız halkı kendisinin bütün düşünce ve 

duygularını, dünya görüşünü, ideallerini tarihî hâdiseleri şifahî olarak destan şeklinde 

ifadeyi tercih etmiştir. Kırgızların hürriyet ideali, felsefesi, iman ve hakikat telakkileri 

Manas sâyesinde hiç bozulmadan ilk şekliyle günümüze kadar uzar. 

Manas Destanı üzerinde yapılan araştırmalarda yer verilen konulardan biri de 

İslâm kültürünün destan üzerindeki tesiridir. Günümüzde de bunun izleri canlılığı ile 

sürdürülmektedir. Manas'da İslâmiyet'le ilgili helâl-haram, namaz, zekât, abdest, kıyâmet, 

selâmlaşma, dua, ervah gibi inançla ilgili unsurlar da yer almaktadır. Kırgızlar her ne 

kadar 17. asırdan sonra İslâmiyet'i kabul etmiş olsalar da söz konusu İslâmî unsurlar 

destanın yapısında vazgeçilmez yapı taşları olarak görülmektedir. 

Ayrıca Mekke-Medine, Hz. Peygamber, Hz. Âdem, Hz. Havva, Hızır ve diğer din 

ve tarikat büyüklerinin yeri ve sırası geldiğinde olaylara bağlı olarak zikredilmesi, 

destana İslâmi bir görünüm kazandırmaktadır. Manas Destanı'nda İslâmî usûllere göre 

selamlaşılmaktadır. Bugün, Kırgızistan Bilimler Akademisi Arşivi’nde, destanın yazıya 

geçirilmiş on üç varyantı bulunmaktadır. Manas Destanı’nın bazı epizotları, bugüne 

kadar bölüm bölüm yayınlanmışsa da henüz tam bir “metin neşri” yapılmamıştır. Manas 

Destanı da diğer Türk destanlarında gördüğümüz hürriyet mücadelelerinin ve hürriyet 

uğruna yapılan savaşların izlerini taşır. Bu ruh toplumun hayat görüşünü temsil eden 

idealize edilmiş tipler şeklinde kendini gösterir. 5 

Bütün bu tahlillerden sonra diyebiliriz ki, Manas Destanı, Kırgız milletinin yüzyıllar 

boyunca süren mücadelelerinin bir yansımadır. Bu yansıma Kırgız kültüründeki diğer 

edebi türlerin yerini de almıştır. Kırgızlarda yazılı edebiyat ve tarih geleneğinin 

gelişmemiş olması, halkın tüm dikkatini bu destan üzerine yoğunlaştırmasına sebep 

olmuştur. Manas Destanı yediden yetmişe Kırgız halkı tarafından kutsal bilinir. 

Kırgızistan’da, Manas Destanı okumayan veya destanı bilmeyen bir kimseye 

rastlanılmaz. 

5 

Mehmet Kaplan, Türk Edebiyatı Üzerine Araştırmalar, Dergâh Yayınları


OSMANLI KADIN HAREKETİ ÇERÇEVESİNDE FATMA ALİYE HANIM VE 

EMİNE SEMİYE HANIM 

Büşra ÖZTEKİN * 

ÖZET 

Batı’ da 17. yüzyıldan itibaren Osmanlı toplumunda II. Meşrutiyet’ ten itibaren başlayan 

kadın hareketinin, Osmanlı toplumuna yansımaları olarak kadın mecmualarının 

hazırlanması ve derneklerinin kurulması bu hareketi güçlü kılmıştır. Bu zorlu sürece 

Osmanlı entelektüellerinin eşleri veya kızları destek vermişlerdir. Gerek dergiyle gerekse 

derneklerle mücadeleye başlayan kadınlar seslerini bu şekilde duyurmuşlardır. Her bir 

derginin farklı gayesi olsa da amaç tektir: Osmanlı kadınlarının eşitliğe kavuşması. 

ANAHTAR KELİMELER: OSMANLI KADIN HAREKETİ, KADIN DERGİLERİ, 

KADIN DERNEKLERİ, FATMA ALİYE HANIM, EMİNE SEMİYE HANIM 

MS FATMA ALIYE KHANIM , MS EMINE SEMINE KHANIM AND 

THEIR SITUATIONS IN THE MOVEMENT OF OTTOMAN WOMEN RIGHTS’ 

ERA FRAME 

ABSTRACT 

By time of 17th century in Occidental world,there was a movement about Women 

Rights.Its reflection came out The second constutional period of Ottoman 

Empire.Consisting of the new associations,new magazines in this new era,also 

supportation of the intellectual class by the Woman as a wife and as a daughter 

deliberately in this tough process. Women of this era started to gave out their voice and 

their struggle owing to these magazines and associations. All the magazine had own their 

idea variously ,even though The main idea was Each of Ottoman woman will be equal 

and has her equal rights. 

KEY WORDS: THE OTTOMAN WOMAN RIGHTS MOVEMENT, WOMAN 

MAGAZINES, WOMAN ASSOCIATONS,MS FATMA ALIYE KHANIM, MS EMINE 

SEMIYE KHANIM 

* 

İstanbul Üniversitesi, Türk Dili ve Edebiyatı Lisans Öğrencisi


“Çünki nakıs akl olur dirler nisa 

Her sözin mağrur tutmakdur reva 

Lik Mihri dainün zannı budur 

Bu sözi dir ol ki kamil usludur 

Bir müennes yiğ durur kim ehl ola 

Bin müzekkerden ki ol na-ehl ola 

Bir müennes yiğ ki zihni pak ola 

Bin müzekkerden ki bi-idrak ola” 

MİHRİ HATUN 

Dünyada ve Osmanlı Devleti’nde kadın hareketinin çıkış noktası özgürlük ve 

eşitlik talebidir. Bu hareketin teşekkül ettiği –kronolojik olarak- zaman, bireyselliğin ön 

plana çıktığı, siyasal ve ekonomik gelişmelerin yaşandığı zamana tekābül eder. Kadın 

hareketi, genel anlamda kadınların kendilerine biçilen rollere ve yaşam tarzlarına bir 

başkaldırı olarak çıkmıştır. 

Batı’ da 17. yüzyıldan itibaren kendini göstermeye başlayan bu fikir hareketi, 18. 

ve 19. yüzyılda bu teorinin tekāmülüne işaret eder. Zira kadınlar da erkekler yaptıkları 

icraatler karşısında onaylanma ihtiyacı hissediyorlardı. Osmanlı Devleti’ ndeki 

yansımaları ise 19. yüzyılda siyasal, sosyal, ekonomik, eğitim ve hukuki alanlarda 

yaşadığı dönüşümlerle topluma tesir etmiştir. 

Örfi ve şer’i temeller üzerine kurulu Osmanlı Devleti’ nin modernleşmesi II. 

Meşrutiyet döneminde gündeme getirilmiştir. Bu süreçten itibaren Osmanlı Devleti başta 

siyasal yapısında farklılaşma, laikleşme ve özgürleşme yoluna gitmiştir. Bu fikirden 

hareketle denebilir ki Osmanlı toplumunda kadının rolü ve konumu modernleşme ile 

değişmeye başlamıştır. 

Değişimlerin ve dönüşümlerin baş döndürücü hızla yaşandığı bir dönemde ev 

içinde anne ve eş rolleriyle sınırlandırılmış olan kadın, yeni bir rol ve statü kazanmak 

amacıyla taleplerde bulunmuştur. Taleplerini ise hiç kuşkusuz “basın” yoluyla 

yapmışlardır. Mecmualarla kamusal alanda kendini ifade eden kadın, ilerleyen süreçte


derneklerle toplumdaki rolünün altını çizmiştir. Dönüşüm, gelişim ve dahi başkalaşım 

eğitim hamleleriyle sağlanmıştır. 

Kadın hareketinin basılı yayın merhalelerini incelemek amacıyla kadın 

dergilerine ışık tutmamız gerekmektedir. 

KADIN DERGİLERİ 

Kadınların özgürleşmesini dergilere ve derneklere borçlu olduğunu ifade eden 

Serpil Çakır, 471 basının tesir gücüne dikkat çekmiştir. Gazetelerin kadınlara yönelik sayfa 

ve ekleri de kadınlar için ‘ifade sahası’ sağlamıştır. Her ne kadar girişimlerde bulunulsa 

da toplumun böyle bir değişime ve dönüşüme açık olmaması, kadınların yazma 

temāyüllerini çekimser kılmıştır. Öyledir ki kendi kimliklerini doğrudan 

paylaşamamışlardır. 

Osmanlı kadını, 1868’ de çıkan Terakki gazetesinde “Üç Hanım” imzalı olarak 

yayınlanan kadın mektuplarıdır. Okuma – yazma bilmediği halde fikirlerini başkasına 

yazdıran “Üç Hanım” bu mektuplarda çok eşlilik konusunu irdelemiştir. Diğer 

mektupların da ise vapurlarda kadınların erkeklerle eşit ücret ödememesi gibi toplumsal 

hadiselere değinmiştir. 

Kronolojik yayın tarihi açısından incelendiğinde ilk kadın dergisi Terakki – i 

Muhadderat’ tır. Terakki gazetesi tarafından 1869’ da “Muhadderat için gazetedir” alt 

başlığıyla haftalık olarak 48 sayı 

çıkartılmıştır. Terakki – i Muhadderat’ taki mektuplar incelendiğinde görülüyor ki 

mektupların içerikleri umumiyetle eğitim idi. Zirā Osmanlı kadını, eğitimin kendileri içn 

taşıdığı önemi farkındaydılar. 

Kadınlara mahsus hazırlana diğer bir neşriyat ise “Vakit yahud Mürebbi –i 

Muhadderat’ tır. Derginin çıkış tarihi 1875’ tir. Yazma amaçlarını “Kadınlığa dair nāfi 

şeylerden bahseden” cümlesiyle ifade etmişlerdir. 

Dönemin bir başka dergisi ise haftalık olarak yayınlanan ve yekununda 30 sayı 

çıkan Ayine dergisidir.İki derginin de ortak paydası evlilik ilişkileri, çocuk terbiyesi, 

çocuk sağlığı, eşlerin görevleri vb. konulardır. 

1880’ de Şemseddin Sami’ nin kaleminden çıkan Aile dergisi kadınları 

bilgilendirme amaçlı olup imzasız olarak neşredilmiştir. Dergi, “Aileye, yani kadınlara 

çocuklara ve ev işlerine müteallik mebahis –i mütenevviayı cāmi mecmuadır.” ibaresiyle 

yayın hayatına girmiştir. 

1 

Serpil Çakır, Osmanlı Kadın Hareketi, 1996, s. 22.


1883’ te İnsaniyet dergisi ve Hanımlar dergisi sahibi kadın olan ve yazar 

kadrosunun tamamı kadın olan Şükūfezar 2 dergisi, 1888’ de Nigar bint-i Osman, Leyla 

Hanım veFıtnat Hanım gibi edibelerin yazılarına yer veren Mürüvvet dergisi, 1889’ da 

Parça Bohçası dergisi Osmanlı kadın hareketi için bir mihenk taşı olmuştur. 

Başyazarı ve yazı kadrosunun tamamına yakını kadın olan “Hanımlara Mahsus 

Gazete” 1 Ağustos 1895’ te yayın hayatına girmiştir. Dergi sahibi İbnül Hakkı Mehmet 

Tahir’ dir. Baş muharrir olarak sırasıyla Makbule Leman, Nigar Osman, Fatma Şadiye, 

Mustafa Asım, Faik Ali, Talat Ali ve Gülistan İsmet görev yapmıştır. Derginin en büyük 

özelliği 13 yıl boyunca 604 sayı olarak en uzun süreli çıkan kadın dergisi olmasıdır. 

Derginin misyonu için sadece “iyi anne, iyi eş” rolünü benimsetmeye çalışıldığını 

söylemek doğru değildir. Zirā derginin öncelikli hedefi kadınların geliştirilmesi, 

yüceltilmesidir. Lākin böyle bir misyonları olsa dahī dergi kadınları -yazarları- “iyi anne, 

iyi eş” rolünü asla unutmazlar. Bu rol ile erkek – kadın mukāyesesi yaparlar. Bu 

mukāyeseyi yapan ilk kadın romancımız Fatma Aliye Hanım’ 3 dır. 

