Ustad dərgisi

BU SAYIMIZDA... 

Təsisçi: Hədəf Nəşrləri MMC 

Baş redaktor: fil.ü.f.d., dos. Şəmil Sadiq 

Şef redaktor: Müşfiq XAN 

Redaktor: Səbuhi Şahmursoy 

Dizayn və qrafika: Tamerlan İsmayılzadə 

Korrektor: Gülər Əliyeva 

Müxbir: Aynur Rəhimzadə 

Çapa imzalanıb: 02.05.2018 

Tiraj: 500 

sənət və ədəbiyyat dərgisi 

04 (19) May / 2018 

www.senet.az / www.sanat.az 

Azərbaycan Respublikası Ədliyyə Nazirliyində 

qeydiyyatdan keçmişdir. 

Qeyd. № 5932 

Dərgi üçün əsərlərinizi 

ustaddargisi@gmail.com ünvanına 

göndərə bilərsiniz. 

Dərc edilən materialların icazəsiz 

istifadəsi qadağandır. 

Şəmil Sadiq 

Dövlətli olasınız, Sultanım!...............................02 

Əkbər Nəcəf 

Camaatdan cümhuriyyətə Sərqdə 

“respublika” fikri.............................................06 

Dilqəm Əhməd 

Azərbaycan Parlamenti necə açıldı? .................14 

Ömer Özcan 

Hasan Ali Yücel’in “Resulzade”si .....................20 

Hasan Ali Yücel 

Resulzade......................................................23 

Elçin Həsənli 

Yüz ilin Cümhuriyyəti və ya Cümhuriyyətin 

yüz ili.............................................................28 

Elçin İbrahimov 

“Son türk əlifbası” Cümhuriyyətin təşəbbüsü kimi 

(Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və əlifba 

məsələləri)......................................................34 

Alxan Bayramoğlu 

M.Hadinin həyatı və Cümhuriyyət dövrü 

yaradıcılığına dair (1879 - 1920)......................38 

Xəyalə Murad 

Himnimizin müəllifi kimdir?.............................56 

Nuranə Abbasova 

Cümhuriyyətlə yaşıd sevgi hekayəsi 

“Əli və Nino”.................................................64 

Nemət Hacıəlı 

Cümhuriyyət və ədəbiyyat................................70 

İlahə Eldarqızı 

“Studentlər” necə əsərdir? (Sorğu)....................74 

Xanəmir Telmanoğlu 

“Hər şeyi yenidən canlandırmaq lazımdır” 

Nəsib Bəy Yusifbəylinin nəvəsi İzmirdə ...............76 

“USTAD - Cümhuriyyət - 100” 

HEKAYƏ MÜSABİQƏSİ.............................82 

Rəşad Babalı 

Dar ağacı (1-ci Yer) .........................................84 

Lalə Məmməd 

Görünən əraf (2-ci Yer)......................................92 

Tural Türksoy 

Al-yaşıl pişnamaz (3-cü Yer)...............................97 

Nizami Hüseynov 

Qəzetçi Seyid..................................................102 

Cavid Qədir 

İtki.................................................................106 

Aytən Rəfixanova 

Pirəmsaq baharı.............................................110 

Tural Cəfərli 

Rus çəkmələrinin qoxusu..................................115 

Ceylan Mumoğlu 

Quyu.............................................................118 

Pərviz Cəbrayılzadə 

Yüz illik həsrət................................................121 

Ülviyyə Tahir 

Sakvoyaj........................................................126 

Şəfa Vəli 

O evin tarixçəsi...............................................128 

Əliağa Əzimzadə 

145-ci iclas....................................................134 

Aida Quliyeva 

Yüz yaşlı şəkil..................................................137

Dövlətli olasınız, 

Sultanım! 

USTAD senet.az / may 

2 

Dövlətli olmaq hər bir xalqın ən ümdə 

arzusudur. Dövləti olmaq isə hər bir 

xalqın böyük uğuru, gücüdür. Keçmişində 

dövlətinin olması bu gününün dayağıdır. 

Bizim isə bir millət olaraq həm 

keçmişdə, həm də bu gün dövlətimiz 

var. Dövlətimizin varlığı bizim qürur 

mənbəyimizidir. 

Bu il Cümhuriyyətimizin 100 

illiyidir. Bu haqda, yəqin ki, çox 

yazılıb, hələ yazılacaq da. Azərbaycan 

prezidentinin bu ili “Cümhuriyyət ili” 

elan etməsi Azərbaycan Respublikasının 

dünəninə olan sayğısı, ehtiramıdır. 

Bugünkü Azərbaycanın tarixi AXCnin 

varisi olduğunu rəsmi şəkildə 

elan etmək dövlətimizinin gücündən, 

müstəqilliyindən xəbər verir. Cühuriyyət 

ilinə dövlət münasibəti onu göstərir ki, biz heç bir zaman qonşu dövlətlərin 

vassalı olmaq arzusunda deyilik, Cümhuriyyətin yürütdüyü siyasətə sadiqik. 

Düzdür, Azərbaycan 25 ildə yetərincə müstəqil və sabit siyasət yürütmüş, öz 

istiqamətini dəfələrlə yüksək kürsülərdən bəyan etmişdir. Lakin bu da bir 

həqiqətdir ki, keçmişi olmaq ən böyük arqumenti olmaqdır. 

İnsanlar, xüsusən də, bizim millət dünəninə çox böyük önəm verir. Dünəni 

bəlli olanlar əsli nəcabəti olanlardır, atası-anası olmaq deməkdir, bunun qədrini 

bilmək isə sabaha olan inamdan, sabaha qurulmuş böyük xəyallardan irəli 

gəlir. 

Mirzə Fətəli Axundzadə ilə başlayan aydınlanmanın nəticəsi 70 il sonra 

qurulmuş Cümhuriyyət oldu. Çar Rusiyası kimi nəhəng bir imperiyaya 

qarşı gələn milli düşüncə sahibləri bu millətə bir daha müstəqil dövlət nəsib 

etdilər. 23 aylıq cümhuriyyət ömrü sürətli şəkildə milli dönüş edərək dövlətin 

milliliyini sübut etdi. 

Dünənimiz bəlli, bu günümüzü yaşayırıq. İndi daha önəmli olan 

sabahımızdır. Həmin sabah ki, bizə bir də 28 aprel yaşatmasın, həmin sabah 

ki, bizə bir də 37-ci illəri yaşatmasın, həmin sabah ki, bizə bir də himn yazmağı 

nəsib etməsin. Yox, məncə, himn yazmağı nəsib etsin, həmin himn ki, bütöv

Azərbaycanı görən himn olsun. Cümhuriyyətin bizə bəxş etdiyi, indi də 

qutsalımız olan Himnimizdir. Bu himni heç nəyə qurban verməyəcəyimizi 

bilirəm. Amma şəxsim adına deyim ki, Vahid Azərbaycan sevdasına himni 

yenidən yazmaq olar. 

Bəs biz dediyim o vahiməli sabahları yaşamamaq üçün nə etməliyik, necə 

etməliyik? Məncə, sadəcə dəyişən dünya ilə milli çərçivədə ayaqlaşmalıyıq. 

Nəinki ayaqlaşmaq, hətta önə də keçməliyik. Bu millətin övladları öz 

potensialını bilməli və yararlanmalıdır. 

Açıqfikirli gənclik yetişir, onların bacarığı və sabaha inamı bizi aydın sabaha 

səsləyir, səsləməlidir. İnsan kapitalına qoyulacaq sərmayələr elmi tərəqqi gətirə 

bilər ki, bu da bizim istəklərimizə cavab verəcək. 

Məmməd Əmin Rəsulzadənin son nəfəsinə qədər mücadilə apardığı 

Cümhuriyyət davası bizim üçün bu gün son nəfəsimizə qədər mübarizə 

aparacağımız elm, elm, elm mücadiləsi olmalıdır. 

Milli ruhumuzun təntənəli qələbəsi üçün isə bu gün Azərbaycan üçrəngli 

bayrağın mavi rənginə bürünüb qırmızıya da, yaşıla da sayğı duymalı, amma 

heç bir rəngin mavi göy rənginə xələl gətirməməsinə imkan yaratmamalıdır. 


3


4 

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 1884-cü il yanvarın 31-də Bakının Novxanı 

kəndində anadan olub. Din xadimi olan atası oğlunu məşhur pedaqoq Sultan 

Məcid Qənizadənin müdir olduğu ikinci “Rus-müsəlman” məktəbinə qoyur, 

buranı bitirdikdən sonra M.Ə.Rəsulzadə öz təhsilini Bakı Texniki Məktəbində, 

rus dilində davam etdirir. Azərbaycan milli istiqlal hərəkatının və təkcə 

türk ellərində deyil, bütün islam aləmində ilk respublika üsul-idarəsi olan 

Azərbaycan Demokratik Respublikasının təməl daşını qoyan Məhəmməd 

Əmin Rəsulzadənin inqilabi fəaliyyətinin ilk illəri də məhz bu dövrə təsadüf 

edir. 1902-ci ildə on yeddi yaşında olan M.Ə.Rəsulzadə “Müsəlman Gənclik 

Təşkilatı”nı yaradır. Bu, XX əsrdə Azərbaycanda rus müstəmləkə üsulidarəsinə 

qarşı gizli mübarizə aparan ilk siyasi təşkilat idi. 

1917-ci ilin payızında M.Ə.Rəsulzadə Rusiya parlamentinə Azərbaycan 

və Türküstandan millət vəkili seçilir. 1918-ci il mayın 26-da Zaqafqaziya 

seymi daxili fraksiyaların çəkişmələri nəticəsində ləğv olunur. Həmin 

ayın 27-də seymin müsəlman fraksiyasına daxil olan müxtəlif partiyaların 

üzvlərindən ibarət olan Azərbaycan Milli Şurası yaranır. Səs çoxluğu ilə 

M.Ə.Rəsulzadə Milli Şuranın sədri seçilir. 1918-ci il mayın 28-də bütün 

ölkələrin radio stansiyaları və qəzetləri Azərbaycan istiqlaliyyətinin elan 

olunmasını dünyaya yayırlar. Bu o deməkdi ki, Azərbaycan xalqı öz varlığını, 

bir xalq kimi mövcudluğunu bütün bəşəriyyətə çatdırır və milli dövlətinin 

qurduğunu tam şəkildə bəyan edirdi. Fətəlixan İsgəndər oğlu Xoyskinin 

başçılığı ilə Azərbaycan Demokratik Respublikası hökuməti təşkil olunur. 

Beləliklə, Azərbaycan xalqı nəinki türk xalqları arasında, həmçinin, bütün 

islam şərqi aləmində ilk dəfə olaraq respublika yaradır. 

Bakı Dövlət Universitetinin yaranması da M.Ə.Rəsulzadənin adı ilə 

bağlıdır. Bu məsələ ətrafında o, bir neçə dəfə Azərbaycan Parlamentində çıxış 

edib, universitetin açılmasını qəti tələb etmişdir. 

1922-ci ildə Petroqraddan Finlandiyaya qaçan Rəsulzadə, qərbi Avropaya, 

oradan da Türkiyəyə gəlir. 

1923-cü ildə İstanbulda M.Ə.Rəsulzadənin “Azərbaycan Respublikasının 

keçmişi, təşəkkülü və indiki vəziyyəti” kitabı çap edilir. “Əsrimizin Səyavuşu”, 

“İstiqlal məfkurəsi və gənclik” kitabları nəşr olunur. 1923-27-ci illərdə onun 

redaktorluğu ilə İstanbulda “Yeni Qafqasya” jurnalı nəşrə başlayır, ancaq 

Moskvanın tələbilə kamalist hökumət jurnalı bağlayır və Rəsulzadə Avropaya 

getməyə məcbur olur, Varşavada, Berlində yaşayır. 

M.Ə.Rəsulzadə ailəsinin sürgünə göndərildiyini və həyat yoldaşının da 

vəfat etdiyini öyrəndikdən sonra polyak əsilli Vanda xanımla ailə qurub, 

birgə yaşayıb. Hər ikisi Ankaradakı milli kitabxanada çalışıb. Onların bu 

evlilikdən övladları olmayıb. 

Ankara Universitetinin Tibb fakültəsinin klinikasında şəkər xəstəliyindən 

yatan Məhəmməd Əmin 1955-ci il martın 6-da gecə saat 22-50-də üç dəfə 

“Azərbaycan, Azərbaycan, Azərbaycan!” deyərək əbədiyyətə qovuşur. 

Ankara radiosu martın 7-də, saat 22:45-də sabiq Azərbaycan Milli Şurasının 

sədri M.Ə.Rəsulzadənin vəfat etdiyi xəbərini təəssüflə bütün dünyaya yayır. 


5


6 

Camaatdan cümhuriyyətə 

Şərqdə “respublika” fikri 

1918-ci ilin 28 may tarixində Tiflisdə 

açıqlanan istiqlaliyyət bəyannaməsi 

ilə Azərbaycan Cümhuriyyəti elan 

olundu. Bəyannamənin ilk maddəsində 

Azərbaycan Cümhuriyyətinin 

“müstəqil”, ikinci maddəsində 

“demokratik” bir rejim olduğu 

vurğulanır. Cümhuriyyətin elanının 

birinci ilində M.Ə.Rəsulzadə bu tarixi 

hadisəni belə şərh edir: “Türk mənşəli 

bütün başqa dövlətlər meydana 

gələrkən, xüsusilə də dini əsaslara 

söykənmişlərsə də, Azərbaycan 

Cümhuriyyəti Türk milli-demokratik 

dövlətçilik əsasında milli-mədəni 

təyini-müqəddəratın müasirliyinə 

əsaslanmışdır. Bu nöqtəyi-nəzərdən 

cümhuriyyətimiz birinci Türk 

dövlətidir”. 1 

Ancaq Azərbaycan Cümhuriyyətinin konustitusiyası olmayıb. Buna 

görə də, cümhuriyətin sahib olduğu bütün təməl haqq və hüquqlar 

parlament və hökumətin çıxartdığı qanunlarla təyin edilmişdir. Həmin 

qanunlar arasında cəmiyyətin demokratikləşdirilməsi, söz, vicdan, ictimai 

və kollektiv hürriyyətlər, vətəndaş haqlarının qorunması istiqamətində 

bir çox qanun qəbul olunub. Müsavat partiyasının parlament fraksiyasının 

deklarasiyasında da “Azərbaycan hürriyyətlər ölkəsi olmalıdır” sözlərinə 

yer verilib. 2 

Bizi maraqlandıran məsələ, Azərbaycan düşüncə sistemidə 

“cümhuriyyət” anlayışının necə yarandığıdır. Bu dövrün tədqiqatçıları 

Azərbaycanın siyasi düşüncəsində həmin terminin necə, hansı şəraitdə 

və nə şəkildə ortaya çıxdığını, bu anlayışın siyasi və ideoloji mənşəyini 

araşdırmayıblar. 3 

Termin ilk dəfə Məmməd Əmin Rəsulzadə və Cəlil Məmmədquluzadə 

tərəfindən səsləndirilib. 1917-ci ildə “Cümhuriyyət” adlı qələmə aldığı bir 

1 Azərbaycan qəzeti, 28.05.1919, No:110. 

2 Mehmetzade M., Milli Azerbaycan Hareketi, Ankara 1938, s. 163; Baykara H., Azerbaycan 

İstikal Mücadelesi Tarihi, Ankara 1990, s. 40 

3 Kifayət qədər əhatəli hazırlanmış iki cildlik “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası”nda 

(Bakı 2004) “cümhuriyyət” termini və onun Azərbaycanda ortaya çıxmasının 

tarixi səbəbləri haqqında məlumat verilimir.

məqalədə C.Məmmədquluzadə bu terminin geniş izhatını verib. 

Azərbaycan fikir tarixində ilk dəfə həmin məqalədə “cümhuriyyətin” 

mənası, tarixi, idarə əsasları, hüquqi təməlləri şərh edilib. Məqalədə 

cümhuriyyətin latınca “Respublika” sözünün qarşılığı olduğu, “orada 

məmləkətin idarəsi camaatın öz öhdəsinə və ixtiyarına” buraxıldığı qeyd 

edilir. Tarixi baxımdan “Cümhuriyyət üsuli-idarəsi təzə deyil: qədim 

yəhudilər, germanlar, yunanlar və rumlar tarixin çox əvail vaxtlarında 

cümhuriyyət idarəsi ilə yaşayırdılar… Məmləkət müəyyən qanunlar gücü 

ilə idarə olunur. O qanunları yazan və təsdiq edən millətin məbusları, yəni 

vəkilləridir. Məmləkətin rəisinə rəisi-cümhur deyilir. Onu ya millət özü, ya 

parlaman, yəni millət vəkilləri seçir”. 

Mirzə Cəlilə görə, cümhuriyyət sistemində seçkilər 4 təmələ əsaslanır: 

“1) Ümumilik – yəni məmləkətdə yaşayan nüfusun cəmisi seçkidə iştirak 

etməlidir, …yəni açığı budur ki, seçkiyə kişilər ilə övrətlər də, erməni də, 

müsəlman da, xan da və rəiyyət də durmalıdır. 

2) Müsavilik – yəni səslərin bərabərliyi. Məsələn, mən əgər xan və bəyəm, 

mənim də səsim birdir, sən çoban və rəiyyətsən, sənin də səsin birdir. 

3) Düzgünlük – bunun mənası budur ki, bir para seçkilərdə, məsələn, 

kəndlilər qabaqca vəkilləri seçib göndərirlər şəhərə. Şəhərdə bu vəkillər 

qarışırlar qeyri şəhərlərin vəkillərinə. Dübarə vəkillər seçib göndərirlər 

qubernski şəhərə. Belə olanda aşkardır ki, əvvəlinci seçkidə səs verənlər 

bilməyəcəklər ki, aya axırıncı seçkinin vəkilləri kimin və hansı məbusun 

seçkilərinə səs verəcəklər. Bəs, bundan yaxşısı budur ki, hər bir kəs əvvəlinci 

seçkiyə duranda düzbədüz istədiyi məbusa rəy versin. 

4) Gizlilik – yəni səs sahibi səsini elə gizlin verə ki, bir kəs xəbərdar 

olmaya ki, aya, bu kimə rəy verdi”. 

Mirzə Cəlil məqaləsində cümhuriyyət sistemində azadlığın əhəmiyyətini 

vurğulayaraq, təməl azadlıqların “etiqad, yığıncaq, birləşmək, çap eləmək, 

danışmaq, siyasi partiyalar düzəltmək, dilbir olub, həmtədbir” olduğunu 

qeyd edir. Nəticədə Mirzə Cəlilə görə, “Vətəndaşlar! Bir tamaşa edin 

bu nemətlərə, bu gözəl nemətlərə! Bir tərəfdən də yada salınız zalım 

padşahların və onların polislərinin cövr və zülmünü! Əgər bizdə insanlıq 

hissi ölməyibsə – güman edirəm ki, ölməyib, – o vədə gərək uca səs ilə 

cümhuriyyət qəhrəmanlarını alqışlayıb deyək: Yaşasın cümhuriyyət!” – 

deyə yazır. 4 

Siyasi mənada termini Azərbaycan siyasi-fikir tarixində 1917-ci il 

inqilabından sonra Rusiyanın seçəcəyi yol haqqında fikir bəyan edərkən 

M.Ə.Rəsulzadə səsləndirib. O, yeni Rusiyanın “federativ-demokratik 

cümhuriyyət” olmasını dilə gətirib. 5 Bu fikir, Gəncədə Nəsib bəy 

Yusifbəyli rəhbərliyində yaradılan “Türk Adəmi Mərkəziyyə firqəsi”nin 

bəyannaməsində “muxtar cümhuriyyət” şəklində öz əksini tapıb. 6 1917- 

4 Əhməd D., “Mirzə Cəlil Cümhuriyyəti niyə sevmirdi”, 04 avqust 2014 

5 Mehmetoğlu D., Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti`nin Kuruluşunda (1918-1920), 

Mehmet Emin Resulzade`nin Rolu, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek 

Lisans Tezi, Kocaeli 2004, s. 63, 67, 68, 79 

6 İmanov V., Ali Merdan Topçubaşı (1865-1934) Lider Bir Aydın ve Bağımsız Azerbaycan 

Cumhuriyeti`nin Temsili, İstanbul 2003, s. 63. 


7

ci ilin may ayında Moskvada keçirilən Bütün Rusiya Müsəlmanları 

qurultayında da M.Ə.Rəsulzadənin Rusiya üçün “federal əsaslara söykənən 

demokratik cümhuriyyət” fikri səs çoxluğu ilə qəbul edilmişdir. 7 

Azərbaycan siyasi-fikir tarixində “cümhuriyyət” fikri məhz bu 

şəkildə ortaya çıxıb. 1917-ci ildən əvvəl Azərbaycanla bağlı belə bir 

fikrin səsləndirildiyinə dair indilik əlimizdə başqa bir məlumat yoxdur. 

Maraqlıdır ki, tədqiqatçılar dövrün Azərbaycan ziyalılarının və siyasi 

xadimlərinin bu termini haradan, necə və hansı məqsədlə alındığını 

araşdırmayıblar. 

Birmənalı olaraq qeyd edə bilərik ki, “cümhuriyyət” termini Osmanlı 

mənşəlidir. Avropa dillərində “cümhuriyyət” mənasında respublika 

anlayışı latınca “res publica” sözündən törədilib. Günümüzdə bütün 

müsəlman xalqlarının dilində yer alan “cümhur” və ya “cümhuriyyət” 

terminləri də latıncadan fransızcaya keçən republique sözünün qarşılığında 

istifadə edilir. Termin ilk dəfə Osmanlı türkcəsində işlədilmiş və osmanlıca 

vasitəsilə ərəb, fars, hətta Hind dillərinə keçmişdir. 8 

Cümhuriyyət sözünün kökü olan “cumhur” ərəbcə olub mənası 

“xalq”dır. Kəlmə, “Kamusi-Türki”də “xalq”, “cəmiyyət” və siyasi idarəetmə 

şəkli olaraq üç mənada açıqlanıb. Cümhuriyyət termininin yaranmasında 

ərəbcə “cumhur-xalq” əsas alınsa da, kəlmə fransızca republique 

qarşılığında türkcə “lıq/lik/lük” şəkilçisinin ərəbcə forması olan “iyyət” 

birləşməsindən yaranmışdır. Belə olan halda, kəlmənin dilimizdəki tam 

açıqlaması “xalqa aid, xalqla bağlı və xalqa məxsus” olub, 9 XIX əsrdən əvvəl 

nadir hallarda Osmanlı rəsmi sənədlərində keçir. 10 

Termin osmanlıca əsərlərdə Böyük Fransız inqilabından sonra daha 

geniş işlədilməyə başlandı. XIX əsrin ortalarından etibarən kəlmə türk dilinə 

xas bəzi ifadə formaları qazanaraq bəzi yeni terminlərin yaranmasına səbəb 

oldu. Belə terminlərdən biri də “cümhuriyyətçilik” idi. 11 Osmanlı siyasifikir 

tarixində “cümhuriyyət” terminin və anlayışının memarları isə Namiq 

Kəmal və Əli Suavi qəbul edilir. 

Yeni osmanlıcılıq cərəyanının qabaqcılları olan bu iki maarifçi 

Şərq düşüncə sistemində “cümhuriyyət” üçün uzun və geniş hüquqitarixi 

təməllər axtarıblar. Osmanlıca və onun təsiri ilə Azərbaycan dilində 

görünən bu terminin latınca “res publica” sözündən yarandığı gizlədilmir. 

Bunu diqqətə alan müasir tədqiqatçılar cümhuriyyət üçün kökləri Platona 

qədər uzanan geniş bir fikir şəcərəsi yaradırlar. Halbuki, Qərb düşüncə 

sistemində, günümüzdə işlədildiyi şəkli ilə terminin banisi Palazzodur. 

1606-ci ildə Palazzo tərəfindən qələmə alınan, 1611-ci ildə fransızcaya 


8 

7 Mehmetoğlu, eyni əsər, s. 80. 

8 Lewis B., Djumhuriyya, The Encyclopedia of Islam, vol. II, Leiden 1965, s. 594. 

9 Ateş T., Cumhuriyet, İstanbul 1986, s. 12. 

10 İtalyadakı şəhər dövlətləri üçün osmanlıca “Venedik Cümhuru” terminin keçdiyi qeyd 

edilir. Lewis, Djumhuriyya, s. 594. 

11 Osmanlı rəsmi dairələrində siyasi-idari mənada bu termini ilk dəfə 1848-ci ildə Mustafa 

Rəşid Paşa haqqında səraskər Səid Paşa padişaha etdiyi xəbərdarlıqda dilə gətirilmişdi: 

“... bu adam elan-i cümhuriyyət edəcək, səltənət əldə gedir”. Bax. Ateş, Cümhuriyet, s. 77.

tərcümə olunan 12 “İdarə və həqiqi dövlət ağlı haqqında nitq” əsərində 

“cümhuriyyət” anlayışı “dövlət ağlı”nın (ratio status) ən mükəmməl 

idarəetmə forması olaraq şərh edilib. Palazzo əsərində əvvəlcə “dövlət 

nədir?” sualını mərkəzə qoymuş və onu dörd təməldə əsaslandırmışdır: 

1. Dövlət (etat) ilk növbədə ərazidir (dominum); 

2. Dövlət bir mühakimə sahəsidir (juridiction). Yəni qanunlar, haqlar, 

təhəmmüllərin cəmi, bir növ “qurum”dur; 

3. Dövlət bir həyat tərzidir, yəni sözün başqa bir mənası ilə fərdi bir sahə, 

məsləkdir. 

4. Dövlət bir şeyin necəlik formasıdır, yəni hərəkətə qarşı ətalət halıdır. 

Bu açıqlamanın Platondan və Romadakı “cümhuriyyət” (respublika) 

anlayışından tamamilə fərqli bir fikrə əsaslandığı ortadadır. Belə ki, Palazzo 

üçün “cümhuriyyət” bir “dövlət ağlı” sistemidir. Həmin ağlın təməlində 

təbiət dayanır və bu ağıl “ruhun qavrama gücünü, yəni şeylərin həqiqətini 

hiss edib bilən və özü haqqındakı təyinatında doğru və yaxşını idarə edən 

şeyi ifadə edir”. 13 Beləcə, ağlı ilkin mənada “şeylərin özünün bütünü” 

(təbiət), ikinci mənada isə “şeylərin doğru bir qanunu və faəliyyətlərimizin 

bir ölçüsü” hesab edən Palazzo üçün “dövlət” yuxarıda sadaladığımız 

bütün mənalarda “cümhuriyyət”dir. 

O halda, mərkəzində “dövlət ağlı”nın yer aldığı cümhuriyyət XVII 

əsrə qədər bütün dövlət anlayışlarından və idarəetmə formalarından 

tamamilə fərqli yeni bir anlayış olaraq qarşımıza çıxır. Burada dövlət ağlı 

anlayışının həm subyektiv, həm də obyektiv olaraq iki mənada qəbul 

edildiyini vurğulamaq lazımdır. Obyektiv olaraq “etat” (dövlət) yuxarıda 

sadaladığımız dörd mənada cümhuriyyətin vahidliyini qoruması üçün 

vacib və yetərli olan “dövlət ağlı”nı ifadə edərkən; subyektiv mənada 

cümhrutiyyəti bir mülkiyyət (torpaq) sahəsi olaraq əsas alır. Palazzoya 

görə, “dövlət ağlı” – “cümhuriyyətin bütünlüyünü, sağlamlığını və əminamanlığını 

(sülh-pax) təmin etmək üçün bizə vacib olan vasitələri saxlayan 

bir qanun və ya sənətdir”. 14 

Palazzo tərəfindən tərif edilən cümhuriyyət anlayışı, daha sonra 

Chemnitz və Bacon tərəfindən yeni siyasi məntiqin təməl qanunu olaraq 

təsdiq edilir. Bu anlayış Platonun bəhs etdiyi və Roma Respublikasının 

iddia etdiyi mənada “insanları Tanrı nəşəsi və mütləq səadətinə aparan 

kralın və ya imperatorun” hakimiyyətini yox sayaraq, bir ötəki-dünya 

anlayışını rədd edirdi. Onun yerinə dövlətin özü olan dövlət ağlını və 

əgər içində bir mükəmməllik, səadət, xoşbəxtlik varsa ancaq dövləti 

(cümhuriyyəti) əsas alırdı. Bu anlayış, “qiyamət günündən qorxan və 

insanları bu dəhşətli sona hazırlayan kralın, papanın” iqtidarına son qoyub, 

insanlarını mühafizə edən, onlara etiraz və itaət haqqı tanıyan, ağlı dövlətin 

özü olan və bunu yeganə bilik sistemi olaraq qavrayan yeni bir anlayış 

12 Əsər əslində 1604-cü ildə Napolidə nəşr olunub. Ancaq 1604, 1606-cı illərinə aid 

nəşrləri əksik görünür. Buna görə də, əsərin tam şəklini 1611-ci ildə fransızca nəşri hesab 

olunur. Bax. Giovanni Antonio Palazzo, Diccorso del governo e della ragion vera di Stato, 

G.B.Sottile, Napoli 1604. 

13 Palazzo, Stato, I:I,13. 

14 Eyni əsər, I:3, 14. 


9


10 

gətirirdi. Artıq bu anlayış klassik yunanca və Roma dövrünün latınca 

fəlsəfi-siyasi mətnlərində yer alan res publica anlayışından fərqli olaraq 

Avropa respublika sistemi idi. Yeni osmanlıların qəbul edib, “cümhuriyyət” 

adını verdikləri sistem də məhz bu respublika idi. 

Yeni osmanlılar fransızca respublika anlayışı üçün Şərq düşüncə 

sistemində hüquqi bir mənşə axtarışı apardıqlarında qarşı-qarşıya qaldıqları 

yeganə varlıq “camaat” idi. Buna görə də, osmanlıcılar Tanrı qarşısında 

“müti” (geniş mənada müsəlman) və hökmdar qarşısında “rəiyyət” olan 

camaatı “cümhuriyyət”ə çevirdilər. Belə bir cümhuriyyət anlayışı üçün də 

tarixi adres olaraq “Peyğəmbər və Xülafəyi-raşidi” dövrünü (Peyğəmbər 

və dörd xəlifə dövrü: 630-661) hüquqi təməl seçdilər. Namiq Kamal və 

Ziya Paşa bütün cəhdləri ilə İslamın ilk yaranış mərhələsini “cümhuriyyət” 

elan etdilər. Onlara görə, Peyğəmbər və dörd xəlifə dövrü, sözün həqiqi 

mənasında “Əsri-səadət cümhuriyyəti” idi. 15 

Belə olan halda ortaya bir sual çıxır: Tanrı adına Kralın və Papanın mütləq 

hakimiyyətini rədd edən və mənası gərəyi “dövlət ağlı” olan respublikanı, 

Yeni osmanlılar mərkəzində “vəhy” və “Peyğəmbər” olan camaat anlayışı 

ilə necə uyğunlaşdırırdılar? 

Yeni osmanlıların respublika fikrinə qarşı önə sürdükləri “Əsrisəadət 

cümhuriyyəti” anlayışındakı Peyğəmbər və “dövlət ağlı” olaraq 

“vəhy” anlayışı bizi yanıltmamalıdır. Çünki burada Peyğəmbər obrazı 

nisbi xarakter daşıyır. Məhz buna görə də, “Əsri-səadət”lə, yəni İslamın 

ilk dövrünü əhatə edən idarə sisteminin mərkəzinə “icma” məfhumu 

oturtmağa çalışıblar. “Əsri-səadət cümhuriyyət” anlayışında qabardılmağa 

layiq olan məsələ də məhz “toplamaq, qoşulmaq, birləşdirmək” mənasında 

camaatın (cəmea) “fikir və səs çoxluğu” ilə (icma) aldığı qərarlardır. 16 

Yəni Şərq tərzinə və ya İslami formaya salınan cümhuriyyət anlayışı üçün 

peyğəmbərə edilən vurğu onun söykəndiyi vəhy əsaslı “ilahi ağlı” deyil, 

“müsəlmanlara özlərini camaatdan ayırmamağı” tövsiyyə edən və idari 

məsələlərdə camaat kimliyini önə çıxardan peyğəmbər obrazı idi. Belə 

məlum olur ki, XIX əsrin maarifçiləri “respublika” anlayışının qarşısına 

“cümhuriyyət” yerləşdirərkən, “dövlət ağlı” anlayışının da qarşısında 

“icma” məfhumunu inşa ediblər. 

Son olaraq burada bir məsələni də vurğulamaq gərəkdir. Cümhuriyyətin 

təməl aldığı camaat və icma (respublika və dövlət ağlı) məfhumları “xalq”ı 

əhatə etmir. Nə Palazzo, Chemnitz və Baconun “respublika”, nə də Namıq 

Kəmal və Ziya Paşa “cümhuriyyət” anlayışında “xalq” yer almır. Halbuki, 

28 may 1918-ci il “İstiqlal Bəyannaməsi”ndə Azərbaycan açıq-aşkar “Xalq 

Cümhuriyyəti” elan olunmuşdur. Maraqlıdır ki, cümhuriyyət tarixində 

“xalq” məfhumu sadəcə həmin bəyannamə ilə məhdudlaşır. 17 Sonrakı bütün 

rəsmi sənədlərdə “xalq” məfhumuna yer verilmir. 

15 Kutlu A., Cumhuriyet Kavramı ve Türkiye`deki Evrimi, Ankara Üniversitesi Sosyal 

Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, Ankara 2011, s. 94. 

16 Camaat və icma məfhumları üçün bax. Lewis B., İslam`ın Siyasal Dili, Kayseri 1992, 

s. 26-27. 

17 “Ədalət Tahirzadə: Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yox... Azərbaycan Respublikası” 

– 30 yanvar 2014-cü il.

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Parlamentinin möhürü 

Çünki “xalq” (xəlq) klassik İslam düşüncəsində “yaradılmış bir 

varlığı” ifadə etdiyindən “respublika” anlayışını rədd edirdi. Halbuki, 

XIX əsr maarifçilərinin başlıca məqsədi mərkəzində icma ağlının olduğu 

camaat kimliyini ortaya çıxartmaq olduğundan, ilahi bir güc tərəfindən 

yaradılmış “xalq” kimliyinə diqqət çəkmək “vəhy”ə söykənən bir ağıl 

anlayışını yenidən gündəmə gətirmək mənasına gələcəkdi ki, bu da əsrisəadət 

cümhuriyyəti anlayışını yıxan “Tanrı adına hökm sürən xəlifələr”in 

(zinullah) sisteminin müdafiəsinə yol aça bilərdi. Böyük ehtimalla, “istiqlal 

bəyannaməsi”ndə yer alan “Xalq Cümhuriyyəti” ifadəsi 1917-ci il Bolşevik 

inqilabının təsirindən qaynaqlanırdı. Amma bunun mümkün olmadığı qısa 

zamanda qavradıqlarından “Azərbaycan Cümhuriyyəti” adındakı “xalq” 

məfhumu heç bir zaman işlədilmədi. 

Bütün bunlar diqqətə alındığında “cümhuriyyət” anlayışının Osmanlı 

mənşəli bir termin və məfhum olduğu, Azərbaycan siyasi düşüncəsinə 1917- 

ci ildən tez daxil olmadığı ortaya çıxır. Bu məfhum haqqında ilk məqaləni 

yazan Mirzə Cəlilin terminin mahiyyətindən xəbərdar olmadığı aşkardır. 

O, termini sadəcə, tərcüməsini çatdırmış, heç bir şəkildə onu Azərbaycan 

üçün hüquqi mahiyyətini anlatmağa cəhd etməmişdir. M.Ə.Rəsulzadənin 

isə bu məfhuma yüklədiyi məna termin müstəvisində qalmış və mahiyyəti 

açıqlanmamışdır. 

Belə olan halda, Azərbaycan Cümhuriyyəti, aparıcı gücü “millət 

kimliyi”ni önə çıxardan siyasi bir gücün varlığına baxmayaraq, Cənubi 

Qafqazın “Müsəlman-Türk” camaatının varlığını ifadə edən və bütün 

hallarda Şərqdə ilk “icma” (dövlət ağlı) anlayışını siyasi müstəviyə daşıyan 

ilk “dövlət” (etat) idi. 


11


12 

Fətəli xan Xoyski

Fətəli xan Xoyski 1875-ci il dekabrın 7-də Nuxa şəhərində anadan olub. 

Atası İskəndər xan Xoyski Rusiya İmperiyasının Kazak Leyb-Qvardiya 

alayının general leytenantı idi, anası isə Şərəbanu-xanım Hacı Molla Zeynal 

qızı idi. Xoy və Şəki sahibkar xanların nəslindəndir. Xoy xanı olan ulu babası 

Cəfərqulu İran şahı Fətəli ilə müharibədə məğlub olduğundan 20000 nəfərlik 

qoşunu ilə Üç kilsəyə – Eçmiədzinə sığınmışdı. Təhsilini Yelizavetpol 

(Gəncə) gimnaziyasında başa çatdırdıqdan sonra, Fətəli Xan Moskva Dövlət 

Universitetinin hüquq fakültəsinə daxil olur. O, 1897-ci ildə 1-ci dərəcəli 

diplom ilə universiteti bitirib, həmin ilin avqustunda Tiflis məhkəmə 

palatasının böyük sədrinin əmrilə Yelizavetpol dairə məhkəməsi yanında 

məhkəmə vəzifələri üçün kiçik namizəd təyin olunur. 

Kutaisi, Zuqdidi və Suxumidə bir neçə il hüquq vəzifələrində çalışdıqdan 

sonra Fətəli xan Yelizavetpol quberniyasından Rusiya imperiyasının II Dövlət 

dumasının müstəqil millət vəkili seçilir. Müxtəlif məqsədli komissiyalara 

seçilir: maliyyə, şəxsiyyət toxunulmazlığına aid, Ədliyyə nazirliyinin yoxlanışı 

üçün təqdim olunan Dövlət dumasının 55 üzvünün cinayət məsuliyyətinə cəlb 

edilməsinə aid (katib vəzifəsində) və amnistiya haqqında qanun layihəsini 

Dövlət Dumasının müzakirəsinə qəbul edilənliyi məsələsinə baxılması üçün 

yaradılan komissiyalarda. 

Müsəlman fraksiyasının üzvü olur, köçürülmə siyasətinin əleyhinə çıxış 

edir, kadetlər partiyasına daha çox üstünlük verirdi. 1917-ci ilin Fevral 

inqilabından sonra I Qafqaz müsəlmanları qurultayının (aprel, Bakı) 

iştirakçısı olur; may ayında Moskvada keçirilən I Ümumrusiya müsəlman 

qurultayında Ümumrusiya müsəlman Şurasının İcraiyyə Komitəsinin üzvü 

olur. Bitərəflə “Müsavat” partiyasının 1-ci qurultayında (26-31 oktyabr) iştirak 

edir, Azərbaycana Rusiyanın tərkibində muxtariyyət verilməsi haqqında 

müsavatçıların tələbini dəstəkləyirdi. Bakı şəhər Dumasına (oktyabr, 1917 — 

aprel, 1918) rəhbərlik etmişdir. Zaqafqaziya komissarlığı (15 noyabr, 1917 — 

10 fevral, 1918) nəzdində xalq maarif komissarı olur. Zaqafqaziya Seyminin 

(10 fevral — 26 may, 1918) üzvü; “Müsavat” və demokratik bitərəf qrupun 

fraksiyasına daxil olmuşdur. Aprel ayından Zaqafqaziya hökumətinin 

Ədliyyə naziri təyin olunur. Müvəqqəti Azərbaycan Milli Şurasının (27 may 

— 7 dekabr) üzvü, mayın 27-dən Milli Şuranın İcraiyyə Komitəsinin sədri 

olmuşdur. 

Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Fətəli xan Xoyski Tiflisə köçür, 

orada 19 iyun 1920-ci ildə qətlə yetirilir. Qatillər “Daşnaksütun” partiyasının 

üzvləri Aram Erkanyan və Misak Qriqoryan idilər, onlar Tiflisdəki İrəvan 

meydanında Fətəli xan Xoyskiyə arxadan atəş açırlar. İndiki Tbilisi botanika 

bağının ərazisində yerləşən köhnə müsəlman qəbiristanlığında dəfn edilib. 

Onun dəfn mərasimini Tiflisdəki İran konsulluğu həyata keçirib. 


13

USTAD senet.az / aprel 

14 

Azərbaycan Parlamenti 

necə açıldı? 

Bu il Azərbaycan Cümhuriyyəti 

Parlamentinin açılmasının yüzüncü 

ildönümü tamam olacaq. Bu tarixi hadisənin 

hansı şəraitdə baş tutmasını diqqət etdikdə 

Cümhuriyyət liderlərinin necə cəsarətli 

addım atdıqlarının şahidi oluruq. 

Dünya müharibəsi başa çatınca 

dünyanın yeni xəritəsini cızacaq Paris Sülh 

konfransı yaxınlaşırdı. Öz müstəqilliyini 

hər vasitə ilə qorumağa çalışan Azərbaycan 

Cümhuriyyəti də orada bütün xalqın 

adından danışa biləcək bir siyasi qurumla 

təmsil olunmaq istəyirdi. Belə tam 

səlahiyyətli qurum isə Müəssislər Məclisi 

idi. Doğrudur, Azərbaycan hökuməti 

14 sentyabr 1918-ci ildə Müəssislər 

Məclisinə seçkilər üzrə, 21 oktyabrda isə 

həmin quruma seçkilər haqqında qanunu 

hazırlayacaq iki komissiya yaratmışdısa 

da, onlar mövcud durumda bir iş görə 

bilməmişdi. Paris isə, təbii ki, Azərbaycanın nə zaman seçkilər keçirməsini 

gözləməyəcəkdi. Belə bir durumda Azərbaycan üçün ciddi təhlükələr yarana 

bilərdi, çünki məsələn, Versal Bakı valiliyinin Azərbaycanın tərkibindən çıxarılıb 

Rusiyaya verilməsi və b. faciəli qərarlar qəbul edə bilərdi. 

Baş nazir Fətəli xan Xoyski Milli Şuraya müraciət etdi ki, Müəssislər Məclisini 

çağırmaq üçün hazırlıq işinə hökumətin vaxtı çatmadığından bu vəzifəni Milli 

Şura öz üzərinə götürsün. 

Milli Şura təkliflə razılaşdı. Şuranın Məhəmmədəmin Rəsulzadənin sədrliyi 

altında 19 noyabrda keçirilən iclasında məsələ geniş müzakirə edildi. Elə həmin 

gün Milli Şura Azərbaycan Məclisi-Məbusanının (Parlamentinin) yaradılması 

haqqında qanun qəbul etdi. 

Orada göstərildi ki, Zaqafqaziya Seymindəki Müsəlman fraksiyası Rusiya 

Müəssislər Məclisinə 1917-ci ildə ümumi səsvermə ilə seçilmiş 14 müsəlman 

deputatın üzərinə partiya nümayəndələrinin artırılması hesabına genişləndirilərək 

44 nəfərdən ibarət olmuşdu. Həmin 44 nümayəndə may ayında özünü 

Azərbaycan Milli Şurası elan edərək yeni yaradılan Azərbaycan dövlətinin 

idarəsini öz öhdəsinə götürüb. Ancaq Azərbaycan yalnız türklərlə, müsəlmanlarla 

məskunlaşmayıb, buna görə də Milli Şura torpağımızda yaşayan bütün millətləri 

təmsil etməlidir, halbuki 44 nəfər bütün əhalinin təmsilçisi deyil. 

120 nəfərdən ibarət olacaq Azərbaycan Cümhuriyyəti Məclisi-Məbusanına 

(Parlamentinə) hər 24 min nəfərdən bir məbus (deputat) hesabı ilə müsəlmanlar 

80, ermənilər 21, ruslar 10, almanlar 1, yəhudilər 1 məbus seçəcək. 

Milli Şuranın 44 müsəlman üzvü ümumi səsvermə yolu ilə seçildikləri üçün 

Məclisi-Məbusana birbaşa üzv sayılacaq, qalan 36 yerə isə əlavə şəxslər seçiləcək.

Azərbaycan parlamenti 

Qanunda Azərbaycanın ayrı-ayrı şəhər və qəzaları üzrə əlavə göndəriləcək 

nümayəndələrin sayı da müəyyən edilmişdi. 

29 noyabr 1918-ci ildə Azərbaycan Milli Şurasının sədri Məhəmməd Əmin 

Rəsulzadənin yayımladığı “Bütün Azərbaycan əhalisinə” müraciətnaməsində 

oxuyuruq: 

“Bu ayın 19-da qəbul elədiyi qanunnaməyə görə, Şurayi-Milli dekabrın 3-nə 

qədər 120 əzalıq bir Məclisi-Məbusan (Parlaman) halına gələcəkdir. Bu Məclisə 

azlıqda qalan millətlərdən nümayəndələr cəlb olunduğu kibi, məmləkətin 

vilayətlərindən də vəkillər çağırılmışdır. Bu surətlə yığılacaq Məclisi-Məbusan 

iləridə ümumi intixab üsulu ilə Azərbaycan Məclisi-Müəssisanı yığışıncaya 

qədər yurdumuzun sahibi olacaq, onun müqəddəratını həll, hökumətini təşkil 

və mənafeyini mühafizə edəcəkdir. […] Bizi təxribkar qüvvətlərdən, məhvedici 

anarşidən, hərc-mərcdən qurtarmaq içün öz dəvətimizlə gələn türklər vəzifeyixilaskaranələrini 

ifa edərək bu gün mövqelərini Müttəfiq əsgərlərə təslim 

etmişlərdir. Qafqasya ərazisi üzərində asayişi təmin eləmək içün gələn bu yeni 

qüvvət millətlərin müqəddəratını təyin edib də istədikləri kibi yaşamaq əzminə 

mane bir qüvvət deyildir. “Cəmiyyəti-Əqvam” fikrinin ələmdarı bulunan rəisicümhur 

Vilson bu zümrəyə mənsubdur. Paytaxtımızda müsafir bulunan Müttəfiq 

əsgərlərinin komandanı müsyö Tomson Qafqasyaya aid məsələlərin Sülhi-ümumi 

Konfransında həll olunacağını rəsmən bəyan etmişlərdir. […] Əvət, vətəndaşlar, 

Azərbaycanın müqəddəs həqqi-istiqlalı heç bir millət tərəfindən inkar edilməyir, 

biləks, hüsni-təvəccöh və qəbul görməkdədir. İnanalım millətimizin istiqbalına, 

inanalım Azərbaycanın səadətinə! [...] Bütün Azərbaycan vətəndaşları bilafərqimillət 

və məzhəb bir vətənin övladıdırlar. Ümumi vətəndə müştərək həyatlarını 

qurmaq və bərabərlikdə kəndi səadətlərini hazırlamaq üçün onlar yekdigərinə 

əl uzatmalı və yardım etməlidirlər. Bu xüsusda ən böyük məsuliyyət və ən ağır 

vəzifə, bittəb, Azərbaycanın türklərinə, müsəlman camaatına düşəcəkdir. Onlar 

bu topraq üzərində yaşayanların ən böyük əksəriyyətini təşkil etdiklərindən daha 

ziyadə fədakar və daha ziyadə mütəhəmmil bulunmalıdırlar. [...] 


15

Yaşasın Azərbaycan Məclisi-Məbusanı! 

Yaşasın Azərbaycan Cümhuriyyəti! 

Yaşasın Cəmiyyəti-Əqvam!”. 

Gördüyümüz kimi, Məclisi-Məbusanın (Parlamentin) açılışı 3 dekabra təyin 

edilmişdi, ancaq Bakıdakı rus və erməni Milli Şuraları bu işə mane olmaq üçün 

Bakıya yenicə gəlmiş Müttəfiq qoşunlarının baş komandanı general Tomsondan 

istifadə etməyə çalışdılar. Azərbaycan rəhbərliyinin general Tomsonla apardığı 

danışıqlar onların səylərinin qarşısını xeyli aldı – qəzalardan bütün deputatların 

Bakıya gələ bilməsi üçün Parlamentin açılışı 7 dekabra keçirildi. 

Beləliklə, 7 dekabr 1918-ci ildə gündüz saat 1-də H.Z.Tağıyevin Nikolay 

küçəsində yerləşən keçmiş qız məktəbinin (indiki AMEA Əlyazmalar 

İnstitutunun) binasında müsəlman Şərqində ilk parlamentin açılışı oldu. Ancaq 

şəhərdəki durum hələ də gərgindi – deputatların həbs edilməsi təhlükəsi vardı. 

Azərbaycan istiqlalını hər şeydən üstün tutan Məclis üzvləri isə qorxuya üstün 

gələrək cəsarətlə bir yerə toplandılar. 

Məclisi-Məbusanın açılışını edən Azərbaycan Milli Şurasının sədri Məhəmməd 

Əmin Rəsulzadə geniş təbrik nitqi ilə çıxış etdi. O, millət vəkillərinə bunları da 

dedi: 

“Zaman ağır, gedəcəyimiz yol çok tikanlı və arizəlidir. İləridə bir çox müşkülat 

və maneələri dəxi gözə almalıyız. Dumanlı yolları keçmək və səri-mənziliməqsədə 

irmək üçün siz, məbus əfəndilər, bir çok fədakarlıqlar etməli, təmsil 

etdiyiniz millətə səbat, mətanət göstərmək üzrə bir nümuneyi-əmsal təşkil 

etməlisiniz. Bu nümunəni göstərəcək iqtidar və istedada malik oldunuzsa yolun 

yarısı gedilmiş deməkdir. Əvət, əfəndilər, bu gün firqə ehtirasları, şəxsi qərəzləri 

və bütün bu kibi vətən və millət qayəsi qarşısında səqət qalan qərəzlər atılmalı, 

Vətən qayğısı, millət duyğusu hər şeydən yüksək tutulmalıdır”. 

Parlamenti qoruyan mühafizə alayı 


16

Məclisi-Məbusanın 

bu ilk iclasında 

Əlimərdan bəy 

Topçubaşov onun sədri, 

Həsən bəy Ağayev 

isə sədrin birinci 

müavini seçildilər. 

(Əlimərdan bəy öncə 

İstanbulda, sonra isə 

Parisdə Azərbaycan 

təmsilçisi olduğu üçün 

Parlamentə gerçək 

sədrlik Həsən bəyin 

üzərinə düşdü). 

Az sonra Məclisi- 

Məbusanın 3 nəfərlik katibliyi də seçildi. 

İlk iclasda Azərbaycan Cümhuriyyəti müvəqqəti hökumətinin sədri F.X.Xoyski 

hökumətin fəaliyyəti haqqında hesabat verdi və onun istefasını qəbul etməyi 

Məclisi-Məbusandan xahiş etdi. Parlament hökumətin istefasını qəbul etdi. 

Qeyd etmək gərəkdir ki, Məclisi-Məbusan haqqında qanunda ermənilərə 21, 

ruslara 10 deputat yeri ayrıldığına baxmayaraq onlar Məclisin ilk iclaslarına 

qatılmadılar. Bakı Rus Milli Şurası burada iştirakı “Vahid və bölünməz Rusiya” 

ideyasına xəyanət, Azərbaycanın Rusiyadan ayrılması faktının tanınması 

kimi dəyərləndirirdi. Ancaq Bakıdakı “Rus-slavyan Cəmiyyəti” özlərinin 

nümayəndələrini Məclisə götürmək xahişi ilə Milli Şura sədri Rəsulzadəyə 

müraciət etdikdən və onlara 5 yer ayrıldıqdan sonra Rus Milli Şurası da 1919-cu 

ilin yanvarında Məclisə qatılmaq istədiyini bildirdi. 

Azərbaycan Parlamentində iştirak etməməklə onun fəaliyyətini pozacaqlarını 

güman edən Erməni Milli Komitəsi də Məclisə iki ay nümayəndə göndərmədi. 

Parlamentin onlarsız da normal işlədiyini görüncə ermənilər Məclisə qatılmağa 

qərar verdilər və burada iki fraksiya yaratdılar. 

Beləliklə, artıq 1919-cu ilin sonlarına yaxın Məclisi-Məbusanda 11 müxtəlif 

partiya fraksiyası və qrupun təmsilçisi olan 96 deputat vardı. Fəaliyyətinin 

sonunadək müxtəlif əvəzlənmələrlə Məclisi-Məbusanın 100 müsəlman və 28 

qeyri-müsəlman olmaqla 128 deputatı olub. 

Məclisi-Məbusan işə balayınca yeni hökumətin təşkili də vacib məsələ kimi 

ortaya çıxdı. Parlamentin feilən sədri Həsən bəy Ağayev 13 dekabr 1918-ci ildə 

F.x.Xoyskiyə müraciətlə yeni kabinənin təşkilini ondan xahiş etdi. İkinci xahişdən 

sonra Fətəli xan Məclisi-Məbusandakı “İttihad” fraksiyasından başqa bütün yerdə 

qalan qrupların nümayəndələrindən ibarət koalisyon hökuməti 28 dekabrda təşkil 

edərək Parlamentin təsdiqinə verdi. 

Bu hökumət təsdiqlənən kimi general Tomson onu Azərbaycanda yeganə 

qanuni hakimiyyət kimi tanıdığını bəyan etdi. 

