A

Türkoloji e-dergisi A Ğ I R L I K Sayfa 6
vermek için saraya geldiği zaman, onu karşılayıp, elçiye ziyafet verirler ve bu ziyafet
esnasında musiki çalınır, rakslar ve eğlenceler yapılırdı.
Uygurlarda fikir hayatı da yüksek bir seviyeye ulaşmıştı. Çin kaynaklarına göre
Uygur hükümdarlarının saraylarında, yerli ve yabancı tarihçiler, şairler, alimler,
sanatkarlar, musikişinaslar sempatik bir himayete mazhar olmuşlardır. Uygur ülkesine
seyahat etmiş olan Çin gezginlerden, şehzade ve yüksek zümre çocuklarına çok iyi bir
eğitim verildiğini, Uygur ülkesinde kütüphanelere rastlandığını da öğreniyoruz. Hatta bir
Uygur elyazmasına göre, Uygur şehzadesinin fevkalade güzel kopuz çalıp şarkı
söylediğini de öğreniyoruz. 3
Çin kaynağı Tang-Şu, ‘’Tang hazineleri bomboş iken ve saray memurları maaş
alamazken’’ Uygurlara 100 000 parça ipek verildiğini kaydeder. Bu da bize, Uygurların
Çin üzerindeki hakimiyetini gösteriyor. Görülüyor ki Çin devleti, Uygurlara verilen vergi
ve hediyelerden dolayı maddī olarak çöküşün eşiğine gelmiştir. Bunun yanı sıra
Uygurların Çin pazarına da hakim olduklarını biliyoruz. 758 yılından itibaren her yıl
Uygurlar, alışveriş yapmak üzere atlarıyla Çin’e geliyorlar, bir ata karşılık 40 top ipek
kumaş alıyorlardı. Çinliler için bu zoraki bir alışverişti; fakat başka çareleri yoktu. 4
Buradan, Eski Uygurların 745 yılında bağımsızlıklarını kazandıklarına göre, devletlerinin
henüz 12-13. yılından itibaren Çin gibi bir rakip devlet karşısında ciddi anlamda maddi
bir baskı uygulamayı başardıklarını görüyoruz. Öyle ki bu baskının, Çin devletinin
hazinelerini boşaltacak kadar büyük bir etki oluşturduğunu da öğrenmiş oluyoruz.
Medeniyet seviyeleri böylesine yüksek olan Uygurlar arasında Maniheizm,
Budizm, İslamiyet ve Hristiyanlık dinleri de yer edinmişti . Diğer dinlere nazaran
Maniheizm, Uygurları Orta Asya kılavuzluğuna hazırlayan din olmuştur. Uygurların bu
dine daha fazla sempati göstermelerinde, Soğdların etkisi olduğu düşünülebilir. Zamanla
Türk idaresi altına giren Soğdların, komşu milletler için siyasi ve kültürel bir önem
taşıdığı kuvvetle muhtemeldir.
Maniheizm, İran ve Roma İmparatorluğu içerisinde sıkı bir takibata uğrayan
dualist mezheplerin, Maveraünnehir’e hicrete mecbur kalmaları sebebiyle Eski Uygur
Türklerine ve onların da çevresine kadar yayılmıştı. Maniheistler,kesif bir ekseriyet teşkil
ediyorlardı. Ayrıca belirli bir teşkilata da sahiptiler. Bu sebeple, diğerlerine nisbetle, daha
hızlı yayıldılar ve hakimiyeti yavaş yavaş ele geçirdiler.
Budizm açısından bakacak olursak, bu din de birtakım bölgelerde etkili olmuştur.
Özellikle Maveraünnehir’in birçok yerinde iz bırakmıştır. Arap fütuhatı esnasında
buralarda altın ve gümüşten yapılmış birçok put bulunmuştur. 5 Bu da, Budizm’in bu
bölgedeki yaşamışlığını gösterir.
3
Ahmet Caferoğlu, Türk Dili Tarihi I - II, Enderun Kitabevi, 3. Baskı: İstanbul, 1984, s. 151.
4
Ahmet Bican Ercilasun, age, s. 221.
5
Ahmet Caferoğlu, age, s. 154.