Bu müstesna derginin yazar kadrosundaki kadınlar, dönemin aydın-bürokrat 

kesiminin kızları ya da eşleri olan entelektüellerdir. Fatma Aliye ve Emine Semiye 

(Tarihçi Cevdet Paşa’ nın kızları) yazın yaşamında belli bir yere sahip olmalarıyla dikkat 

çekmişlerdir. Şair Nigar bint-i Osman (Harp Okulu Müdürü Osman Paşa’ nın kızı), Şair 

Leyla (Saz) ( Hekim İsmail Paşa’ nın kızı), Fatma Fahrünnisa (Abdullah Vefik Paşa’ nın 

torunu), Fatma Kevser (Erkan-ı Harp Feriki Abdi Paşa’ nın kızı), Zeyneb (Ahmet Cevdet 

Paşazade Sedad Bey’ in kızı), Hamide (Abdülhak Hamid Bey’ in kızı), Gülistan İsmet 

(Binbaşı Bağdatlı Mehmet Tevfik Bey’ in kızı), hepsi dönemlerinin yazın yaşamında belli 

bir yere sahiptirler. Bunda aldıkları eğitimin rolü büyüktür. 4 

Derginin diğer bir mühim özelliği ise 6 aylık hasılatın %5’ i kimsesiz kızlara 

gelinlik çeyiz parası olarak ayrılmıştır, bu hasılattan yetim çocuklar da faydalanmıştır. 

Umumiyetle dergide kadın sorunları, aile, toplum, eğitim, sağlık moda ve giyim konuları 

işlenmiştir. Kadınlara yurt dışında örnekler sunularak yeni meslek kollarına 

yönlendirmişlerdir. Fransa’ da kadınların avukatlık yapma hakkını elde ettikleri 

2 

Derginin önsözündeki şu cümleler oldukça dikkat çekicidir: “Biz ki saçı uzun aklı kısa, diye 

erkeklerin hande-i istihzasına hedef olmuş bir taifeyiz. Bunun aksini ispat etmeye çalışacağız. 

Erkekliği kadınlığa, kadınlığı erkekliğe tercih etmeyerek, şah-rah-i sa’y u amelde (çalışmanın 

doğru yolunda ) mümkün olduğu kadar payendaz ı sebat (ayak diretmek) olacağız. Bkz. Arife, 

“Mukaddime”, Şükūfezar, 1301, no: 1, s. 6. 

3 

Fatma Aliye Hanım’ ın ilk kadın yazarımız olduğu noktasındaki tartışmalar şöyle açıklamada 

bulunabiliriz. Osmanlı toplumunda bir kadın tarafından yazılmış –roman türünde “Aşk- ı Vatan” 

eseriyle Zafer Hanım’dır. Lākin Zafer Hanım romancı değil yazardır. 

4 

Serpil Çakır, Osmanlı Kadın Hareketi, 1996, s. 30.


belirtilmiş, Dünya kadınlarının hakları ve Batı’ daki kadın hareketi hakkında bilgi 

verilmiştir. 5 

II. Meşrutiyet ile kadın dergilerinde önemli bir artış gözlenmiştir. 1908’ de ilk 

olarak “Demet”, “Mehasin” ve “Kadın” dergileri yayınlanır. 26 Ekim 1908 – Mayıs 1909 

tarihleri arasında Selanik’ te çıkan “Kadın” dergisi 30 sayı ile yayın hayatında can 

bulmuştur. Derginin bildiri niyetindeki şu sözler kadın neşriyatı bakımından önem teşkil 

etmektedir. “...Evet siyasi, edebi, fenni, ilmi... Risale-i Mevkute ve gayr-i mevkute o 

kadar esef-engiz ve daraltıcı bir noksan vardı: Nisai bir gazete. Öyle nisai bir risale ki: 

Umuma şamil olsun aristokrasi denilen o möevhum hayat- ı kibārāne- i hayalden, 

muhayyilat- ı asabiyyeden ve ehemmiyet-i mārizāneden mümkün olduğu kadar uzak 

bulunsun: Öyle bir nisai risale ki: kulübeden konağa, saraydan fakirhāneye, havāsdan 

avāma, vasfen en ileriye bir nirengi çizerek küçük büyük, düğümlerle yapılmış bir fakir 

ve malumat ağı gibi muhit-i nisaiyyemizi kaplasın (...) işte bu ehemm ve mutlak vazife-i 

ictimaiyyeyi ifāya iştirak hevesiyle nāçiz kadın risalesi ilk numarayı vaz’ ederek el 

birliğiyle terakki eylemeye çalışmak için bugünden itibaren arz-ı nisaiyye-i ictihād 

eyliyor.” 6 

Derginin yazı kadrosunda dönemin siyaset ve edebiyat alanındaki önemli 

şahsiyetler vardır.Hanımlara Mahsus Gazete Abdullah Cevdet, A. Ulvi, A. Hamid, 

Mehmet Emin, Celal Sahir gibi erkek yazarlara ve Emine Semiye Hanım, Ayşe İsmet, 

Cavide Peyker, Nigar bint-i Osman gibi kadın yazarlara da ev sahipliği yapmıştır. 

Bu mecmualardan başka II. Meşrutiyet’ ten Cumhuriyet’ e değin kısa ömürlü pek 

çok kadın dergisi mevcuttu. Musavver Kadın, Kadınlar Dünyası, Erkekler Dünyası, 

Hanımlar Ālemi, Kadınlar Ālemi, Kadınlık Hayatı, Türk Kadını, Genç Kadın, İnci, 

Diyane, Kadınlar Saltanatı, Hanım, Süs Firuze dönemin kısa süreli dergilerine örnektir. 7 

Kesin çizgilerle meselelerin tartışıldığı İkdam, Demet dergisiyle çağdaş olup 

döneminde ses getirmiştir. Dergi çeşitliliğinin bu denli çok olduğu vakitte Mehasin 8 

dergisi, bir kadın dergisi olarak ilk kez renkli ve resimli olma özelliği göstermiştir. 

Derginin müellif kadrosunda Demet dergisinden Celal Sahir, İsmet Hakkı Hanım gibi 

tanıdık isimler ile Emine Semiye, Münevver Asım, Fatma Sabiha, Şükūfe Nihal, Halide 

Salih ve Zühre Hanım vardır. 

5 

Bu konuda bkz. Gülistan İsmet, “İslām ticarethanesi Meselesi ve Hanımlarımız”, HMG, 17 

Mayıs 1317 / 11 Safer 1319, no. 310, s.24. 

6 

“İfade-i Mahsusa”, Kadın, 13 Teşrin- i Evvel 1324, no:1, s. 1-2. 

7 

Kadın dergilerinin künyeleri ve hangi kütüphanede nasıl bulunacağına ilişkin olarak bkz. İstanbul 

Kütüphanelerindeki Eski Harfli Türkçe Kadın Dergileri Bibliyografyası, Haz. Zehra Toska, Serpil 

Çakır, Tülay Gençtürk, Sevim Yılmaz, Selmin Kurç, Gökçen Art, Aynur Demirbilek, Kadın 

Eserleri Kütüphanesi ve Bilgi Merkezi Vakfı Yayınları: 5, Metis Yayınları, İstanbul, 1993 

8 

Mehasin: Müdür: Asaf Muammer, Muharrir ve Mürettep: Mehmet Rauf


Mehasin dergisinin şöyle bir özelliği daha vardır ki dergide promosyonların, 

piyango çekilişlerinin ve kuponların olmasıdır. Elişi, güzellik ve çocuk müsabakalarını da 

bünyesinde barındırmasıyla dikkate değerdir. 

Ulviye Mevlan ve Rıfat Mevlan’ ın ayrı ayrı çıkardıkları Kadınlar Dünyası ve 

Erkekler Dünyası dergilerinin yayın amaçları diğer kadın dergilerinden farklıdır. “Biz 

dünyada yalnız bir “İnsanlar Dünyası” görmek isteriz. Bunun için de kadın, erkek bir 

seviyede olması, herbir umur ve hususda müşterek bulunması iktizā eder. İşte bu 

maksadın temini için bütün kuvvetimizle çalışacağız.Ümid ederiz ki tabaka-, münevvere; 

gençlik bize daima müzahir bulunacaktır.” 9 sözleriyle kadın ve erkeğin ayrım 

yapılmadan takrib edilerek “İnsanlar Dünyası” oluşturma hedefindeydiler. 

Bu bağlamda Erkekler Dünyası’ nın kapağındaki “sayfamız kadınlığın kadr ü kıymetini 

ilim ve fen ve edebin ulviyetini takdir eden münevver Osmanlı gençleri āsārına 

küşadedir” şeklindeki ibare olması gereken kadın – erkek eşitliğine değinmiştir. 

Kadınlar Dünyası diğer dergilerden farklı olarak feminizmi taklit değil kendi 

‘kadın’ hareketini tamamlayan bir yazılı unsur olarak görmüşlerdir. Akabinde hemen 

belirtmek gerekir ki Genç Kadın dergisi feminizmi Avrupa kökenli olduğu gerekçesiyle 

reddetmiştir. 

“Kadını hayatın başlıca iki sahnesinde görüyoruz. Biri aile hayatı, diğeri umumi 

hayat. Kadın bu iki sahnede de muvaffak olmak için muavenata ve rehbere muhtacdır. İyi 

bir aile kadını, evini düzüp süsleyebilmesini, sevimli bir yuva haline koymasını bilmeli, 

evinin idaresini yabancı ellere vermemeli, icabında mutfağa girip akşam yemeğini 

hazırlayabilmelidir.” 10 izahı ile yayına başlayan İnci dergisi kadın ruhunu yükseltecek 

güzel ve nezih eserler paylaşmayı hedeflemiştir. 

Kadın matbuatında sahibi veya yazı kadrosu kadınlardan oluşan dergiler ile 

çoğunluğu erkeklerden oluşan dergiler arasında farklar mevcuttur. Misal vermek 

gerekirse Şükūfezar, Kadınlar Dünyası ve Diyane dergilerinin sahibi ve yazı kadrosu 

kadınlardan oluştuğu için hem kadına hem de onun düşüncelerine değer veren dergilerdi. 

Erkek imzalı dergilerde ise durum şöyledir, kadınlar erkeklerin penceresinden 

biçimlendirilmiş, kadınlara ‘kadınlık’ rolleri biçilmişti. 

Osmanlı toplumunda kadın, kendine biçilen rollerini aşmak, rolleri aşarak var 

olmak ve toplumda gözükme ihtiyacını karşılamak maksadıyla basılı yayına 

başvurmuştur lākin kadınlar bu ‘varoluş’ sürecini sadece basın-yayın yoluyla 

gerçekleştirmemişlerdir; kadın dernekleri açılarak bu hareketin pratikteki karşılığı 

bulunmaya çalışılmıştır. Yardım, kadının geçim sorununa çözüm oluşturma, ülke 

sorunlarına çözüm bulma, siyasal ve sosyal amaçlı dernekler açılmıştır. Kadınlar arasında 

kenetlenmeyi arttıracak bu 

9 

“İki Söz”, “Erkekler Dünyası”, 6 Kanun-i Sani 1335, no: 1, s. 3. 

10 

İnci, “ İnci’ yi Neden Çıkarıyoruz?”, Şubat 1335, no: 1, s.2.


dernekler dönemin entelektüel kadınları ışığında varlıklarını sürdürmüştür. Bu bağlamda 

incelemeye değer gördüğüm tarihçi, hukukçu, devlet adamı ve bilim insanı olan A. 

Cevdet Paşa’ nın kızları Fatma Aliye Hanım ve Emine Semiye Hanım’ dır. 

Yazarlık serüvenine George Ohnet’ tin Volente isimli romanını ‘Meram’ adıyla 

bir çeviri ile başlayan Fatma Aliye Hanım bu çeviriyi ‘Bir Hanım’ mahlasıyla yayınlar. 

Yazılarını yazdığı sürece birçok sıkıntıyla karşılaşan Fatma Aliye Hanım, dönemin 

sosyo-ekonomik ve dahi edebi çevrelerine ışık tutacak şu cümlesi önem arz etmektedir. 