Cəmi 17 ay yaşamasına baxmayaraq Azərbaycan Cümhuriyyətinin Məclisi- 

Məbusanı 1918-ci il dekabrın 7-sindən 1920-ci ilin 27 aprelinədək 145 iclas keçirdi 

və ölkənin ən önəmli həyati məsələlərini həll etdi. O, özünün yüksək işgüzarlıq 

qabiliyyəti ilə sübut etdi ki, Azərbaycan xalqı, həqiqətən, parlament idarəçiliyi 

səviyyəsinə yüksəlib 


17


18 

Əlimərdan bəy Topçubaşov

Əlimərdan bəy Topçubaşov 1863-cü ildə Tiflis şəhərində qulluqçu ailəsində 

dünyaya gəlib. İlk təhsilini I Tiflis gimnaziyasında alır və 1884-cü ildə oranı 

uğurla bitirərək Peterburq Universitetinin tarix-filologiya fakültəsinə daxil 

olur. Lakin birinci semestrdən sonra o, hüquq fakültəsinə keçir və 1888-ci 

ildə oranı müvəffəqiyyətlə bitirərək hüquq elmləri namizədi adını almışdır. 

Peterburq Universitetinin hüquq fakültəsinin Elmi Şurası Ə.Topçubaşovun 

mülki hüquq kafedrasında saxlanması və professor vəzifəsi almaq üçün 

hazırlaşması haqqında qərar qəbul edir. Lakin bu qərar yalnız Əlimərdan 

bəy Topçubaşov provaslavlığı qəbul etdikdə qüvvədə ola bilərdi. O da 

provaslavlığı qəbul etməkdən imtina edir, beləliklə, universitet haqqında çar 

qanunu xristian olmayan Ə.Topçubaşova müvafiq vəzifəni tutmağa icazə 

vermir. 

Ə.Topçubaşov bu hadisədən sonra Tiflisə gələrək məhkəmədə, vəkil 

vəzifələrində çalışır, Tiflis geodeziya məktəbində hüquqdan dərs deyir. 

O, 1918-ci il 30 mart-1 apreldə Bakıda bolşevik və daşnakların sovet 

hakimiyyətini müdafiə bayrağı altında azərbaycanlılara qarşı törətdiyi 

kütləvi qırğın zamanı onun tezliklə yatırılmasına çalışanlardan, aprelin 

1-də A.Caparidzenin başçılıq etdiyi “Sülh konfransı”nın iştirakçılarından və 

İnqilabi Müdafiə Komitəsinin tələblərini qəbul edənlərdən biri olub. 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranmasını böyük sevinclə qarşılayan 

Ə.Topçubaşov Fətəli xan Xoyskinin 1918-ci ilin iyununda təşkil etdiyi II 

kabinədə Portfelsiz nazir, oktyabrında isə Xarici İşlər naziri vəzifəsinə təyin 

edilib. AXC yarandığı gündən etibarən bir hüquqşünas alim kimi onun 

dünya ölkələri tərəfindən tanınması, diplomatik əlaqələrinin yaranması 

sahəsində var qüvvəsilə çalışıb. Azərbaycan hökuməti Osmanlı imperiyası və 

onun vasitəsilə Avropa ölkələri ilə diplomatik əlaqələr yaratmaq məqsədilə 

Ə.Topçubaşovu fövqəladə səlahiyyətli nazir kimi İstanbula göndərib. 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin görkəmli xadimi Ə.Topçubaşov 

1920-1934-cü illərdə Parisdə yaşamış, ictimai-siyasi fəaliyyətini davam 

etdirmiş, Azərbaycanın tarixi, coğrafiyası, ədəbiyyatı, AXC-nin yaranması, 

ədəbi xadimlər haqqında kitab, qəzet və jurnallarda məqalələr yazmışdır. 

Siyasi mühacirətin görkəmli xadimlərindən biri kimi Ə.Topçubaşov Fransa 

rəsmi dairələrinin nümayəndələri ilə görüşərək Azərbaycanın işğalına son 

qoyulması uğrunda mübarizədə milli qüvvələrə yardım edilməsi məsələsini 

qaldırmış, ikitərəfli əlaqələrə dair problemləri müzakirə etmişdir. O, 1920- 

ci il iyulun 5-16-da Spa (Belçika), 1921-ci il fevralın 21-dən martın 14-ə kimi 

keçirilən London (Böyük Britaniya), 1922-ci ilin aprel-may aylarında keçirilən 

Genuya (İtaliya) konfranslarında və b. iştirak etmişdir. 

Ə. Topçubaşov 1934-cü ilin 5 noyabrında Parisin Sen-Deni rayonunda vəfat 

etmiş və Müqəddəs Kloud qəbiristanlığında dəfn olunmuşdur. 


19


20 

HASAN ALİ YÜCEL’İN 

“RESULZADE”Sİ 

Rahmetli dostum, genç yaşında 

Kırım Türklerinin siyasi önderi Cafer 

Seydahmet Kırımer’in yakın mesai 

arkadaşlarını arasına katılarak vatanının 

bağımsızlığı için çalışan İsmail Otar, 

İstanbul Erenköy’de bir dairede 

kütüphanesini ve Kırım’ın milli arşivini 

muhafaza ediyordu. Burada başta 

Kırımer olmak üzere Kırım’ın istiklaline 

kavuşması için mücadele eden siyasi 

önderlerin arşivleri; Sovyet mahkumu 

Türk uruglarının yürüttükleri mücadele 

ile ilgili nadir vesikalar yanında siyasi 

muhaceretin Türkiye, Almanya, Polonya, 

Çekoslovakya, Finlandiya , Fransa, 

Japonya, Mançurya’da çıkardıkları 

gazete ve mecmua koleksiyonları bulunuyordu. Türkiye’de resmi 

kütüphanelerde bile böyle bir koleksiyon yoktu. Bu sebeple bu daireye 

dünyanın her tarafından çok sayıda araştırmacı geliyordu. Kırımer’in evrakı 

arasında bazı gazete kesikleri de vardı. 

Henüz o tarihlerde Cumhuriyet gazetesini taramadığım için Hasan Ali 

Yücel’e ait iki makale kesiği dikkatimi çekmişti. Hasan Ali Yücel (İstanbul, 

1897-26.2.1961), 1935-1950 yılları arasında milletvekili olarak Parlamentoda 

bulunmuş, 1938-1946 arasında Milli Eğitim Bakanlığı yapmıştı. Eğitimci 

olduğundan bakanlığı döneminde neşriyat faaliyetine ağırlık vermiş, günü 

müzde bile tartışma konusu olan, bilhassa sağ partiler tarafından eleştirilen 

Köy Enstitüleri uygulamasını yaygınlaştıran bir siyasetçi idi. Bugün 

tarafsız olarak bakıldığında Köy Enstitüsü uygulamasının eğitimde büyük 

bir hamle gerçekleştirecek faydalı bir model olduğu söylenebilir. Türkçü 

düşünür Atsız 1944’te Orkun dergisinde, başbakan Şükrü Saraçoğlu’na 

hitaben yayınladığı iki açık mektupta Yücel’i bu okullara ve maarife 

Marksist düşünceli bazı öğretmenler yerleştirmek ve DTCF’deki öğretim 

üyelerini himaye etmekle suçlamıştı. Bu mektupların arkasından yakın 

dönem Türk siyasi tarihinde 3 Mayıs 1944 Milliyetçilik Olayı olarak geçen 

hadise cereyan etmiş, başta büyük tarihçi Zeki Velidi Togan olmak üzere

Alparslan Türkeş, Atsız, Nejdet Sançar, Dr. Fethi Tevetoğlu gibi tanınmış 

Türkçülerin bulunduğu 23 kişi bir yıla yakın hapiste kaldılar, yargılanıp 

ceza aldılar. Askeri Yargıtay verilen cezaları iptal etti, yeni yargılamada 

sanıklar beraat ettiler. Bazı sanıkların sorgulamada işkence gördükleri, 

tabutluklara konuldukları biliniyor. Türkiye’yi yönetenlerin 1944’de 

II. Dünya Savaşı’nın galiplerinin belli olması üzerine Sovyetlere şirin 

görünmek için milliyetçileri hapse attıkları söylenmiştir. 1946’da Türkiye’de 

çokpartili siyasi hayatın başlaması Demokrat Parti’nin şaibeli seçimde bir 

miktar milletvekili çıkararak Meclis’e girmesi üzerine oldukça yıpranan 

Hasan Ali Yücel yeniden bakan yapılmadı, Bakanlık taki kadrosu tasfiye 

edildi. Demokrat Parti İstanbul İl Başkanı Kenan Öner ile arasındaki davada 

hapis yatan milliyetçilerden bazıları aleyhinde ifade verdiler. Milliyetçi 

camiada şahsına çok tepki duyuldu. 1950’de seçimleri kaybedip Parlamento 

dışında kalınca partisinden istifa etti. CHP lideri, önceki cumhurbaşkanı 

İsmet İnönü ile yıldızı bir daha barışmadı. Düşkünlük günlerinde İş 

Bankası kültür danış manlığı yaptı, Cumhuriyet, Akşam, Ulus ve Dünya 

gazetelerinde makaleler neşretti. Kırımer, Cumhuriyet gazetesinden iki 

yazısını kesip saklamış. 1912’de kurulan ve kendisinin de faaliyetlerine 

iştirak ettiği Türk Ocağı hakkındaki yazısı Türk Yurdu’nda yeniden 

neşredildi. 

Kırımer’in Yücel’in gazeteden kestiği ikinci yazısı 27.5.1955’ tarihli 

“Resulzade” başlıklıdır. Miliyetçilere, Turancılara mesafeli durmasına 

rağmen vefatının akabinde bu yazıyı yazması dikkati çekicidir. Resul 

zade ile sadece üç defa görüşme yaptığını belirtiyor. İlk görüşmelerinin 

Resulzade’nin 1947’de yeniden Türkiye’ye gelmesinden sonra akrabası 

Mehmet Ali Resuloğlu vasıtasıyla gerçekleşmiş olması muhtemeldir. 

Mehmet Ali Resuloğlu, Türkiye’den ayrıldıktan sonra bir süre Resulzade 

ile birlikte olmuş, araya girenlerin yardımı ile yeniden Türkiye’ye gelerek 

Ankara’da dönemin tek partisi CHP’ye bağlı Halkevleri’nde işe girmişti. Bu 

yakınlık sebebiyle Resulzade 1947’de döndükten sonra günlük politikadan 

uzakta durmak için M.E.Yalvaçoğlu takma adıyla CHP’nin yayın organı 

Ulus gazetesinde bazı makaleler neşretmişti. Ayrıca Ulus’ta Azerbaycan 

Kültür Derneği’nin faaliyetleri haber olarak verilmiştir. 1950’de iktidarın 

değişmesinden sonra Resulzade Ulus’ta makale neşretmedi, Mehmet Ali Re 

suloğlu ahde vefa göstererek uzun yıllar CHP ile ilişkisini kesmedi. 

Yücel, makalesinde Resulzade’nin, büyük şairin 800. (1141-1941) 

yıldönümü münasebetiyle hazırladığı ve 1951’de Milli Eğitim Bakanlığı 

yayınları arasında basılan ‘Büyük Türk Şairi Nizamî ‘hakkında kısaca 

malumat vermiştir. Yücel, mahkemelerde uğraşırken 1947’den itibaren 

eski tarzda yazdığı şiirlerden bir divan meydana getirmiştir. Divan, başta 


21

dibacesi olmak üzere Fuzulî’nin Türkçe Divanı’na nazire olarak yazılmıştır. 

Eski tarzı bilen, Nizamî’yi anlayabilecek malumata sahiptir. Divanında 

siyaseten muarız olduğu Hamdullah Suphi Tanrıöver, Nihal Atsız, Kenan 

Öner, Celal Bayar, Adnan Menderes ,Tevfik Koraltan, Fuat Köprülü gibi 

şahısların ismi geçmiştir. Eski harflerle düzenlenen divanı muhafaza 

eden ve 2013’te vefat eden kızı Canan Eronat babasının Cumhuriyetin 

değerlerine karşı gösterile bileceği endişesiyle divanının yayınlanmasına 

izin vermemiştir. 

Resulzade, Nizamî hakkındaki eserini II. Dünya Savaşı döneminde 

yaşadığı Romanya’da 1941’de tamamlamıştır. Eserdeki önsözde 1941’de 

tamamladığı eserini savaş şartlarında neşretme imkanı bulamadığını, 

gecikmenin bazı eksiklerinin tamamlanmasına imkan vermesi bakımından 

faydalı olduğunu belirtmiştir. Önsözün 8 Nisan 1948 tarihini taşıdığına 

bakılarak 1947 sonbaharında Türkiye’ye geldiğine göre eksikleri 

tamamlayarak basılmak üzere Milli Eğitim Bakanlığı’na vermiş olmalıdır. 

Eser, bakanlı ğın neşredeceği kitaplarda uyguladığı mevzuat çerçevesinde 

ilgili uzmana incelenmek üzere gönderilmiştir. Eserin basıma hazır hale 

gelmesi için üç yıl geçmiştir. Gecikmenin mevzuata uygun hale getirilmesi 

yanında CHP’li bakanlığın milli neşriyata kendi yayınları arasında yer 

vermekte pek iştahlı davranmamasıyla izah edilebilir. Demokrat Parti 14 

Mayıs 1950’de iktidara geldikten sonra Dr. Fethi Tevetoğlu, “Müftüoğlu 

Ahmet Hikmet” kitabını basılmak üzere bakanlığa verdiğinde eski iktidarın 

kadrolarının direnciyle karşılaşmıştır. Çeşitli bahanelerle basımı geciktirilen 

eser ancak bakan Tevfik İleri’nin gayretiyle gün ışığına çıkabilmiştir. 

Nizami’nin Türk Tarih Kurumu kütüphanesinde bulunan nüshası, 

Resulzade tarafından, Ankara 7.5.1951’de geçmiş Milli Eğitim 

Bakanlarından, tarihçi Yusuf Hikmet Bayur’a ‘Sayın Bay Hikmet Bayur’a 

Saygılarımla’ i ithafıyla imzalıdır. 

Yavuz Akpınar da 1982-1999 yılları arasında 45 sayı olarak neşrettiği 

Kardaş Edebiyatlar dergisinin Nisan-Eylül 1999 tarihli 45. sayısında 

bu yazıyı iktibas etmiştir. Azerbaycan Cumhuriyetinin kuruluşunun 

100. Yılında Resulzade’nin hatırlanmasına vesile olacağını düşünerek 

yayınlanması uygun olacaktır. 


22

RESULZADE 

Hasan Ali Yücel 

Üç hafta kadar önce Ankara’da bir garib, 

hayata gözlerini yumdu. Her Türk, alyıldızlı 

bayrağının dalgalandığı her yerde 

vatanındadır. Buna şüphe yok. Fakat gene 

her Türk evini, köyünü ve kentini ayrıca 

sevdiği, onlara ayrıca gönlünü bağladığı 

evinden, köyünden ve kentinden uzakta 

olunca kendini ‘garib’ hissetmekten 

alıkoyamaz. Rahmetli Mehmet Emin 

Resulzade işte böyle bir garibdi; bu manada, 

evinden ve köyünden ve yurdundan uzakta 

kaldığı için… 

Esasen uzun boyu, geniş gövdesinin 

üstünde taşıdığı başın bir öksüz bükülüşile 

çok kere yana iğik duruşu; gözlerinin 

güleç zamanlarında bile mahrum bakışı; 

daima çekingen, mütevazı, asil tavırları, 

muhatabına bu ‘gariblik’ intıbaını verirdi. Vakarını bir an zedelemeden, 

fevkalâde nazik, son derece kibar olmasını bilirdi. Konuşurken, bir şeye 

inanmış adamlara hâs, belirli fikirlerini bu yumuşak zarfın içinde kesinlikle 

ifade ederdi. Hakîm, kâmil bir insandı. 

Üzerimdeki bu tesirleri, onunla topu topu üç defa görüşmüş olarak, 

doğrulukla, samimiyetle dile getirdim. Görüşmelerimizin her üçü de fikir 

ve edebiyat üstüne idi. Ne o, ne ben, hemen bir kelime bile günlük siyaset 

hakkında konuşmadık. Onunla bu alanda ayrı kalmamıza imkân olmıyan 

en mühim nokta, birbirimize açılmadan birbirimizi anlamaya yetmişti. O 

da Türktü, ben de Türktüm. Bağlandığımız bu müşterek ve kutsal varlık, 

üstünde söz açıp fikir karşılaştırmaya ihtiyaç duymadan anlaşmamıza 

yetmişti. Nizami’ye dair 1951’de Milli Eğitim Bakanlık klasik serisi içinde 

yayınlanan kitabını bana lütfedip getirdiği zaman söyleştiğimiz fikirler, hep 

o mühim noktanın etrafında dönüp durmuştu. 

Bu kitab, büyük şairin 800. (1141-1941) yıldönümü münasebetile 

yazılmıştı. Yazar, şairin adının üstüne şu kaydı koymuştu: Azerbaycan Şairi. 

Bu 400 sahifelik eserin ruhu Azerbaycandır. Fars ve Dünya edebiyatının 

en önemli simalarından biri olan Nizamî’nin şekilde İranlı, özde Türk 

olduğunu ispat etmek için Resulzade, bütün dikkatini harcamıştır. 

Nizamî’nin ilk kadının Kıpçaklı bir Türk kızı olduğunu ve tek oğlu 

Mehmed’in bundan doğduğunu, Hüsrev ve Şirin mesnevisinin yazılması 

sırasında sevgilisinin öldüğünü ve Mesnevinin sonunda Hüsrev’in cenazesi 


23


24 

üstünde can veren Şirin için ‘O, benim Afâkıma benzerdi, belki de onun tâ 

kendisi idi’ deyişini öyle içli anlatırdı ki bütün bu hazin maceralar, sanki 

Resulzade’nin başından geçmiştir. 

Resulzade, Nizamî’de Türk ruhunu haklı olarak bulmuştu. Nizamî’de ne 

Sâdî’nin her şeye ‘eyvallah‘ demeyi tavsiye eden dervişâne hikmeti, ne bir 

takım sufî şairlerin dünyadan el etek çekmede selâmet olduğunu söyliyen 

öğüdleri yer almıştır. O da mutasavvıf olmakla beraber, hayata bağlı, 

hayatın güzelliklerine hayrandı. ’Leyla-Mecnun’un başındaki Sâkinâme’de 

de şöyle der: 

‘Ne vakte kadar böyle buz gibi donup kalmak?’ 

‘Ne vakte kadar sıçan gibi su üstünde durmak?’ 

‘Geç gül gibi yumuşak huyluluktan!’ 

‘Menekşe gibi iki yüzlülükten sıyrıl!’ 

‘Yer olur dikenleşmeli‘ 

‘Gün olur, delilik etmeli’ 

‘Diken gibi mızrağını umzuna vur,’ 

‘Gülden çelengler sana olsun!’ 

Bu şiir, kendi dilinden söylenmiş gibi onun ruhuna uyuyor. Resulzade, 

Dante’nin üstadı Virgilius gibi Nizamî’yi öne alıp onu daha da söyletir: 

‘Bu öyle bir yer ki, akılsızların kalesi,’ 

‘Hep zalimlerin vergi diye yerler verirler..’ 

‘Arslan yürekli olmıyan başa gelmez’ 

‘Öküz yüreklilerde iş olmaz.’ 

‘Her kazâya buyun eğmek niçin?’ 

‘Her cefaya rızâ göstermek neden?’ 

‘Yüksek dağlar gibi arkanı pek tut.’ 

‘Katı yüreklilere karşı sert ol!’ 

Bu yaşa geldim, tamam bizden olan Nizamî’nin bu taraflarını bilmezdim. 

Bugünkü dile basit bir farsça heveslisi olarak elimden geldiği kadar tercüme 

ettiğim bu şiirlerde ne yaman bir ruh varmış! Şu öğüdlere bakın! Millî bir 

davanın adamı, milletinden bir şairin böyle ateşten sözlerini bulur da dile 

getiremez olur mu? Ah, biz bizi ne kadar bilmeyiz, ne kadar tanımayız; bu 

onun misallerinden sadece, bir tanesidir. Sanki bugün aramızda yaşayıp 

Genceli büyük Nizamî’nin şu öğüdlerini tutanları, hiç değilse tutmağa 

çalışanları tanımış mıyız ? Tanımağa çalışıyor muyuz ? 

Resulzade işte, 70 yıllık uzun ömründe, evsiz, barksız sırasında yoksul 

kimsesiz bir millî dava için mızrağı sırtında bir ideal savaşçısı olarak yaşadı 

ve hiçbir şeysiz, fakat tek şeyi olan imanı gönlünde Allahının huzuruna 

gitti. Ona rahmet, Tanrının inayeti olsun. 

Resulzade, düşünen, okuyan, yazan bir aksiyon adamı idi. Bütün 

hayatında bir yek siyaset tuttu: Millî politika. Yani Türk varlığı ve Türk 

istiklâli. Kime karşı olursa olsun, o bu siyasete bağlı kaldı. Çarlık Rus yasına 

olduğu gibi Bolşevik rejimine de bu sebeple daima karşıt oldu. İkinci Dünya

Harbi içinde nazi Almanyasının bu husustaki anlayışsızlığını görünce 

ondan yüz çevirmek için de bir an tereddüt etmedi. Çünkü parolası her 

zaman buydu: İnsanlara hürriyet, milletlere istiklâl. 

Resulzade, kısa, fakat özlü bir yazısında idealistler, oportünistler 

ve bozguncuları anlatır. İdealistler, siyasî olsun, içtimaî olsun, bütün 

hareketlerini bir fikre, bir ideye bağlıyabilen ve ona sadık kalarak yaşıyan, 

hatta ölen insanlardır. Bunlar real olayları ihmal etmemekle beraber, 

bu realitelerin gelişmesine o ideal yolunda sağlamağa çalışırlar. Bir 

kısım insanlar da vardır ki, onlar tarihin akışile, varılacak hedefle fazla 

meşgul olmadan günü gününe bir rol oynamak için kendilerini akıntıya 

bırakırlar. Akıntının kafileyi istenilen sahilden başka bir yere götürmesile 

ilgilenmezler. Bunlar oportünistlerdir. 

İdealistin gerçekliği ile oportünistin gerçekliği başka başka mahiyettedir. 

Birinciler, sosyal hedefin realitesi üstünde dururlar, ikinciler günlük oluşun 

gerçeğinde kalıp ilerisini düşünmezler. Böyle olmakla beraber zaman, 

mekan ve diğer şartlar, bu iki tip insanın, bazan birleşmesini mümkün 

kılar. Fakat idealistin her zaman uzak kaldığı tip, bozgunculardır. Onlar, 

sadece, mevcudu yıkmaktan zevk alırlar. Bunların ne tarafsız görüşleri, ne 

müspet programları olur. Niyetleri hep kötüyedir. Çalışmaları ‘inkâr ve 

ihlâle’ doğrudur. Böylelerile yalnız idealistler değil, hatta oportünistler bile 

mücadele etmelidir. Çünkü bozguncular, oportünistler için de tehlikelidir. 

Resulzade, bu anlattığı üç sınıfın birincilerindendi. Azerbaycan’ın 

kalkınmasını, istiklâl ve hürriyetini bütün hayatının hedefi bildi. Bu yolda 

her şeyi feda etti. Tehlikeli, mahrum bir yaşayışa razı oldu. Kimseden bir 

şey istemedi. Hapislere, siyasî baskılara tahammül etti. Çünkü tek istediği, 

ideali idi. Bütün milletdaşlarını kendisinden alacaklı saydı. Varlığının 

sebebini idealinde gördü. Nesi varsa bu uğurda hepsini vermekten 

çekinmedi. Onu yakından ve uzun seneler tanıyan dostları, onda ümitsiz bir 

an görmediler. Meyus olmadı. Her zaman yüzü güldü. Milletinin kudretine 

imanı hiçbir zaman sarsılmadı. Toprağı nur olsun. 

Bu satırları ne bir mersiye, ne bir medhiye olarak yazmıyorum. 

Aramızda ne türlü kıymetler yaşıyor ve yaşamakta: onu bizden sonraki 

nesillere duyurmak istiyorum. Sadece o kadar! Topluluğumuz yetiştirdiği 

türlü tipte insanlarını kıymetlendirerek kıymet bulacaktır. Buna şiddetle 

inanmaktayım. Bütün ömürlerince şuurlarımızda ve yüreklerimizde yer 

aramış adamlarımızı kayıtsızlık çukuruna atmıyalım. Onların mezarları, 

yaşıyan kardeşlerinin, evladlarının gönülleri olmamalı mı? Bu fedakâr 

insanlara karşı bu kadar fedakârlığı kendimiz için bir zahmet saymamalıyız. 


25


26 

Həsən bəy Ağayev

Həsən bəy Ağayev 1875-ci ildə Gəncədə anadan olub. Gəncə klassik 

gimnaziyasında təhsilini başa vurduqdan sonra 1901-ci ildə Hacı Zeynalabdin 

Tağıyevin puluyla Moskva Universitetinin Tibb fakültəsində oxuyaraq 

oranı bitirir. Vətənə qayıdaraq həkimlik edir. 1906-1907-ci illərdə Güney 

Azərbaycanda yaşamağa məcbur olur. 1907-ci ildə Bakıda keçirilən Qafqaz 

Müsəlman Müəllimləri Qurultayı Mərkəzi Komitəsinin sədri seçilir, “Difai” 

təşkilatının üzvü olur. 

Monarxiyanın süqutundan cəmi bir neçə gün sonra Gəncədə, əvvəllər 

“Difai”ni yaratmış Gəncə Milli Komitəsinin aparıcı şəxsləri – Şəfi bəy 

Rüstəmbəyli, Xəlil bəy Xasməmmədov, Şeyxzamanlı qardaşları və başqaları 

ilə birgə Nəsib bəy Yusifbəylinin rəhbərliyi altında Azərbaycan tarixində 

keyfiyyətcə yeni, ilk dəfə olaraq Avropa mədəni dəyərlərinə istinad məramlı 

bir partiyanın — “Türk Ədəmi-Mərkəziyyət firqəsi”nin əsasını qoyur (1917). 

Bu partiya Müsavatla birləşəndən sonra onun Mərkəzi Komitəsinin üzvü 

seçilir. 

1918-ci il mayın 28-də Tiflisdə Azərbaycan Milli Şurasının iclasında 

Azərbaycanın İstiqlal Bəyannaməsi qəbul edilərkən Həsən bəy Ağayev Milli 

Şuranın sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin müavini olur və bu tarixi 

hadisədə birbaşa iştirak edir. Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında İstiqlal 

bəyannaməsini ilk olaraq Həsən bəy Ağayev imzalayır. 1918-сi il, iyunun 

16-da Azərbaycan Milli Şurası və Hökuməti Gəncəyə köçür. İyunun 17-də 

burada keçirilən ilk iclasında Milli Şura yaranmış əziyyətlə əlaqədar olaraq, 

fəaliyyətini müvəqqəti dayandırır, bütün hakimiyyəti yeni yaradılmış 

Hökumətə verir. Azərbaycan Parlamentinin 1918-ci il dekabrın 7-də Bakıda 

təntənəli açılışına qədər Həsən bəy Azərbaycan Dəmir Yolu İdarəsinin baş 

həkimi vəzifəsində çalışır. 

Dekabrda Parlament sədrinin müavini seçilir, sədr Əlimərdan bəy 

Topçubaşov Bakıda olmadığına görə 2 fevral 1920-ci ilədək sədr vəzifəsini 

icra edir. Cümhuriyyətin süqutundan sonra Tiflisə gedir. 

19 iyul 1920-ci ildə Tiflisdə Fətəli xan Xoyskini qətlə yetirən erməni 

muzdlu qatilin gülləsiylə şəhid olur. Tbilisidə yerləşən köhnə müsəlman 

qəbiristanlığında (hazırda Botanika bağının ərazisi) dəfn olunur. 


27

Yüz ilin Cümhuriyyəti 

və ya Cümhuriyyətin yüz ili 

Azadlıq yolunda qalxan bir vuruş 

Doğrudur, çox zaman tez susdurulmuş. 

Lakin, ən nəhayət, çalmışdır zəfər, 

Onundur gələcək, onundur səhər! 

Corc Bayron 


28 

28 may 1918-ci il Azərbaycan tarixində 

ən parlaq səhifə hesab olunur. Çünki 

məhz bu tarix Azərbaycan Demokratik 

Cümhuriyyətinin yarandığı gündür. 

Çar Rusiyasında baş vermiş fevral 

inqilabından sonra Azərbaycan bu 

imperiyanın tərkibindən çıxaraq özünü 

ildə demokratik dövlət elan etdi. Bununla da müsəlman şərqində ilk demokratik 

dövlət Azərbaycanda quruldu. İlk parlament 1918-ci il mayın 28-də Azərbaycan 

müstəqilliyini elan etmiş, ölkənin idarə olunmasını öz üzərinə götürmüş və 

tarixi İstiqlal Bəyannaməsini qəbul etmişdir. Azərbaycan Milli Şurasının İstiqlal 

Bəyannaməsində deyilirdi: 

1. Bu gündən etibarən Azərbaycan xalqı hakimiyyət haqqına malik olduğu 

kimi, Cənub-Şərqi Zaqafqaziyanı əhatə edən Azərbaycan tam hüquqlu bir 

dövlətdir. 

2. Müstəqil Azərbaycan dövlətinin idarə forması Xalq Cümhuriyyətidir. 

3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti bütün millətlərlə, xüsusilə qonşu olduğu 

millətlər və dövlətlərlə mehriban münasibətlər yaratmaq əzmindədir. 

4. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti milliyyətindən, məzhəbindən, sinfindən, 

silkindən və cinsindən asılı olmayaraq öz sərhədləri daxilində yaşayan bütün 

vətəndaşlarına siyasi hüquqlar və vətəndaşlıq hüququ təmin edir. 

5. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti öz ərazisi daxilində yaşayan bütün 

millətlərin sərbəst inkişafı üçün geniş imkanlar yaradır. 

6. Müəssislər məclisi toplanana qədər Azərbaycanın başında xalqın seçdiyi Milli 

Şura və Milli Şura qarşısında məsuliyyət daşıyan müvəqqəti hökumət durur. 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti yarandıqdan sonra əsas vəzifələrindən biri 

parlamentin yaradılması idi. Parlamentin açılışı dekabrın 3-nə elan olunsa da,

erməni və rusların maneəsi nəticəsində 1918-ci il dekabrın 7-də Hacı Zeynalabidin 

Tağıyevin tikdirdiyi Qızlar Məktəbinin binasında baş tutdu. Bu Qızlar Məktəbi 

müsəlman şərqində tikilən ilk qızlar məktəbi idi. Bu məktəbi bitirən bir çox 

ziyalı xanımlar AXC və sonrakı dönəmlərdə Azərbaycan tarixində mühüm rol 

oynamışlar. Həsən bəy Zərdabinin xanımı da həmin məktəbi bitirmişdi. Təbii 

ki, bəziləri represiya qurbanına çevrilmişdi. Parlamentin ilk sədri Əlimərdan 

Bəy Topçubaşov, sədrin birinci müavini isə Həsən Bəy Ağayev seçildi. AXC eyni 

zamanda müsəlman şərqində yaranmış yeganə parlamentli respublika idi. Açılışı 

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə etdi. O çıxışında deyirdi: 

– Mən sizi vətənin mənafeyini, birliyini, xalqımızın həyat tərzini 

yaxşılaşdırmağa çağırıram. 

Hətta üç rəngli bayrağımızdan danışan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə ”Bir kərə 

yüksələn bayraq, bir daha enməz” söyləyərək tarixə öz damğasını vurmuşdu. 

Cümhuriyyətin yaradılmasında misilsiz xidmətlər göstərən və daim öz 

nəsihətlərini əsirgəməyən şəxsiyyətlərdən biri də Əli bəy Hüseynzadə olub. Əli 

bəy Hüseynzadə yazıçı, tənqidçi, müəlllim, jurnalist, ictimai xadim, tərcüməçi, 

şair, publisist, maarifçi, rəssam, filosof, professor, həkim, alim, türkoloq, turançı 

idi. Bayrağımızdakı rəmzlər onun ideyası əsasında yaradılmış, üçrəngli olmasının 

mənasını ilk dəfə o açıqlamışdı. 

AXC parlamenti ölkəni xarici təzyiqlərdən qorumaq, beynəlxalq aləmdə 

tanıtmaq üçün səylə çalışırdılar. Bununla bağlı parlament sədri Əlimərdan Bəy 

Topçubaçov 1918-ci il dekabrın 28-də Paris sülh konfransına nümayəndə heyəti 

göndərmək haqqında qərar qəbul etmiş və məqsədinə çatmış, Azərbaycanın 

bir sıra dövlətlər tərəfindən de-fakto tanınmasına nail olmuşdur. Azərbaycanın 

xarici ölkələr tərəfindən tanınması üçün Əlimərdan Bəy Topçubaşov İstanbula 

göndərildi. O, İstanbulda xarici ölkələrin səfirlərilə görüşərək öz ölkələrinə 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqilliyi barədə məlumat verməsini 

xahiş etdi. Nəhayət, 1919-cu il mayın 2-də ABŞ prezidenti Vudru Vilsonun 

təşəbbüsü ilə Azərbaycan Cümhuriyyətinin müstəqilliyi ilk dəfə Paris sülh 

konfransında müzakirə edildi. Paris sülh konfransında Azərbaycanı Əlimərdan 

Bəy Topçubaşovun başçılığı ilə nümayəndə heyəti təmsil edirdi. Cümhuriyyətinin 

beynəlxalq sülh konfransında tanınması bir çox Avropa dövlətlərinin 

Azərbaycanda diplomatik nümayəndəliklər açmasına səbəb oldu. Böyük 

Britaniya, Fransa, İran, Hollandiya, Çexiya, Polşa öz nümayəndəliklərini açdılar. 

AXC parlamenti istiqlal bəyannaməsinin müəyyən etdiyi prinsiplərə sadiq qalaraq 

ölkənin ərazi bütövlüyünü təmin etmək, müstəqilliyini qoruyub saxlamaq, insan 

haqları və azadlıqlarının dolğun təmin edildiyi ən müasir hüquqi-demokratik 

dövlət yaratmaq məqsədi daşıyan çox mühüm qərarlar qəbul etmişdir. 

Azərbaycan özünü yadelli düşmənlərdən qorumaq üçün mütləq milli ordunun 

yaradılması lazım idi. Çünki Çar Rusiyası dövründə azərbaycanlılardan heç kim 

milli orduya alınmırdı. Beləcə məqsədli şəkildə aparılan bu siyasət nəticəsində, 

millətin əlini silahdan soyudaraq, xalqımızın döyüş ruhunu öldürməyə 

çalışırdılar. İlk dəfə milli ordu Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə yarandı. 


29


30 

Azərbaycanda ilk milli ordunun əsasını general Səməd bəy Mehmandarov və 

general Əliağa Şıxlınski qoydu. Ordumuzda milli hərbi geyimə keçildi. Elə bu 

səbəbidən qısa zamanda Azərbaycanda 40 minlik ordu yarandı. Səməd bəy 

Mehmandarov Azərbaycanın ilk hərbi naziri oldu. Azərbaycan parlamenti öz 

fəaliyyətinin əsas hissəsini millətin maariflənməsinə və güclü ordu quruculuğuna 

yönəltdi. 

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Ceyhun Hacıbəyov və digər ədiblərin elmi 

məqalələri xalqımızın milli oyanışına öz təsirini göstərirdi. Azərbaycan Xalq 

Cümhuriyyəti dövründə ölkədə “İstiqlal”, “Övraqi-nəfisə”, “Açıq Söz”, 

“Azərbaycan”, “Müsəlman” və başqa qəzetlər çap olunurdu. Azərbaycanın 

iqtisadi, siyasi, mədəni sahədəki fəaliyyətləri əsasən “Azərbaycan” qəzetində 

dərc edilirdi. “Azərbaycan” qəzetinin baş redaktoru Ceyhun Hacıbəyov idi. Bu 

insan dünya şöhrətli bəstakar Üzeyir Hacıbəyovun qardaşı idi. O, həm də Paris 

Sülh Konfransına göndərilən nümayəndələrdən biri olub. Onun qəzetlərdə çap 

etdirdiyi məqalələri vətəni, milləti sevməkdən, vətənpərvərlikdən ibarət idi. 

AXC ən böyük önəmi təhsilə verirdi. Məhz elə buna görə də təhsil sahəsində 

bir çox qanunlar qəbul edilmişdi. Təhsilin inkişafında ən böyük addımlardan 

birini Nəsib bəy Yusifbəyli atmışdı. O, Azərbaycanın ilk Maarif naziri olub. Nəsib 

bəy Yusifbəyli nazir işlədiyi dövrlərdə şəhər, kənd, qəsəbələrdə məktəblər açılır, 

Azərbaycan dili məcburi fənn kimi tədris olunurdu. Onun göstərişilə Azərbaycan 

dili dövlət dili elan olundu. Nəsib bəy Yusifbəyli təhsildə milliləşdirmə siyasəti 

aparırdı, bu da Azərbaycan dilinin inkişafına böyük təkan verdi. 

İlk dəfə qadına seçki hüququ Avropa ölkələrindən xeyli qabaq məhz 

Azərbaycanda verilib. Lakin bütün bunlar həm daxili, həm xarici siyasətdəki 

qazanılmış uğurlar, təhsil sahəsində əldə edilmiş nailliyyətlər, ilk milli ordunun 

yaradılması cümhuriyyətin süqutuna qədər davam etdi. Cümhuriyyətin süqutuna 

səbəb Rusiya tərəfindən XI qırmızı ordunun Azərbaycanı zorla işgalı etməsi oldu. 

AXC 28 aprel 1920-ci ildə süqut etdi və cəmi 23 ay fəaliyyət göstərdi. 

Cəmi 23 ay yaşamasına baxmayaraq AXC sübut etdi ki, Azərbaycan xalqı

müstəqil yaşamağa, öz dövlətçilik ənənəsini bərpa etməyə qadir dövlətdir. 

Lakin bu o demək deyildi ki, Azərbaycan bir də heç vaxt müstəqil olmayacaq. 

Azərbaycan 70 il Sovet İmperiyasının tərkibində qalsa da, nəhayət, 1990-cı ildə 

SSRİ-nin dağılması nəticəsində yenidən müstəqilliyə qovuşdu. Şanlı üçrəngli 

bayrağımız dövlətimiz üzərində yenidən dalğalanmağa başladı. Namus və 

şərəfimiz sayılan şanlı üç rəngli bayrağımız yenidən ikinci dəfə 1992-ci ildə 

Heydər Əliyevin göstərişilə Naxçıvan Ali Sovetinin binası üzərindən asıldı. 

Beləlikə, 70 il ərzində millətimizə unutdurulmağa çalışılan bayrağı Azərbaycan 

xalqı heç bir zaman unutmayaraq tarixən qoruyub saxladı. 

AXC-nin tarixinə münasibət heç də birmənalı olmayıb. Sovet hakimiyyəti 

illərində cümhuriyyətin tarixi təhrif edilmiş, tarix saxtalaşadırılmış, vacib 

məqamlar gizlədilmişdi. SSRİ dövründə AXC yaradıcılarının fəaliyyətləri qadağan 

olunmuş, hətta adlarının çəkilməsinə belə icazə verilməmişdir. Lakin Azərbaycan 

müstəqillik əldə etdikdən sonra AXC ilə bağlı gizli qalmış bütün faktlar aşkara 

çıxarılmış, bütün qadağalar aradan qalxmışdır. Cümhuriyyət tarixinin öyrənilməsi 

istiqamətində ilkin addımlar əsasən 1990-ci illərdən atılmağa başladı. Amma 

cümhuriyyət tarixinin əsaslı şəkildə araşdırılması 1998-ci ildə cümhuriyyətin 80-ci 

il dönümündə Heydər Əliyevin imzaladığı “Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 80 

illik yubileyinin keçirilməsi haqqında”, “AXC-nin 80 illik yubileyinə həsr edilmiş 

əsərlərin nəşr edilməsi haqqında” sərəncamı buna əsas təkan oldu. Cümhuriyyət 

dövrünə həsr edilmiş əsərlər çap edildi, tarixi faktlar araşdırıldı, qiymətli əsərlər 

yazıldı. 

“Şübhəsizdir ki, bir gün həqiqət parıldayacaq, azadlıq əsasını, Birləşmiş Millətlər 

prinsipini və insan haqlarını tutan tərəf qalib gələcəkdir. Bu qalibiyyət günəşi, 

qırmızı istibdad zülmü altında inləyən əziz vətənimizdə, 1918-in 28 Mayısı kimi 

yenidən doğacaqdır. Buna qətiyyən şübhə etməyiniz, vətəndaşlar" 

Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 


31


32 

Xəlil bəy Xasməmmədli

Xəlil bəy Xasməmmədli 1870-ci ildə Gəncədə anadan olub. O, Moskva 

Universitetinin Hüquq fakültəsini bitirərək, müstəntiq işləyib. 

Şərqdə ilk demokratik respublika olan ADR-də ədliyyə sisteminin 

fəaliyyətinə xüsusi əhəmiyyət verilərək, Ədliyyə Nazirliyi Cümhuriyyətin 

yaradılması ilə bir gündə – 1918-ci il may ayının 28-də təsis edilmiş, Xəlil bəy 

Xasməmmədov ilk Ədliyyə naziri təyin olunmuşdu. 

Xəlil bəy bütün həyatı boyu “Azərbaycana muxtariyyət” amalı uğrunda 

mübarizə aparmış, onun ictimai-siyasi fəaliyyətinin ən coşqun dövrü 

Azərbaycan Cümhuriyyətinin təşəkkülü və dirçəlişi ilə bağlı idi. O, müstəqil 

hökumətin beş kabinetindən dördündə iştirak etmiş, iki dəfə Ədliyyə naziri, 

iki dəfə Daxili İşlər naziri vəzifələrində işləmişdi. 

O dövrdə daxili işlər orqanları Hərbi Nazirlik, Təhlükəsizlik və Xüsusi 

Xidmət Orqanları ilə sıx əlaqəli şəkildə fəaliyyət göstərirdi. Bunun da əsas 

səbəblərindən biri o idi ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinə 

qarşı işləyən əks qüvvələrin xeyli hissəsi milli ordunun və digər qurumların 

tərkibində əsgər, çavuş, zabit, polis və s. vəzifələr daşıyırdılar. Ona görə də 

hökumətin əleyhinə planlaşdırılan hər hansı bir təxribatın qarşısını almaq 

üçün belə birgə fəaliyyət zəruri idi. 

Xəlil bəy Cümhuriyyətin süqutu zaman Bakıda olub. Evi də indiki Ə.Cavad 

küçəsində yerləşib (Vrangelskaya, 22). Cümhuriyyət hökuməti onu 1920- 

ci ilin aprel ayının ortaları Konstantinopola (İstanbul) səfir təyin etmişdi, 

amma ara qarışdığına görə ora gedə bilməmişdi. 1920-ci ilin iyunun sonunda 

İstanbula çatır. Ömrünün qalan illərini İstanbulda yaşamış və 1945-ci ildə 

vəfat etmişdir. Xəlil bəy İstanbulun Fəri Köy məzarlığında dəfn olunmuşdur. 


33


34 

“Son türk əlifbası” 

Cümhuriyyətin təşəbbüsü kimi 

(Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və əlifba məsələləri) 

Şərqdə ilk demokratik dövlət quruluşunu 

yaratmış Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 

(28 may 1918) istiqlaliyyətimizi elan edərək 

xalqımızın müstəqillik əzmini nümayiş 

etdirmişdi. 

Cümhuriyyətinin qısa müddət ərzində 

həyata keçirdiyi tədbirlər xalqımızın tarixində 

böyük və əhəmiyyətli izlər buraxmışdı. 

Demokratik dövlət quruculuğu, iqtisadiyyat, 

mədəniyyət, təhsil, hərbi quruculuq 

sahələrində atılmış addımlar Azərbaycan Xalq 

Cümhuriyyətinin 23 aylıq fəaliyyətini əks 

etdirən əsas istiqamətlər kimi qiymətləndirmək 

olar. Siyasi və dini mənsubiyyətindən, cinsindən 

asılı olmayaraq bütün vətəndaşlara bərabər 

hüquqlar verilməsi, dövlət sərhədlərinin 

müəyyən olunması, Azərbaycan dövlətçiliyi 

atributlarının qəbul edilməsi, ana dilinin 

dövlət dili elan olunması Azərbaycanın gələcək 

müstəqilliyi üçün möhkəm zəmin yaratmışdır. 

Dövlətin mühüm atributlarından biri olan 

dövlət dili və əlifba məsələsi yenicə yaranmış 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Hökumətinin diqqət mərkəzində idi. Yenicə yaranmış 

Cümhuriyyət cəmi bir ay sonra 27 iyun 1918-ci il tarixli qərarı ilə o zaman türk dilini ‒ 

Dövlət Lisani türki adlanan Azərbaycan dilini dövlət dili elan etdi. 

Azərbaycan (türk) dilini dövlət dili elan edən ilk rəsmi sənəd çox böyük tarixi 

rol oynamaqla yanaşı, Azərbaycanda milli dil siyasətinin formalaşmasının, millətin 

mənafeyinə uyğun düzgün ideoloji mövqeyin əsasını qoydu. Qeyd etmək lazımdır ki, 

Azərbaycan Hökumətinin qərarı sadəcə deklorativ bir sənəd deyildi; qərarın qəbulundan 

irəli gələn məsələlər vaxtaşırı olaraq parlamentin iclaslarında müzakirə olunurdu. 

Qeyd etdiyimiz kimi, Cümhuriyyət höküməti qısa zaman kəsiyində dil, tədris 

və təhsillə bağlı bir çox qərarlar qəbul etmişdi. Azərbaycanda XIX əsrin sonlarında 

M.F.Axundovla başlayan ərəb əlifbasının islah edilməsi, yeni əlifbanın (latın) qəbulu kimi 

məsələlər XX əsrin əvvəllərində də aktuallığını saxlamaqda idi. Ərəb əlifbasının islah 

edilməsi və latın əlifbasına keçid məsələləri Cümhuriyyət dövründə də çox qızğın şəkildə 

müzakirə olunurdu. Bu dövrdə Azərbaycanda ərəb əlifbasında latın əlifbasına keçirilməsi 

prosesi çox geniş vüsət almaqda idi və bu məsələdə ən fəal yenə də Fərhad Ağazadə 

olmuşdur. 

F.Ağazadə həmin dövr mətbuat səhifələrində tez-tez əlifba ilə bağlı məqalələrlə çıxış 

edir, müxtəlif müəlliflər tərəfindən təklif olunan əlifba layihələri haqqında məlumatlar 

verir, əlifba məsələsini mətbuatın diqqət mərkəzində saxlayırdı. Artıq əlifba məsələsini 

kifayət qədər müzakirə obyektinə çevrildiyini görən hökümət məsələyə müdaxilə edir 

və 21 mart 1919-cu ildə hökümətin nümayəndəsi Xudat bəy Məlik Aslanovun məruzəsi 

dinlənilir və nəticə olaraq 427 saylı “Ərəb əlifbası islahatı üzrə komissiyanın yaradılması 

haqqında” Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının qərarı qəbul edilir.

Qərarda Xudat bəy Məlik Aslanovla birlikdə əlifba islahatı ilə bağlı xüsusi komissiyanın 

yaradılması Xalq Maarifi nazirinə həvalə edilir və bu qərara uyğun olaraq Xalq Maarifi 

naziri yanında xüsusi komissiya yaradılır. 

Fərhad Ağazadə bu komissiyanın üzvü olsa da, o vaxt müəyyən səbəblərdən (böyük 

ehtimal xəstəliyinə görə) komissiyanın iclaslarında iştirak edə bilmir. Buna baxmayaraq 

F.Ağazadə öz fikirlərini “Azərbaycan” qəzetinin 1919-cu il 276, 278, 281, 294, 296 və 

302-ci nömrələrində çap etdirdiyi “Əlifba tarixində türklərin vəziyyəti” və “Dilimizin 

türkləşməyinə çarələr” adlı silsilə məqalələrində bildirir. O, bu yazılarında ərəb 

əlifbasının faydasızlığını sübut edir və inkişafa nail olmaq üçün latın əlifbasına keçidin 

yeganə düzgün yol olduğunu ciddi dəlillərlə əsaslandırır. 

Hökümət tərəfindən yaradılan komissiyada 3 layihəyə baxılır. Bunlar – Abdulla 

bəy Əfəndizadənin, biri Məhəmməd ağa Şaxtaxtlının, biri də Abdulla Tağızadə ilə Mir 

Əbdüləziz Seyidovun birlikdə təqdim etdikləri layihələr idi. 

Uzun müddət davam edən müzakirələrdən sonra Abdulla bəy Əfəndizadənin 

layihəsi qəbul edilir və onun “Son türk əlifbası” adı ilə çapına icazə verilir. Layihənin 

ölkə miqyasında tətbiq edilməsi üçün parlamentə müraciət edilir. Lakin bu məsələnin 

parlamentdə müzakirəsinə imkan olmur və 1920-ci il aprelin 28-də Azərbaycanda 

hakimiyyət çevrilişi baş verir və layihə tətbiq olunmur. 

Beləliklə, “Son türk əlifbası” tətbiq olunmamış qalır. Bunun haqqında Fərhad Ağazadə 

yazır: “Abdulla bəyin əsəri olan “Son Türk əlifbası” həm ərəb, həm də latın hərfləri ilə çap 

edilib ortalığa çıxmışdı isə də, aprel döndərişi səbəbilə məktəbə, məişətə tətbiq edilməyib, 

boş-boşuna əllərdə qalmışdı”. Təbii ki, bundan sonra müəyyən müddət əlifba məsələsi 

arxa plana keçir və məsələnin müzakirəsi müvəqqəti olaraq unudulur. 

Cümhuriyyət dövründə dil, əlifba, tədrislə bağlı qəbul olunan qərarlar həmin 

dövr üçün çox böyük əhəmiyyət kəsb edirdi. Baxmayaraq ki, Cümhuriyyət 23 ay öz 

mövcudluğunu qoruya bildi bunun müqabilində həmin dövrdə qəbul olunan qərarlar 

sonrakı dövrdə dil və təhsillə bağlı bir çox məsələlərdə öz aktuallığını qoruyub saxladı. 

Əsası Cümhuriyyət dövründə qoyulmuş əlifba məsələsində daha sonra praktik 

addımlar atılmağa başlanılır. 

1921-ci ilin dekabr ayından başlayaraq N.Nərimanovun təşəbbüsü ilə, dil və əlifba 

məsələlərinə həsr edilmiş müzakirələr keçirilirdi. Bu müzakirələr zamanı əlifba 

məsələsində iki cərəyan yarandı. “Latınçılar” (ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə əvəz 

edilməsini israr edənlər) və “ərəbistlər” (ərəb əlifbasının islahı tərəfdarları). Yanvar 

ayının 13-də hər iki tərəfdən ayrıca komissiya yaradıldı. “Latınçılar” komissiyasının 

ümumi tərkibi 8 nəfərdən ibarət idi. Fərhad Ağazadə (sədr), Xudat Məlik Aslanov, 

Abdulla Tağızadə, Məhəmməd Əmin Əfəndizadə, Həmid Şaxtaxtlı, Azad Əmirov, 

Əhməd Pepinov, və Hüseyn İsrafilbəyov. “Latınçılar” komissiyasına Fərhad Ağazadənin 

sədr seçilməsi onun əlifba məsələsində latınçılar arasında böyük hörmət və söz sahibi 

olduğunu göstərirdi. O dövrdə Azərbaycanda istifadə olunan ərəb əlifbasına müəyyən 

dəyişikliklər etməklə bu əlifbanın saxlanılmasının xeyli tərəfdarları olsa da, əlifbanın yeni 

latın əlifbası ilə əvəz olunmasını yeganə düzgün yol hesab edənlər daha sistemli və əsaslı 

dəlillər gətirməklə bu mübarizədən qalib çıxdılar. 

O zaman “ərəbistlər” aşağıdakı 7 müddəanı ortaya qoyaraq latın əlifbasına keçidə heç 

bir ehtiyac olmadığını israr edirdilər. 

√ Hurufatın çətinliyi mədəniyyətə mane ola bilməz, olsaydı, sabiqədə ərəblərin və indi 

də yaponların mədəniyyəti olmazdı. Firənglərin və ingilislərin də imlaları çətindir, fəqət 

onların da mədəniyyəti bundan müşkülə düşməmişdir. 

√ Ərəb hurufatının çətinliyindən farslar və ərəblər özləri heç bir şikayət etmirlər. 

√ Hərgah ərəb hurufatının təbdilinə ehtiyac vardırsa, latın hurufatına nə için tərcih 

verilsin? Başqası yaramazmı? 

√ Latın hurufatı qəbul edilərsə, köhnə ədəbiyyatımızın başına nə gələcəkdir? 

√ Latın hurufatını camaat qəbul edərmi? 


35


36 

√ Latın hurufatını qəbul edib-etməmək məsələsi üçün Azərbaycan Cumhuriyyəti dar 

bir yerdir. Yalnız burada qəbul edilərsə, islam millətlərindən ayrılmış qalar. 

√ Hərgah latın hurufatına ehtiyac vardırsa, bunun qəbulu inqilab yolilə deyil, təkamül 

yolilə icra etməlidir. 

Məhz Fərhad Ağazadə bütün bu suallar üzrə kəsərli dəlillərlə bu fikirlərin səhv 

olduğunu, latın əlifbasına keçidin ən düzgün və qaçılmaz yol olduğunu sübuta yetirdi, 

faktik olaraq bundan sonra ərəbistlərin mövqeləri ciddi surətdə zəiflədi. 

