A

Türkoloji e-dergisi A Ğ I R L I K Sayfa 9
2. ESKİ UYGUR YAZISI VE ESKİ UYGUR TÜRKÇESİNİN ALFABE SİSTEMİ
Eski Uygurlarlar, dinī ve ictimaī sebepler dolayısıyla Run, Brahma, Tibet,
Süryanī, Soğd, Uygur, Mani gibi birçok alfabe sistemleri kullanmışlardır. Bu alfabeler,
şüphesiz Türk dil ve edebiyatının inkişafına vasıta olmuşlardır. 8 Çünkü Köktürkler
devrine ait taşlar üzerine kazınmış yazılar bulunsa da, kağıt üzerine yazılı bir metin
şimdiye kadar bulunamamıştır. Ancak sosyal anlamda çok gelişmiş bir medeniyet inşā
eden Eski Uygur Türkleri döneminden kalma pek çok yazma metin elimize ulaşmıştır.
Malzemenin böylesine zengin olması sebebiyle, Eski Uygur yazısının karşılaştırma
imkanı, tahkik imkanı daha geniş olmuştur. Araştırmacılar bu yazıyı çözmek için
çalışmalar yürütmüşler ve bu yazının kökenini araştırmışlardır. Nihayetinde bu yazının
Soğd yazısının işlenmiş hali olduğuna kanaat getirilmiştir.
Bir yazının başka bir millet tarafından alınıp işlek hale getirilebilmesi için, iki
millet arasında, tarihin kimi safhalarında mutlaka bir komşuluk ilişkisinin gerçekleşmiş
olması gerekir. Sosyal bir varlık olarak yaratılan insan, tabiatı gereği sosyal ilişkilerde
bulunma eğilimindedir. Tabiattaki diğer canlılardan bu yönüyle de ayrılır. Hayvanların
kurdukları sosyal ilişki, yok denilecek kadar azdır. Hayvanlarda; yeme ve içme ihtiyacını
karşılamak, çiftleşmek,yavruların kendi arasında veya yavru ile ebeveyn arasındaki,
esasen savunma ve saldırma işlevi öğretisinin içgüdüsel tezahürü olan iptidai oyunlar
oynamak dışında bir etkinlik neredeyse hiç göremeyiz. Esasen bunların hepsi içgüdüsel
olan etkinliklerdir. Oysa insan, sahip olduğu akıl ve dil ile iletişimi oluşturur ve kendisine
sosyal çevre kurar. Sosyal çevrenin biricik parçası iletişimdir. Hem akıl hem dil, iletişim
bütününü oluşturur. İnsanın hayvanlardan bu denli üstün olmasını, kendisini ve sosyal
çevresini bu denli geliştirebilmesini sağlayan dildir. Hayvan ve insan arasındaki fark veya
sürü ile toplum arasındaki fark, onların dilleri arasındaki farkı gösterir. Bu fark ise, en
gelişmiş hayvan dillerinde bile en çok 20-30 ses demeti (kök söz) bulunurken, insan
dillerinde kök sözlerin veya ses demetlerinin sayısının 500-600 civarında olabilmesidir.
İnsanın ses çıkarma ve işitme organlarının hayvanlarınkinden bu farklılığı, onlara farklı
alın yazıları hazırlamış görünmektedir. 9
Soğd harfleri, Uygur harflerinin tamamıyla bir eşidir. Ancak bu yazı evveli bir
devreye ait olduğundan ve Uygurlarca işlenmemiş bulunduğundan mütekāmil bir şekil
arzetmemekte idi. 10 F. W. K. Müller, keskin zekası yoluyla, araştırmacılar tarafından
Uygur yazısı sanılan bu yazının, Soğd harfleri olduğunu ortaya koymuştur. Bu yazının
Uygur harfleri ile olan benzerliği, Soğdlar ile Uygurlar arasındaki ticarī ilişkilere,
alışverişlere dayanmaktadır. Birbirleriyle etkileşim halinde olan iki milletin arasında, yazı
da benzerleşebilir, bu tabii bir süreçtir. Alışveriş ve etkileşim, yani sosyal ilişkide
bulunan milletler arasında; yaşam tarzlarının, kıyafetlerin, araç gereçlerin benzerleştiği,
bir milletten diğer millete geçip o millette kullanıldığı gibi, sözcüklerin paylaşıldığı gibi,
yazıda da birtakım benzerlikler ve etkileşimler olması beklenebilir.
8
Ahmet Caferoğlu, age, s. 162.
9
Günay Karaağaç, Türkçenin Dil bilgisi, Akçağ Yayınları, 1. Basım: Ankara, 2012, s. 46.
10
Ahmet Caferoğlu, age, 164.