“Benim ayrı odam olduğu gibi yazı masam, kitap dolabım bile var idi.” 

Beş roman sahibi bu Osmanlı hanımı, eğitim ve bilhassa çocukların eğitimi 

konusunda düşünmüş bu doğrultuda da yazılar yazmıştır. Romanlarının temi olan kadın 

sorununa bakılırken hakim olan söylemin ne olduğu ve nasıl olduğu incelenmelidir. Bu 

noktada Osmanlı kadın hareketinden bahsederken kullanılan dile, feminist jargonun ifade 

etmek istediği anlamların Osmanlı kadın hareketinde bir karşılığı olup olmadığına dikkat 

etmek gerekir. Bu durumda Mübeccel Kızıltan’ ın “Öncü Bir Kadın Yazar: Fatma Aliye 

Hanım” başlıklı makalesinin hemen ilk paragrafında Fatma Aliye Hanım’ ın Osmanlı’ da 

feminizmin öncülüğünü yaptığına dair hükmü tartışılmalıdır. Çünkü “feminizm”den 

Osmanlı kadınlarının ne anladığı ve bu kavramı nasıl yerleştirdikleri birer tartışma 

konusudur. 11 Zirā sadece kadın sorununu ele alması onun feminist bir yazar olduğunu 

söylemek için yeterli değildir. Onun belli eserleri üzerinden hareketle kendisini “öncü 

feministler” arasında ananlar (Kızıltan, Paker) , Fatma Aliye Hanım, makalelerinde 

“feminizm” konsundaki düşüncelerini dikkate almalı ve romanlarında bu iddiayı 

destekleyecek deliller gösterilmelidir. 

Türk modernleşmesinin sembolü haline gelen, kadın meselesi üzerine düşünen, 

düşündüklerini roman ve çeşitli makalelerinde dile getiren öncü bir isimdir. O tıpkı 

babası Ahmed Cevdet Paşa gibi geleneklere bağlı, İslamcı bir düşünceyle kadınlık 

meselesini sorgular. “Reformcu bir İslam düşünürü ve hukukçusu olan babası Cevdet 

Paşa tarafından yetiştirlen Fatma Aliye bazı kaynaklarda ‘İslamcı’ olarak 

değerlendiriliyor. Bu savın en görünür nedeni Aliye’ nin ürettiği “İslam kadını” 

kavramıdır. Fatma Aliye, İslam medeniyeti ile Batı uygarlığı arasında kadınlığa ilişkin 

eleyici seçim ve tartışmalara bir yanıt olarak ‘İslam kadını’ referans çerçevesini 

oluşturdu. 12 Bu çerçevede Fatma Aliye’ nin üzerinde yoğunlaştığı konu kadın-erkek 

eşitliğidir. “Şu satırları kadınlığı müdafaa fikriyle dahi yazmıyorum. Zirā bu bağlamda 

mesail-i insaniyede ācizelerince kadın ve erkeğin farkı olamaz. Hepsi insandır.” 

Sözleriyle kadın-erkek ilişkilerindeki eşitliğe dikkat çeker. 

Fatma Aliye Hanım’ ın 1909 tarihli “İlim ve Cehl” makalesinden şu parça onun 

kadın hareketi ve feminizm anlayışını özetler niteliktedir. “Malumdur ki milel-i 

11 

Firdevs Canbaz, Fatma Aliye Hanım’ ın Romanlarında Kadın Sorunu, Bilkent Üniversitesi 

Ekonomi ve Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 12. 

12 

Yaprak Zihnioğlu, Kadınsız İnkılap, İstanbul: Metis, 2003, s. 48


mütemeddine ve mütarakkide ‘ feminizmi’ iddia ve efkārca farklı kısımları muhtevidir. 

Lākin tarik-i mesaide el ele vermiş olan bu milyonlarca gayretverler yekvücut gibidirler. 

Bunların ifretperveran kısmının metalib ve arzuları kadını mesud edeceği fikrinde değiliz! 

Feministler kazanmakta oldukları hukuka topla, tüfenkle nāil olmadılar. Bu vecihle 

kadınlar kılıçla, mermi ile yaralanmadılar. Kendilerinin nısf-ı diğerleri olan erkeklerden 

muhalefette bulunanların irad eyledikleri itirazat ile kalplerinde manevi yaralar açıldı. 

Artık teehhüle rağbet etmeyen nisvan çoğalmaya başladı. 13 Fatma Aliye’ nin feminizm 

anlayışında kadınların giderek mutsuzluğa erişeceğini düşünmekle beraber erkekleri de 

bu noktada kadınları yaralayan unsur olarak görmüştür. 

Kız kardeşi Fatma Aliye Hanım’ dan farklı olarak Emine Semiye Hanım 

dergicilikten daha ziyade katıldığı derneklerle adını duyurmuştur. Bu bağlamda 1898’ de 

Selanik’ te onun kurduğu “Şefkat-İ Nisvan” 14 ve 1908’ de kurulan “Osmanlı Kadınları 

Şefkat Cemiyet-i Hayriyesi” derneği birçok kadına ve çocuğa yardım amacıyla kurulmuş 

derneklerdir. Dernek hakkında Kadın dergisinde şu açıklamayı yapmıştır: “Yetim ve 

biçarelere kol uzatan sefaleti saadete, cehaleti irfan ve kemalata kalb etmeğe çalışan ve 

milleti millet demek için kadınlığı ihyaya bezl-i himemat eyleyen (çalışan) cemiyet-i 

hayriye-i nisvaniyeden Osmanlı Kadınları Şefkat Cemiyet-i Hayriyesi mükerreren ve 

kemal-i iftihar ile arz ve ilan eylediğimi vech üzere ve sa’y ve iktidarı dahilinde her 

vesile-i hayriyeden istifade etdiği gibi bütün erbab-ı şefkat ü hamiyet Osmanlı hanımları 

dahi bilātelkin bu erbabı tezyif ve ihzar eylemek için yekdiğeriyle müsabaka edercesine 

izhar-ı lutf ve muavenet buyuruyorlar.” 15 

Derneklerin menşei olarak sadece Selanik ile sınırlı kalmamıştır, Edirne’ de 

“Hizmet-i Nisvan” adıyla bir dernek kurmuştur. 10 müslüman, 6 gayrimüslim kadından 

oluşan derneğin tanıtımı Kadın dergisinde yapılmıştır. 16 

Dernekleşme / kurumsallaşma çabaları siyasi partilerce de sürdürülmekteydi. 

Örneğin İttihat Terakki Cemiyeti’ nin Selanik’ teki Kadınlar Şubesi başkan yardımcısı 

olarak Emine Semiye, II. Meşrutiyet’ in ilanı üzerine Hürriyet Meydanı’ nda “yaşasın 

vatan, yaşasın millet, yaşasın hürriyet” diye seslenerek coşkulu bir nutuk vermişti. 17 

Bu derneklerin yardım amaçları vardır. Aynı zamanda II. Meşrutiyet ile beraber 

bu dernekler yardımın ötesinde kadının eğitilmesi, iş yeri açması ve geçim sorununa 

çözüm aramıştır. Emine Semiye’ nin entelektüel birikimiyle derneklerin kurumsallaşma 

ve yaygınlaşma çabaları daha başarılı olmuştur. Bu bağlamda Emine Semiye Hanım, 

Fatma Aliye Hanım’ dan farklı bir ‘kadın hareketi’ anlayışına sahiptir. 

13 

Fatma Aliye, “ilim ve Cehl”, İnkılab, s. 7., 18 Şaban 1327, 22 Ağustos 1325, s. 98. 

14 

Şefkat-i Nisvan hakkında ayrıntılı bilgi için bkz. Emine Semiye, “Şefkat-i Nisvan”, HMG, 30 

Nisan 1314/ 20 Zilhicce 1315, no 160, s. 1-2. 

15 

“Osmanlı Kadınları Şefkar Cemiyeti Hayriyesi ve Nadire Hanımefendi’ nin Bir Eser-i Güzide 

Hamiyetleri” , Kadın, 26 Kanun- i Sani 1324, no: 16, s.11-12. 

16 

Dernek Emine Semiye tarafından Kadın dergisine gönderilen bir yazıyla tanıtılmıştı. Emine 

Semiye, “Kadın Mecmuası Muhteremesine Edirne’ den” , Kadın, 8 Kanun-i Evvel 1324, no: 9, s.2 

17 

Emine Semiye’ nin Nutku’ ndan bahseden yazı için, bkz Sabah gazetesi, 9 Ağustos 1908, no: 

6779


GÖRSEL KAYNAKLAR 

Resim 1: Terakki-i Muhadderât


Resim 2: Vakit


Resim 3: Âyine


Resim 4: İnsaniyet 

Resim 5: Hanım

Türkoloji e-dergisi A Ğ I R L I K Sayfa 64


KİRALIK KONAK, İBRAHİM EFENDİ KONAĞI, HÜRRİYET APARTMANI 

VE AHŞAP KONAK ESERLERİNDE MEKAN ALGISI OLARAK KONAK 

ÖZET 

Güloya BERKAN * 

Bu yazıyı kaleme almamızın temel nedenlerinden biri konak ve apartman bağlamında 

yanlış batılılaşmanın toplumu nasıl ayırdığını göstermektir.Tanzimat Fermanıyla 

başlayan yeni anayasal düzene geçme süreciyle devam eden, özellikle Fransa gibi 

ülkelerin yaşam tarzına pusulamızı batıya çevirerek, entegre olmak yerine bölünmeyi 

getirdiği açıktır. Bu sebeplerden dolayı Osmanlılar görünüşlerini,yaşam şekillerini ve 

alışkanlıklarını semtlerini değiştirdiler.Yeni muhitlerde ikamet etmeye apartmanlarda 

oturmaya başladılar .Ahşap konaklar ve eski semtlerin yerine buralarda yaşadılar. Sonuç 

olarak kuşak çatışması toplumun genel bir problemi haline geldi. Kültür şoku geniş çapta 

gençleri etkiledi .Bu eserleri bu problemleri göstermek için seçtik. 

ANAHTAR KELİMELER: APARTMAN, KONAK, TANZİMAT 

PLACE PERCEPTION OF THE MANSION IN MANSION TO BE RENTED 

,IBRAHIM EFENDI MANSION,THE INDEPENDENCE APARTMENT AND 

THE WOODEN MANSION 

ABSTRACT 

In this article our main idea is shown by the apartment and wooden mansion seperation 

in the community.Constutional period of Ottoman Eempire was tanzimat false 

westernization instead integration. Emperial Edict of Reorganization started to make our 

compass western world communities such as France. Because of these reasons Ottomans 

changed their appreances,habits ,and also places indeed. They started to dwell new places 

apartments ,neighborhood rather than old district and wooden mansions. As a result 

Generation gap was the main problem of the community and cultural shock effected,all 

the teenagers widely.We chose these artworks to show those problems. 

KEY WORDS: APARTMENT, MANSION, REORGANIZATION 

* 

İstanbul Aydın Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Yüksek Lisans Öğrencisi


Tanzimat’ın ilanıyla Batıyı ‘’kıble’’ haline getiren Osmanlı Toplumu giyimden 

kuşama kendisini değiştirirken yaşadığı mekanı da batıya uydurmayı ihmal etmemiştir. 

‘’Apartmana çıkmak’’ deyimi yeni moda olmuş Nişantaşı, Şişli, Beyoğlu gibi semtlerin 

değeri günümüzün tabiriyle trendi artmıştır. 

Yaşadığı semti değiştirmeye kendisini oluşturulan yeni topluma uyarlamaya 

çalışanlar konakları beğenmemişlerdir. Konaklar metruklaşmaya başlamıştır. Perili Köşk, 

perili konak kavramları bu dönemlerde ortaya çıkmıştır. Apartmanlar birbirinden habersiz 

insanları çok katlı çok katmanlı bir yaşama itmiştir. Gelir durumları iyi olanlar daha 

büyük dairelere ve daha üst katlara rağbet ederken gelir durumları düşük olanlar ise alt 

katları ve küçük daireleri tercih etmişlerdir. 