Bir neçə həftə ərzində keçirilən bu çox vacib müzakirələrin nəticəsi olaraq həm 

“ərəbistlər”ə, həm də “latınçılar”a öz vahid layihələrini hazırlayıb hökumətə təqdim 

etmək təklif edildi. “Ərəbistlər” vahid layihə hazırlaya bilmədilər, lakin “latınçılar” bir 

neçə müzakirələr keçirərək aprel ayında vahid layihə hazırlayıb hökumətə təqdim etdilər 

və bu layihə hökumət tərəfindən təsdiq edildi. 

1922-ci ildə Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi yanında Yeni Əlifba Komitəsi 

(AYTƏK) təşkil edildi. Komitənin yaradılmasında məqsəd dilimizi, yazı və oxu 

sistemimizi sadələşdirmək məqsədilə ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə əvəz edilməsi 

prosesini tənzimləmək və həyata keçirmək idi. Komitənin ilk tərkibi 5 nəfərdən ibarət idi. 

Səməd Ağamalıoğlu, Fərhad Ağazadə, Xudat Məlik Aslanov, Abdulla Tağızadə və Əhməd 

Pepinov. 

Komitənin dəqiq yaranma tarixi, ilk tərkibi, sədrin seçilməsi və bir sıra başqa 

məsələlərlə bağlı konkret arxiv materiallarına rast gəlmədik, olan materiallar arasında isə 

xeyli uyğunsuzluqlar var. Müxtəlif mənbələrdə komitənin yaranma tarixi olaraq müxtəlif 

tarixlər göstərilir. Komitənin keçirdiyi iclasların protokolları da bu tarixlərin hansının 

doğru, hansının yanlış olduğu haqqında dəqiq mənzərə yaratmır. 

Komitənin ilk sədrinin kimliyi haqqında da qarışıq məlumatlar var. Məsələ ilə bağlı 

dərc olunmuş bütün mənbələrdə komitə sədrinin Səməd Ağamalıoğlu olduğu göstərilsə 

də, arxiv materialları bu məsələyə tam aydınlıq gətirir. Komitənin 1922-ci ildə müxtəlif 

təşkilatlarla çoxsaylı yazışma sənədlərindən, o cümlədən Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə 

Komitəsinin sədri Səməd Ağamalıoğlunun özünün imzası ilə aparılmış yazışmalardan 

tam aydın olur ki, 1922-ci ilin noyabr ayının 20-nə qədər komitənin sədri Fərhad Ağazadə 

olmuş, Səməd Ağamalıoğlu isə komitənin fəxri və siyasi sədri olmuşdur. 1922-ci ilin 

noyabrın 20-dən etibarən (Fərhad Ağazadənin ayağının təşrih olunması ilə bağlı), sədr 

vəzifəsini müəyyən müddət Abdulla Tağızadə icra etmiş və təxminən 1923-cü ilin mart 

ayında Səməd Ağamalıoğlu Komitəyə sədr seçilmişdir. Bundan sonra Fərhad Ağazadə 

komitənin sədr müavini, nəşriyyat şöbəsinin müdiri vəzifələrində çalışmışdır. 

Komitənin yaranmasıyla, yeni əlifba hərəkatı daha sistemli, daha planlı şəkildə həyata 

keçirilməyə başladı. 

AYTƏK-nin 14 iyul 1922-ci ildə Fərhad Ağazədənin sədrliyi ilə keçirilən iclasında 

Azərbaycanın rayonlarında və Azərbaycandan kənarda Komitənin bir sıra yerli 

təşkilatlarının yaradılması məsələsi müzakirə edilir və çox keçmir ki, Komitənin aşağıdakı 

yerli təşkilatları yaradılır. 

1922-ci ildə Şuşada, Qazaxda, Tovuzda, Gəncədə, Şəkidə, Ağdamda, Şəmkirdə, 

Zakatalada, Göyçayda, Ağdaşda, Sabirabadda, Salyanda, Şamaxıda, eləcə də 

Azərbaycandan kənarda Türküstanda, İrəvanda, Tiflisdə, 1923-cü ildə Qubada, 

Cəbrayılda. Ərəb əlifbasının latın əlifbası ilə əvəz edilməsində bu Komitə həlledici rol 

oynadı və Yeni Türk əlifbasının düzülüşü müəyyənləşdirildi. Bu əlifba qəbul edilərkən 

təqdim edilən 4 layihədən Abdulla Tağızadə və Mirəziz Seyidovun layihəsi daha çox 

istifadə edilmişdi (Qalan 2 layihə Abdulla Əfəndizadə və Məhəmməd Şaxtaxtlının 

layihələri idi). Burada bir məqama diqqət yetirək. 1919-cu ildə Maarif Naziri yanında 

yaradılan komissiyada müzakirə edilən 3 layihədən biri məhz Abdulla Tağızadə və 

Mirəziz Seyidovun birlikdə təqdim etdikləri layihə idi. Lakin o zaman bu layihə deyil, 

Abdulla Əfəndizadənin layihəsi əsas olaraq götürülmüşdü. Göründüyü kimi keçən 2 il 

ərzində Abdulla Tağızadə və Mirəziz Seyidov hər biri öz layihəsini hazırlamış, “latınçılar”

komissiyasında öz layihələrinin əsasən qəbuluna nail ola bilmişdilər. Ümumiyyətlə, 

latınlaşma uğrunda mübarizə bir hərəkat şəklini aldığı vaxtdan, bu prosesin sonuna 

qədər bir sıra şəxslər, o cümlədən Fərhad Ağazadə, Məhəmməd Ağa Şaxtaxtlı, Həmid 

bəy Şaxtaxtlı, Abdulla Əfəndizadə, Abdulla Tağızadə, Mirəziz Seyidov müxtəlif layihələr 

təklif etməkdə daha fəal olmuşlar. Adı çəkilənlərdən hər birinin öz əlifba layihəsi 

olmuşdur. 

Aparılan işlər nəticəsində “Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin 1923-cü il 20 

oktyabr tarixli qərarı ilə yeni əlifba, ərəb əlifbası ilə bərabərhüquqlu və 1924-cü il 27 iyun 

tarixli qərarla məcburi və dövlət əlifbası hesab olundu”. 

Bundan başqa, Azərbaycan SSR 1925-ci ildə qəbul etdiyi “Yeni türk əlifbası haqqında 

IV Ümumazərbaycan Sovetlər qurultayının” qərarını qeyd edə bilərik. Yeni türk əlifbası 

haqqında olan qərarda, 1925-1926-cı tədris ilindən bütün 1-ci pilləli məktəblərdə yeni türk 

əlifbası tətbiq edilsin ki, hər il növbəti qruplara keçdikcə səkkizillik müddətin sonunda, 

yəni 1932-1933-cü tədris ilində, bütün 1-ci, 2-ci pilləli məktəblərdə tədris yeni türk 

əlifbası üzrə aparılması qeyd olunmuşdu. Yeni əlifbaya keçidin baş tutmadığı qruplarda 

səkkizillik müddət ərzində tədrisin köhnə əlifba üzrə aparılması da həmin qərarda qeyd 

olunmuşdu. 

Həmin qərarın sonrakı bəndlərində göstərilirdi ki, yeni əlifba üzrə aparılan 

nəşriyyat işinin gücləndirilməsi üçün bu işlə məşğul olan bütün müəssisələrə öz 

nəşrlərinin müəyyən faizini (hissəsini) yeni əlifba ilə buraxmaq və bütün mətbəələrə 

müəyyən miqdarda yeni türk şrifti almaq təklif edilsin. Bundan başqa qərarın digər 

bölmələrində Azərbaycan mərkəzi dövlət müəssislərində və qəzalarda dəftərxana 

işlərinin (kargüzarlığın) yeni əlifba üzrə aparılması məqsədilə dövlət müəssisləri üçün bu 

əlifbanın öyrənilməsi üzrə kurslar təşkil etmək və digər hazırlıq işlərinin aparılması kimi 

məsələlərdə də öz əksini tapmışdı. 

Həmçinin qeyd olunan qərarda bütün Azərbaycan türk mətbuatının (nəşriyyat işinin) 

yeni əlifbaya gələcək keçidi məsələsi və yeni əlifba qarşısında duran mühüm vəzifələri 

nəzərə alaraq, Azərbaycanın mərkəzində Bakı şəhərində hərftökmə müəssisəsinin təşkil 

edilməsi kimi məsələlər qeyd olunmuşdu. 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 23 aylıq hakimiyyəti dövründə Azərbaycan (türk) 

dili ilə bağlı gördüyü işlər və qəbul olunmuş qərarlar həm Cümhuriyyət dövrü üçün, 

həm də ondan sonrakı dövr üçün çox əhəmiyyətli qərarlar idi. Cümhuriyyət XIX əsrin 

sonlarından əlifba və dillə bağlı başlayan hərəkatı, bütün prosesləri ümumiləşdirərək 

dil sahəsində konkret addımlar atmışdı. Əlbəttə qəbul olunan bu qərarlarda və onları 

tətbiq edilməsində çatışmazlıqlar görə bilərik, hansı ki, bu da çox təbii idi. Çünki yeni 

qurulmuş Cümhuriyyətin qarşısında elə ciddi məsələlər var idi ki, qeyd olunan müddət 

ərzində dillə bağlı nəzərdə tutulan sonrakı qərarlar da yarımçıq qaldı. Bütün bu qeyd 

etdiklərimizə baxmayaraq, əminliklə deyə bilərik ki, Cümhuriyyətin 23 aylıq mövcudluğu 

ərzində dil sahəsində gördüyü işlər nəinki həmin dövrdə yalnız Azərbaycanda, hətta 

bütün türk dünyasında gələcəkdə dillə bağlı yerinə yetirilməli işlə üçün çığır açdı və 

sonrakı proseslərə öz müsbət təsirini göstərdi. Hətta Cümhuriyyət dövründə qəbul 

olunan qərarların əhəmiyyətini biz 1926-cı ildə Bakıda keçirilən Birinci Türkoloji Qurultay 

zamanı orda müzakirə olunan məsələrdə də görə bilərik. Məhz 1926-cı ildə Bakıda 

keçirilən Türkoloji Qurultay zamanı qəbul olunan və bütün türk dünyasında istifadə 

olunan “Birləşdirilmiş türk əlifbası” adı verilən əlifba məhz A.Əfəndizadənin hazırladığı 

“Son türk əlifbası” əsasında hazırlanmışdı. Hətta bu gün həm Azərbaycanda, həm də 

bütün türk dünyasında (latın əlifbasının istifadə edildiyi, E.İ.) istifadə olunan latın əsaslı 

əlifba bir neçə işarə fərqi ilə Cümhuriyyət dövründə A.Əfəndizadənin hazırladığı əlifba 

əsasında tərtib edilmişdi. 


37


38 

M. Hadinin həyatı və 

Cümhuriyyət dövrü 

yaradıcılığına dair (1879-1920) 

Azərbaycan ədəbi-ictimai fikri 

tarixində xüsusi xidmətləri və yeri olub. 

“Məhəmməd Hadi”, “Məhəmməd Hadi 

Şirvani” və “Əbdülsəlimzadə Məhəmməd 

Hadi” təxəllüsləri (imzaları) ilə tanınan, 

milli romantizmin banisi, şair, publisist 

və tərcüməçi Ağa Məhəmməd Hacı 

Əbdülsəlim oğlu 1879-cu ildə Şamaxıda 

dünyaya göz açıb. O, anadan olduğu və 

məktəb yaşına çatdığı dövrdə əvvəllər 

tarixi inzibati və mədəni mərkəz olan 

Şamaxı öz növrağını itirməkdə idi. Çünki 

dalbadal baş verən təbii fəlakətlərin ən 

dəhşətlilərindən olan 1859-cu il zəlzələsi 

ilə bağlı mütəxəssis rəyləri hökuməti qəti 

olaraq quberniya mərkəzini Şamaxıdan 

köçürmək qərarına gətirmişdi.(3) Bütün 

bu sosial-tarixi, ictimai-mədəni hadisələrin 

nəticəsi olaraq Xəqani və Fələkinin 

yurdundan şeir bülbüllərinin səsi kəsilmiş, “Beytüs Səfa” adlı ədəbi məclis 

dağılmış, məşhur maarifpərvər və satirik şair Seyid Əzim Şirvani, habelə, 

onun müasirləri Bahar və Bixud vəfat etmişdilər. Vaxtilə Şərqdə məşhur olan 

Şirvanşahlar paytaxtı Şamaxı XIX əsrin 70-80-ci illərində ikinci dərəcəli şəhərlər 

sırasına keçməyə başlamışdı. Şəhərin əhalisinin xeyli hissəsi iş və dolanışıq 

dalınca Azərbaycanın digər şəhərlərinə və qəza mərkəzlərinə, habelə, Orta 

Asiyanın müxtəlif yerlərinə köçüb getməli olurdular. Bununla yanaşı, ölkədə 

getdikcə üsuli-cəhd məktəblərinin açılması və yeni düşüncə tərzinə malik 

ziyalılar nəslinin formalaşmağa başlaması Şamaxıya da təsirsiz qalmırdı. 

Söz yox, bütün bunlar gələcək şairin təhsil və tərbiyəsində, onun fikri-bədii 

inkişafında müəyyən rol oynamaya bilməzdi. 

Məhəmməd Hadinin atası Hacı Əbdülsəlim köklü bir nəsildən idi. Ulu 

babalarından Tahir Əfəndi Şirvanın məşhur üləmalarından olmuşdur. Hadinin 

atası isə şəhərdə kiçik ticarətlə məşğul olub, ailəsinə miyanə bir güzəran 

qura bilmişdi. O, oğlu Məhəmmədi kiçik yaşlarından oxumağa qoymuşdu. 

İlk təhsilini Molla Səməddən alan M.Hadi az sonra A.Səhhətin atası Molla 

Əlabbasın məktəbinə keçir. Onun ömrünün -qayğısız və xoşbəxt çağları da 

ancaq bu illərdə olur. 

Atasının vəfatı ilə on yaşlı Məhəmmədin həyatının faciələr dövrü başlayır. 

Onun anası M.Hadi ilə bacıları Sahibə və Əsmanı ataraq Şamaxı yaxınlığındakı 

Sulut kəndində yaşayan varlı bir kişiyə ərə gedir. Uşaqların üçü də ata 

nənələri Təyyibə xanımın himayəsi altında qalır. Təyyibə xanım nəvəsi

Məhəmmədi ruhani görmək istəyirdi. Ona görə nəvəsinin təhsil almasına 

xüsusi diqqət yetirirdi. M.Hadinin əmisi, Şamaxının nüfuzlu tacirlərindən olan 

Hacı Abbasqulu da qardaşının yadigarından öz qayğısını əsirgəmirdi. 

Əmisinin ailəsi ilə yaxınlıq nəticəsində Məhəmmədlə qəşəng, ağıllı əmiqızı 

Əminə arasında get-gedə atəşin bir məhəbbətə çevrilən səmimiyyət yaranır. 

Onlar ömürlərini bir yerdə keçirəcəklərinə əhd-peyman bağlayırlar. Lakin 

atasının vəfatından iki il sonra əmisi də dünyasını dəyişir. Özünün dediyi kimi, 

Hadi “Əmisinin ölümündən sonra əsl yetim olur”.(15, 234) 

Bir neçə il sonra Təyyibə xanım ağır güzərana dözməyib vəfat edir. Uşaqlar 

büsbütün başsız, himayəsiz qalırlar. Onlara uzaq və yaxın qohumları pərəstar 

çıxırlar; bacılarının hərəsi bir qohumun evində daldalanır. Məhəmmədi isə bir 

müddət bibi-sinin qaynı, dövrünün tanınmış ziyalılarından olan Mustafa Lütfi 

İsmayılzadə saxlayır. M.Hadi sonralar Mustafa Lütfi əfəndini özünün “maddi 

və mənəvi səbəbi həyatı və nicatı” adlandırmışdı. (13,9-10; 16-18) 

Zahirən sakit təbiətli və mütaliəyə meylli olan Məhəmməd haqsızlıqla 

heç cürə barışa bilməyən və üsyankar ruhlu bir gənc kimi tez-tez mədrəsə 

müəllimlərinin qınağına səbəb olurdu.(12) Əmisi Hacı Abbasqulunun 

vəfatından sonra Məhəmmədə münasibət əmisi evində də tamam dəyişmişdi. 

Çox keçmir ki, əmisi arvadı qızı Əminəni Məhəmməddən ayırıb Əhməd adlı 

varlı bir tacirə ərə verir. Şair təbiətli, həssas və vurğun gənc bu hadisədən 

büsbütün sarsılır.(15, 234) Bu dərd – ilk məhəbbətinin uğursuzluğu 

Məhəmməd Hadiyə hətta bütün əvvəlki fəlakətlərini də unutdurur. O, lalə 

kimi sinədağlı qalır və ömrü boyu evlənmir. 

1900-cu ildə Mustafa Lütfi İsmayılzadə Həştərxana köçdükdən sonra 

M.Hadi bibisi Zeynəb xanımın himayə və nəzarəti altında ata mülkündə 

tək yaşayıb, təhsilini çətinliklə davam etdirir. Bu dövrdə o, vaxtının çoxunu 

Carullah adlı bir nəfərin Şamaxıda açdığı qiraətxanada, şəhər kənarında 

yerləşən “Qələ bayırı” adlı səfalı bir məkanda mütaliə və seyrə dalmaqla 

keçirir, ilk qələm təcrübələrini yazır. 

1902-ci ilin 31 yanvarında Şamaxıda baş verən növbəti dağıdıcı zələzələ bir 

çox həmyerliləri kimi, Məhəmməd Hadini də vətənindən didərgin salır. O, 

Kürdəmirdə məskunlaşaraq məktəbdarlıqla məşğul olur. 1905-ci ildə Bakıda 

çıxan “Həyat” qəzetində ilk mətbu əsərləri – məqalə və şeirləri işıq üzü görür. 

Mustafa Lütfi Hacı Sədrəddin oğlu İsmayılzadə Həştərxana köçdükdən 

sonra orada “Şurayi-ümmət” adlı xeyriyyə cəmiyyəti təşkil etmiş, “Darülədəbi” 

adlı məktəb açmış, 1905-ci ildən isə “Bürhani-tərəqqi” adlı qəzet nəşr 

etməyə başlamışdı. 1906-cı ilin aprelində Mustafa Lütfi Əfəndi M.Hadiyə 

məktub yazaraq onu Həştərxana işləməyə dəvət edir. Hadi bu dəvəti qəbul 

edib həmin ilin may ayında Həştərxana köçür. Burada “Darül-ədəb”də dərs 

deməklə yanaşı “Bürhani-tərəqqi”də maarif və tərəqqi mövzusunda yazılar 

çap etdirir. Eyni zamanda “Həyat” qəzeti ilə müntəzəm əlaqə saxlayıb, 

əməkdaşlıq edir. 

Mustafa Lütfi bir münasibətilə Şamaxıya getməli olanda öz yerinə Hadini 

“Bürhani-tərəqqi” qəzetinin müvəqqəti redaktoru təyin etdirir. Şairin bu 

vəzifədə işləməsi onu mətbuat və ədəbiyyat aləmində müstəqil işə öyrətdiyi 

kimi, jurnalistika sahəsində gələcək qızğın fəaliyyəti üçün də yaxşı bir 

məktəb olur. Təəssüf ki, “Bürhani-tərəqqi”nin komplektləri hələlik əlimizdə 

tam olmadığı üçün M.Hadinin bu qəzetdəki işi və yazıları haqda müfəssəl 


39


40 

məlumat verə bilmirik. 

Həştərxandan Bakıda “Həyat” 

qəzetində çap etdirdiyi yazılardan 

aydın olur ki, Həştərxan mühiti, 

orada köhnəpərəstlərin Mustafa 

Lütfi Əfəndiyə bəslədiyi qərəzli 

münasibət Hadinin xoşuna 

gəlməmişdir. O, din xadimlərinə 

daima mənfi münasibət 

bəsləmişdir. Həmin yazılardan 

həmçinin o da məlum olur ki, 

1905-1906-cı illərdə M.Hadi 

N.Gəncəvini, məşhur alim və 

yazıçı Mirzə Məlkum xanı, 

Sənanini, Cəlaləddin Rumini, 

Sədini, Bəyzavini, Hafizi, Namiq 

Kamalı, Əbdülhəq Hamidi, 

İbrahim Şinasini, Seyid Əzim 

Şirvani, Bixud və digər görkəmli 

ədəbi şəxsiyyətlərin irslərini kiyafət 

qədər oxuyub öyrənmişdir. 

1907-ci ildə Əli bəy 

Hüseynzadənin dəvəti ilə Bakıya, 

“Füyuzat”da işləməyə gəlir. 

Kazımoğlunun yazdığına görə, 

M.Hadiyə göndərdiyi məktubda Ə.Hüseynzadə ona əməkhaqqı olaraq “... 

yetmiş beş rüblə məaş təyin edildiyi”ni də bildirmişdi. Seyid Hüseyn sözünə 

belə davam edirdi: – “Əli bəy Hüseynzadə kibi bir zatın təht idarəsində 

çalışmayı Hacıtərxana tərcih verdiyindən Məhəmməd Hadi 1907-ci ildə Bakıya 

gəlmişdir. “Füyuzat”da, eyni zamanda “Tazə həyat” qəzetində çalışmaya 

başlamışdır. 

“Füyuzat” və “Tazə həyat” qəzeti bağlandıqdan sonra “İttifaq” və “Səda” 

qəzetlərində çalışmışdır” (11, 29). O, Bakı mətbuat orqanlarından “Yoldaş”, 

“Təkamül” və s. qəzetlərdə də məqalə, şeir və bədii tərcümələrlə fəal iştirak 

edir. 

M.Hadi daim azadlıq, hürriyyət aşiqi olmuşdur. Türk müsəlman dünyasının 

hansı bir guşəsində işartı görürdüsə, onu alqışlayır, həmin işığın azadlıq 

günəşinə çevrilməsini ürəkdən arzulayır və bu işə kömək etməyə can atırdı. 

Osmanlıda baş verən gənc türklər hərəkatı da bu cür alqışlanır. Nəhayət, 1910- 

cu ildə həmin hərəkatın birbaşa iştirakçısı olmaq üçün M.Hadi İstanbula yola 

düşmüşdü. 

Şairin bu səfərini Mehdi İsmayılov (Gəncəli) 1910-cu ilin ilk baharı (8,41) 

kimi göstərir. Əslində isə M.Hadi İstanbula 1910-cu il fevralın ortalarında 

getmişdir. Belə ki, 1910-cu ilin yanvarında Bakıya işləməyə gələn M.Ə.Sabirin 

“Səda” qəzetində işə girməsinə şərait yaradan, “...əlverişli məqamlardan 

biri redaksiyada işləyən M.Hadinin Türkiyəyə səfərə hazırlaşması idi. Çünki 

Hadinin getməsi Sabirin “Səda” redaksiyasında işə götürülməsi üçün şərait 

yaratmaqla yanaşı, öz növbəsində redaksi-ya Hadinin getməsi ilə qarşılaşdığı

müəllif itkisinin yerini doldururdu”. Bu fikri söyləmək üçün əldə olan 

əsaslardan “...biri odur ki, M.Hadinin “Səda”da 1910-cu ildə axırıncı çap 

olunan şeiri qəzetin 3 fevral tarixli 30-cu, Sabirin həmin qəzetdə çıxan ilk şeiri 

isə 7 fevral tarixli 31-ci nömrəsində işıq üzü görüb. Hər iki müəllifin əsərlərinin 

dalbadal nömrələrdə çap olunması onların redaksiyada bir-birlərinin əvəz 

etmələrini göstərir”.(4, 23) 

M.Hadinin Türkiyəyə 1910-cu il fevralın ilk günlərində yola düşməsi fikrini 

söyləməyə əsas verən faktlardan biri də odur ki, “Səda” redaksiyasında Hadi 

Türkiyəyə yola düşməzdən qabaq üç dost və həmyerli – M.Ə.Sabir, M.Hadi 

və Ə.T.Əfəndizadə xatirə üçün şəkil çəkdirdilər. Həmin şəkil üç vətənpərvər 

həmyerlinin həm də məslək birliyinin ifadəsi kimi tarixi bir sənədə çevrildi. (4, 

25) 

Bu məsələdən danışarkən Seyid Hüseyn yazır: 

“Məhəmməd Hadi 2-3 ilə Bakıda işlədikdən sonra 1909-cu ilinin 

nəhayətində (sonunda-A.B.) və ya 1910-cu ilinin ibtidalarında (əvvəllərində- 

A.B.) çoxdan bəri arzusunda olduğu İstanbula getmiş, “Tənin” qəzetində 

əlsineyi-şərqiyyə mütərcimi sifətiylə çalışmışdır”. (11, 29) 

M.Hadi İstanbulda “Tənin” qəzetində Şərq dilləri üzrə tərcüməçi işləmiş, 

eyni zamanda “Sabah”, “Təhab”, “Şəhbal”, “Mehtab” qəzetləri ilə əməkdaşlıq 

etmişdir. 

Əslən Gəncədən olub, İstanbulda yaşayıb işləyən Hadişünas alim Mehdi 

İsmayılovun araşdırmalarına görə, Türkiyə mətbuatında M.Hadinin 41 əsəri 

çap edilmişdir. Onlardan 15-i şeir, 26-sı məqalədir. Məqalələrdən səkkizində 

Hadinin özü tərəfindən yazılan və məqalənin əsas ideya xəttini ifadə edən şeir 

parçaları vardır. 

M.Hadinin Türkiyədə çap edilən şeirlərindən 11-i “Mehtab”, 3-ü “Rübab”, 

1-i “Şəhbal”, 6-sı “Tənin”, 2-si isə “Tənin”in davamı kimi çıxan “Senin” 

qəzetində işıq üzü görmüşdür. 

Türkiyə mətbuatında M.Hadi “Mehemmed Hadi”, “Şirvanlı Mehemmed 

Hadi”, “Kafkasiyalı Mehemmed Hadiyi-Şirvani”, “Ebdülselimzade 

Mehemmed Hadi” imzalarından istifadə etmişdir. (9, 9) 

Şairin odlu-alovlu çıxışları (yazıları) yerli hökuməti – ittihadçıları razı 

salmadığına görə, o, həbs edilərək Salanikə sürgün edilir. Oradan təsadüf 

nəticəsində yunan gəmisi ilə Yunanıstana gedib çıxır. Yunanıstanda isə türk 

casusu bilib ona ölüm hökmü kəssə-lər də, nədənsə qərarı dəyişib ölkədən 

(Yunanıstandan) çıxarmaq üçün İstanbula gedən gəmiyə mindirilir. Yolda 

başına olmazın müsibətlər gələn, hətta ölüm təhlükəsi ilə üzbəüz qalan 

M.Hadini İstanbulda da qəbul etməyib elə limandaca Batuma gedən gəmiyə 

mindirirlər. O, Batumdan bir tanışının köməyi ilə Bakıya gələ bilir. (11, 27-30; 

14,8; 15,239-240; 8,42-44) 

...1914-cü ildə yenidən Bakıya gələrkən M.Hadi tamamilə pərişan və əsəbləri 

pozulmuş halda idi. O, dostlarının köməyi ilə ruhi xəstəxanada müalicə 

olunduqdan sonra yenidən şüurlu fəaliyyətə başlayır. 

Birinci Dünya müharibəsi zamanı Osmanlının Azərbaycanla sərhəd bölgəsi 

yaxınlığından İrəvan quberniyasına pənah gətirən müharibə hərbzədələrinə 

layiqincə yardım göstərə bilməyən İrəvan Xeyriyyə Cəmiyyəti kömək üçün 

Bakı Xeyriyyə Cə-miyyətinə müraciət etmişdi. Bakı Xeyriyyə Cəmiyyəti 

isə mövcud vəziyyəti öyrənmək üçün İrəvana bir komissiya göndərmişdi. 


41


42 

Məhəmməd Hadi “Açıq söz” qəzetinin xüsusi müxbiri kimi həmin komissiya 

ilə birgə 1915-ci il noyabr ayının 1-də İrəvana getmiş və həmin il dekabrın 

sonlarınadək İrəvan quberniyasında olan türk qaçqınlarının vəziyyəti, onlara 

göstərilən humanitar yardımlara dair qələmə aldığı müxbir yazılarını “Açıq 

söz” qəzetində çap etdirmişdir. (Bax: 5) 

1915-ci il dekabrın sonlarında Bakı sərvətdarlarının təşkil etdikləri 

müsəlman diviziyasının tərkibində molla kimi cəbhəyə yola düşən M.Hadi 

Karpat dağlarında, Stanislav şəhərində Polşa və Avropanın digər bölgələrində 

olur. Həmin dövrdə Bakıda çıxan mətbuat orqanlarında M.Hadinin müharibə 

təəssüratlarını əks etdirən şeirləri çap olunmuşdur. Müharibə qurtarandan 

sonra Hadi qoşunla birgə Bakıya qayıdır. (6) 

Azərbaycan xalq Cümhuriyyəti qurulanda M.Hadi Gəncəyə gəlir və orada 

Milli Ordunun yaradılmasında əsgərlər üçün qələmə aldığı marş ruhlu şeirləri 

ilə iştirak edir. (8,62-68; 7, 35-36) Cümhuriyyət hökuməti və “Azərbaycan” 

qəzeti redaksiyası Bakıya köçərkən M.Hadi də Bakıya gəlir və Azərbaycan Xalq 

Cümhuriyyətinin möhkəmlənməsinə yönəlmiş əsərlərlə çıxış edir...(Bax: 2,32- 

45; 48-49; 105-131) 

1920-ci il aprel çevrilişindən sonra Gəncəyə gedən Məhəmməd Hadi bəzi 

rəvayətlərə görə, sovetlərə qarşı olan Gəncə üsyanında iştirak etmiş, sonra 

xəstələnərək dünyasını dəyişmişdir. Məzarı Gəncə şəhərindədir. 

M.Hadi A.Səhhətin vəfatına həsr etdiyi “Abbas Səhhətin üfuli əbədisi” 

məqaləsində yazırdı: ”Zata Şeyx Nizamiyə böyük bir hörməti var idi... Ən 

nəhayət, Pənc Gənc şairi möhtərəmilə həmcivari-məzar oldu.” 

Bu sözlər tamamilə onun (Hadinin) özünə də aiddir. 

Gəncədə Məhəmməd Hadinin abidəsi ucaldılmış, Bakıda və respublikamızın 

digər şəhərlərində onun adı küçələrə, kitabxana və sair mədəniyyət 

mərkəzlərinə verilmiş, əsərlərinin nəşri və tədqiqi sahəsində də xeyli işlər 

görülmüşdür. Əziz Mirəhmədov, Midhət Ağamirov, Vəli Osmanlı, İslam 

Qəribli, Rəfiq Zəka, Mehdi İsmayılov (Gəncəli) ona monoqrafiyalar həsr etmiş, 

Mir Cəlal, Məmməd Cəfər, Kamran Əliyev və b. isə haqqında elmi məqalələr 

çap etdirmişlər. 

* * * 

Böyük romantik şair, publisist və tərcüməçi Məhəmməd Hadi daim inqilab 

təşnəsi, azadlıq eşqi ilə çarpınmış, bu ideal uğrunda vətəndaş coşqunluğu 

ilə yazıb-yaratmışdır. Ona görə də Azərbaycanın müstəqilliyini – AXC-ni 

sevinclə qarşılayaraq istiqlaliyyətimizin qorunub möhkəmləndirilməsi naminə 

ömrünün sonunadək usanmadan qələm işlətmişdir. 

Şairin yaradıcılığının Cümhuriyyət dövründə marş və hərbi vətənpərvərlik 

ruhlu şeirləri də diqqəti cəlb edir. Bu sıraya “Türkün nəğməsi”, “Zəfərinəhayəyə 

doğru”, “Əsgərlərimizə-könüllülərimizə”, “Azərbaycan dövlətinövzadına”, 

“Vaxtın səsi və həyatın sözü” və s. şeirlər, həmçinin “İki 

simayi-siyasinin müharibə haqqında mütaliələri münasibətilə”, “Zərbeyiinqilab”, 

“Ümid ilə yaşayın!” və s. məqalələr daxildir. Həmin silsiləyə son 

zamanlar M.Hadinin yeni bir əsəri – “Qəhrəman türk əsgərlərinə” şeiri də 

əlavə edilmişdir. Bu şeiri tanınmış türk alimlərindən olan Yavuz Akpınar 

görkəmli ictimai xadim və mütəfəkkirlərimizdən Əli bəy Hüseynzadənin 

Türkiyədəki arxivindən üzə çıxararaq “Kardeş kalemlər” dərgisinin 2007-ci

il 7-ci sayında (səh.66-67) onun əslinin fotosu ilə birlikdə çap etdirmişdir. Əli 

Yavuz bu münasibətlə qələmə aldığı “Azerbaycanlı şair Muhammed Hadinin 

bilinmeyen bir şeiri: “Kahraman türk askerlerine” başlıqlı məqalədə (səh.62-63, 

65) məlumat verib, şairin həyat yolunun bəzi məqamları haqda söhbət açmış 

və M.Hadinin həmin şeirini təhlil etmişdir. Məqalənin ortasında, dərginin 

64-cü səhifəsində isə M.Hadinin məşhur portret-fotosu və onun arxasında 

məslək dostu Ə.Hüseynzadəyə 30 yanvar 1909-cu ildə yazdığı dörd beytlik 

xatirə-şeirinin foto-surəti də oxuculara təqdim edilmişdir. Həmin materiallar 

haqqında Azərbaycan oxucusuna ilk dəfə filologiya üzrə fəlsəfə doktoru Azər 

Turan məlumat vermişdir. 

Məlum olduğu kimi, AXC hökuməti Bakı azad edilənədək bir müddət 

Gəncədə fəaliyyət göstərmişdir. Bu zaman Azərbaycanın köməyinə gələn 

Qafqaz İslam ordusunun baş qərargahı da Gəncədə idi. Burada qarşıdakı 

həlledici döyüşlərə ciddi hazırlıq aparılırdı. Həmin günlərdə Gəncədə 

olan Məhəmməd Hadi digər həmvətənləri kimi, Qafqaz İslam ordusunun 

Azərbaycana köməyə gəlişini böyük sevinclə qarşılamışdır. O, öz vətəndaşlıq 

duyğularını bu münasibətlə qələmə aldığı digər əsərləri ilə yanaşı 13 iyun 

1918-ci il tarixində Gəncədə yazdığı “Qəhrəman türk əsgərlərinə” şeirində 

də ifadə etmişdir. “Marş” şeiri türk əsgərlərinə, onların döyüş əzminə həsr 

edilmişdir. Əli Yavuzun da yazdığı kimi, “bu da bizə əsgəri marşların xalq 

yığınları (kütlələri – A.B.) üzərində olduğu qədər, aydınlar (ziyalılar – A.B.) 

arasında da coşqunluq yaratdığını, Azərbaycan toplumunun o dönəmdə 

yaşadığı sevinc və bəxtiyarlığı, özünəgüvən duyğusunu alovlandırdığını 

göstərməkdədir.” 

Şeirdəki vətənpərvərlik, milli qürur duyğusu ilə yanaşı, türk birliyinin 

poetik pafosla tərənnümünü nəzərdə tutan Əli Yavuz sözünə davam edərək 

bildirir ki, “Hadinin bu mənzuməsi ogünkü ortaq vicdanın səsi olaraq da 

dəyərləndirilə bilir.” (s.65) 

M.Hadinin bu şeiri heca vəznində, sadə bir dildə yazılmışdır. Bu baxımdan 

o, şairin “Dilək ölməz” və digər şeirini xatırladır. Əli Yavuz bəy “Qəhrəman 

türk əsgərlərinə” marşının M.Hadi poeziyasının ümumi leksikasından 

fərqləndiyinə də toxunaraq göstərir ki, bu cəhət şeirin kütlələrə, sadə xalq 

nümayəndələrinə, əsgərlərə ünvanlandığından irəli gəlir. Məqalədə oxuyuruq: 

“Şeirlərində ədəbiyyati-cədidə (yeni ədəbiyyat) və Sərvəti-Fünun ədəbi 

ənənəni mənimsəmiş, dil olaraq da Hüseynzadə Əli bəyin də təsirilə Osmanlı 

türkcəsindən istifadə edən bir şair olaraq bildiyimiz Məhəmməd Hadinin bu 

şeirində fərqli bir “dil” diqqəti çəkir. Gəraylı tərzində yazılmış, 13 dördlükdən 

ibarət olan bu şeirdə Hadi digər şeirlərinə nəzərən çox sadə bir Türkiyə 

türkcəsi istifadə edib. Bəlkə də bu şeir geniş xalq yığınlarının anlamına 

rahatlıqla qavraya biləcəkləri bir marş nəğməsi olaraq qəsdən sadə dillə 

yazılmışdır?” (s.65). 

Əslində, M.Hadi də qəlbən İsmayıl bəy Qaspıralı kimi Anadolu türkcəsinə 

daha yaxın idi. Çünki Azərbaycan türkcəsi ilə, demək olar ki, eyni olan 

Anadolu türkcəsi Türkiyədə, ümumən Türk Dünyasında çox gözəl və 

rahatlıqla anlaşılır. Məhəmməd Hadi “Qəhrəman türk əsgərlərinə” şeirində 

məhz Azərbaycan və Anadolu türkcəsinin ortaqlığından yararlanmışdır. 

Nəticədə şeir həm yazıldığı marş janrına, həm də Azərbaycan və Anadolu 

türkcəsinə uyğun olaraq bədii-estetik baxımdan təntənəli, ləngərli, anlaşıqlı, 


43


44 

vətənpərvərlik ruhlu, döyüşkənlik və qələbə əzmli bir əsər kimi meydana 

çıxmışdır. Şeirin dərgidə verilən fotosurətindən görünür ki, o, Gəncədə vərəqə 

şəklində çap edilərək əsasən əsgərlər arasında yayılmışdır. Həmin nüsxələrdən 

birini də Əli bəy Hüseynzadə elə Gəncədə ikən götürüb özündə saxlamışdır. 

Türkün öz soyundan güc alan döyüş və qəhrəmanlıq əzmi marş-şeirdə belə 

ifadə edilmişdir: 

Qorxmaz yürəkli ərləriz, 

Həp əsgər oğlu əsgəriz. 

Türk oğlu qaçmaz hərbdən, 

Qeyrətliyiz, cəngavəriz. 

...Türk milləti, türk milləti, 

Qəhr etdi canlı zülməti. 

Əlhəmdülillah parladı 

Türkün hilalü şövkəti. 

Şair bu təntənə ilə sözünə davam edərək dörd ildən bəri davam edən 

Birinci Dünya müharibəsində türklərin xeyli qəhrəmanlıqlar göstərib, öz 

şanlı tarixlərinə yeni və şöhrətli səhifələr yazdıqlarını da qürurla diqqətə 

çatdırmışdır. Şeirdə oxuyuruq: 

Dörd ildə verdik çox nəfər, 

Qafqazyaya qıldıq səfər. 

Qiymətli qurbanlar verib 

Kəsb eylədik parlaq zəfər. 

Öz tarixi şanının yolunda “qiymətli qurban verən türk oğlu milli namusunu 

hifz eyləmək” əzmini yüksək bir səslə ifadə edir. O, təbiətdə qışdan sonra 

baharın gəlişi ilə türkün baharının – istiqlalının gəlməsi və güllərin gülüşü ilə 

həmmillətinin sevinci arasında üzvi bir vəhdət gördüyü üçün yazır: 

Qış getdi, gəlmişdir bahar, 

Güllərdə parlaq xəndə var. 

Güldü bizim də baxtımız, 

Ey türklər, Osmanlılar. 

Açmış güli-iqbalımız, 

Çox nurludur amalımız. 

Qaçdı şimalın zülməti 

Parlaqdır istiqbalımız. 

M.Hadi baharın gəlişi ilə ortadan götürülən qış soyuğu ilə rus işğalının 

“şimal yelləri”nin Azərbaycanın nurlu amalı, parlaq istiqbalı qarşısında 

“əriməsi” arasındakı oxşarlığı obrazlı şəkildə ifadə etməklə qalmayıb sevinclə 

bildirir ki: 

Türkün hilalı parlıyor, 

Türkün cəlalı parlıyor. 

Gülməkdədir millət üzü, 

Bədbəxt düşmən ağlıyor. 

Ona görə də M.Hadi yaranmış bu xoş vəziyyətdən sinəsi qabaran qəhrəman

türk əsgərinin dili ilə Türkün Tanrısını da əmin edir ki, biz bir türk olaraq heç 

vaxt silahdan əl çəkməyib sıyrılmış qılıclarımızla Qafqazda sülh və sabitliyi 

təmin edəcəyik: 

Türk tanrısı olsun güvah, 

Biz etməyiz tərkü-silah. 

Süyf ilə təmin eyləriz. 

Qafqasiyada sülh və səlah. 

“Qəhrəman türk əsgərlərinin” Azərbaycandakı zəfər dolu sonrakı uğur və 

çətinliklərini, məhrumiyyət və qurbanlarını, yürüşlərini Məhəmməd Hadinin 

yeni-yeni, özü də bir-birindən məzmunlu şeir və məqalələri müşayiət edib 

tarixə yazdı. Həmin əsərlər bir daha göstərir ki, M.Hadi illər boyu öz xalqının, 

ümumən türklərin genetik bağlarının, söy-kökünün qədim və sağlam olması 

qənaəti ilə onların dünya xalqları arasında ən uca pillələrdən birində durmağa 

layiqliyi fikrini təbliğ, tərənnüm və təlqin etmişdir. Odur ki, AXC-nin ilk 

günlərində Gəncədə bacısının evində yaşayan şair Azərbaycan hökumətinin 

yenicə təsis etdiyi “Azərbaycan” qəzetinin təşkili və nəşrində də fəal iştirak 

edir. Şairi Azərbaycan xalqının öz istiqlaliyyətinə gec-tez çatacağı inam və 

amalı daim həyata, mübarizəyə ruhlandırmaqla yanaşı, azadlıq yolunda 

düçar olduğu olmazın müsibət və faciələr, verdiyi çoxsaylı qurbanlar da 

daim düşündürürdü. O, bütün bu itkilərin və ardıcıl, inadlı mübarizənin 

müqabilində soydaşlarının azadlıq, istiqlaliyyət haqqının qələbə çalacağına 

inanırdı. Odur ki, qələmə alıb elə “Azərbaycan” qəzetinin orada (Gəncədə) 

çıxan 15 sentyabr 1918-ci il tarixli 1-ci nömrəsində çap etdirdiyi “Türkün 

nəğməsi” şeirində yazırdı: 

Türkün tökülən qanları bihudə gedərmi? 

Diqqətlə düşün, yoxsa bu qan həpsi hədərmi? 

Dörd ildə verilmiş bu qədər can hədər olmaz, 

Məfkurə yolunda tökülən qan hədər olmaz, 

Qiymətli olan xuni-şəhidan hədər olmaz… 

…Bədbəxt olan əfğani-yetiman hədər olmaz. 

Türkün tökülən qanları bihudə gedərmi? 

Diqqətlə düşün, yoxsa bu qan həpsi hədərmi? 

Şeirdən göründüyü kimi, dörd il ərzində (müəllif Birinci Dünya 

müharibəsini nəzərdə tutur), türklər, o cümlədən Azərbaycan türkləri azadlıq 

və istiqlaliyyət məfkurəsi uğrunda qan tökür, şəhid verir, övrətlər dul, uşaqlar 

yetim qalır. Bütün bunlar həm də ona görə bihudə, yəni boş-boşuna gedə 

bilməz ki, o qanlar aydın məqsəd – azadlıq və istiqlaliyyət məfkurəsi yolunda 

tökülmüşdür. Odur ki, şair sözünə qətiyyətlə belə davam edirdi: 

Qan ilə qazandıq zəfəri, verməyiz əldən, 

Xof eyləmədik atəşi-dəhhaşe dövəldən. 

Bir zərrə belə qorxmayırız dəst-əcəldən, 

İstərsə cahan çevrili, varsın da təməldən. 

Türkün üzü çevrilməyəcək səmti-əməldən… 

Məhəmməd Hadinin dünyaya belə meydan oxumasının başlıca səbəbi 


45


46 

həm də türklərin “atəşi-dəhhaşe-dövəldən”, yəni türk dünyasının məhvi 

üçün ağzından dəhşətli alov püskürən dövlətlərdən belə qorxmayıb, ayağını 

yerə möhkəm dayayaraq məqsədinə çatmaq əzmi ilə zəfərlər qazanmasıdır. 

Hadi daxildən gələn qürur və cəsarətlə bəyan edir ki, lap dünya alt-üst olub, 

məhvərindən çıxsa da, türkün üzü “səmti-əməldən”, öz amalı uğrunda 

irəliləməkdən çevrilməyəcək, geri dönməyəcək. Şairin sinəsini qürurla 

qabardan tarixən türklərin dizinin heç bir döyüşdə, o cümlədən, istiqlal 

savaşında da titrəməməsidir. Bu qənaət onda belə bir dərin inam yaradırdı 

ki, dünya dövlətlərinin Birinci Cahan Savaşından da türklər, türk ordusu 

qalib çıxacaq. Buna onun həm mənəvi, həm fiziki, həm də əqli imkanı var. 

Şair həmin fikirlərini Birinci Dünya müharibəsinin sonlarına yaxın – 1918-ci 

ilin 20 oktyabrında dərc etdir-diyi “İki simayi-siyasinin müharibə haqqında 

mütaliələri münasibətilə” (“Azərbaycan” qəz., 20 oktyabr, 1918) və “Zərbeyiinqilab” 

(“Azərbaycan” qəz., 22 oktyabr, 1918) məqalələrində elmi-publisistik 

şəkildə ifadə edib. 

Birinci məqalə iki siyasi simanın – Almaniya və İngiltərənin “hərbiyyə 

nazirləri”nin dünya müharibəsinin taleyi ilə əlaqədar söylədikləri mülahizələr 

üzərində qurulub. Burada M.Hadini Almaniyanın hərbi naziri, feldmarşal 

Kuçnerin belə bir fikri cəlb edir ki: “Bu təxribkar dünya müharibəsində (Birinci 

Dünya müharibəsi nəzərdə tutulur – A.B.) hansı millətin, hansı müharib 

dövlətin ürvəq və əshabı mətin və sağlam isə, o, zəfəryab olacaqdır”. 

Burada vətənpərvər mütəfəkkirin diqqətini cəlb edən ürvəq və əshabı, yəni 

genetik əlaqə və bağları güclü olan xalqların, bütövlükdə millətlərin yarış və 

vuruş meydanı olan yer üzündə qalib, bu keyfiyyəti olmayanların isə məğlub 

və daim başqalarının tapdağında qalacağı qənaətidir. Ona görə o, öz xalqının 

parlaq gələcəyinin təmini üçün həmin keyfiyyətlərə möhkəm sahib olmağın 

vacibliyini bildirir. Çünki bunsuz həyatda heç bir millət qalibiyyət və əminamanlıq 

qazana bilməz. Müəllif bildirirdi ki, “Öylə isə miləli-şümuli-hərb 

qarşısında qayətlə, qüvvətli və mətanətli bir mövcudiyyətlə durmalıyız ki, 

hüsara bir həyati-zəfərpərvəranəyə böhq-məzhər ola biləlim. Nasıl ki, böyük 

qardaşımız olan osmanlılar beş yaşına qədəm qoymuş şu müdhiş müharibeyiəzimdə 

nə dərəcədə sağlam olduqlarını bütün mənasilə göstərmiş oldular və 

hərb davam etdiyi müddətdə də göstərəcək, səməreyi müvəffəriyyətlərini 

də üqdə ifa eliyəcəklərdir. Bütün yar və əğyara isbat etmiş olacaqlardır ki, 

türklərin ürvəq və əshabı heç bir zaman, heç bir hərbdə titrəmədi, titrəməyir və 

titrəməyəcəkdir”. 

Deməli, həyatda və mübarizədə qalib çıxmaq üçün qüvvət və mətanətə 

sahib olmalıyıq ki, hər bir güc qarşısında “böyük qardaşımız osmanlılar” kimi 

layiqincə dayanıb türk xalqlarının öz ləyaqət və şərəflərini qorumağa, nəticə 

etibarilə müstəqil yaşamağa qabil və layiq olduqlarını bütün dünyaya sübut 

edə bilək. 

M.Hadi başa düşürdü ki, xalqın müstəqillik və azadlığı onun fiziki qüdrəti 

ilə yanaşı əqli və zehni qabiliyyəti ilə də qorunmalıdır. Bu, bir həqiqətdir 

ki, ağıl və düşüncə ilə idarə oluna bilməyən güc öz sahibinə heç bir səmərə 

vermir. Ona görə müəllif – “Zərbeyi-inqilab” (“Azərbaycan” qəz., 22 oktyabr, 

1918) adlı başqa bir məqaləsində göstərirdi ki, ulularımızın, müdriklərimizin 

əsrlərin sınağından çıxan kəlam və nəsihətlərini mənimsəməli, onları həyata 

tətbiqetmə vərdişlərinə yiyələnməliyik ki, istiqbala, istiqlala sahib ola bilək. O,

tarixə nəzər salaraq göstərir ki, əvvəllər bu təşəbbüsdə ola bilmədiyimiz üçün 

idrakımız boş qaldı və yeraltı, yerüstü sərvətləri, gözəl təbiəti ilə əvəzsiz olan 

Qafqazımızı – yaşadığımız müddətdə beşiyimiz, öləndə məzarımız olacaq 

vətənimizi düşmən taladı və indi də talamaqdadır. Axı, bu rəngin və zəngin 

vətənimiz Qafqaz bizi öz isti qucağında bəsləyir ki, ona layiq olaq. Heç olmasa, 

indi nəticə çıxarıb hərəkətə gələk. Biz son zamanalar nə şair və ədiblərimizin 

qələmlərindən sızan hikmətli fikirlərə etina etdik, nə də ululularımızın 

ata nəsihətlərinə qulaq asdıq. Bununla anlamaq qabiliyyətindən məhrum 

olduğumuzu göstərdik. “Hikmətli qələmlərdən uçan o parlaq nəğmələr pək 

sönük olan əfkar və idrakımıza intibahbəxşı – “İrşad” olmadı. Olamadı”. 

M.Hadini narahat edib qəlbən ağrıdan, soydaşlarının qəflətdə qalaraq nəinki 

əcdadlarının, hətta çağdaşları olan ziyalı vətənpərvərlərin belə səslərini eşidə 

bilməmələri, mənəvi qəflətidir. O, irşad sözünü həm qəzetin adı kimi, həm 

də lüğəvi – yolgöstərən mənasında alaraq, təəssüf və vətəndaş yanğısı ilə 

bildirirdi ki, ulularımızın və ziyalılarımızın parlaq fikirləri belə fikrimizi və 

beynimizi oyada, bizə yol göstərə bilmədi. Odur ki, M.Hadi soydaşlarını, gec 

də olsa, heç olmasa, bundan sonra ayıqlığa, fəallığa, mətanət və mübarizliyə, 

vətənin laləzara çevrilməsi yolunda çarpışmalara çağıraraq, fikrini belə 

davam edirdi: “Bilməyənlər var isə bilsinlər, ögrənsinlər ki, Qafqasiya pək 

çox sərvətdar bir vətəni-müqəddəsdir. Fəqət, heyhat ki, kiseyi-idrakımız boş, 

əfkarımız yoxsuldur... Qafqasiyadan behəqqi istifadə edə bilmək üçün kiseyiidrakımızı 

mərifət sərvətilə, fənn sərmayəsi ilə doldurmalıyız”. 

M.Hadi bu məhsuldar, zəngin və səfalı, səxafətli diyara, vətənimiz Qafqaza 

əsl sahibi-ixtiyar hüququnu qazanmaq üçün düşüncə kisəmizi, beynimizi 

mərifət sərvəti, elm, fənn sərmayəsi ilə doldurmağa, daha doğrusu, elmi 

biliklərə yiyələnib, dünyanın, həyatın gedişatından baş çıxarmağa, xeyir və 

şərini anlayaraq fəal, ayıq, mübariz, mətin, dönməz olmağa çağırır, fikrini 

belə yekunlaşdırırdı: “Nəsihət kövsərləri bizi ayıltmadı isə də, barı içində 

qovrulduğumuz müsibət atəşləri, inqilab zərbələri bizi bidar və huşiyar 

etsin...” 

Məhz bu düşüncə və narahatlıqların nəticəsidir ki, 1918-ci il sentyabrın 15- 

də Bakı düşmənlərimizdən azad edilib, qanuni və hüquqi paytaxtımız olanda 

Hadi türk xalqlarının öz milli şərəf və ləyaqətini əzm və mətanətlə qoruyub, 

düşmənə qalib gəlməsi münasibətilə yazdığı “Zəfəri-nəhayəyə doğru” 

(“Azərbaycan” qəz., 6 oktyabr, 1918) şeirində həmin qələbəni vəcdlə, poetik 

pafosla belə tərənnüm edirdi: 

Mərd olan əsgərligi təqdir edər əzyan ilə, 

Əsgər olmaq fərzdir hər möminə quran ilə. 

Əsgər olmaq bir şərəfdir türk üçün, islam üçün, 

Əsgəriyyətlə yaşar millət həyatı şan ilə. 

