A

Türkoloji e-dergisi A Ğ I R L I K Sayfa 5
1. ESKİ UYGUR DEVLETİNİN KURULUŞU, ESKİ UYGUR TÜRKLERİNİN
İNANDIKLARI DİNLER VE YÜKSEK MEDENİYET SEVİYELERİ
Eski Uygurlar, Köktürkler içerisinde yer alan boylardan biriydi. Köktürklerin
zayıf anında isyan etmekten geri kalmayan Eski Uygur Türkleri, Köktürklere karşı birçok
isyan girişiminde bulunmuştu. Nihayetinde 742 yılındaki isyanları başarıya ulaştı ve
Uygurlar, Basmıl ve Karluklarla ittifak yaparak Köktürk kağanı Kutlug’u öldürdüler. Çin
devleti, Köktürk devletinin yıkılmasını tabii olarak istiyordu. Bu sebeple Köktürklere
karşı ayaklanarak Köktürklere çok büyük bir yara aldıran Uygur, Basmıl ve Karlukları
Çin devleti resmī olarak tanıdı. Basmıl başbuğu kağan oldu. Karluklar batı, Uygurlar
doğu yabguluklarını aldı. Köktürk kağanlığına getirilen Ozmış’ı da 743 yılında
öldürdüler. Daha sonra Karluklarla Uygurların arası açıldı ve 745’te Karluklar, Uygurlar
tarafından bertaraf edildi. Böylece Uygurlar takıgu (tavuk) yılında yani 745 yılında
bağımsız kağanlıklarını kurmuş oldular. 95 yıl ayakta kalan devlet, 839 yılındaki açlık ve
kıtlığın ardından, 840 yılında Kırgızlar tarafından işgal edildi ve bağımsızlıklarına son
verildi. Uygurlar da dört bir yana dağıldılar. 1 95 yıl ayakta kalan devlet, 839 yılındaki
açlık ve kıtlığın ardından, 840 yılında Kırgızlar tarafından işgal edildi ve
bağımsızlıklarına son verildi. Uygurlar da dört bir yana dağıldılar.
Bağımsızlıklarını kazandıktan sonra din değiştiren Eski Uygur Türkleri, yeni
dinlere ve dinī çehrelere bürünmeye başlamışlardır. Elbette burada siyasi bir yönün
olduğunu söylememiz gerekiyor. Eski Uygur Türklerinin din değiştirme sebeplerinin en
başında, yoğun bir etkiye sahip olan siyasi meseleler vardır. En başta, baştaki kağanın din
değiştirmesi, kitleler halinde kağana tabi olanların da din değiştirmesi şeklinde sirayet
eder. Bu, Karahanlılarda da böyle olmuştur. Uygurların üçüncü hükümdarı Bögü Kağan
(759-779), Ordu Balık’ta dört mani rahibiyle yaptığı iki günlük müzakerenin ardından
Mani dinini seçmiştir. Türk kültür tarihi açısından son derece önemli olan bu olaydan
sonra,Türkler artık bu muhitte yerleşik yaşama alışmaya başlıyor ve hayvan eti yemeyi
bırakıyor, Köktürklerde olan savaşçılık ruhunu adeta terk ediyorlardı. Öyle ki, bu
coğrafyaya yapılan Arap akınlarında Maniheist uygurlar çok ciddi yaralar almış,
mabedleri de bu akınlar sebebiyle çok büyük tahribata uğramıştı. Bu akınlar Maniheist
Uygurlar üzerinde öyle büyük etkiler bırakmıştır ki, bunlar duvar resimlerine de
yansımıştır. İlk olarak A. Von Le Coq’un neşrettiği, Uygurlara ait bir duvar resminde,
Mani rahibine ve Mani manastırına saldırı düzenleyen Müslüman askerler tasvir
edilmiştir. Rahibin sakallı olmasından, Mani rahibi olduğu anlaşılır, çünkü Budist
rahipleri sakalsızdır. 2 (bkz. resim 1)
Eski Uygur Türkleri, kendi içlerinde ayrı ayrı dinleri benimsemiş olsalar da,
esasında, adeta medeniyet dinini benimsemişlerdir. Onlar, yerleşik ve yüksek seviyede bir
nizam üzerine inşa edilmiş bir toplum yapısı kurmuşlardır. Devletin saray hayatı,
tamamıyla bir tertip üzerinedir. Herhangi bir ecnebī elçi, hükümdarının mektubunu
1
Ahmet Bican Ercilasun, Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ Yayınları, 14.
Baskı: Ankara, 2014, s. 216, 217.
2
Şinasi Tekin, İştikakçının Köşesi, Dergah Yayınları, 1. Baskı: Aralık 2014, s. 291.