Her dairenin kendisine ait mutfağı ve tuvaletinin olması da apartmana özgüdür. 

Bu da ilk defa ülkemizde apartman dairesinde görülmüştür. Ahşap konaklarda tahtadan 

olan iç ve dış mimari yerini apartmanlarda betonarmeye bırakmıştır. 

Konaklar Osmanlı’da kültür sanat kurumuydular. Konak sahipleri ehl-i sanayi 

insanları sohbet yoluyla tanırlar. Haftanın belirli günlerinde toplanıp eskinin ve yeninin 

eli kalem tutarları bir araya gelirlerdi. İlmi ve entelektüel seviyesi yüksek her yaşta insan 

bir araya gelirdi ve birbirlerinden feyiz alırlardı. 

Bu duruma benzer bir olayda Avrupa’da yaşanmıştır. Avrupa’da burjuva aileleri, 

saray sahipleri sanatçıları himayelerine alarak, entelektüel birikimi yüksek sanatçılar için 

resepsiyonlar düzenleyerek onlara maddeten yardım ederek onların iyi yapıtlar ortaya 

koymalarını desteklemişlerdir. Bu da beraberinde Rönesans’ı getirmiştir. 

Konaklar bu misyonunu günümüzde de yerine getirebilseydi. Hiç şüphesiz 

kültürel seviyemiz daha ilerde olabilirdi. Tanzimat ’dan gelen bu kopmanın etkileri hala 

devam etmektedir. 

Tanzimat ile başlayan çözülme ile kendinden başka hiç kimseyi düşünmeyen 

sadece kendisi için yaşayan bencil bir nesil gelmiştir. Aile kurumunu tamamen yok sayan 

yaşadığı mekanda kendisinden başka hiçbir canlıya tahammülü olmayan bir nesildir bu. 

Konaklardaki aile ya da komşuların da aileden sayılması hatta yaşanılan mahallenin geniş 

bir aile olması gerçeğine ters bir nesildir. Apartman işte böyle bir neslin yaşayacağı bir 

mekandır. Bu nesil konak nesli gibi misafirperver değildir. Eve misafir kabul etmek hoş 

karşılanmaz. 

Osmanlının ananevi yapısıyla alay etmek özellikle ‘’Avrupa görmüş’’ Tanzimat 

dönemi gençleri arasında yeni bir düşünce olmuştur. Konaklar kenar mahalleleri kenar 

mahalledeki semtleri temsil ederken, apartmanların olduğu semtler ise yeni bir mekan 

yeni bir kültür oluşturarak müdavimlerini batılı düşünceyi bir nevi practise etme üzerine 

kurmuşlardır. Artık sevgililer Sadabat’a Göksu’ya gitmek yerine Pera ’da beş 

çayına,dansa,foxtrota,baloya,kulübe gidiyor, apartmanlarda doğum günü partileri,kumar 

partileri veriliyor yeni bir kültür rüzgarı batıdan esiyordu.


Evililik ,aile ve çocuk fikrine ise iyi bakılmıyor. Ailelerde duygusal çalkantılar 

meydana geliyor, aldatılma ve aldatma hoş görülüyor. Evlilik fikri yerine bir apartman 

dairesi tutarak beraber yaşama fikrine daha sıcak bakılıyor. Bu konulardaki rezaletler - 

alıyor yürüyor- batının da önüne geçiyordu. Aile kutsallığını kaybediyordu. 

Konaklar elden üç beş kuruşa sembolik ücretlerle çıkıyor, kimileri ise fakirlere 

yuva oluyordu. Köyden kente göçen ya da yeni evlenmiş ev tutmaya gücü olmayan 

ailelere her oda kiraya veriliyordu. Kimileri de bakımsızlıktan yıkılıyordu. Yıkılan 

konağın yerini göğü delen apartmanlar alıyor, müteahhitler şehrin yeni zenginleri 

konumuna geliyordu. 

Böyle bir durumda yazarlar yeni bir panorama çiziyorlardı. İlk önce bu konu ile 

ilgili dikkati ismiyle müsemma Kiralık Konak çekmiştir. Kiralık Konak romanının 

karakterleri üç nesildir. Naim Efendi,Servet Bey ve Seniha. Seniha’nın yolu,yolu Faik’in 

hedefi ancak dul bir kadın bulup onunla zengin hayatı yaşamak isteyen züppe Faik Bey 

ile kesişir. Seniha Avrupa’da yaşamak istemektedir. Konakta Seniha’nın canı sıkılır. 

Konak sanki onu boğmaktadır, Seniha gezmelere gider. 

Pazartesi toplantıları batılı dünyaya açılan bir kapıdır. Kimse Naim Efendiyi 

dinlemez. Konakta hiçbir hükmü yoktur. 

Konak onun mabedidir kendisi de Osmanlı da o konak gibidir. Yıkılmaya 

mahkum bırakılmışlardır. Konak da en sonunda kiraya verilir, Naim Efendi gibi o da bu 

dünyada emanettir. 

İbrahim Efendi Konağında da yani Samiha Ayverdi’YVERDİ’nin masterpiece ya 

da opus magnum eserinde de hem mekanın hem de insanın gözden düşmesi bir nevi 

itibarsızlaşması da mevzubahistir.İbrahim Efendi’nin servetine konmak için onu ölüme 

terk edercesine ona muamele etmişlerdir.İki kız kardeşin sefahat hayatından 

gecekondulara uzanan hayatı düşen burjuvanın bir ifadesidir. 

Gözden düşmek ayakların baş olması yani konak kahyasının türlü oyunlarla 

konağı satın alması da bu işlerin üzerine tuz biber eker.Dünün emir alanı, konağı alarak 

emir verir hale gelmiş hatta eski efendilerini kovma yetkisini de kazanmış bunu fevkalade 

bir biçimde kullanmıştır.Köklü bir aile daha ortadan kalkmış,yılların emeği kuşaktan 

kuşağa aktarılan mirastan elde sıfır kalmıştır. 

Hürriyet Apartmanı piyesi bin dokuz yüz kırklarda Sedat Simavi kaleme 

alınmış,dört perdelik piyeste konak sahibi Arif paşanın damadının türlü dalaverelerle 

konağın satılmasını ve mirasa konmanın planlarını yapan damat bey eşiyle de zorla eşini 

ilk aşkından ayrırarak evlenmiştir.Kendisi de eşini sevmemek de Avrupalı kadınlarla onu 

aldatmaktadır. 

Paşa konağına kapılanmak, ondan nemalanmak isteyen kendisini damat beyin 

emelleri teker teker gerçekleşmektedir.İlk önceleri paşanın sayesinde hem bir mevki 

sahibi hem bir yuva sahibi olmak iken değişen düzenle paşa konağı elinden çıkarırır. Bir 

apartman yaptırır ama bu apartman yanar gider çünkü hiç kimseye hiçbir makam ve


düzen baki değildir.Gerçek hürriyet ölümdedir. Paşanın kızı ve sevdiği genç yangında can 

verirler rüya biter. 

Ahşap Konak piyesinde Necip Fazıl AZIL ütopik bir bakış açısıyla tecessümle üç 

nesli konak üzerinden verir. Birinci nesil anneanneler neslidir,ikinci nesil ise anneler yani 

jigolo neslidir,üçüncü ise hippi neslidir kız kardeşin mensup olduğu çürümedir. Bunlar 

sanki manevi tahtakuruları gibilerdir,ahşap konağı yavaş yavaş içten içe kemirirler.Bu 

konak Nişantaşı’nda bir konaktır bu semtin seçilmesi de manidardır. 

Toplumun temeli olan aile çözülmüş, bölünmüş yeni düzen eskinin yerini 

almış.Anneanneler sanki tavan arasına ya da bodruma atılmış eski eşya gibidir onlar bu 

çürümüş kuşakların arasına karışmazlar,melekler gibi ağzı dualı 

mahsundurlar.Ömürlerinin nihayet bulmasına az kalmış kendi nesillerinin son 

temsilcisidirler.Onlar hazları ile yaşamazlar inandıkları manevi değerlerle yaşarlar. 

Belirli bir dönemi işleyen bu roman ve piyesler bizlere bir devri edebi bir yol ile 

anlatırken,sosyolojik ve psikolojik çıkmazlarıyla karakterler üzerinden bize dünü ,dünde 

yapılan yanlışların bugünde yapılmaması gerektiğini nesillerin yok sayma kültüründen 

çıkıp birleştirici ve bütünleştirici olmayı,büyüğü saymayı küçüğü sevmeyi 

göstermektedir. Ancak bu şekilde bölünmez ve çürümeyiz.Bize ait olanları çok kolay 

kazanmadık ama çok kolay harcıyoruz.Bunu bilsek bu bile yeter bizlere. 

KAYNAKÇA 

AYVERDİ, S. (2012). İBRAHİM EFENDİ KONAĞI. İSTANBUL: KUBBEALTI 

YAYINCILIK. 

BACHELARD, G. (2014). MEKANIN POETİKASI. (A. TÜMERTEKİN, Çev.) 

ISTANBUL: İTHAKİ YAYINLARI. 

DERE, M. (2014, SONBAHAR). TÜRK ROMANINDA İMPARATORLUĞUN ÇÖKÜŞÜ 

VE ÇÖKÜŞÜN SEMBOLÜ OLARAK KONAK VE I. CİHAN HARBİNİN BU ÇÖKÜŞE 

ETKİLERİ. MARMARA TÜRKİYAT ARAŞTIRMALARI, 1(2 SONBAHAR), 177-188. 

KARAOSMANOĞLU, Y. K. (2004). KİRALIK KONAK. istanbul: iletişim yay. 

KISAKUREK, N. F. (2000). AHŞAP KONAK. ANKARA: BÜYÜK DOĞU YAYINLARI. 

SİMAVİ, S. (1940). HÜRRİYET APARTMANI. İSTANBUL : YEDİGÜN NEŞRİYAT.


AHMET HAMDİ TANPINAR'IN HUZUR'U 

Edanur SANCAK * 

ÖZET 

Huzur sadece bir aşk romanı değildir.Adeta aşkın etrafında; felsefenin, musikinin, 

mimarinin de derinlemesine işlendiği bir romandır. Tanpınar'ın mistik ruhu romana 

aksettirilmiştir.Ahmet Hamdi Tanpınar musiki hayranıdır.Huzur romanında kahraman 

Mümtaz da musikiye düşkünlüğü ile anlatılmaktadır.Nuran ve Mümtaz Alaturka Musikisi 

hayranıdır.Tanpınar,Huzur romanında geçmişe dönüşü Mümtaz ve İstanbul ile 

sağlamıştır. Romana bu yönden bakıldığında devreye tarih ve mimari girmektedir. 

Tanpınar'ın geçmişe,geleceğe dair fikri,hayali,düşüncesi İstanbul ile aksettirilmiştir 

ANAHTAR KELİMELER: HUZUR, FELSEFE, MUSİKİ, MİMARİ, İSTANBUL 

A MIND AT PEACE OF TANPINAR 

ABSTRACT 

A mind at peace not only a romance but also this novel includes 

philosophy,music,arcitecture inner side and encircles with love profoundly. Tanpinar’s 

mistic soul reflected to the book.A mind at peace’s protogonist Mumtaz is keen on Music 

like Tanpınar.Mumtaz and Nuran like alaturca music very much. On the other hand 

Tanpinar used to his novel characters back past such as Mumtaz .Besides Tanpınar used 

to Istanbul and History for supportting his characters’ base. Tanpinar reflected his future 

and past idea,dream and thoughts to Istanbul. 

KEY WORDS: A MIND AT PEACE, PHILOSOPHY, MUSIC, ISTANBUL 

* 

İstanbul Aydın Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Lisans Öğrencisi


Huzur sadece bir aşk romanı değildir.Adeta aşkın etrafında; felsefenin, musikinin, 

mimarinin de derinlemesine işlendiği bir romandır. Huzur başlı başına bir kültür 

romanıdır.Ahmet Hamdi Tanpınar Huzur'da Mümtaz'dır. Mümtaz'ın çocukluğu, gençliği, 

yaşadıkları hatta aşkı bile Ahmet Hamdi Tanpınar'ın hayatıyla aynıdır. Ahmet Hamdi 

Tanpınar'ın hayat tecrübeleri yer almaktadır. Bunun için Huzur romanındaki duygu, 

düşünce, hayaller, zevkler Ahmet Hamdi Tanpınar'ın ta kendisidir. Romanda İhsan ise 

Yahya Kemal'dir. Mümtaz İhsan'ın düşünce dünyası etkisindedir.Tanpınar'ın Yahya 

Kemal'in etkisinde olması gibidir. 