Ən işıq bir ömr istərsək günəş altında biz, 

Durmalı iddiayə qarşı qeyrəti-rəxşan ilə. 

Daima türk oğlu hifz etmişdir öz namusunu, 

Əldəki süyfu-şücaət, dildəki iman ilə. 

Demək, əsl kişi əsgər olmağı özünə şərəf bilməlidir. Çünki vətən və milləti 

qoruyan, onun şərəfini uca saxlayan qüvvə əsgərdir, ordudur. Təsadüfi deyil 

ki, bu kainatda, günəş altında işıqlı, xoşbəxt bir ömür sürmək istəyən hər bir 


47


48 

fərd və xalq onun varlığına, hüququna təcavüz edən hər hansı bir qüvvəyə, 

cəbrə qarşı rəşadət və mətanətlə, əzmkarlıqla durmağı bacarmasa, daim tapdaq 

altında qalmağa məhkumdur. Hadi fəxr və sevinclə bildirir ki, türk oğlu 

öz namusunu əldəki sıyrılmış qılınc, dildəki iman, ədalətlə daim hifz edib, 

qoruyubdur. Odur ki, onlar dünya atəşə dönsə də, qorxmurlar. Çünki döyüşdə 

bərkiyiblər: 

Qorxmarız düşməndən, əsla, dönsə dünya atəşə, 

Hər zamanda etmişiz qovğa qövi-şahan ilə. 

Ta əzəldəndir cahanda şanlıdır tariximiz, 

Zişərəf bir millətiz tarixdə bürhan ilə. 

Qorxmarız meydani-qovğadən, əmin ol, ey ədu! 

Torpağın üstü cəhənnəm olsa da vulkan ilə. 

Daima əlayi-şam etməkliyə amadəyiz, 

İştə milyonlarla hazər can ilə, qurban ilə. 

Türk oğlu bütün döyüşlərdən şücaətlə çıxdığından düşmənə meydan 

oxuyur. Onun hər kəlməsində öz gücünə, qüdrətinə inamdan doğan daxili və 

tükənməz qürur, cəsarət, əzəmət hakimdir: 

Atəşi-iddəayi söndürməgə həp hazırız, 

Atəşin bir qeyrət ilə, atəşin bir şan ilə!… 

İştə bax! Türkün hilalı bir nuri-bəxşi-şərqdir, 

Şərqi tənvir eyləriz əlbət məhtəban ilə, 

Millətim uğrunda çıxsa belə qəbrim qarşıma, 

Qəbrimə qarşı qoşardım çöhreyi-xəndan ilə. 

M.Hadini vəcdə gətirən bir də türkün, Azərbaycanın yüksələn hilalının 

bütün Şərq aləminə bir nur bəxş edəcəyi inamıdır. Odur ki, o, millətin və 

vətənin səadəti yolunda ölümlə qarşılaşsa belə, yenə əzmlə, sevinclə, gülərüzlə 

yoluna davam edəcəyini bəyan edir. 

Şair inanırdı ki, vətəninin və xalqının azadlığı, səadəti və işıqlı istiqbalı 

yolunda çalışıb gedən qurbanların adı əbədi, diri olmaqla, ruhları “behiştiəlada”dır. 

O, “A.Səhhətin üfuli əbədisi” (Azərbaycan qəz., 18 noyabr 1918) 

məqaləsində ermənilər tərəfindən törədilən Şamaxı soyqırımı nəticəsində 

öz ev-eşiyindən didərgin düşüb Gəncədə ağır bir vəziyyətdə vəfat edən 

A.Səhhətin yoxluğunu ədəbiyyatımız üçün bir boşluq hesab edirdi. Ancaq şair 

dostunun “əsəri-qələmiyyəsinin, sərvəti-fikriyyəsinin” əbədiliyinə inanırdı. 

Həmin fikri o, 1918-ci ildə Bakıda daşnak-bolşevik qüvvələri tərə-findən 

törədilən mart qırğınlarının və azadlığımız uğrunda mübarizə qurbanlarımızın 

xatirəsinə həsr etdiyi 31 mart 1919-cu il tarixli “Şühədayi-hürriyyətimizin 

ərvahına ithaf” şeirində belə əsaslandırırdı: 

…Müəbbədən diridir namınız bu dünyada, 

Sizin də ruhunuz uçsun behişti-əlada. 

Bizi xilas edərək pənceyi-əsarətdən, 

Nicatbəxş olaraq dəsti-əhli vəhşətdən, 

Çəkildiniz əbədi xüldzari-rəhmanə, 

Behişti-rəhmətə, yəni diyari-rəxşanə. 

O xuninizlə açıldı bəhari-hürriyyət, 

Sizin də yurdunuz olsun behişti-ülviyyət.

Bütün bu şərəf və ləyaqətə şəhidlər ona görə layiqdirlər ki, millətimiz 

məhz onların şücaətləri sayəsində “şərəfli istiqlal, həyati-püriqbal bulub…” 

Lakin qanımıza susayan bədxahlar Azərbaycan türklərinin bu cavan istiqlal 

quşunun qol-qanadını qırıb, özünü məhv etmək üçün dünyanı heyrətdə qoyan 

vəhşiliklərə əl atır, milli müqəddəratımızı və vətənimizi daim təhdid edirlər. 

M.Hadi bütün aydınlığı ilə dərk edirdi ki, istiqlalın əldə edilməsi hələ 

işin hamısı deyil. Bu istiqlalı qeyrət və mətanətlə qorumaq gərəkdir. Odur 

ki, üzünü vətən oğullarına tutaraq “Əsgərlərimizə-könüllülərimizə” 

(“Azərbaycan” qəz., 22 nisan (aprel) 1919) şeirində yazırdı: 

Millətin namusu sizdən çox şücaət gözləyir, 

Dövləti-növzadi-milli qalibiyyət gözləyir, 

Bəkləyir sizdən zəfər atimiz, istiqlalımız, 

Şanlı qeyrət, şanlı hikmət, şanlı cürət gözləyir. 

Bir baxın nisvani-iffətpərvəri millimizə, 

Dideyi-ümmid ilə sizdən həmiyyət gözləyir. 

Payimali-düşmən olsunmu çəmənzari-vətən?! 

Yurdumuz sizdən bu gün çox ali himmət gözləyir. 

M.Hadi vətən oğullarını “dilbəri-hürriyyəti əğyar əlindən hifz edib” xalqın 

heysiyyətini, namus və şərəfini uca tutmağa, baharın xəzanla əvəz olunmasının 

qarşısını almağa səsləyir. Çünki millətimiz – Azərbaycan türkləri şərəfli 

bir həyat arzusu ilə illərdən bəri alışıb yanır. Odur ki, onun çatmağa bütün 

keyfiyyətləri və hüququ ilə layiq olduğu bu arzusuna yetişməsi uğrunda 

ölümə belə hazır olan hər bir fərd əslində böyük şərəf və ölməzlik qazanmış 

olur: 

Millətin heysiyyətin yüksəldin, ey qeyrətvəran! 

Millətim sizdən böyük şanü-şərafət gözləyir. 

Şanlı ölmək ölməməkdir, anlayın bu hikməti, 

Pürşərəf kim can verərsə, anı himmət gözləyir. 

Millətim istər yürəkdən çox şərəfli bir həyat, 

Anlasın, etsin bunu idrakı-əhli-kainat! 

Azərbaycan türklərinin bu haqqının dərindən dərki, təbii ki, nəticə olaraq 

həmin amal uğrunda mübarizəni bir zərurət kimi qarşıya qoyur. Həmin 

zərurətin düşüncədən əməli işə keçirilməsi yolunda qarşıya çıxan çətinlikləri 

dəf etməyin, vətən və millətin şərəfi, ləyaqəti naminə vacibliyi qənaəti ilə 

M.Hadi yenə “Əsgərlərimizə-könüllülərimizə” (“Azərbaycan” qəzeti, 23 aprel 

1919) şeirinin ikinci hissəsində yazırdı: 

Qorxutmamalı bizləri yollardakı əngəl, 

Məfkurəyə doğru yürü, qoş, durma, çapıq gəl! 

Millət tikəcək namına, ölsən, dəxi heykəl, 

Qoyma toxuna yurduna naməhrəm olan əl… 

Burada M.Hadi tarixi şan-şöhrətə, qəhrəmanlıq ənənələrinə malik olan 

bir millətin öz ləyaqətini qorumaq əzminin tarixin həlledici anlarında belə 

tükənməzliyi fikrini təlqin edir. Çünki öz mənliyini qorumağa qeyrət və 

cəsarəti çatmayan hər bir kəs, hər bir millət daim başqaları tərəfindən təhqir və 


49


50 

tapdağa məhkumdur: 

Əhrazi-kəmal etmək üçün qoşmalı hər an, 

İstərsək əgər olmayalım bəndeyi-fərman. 

Amalımıza doğru şitaban olalım, gəl! 

Millətlə vətən rahinə qurban olalım, gəl! 

İnsan övladında vətən torpağına hədsiz bağlılıq duyğusu yaranışdan 

hakim kəsilib. Bu hiss həyatın sonrakı mərhələlərində daha da möhkəmlənir 

və İNSAN vətən torpağı uğrunda fədakarlıq edir. Bu, həyatın qanunudur. 

Belə ki, vətən torpağını qoruyan insan əslində öz varlığını qoruyur. Çünki, 

həmin varlıq elə vətən torpağıdır. Axı, insan varlığının bütün mayası vətən 

torpağı, ana yurdun şəhdi şirəsidir. O, həmin torpaqdan çıxan nemətlərlə, 

deməli torpağın özü ilə qidalanıb ərsəyə çatıb. Axırda da həmin torpaq (yəni 

insan) başqa şəkildə özünə qayıdır. Yəni, vətən torpağından yaranıb onu 

qoruyan, abadlaşdıran varlıq, insan axırda həmin torpağa qayıdıb vətənləşir. 

Bizcə, insanın torpağa, vətənə bağlılıq hissi dünyanın bu əzəli və əbədi 

qanunundan mayalanır. Vətən torpağını, millətin şərəf və ləyaqətinin, milli 

dövlətin varlığının yağılardan qorunmasının vacibliyini söyləyib yurddaşlarını 

həmin şərəfli vəzifəni yerinə yetirməyə çağıran şair onların bu amal uğrundakı 

mübarizədə əzm və mətanətlərini artırmaq üçün belə bir fikri təlqin edir ki: 

İlk məhdin ilə son yerin ağuşi-vətəndir, 

Xaki vətənin, bilməlisən, mayeyi-təndir. 

Gülzari-vətən cənnət, həp qönçədahandır, 

Ziruh çiçəklər yaradan işbu çəməndir. 

Hifz etməyə bu gülşəni qurban bədəndir, 

Rüxsareyi-gülrəngi-əməl rövşəni-şəndir; 

Amalımıza doğru şitaban olalım, gəl! 

Millətlə vətən rahinə qurban olalım, gəl! 

M.Hadi bu alovlu çağırışları onunla əsaslandırır ki, vətəni azad olmayan 

millət öz varlığını qoruyub yaşaya bilməz. Ona görə də vətənə sevgimizi 

əməlimizlə sübut etməli, haqqımızı almalıyıq. 

Şair başa düşürdü ki, bütün bu vəzifələri həyata keçirmək üçün millətin 

başında ləyaqətlə durub onu təmsil etməyə qadir olan bir dövlətin olması da 

zəruridir. Bunsuz bütün cəhdlər uğursuzluğa düçar olmağa məhkumdur. 

Odur ki, iki hissədən ibarət “Məfkureyi-aliyyəmiz. Azərbaycan dövləti 

növzadına” (“Azərbaycan” qəz, 3 aprel 1919) adlı şeirində gənc Azərbaycan 

dövlətini xalq və vətənin şərəf və ləyaqətini lazımınca təmsil etməyə çağırırdı: 

Qaldır səmayi-şövkətə nəcmü-hilalını, 

Göstər bu ərzin əhlinə qayeyi-cəlalını! 

İsbat qıl həyatını, əqvami-aləmə, 

Bəxş eylə bir həyati-nuyin şərqi-əzimə! 

Əzmü-nəbatın ilə görün, düşmən ağlasın, 

Millət yüzində xəndeyi-ümmid parlasın!… 

Şair arzu edirdi ki, Azərbaycanın gənc demokratik dövləti aparacağı ağıllı, 

düşünülmüş və incə siyasəti ilə dünya xalqlarının rəğbət və etimadını qazanıb, 

təmsil etdiyi millətin şərəfini daha da ucaltsın. Bu istəklə də yazırdı:

Simayi-iqtidarını görsün bütün cahan, 

Ey türk dövləti, vaya bəxti-növcavan! 

Olsun da qibtəbəxşi-miləl hər siyasətin, 

Şayan afərin olsun fərasətin! 

Ədayi-namuradə sübut et ləyaqətin, 

Bilsin nədir ləyaqəti bu şanlı millətin! 

M.Hadi başa düşürdü ki, dövlətin və millətin istiqlalının əsaslı və davamlı 

olması onun nümayəndələrinin zəkasına, elminə, elmi səviyyəsinə bağlıdır. 

Ona görə öz vətəndaşlarının əqli və zehni qabiliyyətinin inkişafı qayğısına 

qalmağın Azərbaycan dövlətinin qarşısında həlli vacib məsələ kimi 

durduğunu bəyan etməklə, bu yolla vətən və xalqın parlaq istiqlalının təmininə 

nail olacağına dərin inamını əks etdirirdi. Həmin fikri M.Hadi “Məfkureyialiyyəmiz. 

Azərbaycan dövləti-növzadına” (“Azərbaycan” qəz., 4 aprel 1919) 

adlandırdığı şeirinin ikinci hissəsində belə davam etdirirdi: 

Məfkurəmiz yolunda nə lazımsa etməli, 

Məqsudə doğru əzmü-xüruşanla getməli. 

…Guş eyləsin bu fikrimi əqvami-kainat; 

Amali-zəvalcamalımız iştə gözəl həyat! 

Vicdani-millətə yazılıbdır bu ayəmiz; 

Ən şanlı, ən şərəfli həyat iştə qayəmiz!… 

Bununla yanaşı, şair başa düşürdü ki, millətin tərəqqisi naminə dövlətin 

apardığı siyasət onun təbəələri tərəfindən bütün aydınlığı ilə dərk edildikdə 

istənilən səmərəni verə bilər. Odur ki, xalqı elmə, biliyə yiyələnməyə çağıraraq 

bildirirdi ki, hazırda elmsiz tərəqqi və inkişaf, bütün bunlarsız da istiqlal və 

səadət yoxdur. Elmə yiyələnə bilməyənlər inkişaf etmiş digər xalqların əlində 

əsirə çevrilməyə məhkumdurlar. Həmin fikri M.Hadi “Vaxtın səsi və həyatın 

sözü” şeirində (“Bəsirət” qəz., 11 yanvar 1919) belə ifadə edirdi: 

Elmin, hünərin, mərifətin varsa, buyur gəl, 

Yoxsa, bu həyat aləminə olma bir əngəl! 

Ərbabi-kəmalın yeridir, bil ki, bu meydan, 

Bədbəxt yaşar torpağın üstündəki nadan. 

…Laf ilə tərəqqi olamaz, sözlə də sərvət, 

Bilgiylə olur, bilməlidir, sərvəti-qüvvət. 

Buradan bir daha görünür ki, millətin, dövlətin və vətənin işıqlı gələcəyi, 

xoşbəxt sabahı, bu sabaha çıxmaq üçün qarşıda duran vəzifələrin dərki və 

onların həyata keçirilməsinin vacibliyi M.Hadini düşündürən problemlər 

olmuşdur. Şair artıq keçmişi yad, romantik gələcəyi vəsf etməklə qalmayıb, 

reallıqdan çıxış edərək, on illərlə bəslənən arzuya, uğrunda mübarizə aparılıb 

qanlar tökülən amala çatmağın və qazanılmışların – milli müstəqilliyin, 

dövlətçiliyin möhkəmləndirilməsinin yollarını da göstərməyə çalışırdı. 

O, Cümhuriyyətin ilk aylarında, ölkədaxili sabitliyin və istiqlaliy-yətin 

hələ qarışıq, xalqın güzəranının isə ağır olduğu dövrdə dərin narahatlıq 

hissi keçirirdi. Odur ki, həmin günlərdə çap etdirdiyi “Həyati-hazirəmizin 

ilhamları” (Azər-baycan qəz, 19 təşrini-sani 1918) şeirində “bütün dünyanın 


51


52 

başdan-başa sanki kölgəyə bürünməsi, üzlərdə ümidsizlik və matəm 

görkəminin nümayan olmasını” görərək, vicdan əzabı çəkirdi. 

M.Hadi vəziyyətdən çıxış yolunu bədbinlikdən uzaq olmaqda, gələcəyə 

nikbin gözlə baxmaqda, ruh yüksəkliyini və həyat eşqini qoruyub saxlamaqda 

görürdü. Odur ki, həmin şeirdən cəmi bir həftə sonra qələmə aldığı məqaləsinə 

“Ümid ilə yaşayın!” (Azərbaycan qəz., 25 təşrini-əvvəl 1918) başlığı qoyaraq 

fikrinə belə davam edirdi: “Ümid ölməməlidir. Məazüllah (Allah göstərməsin- 

A.B) ümidimiz ölərsə, yas dirilir, yas dirilərsə, bizi boğar! Binayi-aliyə 

parlaq bir ümid ilə istiqbala baxmalı, bizi boğmaq istəyən yası biz özümüz 

boğmalıyız”. 

M.Hadi həmvətənlərini Birinci cahan müharibəsinin sona yaxınlaşması 

ilə əlaqədar dünya siyasətində baş verib, Azərbaycanın da ictimai-siyasi və 

milli-tarixi müqəddəratına təsir edən dəyişikliklər qarşısında sarsılıb öz iradi 

keyfiyyətlərini itirməməyə, bizi boğmaq istəyən yası boğmağa çağırır. Sonra 

dünyada gedən proseslərdə ilk baxışda gözlənilməz hadisə və vəziyyətlərin 

üzə çıxmasını təbii və mümkün hesab edərək, göstərirdi ki, “arzularımızın 

xilafına olaraq törəyən şu hallar əzmi-xüruşanımızı dayandırmamalıdır. Belə 

ki, daha da bizə mətanəti-qəlbiyyə bəxş etməlidir”. O, Ç.Darvinin təbii seçmə 

qanununa istinad edərək həyatda yalnız “yaşa-mağa layiq olanların yaşaya 

biləcəyini” nəzərə çatdırıb, bizi yaşamağa layiq olduğumuzu öz işimizlə 

sübut etməyə ruhlandırır, eyni zamanda bunun üçün cəmiyyətin inkişaf 

qanunlarından və dövlətlərin siyasət işlərindən baş açmağa çalış-mağımızın da 

xüsusi əhəmiyyət daşıdığını göstərib, xəbərdarlıq edirdi ki: “Yas ruhun ölümü, 

ümid isə ruhun həyatıdır. Siyasəti-milliyyə nə simada görülürsə-görülsün, 

ancaq millətimizdəki çöhreyi-ümid yasdar olmamalıdır”. 

Bütün bu izahatlardan sonra M.Hadi üzünü həmvətənlərinə tutub deyirdi 

ki, uğrunda mübarizə apardığımız amala, işıqlı sabaha çatmaq üçün “ümmidiiqbal 

və istiqbal ilə yaşayalım, qardaşlar!”. Şairin qəti qənaətinə görə: “İstiqbal 

məyusi – həyat olanların deyil, qırılmaz və ölməz bir ümid ilə çalışanlarındır”. 

M.Hadinin bütün bu şair-vətəndaş narahatlıqları bütövlükdə dövrün 

ictimai-ədəbi fikrinin mövqeyini ifadə etməsi ilə qiymətlidir. O, bir tərəfdən 

“türkün tökülən qanlarının bihudə” getməyib, nəticə verəcəyindən yazır, bir 

tərəfdən vətəndaşları həyatda ümid və inamla yaşamağa çağırır, bir tərəfdən 

əsgərlərimizi və dövlətimizi vətəni, qazanılmış istiqlaliyyəti qorumağa səsləyir, 

öz soydaşlarının, türk xalqlarının qüvvətli, mətanətli və dəyanətli olub, azad 

yaşamağa haqqı çatdığına oxucularını inandırmağa çalışır, digər tərəfdən 

də bütün bunlara nail olmağın yollarını və üsullarını göstərərək, hər şeydən 

əvvəl elmi biliklərə, bəşəriyyətin idrak xəzinəsinin açarlarına sahib olmağın 

vacibliyini xüsusi olaraq nəzərə çatdırırdı. Çünki, şairin qəti qənaətinə görə, 

dövlətin və millətin tərəqqisi onun fəallığından, əqli və elmi qüdrətindən, 

əzmkarlığından, işıqlı sabaha bəslədiyi ümid və inamını qoruyub saxlamaq 

bacarığından da asılıdır. 

Əbülsəlimzadə Məhəmməd Hadi öz xalqının – Azərbaycan türkünün və 

ümumən türk millətinin qüdrət və qabiliyyətinə inanaraq, belə bir xalqın 

oğlu olması ilə həmişə fəxr edib. Lakin tarixin müəyyən dolanbaclarında 

soydaşlarının “büdrəmələrini”, özünə tarixin səhnəsində layiqli yer edə 

bilmədiyini görəndə bir vətəndaş kimi qəlbən ağrıyaraq, onları ayıqlığa, 

öz şərəfini qorumaq uğrunda zəfərli yürüşlərə səsləyib. Tarix səhnəsində

qələbələrimizi görəndə vəcdə gəlib. Vətənin istiqlalı, istiqbalı, xoşbəxt gələcəyi 

və müstəqilliyi, firavanlığı uğrunda atılan hər bir addımın gələcək nəslə və 

vətənimizə nurlu sabah bəxş edəcəyinə inanıb. Bu gün bu inam bizim yol 

yoldaşımız, mübarizə dayağımız olmalıdır. 

Alxan Bayramoğlu 

Filologiya elmləri doktoru, professor 

ƏDƏBİYYAT 

1. Ətraflı bax: Akpınar Yavus. Azerbaycanlı şair Muhammed Hadinin 

bilinmeyen bir şiiri. “Kahraman Türk Askerlerine”. “Kardeş kalemlər”. İzmir 

Kizılay – Ankara. 2007, №7, s. 62-67 

2. Bax: Bayramoğlu Alxan. Azərbaycan Demokratik Respublikası dövründə 

ədəbiyyat. Bakı, Elm, 2003, s. 32-45, 48-49, 105-131 

3. Bax: Bayramoğlu Alxan. İstiqlalımız və istiqlalımız naminə “Dünya” 

jurnalı, 1993, №3, s. 82-84. 

4. Bayramoğlu Alxan. Sabir Bakıda. Bakı, Təhsil, 2012, s. 23 

5. Ətraflı bax: Bayramoğlu Alxan. Məhəmməd Hadi İrəvanda və .. 

“Azərbaycan” qəzeti. 13 noyabr, 2011 

6. Bax: Bayramoğlu Alxan. Quberniya mərkəzinin Şamaxıdan Bakıya 

köçürülməsinə dair. “Azərbaycan” qəzeti, 20 noyabr, 1996 

7. Alxan Bayramoğlu. Məhəmməd Hadinin “Qəhrəman türk əsgərlərinə” 

marş şeiri. “Elm və həyat” jurnalı. 2009, №2, s. 35-36 

8. Bax: İsmayılov (Gəncəli) Mehdi . Azərbaycanlı şair Mehemmed Hadi. 

Hayatı, sanatı, eserleri. İstanbul. Ötüken nəşriyyatı. 2011, s. 41 

9. Bax: İsmayılov Mehdi. Azerbaycanlı şair Mehemmed Hadinin Türk 

Basınında çıkan yazı ve şeirleri (1910-1913). Metin-İnceleme (Əlyazma). 

İstanbul, 2002, səh.9. Tədqiqatın elektron mətnini xahişimizlə müəllif Mehdi 

İsmayılov (Gəncəli) bizə göndərmişdir. Təşəkkür edirik. 

10. Bax: İlkin Qılman. Məhəmməd Hadi “Dikaya dviziyada”, “Respublika” 

qəzeti, 4 dekabr, 1997 

11. Bax: Kazımoğlu Seyid Hüseyn.Əbdülsəlimzadə Məhəmməd Hadi. 

“Maarif və mədəniyyət” jurnalı, 1923, № 3 səh 27-30 

12. Bax: Məhəmmədül Hadi Əlhac Əbdülsəlimzadə Şirvani. Tələbəlik 

xatiratından. “Həyat” qəzeti, 23, 26, 28 aprel, 1906 

13. Bax: Mirəhmədov Əziz. Məhəmməd Hadi. Bakı, Yazıçı, 1985, s.9-10; 16-18 

14. Rufik Selim. Türkiyə mətbuatında Mehmet Hadinin şeirləri. 

“Azərbaycan Yurd Bilgisi” dərgisi. Avqust 1932, №1, s. 8. 

15. Bax: Şaiq Abdulla. Məhəmməd Hadinin faciəsi. Əsərləri. IV c. Bakı, 1977, 

s. 234 


53


54 

Üzeyir Hacıbəyov

Üzeyir Hacıbəyov 18 sentyabr 1885-ci ildə Yelizavetpol quberniyası, 

Şuşa qəzası, Ağcabədi rayonunda Əbdülhüseyn bəy və Şirinbəyim xanım 

Hacıbəyovların ailəsində doğulub. Valideynləri Ağcabədidən Şuşaya 

köçdükdən sonra Üzeyir ilk təhsilini buradakı ikisinifli rus-türk məktəbində 

alır. Şuşanın zəngin musiqi-ifaçılıq ənənələri Hacıbəyovun musiqi tərbiyəsinə 

müstəsna təsir göstərir. Onun ilk müəllimi Azərbaycan musiqisinin gözəl 

bilicisi, dayısı Ağalar bəy Əliverdibəyov olur. Üzeyir Hacıbəyov 1899-1904-cü 

illərdə Qori Müəllimlər Seminariyasında təhsil alır. Onun dünyagörüşünün 

formalaşmasında seminariya böyük rol oynayıb. Hacıbəyov seminariya 

illərində qabaqcıl dünya mədəniyyəti ilə yaxından tanış olub. O, burada 

Avropa musiqi klassiklərinin əsərlərini mənimsəyir, skripka və baritonda 

çalmağı öyrənir, xalq mahnı nümunələrini nota köçürür. Qori seminariyasında 

Üzeyir Hacıbəyov gələcəkdə Azərbaycan opera musiqisində öz sözünü 

deyəcək Müslüm Maqomayev ilə tanış olur. Seminariya illərindən başlanan 

dostluq sonralar həm də qohumluğa çevrilir. 

1918-ci ildə ermənilərin Azərbaycanda törətdiyi mart qırğını zamanı 

erməni daşnakları Üzeyir bəyin evini gülləbaran edirlər. Şərqin ilk operasını 

yazan bəstəkara qısqanclıqla yanaşan daşnaklar evin divarlarını, damını 

güllə yağışına tuturlar. Bu qəlpələr 1975-ci ildə bəstəkarın ev-muzeyinin 

açılışı ərəfəsində təmizlənib. 

Sovet hakimiyyətinin ilk illərində Üzeyir Hacıbəyovun adı tez-tez xalq 

düşmənləri sırasında səslənməyə başlayır. 1920-ci ildə bəstəkarı güllələmək 

istəyirlər. Bu təhlükə sırf təsadüf nəticəsində sovuşur. Üzeyir Hacıbəyovun 

qaynı Hənəfi Terequlov əqidəcə qatı kommunist idi. O, təhlükəsizlik idarəsi 

şöbə müdirlərinin birinin masasının üstündə təsadüfən haqqında güllələnmə 

hökmü çıxarılan 59 nəfərin siyahısında Üzeyir Hacıbəyovun da adını görür. 

Başılovlu Nəriman Nərimanovun yanına gedərək, vəziyyəti danışır. Nəriman 

Nərimanov müvafiq orqanlardan həmin siyahını tələb edir. Onları tələmtələsik 

qərar çıxarmaqda günahlandıran Nərimanov bu siyahını cırıb atır. 

Nəriman Nərimanov bəstəkara bir müddət Bakıdan uzaqlaşmağı məsləhət 

görür. 

1939-cu ildə Üzeyir Hacıbəyov şəkər xəstəliyinə tutulur. Uzun illər Üzeyir 

Hacıbəyovun şəxsi katibi işləyən yaxın qohumu Ramazan Xəlilovun dediyinə 

görə, bəstəkar bu xəstəliyi bədnam qonşularımızın ucbatından tapıb. Belə ki, 

1939-cu ildə Moskvada ittifaq miqyasında milli musiqi alətləri ifaçılarının 

müsabiqəsi keçirilir. Stalinin göstərişi ilə münsiflər heyətinə Üzeyir 

Hacıbəyov başçılıq edirdi. Müsabiqə zamanı bəstəkar bərk əsəbiləşir, təbiətcə 

sakit insan olan Üzeyir bəy uzun müddət sakitləşə bilmir: Azərbaycanı təmsil 

edən ifaçılar arasında ermənilərin olmasına baxmayaraq, Bakı erməniləri 

Moskvaya məktub yazıb bildirirlər ki, Üzeyir Hacıbəyov millətçilik edərək 

qeyri-millətlərin müsabiqədə iştirakına əngəllər törədir. 30-cu illər üçün bu 

ittiham ən ağır ittiham idi. Molotov ona ünvanlanan ərizəyə dərkənar qoyaraq, 

bəstəkara göndərir: “Özünüz həll edin”. Başdan-ayağa böhtan olan bu ərizə 

bəstəkarın əsəblərinə ciddi təsir göstərir və o, şəkər xəstəliyinə tutulur. 

Tariximizə həm də Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti himninin bəstəkarı 

olaraq düşən Üzeyir Hacıbəyov 1948-ci il 22 noyabrda – 63 yaşında Bakıda 

vəfat edib. 


55

Himnimizin 

müəllifi kimdir? 


56 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 

mövzusunda araşdırma yazmaq o qədər 

məsuliyyətli və o qədər qəlizdir ki, sonsuz 

mövzu arasında dilemma yaşamaqdaydım. 

Üzeyir Hacıbəylinin iliyimizədək işləyən, 

qanımızı qaynadan bəstələrindən, ürək 

ritmimizə çevrilmiş himnimizdən bəhs 

etmək qərarına gəldim. 

Mövzunu himndən saldıqca rəsmi 

məlumatlara nəzər salmadan giriş etmək 

düzgün olmaz. Müstəqil Azərbaycan 

Respublikasının dövlət himninin layihəsi 

1919-1920-ci illərdə hazırlansa da, o dövrün 

tarixi-siyasi hadisələri onun qanunvericilik 

səviyyəsində qəbuluna imkan verməyib. 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin rəsmi 

orqanı olan “Azərbaycan” qəzetinin 

14 Noyabr 1919-cu il tarixli (rusca) sayında Xalq Maarif Nazirliyi tərəfindən 

hökumətə milli himnin və dövlət gerbinin hazırlanmasının təşkili məsələsi 

haqqında rəsmi təkliflərin təqdim edildiyi qeyd edilir. Məlumatda həmçinin o 

da bildirilir ki, Xalq Maarif Nazirliyi himnin yaradılması üçün müsabiqə elan 

edilməsini, müsabiqəyə himn layihələrinin 1920-ci il fevralın 1-nə qədər təqdim 

olunmasını, ən yaxşı himnə görə isə 15 min rubl miqdarında mükafat verilməsini 

məqsədəuyğun hesab etmişdir. 

Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Nazirlər Şurası Maarif Nazirliyinin həmin 

təklifinə baxaraq 1920-ci il yanvarın 30-da “Azərbaycan Respublikasının milli 

himni, dövlət gerbi və möhürü, hərbi ordenlərinin layihələrinin hazırlanması 

haqqında” qərar qəbul etdi. Hökumət qərarına görə, milli himnin, dövlət gerbi və 

möhürünün hazırlanması üzrə müsabiqə elan edilməsi Xalq Maarif Nazirliyinə, 

hərbi ordenlər üzrə isə Hərbi Nazirliyə həvalə edildi. Həmçinin hökumət qərarı ilə 

milli himnin yaradılması məqsədilə müsabiqə qalibinə 50 min rubl vəsait ayrılması 

nəzərdə tutulmuşdu. Bu qərarı əsas tutaraq 1920-ci il fevralın 19-da Xalq Maarif 

Nazirliyi “Azərbaycan” (rusca) qəzetində (19 fevral 1920-ci il, № 33) milli himn, 

dövlət gerbi və möhürünün hazırlanması üçün müsabiqə elan etdi. Müsabiqənin

şərtlərinə görə müsabiqədə iştirak edən şəxslər milli himnin layihəsini (eləcə də 

dövlət gerbi və möhürünün) bağlı konvertdə, həmçinin təqdim edilən layihənin 

əsasını təşkil edən tarixi, milli-mənəvi, siyasi amilləri geniş şərh etməklə Xalq 

Maarif Nazirliyinin dəftərxanasına 1920-ci il mayın 1-nə qədər təqdim etməli idi. 

Bu atributların Azərbaycan İstiqlalının ikinci ildönümünədək (28 may 1920-ci 

il) qanunvericilik səviyyəsində qəbul edilməsi nəzərdə tutulurdu. Lakin 1920-ci 

ilin 27 aprel rus-bolşevik istilası nəticəsində Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 

devrilməsi və süqutu bu böyük milli ideyaların həyata keçirilməsinə imkan 

vermədi. 

2011-ci ildə qulağıma himnin əsil müəllifinin kimliyinə dair çox şaiələr çatdı. 

Kimi himnin sözlərində Əhməd Cavadın yazı üslubunu duymadığını, kimi himn 

olması üçün lazımi səviyyədə yazılmamasını, sözləri əslində Ü.Hacıbəyliyinin 

özünün yazdığını deyənlər və buna bənzər bir çox fikirlər yazılır, deyilirdi. Bəs 

əsl müəllif kim idi? Əhməd Cavad, Cəmo bəy Cəbrayılbəyli, Cəmo bəy Hacınski, 

yoxsa Üzeyir Hacıbəyli? Bu suala cavab tapmaq üçün qəzetlər arasında bir qədər 

axtarış verib İradə Sarıyevanın (“Bakı xəbər”.- 2011.- 24 fevral.- S.15) müsahibəsinə 

rast gəldim. Həmin yazıdan bir hissəni sizinlə bölüşürəm: 

“Qəzetimizin ötən sayına açıqlamasında Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası 

N.Gəncəvi adına Ədəbiyyat İnstitutunun baş elmi işçisi, filologiya elmlər 

namizədi Asif Rüstəmli himnimizin sözlərinin Əhməd Cavada aid olmadığını 

bildirmişdi. A.Rüstəmlinin sözlərinə görə, Ə.Cavadın müəllif kimi qəbul edilməsi 

heç bir faktla əsaslandırılmayıb. Üstəlik, Ə.Cavadın o dövrdə nəşr olunan heç bir 

kitabında himnin mətni olmayıb. 

Millət vəkili, xalq şairi Vaqif Səmədoğlu isə Əhməd Cavadın himnimizin mətn 

müəllifi olaraq qəbul edilməsinin sirrini qəzetimizə açdı. İndiyə qədər mətbuatın 

diqqətindən kənarda qalan bu məsələyə V.Səmədoğlu aydınlıq gətirdi. O bildirdi 

ki, bu, əsaslandırılmış şəkildə olub: “İndi hər kəs bir söz danışır. Biri deyir, sözləri 

Cəmo bəy yazıb, başqa birisi deyir Əhməd Cavad yazıb. Hətta mətni Üzeyir bəyin 

özünün də yazdığını deyənlər var. Mən də fikrimi bildirim. 1968-ci ildə maestro 

Niyazi Türkiyədən “Azərbaycan” adlı jurnal gətirmişdi. Mənə zəng vurub bu 

barədə danışdı və görüşdük, o həmin dərgini mənə verdi. Bu jurnal bütövlükdə 

Mustafa Kamal Atatürkün vəfatının ildönümünə həsr olunmuşdu. O mərasimdə 

çıxış edənlən sırasında Mustafa Vəkilov da var idi. O, “Azərbaycan marş”ından 

da danışmışdı və jurnalın əvvəlində indiki himnimizin sözləri və notu çap 

olunmuşdu. Onun bəstəkarı kimi Üzeyir Hacıbəyovun, mətn müəllifi kimi isə 

Əhməd Cavadın adı qeyd olunub. Mən o vaxt həm o mətni köçürdüm, həm də 

notu. Sonra jurnalı Niyazinin özünə qaytardım. Uzun müddət sonra notu Aydın 

Əzimova verdim, o musiqinin üstündə işlədi”. 

Yuxarda adı çəkilən Cəmo bəy Süleyman oğlu Hacınski 1888-ci ilin iyunun 

14-ü Qubada doğulmuşdur. O, görkəmli maarif və mədəniyyət xadimi, publisist, 


57


naşir, Azərbaycan Demokratik Respublikasının parlamentinin üzvü Mehdi bəy 

Hacınskinin (1879-1941) qardaşıdır. Cəmo bəy Hacınski 1912-ci ildə Peterburq 

Universitetinin hüquq fakültəsini bitirmişdir. 1907-1915-ci illərdə “Kaspi” 

qəzetinin müxbiri və əməkdaşı olmuşdur. 1915-17-ci illərdə Batumi vilayətində 

və Dənizkənarı rayonda Birinci dünya müharibəsi (1914-18) dövründə zərər 

çəkənlərə yardım edən müsəlman qaçqın komitəsinin müvəkkili işləmişdir. 

1916-cı ildə “Nicat” mədəni-maarif cəmiyyətinin işində iştirak etmiş, müsəlman 

dram cəmiyyətinin və 1917-ci ildə Azərbaycan Arxeoloji Cəmiyyətinin 

yaradıcılarından olmuşdur. Cəmo bəy Hacınski 1917-ci ilin iyulunda Cənubi 

Qafqaz Kəndli Deputatları Şurası İcraiyyə Komitəsi sədrinin müavini seçilmiş, 

oradan nümayəndə kimi Rusiya Müəssislər məclisinə seçkilər üzrə Cənubi 

Qafqaz mərkəzi komissiyasının sədri vəzifəsinə təyin edilmişdir. Zaqafqaziya 

seyminin Müsəlman fraksiyasının, seym buraxıldıqdan (1918-ci il 26 may) sonra 

isə yeni yaradılmış Azərbaycan Milli Şurasının (1918-ci il 27 may) üzvü olmuşdur. 

Hacınski Milli Şuranın Azərbaycanın istiqlal bəyannaməsini qəbul edən 26 

üzvündən biri idi. Azərbaycan Milli Şurasının “Azərbaycan Məclisi Məbusanının 

təsisi haqqında qanun”una (1918-ci il 19 noyabr) əsasən Azərbaycan Cümhuriyyəti 

Parlamentinə daxil edilmişdi. Hacınski Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin birinci 

hökumət kabinəsində dövlət nəzarətçisi vəzifəsini icra etmiş, 4-cü və 5-ci hökumət 

kabinələrində (1919 aprel 20 mart) Poçt və Teleqraf naziri vəzifəsində çalışmış, 

respublikada rabitə sahəsinin inkişafında xüsusi xidməti olmuşdur. Cəmo bəy 

Hacınski “Türk yurdu” cəmiyyətində Azərbaycan incəsənətindən mühazirələr 

oxumuş (1918), Azərbaycan və s. mətbuatında “Qubalı” imzası ilə çıxış etmişdir. 

Üzeyir Hacıbəyovun əsərlərinin tamaşaları, həmçinin Nəcəf bəy Vəzirov və b. 

haqqında məqalə və resenziyalar yazmışdır. “Milli nəğmələr” kitabçalarında 

(1919-20) şeirləri dərc olumuşdur. 1920-ci il aprel işğalından sonra xalq Ədliyyə 

Komissarlığında İnzibati-maliyyə şöbəsinin rəisi təyin olunmuş, mədəniyyət və 

maarif sahəsində fəaliyyətini davam etdirmişdir. Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö 

Cəmiyyətinin işində yaxından iştirak etmiş, qədim mədəniyyət abidələrinin 

mühafizəsi məsələləri ilə məşğul olmuşdur. Cəmo bəy Hacınski 1922-ci il 

aprelin 21-də həbsə alınmış, 3 il məhbəsdə saxlandıqdan sonra Solovki (Rusiya, 

Arxangelsk vilayəti) həbs düşərgəsinə göndərilmişdir. 1928-ci ilin iyununda azad 

edilərək Bakıya qayıtmış, həmin ilin iyulundan Respublika Kənd Təsərrüfatı 

Kooperasiyası İttifaqında plan şöbəsinin katibi olmuş, sonra şöbə müdiri 

vəzifəsini icra etmişdir. Hacınski Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin birinci 

hökumət kabinəsində dövlət nəzarətçisi vəzifəsini icra etmiş, 4-cü və 5-ci hökumət 

kabinələrində (1919 aprel 20 mart) Poçt və Teleqraf naziri vəzifəsində çalışmış, 

respublikada rabitə sahəsinin inkişafında xüsusi xidməti olmuşdur. O 1938-ci ilin 

noyabrında şimala sürgün edilir, 1942-ci ildə Kirovda dünyasını dəyişir və 1956-cı 

58 

ildə SSRİ Ali Məhkəməsinin hərbi kollegiyası tərəfindən bəraət qazanır. Bəs onun

himnimizlə əlaqəsi nədədir, deyə sual verirsinizsə, izah edim. 

Himnimizin sözləri 1919-cu ildə Bakıda ilk dəfə “Milli Nəğmələr” 

məcmuəsində “Vətən marşı” adı ilə çap olunub. Bu kitab Azərbaycan şairlərinin 

Vətən mövzusunda yazdıqları şeirlərdən ibarət toplu idi. Himnin sözləri “Cəmo 

bəy” imzası ilə çap olunub. Bu imza isə ADR dövründə həm parlament, həm də 

hökümət üzvü kimi fəaliyyət göstərmiş publisist və şair Cəmo bəy Hacınskiyə 

məxsusdur. Lakin bir əmma ortaya çıxır. Axı “Cəmo bəy” təkcə Cəmo bəy 

Hacınski deyildi, Cəmo bəy Cəbrayılbəyli kimi şair də vardı. Bəs o kim idi? 

Cəmo bəy Adil bəy oğlu Cəbrayılbəyli 1887-ci ildə Şamaxı şəhərində anadan 

olmuş, maarifçi, pedaqoq, metodist, publisist, yazıçı və şair idi. Şamaxı şəhər 

məktəbini bitirmişdir (1901). 1908 ildən pedaqoji fəaliyyətə başlamış, Şamaxı 

(1908-14) və Bakı (1914 ildən) məktəblərində müəllimlik etmişdir. Cəbrayılbəyli 

və Zülfüqar bəy Hacıbəyli Şamaxıda “Nicat” maarif cəmiyyətinin şöbəsini 

açmaq məqsədilə 1915-ci ilin yayında Üzeyir bəy Hacıbəylinin “Arşın mal alan” 

musiqili komediyasını tamaşaya qoymuşlar. Bakı mətbuatında, əsasən, “Məktəb” 

jurnalında uşaq pyesləri, hekayələr, şeirlər dərc etdirmişdir. Ağəli bəy Naseh, 

Mirzə Ələkbər Sabir və Abbas Səhhətlə yaxın dost olmuşdur. “Cəmo” imzasıyla 

şeirlər yazmışdır.(Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, I cild, Bakı, 

2004, s. 279) Cəbrayılbəyli 1922-ci ildə orta məktəb müəllimləri hazırlayan ali 

pedaqoji kursları bitirmiş, “Zükur” darülmüəlliminə (pedaqoji texnikumuna) 

müəllim, sonralar dərs hissə müdiri təyin edilmişdir (1922-31). 1931-ci ildə 

Azərbaycan Pedaqoji İnstitutunun biologiya fakültəsini bitirmiş, 1932-37-ci illərdə 

Sənaye Akademiyasında (Bakı), Bakı Müəllimləri Təkmilləşdirmə İnstitutunda, 

1938-64-cü illərdə Azərbaycan Elmi-Tədqiqat İnstitutunda işləmişdir. 1942-ci ildə 

namizədlik dissertasiyası müdafiə edərək, pedaqoji elmlər namizədi, dosent adı 

almış, elə həmin il Azərbaycanın əməkdar müəllimi adına layiq görülmüşdür. 

Cəbrayılbəyli Azərbaycanda pedaqoji kadrların hazırlanmasına və tərbiyə 

olunmasına böyük əmək sərf etmişdir. O, bir sıra dərsliklərin (“Təbiətə ilk addım”, 

Müxtəsər nəbatat”, “Heyvanat dərsləri” və s.), 30-dan çox elmi-metodik kitab və 

kitabçanın müəllifidir. Şərəf nişanı ordeni və bir çox medallarla təltif edilmişdir. 

1964-cü ildə fərdi təqaüdə çıxmışdır. Şamaxıda “Şahixəndan” qəbiristanlığında 

M.Ə.Sabirin qəbri yanında dəfn edilmişdir. Bəs himnin əsl müəllifi odurmu? 

Əslində bu himn müəllifinin kimliyi mövzusu heç də yeni bir iddia deyil. 

Hətta tarixçi Möhsün Əliyev 1990-cı ildə “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetinin 

20 aprel nömrəsində yazdığı məqalədə vurğulayır ki, “Azərbaycan marşı”nın 

sözləri Əhməd Cavadın yox, Cəmo Cəbrayılbəylinindir.” O vaxtlar qeyd etdilər 

ki, Cəmo bəy Cəbrayılbəylinin 1919-cu ildə çıxan şeirlər kitabında həmin şeir də 

var. Alim Aybəniz Kəngərli “Xalq” qəzetində bunun haqqında məqalə yazır və 

həmin kitabın üz qabığını da nümunə olaraq göstərir. Bir cavabsız suala da nəzər 

59 

salaq - Cəmo bəy Cəbrayılbəyli də Cəmo bəy Hacınski kimi “Cəmo” imzası ilə şeir 

USTAD senet.az / may


60 

yazırdımı? 

Növbəti ehtimal olunan müəlliflərdən biri də dahi bəstəkar Üzeyir Hacıbəylidir. 

Bu ehtimalın nədən qaynaqlandığını təxmin etmək asandır. Çünki bu anadək 

Üzeyir bəy sözləri özünə məxsus olan çox şeirə musiqi bəstələmişdi. “Ustad” 

dərgisinin ilk sayında professor Alxan Bayramoğlunun “Dövlət himnimizin söz və 

mətninin müəllifliyi haqqında” adlı məqaləsindən istinad gətirəcəm: 

“Üzeyir bəy 1917-ci ilin dekabrında Y.V.Çəmənzəminlinin bir mətbu 

çağırışına cavab olaraq “Açıq söz” qəzetində (22 dekabr 1917-ci il) “Milli marş” 

başlıqlı məqaləsində bildirirdi ki, son günlər o, milli nəğmə yaratmaq üzərində 

işləməkdədir və hələlik bir milli qəsidə yazmışdır. Üzeyir bəy himn, marş və digər 

istilahlarla yanaşı, həmin bəstəsinin hansı üsulla yazıldığı barədə də məsələyə 

aydınlıq gətirərək yazırdı: “…Milli bir qəsidə (himnə qəsidə desək, şərqi sözündən 

daha düzgün olar) yazmaq haqqında mən bir müddətdir ki, çalışıram. Hələlik bir 

milli marş yazmışam ki, sözlərini burada dərc etməyi lazım bilmədim. Ancaq bu 

sözlərin vəzn cəhətdən düzgün olmadığının səbəbini qabaqca söyləməliyəm”. 

Bundan sonra Üzeyir bəy sözünə davam edərək öz bəstəsində istifadə etdiyi 

yeni üsul haqqında belə izahat verir: “Qədim Yevropada və bu gün bizlərdə 

musiqinin vəzni şeirin vəzninə tabe olur. Halbuki, bu gün Yevropada musiqiyə 

xüsusi bir vəzn verilib, şeiri ona tabe edirlər. Bunun izaha ehtiyacı vardır ki, ancaq 

indi məqamı deyildir. Onu demək istəyirəm ki, həmin sözlərin vəzni musiqisinə 

tabedir”. 

Göründüyü kimi, Üzeyir bəy Hacıbəyli Azərbaycan bəstəkarlığına gətirdiyi 

bu yeniliyin əksəriyyət tərəfindən ilk vaxtlar başa düşülməyəcəyini və bu üzdən 

şeirin mətnində nəzərə çarpa biləcək məhdudluqla bağlı qüsurları qəbul edə 

bilməyəcəyini qabaqcadan duyaraq ona aydınlıq gətirməyi lazım bilmişdir. Həmin 

yeniliyin mahiyyəti və Üzeyir bəyin izahatı bu gün çoxlarına bəlli olmadığı üçün 

onlar Dövlət Himnimizin sözlərində şeiriyyətcə və ya nəsə qüsur “tapıb” ona 

kölgə salmağa çalışır, bununla da öz naşılıqlarını və məlumatsızlıqlarını nümayiş 

etdirmiş olurlar.” 

Bəs bu iddia nədən qaynaqlanır? Niyə marşın müəllifinin kimliyinə bu qədər 

şübhə edilir? Musiqisinin Üzeyir Hacıbəylini tərəfindən bəstələndiyi hər kəsə 

gün kimi aydın olduğu halda, niyə sözlərin Əhməd Cavad olmadığını düşünən 

oldu? Bu barədə bir qədər təhlil etdikdən sonra sualıma cavab tapdım: məsələ 

burasındadır ki, Əhməd Cavadın yazdığı bütün şeirlər misra-misra izlənilir, sözün 

ifadə tərzinə, vurğuladığı mənaya nəzər salınırdı. “Göy-göl” şeirinə görə ittiham 

edilən Əhməd Cavadı onu yazanadək elə himnin “Üç rəngli bayrağınla məsud 

yaşa” misrasına görə həbs edə bilərdilər. Bəs niyə himnin adı çəkilmir? Niyə 

onun “təhlükə” saçan misraları içində himnin fəxarət hissi oyadan bəndləri qeyd 

edilmir? Yoxsa himnin əsl müəllifinin Əhməd Cavad olmadığını bilirdilər? 

İndi İradə Sarıyevanın (“Bakı xəbər”.- 2011.- 24 fevral.- S.15) müsahibəsinə

təkrarən nəzər salaq: 

“Vaqif bəy, yəqin ki, onun dövlət himni kimi qəbul edilməsi təşəbbüsünü də siz 

qaldırmısınız. Oradakılar da müəlliflərin kim olduğunu ilk dəfə sizdən eşidib”. 

V.Səmədoğlunun sözlərinə görə, o qətiyyən belə bir təklif irəli sürməyib: 

“Yox, bu mənim təklifimlə olmayıb. O kimin təşəbbüsü ilə qəbul edilib, bilmirəm. 

Bilirsiz, Meydan Hərəkatı dövründə əvvəllər mitinqlərdə Üzeyir Hacıbəyovun 

“Koroğlu” operasından uvertura səsləndirilirdi. Aydın Əzimov o vaxtkı 

“Azərbaycan marşı”nı işləyəndən sonra isə o səslənməyə başladı. Milli Məclis 

qəbul edəndə o artıq məşhur idi. 

Hər kəs də mətn müəllifinin, “Azərbaycan” jurnalında qeyd edildiyi kimi, 

Əhməd Cavad olduğunu bilirdi. Düşünürəm ki, bunu problem etməyə dəyməz. 

Kimin üçün maraqlıdırsa, buyurub araşdırsın, müəllifin kimliyini təsdiqləsin.” 

“Azərbaycan marşı”nın sözləri ilk dəfə 1919-cu ildə “Vətən marşı” adı ilə 

hökumət mətbəəsində “Milli nəğmələr” kitabında çap olunmuş, musiqisi isə 

ondan sonra bəstələnmişdir. “Azərbaycan marşı” 1989-cu ildə tanınmış bəstəkar 

Aydın Əzimov tərəfindən böyük xor və simfonik orkestr üçün aranjiman 

edilərək lentə yazılmış, həmin ilin payızında 70 illik fasilədən sonra ilk dəfə 

olaraq Azərbaycan xalqı qarşısında, eləcə də dövlət televiziyası və radiosunda 

səsləndirilmişdir. 

Qəzetdən-qəzetə, portaldan portala, məqalədən məqaləyə nəzər saldıqca 

ovcumda qalan sualların cavabını axtarmağa çalışdım. Himnimizin müəllifi 

kimdir? Əhməd Cavad? Cəmo bəy Hacınski? Cəmo bəy Cəbrayılbəyli? Yoxsa 

dahi Üzeyir Hacıbəyli? Lakin heç birinə tutarlı cavab tapa bilmədim. Himnimizin 

dəyişdirilməsini qətiyən istəmirəm. Onu bütün qəlbimlə sevir, övladlarıma 

öyrədirəm, lakin həqiqəti bir vətəndaş kimi bilmək istəyirəm. Araşdırmalar bir 

nəticə verməli, qəlbimizdə əbədi kök salan o misraların əsil müəllifinin kimliyi bir 

dəfəlik təsdiqlənməli, müəlliflik hüququ öz sözünü deməlidir. 

İstinadlar: 

Əd. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Ensiklopediyası, I cild, Bakı, 

“Lider Nəşriyyat”, 2004, s. 279 

“Bakı xəbər”.- 2011.- 24 fevral.- S.15. 