''İşte bir adam ki Tab'i Mustafa Efendi ve Dede'yi tanımadan Baudelaire ve 

Yahya Kemal'e hayran olmadan sevebiliyordu. Aralarındaki fark Mümtaz'ın sevgilisini 

bir yığın tecridin arasından görmesiydi.'' 

''Baudelaire'de kendisini buldu. Bunu da az çok İhsan'a borçluydu. İhsan sanatkar 

değildi. Yaratıcı tarafı tarihe ve iktisada doğru gitmişti.Fakat sanattan,bilhassa şiir ve 

şiirden iyi anlıyordu...'' 

Romanın asli kahramanı Mümtaz'ın düşünce dünyası,fikri,yaşadıkları karşısında 

tutumu,aşk yaşadığı Nuran'la gezdiği semtler dahi romanın genelinde kültür addedilir. 

Mümtaz'ın yaşadıkları,arayışlara girmesi romana felsefi boyut kazandırır. Mümtaz'da 

ölüm hayatın acılarından kurtulmak olarak değerlendirilir. Romanda bu da felsefi bir 

görüş niteliğindedir. 

''Fakat Mümtaz artık gündelik işleriyle içindeki tanrı düşüncesini karıştırmak 

istemiyordu. O insanda yıpranmamış, sağlam her türlü tecrübeden uzak,yalnız hayata 

dayanmak için kuvvet veren bir menba gibi durmalıydı.'' 

İhsan ve Mümtaz'ın konuşmalarından felsefi-metafizik sonuçlar çıkartılmaktadır. 

Mümtaz ve Nuran'ın bir konuşmasında ise 'Vahdet-i vücud' felsefesi yansıtılır.Tanpınar'ın 

mistik ruhu romana aksettirilmiştir. Mehmet Kaplan ''Tıpkı Tanpınar da olduğu gibi 

Mümtaz da Tanrı'sını kaybetmiş fakat ona daima hasret mistik ruh vardır'' 

Mümtaz'ın İhsan'la bir sohbetinde felsefi düşünceler yer alır.Bu düşünceler 

Yunus Emre ve Mevlana etkisindedir. 

Ahmet Hamdi Tanpınar musiki hayranıdır. Huzur romanında kahraman Mümtaz 

da musikiye düşkünlüğü ile anlatılmaktadır. Nuran ve Mümtaz Alaturka Musikisi 

hayranıdır.Mümtaz musikiyi adeta eski şiirimize benzetir. Nuran'ın ailesinden gelen 

musiki zevki Mümtaz'la aşklarına da etki etmektedir.Huzur romanında musikiye dair pek 

çok eserde yansıtılır. Tanpınar Klasik Türk Musikisne olan yakınlığı ve bilgisini Mümtaz 

ile aktarmıştır. Huzur'da Batı müziğide yer alır ancak Nuran'la olan yakınlığında Klasik 

Türk Musikisi ön plandadır. Romanda Mümtaz'ın Dede Efendi'nin Rast eserine yorumu 

ile Tanpınar'ın bilgisine ışık tutmaktadır.


''Mümtaz birdenbire Fra Flippo Lippi'nin ''Güller içinde Çocuk İsa'' tablosunu 

andıran bir kainat içinde kaldı.Sanki ferahfezanın o hasret kasırgasında savurduğu bütün 

güller bu eski ilahide toplanmıştı: 

Gülden kurulmuş bir pazar 

Gül alırlar,gül satarlar 

Gülden terazi tutarlar 

Alanlar gül,satanlar gül... 

Tanpınar,Huzur romanında geçmişe dönüşü Mümtaz ve İstanbul ile sağlamıştır. 

Romana bu yönden bakıldığında devreye tarih ve mimari girmektedir. Tanpınar'ın 

geçmişe,geleceğe dair fikri,hayali,düşüncesi İstanbul ile aksettirilmiştir. Huzur romanında 

mekan başlı başına İstanbul'dur. Tanpınar Mümtaz'a İstanbul'un tarihi mekanlarını 

gezdirir ve Mümtaz'ın Osmanlı mimarisi karşısında hislerini, fikirlerini ele almış, 

yansıtmıştır. İstanbul seksen iki semtiyle Huzur romanındadır. Mümtaz için İstanbul milli 

maziye kendi mazisine dönüştür. Mümtaz ve Nuran'ın gezdiği tarihi semtlerde mimari 

işlenerek Tanpınar tarihi bilgisini de aksettirmiştir. Tanpınar İstanbul'daki tarihi semtler, 

tarihi camiler, hanlar, çarşılar ile Türklüğün mazisine kapı açarak mimari ve tarihi 

birleştirerek yansıtmıştır. 

''Nuran bilhassa cami ve onun akşam saatlerinedeki loşluğunu seviyordu. Mermer 

ve yaldız süslerin arasındaki kilim motifi ile işlenmiş saçaklara bayılıyordu.'' 

'' - İstanbul,İstanbul diyordu.İstanbul'u tanımadıkça kendimizi bulamayız.Şimdi bütün o 

fakir halka,yıkılmaya yüz tutmuş evlerle kardeş olmuştu.Sultantepe'yi adeta humma 

içinde dolaşmıştı.'' 

Kaynakça: 

Bir Şairin Romanı: Mehmet Kaplan 

Huzur'un İstnbul'u :Birol Emil 

Bir musiki Sevdalısı yazar; Ahmet Hamdi Tanpınar: Salih Zeki Çavdaroğlu 

Bir aşk romanı Huzur: Yrd.Doç.Dr. Bilal Kırımlı 

Ahmet Hamdi Tanpınar, Huzur, Dergah Yayınları, 23.baskı 2014


ESKİ EDEBİYATIMIZ VE RAMAZAN 

Eyüp Ferhat SORAN * 

ÖZET 

İlk öncelikle bu mübarek aya ulaşmanın fazileti içerisindeyiz ve bu ayın kıymetini 

geçmişten bu yana takip ediyoruz Müslümanlıkla yoğrulan bu ülkemizin her alanında 

edebiyatı hayatımıza geçirmişizdir.Bu yazımda Ramazan ayı ve Eski Türk Edebiyatımıza 

yansıyan şiirleri inceledik Muazzam şiirlerin olduğu bu Metin'de Eski Zaman'larda 

Ramazan ayına verilen değeri daha anlamaktayız Bu yazımda emeği geçen arkadaşlarıma 

teşekkürü bir borç bilirim. Teşekkürlerimle 

ANAHTAR KELİMELER: ESKİ EDEBİYAT, RAMAZAN VE ESKİ EDEBİYAT, ŞİİR 

THE RAMADAN MONTH IN OUR OLD LITERATURE 

ABSTRACT 

First of all we so glad to reach this Holy month.We have been following up from past to 

present holy and valuable month. virtually. We have been kneading with Islam and our 

literature includes every field of our country and our life. In this article we analyzed 

Ramadan month,Ancient Turkish literature which reflects our poets.In context these 

masterpiece poems show us how they saw valuable for people old era ramadans as we 

understood. Lastly I would like to pay tribute for my friends who have exerciton for the 

article. I appreciated it. 

KEY WORDS:OLD LITERATURE, RAMADAN AND OLD LITERATURE, POEMS. 

* 

Harran Üniversitesi Türk Dili ve Edebiyatı Lisans Öğrencisi


Eski edebiyatımız çoğu zaman halktan ve yaşanan hayattan kopuk bir edebiyat 

olarak eleştiri konusu yapılır. Bu tezi savunanlara göre yaygın adıyla Divan Edebiyatı 

saray, köşk ve kasırların edebiyatıdır. Bir avuç tuzu kuru insanların uğraştıkları bir 

edebiyattır. Bu edebiyatın içinde, hayatın gerçekleri yoktur bu iddiayı dile getirenlere 

göre. Bundan dolayıdır ki adına Yüksek Zümre ya da Enderun edebiyatı da 

denilmektedir. 

Edebiyatla uğraşanlar bilirler ki, bir şair veya müellif, şuurlu olarak yahut 

farkında olmadan, yazdığı şiir veya yazının satır aralarında inancına, dünya görüşüne ve 

yaşadığı hayata dair çeşitli ipuçları verir. 

Konu altı asırlık bir edebiyat olunca durum daha da farklılaşır. Eski edebiyatımız 

söylenenin aksine hayatın içinde ve hayata yön veren bir edebiyattır. Bu durumu, edebî 

türlere baktığımızda daha da rahat görebiliriz. Bu millet dinini, inancını, Allah'ını ve 

peygamberini Divan edebiyatının eserlerinden öğrenmiştir. Esmâü'l-hüsnâlar, tevhid ve 

münacâtlarla yüce yaratıcısıyla ilgili bilgilere, siyerler, mevlidler, hilyelerle 

peygamberine ait malumata vâkıf olmuştur. Yine bu edebiyata ait olan kısas-ı enbiya, 

gazavatnâme türleriyle İslam ve Türk tarihine ait bilgiler edinmiştir. Pendnâmelerle 

İslam'ın bir mü'minden istediği ahlakî güzellikleri bir hayat tarzı haline getirmiştir. 

Velhasıl bu edebiyat tamamıyla hayatın içinden doğan ve halkın hayatına yön veren bir 

edebiyattır. 

Biz bu yazımızda hayattan bir kesiti veren ramazaniyeler üzerinde duracağız. 

Divan edebiyatı şâirlerinin Ramazan ayının gelişini tebrik için yazdıkları şiirlere 

ramazaniya adı verilmektedir. Bu şiirlerde Ramazan ayının özellikleri ve fazîletleri 

üzerinde durulurken konu ile ilgili âyet ve hadislerin anlamları zikredilir. 

Deyimlerimizden günlük konuşmalarımıza, şiirimizden mûsikîmize kadar 

kültürümüzün hemen her alanında Ramazan ayı ve oruçla ilgili unsurlarla karşılaşırız. 

Ramazan münâsebetiyle toplum hayatındaki değişmeler oldukça renkli ve bir o kadar da 

çeşitlidir. 

Bu renklilik ve çeşitlilikle birlikte bu geleneği yaşatan ruh, klâsik şiirimizden 

tekke şiirine, mânî, türkü gibi anonim ürünlerden çağdaş edebiyatımıza uzanan kapsamlı 

ve geniş bir Ramazan Edebiyatı'nın doğmasına sebep olmuştur. 

Ramazan ayı ve oruç tutmanın faziletleriyle ilgili olarak yazılan müstakil eserler 

vardır. Mesnevî şârihi Süleyman Nahîfî (ö. 1738)'nin Fazîlet-i Savm isimli mesnevîsi 

Devletoğlu Yûsuf'un Kitâbü'l-beyân'ı, Hatiboğlu'nun Bahru'l-Hakâyık'ı, İbrahim 

Tennûrî'nin Gülzâr-ı Ma'nevî'si, Nâbî'nin Hayriyye-i Nâbî'si de bu kabil eserlerdendir. 

Ramazâniye denilince, bu mübârek ay münâsebetiyle şâirlerin, dönemin pâdişâh, 

vezîr ve diğer ileri gelenlerine takdîm ettikleri kasîdeler ilk akla gelendir. Kasîdelerin 

nesîb bölümlerinde Ramazan'ın gelişi, fazîletleri, oruçlu insanların davranışları, 

Câmilerin kandillerle, mahyalarla süslenişi, iftar ve sahur sofraları, edebî husûsiyet arz 

edecek mâhiyette anlatılır. Övülen kişinin üstünlük ve meziyetleri, özellileri Ramazanla


ilgi kurularak anlatılır. Bu tür kasidelerin Duâ bölümlerinde Ramazan, Kadir Gecesi ve 

Ramazan Bayramıyla ilgili çeşitli kavramların çağrışımlarından faydalanılır. 

Kaside nazım şekliyle yazılan Ramazâniye'lerin en tanınmışı Öziçeli Sâbit 

(v.1712)'in Baltacı Mehmed Paşa'ya sunduğu kasîdedir. Bundan başka Sürûrî (v. 1814), 

Kâmî (v.1724), Nedîm (v. 1730), Arpa Emîni-zâde Sâmî (v. 1732), Seyyid Vehbî (v. 

1736), Süleyman Nahîfî, Sünbülzâde Vehbî (v. 1809), Koca Râğıb Paşa (v. 1763), 

Haşmet (v. 1768), Vâsıf (v. 1824), Leylâ Hanım (v. 1936) ve edebiyatımızda en çok 

Ramazâniye yazan Enderunlu Fâzıl (v. 1810)'ın kasîdeleri, türün kasîde şekliyle verilmiş 

önemli örnekleridir. 

Kaside tarzında yazılmış olan Ramazâniye'lerin dışında, diğer nazım şekilleriyle 

yazılan Ramazan konulu şiirlerin de mevcut olduğunu biliyoruz. Tâcîzâde Ca'fer Çelebi 

(ö. 1514), Fuzûlî (ö. 1556), Zâtî (ö. 1546) ve Bağdadlı Rûhî (ö.1605)'in yazdıkları 

Ramazan konulu gazelleri bulunmaktadır. Zâtî'nin, aynı çerçeveye dâhil edebileceğimiz, 

bir de Kadir Gecesi'ne âit gazeli vardır. Gazel olarak doğrudan Ramazanla ilgili tek örnek 

diyebileceğimiz Koca Râğıb Paşa'nın İftâriyesi'dir. 

Eski edebiyatın hakim olduğu Osmanlı toplumunda oruç, şairin dilinde kimi 

zaman bir güzele, kimi zaman da zâbıta memûruna, gece bekçisine benzetirler. 

Bilindiği gibi, Ramazan ayı, hilâlin görünmesiyle başlar. Eskiden Şaban ayının 

son günlerinde Kadı tarafından görevlendirilen kişiler, özellikle yerleşim birimlerinde 

yüksek yerlerden hilâli gözetler, hilâli görünce de Kadıya haber verir. Kadı da hilâlin 

görüldüğünü, dolayısıyla Ramazan'ın başlayacağını halka ilân ederdi. Bunun için de 

toplar atılır, kandiller ve mahyalar yakılırdı. Hava şartlarından dolayı hilâlin görülmediği 

zamanlarda Şaban ayı 30 gün olarak hesap edilmesi gerektiğinden, otuzuncu güne şüpheli 

gün anlamına (yevm-i şek) denilir. Bu şüpheli günde tiryakilerin, sadece oruç tutan 

Ramazan sofularının ve diğer insanların tutum ve davranışları Divan şâirlerinin 

vazgeçemedikleri bir alay unsuru olarak Ramazâniyelere yansımıştır. Kâmî bir beytinde 

“Yevm-i şektir diyerek yemeğe yumulmaktayken kafadarlar, Ramazan ayının zafer 

sancağı birden ortaya çıktı” ifadelerini kullanır: 

Yevm-i şek deyü boğaz cengin ederken yârân 

Zâhir oldu 'alem-i nusret-i şehr-i ramazân (Kâmî) 

Ramazaniyelerde üzerinde en çok durulan konu yevm-i şektir: 

Yevm-i şek sohbetine şîre sıkarken yârân 

Sık boğaz itdi şahne-i şehr-i ramazân 

(Sâbit)


Baş kaldırmadılar öğleye dek uykudan 

Yevm-i şek zevkine hazırlanan ahbâb-ı kirâm 

(Nedîm) 

Ramazâniyelerde sahur, iftar, imsak, oruç ve bayramla ilgili ifadeler tabiî ve 

yoğundur. Şâirler, zaman zaman aşk, ayrılık, vuslat gibi duygularını anlatırken benzetme 

unsuru, kimi zaman da sevgili konumunda bir insanmış gibi Ramazan ve oruç 

kavramlarını şiirlerinde kullanırlar. Genel olarak şâirler, orucu ayrılığa, bayramı da 

vuslata denk görürler. 

Osmanlı toplumunda Ramazan ve ardından kutlanan Bayram vesilesiyle 

düzenlenen eğlenceler, sohbetler, kandil ve mahyalarla süslenen camiler, önceden 

hazırlanmış olan reçeller, şuruplar ve tatlılar, bir coşkunluğun ifadesi olarak edebî 

eserlere de yansımıştır. Ramazanda ve kandil gecelerinde minarelerin sanki bir renk 

cümbüşü oluşturacak şekilde kandillerle donatılıp süslenmesi, günümüze kadar devam 

eden bir gelenektir. Nazîm Yahya (ö. 1727)'nın şu beytindeki ifadesine göre, minareler 

sanki nurdan yapılmış sütunlar gibi ışık saçmaktadırlar: 

Bir sütûn-ı nûrdur kim her minâre tâ seher 

Şu'le-i kandîl-i berk-efşân ile rahşân olur 

Ramazan ayı on bir ayın sultanı olduğu gibi, Kadir gecesi de Ramazan'ın 

sultanıdır. Çünkü Kur'ân, içinde kadir gecesi bulunmayan bin aydan daha hayırlı bir 

gecede, Kadir gecesinde nâzil olmaya başlamıştır. Ramazâniyelerde ve diğer kaside ve 

gazellerde Kadir gecesi ile ilgili geniş çağrışımlara müsait beyitler bulmak mümkündür. 

Nitekim XV. yüzyıl şairlerinden Şeyhî (ö. 1431), bir beytinde Kadir gecesinin bin aydan 

daha hayırlı olduğunu şu şekilde ifade eder: 

Bu gece kadri bin aydan yeg ise tan mı Hak 

Kudret ile şeb-i Kadr etdi mukadder bu gece 

Kâmî de, Kadir gecesinde uyanık kalmanın faziletli olduğunu şöyle ifade etmektedir: 

Bilelim kadrini savmın gece kâim olalım 

Olmaya göz göre kadri gözümüzden pinhân


Zâtî, “ey zâhid, sen cennete girmek için devamlı oruç tut; Zâtî'nin maksadı ise 

sevgiliye kavuşması onun bayramıdır.” diyerek zâhid'e şöyle sataşır: 

Dâimâ sen rûzedâr ol zâhidâ firdevs için 

Zâtînin maksûdu cânânın visâli 'dir. 

Divan şiirinde daha çok günlük hayatın bir parçası, sosyal bir etkinlik veya başka 

düşüncenin dînî literatürdeki yansıması olarak ele alınan Ramazan, tekke-tasavvuf 

erbâbının şiirlerinde, nüanslarıyla da olsa kendi havasını hissettirir. Tekke-tarikat 

mensuplarının özellikle Ramazan ayının güzelliklerini, hikmetlerini dile getirdikleri 

İlâhîler ve bu ay vesilesiyle halk şairlerinin söylemiş oldukları şiirler, aynı geleneğin 

farklı ton ve üslûplarda uzantısı sayılabilir. 

Celvetî tarikatının kurucularından XVI. yüzyılda yaşayan Üftâde (ö. 1580)'nin 

Ramazan ayını karşılamak için, hece ölçüsüyle söylediği şiir, bu türün en güzel 

örneklerindendir: 

Âşıklara edin salâ 

Oruç ayı geldi yine 

Rahmet denizi cûş edip 

Âlemlere doldu yine 

Niyâzî Mısrî (ö. 1694) bir şiirinde Ramazan ayının sona ermesinden dolayı hüznünü şu 

şekilde ifade eder: 

Yine firkat nârına yandı cihân 

Hasretâ gitti mübârek Ramazân 

Nûruyla bulmuşdu âlem yine cân 

Firkatâ gitti mübârek Ramazân


Divan edebiyatı dışında Halk edebiyatında da özellikle türkü, mâni ve 

bilmecelerde Ramazanla ilgili ifâdelere rastlanmaktadır. Ramazan davulcularının halk 

diliyle söyledikleri mâniler, dînî hoşgörünün sınırları çerçevesinde zengin bir birikimi ve 

halk kültürünü yansıtır: 

Ramazanın ibtidâsı 

Kuruldu cennet binâsı 

Bu ayda oruç tutanın 

Kabûl olur her duâsı 

Ramazan mânilerinden, bir başka iki örnek: 

Geldi mâh-ı Ramazânım 

Şâd oldu sevindi cânım 

Ramazân-ı şerîfiniz 

Mübârek olsun sultânım 

… 

Akşam ezânı dinlemek 

Sahur vakti yemek yemek 

Ramazâna mahsûs şeydir 

Gece davulcu söylemek 

Yazımızı XVII. Yüzyıl şairlerimizden Fenâyî Cennet Efendi (ö.1665)'nin bir 

ramazaniyesi ile bitirelim:


Dil-i mahzûnumuzu eyledi şâd u handân 

Geldi yümn ile yine şehr-i mübârek Ramazân 

Oldu nûruyla ziyâ-bahş kamu iki cihân 

Geldi 'izzetle yine şehr-i mübârek Ramazân 

Etdi kullarına in'âmını Mevlâ-yı Kerîm 

Bâb-ı fazlını açıp eyledi ihsân-ı 'azîm 

Umarız ere makâmına geçen ahd-i kadîm 

Geldi yümn ile yine şehr-i mübârek Ramazân 

Zenb ü taksîrimizi rahmeti ede sâlib 

Mâsivâ resmi ola dîde-i dilden _âib 

Cân u dilden olalım ru'yet-i yâre tâlib 

Geldi 'izzetle yine şehr-i mübârek Ramazân 

Burc-ı mes'ûda erip tâli'imiz ola saîd 

Gecemiz kadri bulup rûzumuzu eyleye îd 

Hâsıl olsun der isen sûret-i manâ-yı ümîd 

Geldi devletle yine şehr-i mübârek Ramazân 

Savm u tesbîhimizi eyleye lutfuyla kabûl 

İki âlemde nasîb ede visâline vüsûl 

Kıla ihsân Fenâyî kuluna fevka'l-me'mûl 

Geldi yümn ile yine şehr-i mübârek Ramazân


AMTI KELİMESİNİN TÜRK DİLİNİN TARİHSEL GELİŞİMİ İÇERİSİNDE 

GEÇİRDİĞİ DEĞİŞİMLER 

Eren ÇABUK * 

ÖZET 

Eski Türkçe devrinde kullanılmaya başlanılan ve elimizdeki metinlerde de rastlanılan 

amtı kelimesinin tarihsel gelişimi ve ''şimdi''ye nasıl dönüştüğü ele alınmıştır. Bu gelişim 

Eski Türkçe devrinden başlatılarak sırayla Uygur Türkçesi, Karahanlı Türkçesi, Çağatay 

Türkçesi, Eski Anadolu Türkçesi , Osmanlı Türkçesi ve Türkiye Türkçesi devreleri 

şeklinde Türk dilinin tarihsel gelişimi dikkate alınarak verilmiştir. Amtı kelimesinin 

değişimi bu sıraladığımız dönemler içerisinde yazılmış olan eserlerden verilen örnekler 

ile gösterilmiştir. Verilen örnekler dönemlerin belli başlı eserlerinden seçilerek 

amtı>emdi>imdi>uş+imdi>şimdi gelişimi açıklanmaya çalışılmıştır. 

ANAHTAR KELİMELER: AMTI, ŞİMDİ, ESKİ TÜRKÇE, KARAHANLI TÜRKÇESİ, 

ESKİ ANADOLU TÜRKÇESİ 

From AMTI TO ŞİMDİ (NOW) 

ABSTRACT 

In old Turkish period started to use as Word ‘’amtı’’ as we could see handouts and 

texts.’’Amtı’’ how it was shifted ‘’şimdi’’nowadays processly.That process started with 

Old Turkish,Uyghur Turkish,Karakhan Turkish,Chaghatay Turkish,Old Anatolian 

Turkish,Ottoman Turkish and Turkey Turkish periods in orderly.It considered that 

historical process. Besides we pointed out in texts‘’Amtı’’ alternated by these eras.We 

chose examples mainly texts that was written these periods.Consequently, 

amtı>emdi>imdi>uş+imdi>şimdi shifted variously. We would like to show in context. 