“Himnimizin müəllifi” kitabı, İlham Abbas. 

“Ədəbiyyat və incəsənət” qəzeti. 20 aprel sayı, 1990-cı il, Möhsün Əliyev. 

Ustad” dərgisi I say professor Alxan Bayramoğlunun “Dövlət himnimizin söz 

və mətninin müəllifliyi haqqında”. 


61


62 

Nağı bəy Şeyxzamanlı

Nağı bəy Şeyxzamanlı 1883-cü ildə Gəncə şəhərində anadan olub. Gənc 

yaşlarından Azərbaycanın ictimai-siyasi həyatında yaxından iştirak edib: əvvəlcə 

Gəncədə əsası 1905-ci ildə Əhməd bəy Ağayev tərəfindən qoyulan “Difai”, 1917-ci 

ildən isə Nəsib bəy Yusifbəyli tərəfindən təsis edilən “Türk Ədəmi-Mərkəziyyət” 

partiyasının üzvü olub. 

1917-ci ilin may ayında “Müsəlman Demokratik Müsavat” partiyası ilə 

birləşərək “Müsavat” adını almış həmin partiyanın üzvü kimi Nağı Şeyxzamanlı 

ölkənin ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak edir. N.Şeyxzamanlı 1919-cu ilin 

avqust ayında “Əksinqilab ilə mübarizə təşkilatının” rəisi təyin edilir (qardaşı 

Məmmədbağır Şeyxzamanlı öz ərizəsi ilə bu vəzifədən istefa verdikdən sonra) 

və 1920-ci ilin mart ayında təşkilat buraxılana qədər onun rəhbəri kimi fəaliyyət 

göstərir. 

1920-ci il aprel ayının 28-də Azərbaycanın Rusiya tərəfindən istilasından sonra 

mühacir həyatı keçirməyə məcbur olan N.Şeyxzamanlı bir müddət Türkiyədə, 

sonralar isə Almaniya və ABŞ-da yaşayır. Mühacirətdə olarkən Azərbaycanda baş 

verən ictimai-siyasi hadisələrlə bağlı fikirlərini və xatirələrini əks etdirən bir sıra 

əsərləri nəşr edilir. Həmin əsərlərini Keykurun imzası ilə yazan N.Şeyxzamanlının 

İstanbulda 1957-ci ildə “Böyük xeyriyyəçi Hacı Zeynalabdin Tağıyev”, 1963-cü ildə 

“Dərdləşmə” və 1964-cü ildə “Azərbaycan istiqlal mücadiləsi xatirələri” adlı kitabları 

çapdan çıxır. Bu xatirələr əsasında 2016-cı ildə “XAN” nəşriyyatının “Xatirə 

ədəbiyyatı” seriyasında “Nağı bəy Şeyxzamanlı. Xatirələr” adlı kitab çap olunub. 

Nağı bəy Şeyxzamanlı 1967-ci ildə İstanbulda vəfat edib. 


63

Cümhuriyyətlə yaşıd sevgi hekayəsi 

“Əli və Nino” 

XXI əsr Azərbaycan kinematoqrafiyasının 

mühüm işlərindən biri də “Əli və Nino”dur. 

Qurban Səidin eyniadlı romanı əsasında 

çəkilən film xarici kino nümayəndələri 

ilə yerli heyətin birgə layihəsi kimi də 

əhəmiyyətlidir. 104 dəqiqəlik filmin büdcəsi 

20 milyon dollar təşkil edib. 2015-ci ildə 

Britaniyanın “PeaPie Film” kino şirkəti 

tərəfindən çəkilişləri başlayan “Əli və Nino” 

2016-cı ildə ABŞ-ın “Sundance” beynəlxalq 

film festivalı çərçivəsində “Premyera” 

kateqoriyasında nümayiş olunub. 

“Əli və Nino” filminin icraçı prodüseri 

Heydər Əliyev Fondunun vitse-prezidenti 

Leyla Əliyeva, prodüseri Kris Tikyer, 

rejissoru “BAFTA” mükafatı sahibi Asif 

Kapadia, ssenari müəllifisə “Academy 

Award” mükafatı laureatı Kristofer 

Hemptondur. 

Ekran əsərində baş rollarda Adam 

Bakri (Əli) və Mariya Valverde (Nino) 

çəkilib. Filmdə, həmçinin Halit Ergenç, Mendi Petinkin, Konni Nilson, Rikkardo 

Samariko, Humayon Erşardi, Fəxrəddin Manafov, Əsad Bub, Numan Akar və 

digər məşhur aktyorlar iştirak ediblər. 

Əsər 

1937-ci ildə Vyanada alman dilində çap olunan “Əli və Nino” romanı qısa 

müddətdə bestsellərə çevrilir. Populyarlığına və 33 dilə tərcümə olunmasına 

baxmayaraq uzun müddət postsovet məkanına naməlum qalıb. Digər tərəfdən 

baxdıqda, Qırmızı Orduya qarşı mübarizədən bəhs edən əsərin sovet oxucusuna 

gəlib çatmamasında elə də böyük qeyri-adilik yoxdur. Əsər Azərbaycan dilinə 

çevrildikdən sonra maraqla qarşılandı. Həm Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 

(AXC) yaranması dövrünü əhatə edən hadisələrin təsviri, həm də bu hadisələr 

fonunda fərqli dinə, mədəniyyətə malik iki gəncin sevgi mübarizəsi baxımından 

rezonans doğura bildi. 


64 

Filmin mövzusu 

“Əli və Nino” Azərbaycanın müstəqillik uğrunda mübarizəsi, XX əsrin 

əvvəlində Rusiyanın Azərbaycanı işğalı fonunda müxtəlif dinlərə etiqad edən iki 

gəncin sevgisindən bəhs edir. 

I Dünya müharibəsi zamanı ölkəsində rusların hakimiyyəti altında yaşayan 

bakılı müsəlman Əli Xan Şirvanşir əsilzadə, Nino Kipianisə gürcü ortodoks 

şahzadəsidir. Əli və Nino hələ məktəb illərindən bir-birlərinə aşiqdirlər, məktəbi

itirən kimi ailə qurmaq haqqında düşünürlər. Əli müasir düşüncəli, insanlar 

arasında dini ayrı-seçkilik etməyən, tolerant, ancaq eyni zamanda, vətənini, 

torpağını hər şeydən çox sevən gəncdir. Əlinin atası Səfər xan oğlunun gürcü 

qızla evlənmək istədiyini öyrəndikdə bunu çox sakit qarşılayaraq izdivaca 

razılığını verir. 

Ancaq qəfildən çarın alman kayzeri, Avstriya imperatoru, Bavariya, Prussiya, 

Saksoniya kralı və başqalarına qarşı elan etdiyi müharibə xəbəri yayılır. Əli 

“bu, mənim müharibəm deyil ki” söyləyərək cəbhəyə getməkdən imtina edir. 

Üstəlik, təhsilini Moskvada davam etdirmək planından da vaz keçir. Əlinin 

yeganə düşüncəsi Ninoyla evlənməkdir. Çünki bu müharibə onun vətəni, torpağı 

uğrunda aparılan mübarizə deyil... Bu müharibə “onunku” deyil. 

İki ayrı dinə sitayiş edən gəncin ailə qurmaq arzusuna tolerant münasibət 

göstərən Səfər xandan fərqli olaraq, Ninonun atası knyaz Kipiani bu nikaha bir o 

qədər razı görünmür. Halbuki, Əli onun süfrəsində dininə zidd olsa da, Kipianiyə 

görə şərab belə içmişdi. Kipiani qızını Əliyə verməyə etirazının olmadığını, 

ancaq müharibənin bitməsini gözləməyi deyir. Bundan qəzəblənən Əli bütün 

ürəyini Kipianilərin dostu, zadəgan erməni Məlik Naxararyana açıb tökür. “100 il 

əvvəl olsaydı, Kipianilər belə şans üçün ayağımdan öpərdi. Atam mənə güləcək. 

Müharibə 20 il də davam edə bilər” – deyən Əlini Məlik sakitləşdirərək Kipianiyə 

bu evliliyin həm siyasi, həm də ölkə baxımından əhəmiyyətli olacağını başa 

salacağını deyir. Əslindəsə erməni zadəganın məqsədi gözü düşdüyü Ninonu 

qaçırmaqdır. 

Kipianilərdə müsəlmanlara münasibət birmənalı deyil. Ninonun anası Əlini 

“vəhşi müsəlman” adlandırır, qızını onun hərəmxanasına düşməməyə çağırır. 

Ninosa ta əvvəldən Əlidən yeganə xanımı olacağı vədini alıb. 

Məlik Ninoyla bağlı məkrli planını operaya getdikləri gün həyata keçirməyə 

çalışır. Operadan qayıdarkən avtomobilində Ninoya sevgisini etiraf edən Məlik 

onu qaçırır. Ancaq Ninonun qaçırıldığını görən Səid Mustafa bunu Əliyə xəbər 

verir. Əli qəzəbli halda atına minərək Məliyin arxasınca düşür. Avtomobilin 

önünü atıyla kəsən Əli Məliklə əlbəyaxa davaya çıxır. Yaralansa da, düşmənini 

öldürməyi bacarır. Erməni zadəganın ailəsi hadisədən sonra Əlinin başına pul 

qoyur. Dostları, ailəsi Əlini Dağıstana qaçırmalı olurlar. Kipianilərsə Səfər xanın 

yanına gələrək qızlarıyla daha heç kəsin evlənmək istəməyəcəyini, bu səbəbdən 

onların dərhal ailə qurmalı olduqlarını deyirlər. Səfər xan bununla razılaşmayaraq 

Əlinin İranda olduğunu deyir. Nino valideynlərinin onu Moskvaya oxumağa 

göndərmək planıyla razılaşmayaraq gizlicə Dağıstana qaçır, orada Əliylə ailə 

quraraq xoşbəxt yaşamağa başlayır. Ninonun atası tez-tez məktublar yazır, onlara 

Avropaya getməyi məsləhət görür. Ancaq cütlük belə fikirdən tamamilə uzaqdır. 

Günlərin bir günü Səfər xan oğlunun yanına gedərək Bakıda vəziyyətin 

dəyişdiyini, artıq çarın olmadığını, Naxararyanların şəhərdən qaçdıqlarını, geri 

qayıtmalarına maneə qalmadığını deyir. Səfər xan gəliniylə mehriban münasibət 

quraraq ona Əlinin anasının boyunbağısını hədiyyə edir. 

Əli və Nino Bakıya qayıdarkən Azərbaycan öz müstəqilliyini elan etmə 

ərəfəsində idi. Bu səbəbdən Əli artıq “öz savaşı”nın başladığını qəbul edir, 

ölkəsinin ruslardan azad olunması üçün döyüşə gedir. Əli elə bu ərəfədə Ninonun 

“Oğlumuz olarsa, adını Əli qoyacağam” deməsilə körpəsi olacağını öyrənir. 

Hamilə xanımını İrana, qohumlarının yanına göndərir. Ancaq İran həyatı Nino 

üçün əzablı günlərdən başqa heç nə demək deyil. İrandakı həyat tərzinə, şəriət 

qaydalarına uyğunlaşa bilməyən Nino niqab bağlamaq istəmədiyi üçün saraydan 

çölə addımını atmır. 


65


66 

“Əli və Nino” filmindən fraqment 

Ruslara qarşı mübarizədən sonra Xalq Cümhuriyyəti qurulur. Bu zaman 

Əli Ninonu yenidən Bakıya gətirir. Onların qız övladı dünyaya gəlir. Baş nazir 

Fətəli Xan Xoyski (Halit Ərgənc) Əli Xan Cavanşiri Xarici İşlər nazirinin müavini 

vəzifəsinə təyin edir. Ancaq bu müstəqillik uzunömürlü olmur. Bir qədər sonra 

rus ordusu Bakını mühasirəyə alır, parlament buraxılır. Əli bu dəfə müharibənin 

daha da ciddiliyini dərk edir, Ninoyla qızı Tamaranı Tiflisə, Kipianilərin yanına 

göndərir. Ninoya söz verir ki, onu mütləq arzusunda olduğu Parisə aparacaq. 

Ancaq Əli və silahdaşları ruslarla döyüşdə qəhrəmancasına həlak olurlar. 

Detallar 

Çəkilişlər əsasən İçərişəhərdə – Şirvanşahlar Saray Kompleksində, Qoşa Qala 

Qapısı meydanında, Asəf Zeynallı küçəsində və Türkiyədə aparılıb. 

Film üçün Azərbaycan Atçılıq Federasiyasına məxsus atlar, eləcə də nadir növ 

Qarabağ atlarından istifadə olunub. 

Filmlə bağlı maraqlı faktlardan biri də istifadə olunan avtomobillərdir. Ekran 

əsərində 1914-cü il istehsalı “Dodge” avtomobillərindən istifadə olunub. Onlardan 

biri Kipiani ailəsinə məxsusdur. 

Filmdə Birinci Dünya müharibəsi, 17-ci il inqilabı, AXC-nin yaranması və 

süqutu fonunda yaşanan eşq hekayəsi, aparılan mübarizə uğurlu dekorasiyalar 

fonunda təqdim edilib. Bakının XX əsrin əvvəllərindəki mənzərəsi canlandırılıb: 

Parlament binasının, Şirvanşahlar sarayının dekorasiyası, Qafqaz dağlarının 

müxtəlif rakurslardan görüntüsü uğurla hazırlanıb. Üstəlik, filmdə Tehran və 

Tiflisdə baş verən hadisələr də Azərbaycanda lentə alınıb. Bütün təsvirlər Bakının 

qədim küçələrində, Dağıstan aulu Xınalıq kəndində, Gədəbəydə lentə alınıb. 

Filmdə çatışmayan cəhətlər 

Böyük tarixi detalları, mədəni koloriti göstərmək üçün 104 dəqiqə xronometraj 

çox az müddətdir. Ekran əsəri iki hissədən ibarət çəkilə, İran, Dağıstan və Bakının 

inqilabdan əvvəlki mədəni xüsusiyyətləri daha geniş təsvir oluna bilərdi. Filmdə 

mədəniyyət, adət-ənənələr anlamaq üçün kifayət qədər göstərilib, onları hiss 

etmək üçünsə kifayət etmir. Şərq mədəniyyəti, tarixi haqqında film əslində bu 

barədə məlumatı olmayan tamaşaçı üçün Şərq anlayışını tam aça bilmir. 

Filmdə ikinci dərəcəli personajlar Əli və Nino obrazlarının kölgəsində itib-batır. 

Məsələn, Bakı messenatı Hacı Zeynalabdin Tağıyevin inqilabdan sonrakı kübar 

həyatı, faciəvi taleyi bir qədər geniş təsvir oluna bilərdi.

Filmdə qəhrəmanların şəhərdən-şəhərə getmələrinin səbəbi tam anlaşılmır. 

Kadrdan-kadra keçid sürətlə baş verdiyindən bəzi hadisələrin izahı göstərilmir. 

Misal üçün, Ninonun niyə İrana getməsi əsəri oxumayan tamaşaçı üçün qaranlıq 

qalacaq. 

Hadisələrin tələsik təsviri onların axıcı təsvirində əlaqənin itməsinə səbəb olub. 

Xarici xəbər portallarında filmi Kapadiyanın uğursuz işi, hislərini tam ifadə 

edə bilmədikləri üçünsə “Əli” və “Nino”nu Adamla Mariyanın uğursuz rolu 

adlandıranlar da az deyil. 

Filmdə AXC-nin çölün düzündə hərbi düşərgədə elan edilməsi, üçrəngli 

bayrağın dalğalanması (üçrəngli bayraq 1918-ci il mayın 28-də yox, yarım il sonra 

yaranıb) yol verilmiş səhvlərdəndir. 

Əlinin dostlarının, özünün vurulması səhnələrindəsə aktyorların üzündəki 

iztirab ifadəsi tamaşaçıların gözlədiyi qədər olmur. Emosiya çatışmazlığı digər 

obrazlarda da özünü göstərir. 

Aktyor heyəti 

Adam Bakri rejissor Hani Əbu-Əssadın “Ömər” filmində oynadığı baş rola görə 

tanınır. 

Mariya Valverde Rodriqer “Melissa: intim gündəlik”, “Borcia”, “Deşik”, 

Bolşevikin zəifliyi”, “Səma səviyyəsindən 3 metr yüksəkdə” və “Səma 

səviyyəsindən 3 metr yüksəkdə. Mən səni istəyirəm” filmlərindən tanınan 

ispaniyalı aktrisadır. 

Mendi Patinkin “Toni” (1980) və “Emmi” (1995) mükafatları laureatı, eləcə 

də üçqat “Qızıl qlobus” nominantı (1984, 1995, 2013) olan amerikalı müğənni və 

aktyordur. 

Konni Nilsen danimarkalı aktrisa və modeldir. Aktrisa 2000-ci ildə Ridli 

Skottun “Qladiator” filmindəki Lutsilla və rejissor Brayan De Palmanın “Marsa 

missiya” elmi-fantastik filmində Terri Fişer roluna görə tanınıb. 

Rikkardo Skamarço italiyalı aktyordur. 

Humayun Ərşadi iranlı aktyordur. O, İtaliyada memarlıq təhsili alıb və bu sahə 

üzrə çalışıb. İranın yeni dalğa rejissoru olan Abbas Kirostaminin “Albalı dadı” 

filmindəki baş roluna görə tanınıb. 

Əsad Bub 1980-ci ildə Fransanın Oriyak şəhərində anadan olan mərakeşli 

aktyordur. İlk dəfə rejissor Nabil Ayukun “Lolanın istədiyi hər şey” filmində Lora 

Remsi ilə birlikdə çəkilib. 

Numan Acar türk aktyoru və film rejissorudur. Türkiyənin məşhur “Menekşe 

ilə Halil” serialında rejissor qismində çalışıb. 

Halit Ərgənç türk serial, film və teatr aktyorudur. Uzun illər teatr səhnəsində 

fəaliyyət göstərsə də, daha sonra “Hiç yoktan aşk”, “Ölümün el yazısı” televiziya 

filmləri, “Böyle mi olacaktı”, “Kara Melek”, “Dedem Golfret ve Ben”, “Esir şehrin 

insanları”, “Zerda”, “Aliye” kimi seriallarla həm Türkiyədə, həm də Azərbaycanda 

populyarlıq qazanıb. 

Heykəl 

Qurban Səidin “Əli və Nino” əsəri əsasında 2010-cu ildə Tamar Kvesitadze 

tərəfindən Batumidə azərbaycanlı oğlanla gürcü qızın eşq hekayəsini 

əbədiləşdirilib. Maraqlı konstruksiyası olan heykəlin hündürlüyü 7 metrdir. Hər 

axşam avtomatik olaraq bir-birinə “qovuşan” heykəllər bir neçə saniyə sonra 

yenidən ayrılır və bu ritual hər 8-10 dəqiqədən bir təkrarlanır. 7 ton ağırlığı olan 

heykəlin hazırlanması 5 milyon dollar başa gəlib. 


67


68 

Səməd bəy Mehmandarov

Səməd bəy Mehmandarov 1855-ci il oktyabrın 16-da Lənkəranda anadan olub. 

Bakıda gimnaziya təhsili alır, 16 yaşında Peterburqda yerləşən II Konstantinovka 

artilleriya məktəbinə daxil olur. 1875-ci ilin dekabrında podporuçik rütbəsi alır və 

üçüncü dərəcəli “Müqəddəs Stanislav” ordeni ilə təltif edilir. 1890-cı ildə kapitan, 

1898-ci ildə podpolkovnik, 1901-ci ildə polkovnik, 1904-cü ildə general-mayor 

rütbəsi alır. Rus-Yapon müharibəsində böyük rəşadət göstərmiş S.Mehmandarova 

1908-ci ildə tam artilleriya generalı rütbəsi verilir. 

1898-ci ildə podpolkovnik rütbəsi alan Səməd bəy Mehmandarov Zabaykalye 

artilleriya diviziyasının komandiri təyin edilir. O illərdə diviziya Mancuriyada 

yerləşirdi. 1900-1901-ci illərdə Çində İxetuan üsyanının yatırılmasında Səməd bəy 

Mehmandarovun komandir olduğu diviziya da iştirak edir. Xeylunqazyan əyalətinin 

mərkəzi, üsyançı şəhər Sisikarının mühasirəsi zamanı o vaxt mühasirəyə 

rəhbərlik edən general Rennekampf Mehmandarovun batareyalarına şəhərin 

cənub darvazalarından çıxmağa cəhd edən üsyançıları məhv etmək əmri verir. 

Silahsız üsyançıların darvazalardan çıxdıqlarını görən Mehmandarov çinlilərə atəş 

açmaqdan imtina edir. Onların başları üzərindən cəmi bir neçə atəş açır ki, bununla 

da onları şəhər divarları arxasında gizlənməyə məcbur edir. 1901-ci ildə S.Mehmandarov 

polkovnik rütbəsi və üçüncü dərəcəli “Müqəddəs Vladimir” ordeni, 

habelə, üstündə “Qəhrəmancasına fərqlənməyə görə” sözləri yazılmış qızıl qılınc 

alır. 

1918-ci il noyabrın 1-də Azərbaycan Xalq Cumhuriyyəti Hökuməti Hərbi Nazirliyi 

bərpa etmək barədə qərar qəbul edərkən Mehmandarov Cümhuriyyət ordusunda 

xidmətə çağırılaraq, hərbi nazirin müavini təyin edilir. Mehmandarovun 

peşəkarlığı, təşkilatçılıq qabiliyyəti, əsasən Azərbaycanın müstəqilliyinə sədaqəti 

yeni şəraitdə də öz təsdiqini tapır və 1918-ci il dekabrın 25-də o, Hərbi nazir təyin 

edilir, qısa fəaliyyəti dövründə 30 minlik ordu yaratmağa nail olur. 

Mehmandarov Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ordusu quruculuğunun memarı 

idi. O, hər şeydən əvvəl, bu prosesin mahiyyətini, onun dövlət quruculuğundakı 

yerini dəqiqliklə müəyyənləşdirdi və bütün imkanları da bu məsələlərin həllinə 

istiqamətləndirdi. Mehmandarov dəfələrlə bəyan etmişdi ki, Cümhuriyyət ordusu 

siyasətdən kənarda qalmaqla, yalnız Azərbaycan müstəqilliyinin keşiyində 

dayanmalıdır. Bu prinsipə Hərbi nazir olduğu bütün müddət ərzində dönmədən 

riayət edən Mehmandarovun mövqeyi hakimiyyətdə təmsil olunan siyasi qüvvələr 

tərəfindən də yüksək qiymətləndirildi. Bunun nəticəsi idi ki, Cümhuriyyətin 

mövcud olduğu dövrdə hökümətdə Hərbi nazir portfeli yalnız ona tapşırıldı. 

Sovet hakimiyyəti qurulduqdan sonra Mehmandarov vəzifəsindən istefa verir. 

Azərbaycanın müstəqilliyinə qənim kəsilmiş qüvvələr onu Gəncə üsyanının 

təşkilində günahkar bilərək, 1920-ci il iyunun 4-də Ə.Şıxlinski ilə birlikdə həbs 

edirlər. Yalnız Nəriman Nərimanovun işə qarışmasından sonra Mehmandarov 

bolşevik terrorundan xilas olur və Ə.Şıxlinski ilə bərabər bir il Moskvada yaşamaq 

məcburiyyətində qalır. Mehmandarov 1921-ci ilin yayında Bakıya qayıdaraq, Xalq 

Hərbiyyə və Bəhriyyə Komissarlığında işə düzəlir, 1924-1928-ci illərdə Birləşmiş 

Komandirlər məktəbində müəllim işləyir. S.Mehmandarov 1924-1927-ci illərdə 

Azərbaycanda hərbi sahədə aparılan geniş islahatlarda və tədbirlərdə fəal iştirak 

edir. 1928-ci ildə S.Mehmandarov səhhətinə görə orduda xidmətdən təxris olunur 

və ona fərdi dövlət təqaüdü verilməsi müəyyən edilir. Mehmandarov rus, türk 

və fars dillərini yüksək səviyyədə bilirdi. Ömrünün son üç ilində islam tarixi və 

fəlsəfəsi ilə məşğul olur. 

12 fevral 1931-ci ildə Bakıda vəfat edib. Çəmbərəkənd qəbiristanlığında dəfn 

edilib. 


69


70 

Cümhuriyyət 

və ədəbiyyat 

Bu ay, ulduz boyaların qurultayı, nə 

demək; 

Bizcə böylə söyləmək: 

Bu göy boya moğoldan qalmış bir türk 

nişanı, 

Bir türk oğlu olmalı. Yaşıl boya islamlığın 

sarsılmayan inamı, 

Ürəklərə dolmalı. Şu al boya azadlığın 

təcəddüdün fərmanı, 

Mədəniyyət bulmalı. Səkkiz uclu şu yıldız 

da səkkiz hərfli Od yurdu 

C.Cabbarlı 

Bu il Məmməd Əmin Rəsulzadə 

tərəfindən əsası qoyulan Azərbaycan Xalq 

Cümhuriyyətinin 100 illiyi Azərbaycanda və 

ondan kənardakı azərbaycanlıların yaşadığı 

yerlərdə böyük təntənə ilə qeyd olunacaq. 

Məmməd Əmin Rəsulzadənin “Əsrimizin 

Siyavuşu” əsərində yazdığı kimi: 

“Azərbaycan belə məsud bir həyata 

başlayınca, şöhrəti bütün üfüqləri tutdu.” 

Sözlərini əzbər bildiyimiz himnimiz də o dövdə yaranmışdı – bütün böyük 

işlər əsas ideya üzərində qurulduğu kimi. Himn, bayraq, gerb və s. cümhuriyyətin 

yaranmasından sonra ərsəyə gəldi. Cümhuriyyət yeni nəfəs, güc, ilham mənbəyi idi. 

1917-ci il dekabrın 17-də “Açıq söz” qəzetində Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin çap 

etdirdiyi “Zəruri məsələlər” adlı yazıda Azərbaycan xalqını milli birliyə, vətənin və 

millətin taleyi üçün mübarizəyə, qəhrəmanlığa səsləyən milli marşların yaradılması 

vəzifəsinin şairlərin, ilk növbədə bəstəkar Üzeyir Hacıbəyovun üzərinə düşdüyünü 

xüsusi vurğulayırdı. 

Üzeyir Hacıbəyov 1917-ci ilin sonlarında sözlərini və musiqisini yazdığı “Milli 

marş” həmin il dekabrın 23-də orkestr tərəfindən ifa edilmişdi. “Milli marş” 1920-ci 

il 27 aprel çevrilişindən sonra bir daha səslənməmiş və not materialları itirilmişdi. 

Üzeyir Hacıbəyov və şair Əhməd Cavad tərəfindən tərtib edilmiş “Azərbaycan 

marşı”nın sözləri ilk dəfə 1919-cu ildə “Vətən marşı” adı ilə hökumət mətbəəsində 

“Milli nəğmələr” kitabında çap olunmuş, musiqisi isə ondan sonra bəstələnmişdi. 

“Azadlıq və istiqlaliyyət əsas süngüləri ilə yox, ədəbiyyat və incəsənət vasitəsi ilə 

əldə olunur” 

Məmməd Əmin Rəsulzadə 

Məmməd Əmin Rəsulzadə bilirdi ki, ədəbiyyat, söz sənəti, şeiriyyatla xalqı daha 

tez və daha dərindən maarifləndirmək olar. “Qurtuluş günü” məqaləsində yazır: 

“Ey millətin lisanül-qeybi olan şairlər, ədiblər, millətin əməllərini, ülvi niyyət və 

məqsədlərini oxşayınız, kəndisinə millət sevgisi, vətən məhəbbəti, hürriyyət eşqi 

təlqin ediniz”.

Cümhuriyyət çiçəkləndiyi illərdə Seyid Hüseyn “Yaşıl qələm” ədəbi-elmi cəmiyyət 

yaradır. Cəmiyyətin üzvləri – Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, Hüseyn Cavid, Seyid 

Hüseyn, Nəcəf bəy Vəzirov, Üzeyir Hacıbəyli, Abdulla Şaiq, Əhməd Cavad, Cəfər 

Cabbarlı, Salman Mümtaz, Əli Yusif və digər ziyalılar olur. Yusif Vəzir Çəmənzəminli 

“Milli-mədəni işlərimiz” silsilə məqalələrində kitab nəşrinin vacibliyini qeyd edərək 

yazır: “Hankı yolda qənaət olunsa, nəşriyyat üçün qənaət olmasın. Çünki bugünkü 

basılan kitablar kəsilən pullardan qiymətlidir. Bir çox pullar var ki, sərf olunur və 

əməli nəticələr vermir. Nəşriyyata xərclənənlər millət üçün böyük sərmayə vücudə 

gətirər. Bütün gələcəyimiz mədəni binalarımız, tərəqqi məhsullarımız bu sərmayə 

üzərinə binalanacaqdır”. 

O dövrdə Azəbaycan ədəbiyyatı bir vulkan kimi püskürməklə düşmənlərimizi 

narahat edirdi. 1921-ci ilin 5 oktyabrında Bakıda çıxan “Kommunist” qəzetində Maarif 

naziri Yazıçılar qurultayındakı çıxışında deyirdi: 

“Azərbaycan işçiləri arasından çıxan şair və yazıçıların sayı gündən-günə 

artmaqdadır. Yazıçıların bu nəslinin “Müsavat” dövründən xəbəri yoxsa da, yenə də 

Cavadın (Əhməd Cavad) milli məktəbi təsirinə düşür və milli Azərbaycan ruhunda 

ədəbiyyat yaradırlar. Nəticədə Azərbaycanın gənc yazıçıları uydurulmuş rus 

təhlükəsinə qarşı çıxır və “Bağımsız Azərbaycan” şüarını idealizə etməyə başlayırlar. 

Almas, Əbdül, Müşfiq, Hüseynzadə və başqaları kimi gözəl proletar şairləri bir-bir 

millətçi olaraq Proletar Yazıçıları İttifaqından və Kommunist partiyasından çıxırlar; 

indi isə Cavadla birlikdə üç rəngli Azərbaycan bayrağını tərənnüm edirlər”. 

Yenidən çiçəklənən Azərbaycan ədəbiyyatı cəmi 19 il yaşadı. 37-ci ilin repressiya, 

ayaqlarını (Ə.Cavad) kəsdilər, qulaqlarını isə kar etdilər (digər bütün yazıçı, şair və 

tərcüməçilər). 

Ye, iç nə qədər istərisən qanımı, zalım, 

Bir gün görərəm qanını səhbalar içində... 

M.Hadi 

Cümhuriyyət dövründə tariximizin ən şərəfli səhifələri yazılıb. Cəmi 23 ay olsa 

belə, bir xalq olaraq necə azad yaşamağı öyrənmişik. Azadlığın dadı hər bir nemətdən 

şirindir. 

M.Ə.Rəsulzadə uzaqgörən şəxsiyyət idi. O zamanlar Səməd Vurğun Məmməd 

Əmin Rəsulzadə haqqında poema yazmışdı. Əlirza Turan xatirələrində qeyd edir 

ki, “Rəsulzadə bu poemanı oxuyandan sonra xəyallara daldı. Ona dedilər ki, görün 

S.Vurğun sizin haqqınızda nələr yazıb. Sizsə onu “Çağdaş Azərbaycan ədəbiyyatında” 

millətçi bir şair kimi təqdim etmisiniz. Onda Əmin bəy dedi ki, “Mən yanılmamışam. 

Əgər, o məni bu cür təsvir etməsəydi, başqa milli mövzuda olan şeirlərini nəşr etdirə 

bilməzdi. Həm də o, mənim adımı xatırlamaqla unudulmaz etmişdir. Zəkalı oxucu 

dərhal mənim kimliyimlə maraqlanacaq və hər şey ona bəlli olacaq.” 

M.Ə.Rəsulzadənin Azərbaycan xalq cümhuriyyətinin Qızıl Ordu tərəfindən işğala 

uğramasının 32-ci ildönümü münasibətilə 1952-ci ildə yayınlanan xitabından: 

“Səsimizi məzlum Azərbaycan xalqına duyurmaq məqsədilə, bugünkü qanlı 

aprel istilası matəmini yaşayanlara deyirik ki, bolşeviklər Azərbaycanda bütün Şərqə 

nümunə bir dövlət qurduqlarını söyləyirlər. Sözlərində səmimi olub dediklərinə 

həqiqətən inansaydılar, dəmir pərdəni qaldırar, Cümhuriyyətin qapılarını açar, sizləri 

azad dünya ilə əlaqə və münasibətə gətirərlərdi. Fəqət, bunu edə bilməzlər, çünki, o 

zaman yalanları üzə çıxar: qaraya – ağ, zülmə – ədalət, yoxsulluğa – varlıq, əsirliyə 

– azadlıq, istilaya – istiqlal dedikləri aşikar olar! Onlar bu cəsarəti göstərə bilməz, 

inadlarında davam edərlər. Fəqət, bu inad onları qurtara bilməz: həqq ilə batilin, 

doğru ilə yalanın dünya ölçüsündə gedən mücadiləsində nəhayi qələbə həqqin və 

doğrunundur. Bu zəfər günəşi əlbəttə ki, bir gün Azərbaycanda da parıldayacaqdır!” 


71


72 

Nəsib bəy Yusifbəyli

Nəsib bəy Yusifbəyli 1881-ci ildə Gəncə şəhərində anadan olub. Orta 

təhsilini Gəncə gimnaziyasında alıb. 1902-ci ildə Odessa şəhərindəki İmperator 

Novorosiyski Universitetinin Hüquq fakültəsinə daxil olur, amma universiteti 

bitirə bilmir. Tələbələrin inqilabi hərəkatından qorxuya düşən çar hökuməti 

universtiteti müvəqqəti bağladıqdan sonra Nəsib bəy Bağçasaray (Krım) şəhərinə 

gedir, orada İsmayıl Qaspiralının “Tərcüman” qəzeti ilə əməkdaşlıq etməyə 

başlayır. Burada o, özü baş rolda oynamaqla Azərbaycan dramaturqlarının 

əsərlərini səhnələşdirir. 

1908-ci ildə Nəsib bəy İstanbula köçərək publisistik fəaliyyət göstərməklə 

bərabər “Türk dərnəyi” cəmiyyətinin təşkili ilə də məşğul olur. Az sonra İsmayıl 

Qaspiralının qızı Şəfiqə Soltan xanımla ailə həyatı quraraq bir müddət İstanbulda 

qalır. 1909-cu ildə Gəncəyə qayıdaraq, şəhər bələdiyyəsində çalışır. 1911-ci 

ildə “Molla Nəsrəddin” jurnalına və qəzetlərə məqalələr göndərir, “Müsəlman 

xeyriyyə cəmiyyəti”, “Müsəlmanların maariflənməsi cəmiyyəti”, “Aktyorlar 

cəmiyyəti”nin fəaliyyətlərində yaxından iştirak edir. Bu zaman o, Məmməd Əmin 

Rəsulzadə ilə tanış olur və ictimai siyasi fəaliyyətə başlayır. 

Nəsib bəy Yusifbəyli Zaqafqaziya Seyminin üzvü, Zaqafqaziya Federativ 

Hökumətində – Maarif naziri, Azərbaycan Demokratik Respublikasının 

hökumətində 1918-ci il may ayının 28-dən 1919-cu ilin martına kimi Maarif naziri, 

1919-cu ilin martından 1920-ci ilin martına kimi Baş nazir, eləcə də Daxili İşlər 

naziri (16 iyun 1919 – 22 dekabr 1919) işləyir. 1920-ci ildə Sovet Rusiyası tərəfindən 

Azərbaycan tutulduqdan və kommunist rejimi qurulduqdan sonra Nəsib bəy ona 

qarşı olan təqiblərdən yaxa qurtarmaq məqsədilə mühacirətə getmək üçün Bakını 

tərk edir, lakin 31 may 1920-ci ildə yolda, Kürdəmir uyezdinin Qarxun kəndində 

müəmmalı şəkildə qətlə yetirilir. 


73

“Studentlər” 

necə əsərdir? 

Cümhuriyyət dövrünün önəmli simalarından biri – Yusif Vəzir Çəmənzəminli 

dövlət xadimi olmaqla yanaşı, həm də yaxşı yazıçı idi. Onun “Qızlar bulağı” və 

“Qan içində” romanları ədəbiyyatımızda tarixi-roman janrında yazılan ən dəyərli 

nümunələrdəndir. Bu dəfə Cümhuriyyət dövrü ilə səsləşən “Studentlər” romanı 

ilə bağlı ölkənin ən böyük kitab təbliğatı hərəkatı “Kitabsevərlər” qrupunda sorğu 

keçirdik. Görək, oxucular bu haqda nə düşünür? 

“Y.V.Çəmənzəminlinin “Studentlər” əsərini hal-hazırda da oxuyuram. 

Kitabda çar inqilabından əvvəlki və sonrakı Azərbaycan cəmiyyətinin həyatı, çar 

hakimiyyətinin müstəmləkəsi altında millətin yaşadığı çətinliklər əsas personajlar 

olan tələbələr üzərindən oxuculara çatdırılır. Mən bu əsər vasitəsilə o dövrün böyük 

portretini zehnimdə çəkdim və millətimin o dövr üçün böyük sıxıntılar yaşadığının 

şahidi oldum. Belə ki, heç bir söz və mətbuat azadlığının, ictimai-siyasi fəaliyyətin 

sərbəstliyinin olmadığı bir cəmiyyəti görmədim. Məncə, inqilabdan əvvəlki həyat 

daha acınacaqlıdır, çünki məhz o dönəm yalnız imkanı olan şəxslər üçün yaşıl işıq 

yanırdı. Millətin təfəkkürünün formalaşmasında elmin və maarifin mühüm rol 

oynadığını bilirik, əfsuslar olsun ki, kasıblar, maddiyyatı zəif olan təbəqə istənilən 

imtiyazdan məhrum idi. Əsərin məzmununda ən çox bəhs edilən mövzulardan 

biri olan din – xalqı daha çox geri itələyən xurafat cəmiyyətə hakim kəsilmişdi. Bu 

hakimiyyət yalnız cahil sinif üzərində öz təsirini effektiv göstərirdi. Məlumdur 

ki, təhsil alan studentlər dünyəvi elimlərlə tanış olduqca saxta mollaların təhrif 

etdikləri dindən artıq uzaqlaşırdılar. Onlar artıq çar hakimiyyətinə qarşı siyasi 

təbliğat aparmağa təşəbbüs göstərir və inqilaba çan atırdılar. Onu deyim ki, istər 

“1917-ci il” inqilabdan əvvəl, istərsə də sonra xalq heç vaxt tamamilə sərbəst söz, 

mətbuat və siyasi azadlıqlar əldə edə bilmədi. Hərçənd, elm və maarifin xalqın 

bütün təbəqəsi üçün, hətta fəhlə sinifi üçün belə əl çatan olmasıyla razıyam, bu da 

inqilabın yaxşı nəticələrindən biri idi. 

Əsər barəsində hələ aydınlaşdırmaq istədiyim bəzi məsələlər qalıb. 

Olduqca maraqlı kitabdı. “Studentlər” obraz və hadisələr üzərində müəllifin 

yaşadığı dönəmin sadəcə həqiqətlərini nəql edir, ən əsası da XX əsrin I yarısı üçün 

geniş tarixi təsəvvürün yaranması istiqamətində tövsiyyə olunacaq bir əsərdi! 

Minarə Paşayeva 


74 

Y.V.Çəmənzəminlinin xatirələrini oxuyandan sonra çoxdan oxuduğum 

“Studentlər”i daha aydın başa düşdüm. Romanda qoyulan problemlər və onların 

həlli yollarının əsasının görkəmli ədibimizin gəncliyində qoyulduğunu anladım. 

Gəncliyi XX əsrin Şuşasında keçən yazıçı ətrafında din və xurafatın yaratdığı 

cəhalət bataqlığını görmüşdü. Gördüklərini çək-çevir eləmiş və bu bataqlıqla 

mübarizənin yollarını öz qələmilə oxuculara çatdırmaq istəmişdi. Rüstəmbəy və 

yoldaşlarının inqilabdan əvvəlki Kiyevdə keçən həyatından bəhs edən bu möhtəşəm 

romanda yazıçı müxtəlif millətlərin yaşayışını, düşüncəsini işıqlandırıb, onların

mədəniyyətləri arasında müqayisələr 

aparıb. Bizim kimi millətlərin bu 

bataqlıqdan çıxmaq üçün elmə, kitaba 

üstünlük verməli olduğunu göstərib. 

Ölkəsi Azərbaycanın gələcək üçün hansı 

yolu seçməyinə qərar verə bilməyən 

Rüstəmbəyin içində baş verən təlatümlər 

oxucunu şiddətlə düşünməyə vadar edir. 

Bir tərəfdə yeni yaranmış və xalq arasında 

hələ tam kök sala bilməyən “Müsavat”, bir 

tərəfdə az da olsa demokratikləşmə yoluna 

üz tutan çar Rusiyası, bir tərəfdə nə olacağı 

bilinməyən bolşevik firqəsi, digər tərəfdə 

isə dünyada güclü dövlət kimi tanınsa da 

çoxdan cəhalətə sürüklənmiş Osmanlı... 

Rüstəmbəyin düşündükləri ilə kimsə 

razılaşmaya bilər, amma dəqiq olan bir 

şey var: o yeniliyə, elmə, kitaba, tərəqqiyə 

üstünlük verirdi. 

Fariz Bayramov 

“Studentlər” romanı Yusif Vəzir 

Çəmənzəminli və müasirlərinin həyat yolunun qısa, lakin bir o qədər də dolğun 

xronikasıdır. XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində “ruslaşdırılma” siyasətinin 

yeridildiyi, rus dili və təhsilinin qeyri-adi üstünlüklər verdiyi zamanda gözlənilməz 

bir dəb baş qaldırmışdı: təkcə ağaların, bəylərin, xanların övladları yox, dəmirçi, 

dəllək, mədrəsə müəllimi və s. tipli sənatkarlar, hətta kəndlilər övladlarını oxutmaq 

üçün böyük şəhərlərə göndərirdilər. “Müsürman” Azərbaycandan çıxıb, “urus” 

mühitə düşən gənclər çox çətin uyğunlaşma, “mədəniləşmə”, yeni şərtlərlə 

ayaqlaşma prosesindən keçirdilər. Əsərin baş qəhrəmanı Rüstəmbəy və dostları da 

eyni sınaqlardan keçiblər. Əzbərdən bilmədiyi duaları ağzını oynadaraq təqlid edib 

anası ilə birgə namaz qılan uşaq zamanla yeni mühitdə elmin radikal müdafiəçisi, 

dini cəhalətin düşməninə çevrilir. Siyasi, milli hisləri 

də dəyişiklikdən qaça bilmir. Lakin hər kəs eyni 

sürətdə və formada inkişaf etmir... 

Yazar yeni mühitdə belə möhtəkir zehniyyətindən 

əl çəkməyən yoldaşlarını da əsərdə çox gözəl təsvir 

edir. Yaranan fikir ayrılıqlarını, siyası və ideoloji 

firqələri “pisdi-yaxşıdı” ayırımı etmədən siyasi və 

ideoloji elitanın son səviyyəsi olduğunu bizə təlqin 

edir. 

Digər maraqlı nüans isə qadın azadlığıdır. 

Qadınların çadra altından səsinin belə çıxmadığı 

dövrdə student “müsürman”ların qadın azadlığı 

haqqındakı fikirləri insanı valeh edir. Şəxsi mülahizəmə görə: “Studentlər” əsəri o 

dövrdə təhsilli elit təbəqənin siyasi, elmi cameədəki vacib rolunu və indiki dövrdəki 

əskikliyini hiss etdirir. 

Cəmilə Məmmədli 

Hazırladı: İlahə Eldarqızı 


75

“Hər şeyi yenidən 

canlandırmaq lazımdır“ 

NƏSİB BƏY YUSİFBƏYLİNİN NƏVƏSİ İZMİRDƏ 


76 

İzmirdə Ege Universitetində 

ədəbiyyatşünas dostum Nazim 

Muradovu və türk dünyasının dəyərli 

ziyalısı, bu universitetin Türk dünyası 

bölüm başqanı sevimli Yavuz Akpınar 

xocanı ziyarət edirəm. Universitet 

imtahanlar ərəfəsindədir. Türk 

dünyasından gələn aspirant tələbələr 

Nazim bəylə Yavuz xocanı dinc 

buraxmırlar. 

Nazim bəy mənə Nəsib bəy 

Yusifbəylinin nəvəsinin İzmirdə 

olduğunu söyləyir. İsrarla 

görüşdürməyini xahiş edirəm. Elnur 

Paşa, mən, Nazim bəy iyunun 17-də 

gəzə-gəzə gəlib üzərinə “Yusif Bəy 

Əczahanəsi” yazılmış bir “Aptek”in 

önündə dayanırıq. Fotomakinanı 

işə salıb “Aptek”i çəkirəm. Önəmlisi 

olan üzərində yazılan “Yusif bəy” adı 

hədsiz marağıma səbəb olur. Bir azdan 

içəridən çıxıb keçmişdə qalmış bir tarixi 

həyatı öz həyatımıza qatıb söhbətə 

başlayırıq. 

Azərbaycan Cümhuriyyətinin ilk 

qurucularından və nazirlərindən birini 

–Nəsib bəy Yusifbəylinin nəvəsi, türk 

dünyasının böyük öndəri Qaspıralının 

qızının nəvəsi Yusif Akçuraya şəcərəsi 

uzanan Yusif bəy Nəsibbəyli danışdıqca 

içimizdə qəhərimizi boğa bilmirik. 

Nazim: – Nəsib bəyə atası – 

Niyazi bəyin haqqında Qaspıralının 

məktubları var. Şəfiqə xanım gəlir evə 1 , 

ancaq uşaqları Krımdadır. Məktubunda 

babası yazır ki, Niyazi bəy çox dəcəllik 

edir. Hərdən mənim otağıma gəlir, hər 

şeyi alt-üst edir. Bunu Qaspıralı deyir. 

Hətta, deyir, otaqdan qovana qədər 

yaxamdan əl çəkmir. Bir də balaca 

Zöhrə var, Niyazi bəyin kiçik bacısı. 

Çox maraqlı həyat hekayələri var. 

Hər kəsin heyran qalacağı bir ailə. 

Mən: – Bunların bir tərəfində Yusif 

Akçura, bir tərəfində Qaspıralı, bir 

tərəfində də Nəsib bəy Yusifbəyli var. 

Bunlar haqda bilgi verərsənmi? 

Yusif bəy: – Krımda Qaspıralının 

“Tərcüman” qəzeti çıxardığı 

məlumdur. Nəsib bəy Yusifbəyli 

Gəncədən Qaspıralının heyranlarından 

biridir. Milliyətçidir. Sonra tanış 

olurlar. Ancaq Şəfiqə xanımla necə tanış 

olduqları haqqında mənim məlumatım 

yoxdur. Şəfiqə xanım da çox modern 

qadın, həm də “Aləmi Rüsvan”, yəni 

“Tərcüman” əlavəsini çıxaran qadındır. 

Rusiyadakı qadın hərəkatının öncülü 

olan biridir. Məncə, Qaspıralı Zöhrə 

xanımla necə evlənmişsə, Nəsib bəy də 

Şəfiqə xanımla o cür evlənib. Bir-birinə 

könüllərini qapdırmışlar. Nəsib bəy 

hətta “Azərbaycan ədəbiyyatı tarixi” 

1 Nəsib bəyin həyat yoldaşı

adlı çalışmalar da hazırlayıb. 

Mən: – Onların neçə uşaqları olub? 

Nazim: – Biri Niyazi bəydir. 

Yusif bəy: – Xalam Zöhrə xanımdır. 

Xalamın üç oğlu vardır. 

Nazim: – Qaspıralıdan bu yana 

şəcərə olaraq davam edə bilərikmi? 

Yusif bəy: – Qaspıralının qızı 

Şəfiqə xanımdır. Mən Şəfiqə xanımın 

nəvəsiyəm. Oğlunun adı Niyazi, 

qızınının adı Zöhrədir. Onlar 1900 

neçədəsə, tam söyləyə bilmirəm, 

buralara gəliblər. 

Mən: – 1918-1919-cu illərdə ola 

bilərmi? 

Yusif bəy: – Deyəsən o illərdir. Rus 

inqilabından sonra gəliblər. 

Xanəmir: – Atanız nə işlə məşğul 

olurdu? 

Yusif bəy: – Atam Xarici İşlər 

Nazriliyində işləyib. Eyni zamanda 

idman üzrə vəzifələndirilmişdir. Niyazi 

Kürdəmirli... 

Yusif bəyin xanımı: – Kürdəmir nə 

deməkdir? 

Yusif bəy: – Azərbaycanda bir 

şəhərin adıdır. Sonra Kür adlı bir çay da 

var. 

Nazim: – Babanızın öldürüldüyü 

yer də Kürdəmirdir. Bir də Zərifə 

Kürdəmirli var İstanbulda. O da 

Topçubaşovun nəvəsidir. Həsən bəy 

Zərdabinin qızı. Onun xanımı da 

Qaraçay türklərindəndir. H.Zərdabi 

qəzetdə bir tələbə siyahısına rast 

gəlir ki, onların arasında bir nəfər 

türk-müsəlman qızı da olur. Bakıdan 

qalxıb gedir, o qızla tanış olur və 

evlənirlər. Özü də Qaraçay-Bolqar 

türklərindəndir. Həsən bəy Zərdabi, 

Qaspıralının, Əlimərdan bəy 

Topçubaşovun tarixi rəsmləri var. 

Demək istəyirəm, Zərifə Kürdəmirli ilə, 

bu soyadla əlaqəniz varmı, ya yoxmu? 

Yusif bəy: – Kür Gəncədə bir çay 

olduğu üçün atam xüsusi olaraq 

soyad götürüb. Bura gəldikləri zaman 

Qaspıralı soyadı ilə gəliblər. Sonra 

Kürdəmirli deyə qəbul ediblər. Səbəbi 

nədir, niyə belədir, bir şey bilmirəm. 

Atam atasını sevirdi. Azərbaycanda 

öldürüldüyünü də bilirdi. 

Nazim: – 1921-ci ildə ermənilər 

tərəfindən öldürülür. 

Mən: – Siz bu məlumatları kimdən 

aldınız? 

Yusif bəy: – Ən çox nənəm 

danışardı. 

Mən: – Keçmişdən, soyunuzdan 

danışdığı vaxt hansı halda olardı? 

Yusif bəy: – O qadın, həqiqətən, 

yetişmiş bir qadın olub. Yəni dünya 

qadın hərəkatının öncüllərindən biri 

idi. 


77


78 

Mən: – Neçə il yaşadı? 

Yusif bəy: – 80-ə yaxın. 

Mən: – Türkiyəyə gəldikdən sonra 

heç evlənmədimi? 

Yusif bəy: – Xeyr! Burda da 

Azərbaycan və Krım dərnəklərinə 

gedərdi. 

Mən: – Siz neçə qardaş, bacısınız? 

Yusif bəy: – Bir bacım da var. 

Ankarada yaşayır. Şahiqa Kürdəmirli. 

Mən: – Siz hansı universiteti 

bitirdiniz? 

Yusif bəy: – Ankarada İqtisadi və 

Ticarət Akademiyasını bitirmişəm. 

Mən: – İndi nə işlə məşğulsunuz? 

Yusif bəy: – Təqaüdçüyəm. Həyat 

yoldaşımla birlikdəyəm. 

Mən: – Bəs bu uzun illər boyunca 

bu məsələlərlə maraqlanan, sizləri 

danışdıran olubmu? Ən azından 

özünüz araşdırma yapa bilərdiniz. 

Yusif bəy: – Bu işlə Maral Qaspıralı 

bir az maraqlandı. 

Mən: – O, kimin qızıdır? 

Yusif bəy: – Heydər bəyin qızı 

idi. Təəssüflər ki, o da vəfat edib. 

Sonra mənim xalauşaqlarım da 

bu işlərlə maraqlanırdılar. Oğuz, 

Dəniz, Səlcuq, Surə heç maraqlana 

bilmədi. O, Almaniyada yaşayır. Oğuz 

da Almaniyadadır. Dəniz də heç 

maraqlanmadı. Yalnız Səlcuq bir az can 

yandırdı. O da vəfat etdi. 

Mən: – Neçə yaşında, harda? 

Yusif bəy: – 78 yaşında. O da 

İstanbulda yaşayırdı. Xalam da Şəfiqə 

xanımla birgə İstanbulda yaşayırdılar. 

Mən: – Yusif bəy, bu nəslin, soyun, 

kökün içindən Turan idealına sahib 

çıxan bir adam, bir ad varmı? Heç 

bu anlayışa, davaya könül verən, 

heç olmasa bir türk kimi o keçmişi, o 

inanları araşdıran birisi çıxmadımı? 

Yusif bəy: – Olmadı,olmadı, 

olmadı... 

Mən: – Sizin uşaqlarınız varmı? 

Yusif bəy: – Xeyr. Bacım da evlidir. 

Onların da uşaqları yoxdur. 

Mən: – İndiyə qədər sizi axtaranlar, 

sizinlə maraqlananlar olubmu? 

Yusif bəy: – Xeyr. Nəsib bəyin 

Gəncədə evi var. O əvvəlcə muzey 

olub. İndisə əqrabalarımıza veriblər. 

Qohumlarımız çox maraqlanır bizimlə. 