KEY WORDS: AMTI, ŞİMDİ(NOW), OLD TURKISH, KARAKHAN TURKISH, 

OLD ANATOLIAN TURKİSH 

* 



Günümüzde konuşma ve yazın dili içersinde kullandığımız çoğu kelime şuan 

kullandığımız formlarına uzun bir süreç içerisinde geçirdikleri değişimler ile 

ulaşmışlardır. Kullanılan ilk kök sözcükler aldıkları yapım ekleri ile türetilerek anlam 

bakımından zenginleştirilmiş ve günlük dil içerisinde yerlerini almıştır. Ancak bu kök 

halinde ya da türetilmiş halde bulunan kelimeler ağızlarda ortaya çıkan söylemsel farklar 

ile yeni formlar kazanmış ve bir çok evrilme sürecinden geçmiştir. 

Böyle bir değişime en güzel örneklerden biri de amtı''şimdi'' kelimesidir. Amtı 

kelimesi dönemlere göre birtakım şekilsel değişimlere maruz kalmakla beraber 

kullanıldığı her devirde içinde bulunulan zamanı yani ''şimdi'' yi ifade etme amacı ile 

kullanılmıştır. 

Amtı kelimesi ̽am:İsim kökü + tı:İsimden isim yapım eki şeklinde oluşmuştur. 

̽am isminin aldığı -tı eki zarf yapan bir ektir. Ancak bu ek yalnızca amtı''şimdi'' zarfında 

görülür. (Tuvaca am''şuan, şimdiki zaman'' anlamında kullanılır.) İlerleyen zaman 

içerisinde amtı kelimesi amtı>emdi>imdi>uş+imdi> şimdi şeklinde bir değişim 

geçirmiştir. Bu değişim Türkçe'nin devirlerine göre ayrılarak açıklanmaya çalışılmıştır. 

Eski Türkçe Devri 

Amtı kelimesini ilk olarak ,taşlar üzerine kazınmış ve bilinen ilk Türk yapıtı olan 

Orhun Yazıtları'nda görürüz.Böylece amtı kelimesinin gelişim sürecini Eski Türkçe 

devrinden başlatabiliriz. Çok fazla olmasa da Kül Tigin Abidesi'nin güney ve doğu 

yüzlerinde birer tane olmak üzere iki kere amtı kelimesi geçmektedir.Bilge Kağan 

Abidesine baktığımız zaman da amtı kelimesinin hiç bir ek almadan dört kez 

kullanıldığını ve bir de ''amtıka'' 'şimdiki' şeklinde ek almış halini görürüz. 

‘... kop itdim. Ol amtı añıg yok. Türk ḳaġan Ötüken yış... ’ 

(Kül Tigin Abidesi, Güney Yüzü) 

T.T: hep düzene soktum. O şimdi kötü değildir. Türk kağanı Ötüken 

ormanında 1 

Kül Tigin Abidesinde geçen bu satırda, şuanki durumdan haber etmek için amtı kelimesi 

şimdi manasına gelecek şekilde kullanılmıştır.Metnin ilerleyen kısımlarında da aynı 

şekilde kullanılmış ve sadece amtı şeklinde yazılmıştır. 

1 

Ergin, Muharrem, Orhun Abideleri, s.35, Ankara: Boğaziçi Yayınları, 2013


Eski Uygur Türkçesi Devri 

Uygurlar döneminde bir çok eser kaleme alınmıştır ve bu eserlerin yazımında Göktürk 

ve Uygur alfabeleri kullanılmıştır. Göktürklerden farklı olarak Uygurlar Gök Tanrı inancı 

yerine Maniheizm ve Budizm dinlerini benimsemişlerdir. Gerçekleşen bu dini değişim 

yazın dilini de etkilemiş ve Mani ile Budizm sahasına ait birçok kelime ödünç alınmıştır. 

Gelen birçok yeni kelimelere ve değişimlere rağmen çoğu kelime özünü korumuş ve aynı 

şekilde kullanılmaya devam etmiştir. Amtı kelimesi de bu dönemde herhangi bir formsal 

değişiklik yaşamadan aynı şekilde kullanılmaya devam edilmiştir. 

Metinlerden örnekler: 

Huastuanift Manihaist Uygurların Tövbe Duası : 

‘ ...amtı t(ä) ŋrim yazokda 

boşunu ötünür biz m(a)nastar 

hirza... ’ 

( Huastuanift, 227-229. satırlar) 

T.T: ...şimdi tanrım günahlarımızdan arınmayı dileriz... 2 

İyi ve Kötü Prens Öyküsünden: 

‘...amtı ıylamaŋ turuŋ ... ’ 

60.sayfa, 1.satır) 

(İyi ve Kötü Prens Öyküsü, 

T.T: ...şimdi, ağlamayın, kalkın... 3 

2 

Özbay, Betül, Huastuanift Maniheist Uygurların Tövbe Duası, s.94, Ankara: Türk Dil 

Kurumu, 2014 

3 

Hamilton, James, İyi ve Kötü Prens Öyküsü, Çeviren:Vedat Köken, s.40, Ankara: Türk 

Dil Kurumu, 2015)


Altun Yaruk Sudur VI. Kitaptan: 

satırlar) 

(Altun Yaruk Sudur VI.Kitap, 309 ve 310. 

‘... anı amtı men sizlerke 

ayu bereyin.. ’ 

T.T:... onu şimdi ben sizlere söyleyivereyim... 4 

Uygur dönemi eserlerinden verilen örneklerden anlaşılacağı üzere, içinde 

bulunduğumuz zamanı bildirmek için kullandığımız şimdi kelimesinin ''amtı'' şeklinde 

kendini göstermeye devam edip herhangi bir değişikliğe uğramadığını görmekteyiz. 

Karahanlı Türkçesi Devri 

Karahanlı Döneminde ise mana bakımından bir değişiklik olmamakla beraber yalnızca 

ses değişimi meydana gelerek, amtı kelimesinin yerini ''emdi'' ve ''imdi''ye bıraktığını 

görürüz. Bu dönem yazılan eserlerden anlaşılacağı üzere artık amtı kelimesi ''emdi''ye 

dönüşmüştür. Ve aynı dönem içerisinde ikinci bir değişiklik yaşayarak ''emdi'', ''imdi'' 

olarak da kullanılmaya başlanmıştır. 

Karahanlı Türkçesi döneminin ilk yazılı eseri olan Kutadgu Bilig'de içinde bulunulan 

zamanı ifade etmek için ''emdi'' kelimesinin kullandığı görülmektedir ve artık amtı 

kelimesine rastlanılmaz. 

39) 

(KB, Viyana, 

4 

Ayazlı, Özlem, Altun Yaruk VI.Kitap, s.170, İstanbul: Türk Dil Kurumu, 2012)


38) 

(KB, Fergana, 

sini ḳoldı tün kün bu emgek bile 

anı ög sen emdi sevinçin tile 

T.T: 

Bunca zahmet ile gece gündüz hep seni istedi; 

şimdi sen onu öv ve hoşnutluğunu dile. 5 

Nüsha farklılıkları olsa da beyitler karşılaştırıldığında, amtı kelimesinin terk olunduğu 

ve emdi kelimesinin hiçbir nüans olmadan kullanıldığı gözler önündedir. Arap harfli olan 

Kahire ve Fergana nüshalarında emdi kelimesi, yukarıdaki beyitte de görüleceği üzere 

elif+mim+dal+ye şeklinde yazılmıştır. 

Divanü Lugati't Türk'e baktığımız zaman ise madde başı olarak amdı kelimesine yer 

verildiğini görürüz.Amdı kelimesinin Divaü Lugati't Türk'de madde başı gösterimi: 

amdı. ''Şimdi'' anlamına gelen bir ilgeç. 

amdı keldim: Şimdi geldim. Oğuzlar elif'i kesre'li [Arapçada ı,i okutan im] söyler 

ve imdi der. Şu dörtlüklerde de kullanılır, 

öpkem kelip ugradım 

arslanlayu kökredim 

alplar başın togradım 

amdı meni kim tutar 6 

bağırdım) 

Öfkem geldi uğradım(düşmanın üzerine yürüdüm) 

Aslan gibi kükredim 

Yiğitlerin başını doğradım 

(Kalabalığın ortasında) şimdi beni kim tutar?(diye 

Divanü Lügati't Türk'ün madde başından anlaşılacağı üzere amtı kelimesi amdı olarak 

da kullanılmış ve Oğuzlar emdi'ye dönüşen amtıyı daha sonra imdi olarak 

kullanmışlardır. 

Edib Ahmet Yükneki 'nin dini ve tasavvufi bir niteliği olan Atabetü'l Hakayık adlı 

eserinde ise Kutadgu Bilig'den farklı olarak ''imdi'nin kullanıldığını görürüz. 

Eşit imdi kaç söz habib fazlındın ( Şimdi Peygamberin fazlından bir kaç söz dinle; 

akıl 

Ukuş huş yititip sözümni ana 7 ve dikkatini bileyip, sözümü anlamağa çalış. ) 

5 

Kutadgu Bilig, Çeviren: Reşit Rahmeti Arat, s.99, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2008 

6 

Divanü Lugati't Türk, s.141, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005


Karahanlı dönemi bir diğer eseri olan Hoca Ahmed Yesevi'ye ait Divan-ı Hikmet'te de 

emdi yazımının tercih edildiği görülür. 

Kul Hace Ahmed kattığlanıb küysin emdi 

yansın şimdi 

İçü taşıñ hâm kalmasun pişsin emdi 

şimdi 

Dostlar meñe sözni aytsın emdi 

şimdi 

Yok erse mârifetiñ turlanmaz ul 

o... 8 ) 

(Kul Hoca Ahmed sıkılarak 

İç ve dışın ham kalmasın pişsin 

Dostlar bana sözünü söylesin 

Yoksa marifetini ele vermez 

(131.Hikmet) 

Sonuç olarak Karahanlı Türkçesi döneminde amtı>emdi>imdi gelişimi yaşanmıştır ve 

içinde bulunulan zamanı ifade etmek amacıyla, ''emdi'' ya da bir sonraki gelişim evresi 

olan ''imdi'' kullanımı tercih edilmiştir. 

Çağatay Türkçesi Devri 

Çağatay Türkçesi dönemine bakıldığında ise şimdiyi ifade etmek amacıyla ''imdi''nin 

kullanıldığı görülür.Artık ''emdi'' ifadesi kullanılmamaktadır. Çağatay dönemi 

şairlerinden verdiğimiz örnekler ile bu değişim gösterilmeye çalışılmıştır. 

Ali Şir Nevai'den: 

ni sitem kim kılsa, rahmi mahfî irmes zimnide 

acıması da 

imdi kılsa her sitem evvelgilerge ohşamas 

öncekilere 

( O, ne kadar kötülük etse de gizli bir 

vardır. Fakat şimdi ettiği kötülük, 

benzemiyor. 9 ) 

iy nevāyī ger vefāsız çıḳtı ol sulṭān-ı ḥüsn 

taptıng ildin kim tiler-sin imdi sulṭāndın vefā 10 

7 

Atabetü'l-Hakayık, Çeviren: Reşit Rahmeti Arat, İstanbul: Türk Dil Kurumu, 1951 

8 

Divan-ı Hikmet,, s277, Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı, 2015 

9 

Ali Şir Nevâi, "Mükemmel Eserler Toplamı", 2. cild, Nevâdirü'n-Nihâye divanı, 

Taşkent, 1987.


Mevlana Sekkaki Divanı'ndan: 

niçe yıl ṭuġyān u ᶜiṣyān tonını ḳıldım libās 

imdi uş tuttum yaḳa, estaġfiru'llāh ṣad-hezār 

şimdiyse 

T.T: 

Nice yıl taşkınlık ve isyan elbisesini giyindim (isyanda bulundum), 

pişman halde yakamı tuttum, yüzbinlerce estağfiru'llah! 11 

Lutfi Divanı'ndan: 

imdi yol urġuçılarınıng gūşmālı ẓulmıdın 

devr-i ᶜadlıngda kim irse ingremes illā rebāb 12 

Tezkire-i Evliyā'nın Çağatay Türkçesi Çevirisinden: 

‘...imdi sen tiler sen kim yalġan bile meni azġurġay sen... 13 ’ 

T.T: ...şimdi sen beni yalan ile yoldan çıkarmak istiyorsun.... 