Bir-iki dəfə zəng ediblər. Gözləyirlər ki, 

durub ora – Gəncəyə gedək. 

Mən: – Nə düşünürsünüz? Bu 

qədər hadisələr olub, bu qədər dəyərli 

insanlar yaşayıb gedib... 

Yusif bəy: – Hər şeyi yenidən 

canlandırmaq lazımdır. Zöhrə xanım 

evində bəzi əşyalar, sənədlər var idi. 

Onlar da itdi, yoxa çıxdı. Beləcə bir-iki 

dostun çalışmaları qaldı ortada. 

Mən: – Azərbaycana heç 

getmədinizmi? 

Yusif bəy: – Getmədim. 

Mən: – Getmək barədə heç 

düşünürsünüzmü? 

Yusif bəy: – Mütləq gedəcəm. 

Mən: – Dədə-baba torpaqlarına 

gedib oraların havasını udub, insanları 

ilə tanış olmaq, ünsiyyətə girmək sizə 

əvəzsiz duyğular yaşadar… 

Yusif bəy: – Sizinlə görüşüb tanış 

olmağıma çox şad oldum. Harada 

yaşayırsınız? 

Mən: – Bakı şəhərində. 

Nazim: – Nəsib bəy Yusifbəylinin 

məzarı bildiyimə görə, Gəncədədir. 

Onu ermənilər Kürdəmirdə öldürüblər. 

Ancaq atası da çox məhşur adam 

olub. Sizin babanız sayılır. Onlar bəy 

ailəsində, zəngin bir ailədə yetişiblər. 

Məncə, Rəfibəylilərlə də yaxın olublar. 

Mən: – Gəncəlidirlərsə qohum da ola 

bilərlər. 

Nazim: – Şəfiqə xanıma onun 

ölümünü gec söyləyiblər. Nəsibbəylini 

öldürüblər. Şəfiqə xanımı İstanbula 

gətirirlər, ancaq ölüm məsələsini Şəfiqə 

xanıma demirlər. O, həyat yoldaşına 

çox bağlı olub. Yoldaşı ona çox 

narahatlıqlar yaşatmasına baxmayaraq, 

yenə də ona sadiq qalıb. 

Mən: – 20-22 yaşlı xanım həyat 

yoldaşını itirir, ancaq 75-80 yaşına 

qədər yaşayır, əsl türk qadını olaraq heç 

evlənmir. 

Yusif bəy: – Nəsib bəyin məzarını 

görmüsünüzmü? 

Mən: – Mən görmədim. 

Nazim: – Mən də. Ancaq Gəncədə 

olmalıdır.

Yusif bəy: – Oralara 

getmədiyimdən mən də heç görmədim. 

Yusif bəy sülaləsinin o tərəfindən 

də heç bir məlumatım yoxdur. 

Şəfiqə xanımgil Trabzona gəliblər. 

Trabzondan İstanbula gedərkən, 

Nəsib bəyin vəfatını həyat yoldaşına 

söyləyiblər. Ortada çox qarışıq 

hadisələr var. Ermənilərin öldürdüyü 

haqda çox danışırlar. 

Nazim: – Maşın qəzasında 

öldürülüb. 

Yusif bəy: – Hər halda, qaçmayıb. 

Nazim: – Şəfiqə xanım Gəncədən 

çıxıb Krıma, Bağçasaraya gedir. 1915- 

ci ildə Qaspıralının cənazə törənində 

Nəsib bəylə barışırlar. 

Mən: – Şəfiqə xanım – nənəniz 

Qaspıralı haqqında bir şey 

söyləyirdimi? Nəsə hər hansı bir detal, 

epizod, xatirə danışıbmı sizə? 

Yusif bəy: – Hər vaxt böyük bir 

elm adamından, Turan fikir aləmində 

hansı səylə gecə-gündüz işləməyindən, 

mübarizə apardığından danışardı. 

Ailəsi, həyat yoldaşı ilə bağlı heç bir 

xatirə danışmazdı. Yalnız Qaspıralının 

Turan fikir aləmi içərisində necə 

mücadilə apardığından danışardı. 

Mən: – Türk belə olub da. Ərindən, 

arvadından heç vaxt danışmaz. 

Həmişə dədə-babasından danışar. 

Bu, bir etnosun, sadəcə, yazılmamış 

qanunlarından bir dənəsidir. Sovet 

ideologiyası bizə yazarlar vasitəsilə 

nənələrdən danışmağı da öyrətdi. 

Bu xarakter bizim yazarlara rus 

yazarlarından keçdi. 

Yusif bəy: – Necə qəzet 

çıxardığını, qəzet çıxarmaq üçün nə cür 

çırpındığını, İstanbula gəldiyini, Orta 

Doğuya getdiyini, oralarda türk milləti 

adına nələr etdiyindən danışırdı. 

Mən: – Başlarından keçən hər hansı 

bir hadisəni danışmadımı? 

Yusif bəy: – Xeyr. 

Mən: – Bəs Nəsib bəydən necə? 

Yusif bəy: – Ondan da eləcə. Babam 

haqqında çox təkidlə suallar sorurdum. 

Ermənilərin babamla bağlı çox qarışıq 

sözləri-söhbətlərindən danışardı. Atam 

bu hadisə ilə əlaqədar bir bizə heç nə 

demədi. Xalamın ərinin də adı Mirzə 

Göygöl olub. O da oralı idi. Onun 

qardaşı Çingiz Göygöldür. Bunların 

hamısı vəfat etdi. Çingiz bəyin yanına 

sovetlər dönəmində üç xanım gəldi. 

O zamanlar mənim də onlarla söhbət 

etmək imkanım oldu. Yanlarında da bir 

pilot vardı. Necə Türkiyəyə gəlmişdilər, 

anlaya bilmədik. Necə icazə almışdılar? 

Əvvəlcə Qarsa gəliblər. Orada çox 

çətinlik çəkiblər. Sorğu-suala tutublar. 

Təyyarə ilə gələ bilmirdilər, onda 

avtobuslamı, nə iləsə birtəhər keçiblər 

Türkiyəyə. Mən o zaman dedim, necədi 

vəziyyət? Onlar da dedi ki, Nəsib 

bəyin Gəncədə evi var. Bu adam baş 

nazir olub. Bir çox sənədləri də son 

illərə qədər qalırmış. Olsun Qaspıralı. 

Ən azından “Tərcüman” kimi bir 

qəzet çıxarıb. Bunların çox zəngin bir 

keçmişi olub. Keçmişləri ilə əlaqəli heç 

olmazsa, xatirələri, sənədləri olmalı 

idi. O qadın ağıllı qadına oxşayırdı. 

Rəhmətə gedib. Dedi ki, Gəncəyə 

getsəniz babanıza məxsus 1-2 əşya, 1-2 

sənəd tapa bilərsiniz. Bu adam o vaxt 

dövlətin adından nə qədər qərarlar 

verib. Mənim babam balaca adam 

olmayıb axı. 

Nazim: – Çingiz Cüvarlı akademik, 

Toğrul Cüvarlı Nəsib bəy Yusifbəylinin 

bacısı uşaqlarıdır. Yəni, sizin atanız 

Niyazi bəyin bibisi uşaqlarıdır. Nəsib 

bəy onların dayısıdır. Onlar hələ də 

yaşayırlar. 

Yusif bəy: – İndi onlar haradadırlar? 

Nazim: – Hazırda Azərbaycanda, 

Gəncədə, ya da ki, Bakıda yaşayırlar. 

Onlar Azərbaycanda məhşur elm 

adamlarıdır. 

Yusif bəy: – Çox maraqlanıram. 

O zamanlar bir çox hadisələr baş 

verib. Osmanlının son zamanlarına 

təsadüf edir. Nəsib bəy də Azərbaycan 

Cümhuriyyəti dönəmində bir çox 

həyati dərəcədə önəmli olan qərarlara 

imza atmış adamdır. Ola bilməz ki, 

bunlar yazılıb-çizilməsin. 

Nazim: – Bunların hamısı var. 

Nəsiman Yaqublu, Cəmil Həsənli bir 

qismini çap etdirdilər. 

Yusif bəy: – O qadın o vaxt mənə 


79


80 

dedi ki, ruslar heç vaxt bu cür tarixi 

sənədləri, reallıqları cırmaz, yox 

etməzlər. Mükəmməl şəkildə qoruyub 

saxlayırlar. 

Mən: – Onların hamısı durur. Yavaşyavaş 

gün işığına çıxarırlar. 

Yusif bəy: – Bir “Tərcüman” 

qəzetinə belə sahib çıxa bilməmişik. 

Mən: – Nazim bəygil İzmir 

Universiteti olaraq Yavuz Akpınarın 

səyi, qeyrəti, təşəbbüsü ilə 

mikrosxemlər şəklində “Tərcüman”ın 

saylarını Amerikadan alıb gətiriblər. 

Yavuz Xoca onları mənə göstərəndə 

həyəcandan az qaldım ağlayam. Axı bu 

necə olur? Hər şeyimiz Amerikadan, 

Avropadan çıxır. ... 

Yusif bəy: – Mən onların Amerikaya 

aparıldığını öyrənmişdim. 

Mən: – Nazim bəy “Tərcüman”ın 

təxminən bütün saylarını oxuyub. 

Nazim: –“Tərcüman”ın 13 min 

sayı çıxıb. 1883-cü ildə aprelin 10-da 

ilk nömrəsi çap olunub. Qaspıralının 

bundan əvvəl də çıxardığı qəzetlər 

var. “Tonquç” (qaranquş deməkdir), 

“Şafaq”, “Ziya” (bunu Lütfizadə 

qardaşları çıxarıblar). Qaspıralı 

hər vaxt yazıb bunu: Bizim qəzet 

redaktorların şeyxi Həsən bəy 

Zərdabidir. “Tərcüman”ı düz 35 il 

dayanmadan çıxarıb. Bütün hərəkətləri 

planlı olub. 1867-ci ildə Voronejdən 

hərbi məktəbdən qovulur. Səbəbi isə 

yunanlara qarşı Giritdə savaşmaqdır. 

Girit də türklərin əlində olub. Odessada 

Mustafa adlı dostu ilə İstanbula 

gəlmək üçün gəmiyə minərkən 

tutulurlar. Hərbi məktəbdən atırlar. 

Sonra Fransaya gedir. Turgenyevin 

katibliyini edir. Məşhur Kaçkov olub, 

onların ailəsinə gedib-gəlir. Kaçkov 

rus milliyətçisidir, ondan milliyətçiliyi 

öyrənərək rus milliyətçiliyinə tətbiq 

edir. 1982-ci ildə İstanbula gəlir. Orada 

dayısı yaşayırdı. İstanbulu da çox 

mükəmməl tanıyıb öyrənir. 

Bir ara Bağçasarayda bələdiyyə 

başqanlığına keçir. İlk “Üsulucədid” 

məktəbini açır. Türküstanın 

hər tərəfindən müəllimllər gəlib. 

Bağçasarayda “Üsulu-cədid” 

məktəbi bir dənədirsə, 1905-də 10 

min dənə olub. Bu məktəblər türk 

dünyasının hər yerinə yayılır. Bu adam 

modernləşmənin atasıdır. 

Mən: – Nazim bəy, “Tərcüman”ın 

çıxmasından, maddi tərəfindən 

danışmağını istərdim. Bildiyim 

qədərilə, həyat yoldaşının bu 

istiqamətdə böyük cəhdləri olub. 

Nazim: – Həyat yoldaşı Akçura 

ailəsindən Zöhrə xanım Qasprinskaya 

bütün sərvətini “Tərcüman” qəzetinin 

çıxmasına xərcləyir. Məncə, Zöhrə 

xanım olmadan Qaspıralı bu işləri görə 

bilməzdi. Qaspıralı modern insandır. 

O qədər də qapalı deyil. Ticarəti gözəl 

bilir. Bir ara neft şirkəti də qurur. 

Mən: – “Tərcüman”ın ilk çıxdığı 

türkcə ilə son çıxdığı türkcə arasında 

fərq çoxdurmu? 

Nazim: – Qaspıralı 1881-ci ildə 

“Rusiya müsəlmanları” adlı əsərini 

rusca yazır. “Tavrida” qəzetində də 

çap etdirir. Bu qəzet Krımlı karaim 

türkləri tərəfindən çap olunurdu. 

Sonralar “Tərcüman”da türkcə 

ilə yazır. Getdikcə əsərlərinin dili 

təkmilləşir. Hər şeyə rəğmən, Qaspıralı 

“dildə, fikirdə, işdə birlik” ideyasını 

əvvəlcədən planlaşdırmışdı. 

Mən: – Bildiyimə görə, xeyriyyə 

cəmiyyətləri və vəqflər qurub. 

Bunlarsız da qəzet çıxara bilməzdi. 

Qaspıralı məsələyə bütün yönlərindən 

yanaşıb. 

Nazim: – Həm ziyalı, həm də iş 

adamıdır. Krımda “Georgi” şirkətinin 

sahibi olub. Şirkətin bütün sənədləri 

onun adına yazılıb. Bolşeviklərin 

gəlməsi işlərini pozur. 

Yusif bəy: – Hətta, Bakıdakı neftdə 

də haqqı olub. 

Mən: – Onu bilmirəm. 

Yusif bəy: – Ancaq Osmanlı ilə 

keçinib, bu barədə bir şey öyrənmək 

istərdim. 

Nazim: – İstanbula çox gəlib. Burda 

çox önəmli olan dostları yaşayıb. 

Sultan Abdul Hamidə möhtəşəm 

hörməti olub. “Gənc Türklər”lə əlaqəsi 

olmasına baxmayaraq, onların radikal 

addımlarına qarşı gəlib. “Gənc Türklər”

onun millət vəkilliyinə namizədliyini 

irəli sürsələr də bu istəyi rədd edib. 

Mən: – Atanız, babanız da sizin kimi 

belə ucaboy olub? 

Yusif bəy: – Xeyr. Atam mənim kimi 

deyildi. 

Mən: – Nazim bəy, necə oldu ki, 

Yusif bəyi aradınız? 

Nazim: – Tofiq Abdinin bir yazısında 

İstanbuldakı azərbaycanlılardan bəhs 

edir. Orda Əli bəy Topçubaşovun 

nəvəsi, Həsən bəy Zərdabinin nəticəsi, 

Zərifə Kürdəmirlidən danışır. Mən 

Tofiq bəyə yazdım ki, onlardan sizdə 

telefon nömrəsi olanı varsa, mənə 

göndərin. O da hamısına nömrəsini bir 

siyahıda mənə göndərdi. Mən də bu 

siyahını Yavuz Akpınar xocaya verdim. 

O İstanbula getdi, mən gedə bilmədim. 

Zərifə xanımla görüşüb. Nəsib bəyi 

bir dəfə televizorda gördüm. İnternetə 

girib İzmir türk telekomdan telefon 

nömrəsini aldım. Bir neçə dəfə özü ilə 

telefonda danışmışıq. Sizin gəlişiniz 

görüşməyimizə vəsilə oldu. Demək, 

görüşmək bu gün bizə qismət imiş. 

Yusif bəy: – Siz nə yaxşı belə işlərlə 

məşğulsunuz? 

Mən: – Bilmirəm, bu yöndə bir az 

xəstəliyim var. 

Yusif bəy: – Hə, onu da söyləyim. 

İstanbulda “Tərcüman” adlı qəzetin 

yazarı Nazlı İlkas balaca bir məqalə 

yazmışdı bizimlə bağlı. 

Nazim: – Onların çıxardığı 

“Tərcüman” ayrıdır. 

Yusif bəy: – Xeyr, adını ordan 

alıblar. 

Nazim: – Əhməd Nicat əfəndinin 

çıxardığı “Tərcümani-həqiqət” var. 

Amma Qaspıralının çıxardığı qəzet 

“Tərcümani-əhvali zaman”dır – 

Zamanın və olayların tərcümanı. 

“Tərcüman” sözü həm də klavuz, 

yol göstərən, rəhbər deməkdir. 

Sadəcə ruslardakı “perevodçik” 

deyil. Perevodçik türkcədə mütərcim 

deməkdir. Ancaq “Tərcüman”ın 

türkcəsi mütərcim qarşılığını vermir. 

Mən: – Ədəbiyyat aləmindən o 

qəzetdə nələr var? 

Nazim: – Məsələn, Azərbaycan 

ədəbiyyatından Seyid Əzim Şirvaninin 

əsərlərini çap ediblər. Məhəmməd 

Hadinin şeirlərini yayımlayıblar. Başqa 

türk xalqlarının ədəbiyyatında da o 

dönəmin yazarlarına yer ayırıblar. 

“Tərcüman” qəzetini hazırlayırıq. 10 

cilddə kitab şəklində təqdim etməyi 

düşünürük. 1906-cı ilə qədər qəzet 

həm rusca, həm də türkcə çıxırdı. 

1906-cı ildən sonra sadəcə türkcə 

çıxarılır. Onun ruscası, türkcəsi çox 

mükəmməldir. Ehtiyac olduğunda 

rusca da məqalələr çap etdiriblər. 

Yusif bəy: – Atam da rusca, fransızca 

çox mükəmməl bilərdi. Kiril əlifbasında 

yazıb oxuyurdu. Bağçasarayda, 

Krımda, Gəncədə nə qədər öyrənə 

bilərdi ki? Balaca uşaq olublar. Şəfiqə 

xanım uşaqlarına elm öyrətməyi davam 

etdirərək, rusca, kirilcə öyrətmiş, hətta 

rus ədəbiyyatını da oxutmağı gözardı 

etməmişdir. Evimizdə bütün rus 

klassiklərinin rusca kitabları var idi. 

Mən: – Atanız Niyazi bəy nə vaxt 

rəhmətə getdi? 

Yusif bəy: – 1963-cü ildə. 57 yaşı 

olardı. 

Nazim: – Demək xalanızdan 10 il 

qabaq. 

Yusif bəy: – Bir ara Qaspıralıgil 

Krımda, Azərbaycanda pul çıxartmağı 

düşünüblər. Onların bu işinin 

axırından xəbərim yoxdur. Bu adamlar 

başladıqları işi heç vaxt yarıda 

qoymazdılar. 

Nazim: – Bir ara küssələr də 1914- 

cü ildə Qaspıralının dəfnində Nəsib 

bəy Yusifbəyli Qaspıralının məzarının 

başında olub. Demək ki, barışıblar. Bu 

rəsm durur. 

Mən: – Yusif bəy, sizin xoşbəxtliyiniz 

odur ki, siz türk dövrünün ən 

mükəmməl zamanında, ən mükəmməl 

insanlarının qohumluğundan dünyaya 

gəlmisiniz. Bunun fərqindəmisiniz? 

Yusif bəy: – Mən bu hisləri həmişə 

yaşayıram. 

2006-cı il. İzmir. 


81


82

“Ustad” dərgisi 2018-ci ilin mart ayının əvvəlində Azərbaycan Xalq 

Cümhuriyyətinin 100 illiyi münasibətilə elan etdiyi müsabiqəni yekunlaşdırıb. 

Müsabiqədə 1918-1920-ci illərdə mövcud olmuş Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti 

dönəmindən, ümumiyyətlə həmin dövrdə baş verən istənilən hadisədən, 

ictimai-siyasi, sosial-mədəni mövzulardan, dövrü təsvir etmək şərtilə tarixi 

şəxsiyyətlərdən və ya təxəyyül qəhrəmanlarından bəhs edən müasir hekayələr 

iştirak edirdi. Qeyd edək ki, hekayələrin janrına məhdudiyyət qoyulmayıb. 

Müsabiqə təxminən bir ay müddətində nəinki Bakıda, eyni zamanda, 

əyalətlərdə yaşayan yerli yazarların ciddi reaksiyasına səbəb olub. Təşkilat 

Komitəsi hekayələrdən ən diqqətəlayiq olanları seçərək Münsiflər Heyətinə 

təqdim edib. Münsiflər Heyəti isə 10 ballıq meyar ilə qiymətləndirərək aprel 

ayının üçüncü ongünlüyündə müsabiqəyə göndərilən hekayələrin qısa siyahısını 

açıqlayıb. Beləliklə, qısa siyahıda münsiflər tərəfindən ən çox bal toplayan imzalar 

aşağıdakı kimi sıralanıb: 

I yer: Rəşad Babalı “Dar ağacı” hekayəsi 9,5 bal 

II yer: Lalə Məmməd “Görünən əraf” hekayəsi 8,5 bal 

III yer: Tural Türksoy “Al-yaşıl pişnamaz” hekayəsi 8 bal 

Müsabiqədə uğurlu iştiraka görə təltifnamə sahibləri: 

Nizami Hüseynov “Qəzetçi Seyid” 7,5 bal 

Cavid Qədir “İtki” 7,5 bal 

Aytən Rəfixanova “Pirəmsaq baharı” 7,5 bal 

Tural Cəfərli “Rus çəkmələrinin qoxusu” 7 bal 

Ceylan Mumoğlu “Quyu” 7 bal 

Pərviz Əlyaroğlu “Yüzillik həsrət” 7 bal 

Ülviyə Tahir “Sakvoyaj” 6,5 bal 

Şəfa Vəli “O evin tarixçəsi” 6,5 bal 

Əliağa Əzimzadə “145-ci iclas” 6 bal 

Aida Quliyeva “100 yaşlı şəkil” 5,5 bal 

Müsabiqədə iştiraka görə bütün müəlliflərə təşəkkür edirik! Qarşıdakı 

səhifələrdə seçilmiş hekayələr oxuculara təqdim ediləcək. Tariximizin ən çətin və 

keşməkeşli, eyni zamanda, şərəfli dövrü barədə yazılmış hekayələri dərgimizdə 

dərc etməkdən qürur duyuruq. 

Hörmətlə, “Ustad” dərgisinin yaradıcı heyəti 


83


84 

Dar ağacı 

1-ci yer 

Rəşad Babalı 

– Yoldaş Nəsib, bir bura bax. 

Nəsib bəy atının gəncəli Ələsgərin 

dediyi tərəfə başını döndərdi. İki 

gündür yanan evlərin xarabalığından 

tüstülər qalxırdı. Bir qədər getdikdən 

sonra önündə üç meyit gördü. 

Onlardan birini görən kimi sifətinin 

rəngi dəyişdi. Yaxınlaşıb diqqətlə baxdı. 

Daha da əmin olmaq üçün Ələsgərdən 

meyiti arxası üstə çevirməyini istədi. 

Ələsgər ağırlaşmış cəsədi birtəhər 

çevirəndən sonra Nəsibdən qeyriixtiyari 

nalə qopdu: 

– Aman Allah! 

Gördüyü meyit atasının ailəvi dostu 

Mustafa dayının idi. Mustafa kişi həm 

də onun sevdiyi qızın atasıydı. 

Nəsib bəy Şamaxının məşhur 

bəylərindən Şıxəli bəyin kiçik oğluydu. 

İki oğlu, üç qızı olan Şıxəli bəy böyük 

oğlunu özü kimi böyütmüşdü. 

Təsərrüfatını özündən sonra ona 

həvalə etmək fikrindəydi. Nəsibi isə 

oxumağa meyilli olduğundan əvvəlcə 

rus-tatar məktəbinə, sonra Tiflisdəki 

gimnaziyaya, oradan da Kiyevə 

göndərmişdi. Nəsib bəy Tiflisdən 

başlayaraq təlatümlü həyat keçmişdi. 

Gimnaziyada sol görüşlü müəllimlə 

və sinif yoldaşlarının təsiriylə sol 

ədəbiyyata meyil etmişdi. Bu kitabları 

hətta özüylə Şamaxıya belə gətirmişdi. 

Əvvəl eserlərə, müharibə başlayandan 

sonra isə bolşeviklərə qoşuldu. Gizli 

təşkilatlara üzv oldu. Hətta bir dəfə 

Kiyevdə polis onu yaxalayıb həbsə 

salsa da, atasının göndərdiyi pulla iki 

ay sonra azad olmuşdu. 

Sosial siniflər arasındakı 

bərabərsizlik, əzən sinif, proletar, 

zəhmətkeş, yoldaş sözləri dilindən 

düşməzdi. Şamaxıda böyüdüyü 

dostlarıyla artıq sözü tutmurdu. Uşaq 

vaxtı atasının erməni çobanı Samveli 

necə döydüyünü xatırlayırdı: Şıxəli bəy 

atın üstündə qamçıyla dayanmadan 

Samveli döyür, “Heyvanlar hanı?” 

deyirmiş. Onda Nəsib bəy dörd-beş 

yaşındaydı. Sol görüşlü insanların 

propaqandasını əxz etməyində bu 

hadisə önəmli rol oynamışdı. Buna görə 

də atasına bir xeyli acığı da vardı. 

Ələsgər atını gətizdirib Nəsib bəyin 

yanına yaxınlaşdı. Nə qədər tənbeh 

olunsa da, “Nəsibə bəy” deyə müraciət 

etdi: 

– Bəy, gəl qayıdaq Bakıya. 

Şaumyanın dediyi kimi deyil bunlar. 

Qayıdaq orada araşdıraq. Ancaq 

müsəlmanları qırıblar. Sinfi mübarizə 

yoxdu burda. 

Gördüklərindən dəhşətə gələn Nəsib 

bəy Ələsgərin sözünü hiddətlə dinləyib 

razılıqla başını tərpətdi. İkisi də yola 

düşdülər. Mərəzə yaxınlığında bir

kənddə gecələyib, səhər üzü inqilab və 

qoxan şəhərə yollandılar. Aprel olsa da, 

dağların soyuğu hələ çəkilməmişdi. 

Nəsib atasının can dostu Mustafanın 

qızı Nərgizi sevirdi. Atası bundan 

əvvəlcə xoşlanmasa da həm ailənin 

vəziyyəti, həm də qızın özünə görə 

razılıq vermişdi. Çünki Mustafa 

Şamaxı zəlzələsi zamanı Şıxəli bəyin 

ailəsinə çox böyük yardım etmişdi. 

Həm də özünü dürüstlükdə, etibarda 

yaxşı göstərmişdi. Zəhmətkeş, amma 

imkanlı kəndliydi. Kimsəyə ağız açmaz, 

əvəzində kömək etdiyi adamların 

sayı-hesabı yox idi. Elçilikdən sonra 

Nərgiz xəstələndi. Şıxəli bəy gələcək 

gəlinini həm qışı rahat keçirmək, həm 

də müalicə etdirmək üçün Göyçaydakı 

qışlağına göndərmişdi. 

Nəsib bəy Bakıya çatan kimi özünü 

komissarlığın qərargahına yetirdi. 

Qabağına çıxan Əzizbəyovun az qala 

yaxasından yapışacaqdı. Özünü ələ 

almağa çalışsa da, yenə səsində qəzəb 

hiss olunurdu: 

– Yoldaş Əzizbəyov, Şamaxıda baş 

verənlərdən xəbəriniz varmı? 

– Bilirik, yoldaş Nəsib. Əks-inqilabçı 

ünsürlərin təhrikiylə ermənilərlə 

müsəlmanlar yenə bir-birilərini qırıblar. 

– Yalan deməyin. Bakıdan ora 

köməyə xeyli erməni gedib. 

– Onlar təkcə erməni deyildilər. Hər 

millətdən vardı. 

– Ermənilər idi. Camaat deyir, bizi 

Bakıdan gələnlər qırdılar. 

– Onlara inanmayın. Əlimizdə 

sənədlər var... 

– Mən görüb gəlmişəm. 

– Bura baxın, yoldaş Nəsib. Siz 

bizimləsiniz, yoxsa burjualarla? 

– Mən haqqın yanındayam. 

– İnanıram. Hə, yeri gəlmişkən, 

silahınızı təhvil verin. Sonra 

gördükləriniz barədə ətraflı məruzə 

edərsiniz. 

Binadan çıxanda onları üç nəfər 

silahlı izləyirdi. Əllərindəki naqan 

və beşaçılanları təhvil versələr də, 

Ələsgərin çəkməsində bir revolver 

vardı. Onlar bundan xəbərsizdi. 

Təqib edildiklərini və arxalarıyla 

gələnlərin sadəcə onları izləmədiklərini 

anlamışdılar. Atlarına minib sürətlə 

Dağlı məhəlləsinə tərəf getdilər. 

İzləyənlər də onları gözdən 

qoymamağa çalışdılar. İki həftə əvvəl 

baş verən qırğından sonra küçələrdə 

adamların sayı xeyli azalmışdı. 

Nəsiblə Ələsgər, demək olar, boş 

küçələrlə şəhərin yuxarı hissəsinə 

tərəf irəliləyirdilər. Nəhayət, Dağlı 

məhəlləsinə çatıb əyri küçələrə 

buruldular. Təqibçilər də gözdən 

qoymamağa çalışırdılar. Nəsib boz 

taxtalı evin yanına çatan kimi atdan 

düşdü. Ələsgərə də işarə edib, onunla 

gəlməsini işarə etdi. 

Həyət geniş idi: kürsülü dörd 

otaqlı evdən və həyətdəki yardımçı 

otaqlardan ibarət idi. Nəsib otaqlardan 

birinə keçib, əlində tüfənglə çıxdı. 

Ələsgərə evə girib gizlənməyi tapşırdı, 

işarə verərsə birbaşa vurmasını dedi. 

Təqibçilər əvvəlcə girməyə tərəddüd 

etdilər. Əvvəl birinin başı göründü. 

Sonra bədəni içəri girdi. Həyətdə 

sakitlik olduğunu görüb digərlərini 

də çağırdı. Birbaşa evə tərəf getdilər. 

Deyəsən, Ələsgər nəyəsə toxunub səs 

salmışdı. Qapını açmaq istəyirdilər ki, 

Nəsib birini vurdu. Qalan ikisi Nəsibə 

tərəf çevrilib atəş açmaq istəyəndə 

Ələsgər ikincisini vurdu. Üçüncüsünü 

isə ayağından yaraladı. Ağrıdan gah 

zarıyan, gah qışqıran təqibçi silahına əl 

atmaq istəyəndə artıq gec idi. Nəsib beş 

açılanı üzünə tuşlamışdı. 

– De görüm, kimsən və səni kim 

göndərib? 

Yaralının bu dildən anlamadığı hiss 

olunurdu. Nəsib rusca təkrar etdi. 

Adı Motvey olan bu əsgər Anadolu 

cəbhəsindən Rusiyaya qayıdanlardan 

idi. Aylardı çıxarmadığı şineli 

hisdən, kirdən rəngini itirmişdi. 

Əsgərdən dəhşət kir iyi gəlirdi. 

Sonuncu dəfə nə vaxt çimdiyini belə 

unutmuşdu. Qarsdan Bakıya qədər 

ətraf kəndlərdən çırpışdırdıqları 


85


86 

ərzaqlarla dolanmışdılar. Bakıya 

düşəndən sonra ermənilər bir az 

normal yemək vermişdi. İki aydan 

çox idi ki, “bu gün-sabah” deyib 

onları gözlədirdilər. Motvey illərdi 

üzünü görmədiyi ailəsinə qovuşmağı 

arzulayırdı. Onun bəzi əsgər yoldaşları 

özbaşına yola düşsələr də, bu risk 

etməmişdi. Özbaşına deyəndə ki, onsuz 

da 1917-ci ilin fevral inqilabından 

və həmin ilin oktyabr çevrilişindən 

sonra orduda əməlli-başlı dərəbəylik 

hökm sürürdü. Əsgərlərə zabitlərinin 

əmrlərini yerinə yetirməməkdə sərbəst 

olduqlarını demişdilər. Müvəqqəti 

hökumətin bu dekretindən sonra bütün 

cəbhə boyu zabitlərin tabeçiliyindəki 

əsgərlər tərəfindən öldürülməsi 

halları çoxalmağa başladı. Eyni hal 

Qafqaz cəbhəsində də baş verirdi. 

Minlərlə əsgər silahlı-silahsız döyüş 

postunu atıb ya evlərinə gedir, ya 

bolşeviklərə qoşulur, ya da quldurluqla 

məşğul olurdu. Qatı provaslav olan 

Motvey quldurluğa gedən dostlarına 

qoşulmayıb evinin yolunu tutmuşdu. 

Amma hələ Bakıda yubanırdı. 

Daşnaklar onlara pul və qənimət söz 

vermişdilər. 

– Mən, mən, məəəən günahsızam. 

Samvel komandir bizi sizin arxanızca 

göndərdi ki, izləyək, görək hara 

gedirsiniz. 

– Hansı Samvel? 

– Daşnakların komandirlərindən 

biridi. Mənimlə gələnlər yolda 

dedilər ki, bu müsəlman gizlətdiyi 

qızılların yanına gedir. Gedib qızılları 

gətirəcəyik. Sənə də pay düşəcək, 

dedilər. Sizi öldürmək istədiklərini 

bilmirdim. Müqəddəs Ruha and olsun! 

Nəsib bəy silahı hələ də rus əsgərinə 

tuşlamış, Ələsgər də hər ehtimala 

qarşı əlini tətikdə saxlamışdı. Yaralı 

əsgərin artıq təhlükəli olmadığını 

görüb silahları endirdilər. Həyəcanları 

yatmışdı. Tuşlanan silahların aşağı 

endirildiyini görən Motveyin də 

həyacanı keçmişdi. Bu dəm ayağındakı 

yara yadına düşdü. Güllə budu 

dağıtmışdı. Sümüyə dəyməsə də, əti 

parçalamışdı. Ağrıdan inildəməyə, 

zarımağa başladı. 

– Nəsib bəy, bunu neyləyək? Sağ 

qoysaq, bizi satacaq. 

– Onsuz da bunların qayıtmadığını 

görüb arxalarınca gələcəklər. 

Qərargahda bizim evi bilənlər mütləq 

var. Əvvəl-axır gəlib çıxacaqlar. Gəl, 

belə edək. Gedib qonşudan arabanı 

alım, nə lazımlı, qiymətli şey varsa 

yığıb gedək. 

Bunu deyən Nəsib çöl qapının 

arxasında itdi. Çox keçmədi, əsəbi 

halda geri döndü. 

– Qonşu yoxdu, arabası da yoxdu. 

Yəqin, o da qaçıb. Yazıq neyləsin... 

Canlarını qurtarıblar. 

– Bəy, bunu neyləyək? 

Nəsib yenə çölə çıxıb tez də qayıtdı. 

– Bunların atları var. Yükləyək 

atlarına. Rusu da sal içəri, ağzını 

bağlayaq. Bəxti gətirsə onu tez 

tapacaqlar. Əvvəlcə əlini-ağzını 

bağlayaq. 

Motvey nə qədər dilə-dişə tutsa da, 

yalvarsa da xeyri olmadı. Kəndirlə əlayağını 

bağlayıb, ağzına əski soxdular. 

Sonra evdəki əşyalardan qiymətli və 

atlara yüklənəcək nə varsa, yerbəyer 

elədilər. Bir saatdan sonra artıq 

yoldaydılar. 

Üzü Gəncəyə yol aldılar. Əsas yollar 

bolşevik və daşnakların nəzarətindəydi. 

Bunda görə də məcbur olub aşağı yolla 

getdilər. Göylərçöl istiqamətindən 

keçib Ağsuya girdilər. Kiçik bir kənd 

olan Ağsu Şamaxıdan və Bakıdan olan 

qaçqınlarla doluydu. Əksəriyyəti orada 

çox da yubanmayıb üzü günbatana 

gedirdi. Yollarda arabalar, piyada, atlı 

insanların izdihamı vardı. 

Nəsibgil iki gündü yol gedirdilər. 

Gecəni kiçik mağarada keçirmişdilər. 

Erməni-rus əsgərlərindən savayı 

qaçqınları qoymaqla məşğul olan xırda 

quldur dəstələri də vardı. Onlarla 

rastlaşmamaq üçün ehtiyatla gedirdilər. 

Nəsib, nəhayət, özünü atasının 

Göyçaydakı qışlağına yetirdi. Atası

Şıxəli ətrafındakı əlliyə yaxın silahlıyla 

hələ də Şamaxıda idi. Ermənilərin 

əlində olan sakinləri gecəylə hücum 

edib azad edirdilər. Bəziləri qisas almaq 

üçün erməni kəndlərinə soxulurdu. 

– Oğlum, səndən nigaran qalmışdıq. 

Dedik, yəqin, hələ də oralardasan. 

Qardaşın o gün dedi ki, gəlmisən. 

Şükür, salamatsan. 

Şükufə xanım oğlunu bağrına basdı, 

Ələsgərə də başıyla salam verdi. 

– Ana, dostum Ələsgərdi. Gəncəlidi. 

Rusiyadan bir gəlmişik. 

Nəsib “əqidədaşımdı” – demək istəsə 

də, dili varmadı. Artıq onun özünün 

də əqidəsinə baxışı qarışmışdı. Həm 

də əqidə indi düşünüləcək ən axırıncı 

şey idi. Eli-obası ölümdən dönmüşdü. 

Şıxəli bəy ailəsi və qohumlarını 

vaxtında çıxara bilmişdi. Digərlərinin 

onlar kimi bəxtləri gətirməmişdi. 

– Ana, başqa kimlər xilas olub? 

– Oğlum, Mustafa dayını öldürüblər. 

Meyitini atan dünən gətirdi. Deyirlər, 

onların kəndinə qapımızın iti hücum 

edib. 

– Nə it, ana, qudurmuş itlər? 

– Yox, ay bala, Samveli deyirəm. 

Dədənin erməni nökəri. Allah onun 

bəlasını versin! 

Qadın bunu deyib ağladı. Nəsib 

eşiyə çıxanda gözləri Nərgizi axtardı. 

Qız görünmürdü. Ayrı vaxtı sevdiyi 

qızın adını valideynlərinin yanında 

çəkməkdən utanan Nəsib bu dəfə 

vəziyyətin ayrı cür olduğunu hiss edib, 

cəsarətləndi: 

– Nərgiz hanı, ana, gözümə dəymir? 

Şükufə xala elə bil sualı eşitmədi. 

Nəsib bir də təkrar etdi. İkinci dəfə ana 

gözlərini qoluna silib: 

– Aşağıdakı evdədi. Atasının 

meyitini görəndən bəri özünə gələ 

bilmir. Yazıq qız üz gözünü nə günə 

qoyub, – dedi. 

Nərgiz Nəsibin səsini eşidib otaqda 

olduğunu təsdiqlədi. Yanında kiçik 

bacısı da vardı. 

– Xoş gəldin, Nəsib qardaş! 

– Sağ ol, Mənzər. 

– Gedim, su gətirim bacıma. 

Mənzər nişanlıların qısa da olsa 

tək qalmasına bilərəkdən imkan 

yaratdı: uzun zamandır görüşməyən 

sevgililər ürəkdən salamlaşsınlar deyə. 

Ancaq bir az yubanmaqla qayıtsa 

da, Nəsib qapının ağzında qoyub 

getdiyi kimi qalmışdı. İkisi də başını 

aşağı salmışdı. Sonra Nərgiz baş 

verənləri bir-bir anlatdı. Ermənilərin 

Şamaxıya doğru gəlməsi barədə 

şaiyələr yayılmışdı. İnsanlar təşviş 

içindəydilər. Bəziləri ailələrini götürüb 

getməyə başlamışdılar. Beş gün sonra 

Şamaxıdan bir atlı gəlib ermənilərin 

şəhərdə qırğın törətdiyini bildirmişdi. 

Bunu deyəndən sonra yenidən çıxıb 

gedibmiş. Eyni xəbəri axşama yaxın 

başqa bir atlı da xəbər veribmiş. Artıq 

insanlar kənddə qalmağın təhlükəli 

olduğunu anlamışdılar. Atı, eşşəyi 

olan varını-yoxunu yığıb, tələsik yola 

düzəlmişdi. Az qisim insan inanmayıb 

kənddə qalmışdı. Nərgizgilin ailəsi 

də kənddən çıxanlar arasında olub. 

Şıxəli bəyin qışlağına üz tutublar. 

Mustafa kişi arvadını, iki oğlunu və iki 

nökərini qışlağa qoyandan sonra, geri 

qayıtmalı olub. Bibisi Sona xanımı da 

götürməliymiş: xəstəlikdən ayaqları 

tutulan arvadı heç kim götürməyibmiş. 

Mustafa kişi kəndə girəndə ermənilər 

artıq bir-bir evlərə girib talayır, 

qalanları öldürürmüşlər. Kəndə gedən 

yolda azı iyirmi meyit saymışdı. 

Kəndin küçələrində eləcə meyitlər 

vardı. Mustafa kişi bibisinin evinə çatıb 

qadını tez evdən çıxartmaq istəyib. 

Qadının xəstə halı onların yubanmasına 

səbəb olub. Həyətə girən ermənilər 

kandardakı arvadı vurublar. Bunu 

görən Mustafa tüfənglə ermənilərdən 

birini öldürüb, digərini isə yaralayıb. 

Amma həyətə soxulan ermənilər 

Mustafanı dəlmə-deşik ediblər. Sonra 

ikisinin də meyitini sürüyüb küçəyə 

atıblar. Bəstəboy bir erməni də qonşu 

Yavərin meyitini sürüyüb bunların 

yanına atıb. Mustafa kişinin ölməsini 

hadisədən iki gün sonra ora gedənlər 


87


88 

görüblər. Kənddə qalanlardan, demək 

olar, kimsə xilas olmayıb. 

Nəsib nişanlısının atasının meytini 

gördüyünü Nərgizə demədi. Onsuz 

da ağlamaqdan gözləri şişmiş, üzündə 

həyat əlaməti yoxa çıxmış qızın dərdini 

artırmaq istəmədi. Başını aşağı salıb 

səssizcə durdu. Nə deyəcəyini bilmədi. 

Təsəlli verməyə sözlər axtarsa da, 

seçdiyi kəlmələr beynində ələndikcə, 

ələnirdi. Sonda susmağa qərar verdi. 

Faciə istiydi, bir az soyumalıydı. 

Aprel ayında aranda gündüz hava 

isti olsa da, gecələr soyuqlaşırdı. Nəsib 

Rusiyadan gətirdiyi dəri pencəyini 

çiyninə salıb, çölə çıxdı. Papirosundan 

götürüb həyətdə var-gəl etməyə 

başladı. Son həftədə gördüyü şeylər 

onu elə dəyişmişdi ki, baş verənləri 

anlaya bilmirdi. Tiflisdə başlayan 

solçu düşüncəsi Kiyevdə bolşevikliyə 

qədər varmışdı. Universitetdə özü 

kimi zadəgan ailələrinin uşaqlarının 

sol düşüncələri mənimsəməsi onun 

da bir solçu kimi yetişməsinə səbəb 

olmuşdu. Ali məktəbi bitirdikdən 

sonra kənddə az qalmış, geri dönüb 

orada işləməyə qərar vermişdi. Dayısı 

oğlunun toyunda uşaqlıqdan tanıdığı 

Nərgizi görüb aşiq olmuşdu. Ona elçi 

göndərib yenidən Kiyevə qayıtmışdı. 

Atası Şıxəli bəy oğlunu nə qədər dilə 

tutmuşdusa Nəsib bəy təməlli geri 

dönməyə razı sala bilməmişdi. Əlacsız 

qalan Şıxəli bəy oğluna iş qurması üçün 

müəyyən qədər pul da göndərmişdi. 

Ancaq üç ay keçməmiş Nəsib atasından 

yenə pul istəmişdi. Guya, dükanı 

zərərlə işləyirmiş. Müştəri yığmaq üçün 

vaxt lazım imiş. Əslindəsə o, atasının 

pullarını siyasi amalı uğrunda sərf edir, 

gizli yeraltı təşkilatlara verirdi. 

1917-ci ilin fevral çevrilişindən sonra 

Nəsib açıq fəaliyyətə keçmiş, Partiya 

ona vəzifələr vermişdi. 

Əvəlcə Rastova, sonra isə Dağıstana 

gedir. Müsəlman olmasına görə Şimali 

Qafqazda bolşevik ideyalarının yerli 

əhali arasında yayılmasında iştirak 

etməliydi. Ancaq uğursuz olur. Daha 

sonra Həştərxana üz tutur, ta 1918-ci 

ilin martına qədər orada işləyir. Martda 

Bakıda hadisələr qızğın hal alanda heç 

kimə demədən Ələsgəri də götürüb 

Bakıya gəlir. Özbaşına gəlsə də, kimsə 

ona irad tutmur. Ona görə ki, irad 

tutmağa macal yox idi. Bakıda qırğınlar 

təzə bitmiş, küçələrdə meyitlər 

qalmaqda idi. Bolşevik yoldaşları əsl 

səbəbi deməsələr də, Nəsib hiss edir ki, 

ondan həqiqətləri gizlədirlər. Ermənimüsəlman 

davası yox, müsəlmanların 

birtərəfli qırğını olub. Ata yurdu 

Şamaxıda da silahların dilləndiyini 

eşidən kimi ora getməyi qərara alır. 

Bakı komissarlığında birtəhər dilə tutub 

özünü bölgəyə gedən komissiyanın 

tərkibinə sala bilir. 

Nəsib bütün bunları düşünədüşünə 

inandığı ideyanı sorğulayırdı. 

Bütün şüurlu həyatı boyunca inandığı 

dəyərlər insan qırğınının qarşısını ala 

bilməmişdi. Sinfi mübarizədə mənsub 

olduğu zadəgan təbəqəsinə belə, qarşı 

çıxmağı gözünə alsa da, gördüyü 

mənzərələr onu sarsıtmışdı. Axı bu, 

necə ola bilərdi? İnsanlar əzənlər və 

əzilənlərdən ibarət deyildimi? Bəs 

ödürülənlər kimlər idi? Əzənlər, 

ya əzilənlər? Proletariat bunun 

harasındaydı? Düşünməkdən beyni 

az qala suluq bağlayacaqdı. Ard-arda 

üç papiros çəkib evə girdi. Səhərisi 

Ələsgərlə Gəncəyə getdilər. 

Yay təzə girmişdi. Göyçayın düzü 

istidən burxar-buxar olmuşdu. Günəş 

var qüvvəsilə odunu ələyir, yeri əridib 

həlimə çevirmək istəyirdi. Kəndin 

sağ tərəfindəki təpəciklərdə yüzlərlə 

əsgər çadır qurub əmri gözləyirdi. 

İstiyə baxmayaraq silahlar təmizlənir, 

mərmilər paylanılır, topların əyriəskiyinə 

baxılır və döyüşə hazır 

vəziyyətə gətirilirdi. Yerli əhali burada 

bu qədər əsgərin olmasını nə görmüş, 

nə də eşitmişdilər. Gələnlər dillərini 

başa düşdükləri Anadolu insanıydı. 

Ətraf kəndlərdən insanlar ora axışır, 

kimisi sadəcə maraq üçün baxır, kimisi 

də ərzaq və lazımı əşyalar gətirirdi.

Marağa gələnlərin çoxalmasını görən 

yüzbaşı Mürsəl, nəhayət, onları oradan 

qovmaq qərarına gəldi. 

– Hadi bakalım, işiniz-gücünüz 

yokmu sizin? Buralar çok tehlikeli. 

Ruslar ateş açarlarsa size de isabet ede 

bilir. Hadi, gidin burdan! 

Lakin onun bu xəbərdarlığına 

çoxu məhəl qoymurdu. Sözünün 

keçməməsini görən yüzbaşı tapançasını 

çıxarıb, göyə atəş açmağa məcbur oldu. 

– Hadi, gidin, dedim ya. Yararlı 

olacaksanızsa, gidin ailənizin yanına! 

Güllə səsinə və yaxınlaşan əsgərləri 

görən tamaşaçılar uzaqlaşmağa məcbur 

oldular. Kənardan atın üstündə 

bu mənzərəni izləyən Nəsib bəy 

adını eşidib çevrildi. Yerli atlılardan 

ibarət dəstənin rəhbəri Hüseynəli 

bəy Qaraxanlı Osmanlı çadırlarının 

yanında silahdaşlarını başına yığıb 

təlimatlandırırdı. Nəsib bəy on nəfərlik 

kiçik qrupun rəhbəriydi. Nuru paşanın 

başçılığıyla yardıma gələn Osmanlı 

ordusuna yerli əhalidən də qatılanlar 

vardı. Onların bəziləri süvari birliklərdə 

idi. 

– Nəsib, ermənilər Lahıc yolunda 

görünüb. Dağ istiqamətindən gələ 

bilərlər. Uşaqları hazırlamısanmı? 

– Hamısı hazırdı, bəy. Güllələri də 

alıb çıxacıq. 

– Lahıc yolunda sizi bir nəfər 

qarşılayacaq. “Axtardığınızı 

tapdınızmı?” – deyə soruşan olsa, bilin 

ki, həmin adamdı. O, sizə bələdçilik 

edəcək. Siz sadəcə kəşfiyyat aparın. 

Məcbur olmadıqca güllə atmayın. 

Haydı, yubanmayın! Gətirdiyiniz xəbər 

bizə hava-su kimi lazımdı. 

Nəsib bəy başının dəstəsini işarəylə 

arxasınca səslədi. Atlar bir az aralıda 

ağaclara bağlanmışdı. İki nəfər güllələri 

yolda payladı. Hər kəs sursatını alıb, 

patrondaşlarına doldurdu. On dəqiqə 

sonra dəstə artıq yoldaydı. 

Günortadan sonra xeyli yol qət 

etmişdilər. Bir bulağın yanına çatanda 

kiçik fasilə verməyi qərara aldılar. 

Əvvəlcə özləri içdi, sonra isə atlara su 

verdilər. Papiros çəkənlər kisələrini 

çıxarıb, tütün eşməyə başladı. Bu dəm 

gözətçi kimi qoyduqları Mərdan tez 

gəlib bəyə xəbər verdi: 

– Bəy, bir nəfər bizə sarı gəlir. 

Yerli adama oxşamır. Geyimi 

ruslarınkındandı. 

– Hazır olun. Baxın, görün ətrafda 

ondan başqa kimsə yoxdu ki? 

Xrom çəkməli adam yaxınlaşmağa az 

qalmış uzaqdan qışqırdı: 

– Axtardığınızı tapdınız? 

Atlı dəstə rahatlandı. Hüseynəli 

bəyin dediyi adam buymuş, demək. 

Bələdçi yaxına gəlib özünü təqdim etdi: 

– Qasımdı adım. Bahadır bəyin 

qardaşı oğluyam. Mənə dedilər, 

Lahıc yolunda sizinlə olacam. Erməni 

dəstələri hay salıblar buralara da. Xəbər 

göndəriblər ki, osmanlıları iti qovan 

kimi qovub, sizi də burdan sürgün 

edəcik. Millət qorxu içindədi. Kişilər 

silahlanıb, amma silah-sursat çatışmır. 

Qalmışıq belə. Bircə ümid qalıb bu 

türklərə. 

– Bu gecə qalmağa yerimizi 

göstərərsən. 

– Başü üstə, bəy. Yolumuzun 

üstündə kiçik kənd var. Hava 

qaralandan sonra gedərik. Malakanlar 

buralarda tez-tez olur. Onlar da 

ermənilərlə əlbirdilər. Şamaxıda çox 

hoqqalardan çıxıblar. Onların gözünə 

görünməyək. Ona qədər gedək, 

qarşıda bir yer var, yoldan görünmür. 

Axşama qədər vaxt keçirək, həm də 

məsləhətləşək, görək, necə edəcik. 

Bir azdan dəstə tərpəndi. Yolboyu 

əkin sahələrində adamlar gözə 

dəymirdi. Ayrı vaxtı dağ yamaclarında 

otlayan mal-qoyundan da əsər əlamət 

yox idi. Dörd-beş arabada qız-gəlinlər 

üzü arana doğru gedirdilər. Nəhayət, 

gəlib deyilən yerə çatdılar. Onsuz da 

şər qarışırdı. Hava qaralan kimi kəndə 

girdilər. 

Əlli-altımış evdən ibarət kənddə 

onların gəlişini ancaq bir-iki it 

hürüşməsi qarşıladı. Gecələyəcəkləri 

ev kəndin kənarındaydı. Yavaş-yavaş, 


89


90 

bir-bir həyətə girdilər. Atları tez tövləyə 

salıb ağzını bağladılar ki, səsləri 

eşidilməsin. Evdə onları daha bir nəfər 

gözləyirdi: 

– Xoş gəlmisiniz. Yeməyiniz hazırdı. 

Çay da var. Yuyunmaq istəyən, namaza 

duran varsa, bu otağa gəlsin. 

Atlılar yeməklərini yeyib, yatmağa 

getdilər. Səhər gün doğmamış yola 

çıxmalı, ermənilərin hara gedəcəklərini 

bir-bir izləməliydilər. Elə həmin axşamı 

da geri qayıtmalıydılar – bu dəfə 

yubanmadan. 

– Qasım, geyimin maraqlı gəldi 

mənə. 

– Bəy, malakanlar məni kommunist 

kimi tanıyırlar. Keçən ilə qədər 

Rusiyada olmuşam. Atam ölən kimi 

gəldim təsərrüfat başına. Elə bu cür də 

geyinirəm. Öyrəşmişəm. Bu geyimlə 

onların etibarını qazana bilmişəm. 

Görək nolur. 

Nəsib bəy səhərə qədər gözünü 

yummadı. Yenə eyni şeylər gözünün 

qabağına gəldi. İllərdi inandığı, 

heç nəyini əsirgəmədiyi ideologiya 

gözünün qarşısında sürətlə əriyirdi. 

Sinfi mübarizə onun nəzərində milli 

mübarizənin köksündə sönürdü. 