Gedai Divanı'ndan: 

Yâre bolup imdi Kan yutsun könül hasret bile 

hasretle, 

Bilmegen üçün visalin kadrini ol çağlar 

bilmediği için. 14 ) 

( Yara olup kan yutsun şimdi, gönül, 

Kavuşmanın kadrini o zamanlar 

10 

Ali Şir Nevâi,Fevayidü'l-Kiber,Hazırlayan: Önal Kaya, s.42, Ankara: Atatürk Kültür, 

Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996 

11 

Mevlana Sekkaki Divanı, Hazırlayan: Kemal Eraslan, s.94, Ankara: Türk Dil Kurumu, 

1999 

12 

Lutfi Divanı, Hazırlayan: Günay Karaağaç, s.9, Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih 

Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997 

13 

Tezkire-i Evliya'nın Çağatay Türkçesi Çevirisi, Hazırlayan: Ayşegül Sertkaya, s.160, 

İstanbul: Çantay Kitabevi, 2015 

14 

Gedai Divanı, Taşkent, 1973


Eski Anadolu Türkçesi Devri 

Eski Anadolu Türkçesi dönemine gelindiğinde amtı>emdi>imdi>uş+imdi>şimdi 

gelişimin gerçekleştiğini ve bu dönem metinlerine baktığımız zaman içinde bulunulan 

zamanı ifade etmek amacıyla tercihe göre imdi veya şimdi ifadelerinin kullanıldığı 

görülmektedir.Hatta çoğu eserde iki kullanım birlikte yer almıştır. 

İmdi kelimesinin yazımında birtakım farklılıklar görülmüştür. Bazen elif+ye şeklinde 

başlanılarak yazılırken bazen de sadece elif ile ya da elif+hemze ile başlanılarak 

yazılmıştır. Bu da beraberinde birtakım okuma sorunları ortaya çıkarmıştır. Bu sorun /e/ 

/i/ /ė sorunudur.Eski Anadolu Türkçesi devrinde metinlerin yazıldığı Arap alfabesinde bu 

sesin karşılığı olmadığı için bu sesle yazıldığı düşünülen kelimeler genellikle ''y'' ile 

yazılmıştır. Bu nedenle ''i'' olarak okunulmuştur. Bazı metinlerde ''e'' olarak yazıldığı 

görülse de bunu ''i'' ya da '' ė'' şeklinde okumalıyız. 

Dede Korkut Kitabından: 

Türk edebiyatı içerisinde özel bir yeri olan ve Eski Anadolu Türkçesi devrinin dil 

hususiyetlerini taşıyan Dede Korkut Hikayeleri incelendiğinde sadece tek bir kullanımın 

tercih edilmediğini hem imdi hem de şimdi ifadelerinin birlikte kullanıldığını görürüz. 

15 

(Dede Korkut Dresden Nüshası, 72.Yaprak 8 

ve 9.satırlar) 

aydur: Big yigit bize sen erlik işledün, gel imdi begendügün 

maldan al didiler. Big yigidün gözi bir deniz kulunı boz 

16 

(Dede Korkut Dresden Nüshası, 

108.yaprak, 8.satır) 

‘...menüm yayumı çek, yohsa şimdi boynun ururam didi... ’ 

Verilen örneklerden anlaşılacağı üzere Dede Korkut Hikayelerinin bir bölümünde imdi 

tercih edilmişken, başka bir bölümünde aynı manayı ifade etmek için şimdi kelimesinin 

kullanıldığı görülmektedir. 

15 

Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitabı-1, s.38, Ankara: Türk Dil Kurumu, 2014 

16 

Muharrem Ergin, Dede Korkut Kitabı-1, s.56, Ankara: Türk Dil Kurumu, 2014


Eski Anadolu Türkçesi Devrinde Yazılmış Bir Siracü'l Kulüb'ten: 

17 

(Siracü'l Kulüb Koyunoğlu Nüshası, 7.yaprak, 10 

ve 11. satırlar) 

‘...aklı gitdi. Bir zaman ditredi ditredi, canın teslim kıldı. İmdi ol 

kişi kim bu ayet[i] işitdi canın Hakka virdi. Aceb ol günahkar kullarun... ’ 

18 

(Siracü'l Kulüb Koyunoğlu Nüshası, 

6.yaprak, 13.satır) 

‘...endamları. Hak Ta'ala bunlara uçmak ruzi kıla. Şimdi bize gündüz olıcak... ’ 

İmam Kazi'nin Harezm Türkçesi'nden Anadolu Türkçesi'ne aktardığı Kitab-ı Gunya'dan: 

‘...imdi bend idüp ayruklardan artuk savurmak reva olmaz, meger... ’ 

Şeyyad Hamza'nın Yusuf u Züleyha'sından: 

imdi dinlen sözüme tutun kulak 

dinleyin, size 

bir söz eydem kim şekkerden tatlurak 

söyleyeceğim.) 

(Şimdi sözüme kulak verin ve 

şekerden daha tatlı sözler 

17 

Siracü'l Kulüb, Hazırlayan:Yakup Karasoy, s.174, Ankara: Türk Dil Kurumu, 2013 

18 

Siracü'l Kulüb, Hazırlayan:Yakup Karasoy, s.176, Ankara: Türk Dil Kurumu, 2013


Osmanlı Türkçesi Devri 

Bu döneme gelindiğinde ise tıpkı Eski Anadolu Türkçesi dönemindeki gibi tek bir 

kullanımın tercih edilmediği ve içinde bulunulan zamanı ifade etmek amacıyla ''imdi'' ya 

da ''şimdi'' ifadelerinin beraber kullanıldığı görülür. Hatta çoğu zaman aynı eserde imdi 

ve şimdi kelimeleri birlikte kullanılmıştır.Ancak şimdi'nin kullanımı daha ön plandadır. 

Sultan Veled'in bir gazelinden: 

Ne oktur bu ne oktur değdi senden ( Senden gelen bu ok ne (yaman) bir oktur ki, 

boyum mızrak Benim boyum süniydi şimdi yaydır boyum mızrak gibiydi, şimdi yay 

(gibi eğrildi)). 

Senin boyun budakdan ağdı geçti 

Cihân imdi yüzünden yaz u yaydır 

(Senin boyun, fidan gibi yükseldi; 

dünya şimdi senin yüzünden bahardır, yazdır.) 

Sultan Veled'in bir gazelinin içerisinde hem ''imdi''yi hem de ''şimdi''yi kullandığı 

görülmektedir. 

Süleyman Çelebi'nin Vesiletü'n-Necat'ından bir parça: 

19 

Aşk ile gel imdi Allah diyelim 

Derd ile göz yaş ile ah idelim 

Aşık Paşa-zade'nin Tevraih-i Al-i Osman adlı eserinden bir nesir parça: 

‘...İmdi senün dahı bir gün leşkerün yevmen fe-yevmen ziyâde olsa gerek. İmdi senün 

‘askeründe bir nişân ko kim gayrı ‘askerde olmasun.” didi... ’ 

Fuzuli'nin bir rubaisi: 

Mecnûn oda yandı şu'le-i âh ile pâk (Mecnun, alı alevi ile pak olarak ateşe yandı. 

Vamık,göz yaşında 

Vâmık suya batdı eşkden oldı helak suya batıp yok oldu. Ferhat, hevesle ömrünü yele 

verdi. Onlar 

Ferhâd hevesle yile virdi ömrin Hâk toprak oldular, şimdi o toprak benim.) 

oldılar anlar menem imdi ol hâk 

19 

Süleyman Çelebi, Vesiletü'n-Necat, Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2013


Nabi'nin bir gazelinden: 

Hikmet taleb-i mâlda Kârun gibi şimdi 

yaşamanın adına 

(Mal mülk peşinde koşarak Kârun gibi 

Hâhişgeri –i lokmada Lokman unutulmuş hikmet diyorlar şimdi. O kadar ki, lokma 

peşinde koşarken 

Lokman Hekim’in öğütleri unutulmuş.) 

Şeyh Galib'in bir gazelinden: 

Şimdi Gâlib bir şeh-i âlî-cenâb 

bir padişah 

Gönlümüzle âşinâdır adı aşk 

(Ey Gâlib, şimdi adı aşk olan yüce, alicenap 

gönlümüze aşinadır.) 

Verilen örneklere göre Osmanlı Türkçesi devrinde de ''şimdi'' kelimesi bir önceki evrim 

aşamasındaki haliyle yani ''imdi''yle beraber kullanılmıştır. 

19. yy' a geldiğimizde Tanzimat Devri ile dile getirilen birçok yenilik ile beraber dil 

hususiyetlerinde birtakım değişiklikler meydana gelmiştir.Ancak bu dönemde de içinde 

bulunulan zamanı ifade etmek için kullanılan imdi ve şimdi ifadesi bir arada 

kullanılmıştır. Yani şimdi kelimesi geçirdiği son değişime rağmen bir önceki şekliyle 

beraber kullanılmaya devam etmiştir. 

Şinasi'nin Tercüman-ı Ahval mukaddimesine baktığımız zaman imdi ve şimdi 

kelimelerini beraber kullandığını görmekteyiz. 

‘...fakat asıl Osmanlı gazetelerinin bahsine gelince, gayr-i resmî bir varakanın devam 

üzre çıkarılmasında her nasılsa şimdiye kadar millet-i hâkimeden hiçbir kimse ihtiyar-ı 

zahmet etmemiştir... ’ 20 

Yazısının başlarında şimdi kelimesini kullanan Şinasi'nin ilerleyen kısımlarda aynı 

kelimenin bir önceki şekli olan imdi kelimesini de tercih ettiğini görürüz. 

‘...İmdi işbu gazete ahval-i dâhiliye ve hariciyeden müntehap bâzı havadisi ve maarif-i 

mütenevvia ile sair mevadd-i nâfiaya dair mebahisi neşr-ü beyana vasıta olacağından 

nâşî, Tercüman-ı ahval ünvanı ile tesmiye olunmak münasip görüldü.... ’ 21 

Ziya Paşa'nın şiir ve inşasına baktığımız zaman ise yalnızca şimdi ifadesinin tercih 

edildiğini görürüz. 

20 

Şinasi, Tercüman-ı Ahval Mukaddimesi 

21 

Şinasi, Tercüman-ı Ahval Mukaddimesi


22 

‘...iyi kötü bir mana dahi çıkardı. Şimdi ise, asır nazikleşmiş ve efkar ve politika incelmiş 

olduğundan bazı fermanlar ve mektub-ı samiler... ’ 

Yani 19.yy'a gelindiğinde her ne kadar imdi ve şimdi kelimeleri bir arada kullanılsa da 

imdi kelimesinin kullanımının azaldığı ve daha şimdi kelimesinin tercih edildiği 

görülmektedir. 

20.yy'a gelindiğinde ise Osmanlı Türkçesi, meydana gelen değişim, yenilik ve dilde 

meydana gelen yeni hususiyetler ile beraber yerini yavaş yavaş Türkiye Türkçesi'ne 

bırakır. Türkiye Türkçesi devrinden itibaren aynı kelimelerin ikili kullanımları terk 

olunmaya başlanmış olup tek bir şekilde yazılmaya başlanmıştır. Bundan dolayı ''şimdi'' 

kelimesinin daha önceki evresindeki hali olan ''imdi'' terk edilmiş ve yerine sadece 

günümüzde de kullandığımız şimdi kelimesi geçmiştir. 

Her ne kadar yazı dilinde artık imdi kullanılmasa da konuşma dilinde bazı yörelerce 

imdi kelimesi yaşatılmaktadır. 

Sonuç olarak amtı kelimesi ne kadar ilk dönemlerde sık sık kullanılmış olsa da 

değişimden kaçamamış ve yüzlerce yıl sürecek bir değişim içerisine girerek kendini 

tamamlamaya çalışmış ve ''şimdi''ye dönüşmüştür. 

22 

Ziya Paşa, Şiir ve İnşa

A

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?