Səhər namazından sonra dəstə 

həmən kənddən çıxdı. Gedəcəkləri yol 

bir saatlıq məsafədəydi. Nuxaya gedən 

karvan yolunun üstündəki qayalıqda 

pusqu qurub, yolu güdməliydilər. 

Deyilən yerə çatıb mövqelərini 

tutdular. Atlarını yoldan aralı ağaclığa 

bağlayıb, yanına da bir nəfəri qoydular. 

Gözlər yoldaydı. Həyəcandan 

nəfəslərini içlərinə çəkmişdilər. 

Birdən güllə səsi eşidildi. Sonra 

daha biri, ardınca üç-dördü birdən. 

Sonra beş atlı göründü. Gələnlərin 

erməni olduqları bilinirdi. Sərxoş idilər, 

deyəsən. Biri ucadan qışqırır, ermənicə 

şüarlar deyir, digərləri də təkrarlayırdı. 

Atlılar qayadan bir az kənarda 

dayandılar. Nəyisə bölüşürdülər, hətta 

mübahisə də etdilər. Sonra atları ağaca 

bağlayıb otluğa uzandılar. Gözətçi 

qoyduqları da bir azdan digərlərinə 

qoşulub yatdı. 

– Nəsib bəy, deyirəm, bəlkə 

yatmışkən onları... 

– Yox, Ələsgər, görək hara 

gedəcəklər. Onlardan birini diri 

tutmalıyıq. Danışsın, görək fikirləri 

nədi. Ona qədər gözləyək. 

Çox keçmədi, yatanlar oyandı. Tez 

atlarına minib karvan yolundan arana 

gedən yola üz tutdular. Bu vaxt Nəsib 

onların nəyə görə belə tez getmələrini 

anladı. Uzaqdan üç araba görünmüşdü. 

Meşəlikdən düzlüyə çıxan arabalar 

canını qurtaran müsəlmanlardan 

başqası deyildi. 

– Haydı, biz də gedirik. Akifin 

yanına gedib, atları gətirin. 

Dəstə yubanmadan arabalar 

istiqamətinə götürüldü. Ermənilərə 

çatıb növbəti qırğının qarşısını almaq, 

üstəgəl, sağ ələ keçirib məlumat 

qoparmaq istəyirdi. Bu ikisini etməyin 

riskini yaxşı başa düşsə də başqa yol 

görmürdü. 

Arabalar yenidən meşəliyə girmişdi. 

Erməni atlıları onlara yetişməkdəydi. 

Ərazinin meşə olması Nəsibgilin işinə 

yarayırdı. Ani hücum edə biləcəkdilər. 

– Ara, musurman, dayan. Pastoy tı. 

Saxla heyvanı! 

– Başuva dönüm, imkan verin, 

gedək. Biz dava istəmirik. Sadə 

rəiyyətik. Qiymətli heç nəyimiz yoxdu 

canlarımızdan başqa. 

– Elə canınız bəsimizdi. Gedib 

türklərə bizdən xəbər vermək 

istəyirsiz? Onsuz da onları da məğlub 

edəcik. Amma siz onu görməyəcəksiz. 

Ara, Poqos, arabaları axtar. Qızıldan, 

puldan nəsə olmalıdı. Olmasa qızları 

götürərik. Bu qocanı da göndərərik o 

birilərinin yanına. 

– Qadanızı alım, dəyməyin onlara. 

Hamısı mənə əmanətdi. Arvad-uşaqla 

nə işiniz var axı?! Onlar sizə neyləyib... 

– Kəs səsini, qoca kaftar! 

Bunu deyən erməni onu qorxutmaq 

üçün göyə bir güllə atdı. Ağsaqqal 

hirsindən qaralsa da, qəzəbini udmalı 

oldu. Bir az da söz güləşdirsəydi

növbəti güllə ona dəyəcəkdi. Arabada 

gizlətdiyi tüfəngi götürməyə isə 

macal tapmayacaqdı. Ani bir hərəkəti 

erməniləri şübhəyə salardı. 

Arabaları axtaran Poqos qiymətli 

bir şey tapa bilmədi. Qoca düz deyirdi, 

elə canlarını götürüb gedirdilər. Ancaq 

əllərinə bir şey keçməməyin acığını 

çıxmaq üçün qabaq arabadakı qızın 

əlindən tutub zorla düşürdü. Sürüyəsürüyə 

meşənin dərinliyinə doğru 

aparmağa başladı. Digər qadınlar 

ağlayıb yalvarır, qıza toxunmamağı 

xahiş edirdilər. Ağsaqqal da dəstəbaşını 

dilə tutmağa çalışırdı. Lakin faydasız 

idi. Poqos müqavimət göstərən qıza 

qamçıyla iki-üç zərbə endirdi. Əlləri, 

ayaqları sustalan qız ancaq ağrıdan 

zarıya bilirdi. 

Erməni ağacın dalına keçmək 

istəyirdi ki, qəfil açılan atəşlə yerə 

sərildi. İkinci, üçüncü güllə digərlərini 

yerə sərdi. Qalan ikisi nə baş verdiyini 

anlamamışdı, sərxoş başları vəziyyəti 

dərk edə bilmirdi. Özlərinə gəlməyə 

macal tapmamış, onlara tuşlanmış 

tüfəngləri gördülər. 

– Silahı atın yerə! Nəsə başqa hərəkət 

olsa dəlmə-deşik olacaqsınız! 

Nəsib bəy dediyini rusca da təkrar 

etdi. 

Dəstə başçısı vəziyyətin çıxılmaz 

olduğunu görüb təslim oldu. O biri 

yoldaşı da beşaçılanı yerə atdı. İrəli 

atılan Ələsgər tüfəngin qundağıyla 

başçının qarnına bir zərbə vurdu. 

Erməninin başından papağı yerə 

düşdü, ağrıdan diz çökdü. Bir az 

dayanıb başını qaldırdı. Bu dəm 

Nəsiblə göz-gözə gəldilər. 

– Samvel dayı. 

– Hə mənəm, Nəsib bala. Şükür 

tanıdın məni. Atana qulluq etmişəm 

illərdi. Allah bu daşnakların evini 

yıxsın! Başımızı yedilər. Nolar, rəhm et 

mənə! 

– Bakıda bizi öldürtmək istəyən sən 

idin? 

– Yox, ay bala, mən elə burda 

olmuşam. 

– Yalan deyirsən! Səni Bakıda görən 

olub həmin vaxtı. 

– Kim deyibsə, yalan deyir. Elə şey 

olmayıb. 

– Deyəcəksən hamısını. Əl-ayağını 

bağlayın bunun da, yanındakını da. 

Samveli Ələsgərə təhvil verib 

digərinin yanına getdi. 

– Adın nədi, ay erməni? 

– Melkum, ağam. 

– Haralısan? 

– Şamaxıdanam elə, başuva dönüm. 

Vallah, mənim günahım yoxdu. Bu 

Samvel məni gətirdi. Hara gedib, məni 

də özüylə sürüyüb. Bax, yalan deyir, 

yazda Bakıdaydı. 

– Ondan əvvəl bəs? 

– Kəndlərə hücum edirdi. 

– Qaraqayaya da bu getmişdi? 

– Hə, bəy, Samvelin dəstəsiydi orda. 

– Sən də ordaydın... 

– Yox, vallah. Şamaxının 

özündəydim. 

Bunu deyən Melkum başını aşağı 

saldı. Samvellə olmasa da Şamaxıda 

müsəlmanlara qarşı qırğın və soyğunda 

iştirakını gizlədə bilməyəcəkdi. 

Nəsib atlılarından üçünü arabaların 

yanında qoyub onlara göz-qulaq 

olmasını və sağ-salamat arana qədər 

ötürmələrini tapşırdı. Əsirləri də alıb 

yubanmadan Qafqaz-İslam ordusunun 

qərargahına yollandı. 

Səhərisi qərargahdakı sorğuda 

Samvel hər şeyi etiraf etdi. Əlavə 

olaraq da erməni cəza dəstələrinin 

nələr planlaşdırdıqlarını anlatdı. 

Sorğunun sonundasa həm Samvelin, 

həm də Melkumun üz-gözündə sağ 

yer, qabırğalarında salamat sümük 

qalmamışdı. 

Axşama doğru erməni-bolşevik 

qüvvələrinin görə biləcəyi yerdə 

ağacdan iki kəndir sallandı. Düşmən 

türklərin nə edəcəyini maraqla 

izləyirdi. Əvvəl ancaq kəndir vardı, 

səhər isə ipdə iki cəsəd yellənirdi. 


91

Görünən əraf 


92 

2-ci yer 

Lalə Məmməd 

Cənnət və cəhənnəm bu dünyanın 

iki üzü, Tanrı sevgisinin başladığı və 

bitdiyi yerdir. Bəs ərafda olmaq – hara 

aid olduğunu, nə etməli olduğunu 

bilməmək?! 

Uzun illər əvvəl bir qurunun parçası 

ikən sahilini ərköyün ləpələr yuyar, 

qağayılarla qol-boyun Xəzərin seyrinə 

dalardı. İnsanların ayaq səslərinə aşina, 

onların qayğılarına ortaq olardı. 

Lakin bir gün coşqun Xəzər şəhərin 

böyük bir hissəsini sulara qərq etdi. 

Kilometrlərcə yol, onlarla tikili balıqlara 

məskən oldu. O isə artıq sahil yox, ada 

idi. Bağlandığı hər şeydən göz məsafəsi 

qədər uzaq quru parçası... 

Əvvəlcə səbrsiz külək, sonsuz 

dalğalar onu döyəcləməyə başladı. 

Sinəsindəki boz qayalar gündüzlər 

közərənə qədər qızır, gecə boyunca buz 

parçasına çevrilirdi. Qağayı səsi ilan 

fısıltısı ilə əvəzlənmişdi. 

Bütün bunlar baş verərkən ada 

uzaqdan Bakını izləyirdi. Bu mənzərə 

onun həm kədəri, həm təsəllisi 

idi. Lakin ən pis xatirələri nə həbs 

olunduğu dalğalar, nə Günəş, nə külək, 

nə də fısıltılar imiş. Xəzər bir həmləylə 

onun sahilini yox, həm də taleyini 

dəyişmişdi. 

Təbiətin çılğınlıqlarının adətkarı 

insan, onun fəsadları ilə barışmağı da 

öyrənib. Bir müddət sonra bu quru 

parçası yenidən kəşf olundu – təbiəti 

sərt, döşəməsi qayalar, sakinləri 

ilanlar... Onun barəsində böyük ada 

mənasını verən “Böyük Zirə” deyə 

bəhs edirdilər. İnsanla adanın yolları 

tez-tez kəsişirdi. Bəzən nabələd gəmilər 

sərt dalğaların cənginə keçir, adanın 

sahilindəki qayalara çırpılıb suya qərq 

olurdu. Bir gün xəbər yayıldı ki, qəddar 

çar buranı Fin körfəzindəki adaya 

bənzədib onu “Nargin” adlandırıb. 

Daha sonra gəmilərə yol göstərsin 

deyə, adada mayak tikdilər. Gecələr 

yer üzündəki ulduza dönürdü ada. Bu 

onun tək-tük xoş xatirəsi idi. 

* * * 

Tanrı bir məkanı var edəndə onun 

taleyi aydın olur, buranın soyuq, yoxsa 

isti, bərəkətli, yoxsa quraq olacağı 

bilinir. Lakin o məkanda insan varsa, 

oranın gələcəyi müəmmalıdır. 

Təbiət və insan... Birinin zəhmətlə, 

təmkinlə qurub yaratdığını digəri 

asanlıqla yox edə bilir. İnsanın təbiətə 

olan ehtiyacı bəllidir. Təbiətin ona zərər 

verərkən şeirlər, mahnılar həsr edən, 

istismar edərkən qorumağa çalışan 

insana bağlılığı isə bir müəmmadır. 

Digər canlılar təbiətdən ehtiyacından 

artıq istifadə etmir, təbii olaraq sağ

qalmağa çalışırlar. İnsan isə daha 

mürəkkəbdir. Onun düşünmək, 

mühakimə yürütmək və nəticə 

çıxarmaq, qısaca zəka dediyimiz 

qabiliyyəti, vicdan və tamah kimi 

daxili çağırışları, vəsvəsələri var. Və 

insan zəkası vicdanı əvəzinə tamahı ilə 

ortaqlıq quranda o, insanlıqdan çıxıb 

hər şeyə çevrilə bilir. Həmin anda digər 

canlılardan çox az fərqlənir; hər şeyi 

sağ qalmaq üçün etdiyini DÜŞÜNÜR. 

Lakin eyni zamanda təkcə insan məhv 

etdiyi kimi, qurub yaratmağı da bacarır; 

quruyan gölü, şoranlaşan torpağı, nəsli 

kəsilməkdə olan heyvanı, uçuruma 

addımlayan insanı xilas edə bilir. 

Məsələ ondadır ki, insan hansını seçir. 

İnsan qurub yaratmağı seçdiyi 

sonuncu ana qədər bu yaradılış üçün 

həmişə bir ümid var olacaq deməkdir... 

* * * 

“Biz elə bir məxluqlarıq ki, bəzən 

mələklər insan olmadıqlarına görə 

üzülür, bəzən də şeytanlar insan 

olmadıqlarına görə şükür edirlər.” 

Mövlanə Cəlaləddin Rumi 

İnsan insandan qorunmaq, daha 

çox gücə sahib olmaq üçün müxtəlif 

alətlərdən istifadə etmişdi. Uzun 

müddətdi ki, kəsici silahı barıt və dəmir 

ilə əvəzləmişdi. Yeni dövr başlayırdı... 

Yeni dövrdə şəhərin bağrında 

açdıqları dəliklərdən fışqıran, neft adlı 

tapıntı ilə məşğul idilər. Min əzabəziyyətlə 

dartıb çıxarır, arabalara 

yükləyib səhər-axşam harasa 

daşıyırdılar. Günbəgün şəhərə gəlibgedənlərin 

sayı artırdı. Fərqli üzlərdə 

fərqli lisanlar eşidilirdi. Əllərində 

tutduqları kağız parçalarını bir-birilə 

dəyişib, tez-tez “kültür”, “kultura”, 

“culture”, “mədəniyyət” deyilən 

şeydən bəhs edirdilər. İlk motorlu 

araba şəhərə gələndə adamların yarısı 

gizlənmiş, yarısı diz çöküb imdad 

istəmişdi. 

Məktəb və mədrəsələrdə nə baş 

verdiyi barədə qızğın mübahisələr 

gedirdi. Əvvəllər əsasən dinlə bağlı 

elmlərin tədris olunduğu bu yerlərdə 

texniki kəşflərlə birgə təbiət və dəqiq 

elmlərin tədrisinə maraq yaranmışdı. 

Qolu çomaqlı mülkədarla yanaşı, onun 

zülmü altında əzilən sadə insan da yeni 

yaranan imkanların üfüqündə oğlan 

uşaqlarını məktəbə göndərirdi. 

Şəhərdə ata sənəti bənnalıqdan 

yorulan bir gənc bir az torpaq sahəsi 

alıb, neft axtarmağa başlamış, uzun 

cəhdlərdən sonra istəyinə çatmışdı. 

Fəvvarə vuran neft ona xeyli pul və 

hörmət qazandırmış, məmləkətdə söz 

sahibinə çevirmişdi. Deyilənə görə, 

kim olduğunu unutmamaq üçün bir 

cüt başmağını qoşalayıb qapıdan 

asarmış. Belə görünür ki, bəxti qəflətən 

üzünə gülən çoxlarından fərqli olaraq 

keçmişini başmaq edib onunla gələcəyə 

aparan yolu qarşılamaq niyyətində idi. 

Başmaqlı Milyonçunun 

“mümkünsüzdür” deyiləndə 

mümkünü görmək qabiliyyəti var 

idi; öz taleyini dəyişmişdi. Indi isə 

bir millətin taleyini dəyişirdi. Bu yola 

çıxanda “bizdə də olsun” – demişdi, 

– “bizim məmləkətdə də kasıbın 

güzəranını yaxşılaşdıran müəssisələr, 

hər dərdin dəvası təhsilli oğullarımız, 

qızlarımız, üfüqü açıq insanlar və 

onların qurub yaratdıqları olsun!” 

Doğru düşüncə və inam zaman 

keçdikcə sadalananların hamısını bu 

məmləkətə qazandırdı. Ancaq Başmaqlı 

Milyonçunun da dəstəyilə dağlardan 

uca, dənizlərdən dərin cəhaləti aşan 

Parlaq Zəkaların yeni “olsun”ları var 

idi. İstəyirdilər ki, milləti zorbalığın, 

cəhalətin, işğalın, istismarın əlindən 

çəkib alan, irəliyə aparan bir dövlət 

və onun rəsmi sərhədi, dili, bayrağı, 

himni, ordusu olsun. Bu millətin, 

məmləkətin sabahı artıq zorbaların, 

başqa-başqa millətlərin, məmləkətlərin 

insafına qalmasın! Parlaq Zəkalar bu 

qayə ətrafında birləşir, düşüncələrini 

qəzetələrdən, dərgilərdən məmləkətə 

car çəkirdilər. 

O da dağları, dənizləri aşanlardan 


93


94 

biri idi. Həkimliyi seçib xəstə canlara 

çarə olmaq istəsə də, hadisələrin 

gedişatı ona müəllimlik ünvanını da 

qazandırmış, ömrü boyu nadanlığın 

zülmətinə şam olmuşdu. Cəhalətin 

Qənimi olan bu kəs məmləkətdə 

ilk kitabxananın əsasını qoyanda 

uzaqgörənlik edib ən böyük bəlanın 

elmsizlik olduğunu hayqırmışdı. Bilirdi 

ki, oxuyan, düşünən insan hər kəsə 

yararlı olar. 

Məmləkətdə bunlar baş verərkən 

müstəmləkəçilərin müharibələri 

məhəlli xarakterdən çıxmış, lüğətdəki 

qarşılığının faciə olduğunu millətlərin 

simasında ilk dəfə bu qədər aşkar 

gözlər önünə sərirdi. Qələmin qılıncı 

kəsib keçdiyi vaxtların yetişməsinə 

çox az zaman qalırdı. Çarların qan 

və dəmirdən qurduqları imarətlərin 

dayaqları çoxdan laxlamışdı, çöküşü 

uzaq deyildi. Əsir millətlər zəncirləri 

tutanların nə qədər qorxunc və əzəmətli 

görünməyə çalışsalar da, vicdanı 

əvəzinə tamahını seçmiş insanlar 

olduqlarını dərk etməyə başlamışdılar. 

Bu həqiqət itirməyə heç nəyi 

olmayanlara sonsuz cəsarət verirdi. 

Şəhərlərdə mürəkkəb qoxusu ilə barıt 

qoxusunun mübarizəsi gedirdi. 

* * * 

“Eyni dili danışanlar deyil, eyni 

duyğunu bölüşənlər bir-birini başa düşə 

bilərlər.” 

Mövlanə Cəlaləddin Rumi 

Nəvaxtsa dalğaların ortasına düşən 

ada indi də müharibənin cənginə 

keçmişdi. Silahlıların ayaq səslərindən 

ilanlar belə, bezar idi. İnsanlar əsir 

etdikləri kiçikli-böyüklü, qadınlıkişili, 

qocalı-cavanlı başqa insanları 

gecə-gündüz adaya daşıyır, dəmirdən 

tikdikləri baraklara doldurur və 

təbiətin insafına buraxırdılar. Ac, susuz, 

xəstə canların ardı-arası kəsilməyən 

fəryadlarını Xəzər əmanət kimi 

qoynuna alıb, sonra özlərinə qaytarırdı. 

Ölümlə həyatın astanasında ilişib 

qalmış bədənlər... “Ölməkmi, yoxsa 

yaşamaqmı?” sualına axtarılan sonsuz 

cavablar... Və eşidilən güllə səsləri... 

Hər açılan atəşlə daha bir insan adaya 

çevrilirdi. Təbiətin ona yaşatdığını 

adanın köksündə insan insana yaşadır 

və onu bu günahlara ortaq edirdi. 

“Cəhənnəm adası”– indi onu belə 

tanıyırdılar. 

Ada tanış lisandakı insanları 

dinləyə-dinləyə onlarla dərd ortağı 

olmuşdu. Ara-sıra xəyallardakı keçmişə 

qayıdır, uzun-uzadı şəhəri izləyirdilər. 

Burdan şəhər dünyanın başqa üzü kimi 

görünürdü. O üzdən bu üzə isə ancaq 

silahlıların yolu düşürdü. Axı harda idi 

insanların geridə qalanı?! 

* * * 

Qədim yunan mifologiyasına 

görə, Olimp dağında oturan Tanrılar 

odu oğurlayıb insana verdiyi üçün 

tanrı Prometeyi (insanların hamisi) 

cəzalandırmaq qərarına gəlirlər. 

Prometeyin xəbərdarlığına rəğmən, 

qardaşı Epimetey Pandora ilə evlənir 

və Tanrıların toy hədiyyəsi kimi 

göndərdiyi qutunu qəbul edir. Tanrıça 

marağına yenilib qutunu açdıqda 

isə bütün pisliklər (bəd xislətlər və 

xəstəliklər) dünyaya yayılır. Sonda 

qapaq örtüləndə qutuda yalnız “ümid” 

qalır. “Ümid” bu bəlalardan xilas 

yolu olsa da, insan qutunun yenidən 

açılacağı günə qədər əzablı bir intizara 

məhkum edilir. 

Güclərin toqquşduğu qanlı 

meydanlar bu günə qədər insana itki və 

fəlakətdən başqa heç nə vəd etməyib. 

Silahlar çəkilir, torpağa düşən hər 

cansız bədənlə bir ümid ölür. Silahlı 

silahsızı bəhanələrə əsir edir. 

Bu müharibədə də dəyişən 

nəsə olmadı. Çarın dəstələri uzaq 

məmləkətlərdən dəmir vaqonlarla 

dartıb gətirdiyi əsirləri şəhər 

sakinlərinin çarəsizliyindən keçirdib 

qayıqlara mindirdilər. Qandaşlarıyla

eyni zənciri daşıyanlar gözləri ilə onları 

adaya yola saldılar. 

Səssiz vidanın üzərindən aylar 

keçmişdi. 

Adaya ərzaq, su aparanların orada 

görüb-danışdıqlarına şəhər sakinləri 

laqeyd qala bilmirdi. Əvvəlcə gözlərini 

dikdikləri Başmaqlı Milyonçuya pənah 

apardılar. O isə vəziyyəti ağır olan 

əsirlərin şəhərdəki qismən yaxşı şəraiti 

olan həbsxanada yerləşdirilməsi üçün 

çar-üsul idarəsinə müraciət etdi, həm 

də digər əsirlərə aylıq məvacib kəsdi. 

Parlaq Zəkalar Qafqaz canişinliyinə 

məktub ünvanlayıb bu insanlıq 

faciəsinə laqeyd yanaşılmamasını, 

əsirlərə kömək etmək üçün lazımi 

şəraitin yaradılmasını rica etdilər. 

Qəzetlər xalqı adadakı köməksiz 

insanlara yardıma səsləyirdi. İnsanlar 

hər şeyə rəğmən vicdan çağırışlarına 

cavab verməyə başlamışdılar. 

* * * 

Səmavi dinlərdə əraf cənnətlə 

cəhənnəmin arasındakı yer kimi təsvir 

edilir. Bura düşən ruhlara əzablarının 

qarşılığında cənnət üçün bir şans da 

verilir. 

Cəhalətin Qənimi bir dəstə adam 

toplayıb minlərin fəryadının izi ilə 

adanın yolunu tutdu. Qayıqda dayanıb 

soyuq xəzri küləyini sinəsinə çəkirdi. 

Sahildən adaya göz məsafəsi qədər 

uzaqlıq nədənsə sonsuz görünürdü. 

Çox keçmədi ki, qayıq sahilə yan 

aldı. Uzaqdan səssiz, öz halında 

görünən ada saniyələr içərisində 

Tanrının unutduğu yerə çevrildi. 

Həkimlik etdiyi uzun illərdə çox 

ağrı-acıya, kədərə şahidlik etmişdi, 

lakin adadakı dramın qarşısında 

təmkinini qoruya bilmədi, acı qarışıq 

heyrəti duzlu suya çevrilib axıb 

Xəzərin gözyaşlarına qovuşdu. Bayaq 

içini donduran külək əlindən çəkib 

onu sahilə apardı. Bir qayığa minib 

dünyanın qurtaracağına çatmışdı. 

Bura insanla təbiətin insafının 

bitdiyi nöqtə idi, əl-ələ tutub hökm 

verirdilər: süründürür, öldürür və 

yaşamağa məhkum edirdilər. Adaya 

zəncirlənmiş insanlar burdan içində 

olmadıqları həyatı izləyirdilər. O da 

dalğın gözlərini şəhərə dikib vicdanının 

ərafına səfərə çıxdı. 

Cəhalətin Qənimi həmişə 

inandığının ardınca getmişdi, ancaq 

indi tərəddüd edirdi. Şəhərdəki 

vəziyyət hər an dəyişirdi. Müstəqil 

dövlət qurmaq istəyən əqidə yoldaşları 

ilə yol ayrıcında dayanmışdı. 

Hər gələnin bir tərəfindən tutub, 

çəkdiyi məmləkəti bir ovuc adammı 

qoruyacaqdı?! Ömrü boyu özündən 

əvvəl başqalarını düşünməli olmuşdu. 

Qardaşı vəfat edəndə arzularını 

yarımçıq qoyub varlığını böyük bir 

ailəyə sipər etmişdi. İndi də inandığı 

bərabərlik idealı ona bütün insanlığı 

yüklənməyi diktə edirdi; orada fərdi 

arzulara, istəklərə və millətlərə yer yox 

idi. Hər kəs bərabərsizlikdən bezar 

idi, əl-ələ verib dünyaya ədaləti gətirə 

bilərdilər. Öz millətinin rifahını bütün 

millətlərin rifahında görürdü. Əqidə 

yoldaşlarından ayrılıb bir ümidin 

arxasınca getməli idimi? Qərar vermək 

vaxtı idi. 

Fikirləri onu yenidən adaya qaytardı. 

İndi hara getsin, kimin yaxasından 

yapışsın, burda gördüklərini unudub 

həyatına davam edə bilərdimi?! Qayığa 

oturub ordan uzaqlaşanda öz həyatına 

tələsir, aydın baxışları ilə şəhəri 

salamlayırdı. 

Səhəri gün qəzetdə hər kəsi sarsıdan 

“Gözyaşı tökdürən Cəzirə” adlı məqalə 

yayımlandı. 

* * * 

Qadın və kişi varlığın iki qanadıdır: 

cüt qanadla yola çıxanlar buludları 

aşıb keçərlər. 

Sona xanım Hacıyevanın yaratdığı 

Müsəlman Qadınları Xeyriyyə 

Cəmiyyəti Sona Tağıyeva, Liza 


95


96 

Tuqanova-Muxtarova, Hənifə 

Zərdabi, İsmət Aşurbəyli, Məryəm 

Bayraməlibəyova, Rəhilə Qazıyeva, 

Sara Vəzirova, Sürəyya Axundova, Pəri 

Topçubaşova kimi xeyirxah, maarifçi 

qadınları bir damın altına toplamışdı. 

Cəmiyyət imkansızlara maddi yardım 

göstərir, şəhərin zəngin adamlarının 

cəlb olunduğu xeyriyyə aksiyaları 

keçirirdilər. Toplanan ianələr hesabına 

kimsəsiz uşaqlar üçün pulsuz məktəb 

yaradılmışdı. 

Adada yaşanan hadisələr cəmiyyətin 

toplantılarında tez-tez müzakirə 

olunur, kömək üçün çarələr axtarılırdı. 

Şəhər sakinləri qapı-qapı gəzib adadakı 

kimsəsizlər üçün yardım toplayırdılar. 

Sona xanım özü də ərzaq, pal-paltar, 

dərman bağlamaları ilə oradakı 

insanları görməyə gedir, saatlarla 

onlara həmsöhbət olurdu. Dəfələrcə 

nəzarətçiləri dilə tutaraq bir neçə 

əsiri qayığına mindirib gizlicə şəhərə 

gətirmişdi. Xeyirxah insanlar əlbir olub 

qaçırdıqları insanları evlərində gizlədir, 

daha sonra məmləkətlərinə yola 

salırdılar. Adadan qurtulan əsgərlər 

doğma rəftar qarşısında şəhərdə qalıb, 

məmləkətlərinə qayıtmamışdan əvvəl 

milli ordusunu qurmağa hazırlaşan 

qandaşlarına təlim keçməyi özlərinə 

borc bilirdilər. İnsan insana vicdanının 

əlini uzadırdı. 

* * * 

“Odu sevənlər müxtəlif olur: kimi 

istisinə, kimi tüstüsünə, kimi işığına 

görə; kimi öz canını oda yaxmaq üçün, 

kimi başqalarını yandırmaq üçün.” 

Əbu Turxan 

Hərdən Xəzərin sahilində dayanıb 

“Böyük Zirə” adasını seyr edirəm. O 

an bu millətin min cür əzab-əziyyətdən 

keçmiş fədakar övladlarının gözündən 

eyni mənzərəni izləyirmiş kimi hiss 

edirəm. 

Parlaq Zəkalar və Cəhalətin Qənimi 

eyni niyyətlə, lakin iki fərqli yol 

seçmişdilər. Parlaq Zəkaların arzusu bu 

millətin özünüdərki idi. Yekunda bir 

xalq, bir dövlət olmağı bacara bilsələr 

də, güclü olanın bərabərlik vədləri 

tezliklə bu arzuya qıfıl vurdu. Deyilənə 

görə, indi hər kəs bərabər yaşayıb 

bərabər öləcəkdi. Ancaq çox keçmədi, 

bu vədlərin altından qaliblərin tamahı 

çıxdı. Birgə əkən, becərən, yeyən 

insanların azad düşüncəsi, fərdi 

seçimi və inancı əllərindən alındı. 

İnsan axıra qədər insan ola bilməyən 

başqa bir insanın qurbanı oldu. Bir 

ümidin çöküşünü izləyən Parlaq 

Zəkalar məmləkətdən pərən-pərən 

salındılar. Ömürlərinin sonuna qədər 

inancları üçün çalışıb yenidən dirəklərə 

çəkmək üçün sinələrində gəzdirdikləri 

üçrəngli bayrağa sarılıb vətən həsrətilə 

sonsuzluğa qovuşdular. Cəhalətin 

Qənimi dəyişən şəraitə, insanlara 

rəğmən heç vaxt inandığı yoldan 

dönməmişdi. Yenə dönmədi, o yoldaca 

xainlərlə kəllə-kəlləyə gəlib ruhunu 

Tanrıya təslim etdi. 

Zamanla yarışda qələbə həmişə 

təbiətindir: bu dünyadan hələ heç kəs 

sağ çıxmayıb. Dünyanın bu üzündən 

o üzünə səfər başladıqda isə insan 

əməllərini özü ilə apardığını düşünür. 

Lakin insanın bu dünyadan özü ilə 

apara bilmədiyi və yaxud özündən 

sonra qoyub gedə bildiyi yeganə 

şey əməlləridir. Çünki sahib olduğu 

insanlar, var-dövlət bir zamandan sonra 

torpağa qarışıb ardınca gəlir, ancaq kim 

olmağı seçdiyi bəşəriyyət var olduqca 

xatırlanır. 

* * * 

Uzun illər günahsız, günahkar 

minlərlə insana məzar olmuş adanın 

taleyi isə dəyişməz qalır: zəncirləndiyi 

yerdən bu həyat üçün son şans 

olduğunu insanlara xatırladır!

Al-yaşıl pişnamaz 

28 May istiqlal qurbanlarının əziz 

ruhlarına ithaf olunur 

“(Ey Peyğəmbər!) görəcəyin işlər 

barədə onlarla məsləhətləş”. 

(Qurani-kərim, Ali-İmran surəsi, 

3/159) 

“O kəslər ki, işləri barədə öz 

aralarında məsləhətləşir”. 

(əş-Şura surəsi, 42/38) 

“Ey iman gətirənlər! Hamınız 

Allahın ipindən möhkəm yapışın və 

parçalanmayın!” 

(Ali-İmran surəsi, 3/103) 

3-cü yer 

1919-cu ilin yazı idi. Təxminən bir 

il öncə Azərbaycanda cümhuriyyət 

elan edilmişdi. Bəli, xalqların öz 

müqəddəratını həll etməsi üçün yaranan 

münasib fürsətdən yerindəcə istifadə 

edən xalqımız bir əsrdən çox davam 

edən məkrli Rusiya istibdadından 

qurtularaq, necə deyərlər, öz halal 

müstəqil dövlətini qurmuşdu və 

bu, xalqın vərdiş etdiyi ənənəvi 

sülalə monarxiyası deyil, parlament 

respublikası idi; burda iqtidar bir 

nəfərin və ya ailənin yox, xalqı təmsil 

edən parlamentin əlində idi. Bu gənc 

respublika öz müstəqilliyindən genbol 

yararlanaraq bir il ərzində müxtəlif 

sahələrdə çoxsaylı islahatlar həyata 

keçirmiş, Rəsulzadənin dili ilə desək, 

az zamanda məmləkətdə çox böyük 

işlər görmüşdü. Bilikli və ləyaqətli 

gənclərimiz müxtəlif siyasi cərəyan 

və ideologiyalara qoşulsalar da, 

başqa sözlə, siyasi mənsubiyyətcə birbirlərindən 

fərqlənsələr də, amalları eyni 

idi: dövlətə və xalqa xidmət. Bu halı ilə 

Azərbaycan toxunmaqda olan rəngarəng 

bir xalını xatırladırdı: toxucuların hərəsi 

ona bir rəngdə ilmək vururdu. Bəli, 

bir sözlə, xalqımız əldə etdiyi istiqlalın 

dadını çıxarır, xoş günlər görürdü. 

Vaxtilə Zaqafqaziya şeyxülislamı, 

sonralar isə Gəncə Cümə məscidinin 

Tural Türksoy 

pişnamazı kimi fəaliyyət göstərən Molla 

Məhəmməd Pişnamazzadə babası 

Mövlana Hüseyn kimi yeniliksevər, 

maarifçi və tərəqqipərvər bir şiə ruhanisi 

idi. O, təkcə dini elmlərə dərindən 

yiyələnmiş kamil imanlı və gözəl 

əxlaqlı əməlisaleh bir müsəlman deyil, 

həm də mürtəce ruhanilərdən fərqli 

olaraq, vaxtilə təsis etdiyi “Məktəbülxeyriyyə”də 

dünyəvi elmlərin 

tədrisini təşkil edən, müsəlmanların 

maariflənməsi və müdafiəsinə, təhsildə 

islahatların keçirilməsinə önəm verən 

dürüst əqidəli və həqiqətpərəst bir ziyalı 

idi. Məhz bu işıqlı fəaliyyətinə görə 

çar məmurları tərəfindən bir neçə dəfə 

həbs və sürgün edilən Pişnamazzadə 

Azərbaycan Cümhuriyyətinin elan 

edilməsi xəbərini böyük sevinclə 

qarşılamış, müstəqilliyin yaratdığı 

imkanlardan müsəlmanlara daha 

yaxşı xidmət etmək üçün istifadə 

etməyə başlamışdı. Onun ən önəmli 


97


98 

xidmətlərindən biri də Zaqafqaziya 

müftisi Mustafa Əfəndizadə ilə birgə 

“Məşyəxati-islamiyyə” adlı yeni ruhani 

idarə təsis etməsi idi. Həm sünni, həm 

də şiə ruhanilərinin daxil olduğu bu 

idarənin yaradılması ilə Zaqafqaziya 

müsəlmanlarının dini işlərinin vahid 

orqandan aparılması təmin edilmiş oldu. 

Təxminən üç aydan sonra Pişnamazzadə 

vəzifəsindən istefa verib məsciddə 

pişnamaz kimi fəaliyyət göstərməklə 

kifayətlənsə də, bu, onun region 

müsəlmanlarının vəhdətə yetişməsi 

naminə atdığı faydalı addımlardan 

hesab edilməlidir. 

Bir neçə vaxtdır Bakıdan − 

“Məşyəxat”dan şəhərlərin cümə 

imamlarına məktublar göndərilir 

və bu məktublarda imam-xətiblərə 

respublika quruluşu, başlıca liberaldemokratik 

dəyərlər yığcam şəkildə 

izah olunur, cümə namazlarının 

xütbələrində pişnamazlardan dindarları 

bu mövzularda maarifləndirmək və 

onları vəhdətə çağırmaq xahiş edilirdi. 

Çünki ruhanilərin müsəlmanlar 

arasında nüfuzu böyük idi: sözləri 

eşidilir, fitvalarına əməl edilirdi. Bu dəfə 

növbə Gəncəyə, yəni Pişnamazzadəyə 

çatmışdı: ona göndərilən məktubda 

keçmiş həmkarları adı çəkilən 

mövzuları qəhrəmanımıza izah 

etməyə lüzum görmədən – çünki o, 

bu dəyərlər barədə məlumatlı idi və 

onları ürəkdən dəstəkləyirdi − təkcə 

teleqrama bənzər bu beş cümləlik kiçik 

mətnlə kifayətlənmişdilər: “Bismillahirrəhmanir-rəhim! 

Əziz və möhtərəm 

şeyximiz! Sizdən acizanə təvəqqemiz 

budur ki, bu cümə namazında 

müsəlman qardaş və bacılarımıza al 

dəyərlər və yaşıl vəhdət haqqında 

ziqiymət bir xütbə irad edəsiniz. 

Dualarınızda bizi də yad edin, lütfən. 

Vəssalamu əleykum və rəhmətullahi və 

bərəkatuh!” 

Qeyd edilən xahişin müxatəbi 

bu cümlələri seminariyada təhsil 

alan oğlundan məktub alan ata kimi 

həyəcanla gözdən keçirmiş, oxuyandan 

sonra isə mübarək çöhrəsinə sevinc dolu 

peyğəmbəranə təbəssüm yayılmış və 

xütbəni deyilən məzmunda hazırlamağa 

başlamışdı. 

Pişnamazzadə cümə günü 

Günəşin zenitə qalxmasına − azanın 

verilməsinə yarım saat qalmış evindən 

çıxıb dodağının altında zikr və dua 

mızıldana-mızıldana məscidə yol 

aldı. Əlində xütbə yazılmış dəftərçə 

vardı: baxan deyərdi ki, məscidə yox, 

mədrəsəyə dərs keçməyə gedir. Yaz 

yenicə girsə də, hava yay havasını 

andırırdı; Günəş əjdaha tək od 

püskürür, başqa vaxt səxavəti ilə ad 

çıxaran təbiət xəfif mehi belə əsirgəyir, 

ağaclar isə vüsal məqamına çatıb 

Allahın camalını müşahidə edərək 

heyrətdən heykələ dönən sufilər kimi 

hərəkətsiz dayanmışdı. Altmış beş 

yaşını haqlamış bu çalsaqqal nurani 

qocanın tükü tökülmüş başındakı 

ağappaq araqçın onu, necə deyərlər, 

istinin şərindən qoruyurdu. Yolboyu 

rastına çıxan adamlar əllərini sinələrinə 

qoyub hökmdarın qarşısında baş 

əyən tək baş əyib salam verir, ona 

sonsuz ehtiramlarını bildirir, bircə 

səcdə qılıb yer öpməkləri qalırdı. Bəli, 

Pişnamazzadə gəncəlilərin nüfuz və 

hörmətini məhz onlara göstərdiyi 

xidmətlə qazanmışdı. Hörmətizzət 

göstərənlərin övladları vaxtilə 

“Məktəbül-xeyriyyə”də onun tədris və 

tərbiyəsindən keçməmişdilərmi?.. 

Xütbədə bəyan ediləcək 

mətləbləri dindarların anlaması üçün 

ürəyində Rəbbinə dua edə-edə irəliləyən 

qəhrəmanımız “Niyyətin hara, mənzilin 

ora!” deyimini niyyətinə − duasına 

təzəcə calamışdı ki, mənzilə − məscidə 

çatdı, ayaqqabılarını çıxarıb içəri addım 

atmağı ilə azanın verilməsi bir oldu: 

“Allahu əkbər! Allahu əkbər!” Azan 

verildikcə Peyğəmbərin sünnəsinə 

uyaraq onun cümlələrini təkrarlayan 

bu ağsaqqal pişnamaz azan bitincə 

ayağa qalxıb minbərə yönəldi, 

tutacağın başlığından asılmış ağ əba 

və əmmaməsini götürüb geyindi, 

tutacaqdan tuta-tuta, dua edə-edə 

aramla minbərə qalxdı: təqvasından 

titrəyirdi, qan-tərin içində idi, elə bil 

bu pillələrlə minbərə yox, Allahın

dərgahına qalxırdı. Bu, təsadüf deyildi 

və o, ilk dəfə bu hala düşmürdü. Çünki 

imanlı pişnamazımız minbərə qalxıb 

xütbə oxumağın Peyğəmbərimizdən 

qalan mənəvi miras olduğunu çox 

yaxşı bilir və məsuliyyətini layiqincə 

dərk etməyə çalışırdı. Minbərə qalxan 

Pişnamazzadə nəfəsini dərib xütbəyə 

başladı: 

− Əuzu billahi minəş-şeytanirrəcim! 

Bismillahir-rəhmanir-rəhim! 

Əlhəmdülillahi Rəbbil-aləmin! Vəssalatu 

vəs-salamu əla seyyidina 

Muhəmmədin və alihit-tahirin və 

əshabihil-məyamin! Əmma bəd... 

Möhtərəm müsəlmanlar! Bu cüməmizin 

xütbəsi al dəyərlər və yaşıl vəhdət 

barəsində olacaq. 

Bunu deyib fasilə verdi, sonuncu 

cümlənin mənasını anlamaqda çətinlik 

çəkən camaatın çaşqın nəzərlərini 

görməkdən xoşlanıb gülümsədi. Yerdən 

orta yaşlı bir adam soruşdu: 

− Ağayi-pişnamaz, başına dönüm, 

al nəmənədi, yaşıl nəmənədi? Heç nə 

qanmadıq. 

“Ağayi-pişnamaz” cavab verdi: 

− Əzizlər, al və yaşıl rəng adları 

olsa da, burda siz bildiyiniz mənada 

deyil, rəmzi mənadadı. Əvvəl başlayaq 

aldan. Deməli, al rəng müasirliyin, 

Avropa dəyərlərinin rəmzidi. Bəs 

Avropa dəyərləri hansılardı? Məsələn, 

cümhuriyyət üsul-idarəsi – ki, buna 

Avropada “respublika” deyilir − 

demokratiya, parlaman, seçki, insan 

haqları, azadlıqlar və s. Narahat 

olmayın, indi bunların mənalarını sizə 

bir-bir bəyan edəcəm, inşallah. Əziz 

nasir və dramnəvisimiz Mirzə Cəlil 

düz bundan iki il əqdəm bu barədə 

“Cümhuriyyət” adında məqalə yazıb. 

İndi ordan bəzi hissələri sizə oxuyacam, 

beləcə, hər şey sizə aydın olacaq... 

Əvvəlcə deyin görüm, heç Mirzə Cəlili 

tanıyırsız? 

Bayaqkı kişi cavab verdi: 

− O qəzetə çıxaranı deyirsiz, ağa? 

− Bəli. 

− Eşitmişik, başına dönüm. Amma 

onu da eşitmişik ki, həddini aşıb 

müsəlmanları təhqir eləyir, ağzına 

gələni yazır. Allah bəlasını versin onun! 

– qəzəblənib qışqırdı, sanki Aşura 

mərasimində Yezidi lənətləyirdi. 

− Yaxşı, özünü ələ al, qardaş. Bu 

barədə başqa vaxt danışarıq. İndi isə 

məqalədən bəzi hissələri sizə oxuyum, 

siz də pür diqqətlə dinləyin. Məncə, 

asanlıqla başa düşəcəksiz. Çünki Mirzə 

digər qəzetçilərdən fərqli olaraq İstanbul 

ləhcəsində yox, sadə, arı-duru və şipşirin 

ana dilimizdə yazır. Deməli, ağayi-Mirzə 

Cəlil, − dəftərçəsinə baxıb oxumağa 

başladı, − buyurur: “Cümhuriyyət, 

yəni latınca “respublika” elə hökumətə 

deyirlər ki, orada məmləkətin idarəsi 

camaatın öz öhdəsində və ixtiyarındadı. 

Cümhuriyyət üsul-idarəsi təzə deyil: 

qədim yəhudilər, germanlar, yunanlar 

və rumlar tarixin çox əvail vaxtlarında 

cümhuriyyət idarəsi ilə yaşayırdılar. 

Burda məmləkətin idarəsi camaatın öz 

ixtiyarındadı. Camaat dedikdə vətənin 

sahibidi. Dəxi heç bir kəsin ixtiyarı 

yoxdu ki, özünə padşah adı qoyub, 

millətin rəyindən kənar məmləkət işinə 

qarışsın. Məmləkət müəyyən qanunlar 

gücü ilə idarə olunur. O qanunları 

yazan və təsdiq edən millətin məbusları, 

yəni vəkilləridi. Məmləkətin rəisinə 

“prezident” deyilir. Prezidenti ya millət 

özü seçir, ya parlaman, yəni millət 

vəkilləri seçir. Prezident məmləkəti 

idarə etməyə özünə köməkçi hesabında 

vəzirlər təyin edir. Cümhuriyyətlərin 

bəzisində vəzirlər məhz prezidentə 

tabedilər, bəzi cümhuriyyətlərdə vəzirlər 

məclisi-məbusana tabedi. Bəhərhal, 

xah vəzirlər, xah bunların rəisi hesab 

olunan prezident millətin yanında 

cavabdehdilər”... Bura qədərki hissəylə 

bağlı sualı olan var? – deyə imamxətib 

azacıq fasilə verib üzünü camaata 

tutaraq soruşdu. 

Bu dəfə nisbətən gənc və mədrəsə 

təhsili görmüş bir oğlan ayağa qalxıb 

etirazını kəskin şəkildə bildirdi: 

− Ağa, necə yəni məmləkətin 

idarəsi camaatın öz ixtiyarındadı? 

Haşa! Əstəğfürullah! Biz Əli şiələrinin 

etiqadınca, məmləkətin idarəsi, cümlə 

hakimiyyət on ikinci imamımız imam 

Zaman ağa əccəlallahu fərəcəhuş- 


99


100 

şərifin ixtiyarındadı, − o şövqlə belə 

deyincə camaat solisti müşayiət edən 

xor kapellası tək bir ağızdan ucadan 

salavat gətirdi. – Allahummə səlli əla 

Muhəmmədin və ali Muhəmməd! – 

Biz şiələr onun mübarək zühurunun 

intizarındayıq! Onun hakimiyyətini 

kimsə qəsb edib taxtında otura bilməz! 

– deyə özündənrazı oğlan səs tonunu 

qaldıraraq ehtirasla, əl-qolunu ölçə-ölçə 

fikrini tamamladı. 

Pişnamazzadə onunla dialoqa girməyi 

lazım bilib dedi: 

− Bəs Səfəvilər kim idi? 

− Onlar zalım, fasiq və qasib idilər, 

İmamın hakimiyyətini ələ keçirmişdilər. 

Allah onlara lənət eləsin! 

− Yaxşı, cavan oğlan! Bəs İmam 

zühur edənəcən necə yaşayaq? Əlimizi 

qoynumuza qoyub oturaq, ingilislər, 

firənglər, ya da qeyriləri gəlib başımızda 

ağalıq eləsinlər? Bir dövlət qurmalıyıq, 

ya yox? 

− Orasını bilmirəm, − deyə pərt olan 

oğlan susdu, elə bil nitqi batdı. 

− Otur, başa salım... Əziz 

müsəlmanlar, bu cavan doğru deyir: 

hamımız İmamın zühuruna müntəzirik. 

Amma o zühur edənəcən başımıza bir 

çarə qılıb dövlət qurmalı, özgəsinin 

ağalığını qəbul etməməliyik. Dövləti 

də ki, bir il bundan əqdəm qurmuşuq, 

sadəcə, mən cümhuriyyət üsul-idarəsi 

haqqında sizə məlumat verirəm. 

Mirzə Cəlilin sözlərini başa düşdüz 

yəqin ki. Çünki o, mətləbləri çox sadə 

şəkildə izah edir. Bu mətləbləri qısaca 

xülasə edim, keçək başqa məsələlərə. 

Deməli, cümhuriyyətin padşahlıqdan 

əsas fərqi budu ki, burda xəlqin sahibi 

padşah deyil, xəlqi padşah idarə eləmir, 

əksinə, xəlq özü-özünün sahibidi və 

özü-özünü idarə eləyir, təbii ki, millət 

vəkilləri vasitəsilə. Millət vəkillərindən 

təşkil olunan ali məclisə parlaman 

deyilir. Millət vəkillərini xəlq özü seçir. 

Bəs nə cür seçir? Bunu bilmək üçün 

gəlin Mirzənin məzkur məqaləsini 

oxumağa davam edək: “Cümhuriyyət 

idarəsinin seçkisinin dörd vacib şərtləri 

var: əvvəlincisi ümumilikdi, yəni 

məmləkətdə yaşayan nüfuzun cəmisi 

seçkiyə iştirak etməlidi bilatəfavütisinif, 

cins, din; yəni açığı budu ki, 

seçkiyə kişilər ilə övrətlər də, erməni 

də, müsəlman da, xan da və rəiyyət 

də durmalıdı: ikincisi seçkinin müsavi 

olmağıdı, yəni səslərin bərabərliyi; 

məsələn, mən əgər xan və bəyəm, 

mənim də səsim birdi, sən çoban 

və rəiyyətsən, sənin də səsin birdi; 

üçüncüsü seçkinin düzbədüzlüyüdü, 

yəni hər bir kəs seçkiyə duranda 

düzbədüz istədiyi vəkilə səs verməlidi; 

dördüncüsü seçkinin gizli olmağıdı, yəni 

səs sahibi səsini elə gizlin verə ki, bir kəs 

xəbərdar olmaya ki, aya, bu kimə rəy 

verdi. Çünki aşkardı ki, çox adam var 

ki, utanmağı və ya qorxunu mülahizə 

edib, ürəyi istədiyi adamı qoyur kənara, 

istəmədiyinə rəyi verir”, − başını qaldırıb 

camaata baxdı. – Burasını da başa 

düşdüz, camaat? 

− Etirazım var, ağa! – bayaqkı gənc 

dedi. Camaat susmuşdu, təkcə o dildil 

ötürdü, sanki onların səlahiyyətli 

nümayəndəsi və başbiləni idi. 

− Buyur, oğlum! 

− Erməniylə müsəlman necə müsavi 

ola bilər? Axı biz, əlhəmdülillah, 

müsəlmanıq, onlar isə məsihi. Biz 

haçandan bərabər olduq? 

− Bilirsən necədi, oğlum, dünyəvi 

dövlətdə din dövlətdən müstəqildi, yəni 

dövlət şəri qanunlar, müctəhidlərin 

fitvaları əsasında yox, parlamanın 

hazırladığı və təsdiq elədiyi qanunlar 

əsasında idarə olunur. Odu ki, bu cür 

dövlətdə müsəlmanla qeyri-müsəlman 

arasında fərq qoyulmur, hamı bərabərdi 

və ümumən dövlət məscidlərin, 

kəlisaların və qeyri-məbədlərin işinə 

qarışmır. 

− Əcəbdi, vallah! – deyə gənc 

heyrətini ifadə etdi. 

− Əzizlər, izninizlə Mirzənin son 

sözlərini oxuyub xütbənin əvvəlinci 

hissəsini bitirim: “Cümhuriyyət 

idarəsinin bir zinəti də var ki, o da 

tamam azadlıqdı. Bu azadlıq da neçə 

qismdi. Əvvələn, etiqad azadlığı; yəni 

hər bir fərd keyfi istədiyi dinə sitayiş 

etməyə, yainki bir dindən əl çəkib qeyri 

bir dini qəbul etməyə azaddı. İkincisi

yığıncaq azadlığı; yəni camaatın bir yerə 

cəm olmağına heç bir surətdə maneçilik 

ola bilməz. Üçüncüsü birləşmək 

azadlığıdı. Dördüncüsü çap eləmək, 

beşincisi danışmaq, altıncısı siyasi 

partiyalar düzəltmək və yeddincisi dilbir 

olub həmtədbir olmaqdı”. – Möhtərəm 

müsəlmanlar, bu yerdə Mirzənin 

cümhuriyyət üsul-idarəsi haqqında 

fikirləri, demək olar ki, bitir. Allah onun 

qələminə qüvvət versin!.. İndi isə keçək 

xütbəmizin ikinci qisminə. İkinci hissədə 

sizə yaşıl vəhdətdən danışacam, inşallah. 

Bir də deyirəm, yaşıl rəng burda rəmzi 

mənadadı; yaşıl islamın rəmzidi, deməli, 

“yaşıl vəhdət” ibarəsiylə müsəlmanların 

vəhdətini qəsd edirəm. 

− Danış, ağa! Dilinə qüvvət! – yerdən 

biri dedi. 

− Camaat, özünüz bilirsiz ki, 

vəhdət ərəb sözüdü, birlik, həmrəylik, 

ittihad deməkdi, – deyə, möhtərəm 

pişnamazımız bu dəfə dəftərçəyə 

baxmadan xütbəyə başladı. – Qeyrimüsəlmanların 

başımızda ağalıq 

etməsini, bizi bir-birimizə qırdırıb 

zəiflətməsini istəmiriksə, onda 

parçalanmamalı, ixtilafdan qaçmalı, 

vəhdət içrə olmalıyıq. Bax, sünnilər də 

müsəlmandı, bizim qardaşlarımızdı. 

Onlar bizdən əskik deyillər. Madam 

ki onlar da bizim inandığımız Allaha, 

Peyğəmbərə və Kitaba inanırlar, deməli, 

bizim kimi müsəlmandılar və odu ki, 

biz onlarla qardaş olmalı, düşmənçiliyə 

son qoymalıyıq. Unutmayın, “La ilahə 

illallah! Muhəmmədun rəsulullah!” 

deyən hər kəs müsəlmandı... 

− Bəs “Əliyyun vəliyyullah!”? – deyə, 

az öncə xətibin dilinə qüvvət arzulayan 

kişi səbirsizlik göstərib onun sözünü 

kəsdi. 

− Əzizlər, bu kişinin dediyi cümlə 

kəlmeyi-şəhadətdən deyil. Biz onu 

təbərrükən söyləyirik. Əslində, diniislamda 

təkcə üç şeyə iman gətirmək 

vacibdi: Allaha, Peyğəmbərə və axirətə, 

vəssalam. Qalan şeylərə kim istəyir 

inansın, kim istəyir inanmasın. O 

cümlədən imamət. Biz şiələr imamətə 

inanırıq, amma sünnilər inanmırlar. 

Bu o demək deyil ki, onlar bununla 

islamdan çıxıb mürtəd olurlar. Haşa! 

Onlar yenə də müsəlman sayılır. Bizim 

əsas ixtilafımız imamətlə bağlıdı. Amma 

başqa ixtilaflarımız da var. Məsələn, biz 

onların təqdis elədiyi Əbubəkr və Öməri 

qasib, Peyğəmbərin zövcəsi Aişəni isə 

Cəməl vaqeəsində Əmirəlmöminin 

Əli əleyhissalamla döyüşdüyünə və 

fitnə-fəsad saldığına görə fasiq sayırıq. 

Biz bu etiqadımızda azadıq. Amma 

dilimiz dinc durmur: sünnilərin bu 

müqəddəslərini lənətləyirik. Belə 

yaramaz, camaat! Başqasının etiqadına 

və müqəddəslərinə hörmət qoymalıyıq. 

Başınızı çox ağrıtmayıb, mövlamız 

Əli əleyhissalamın Malik Əştəri Misrə 

vali kimi göndərərkən ona yazdığı 

məktubdan bir dəyərli cümlə ilə 

xütbəmə xitam verirəm: “Ey Malik! 

İnsanlar iki qismə ayrılır: bir qismi sənin 

din qardaşların, digər qismi isə yaradılış 

qardaşlarındı... Onlar bəzən qəsdən, 

bəzən də səhvən xətalara yol verirlər. 

Belələrini əfv elə və bağışla. Axı sən 

özün də Allahın əfvinə möhtacsan”. Əziz 

və cəlil olan Allah müsəlmanlara vəhdət, 

izzət və bu pak cümhuriyyətimizdən 

mənfəətbərdar olmağı nəsib eləsin! 

Vəssalamu əleykum və rəhmətullahi və 

bərəkatuh! 

− Allahu əkbər! Allahu əkbər!.. – deyə 

azançı iqamə gətirməyə başladı. 

Molla Məhəmməd Pişnamazzadə 

bu məşhur və yaddaqalan xütbəsindən 

sonra el arasında “al-yaşıl pişnamaz” 

ləqəbi ilə çağırılmağa və anılmağa 

başlandı. Bəli, ömrünü islama və 

müsəlmanlara xidmətlə keçirən, 

zahirən bir-birinə zidd görünən al 

və yaşıl dəyərləri öz vücudunda bir 

araya sığdırmağı bacaran bu uca insan 

Cümhuriyyət dönəmində Azərbaycan 

adlı xalıya al və yaşıl ilməklər vurmaqla, 

necə deyərlər, öz toxuculuq vəzifəsini 

şərəflə yerinə yetirdi. Amma qara taleyin 

tezliklə soyuq şimaldan vətənimizə 

gətirəcəyi al-qırmızı rejimdən, qırmızı 

inqilabdan, qırmızı ordudan və bu 

qırmızıların ona edəcəyi qırmızı zülm və 

təqibdən, axıdacağı qırmızı qanlardan 

“al-yaşıl pişnamaz”ın xəbəri yox idi... 


101

Qəzetçi Seyid 


102 

Nizami Hüseynov 

İki il çəkməyən müstəqillik 

dövrümüz 1920-ci ilin aprelində 

başa çatdı. Yarımçıq qalan arzular, 

yarımçıq qalan ümidlər və gülüşlər... 

1918-ə qədər ölkədəki ən qoca insan 

belə, gözünü açandan rus işğalını 

görmüşdü, insanlar əzaba vərdiş idilər. 

Yalnız 1920-də artıq gülüşün, sevincin, 

qorxusuz nəfəs almağın dadını alan 

millət yenidən bunlardan məhrum 

edilmişdi. 

Aprel ayının 20-də xəbər yayılmışdı 

ki, ölkədə hakimiyyət dəyişikliyi 

olacaq. Elə öz millətimizdən olanlar 

yeni kabinet yaradacaqlar və 

kabinetin işi cümhuriyyət əsaslarını 

möhkəmləndirmək, müstəqilliyi 

qorumaq olacaqdı. Aprelin 27-i 

küçələrdə fərqli ab-hava vardı. 

Bu gün biz şəhərə gəzintiyə 

çıxmalı olsaq da, müdirlər icazə 

verməmişdilər. Yaşadığımız binanın 

pəncərələrindən küçədən keçən 

əsgərlərə baxırdıq. O vaxt heç kimin 

ağlına gəlmirdi ki, bu əsgərlər 

bizim torpaqların işğalına gəliblər. 

Millətin gözünü elə boyamışdılar 

ki... Əsgərlər keçən yerlərdən türk 

bayraqları asılırdı, insanlar onları 

türkcə salamlayırdılar. Böyük qardaş 

kiçik qardaşın başını əzməyə gəlmişdi. 

Rusiya və Türkiyə arasında olan 

ilkin müqaviləyə görə, rus qoşunu 

Azərbaycan ərazisindən keçərək 

Türkiyə sərhəddinə çatmalı və orada 

Türkiyə tərəfdən döyüşməli idi. Ancaq 

ya aldadılmış, ya da elə razılaşdırılmış 

şəkildə rus ordusu Azərbaycanda 

ilişib qalmışdı. Bütün ordusunu 

Qarabağda baş verən üsyanı yatırmağa 

göndərən Mehmandarov da heç nə edə 

bilməmişdi. 

Nə muxtariyyət, nə hüquq, nə də 

müqəddəratı naminə söz demə haqqı 

vermədən türk bayraqlı rus qoşunu 

Azərbaycanı yenidən işğal etmişdi. 

Həmin gün mən internatdan qaçıb 

çıxmışdım. Mən də digər insanlar 

kimi küçələri gəzir, əsgərlərin 

ardından addımlayır, gülür, gələnləri 

sevinclə, fərəhlə alqışlayırdım. Hər 

kəs gələnləri türk ordusu kimi qəbul 

edirdi. Deyirdilər ki, 1918-də baş 

verən qırğınlar zamanı da Bakını 

türk-islam ordusu xilas edib. Sonralar 

öyrəndim ki, elə 1918-ci ildə də bizə 

ilk olaraq müstəqillik deyil, Türkiyə 

tabeliyində azad olma hüququ tanınıb. 

Uzun danışıqlardan sonra, nəhayət, 

Nuru paşadan razılıq alınıb, bir 

şərtlə ki, hakimiyyət dəyişilsin. Əgər 

xalq hakimiyyətdən narazı qalarsa, 

türk ordusu buraya daxil olmalı və 

cümhuriyyət devrilməli imiş. Və 

indi yenidən küçələrə sancılan türk 

bayraqlarının əhatəsində biz hamımız 

özümüzü güvəndə hiss edirdik. 

Ancaq çox yox, cəmi bir neçə gün 

sonra bir çox mətləblər aydın olmağa

aşlayacaqdı... 

Aprelin 27-si gecə internatda 

həyəcan var idi. Direktor yoxa 

çıxmışdı. Mənim günorta çıxıb, gecə 

saat 11-də qayıtmağımı da heç kim 

hiss etməmişdi. Müdirimiz müsavatda 

söz sahibi, sayılıb seçilən insan idi. 

Onun məhz bu gecə yoxa çıxması 

ciddi həyəcan və şübhə yaratmışdı. 

Çünki həmin gecə yoxa çıxan tək 

müsavatçı bizim müdir deyildi. Qorxu, 

narahatlıq, təlaşla keçən bir gecə başa 

çatdı, müdirdənsə xəbər gəlmədi. 

Ertəsi gün səhər yeməyinin ardınca 

bu gün dərs olmayacağını dedilər. 

Mən də fürsət tapıb şəhərə çıxdım. 

Yenə küçələri gəzirdim. Bu gün artıq 

dünənki sevinc yox idi. Hər küçədə 

on-on beş əsgər növbə çəkirdi. Camaat 

sanki yoxa çıxmışdı. Bu sakitlik və 

anlaşılmaz vəziyyət məni də bərk 

həyəcanlandırdı. Çünki eyni səssizlik 

iyirmi beş ay öncə də baş vermişdi. 

Bazarda işlədiyim vaxt, qırğını öz 

gözlərimlə gördüyüm günün səhəri də 

eyni sakitliklə üzləşmişdim. Canıma 

bərk qorxu düşdü. Birdən qaçmağa 

başladım. Yaşadığım internata doğru 

arxama baxmadan qaçırdım. Budur, 

artıq internatın küçəsindəyəm. Və ... 

Uzaqda atılan güllə səsi. Yıxıldım, 

dizim qanadı. Güllələrin sayı artdı, 

qalxıb qaçdım. İnternatın həyətinə 

girdim. Hamı yoxa çıxmışdı. Birdən 

müəllimlərdən biri qolumdan yapışıb, 

məni zirzəmiyə saldı. Hamı buradaydı, 

uşaqlar ağlayır, böyüklər təlaş 

içində, heç kimə çölə çıxmağa icazə 

verilmirdi. Bir həftə ərzində heç bir 

uşağa zirzəmidən çölə çıxmağa icazə 

verilmədi. Sonra qalxdıq. Yeni həyat, 

yeni köləlik bizi salamlayırdı... 

Keçən bir həftə ərzində nələr baş 

verdiyini anlamaq çətin olmadı. 

Gələn qoşunun burada daimi qalacağı 

öyrənilmiş, üsyan qalxmışdı. Əsas 

siyasi liderlər ya güllələnmiş, ya 

da həbs olunmuş, sağ qalanların 

bəziləri ölkədən qaçaraq canlarını 

qurtara bilmişdilər. Bizim müdiri 

də güllələmişdilər. Üsyandan sonra 

küçələr qan gölünə dönmüş, Bakıya 

növbəti faciəni yaşatmışdılar. Bu 

hadisə 1918-ci ilin soyqırımını belə 

kölgədə qoymuş, talan, soyğun 

bir həftə boyunca davam etmişdi. 

Qırğınların bu qədər genişlənməsinə 

baxmayaraq, o zamankı siyasi 

müttəfiqlər geri durmuş, məhv olunan 

Azərbaycana sadəcə tamaşa etməklə 

kifayətlənmişdilər. 

1920-ci ildən sonra yeni qaydaqanun, 

yeni idarəçilik yaradıldı. Yenə 

bütün sahələrdən rus qoxusu gəlməyə 

başladı. Bu qoxu tez bir zamanda 

bizim internata da yayıldı. Yeni təyin 

olunan rus müdir özü ilə birlikdə 

yeni qaydalar da gətirdi. Əvvəla 

dərs saatları azaldıldı və həftənin 

şənbə gününə salındı. Dərslərdə isə 

rus dili tədris olunurdu. Bazar günü 

istirahət və təmizlik günü oldu. Digər 

beş gün isə əmək günü kimi qəbul 

edildi. Həmin günlərdə bizi də işə 

aparacaqlarını, yeni qurulan hökümətə 

bizim də töhfə verəcəyimizi dedilər. 

Bütün bunlar 1920-ci ilnin sentyabrına 

kimi davam etdi. Çünki sentyabrdan 

yeni üsyan dalğası başlandı. Bu dəfə 

Gəncə və Qarabağ istiqamətində 

döyüşlər baş verdi. Yeni qurulmuş rus 

hökuməti ölkə idarəetməsini başlıbaşına 

buraxıb üsyanları yatırmağa 

qaçdı. Biz də başsız qalanlar sırasına 

qoşulduq. 

Üsyanlar pərakəndə, ayrı-ayrı 

vaxtlarda və planlaşdırılmamış 

şəkildə aparıldığına görə, heç bir 

fayda vermədi. İşğal altında qalan 

Azərbaycan yenidən köləliyinə davam 

etdi. Mən də internatın rəhbərliyi 

idarəetməni buraxdıqdan sonra ordan 

qaçdım. Ölmədim, əvvəlkindən 

daha çətin, daha əzablı olsa da, 

sırtıqcasına yaşadım o küçələrdə. 

On iki yaşımda bacaracağıma çox da 

ümidim olmayaraq şaxtalar düşənə 

qədər dolana bilmək üçün bir yuva 

və gecələr başımı soxacağım bir yuva 

tapmalı idim. 


103


104 

Bir gün səhər yatdığım karton 

kağızlarının üstündə məni bərk 

yağış tutdu. Yerimdən sıçrayıb bir 

binanın dalanına girdim. Mənimlə 

eyni vaxtda başqa uşaq da bu dalana 

sığındı. Onun əlində bir topa qəzet 

vardı. Qəzetlərdən çoxu rus dilində, 

bəziləri isə Azərbaycan dilində idi. 

Bu oğlan qəzet satırdı. Ondan adını 

soruşdum, tanış olduq. Yağış dayanana 

qədər burada qalmalı olduğunu dedi, 

çünki qəzetləri islatmaq olmazdı. 

On beş-on altı yaşlarında olan bu 

oğlanın adı Seyid idi. Mətbəədən 

qəzetləri götürür və küçələrdə 

satmaqla məşğul olurdu. Həmin gün 

mən də Seyidə özüm haqqında – son 

vaxtlar başıma gələnləri, internatı, 

küçələrdə gecələməyimi danışdım. 

Seyid özünə ev tutub qaldığını dedi 

və mənə onunla birlikdə qalmağı, 

həm də qəzet satmaqda ona kömək 

etməyimi təklif etdi. Bu, əla təklif idi. 

Bir payız yağışı mənə həm ev, həm 

də yaşamağa yer vəd edirdi. Bunu 

dəyərləndirməyə bilməzdim. O gün 

yağış çox gec kəsdi. Yağış bir az azalan 

kimi dalandan çıxıb Seyidin evinə üz 

tutduq. Evə çatana yaxın yağış yenidən 

bizi yaxaladı. Qəzetlər islanmasın deyə 

onları köynəyin altından qarnımıza 

qoyub əyilərək qaçdıq. Evə çatan kimi 

Seyid sobaya od saldı. Öz köynəyini 

dəyişmədən qəzetləri sobanın ətrafına 

düzdü. 

– Rəngləri qarışmayıb hələ, satmaq 

olar, – dedi. 

O gün bütün gecəni söhbət 

etdik. İlk dəfə idi ki, qarşımdakı 

həmsöhbətimdən bu qədər zövq 

alırdım. O, hər şeydən danışırdı 

– ədəbiyyatdan, siyasətdən, 

musiqidən, teatrdan, silahlardan, 

müharibələrdən... İlk gecəni xoşbəxt 

yatdım. 

Bu evə gələn günün səhəri artıq işə 

çıxdım. Seyidlə birlikdə evdən çıxdıq, 

o, dünənki qəzetləri mənə verdi, özü 

isə nəşriyyata getdi. Mən az qəzet sata 

bildim, çünki hər kəs yeni – bu günün 

qəzetini almaq istəyirdi. Seyid işimi 

bəyəndikdən sonra məni də səhərlər 

nəşriyyata aparmaq qərarına gəldi. 

Getdikcə işimiz genişlənir, satış artırdı. 

Bir ildən artıq işlərimiz əla getdi. Bir 

gün yenə qəzetləri satıb evə qayıtdım. 

Otağa girib sobaya od saldım. Oturub 

Seyidi gözlədim. Hava qaralsa 

da, Seyiddən xəbər yox idi. Gecə 

düşdü, ancaq Seyid gəlib çıxmadı. 

Səhəri açdım, Seyid hələ də yox idi. 

Onu harda axtarmalı olduğumu da 

bilmirdim. Evdən çıxdım, gəzdiyimiz 

küçələri dolaşdım, onun gedə biləcəyi 

məhəllələri gəzdim, amma heç bir 

xəbər çıxmadı. Üç gün nəşriyyata da 

getmədən sərasər Seyidi axtardım. 

Üçüncü gün evə qayıdanda gördüm 

ki, evin qapısı açıqdır. Tez içəri 

qaçdım. Döşəməyə sərilmiş, güclə 

nəfəs almağa çalışan, bədəni gömgöy 

olmuş Seyidi gördüm. Tez onu ayağa 

qaldırdım, aparıb yatağa uzatdım. İsti 

çay gətirdim, dərman tapıb yaralarını 

sarıdım. O gecə heç nə danışmadıq. 

Səhər oyananda Seyid bir xeyli özünə 

gəlmişdi. 

Hara yox olduğunu soruşdum. O 

isə başına gələnləri danışdı. Seyidi 

milislər tutub, qeyri-qanuni qəzet 

satdığına görə üç günlük həbs 

etmişdi. O vaxt küçələrdə hər kəs 

qəzet satırdı. Niyə məhz Seyidi həbs 

etdiklərinin səbəbi isə onun siyasi 

baxışı idi. Hələ cümhuriyyət dövründə 

vətənpərvər kişiliyi ilə onu şəhərin bir 

çox məhəllələrində tanıyırdılar. İndi 

də sovet hökuməti qurulandan bu 

adamların izinə düşüb onlara yaxşıca 

gözdağı verməyə çalışırdılar. Seyidin 

qəzetlərini götürmüş, ancaq arasında 

heç nə tapmayıb sadəcə üç günlük 

həbs etmiş, bu üç gündə də onu 

yamanca əzişdirmişdilər. 

Seyidin yaralarının sağalması bir 

aya yaxın çəkdi. Artıq mənim üçün 

də təhlükəli vəziyyət yaranmışdı. 

Mümkün qədər Seyidlə az görünməli 

idim küçələrdə. 

1923-24-ü beləcə keçirdik.

Tez-tez yolda bizə milis əməkdaşları 

yaxınlaşır, qəzetlərimizi didib-tökür, 

nəsə axtarırdılar. Mən onların nə 

axtardığını bilmirdim, amma onlar 

bizi küncə sıxışdırır, kobud davranır, 

döyür, söyür, bəzən milis idarəsinə 

aparır və orada saatlarla sorğu-sual 

edirdilər. Bu suallar yalnız bizə – 

Seyidə və mənə verilirdi. Digər küçə 

qəzetçiləri sakitcə başlarını aşağı salıb, 

işlərini görürdülər. Axi niyə milis teztez 

bizə ilişirdi? 

Artıq yaşım artmış, olğunlaşmış, 

bığ-saqqal çıxarmışdım. Seyid bir gün 

məni yanına çağırdı. Belə xırda işlərlə 

məşğul olmaq üçün böyük olduğumu 

söylədi. Elə dəfələrlə ÇEKA 1 

tərəfindən saxlanılmağımızın səbəbini 

də həmin gün öyrəndim. Seyidin 

Türkiyədə yaşayan müsavatçılarla 

çox sıx əlaqələri varmış. Gizli şəkildə 

davam etdirilən bu münasibətlərin 

üstünü rus milisi nə qədər 

aşkarlamağa çalışsa da, mümkün 

olmamışdı. İndi onun üzərinə 

xüsusi məsul öhdəlik qoyulmuşdu. 

Azərbaycan Cümhuriyyətinin 

Türkiyədə buraxılan qəzetini Bakıda 

insanlara paylamalı idi. Bu işi ən 

yaxşı şəkildə Seyid və onun yaxın 

adamı – mən – görməli idi. Seyid eyni 

zamanda bu işlə əvvəlkindən xeyli 

yaxşı pul qazana biləcəyimizi söylədi. 

Qəzetləri pulsuz paylayacağımızı, 

ancaq satacağımız hər qəzetin pulunu 

əvvəldən nəğd alacağımızı dedi. 

Seyidin həmin pulu zərrə qədər 

də önəmsəmədiyi açıq-aşkar hiss 

olunurdu. Seyidlə yaşadığım bu illər 

ərzində mən də xeyli dəyişmişdim. 

Əlbəttə, pula ehtiyacımız vardı, ancaq 

bu işi pulsuz görəcəyimi, ona kömək 

edəcəyimi dedim. 

Ertəsi gün Seyid səhər açılmamış 

evdən çıxdı və yeni tərtibatda qəzet 

gətirdi. Qəzetin yuxarı hissəsində iri 

hərflərlə “Yeni Kafkasiya” yazılmışdı. 

1 Sovet hakimiyyətinin ilk illərində əks-inqilab, 

sabotaj və ehtikarla mübarizə aparan fövqəladə 

komissiya 

Yeni qəzetləri evdə qoyub hər 

gün satmalı olduğumuz qəzetləri 

almaq üçün nəşriyyata getdik. 

“Yeni Kafkasiya”ları hər satdığımız 

qəzetin arasına qoyub verirdik. 

“Yeni Kafkasiya” həftədə bir dəfə 

gəlirdi. Seyid hər həftənin bir günü 

səhər işıqlanmadan çıxır, qəzetləri 

götürüb qaldığımız yerə gətirirdi. 

İki həftə sonra biz yaşadığımız evi 

dəyişdik. Seyid bunun daha təhlükəsiz 

olduğunu dedi. Artıq “Yeni Kafkasiya” 

şəhərdə insanların əlində görünməyə 

başlamışdı. Xəbər təbii ki, ÇEKA-ya 

da çatdı. Bu qəzetlər inqilabı yenidən 

alovlandıra bilərdi. Sovet hökümətinə 

qarşı açıq həqiqətlər, onların 

törətdikləri qırğın və özbaşınalıqlar 

qəzetlər vasitəsilə insanların dilində 

dolanmağa başladı. 

1926-cı ilin martında isə hər şey bir 

anda sona çatdı. Həmin il Novruza 

üç gün qalmış Seyid yenə evdən 

tez çıxdı, hava işıqlananda artıq 

evə qayıtmışdı. Yükü çox ağır idi, 

qəzetləri daşımaq üçün özünə təkərli 

araba da düzəltmişdi. Seyid bütün 

qəzetləri masanın üstünə düzdü. O, 

gətirdiyi qəzetlərə sərvət kimi baxırdı. 

İnanırdı ki, bu qəzetlər insanların 

gözlərini açacaq və millət yenidən 

istiqlaliyyətinə qovuşa biləcək. 

Seyidlə yenə birgə nəşriyyata getdik. 

Hər gün satdığımız “Raboçi”ləri, 

“Komsomol”ları alıb evə qayıtdıq. İçəri 

girəndə bayaq Seyidin masanın üstünə 

düzdüyü qəzetlərin yerə səpildiyini, 

cırılıb-töküldüyünü gördük. Və hər şey 

bitdi. Bircə əmr verildi: 

– Həbs edin! 

Həmin gün ikimiz də həbs olunduq. 

İki saat sonra məhkəməyə bənzər bir 

iclas oldu. Seyidə güllələnmə, mənə 

sürgün cəzası verildi. Məhkəmə 

zalından çıxdıqdan on beş dəqiqə 

sonra Seyidin cəzası yerinə yetirildi. 


105


106 

Cavid Qədir 

Gündəlik “Əqrəb” satirik qəzetinin 

ilk səhifəsində sağ yuxarı köşə neçə 

gündü, xırda xəbərlərlə doldurulurdu. 

Artıq onlarla oxucu məktubu baş 

redaktor Seyhun Məşədixanov 

masasında qalaqlanmışdı. Hamısı 

şikayət, narazılıqla doluydu. Köşənin 

bərpasını tələb edirdilər. Bunu baş 

redaktor oxuculardan az istəmirdi. 

Amma həmin köşənin yazarı 

Abbasağa Şadlısoy neçə gündü yağlı 

əppəyə dönmüşdü. Gördüm deyən 

yoxdu. Qızı Günəş də atasının yerini 

bilmirdi. 

Şadlısoyun yazılarına maraq 

çox idi. Tiflisdə yaşayan Abbasağa 

yazıları məktubla yox, teleqramla 

göndərirdi. Xeyli xərc çıxırdı, amma 

qəzet satışına böyük təsiri vardı. 

Hər yerdə qəzetdən ağızdolusu söz 

etdirirdi. Neçə dəfə Məhəmməd 

Əmin Rəsulzadə, Fətəli xan Xoyski 

İtki 

bu məsələylə bağlı “xub” demişdilər. 

Cümhuriyyətin qurucularından bu 

sözü eşitmək Məşədixanova dünyaları 

bəxş edirdi. Hətta bir dəfə Tiflisə 

getmiş, Abbasağaya yaxşıca qonaqlıq 

vermiş, qucaqlayıb öpmüşdü də. 

Baş redaktor portsiqarından 

siqaret çıxarıb damağına qoydu. 

Kibrit çəkəndə gözü masadakı 

qəzetə sataşdı, sağ köşəni öyrəşdiyi 

tək sütun yazı yox, kiçik materiallar 

doldurmuşdu. Ağlına min fikir 

gəlirdi. Vəziyyət yaxşı deyildi. 

Hərənin ağzından bir avaz gəlirdi. 

Daşnaklar hələ də Cümhuriyyətin 

varlığını həzm edə bilmirdilər. 

Neçə dəfə redaksiyanı oda qalamaq 

istəmişdilər. Gecə növbəti tutan 

əsgərlər olmasaydılar, yandırardılar 

da... 

Əlini yandıran alov fikrini dağıtdı. 

Tələsik yerə atanda təkcə kötüyü 

qalmış kibrit çöpü məktub qalağının 

üstünə düşüb zərflərin arasına 

sürüşdü. Məktublar yanmasın 

deyə, tez əlini qalağa soxdu, kibrit 

çöpünün düşdüyü məktubu qaldırdı: 

kibrit düşən yerdə istilik zərfi bir az 

saraltmışdı. Qeyri-ixtiyari ünvana 

nəzər saldı, boşdu. Zərfin o tərəfbu 

tərəfinə baxıb, ağırlığını yoxladı. 

Çox güman, içərisində iki vərəq 

vardı. Bu qədər uzun nə yazılmış ola 

bilərdi? Siqareti damağında rahatlayıb 

məktubu açdı. Üç səhifəlik yazıydı, 

tələsik yazılmışdı, çoxlu səhvlər, 

qaralanmış sözlər vardı. Oxuduqdan 

sonra bir xeyli düşündü, siqareti 

siqaretə caladı. Dəfələrlə oturduğu 

yerdə dikəlib telefona uzandı, sonra 

yenə əvvəlki vəziyyətə qayıtdı. 

Məktub Şadlısoydandı. Bir ay 

əvvəl yazılmışdı. Şeytanbazardakı

yeməkxanalardan birində iki nəfərin 

söhbətinə şahid olmuşdu. Almanca 

danışdıqlarından söhbətlərinin 

başa düşülməyəcəyini düşünərək 

gizliliyə çox önəm verməyiblər. 

Belə anlaşılıb ki, Rusiya Azərbaycan 

Cümhuriyyətini devirməyi 

planlayır. Vaxtı hələ dəqiq deyildi. 

Menşeviklərlə döyüşlər amansızdı. 

Denikin ciddi itkilərlə üzləşsə də, 

az qala şimaldan sərhədlərimizə 

dayanmışdı. Bu, Azərbaycana qoşun 

yeritməyə əsas maneəydi. Ən geci altı 

ay ərzində ağları əzmək, Azərbaycana 

gedən yolu təmizləmək başlıca 

vəzifələrdəndi. Sonra həmsöhbətlər 

Abbasağadan şübhələnib söhbəti 

yarmçıq qoymuş, ayrı-ayrılıqda 

yeməkxananı tərk etmişdilər. 

Şadlısoy bir az oturduqdan sonra 

evinə getmişdi. Deyəsən, kimsə onu 

izləyirmiş. Səhəri gün qızı Şəms də 

evin ətrafında ucaboylu bir kişinin 

pəncərlərini güddüyünü görmüşdü. 

Qonşulardan burada şair, ya da 

mirzə yaşayıb-yaşamadığını soruşan 

başqası da olmuşdu. Baqqal Hüseyn 

adamdan şübhələnmişdi. “Yox” 

demişdi, axşamüstü həmin adam 

məhəllənin girişində xeyli dayanıb 

gözləmiş, çoxluca papiros çəkmişdi. 

Baqqal lap məxfi polis kimi siqaret 

kötüklərinə baxmışdı, üstündəki 

yazı nəsə başqa dildəymiş, oxumağa 

savadı, götürüb saxlamağa ağlı 

çatmamışdı. Abbasağa da həmin 

yerə getmişdi gizlicə, dalandarı oranı 

süpürən görüb yaxınlaşmamışdı. 

Zibilin içərisini eşələyəsi deyildi 

ki. Tiflisdə işləri çoxdu, yoxsa 

Bakıya gedərdi. Ən çox da qızından 

narahatdı. Məktubunu “Şəms 

amanatı” deyə bitirirdi. Məktubu 

yazandan sonra tapşırmışdı ki, lazım 

olanda göndərsin Məşədixanova. Qızı 

lazım olduğunu necə anlayacağını 

soruşmuşdu. O da, qorxutmamaqçün 

“Vaxtı gələndə biləcəksən” demişdi. 

Yəqin atasının yoxa çıxdığını görən 

qızı məktubu göndərmək qərarına 

gəlmiş, tələskənlikdən, nigaranlıqdan 

ünvanı qeyd etməyi unutmuşdu. 

Məşədixanov əndişəliydi, şübhə 

yoxdu ki, Şadlısoyu öldürmüşdülər. 

Amma əlində tutarlı fakt olmadan 

polisə müraciət edə bilməzdi. 

Onsuz da işləri başdan aşırdı. 

Cümhuriyyətin düşməni o qədərdi 

ki... 

İki həftə əvvəl Tiflisdə 

görüşmüşdülər Şadlısoyla. Bu 

barədə bir az danışmışdılar da. 

Amma dedikləri nəsə inandırıcı 

gəlməmişdi. Rusiya niyə müharibənin 

ortasındaykən Azərbaycana diş 

qıcasın? Həm dünya yiyəsiz deyildi 

ki... İngilislər, Osmanlılar buna qol 

qoymazdılar. 

Dostunu “Əqrəb”dəki publisistik 

fəaliyyətinə görə öldürə bilməzdilər. 

“İynəcə” təxəllüsünün ardındakı 

şəxsi cəmi ikicə nəfər tanıyırdı. 

Abbasağa, bir də özü. Satirik yazılara 

görə çox hədə məktubu alırdı. Amma 

məktublar kiməsə yox, redaksiyaya 

ünvanlanırdı. Məşədixanov tədbirli 

adamdı, müəlliflərin gizliliyini 

qorumağı bacarırdı... 

Gözləməkdən başqa çarə yoxuydu. 

Köməkçisini yazdığı məktubla 

bərabər təcili Tiflisə yollamaqdan 

özgə əlindən nəsə gəlmirdi. Şəmsi 

Bakıya gətirmək lazımdı... 

*** 

Deyəsən, tatar mirzə söhbətimizi 

anlamışdı. Ən azından bizi diqqətlə 

dinlədiyini ikimiz də görmüşdük. 

İvan İvanıçla söhbətimizi 

gizlətməkçün alman dilində danışmalı 

olmuşduq. Bizim dildə bir balaca 

qırıldada bilir. O vaxt müharibədə 

öyrənib. Bir az da məndən... İvanıça 


107


108 

güvənmirdim. Yeməkxanada 

görüşmək mənim fikrimdi, Böyük 

plan deşifrə olsaydı, ilk bada gedən 

mənim başımın olacağı şübhəsizdi. 

İşimi qarantiyaya almalıydım. Mirzə 

ölməliydi... 

İvan intelligent əbləhi evinə qədər 

izləmişdi. Sonra həmin məhəlləyə 

mən də getmişdim. Qonşularla 

söhbətləşmişdim. Çalışmışdım, 

diqqət çəkməyim. Amma məhəllənin 

baqqalı qazdan ayıq çıxmışdı. Mən də 

tüpürmüşdüm dabana. 

İvan bunları eşidəndə az qalmışdı, 

kürən kəkilini yolsun. Görəydiz, 

necə xoruzlanır. Əslində düz 

deyirdi, yeməkxanada görüşmək 

mənim fikrimdi. Sarıyev soyadlı bir 

adamla 5-ci kolonu gücləndirməyin 

yollarından danışmalıydıq. O, 

qurumsaq da gəlməmişdi. Deyəsən, 

arvadı doğurdu. Bakıya getmişdi 

təcili. Sənin arvadının... Belə avara 

dövrdə uşaq doğmaq ancaq tatarın 

ağlına gələ bilər. 

Bu anasının əmcəyini kəsən 

əclafdan (İvanı deyirəm) heç 

xoşlanmıram deyə, almadım 

günahımı boynuma. Çox şeşələnsə, 

tökəcəm bağırsağını yerə. Lap elə 

Sarıyevi də qanına qəltan edəcəm. 

Çox vecimədi bolşevik inqilabı, 

Böyük Rusiya... Başıma bir şey gəlsə, 

baxacaqlar xəstə anama?! Zırt... 

*** 

Bu alman zırramaya görə zibilə 

düşəcəm axırda. Görüş üçün yer 

tapmır, elə bil. Yeməkxanada 

dövlət çevrilişindən danışarlar? 

Hələ yaxşı ki, Sarıyev gəlməmişdi. 

O mirzə Sarıyevi tanısaydı, yaxud 

danışdıqlarımızı eşitsəydi, yəqin 

qazamatdaydıq, bəlkə də elə Kürün 

dibində... Kasıblığın üzü qara olsun. 

Normal iş olsa, kolxozlar donumuza 

qədər almasalar, nə ölümüm azmışdı 

burda? Ağlardan mədəd olmadı. 

Yoxsa Don çayı boyu çapırdım atımı. 

Yağması yağma, arvadları arvad... 

Kazak adı gələndə boylu gəlinlər uşaq 

salırdı, indi barmaq boyda uşağı da 

qorxuda bilməzsən. Çox o yan-bu yan 

olsa, tüpürəcəm hər şeyə. Bu alman 

köpəyi Rixardı da gəbərtmək kazak 

üçün çətin olmaz. Amma indiki işim 

Şadlısoydur. Adamın nə bildiyini 

öyrənməliyəm, ya da daha etibarlı 

üsula əl atmaq lazım gələcək – ölülər 

sirr vermir. 

*** 

Məşədixanovun ürəyi az da olsa, 

yerinə gəlmişdi. Şadlısoydan əvvəlki 

kimi soraq yoxdu, amma ən azından 

qızı Şəms sağ-salamat Bakıdaydı. 

Atasıyçün çox narahat idi. Yeməkiçməkdən 

kəsilmişdi. Ancaq ailə 

dostları Seyhun əminin Tiflisə, atasını 

axtarmağa gedəcəyini eşidəndə az da 

olsa toxdayıb, bir-iki loxma yedi. 

Qatardan düşən Seyhunun ilk 

işi Abbasağanın yaşadığı ünvana 

getmək oldu. Hər şeyi yerli-yataqlı 

araşdırdıqdan sonra dostunun 

evinə qalxdı. Kiçicik də olsa ipucu 

axtarırdı. Kitab rəflərini eşələyəndə 

çiyni çərçivəyə toxundu. Devrilən 

şəkli qaldıranda çənəsini ərinin 

çiyninə dayayan Şahsənəmi gördü. 

Gənclik sevdası, alagözlü, şuxbənizli 

Şahsənəm... Tale üzünə gülməmişdi, 

Şahsənəm onu yox, şair Abbasağanı 

seçmişdi. Dostunun bu sevdadan 

xəbəri yoxdu. Seyhun açıbağartmamışdı, 

elə Şahsənəm də. İllər 

sonra doğuş vaxtı ölən Şahsənəmin 

morqda meyitilə vidalaşanda 

ağlamışdı. Ürəkdən hönkürmüşdü. 

Abbasağa yenə anlamamışdı. Dostuna 

sarılıb, o da gözyaşı tökmüşdü. 

Şəkil Tiflis yaxınlığında yerləşən

daçada çəkilmişdi. Qəfil Seyhunun 

gözləri parladı itkin dostunu 

tapmışdı... 

Tələsik fayton çağıran 

Məşədixanov onu qarabaqara izləyən 

ikinci faytona diqqət yetirmədi. Çatan 

kimi faytonçunu yola salıb, yuxarı 

qalxdı. 

Qapını Abbasağa açdı. Xeyli 

dərdləşəndən, Abbasağanı xatircəm 

edəndən sonra xırda-para işlərinin 

ardınca tələsdi. Sabah Şeytanbazarda 

görüşüb, birgə yemək yeyəcəkdilər. 

İlk qatarla da Bakıya qayıtmağı 

planlayırdılar. Abbasağa qızına 

teleqram vurmağa razı olmadı. 

Sürpriz edəcəkdi. 

Məşədixanov dostugildən çıxanda 

hava tamam qaralmışdı. Daçanın 

ətrafında oğrunca var-gəl edən iki 

qaraltını görə bilməzdi... 

*** 

Səhəri gün Seyhun dostunu çox 

gözlədi. Gün günortadan keçəndə 

daha dözməyib fayton çağırdı. 

Giriş qapısı aralıydı. Əvvəlcə 

toxmağı döydü. İçəridən səs gəlmirdi. 

Yavaşca qapını aralayanda gördüyü 

mənzərədən dəhşətə gəldi. Abbasağa 

üzüqoylu yıxılmışdı. Kürəyində 

iki güllə yeri qızarırdı. Gicgahını 

“kontrol atəşi” dağıtmışdı. Güləş 

sifətində bu dəfə ağrı donmuşdu. 

hələ sağam. Əslində baş redaktoru 

da gəbərdə bilərdim, sadəcə lüzum 

görmədim. Deyəsən, bir az əfəl 

adamdı. Neçə gün əlləşsə də, qətlə 

dair ipucu tapa bilmədi. Öyünmək 

kimi olmasın, ipucu tapsa belə, işə 

yaramazdı. Qatil çoxdan gəbərib. 

İvanıçı deyirəm. Şəxsi məsələ deyil. 

İvanıçdan zəhləm gedirdi, elə indi də 

aşiq sayılmaram. Amma öldürməyim 

sırf işlə bağlıydı. Və əlbəttə, canımın 

şirinliyilə. Yerimə İvanıç köpəkoğlu 

olsaydı, heç bu dediklərimə də 

baş sındırmazdı. Tətiyi çəkərdi, 

vəssalam. Amma mən daha incə işin 

tərəfdarıyam. Bıçaq səs-küy sevmir. 

*** 

Məşədixanov həmin o məktubu 

aldıqdan iki həftə sonra qəzetin sağ 

köşəsində “Ona açılan güllə “Əqrəb” 

məcmuəsinin ürəyinə dəydi” başlıqlı 

böyük nekroloq dərc olundu: 

*** 

Abbasağa Şadlısoyun şübhələri 

doğru çıxdı. Sevdalısı olduğu 


ölümündən sonra cəmi 13 ay yaşadı. 

*** 

Rus ayısını gəbərtdim. Əslində rus 

da deyildi, Don kazakıydı. Ölülərin 

milliyyəti kiməsə lazım olmur. 

Gəvəzəlik etsəm, adamlar iki cür olur 

– yaxşı və pis. İndiki vəziyyətdəsə 

belə demək olardı: adamlar iki cür 

olur – yaşayanlar və ölülər. Birinci 

bölgüyə inansaq, mən pis adamam. 

Amma ən ümdəsi ikinci bölgüdü – 


109

Pirəmsaq baharı 


110 

Aytən Rəfixanova 

Günəş batırdı. On altı yaşına yenicə 

adlamış Sara adəti üzrə evlərinin 

aynabəndindən günəşə tamaşa edirdi. 

Hər günbatanda burada dayanıb 

Günəşə tamaşa edər, gün ərzində baş 

verənləri düşünər, bəzən də xəyallar 

qurardı. İlin bu vaxtı kənd çox gözəl 

olurdu. Hər yer yamyaşıl olur, ağaclar 

tumurcuqlayır, çiçək açırdı. Kəndi 

əhatə edən dağlar insana sonsuz güvən 

verirdi. Sara pəncərəni açdı. Hava sakit 

idi. Duman Səndələn dağını qoynuna 

almış, onu görünməz etmişdi. Sara 

çox narahat idi. Ermənilərin kəndə 

yaxınlaşması xəbəri onu qorxuya 

salmışdı. Atası Mustafa kişi onu nə 

qədər sakitləşdirməyə çalışsa da, 

Sara heç cür sakitlik tapa bilmirdi. 

Artıq nə quşların səsi, nə də qoyunquzuların 

mələşməsi ona təsir etmirdi. 

Gözlərini yumub təbiətin qoxusunu 

ciyərinə çəkir, amma qəlbindəki 

qorxu, narahatlıq hissi heç cür qopmaq 

bilmirdi. Pəncərəni bağlayıb anasının 

yanına getdi. Anası Saranın kiçik 

qardaşını beşikdə yelləyirdi. Balaca 

Hüseyn ara-sıra gözlərini açıb anasına 

baxır, sonra isə yenə yumurdu. Sara 

anasının yanında oturub astaca 

dilləndi: 

– Ana, bəs biz nə edəcəyik? 

– Qızım, – anası dərhal sözünü kəsdi, 

– sən fikir eləmə. Kəndimizin böyükləri 

var, qoçaq oğulları var. Əlbəttə, onlar 

bizi qorumağın bir yolunu taparlar. 

Dədən sənə dedi axı qoymayacaqlar 

kəndə girsinlər o köksüzləri. İçini rahat 

tut. Sabah ola, xeyir ola. 

Torpaqlarımızdakı böhran 

vəziyyətdən istifadə edən erməni 

quldur dəstələri Bakıdan Kürdəmirə 

qədər kəndləri bir-bir yağmalayaraq 

talan edirdilər. Kürdəmirdən Şamaxı 

istiqamətinə tərəf yönələn ermənilərin 

Bicoda soyqırım edəcəyini öyrənən Bico 

ziyalısı Babaş əfəndi yüzbaşı Şahalı ilə 

görüşüb, onu kəndi müdafiə etməsilə 

bağlı təlimatlandımışdı. 

Dan yeri ağarırdı. Sara, demək 

olar, yatmamışdı. Qonşuları Oraq 

Qulamın gecə atası ilə danışdıqlarını, 

qonşu kəndlərin ermənilər tərəfindən 

talan edilməsini, insanların vəhşicə 

öldürüldüyünü eşitmişdi. Bütün kənd 

əhalisi yığışmışdı. Qadınlar, qızlar, 

uşaqlar, yaşlılar isti geyinmiş, özləri ilə 

azuqə tədarükü görmüşdülər. Kənd 

igidləri onları bu bəladan qurtarana 

qədər dərələrdə gizlənəcəkdilər. Sara 

da anası və kiçik qardaşı ilə bağda 

gözləyirdi. Kəndin qoçaq oğulları ev-ev 

gəzib, əhalini toplayır, Şamaxı tərəfə 

aparırdılar. Birdən darvazadan içəri 

ucaboylu, enli kürəkli, yaraşıqlı bir 

oğlan daxil oldu. Bu, Əli Məhəmməd 

idi. Atası vaxtı ilə kəndin sayılıb-seçilən 

bəylərindən idi. Daim kasıblara əl 

tutar, ehtiyacı olan insanlara kömək 

edərdi. Gənc yaşlarında rəhmətə 

getmiş, anası da onun ölümünə 

dözməyərək vəfat etmişdi. Əli

Məhəmməd isə bibisi Mələkxanımın 

himayəsi altında böyümüşdü. Bibisi 

onu oğullarından ayırmamış, ona ana 

əvəzi olmuşdu. Çox gənc olmasına 

baxmayaraq Əli Məhəmməd atası evinə 

köçmüş, atasının təsərrüfatını ayağa 

qaldırmış, eyni zamanda dövrün ali 

mütəfəkkirlərindən yazıb-oxumağı, 

bir sıra elmləri öyrənmişdi. Elə bu 

səbəbdən də uşaqdan böyüyə hər kəs 

kənddə ona rəğbət bəsləyər, hörmət 

edərdi. 

Əli Məhəmmədin ata evi kəndin ən 

gözəl mənzərəsi olan yerdə – bulağın 

üstündə idi. Saranı da elə məhz bu 

bulağa gəldiyi zaman görmüş, gördüyü 

andan da ona bir könüldən min 

könülə vurulmuşdu. Əslində, Saragilin 

evləri kəndin o biri başında – dağın 

yamaclarında idi. Evlərinin altındakı 

bulağın suyu quruduğundan qızlarla 

bu bulağa gəlmişdi. Əli Məhəmməd 

at belində qızların yanından keçərkən 

Sara ilə göz-gözə gəlmiş, ona aşiq 

olmuşdu. Saranın yıxılıb əlindəki su 

ilə dolu səhəngi yerə aşırması Əli 

Məhəmməd üçün fürsət olmuş, bir 

anda atdan düşüb Saranı qaldırmış, 

ona yardım etmişdi. Bildirməsələr də, 

elə bu görüşdən bir-birlərinə möhkəm 

bağlanmışdılar. 

Əli Məhəmməd içəri girib uca və 

özündən əmin bir səslə dedi: 

– Natavan bibi, hamınız hazırsınızsa 

gedək. 

Saranın anası ona azuqə boxçasını 

götürməyi buyurdu, özü isə balaca 

Hüseyni götürüb çıxdı. Sara 

heyrətlənmiş şəkildə yerində donub 

qalmışdı. Axı Əli Məhəmmədgilin evi 

kəndin o biri başında idi. O isə kəndin 

bu başındakı əhalini yığmağa gəlmişdi. 

Halbuki, onları da, qonşularını da Oraq 

Qulamın oğlu aparacaqdı. Bunu necə 

elədiyini bilməsə də, niyə elədiyini 

yaxşı bilirdi. Saranın içi indi daha rahat 

idi. Əli Məhəmmədi gördükdən sonra 

güvənlik hissi qəlbindəki narahatlığı 

söküb atmışdı. Sara özündən asılı 

olmayaraq oğlana gülümsəyib, 

darvazanı açmaq istəyirdi ki, Əli 

Məhəmməd onun əlindən bərk-bərk 

tutub sıxdı. Dili sussa da, gözləri çox 

şey deyirdi. Saranın əlindəki boxçanı 

götürüb darvazadan çıxdı. Saranın 

ürəyi tez-tez döyünməyə başladı. Əli 

Məhəmmədin gözlərindəki ifadə heç 

cür gözünün qabağından keçmirdi. Nə 

demək istəyirdi? Vidalaşırdı? Ya əksinə, 

hər şeyin yaxşı olacağını, sabahın bu 

gündən daha aydın açılacağını deyirdi? 

Sara darvazadan çıxanda 

kəndin böyük qisminin onların 

qapısının ağzında olduğunu gördü. 

Qonşuluqdakı bütün qadınlar, qızlar, 

uşaqlar yavaş-yavaş irəliləyirdi. 

Bir neçə ata araba qoşmuş, kəndin 

yaşlılarını orada əyləşdirmişdilər. 

Əli Məhəmməd isə öz atının belinə 

qalxmış, insanların nəyəsə ehtiyacı 

olub-olmadıqlarını yoxlayırdı. 

Duman yavaş-yavaş çəkilməyə 

başlamışdı. Artıq əhali kənddən çıxmış, 

dərələrə tərəf yol almışdı. Saranın da 

atası daxil olmaqla hamının atası, oğul 

və qardaşı – əli silah tuta bilən hər kəs 

döyüşə hazırlaşmaq üçün toplaşmışdı. 

Əslinə qalsa, heç silahaları da yox idi. 

Xəncər, balta, bıçaq, yaba, dəryazla, 

məişət və təsərrüfatda istifadə olunan 

başqa əşyalarla silahlanmışdılar. Yalnız 

yüzbaşı Şahalıda bir tüfəng vardı. 

Qulam kişi isə öz orağı ilə döyüşə 

yollanmışdı. Sara ayaqlarının altında 

əzilən tər otlara baxa-baxa başını aşağı 

salıb irəliləyirdi. Hər kəs susmuşdu. 

Sakitliyi yalnız araba təkərlərinin 

cırıltısı və körpələrin ağlamaq səsi 

pozurdu. Hər kəs dərin fikrə dalmışdı 

sanki. Yaşlı nənə-babalar dərindən 

ah çəkir, ara-sıra gözlərindən axan 

yaşı silirdilər. Kəndi böyük sınaq 

gözləyirdi. Bəlkə də hamı öləcəkdi. 

Amma sonunadək mücadilə etməyi 

hamı özünə borc bilirdi. Geriyə dönüş 

yox idi. 

Əli Məhəmməd və kəndin digər 

gəncləri əhalini dərələrə yerləşdirirdi. 

Hər kəs qalın geyinmiş, qadınlar yun 

şallarına bürünüb, bir-birlərinə qısılıb 

oturmuş, cavan gəlin və qızlar isə 

yaşlıların otura bilmələri üçün yerlərini 


111


112 

rahatlayırdılar. Saranın şalı başından 

sürüşmüş, sırınma pencəyinin üstünə 

düşmüşdü. O isə ucları azacıq palçığa 

batmış uzun ətəyini ayaqlarının arasına 

salıb, yerə əyilmiş dərənin dibində 

kiçik bir ocaq qalamaq üçün çör-çöp 

yığırdı. Qarşısında dəri çəkmələri 

görüb başını yuxarı qaldıran Sara Əli 

Məhəmmədin onun başının üstündə 

dayandığını gördü. Əli Məhəmməd 

əyilib Saranın hər iki əlindən tutub onu 

qaldırdı. Ətrafdakı insanların onlara 

zillənən baxışlarına heç bir əhəmiyyət 

vermədən Saranın gözlərinin içinə 

baxdı və belindəki gümüş dəsti olan, 

üzəri işləməli bıçağı çıxarıb ona verdi. 

Gözləri yaşla dolan Sara baxışlarını 

ondan ayıra bilmirdi. Əli Məhəmməd 

onun gözlərinə baxaraq: 

– Sizi xilas edəcəyik: – dedi, çönüb 

atının belinə qalxdı. Gözucu yerində 

donub qalan Saranın anasına, sonra isə 

bibisinə baxdı və getdi. 

Sara Əli Məhəmmədin ona verdiyi 

bıçağı bərk-bərk tutub dayanmışdı. 

Anası qızının halını gördü, bir əlini 

onun çiyninə qoyub qucaqladı. 

Saranın gözlərindən hər şeyi anlayan 

anası qızının başını bağrına basdı. 

Əli Məhəmmədin bibisi də hər şeyi 

anlamışdı. Qardaşı oğlu baxışları ilə 

sanki Saranı ona tapşırırdı. Mələkxanım 

bibi oturduğu yerdən tez ayağa qalxıb 

Saranın yanına gəldi, onu qucaqladı. 

Sonra isə anası Natavana baxıb 

gülümsədi. Qardaşının tək yadigarı 

olan Əli Məhəmmədin xoşbəxtliyi 

onun üçün hər şeydən üstün idi. Belə 

bir çətin vəziyyətdə bir-birini sevən bu 

iki gəncin gözüyaşlı ayrılığını görən 

heç kimin onların arasında olan ülvi 

hislərdən şübhəsi yox idi. 

Əli Məhəmməd bir neçə nəfəri 

əhalinin keşiyini çəkməsi üçün orada 

saxlamış, özü isə digər gənclərlə kənd 

kişilərinin toplaşdığı Pirəmsaq dərəsinə 

üz tutmuşdu. Var gücü ilə atını 

çapır, kənd əhalisini, bibisini, sevdiyi 

qıza verdiyi sözü xatırlayıb soysuz 

düşmənlərin qarşısına çıxmağa, onları 

dayandırmağa tələsirdi. 

Şahalı yüzbaşı Biconun bütün 

könüllü döyüşçülərini bu kəndlə 

Keçidməz kəndi arasındakı dərədə 

yerləşən Pirəmsaq ərazisinə yığmışdı. 

Ermənilərin qonşu kəndlərdə 

törətdikləri soyqırım və qırğınlar 

bu mərd oğulların içindəki milli 

qürur hissini ən qüvvətli şəkildə 

üzə çıxarmışdı. Nəyin bahasına 

olursa-olsun kəndi və əhalini azğın 

düşmənlərin qəddarlığından qorumağa 

and içmişdi. Şahalı yüzbaşı ərazini 

nəzərdən keçirmiş, müdafiə planını 

qurmuşdu. Heç bir halda ermənilərin 

Bicoda soyqırım törətmələrinə icazə 

verməyəcəkdi. 

Çox keçməmiş erməni quldur 

dəstələrinin dərəyə tərəf yaxınlaşdığı 

xəbəri gəldi. Əli Məhəmməd artıq 

Şahalı yüzbaşının arxasında öz yerini 

almışdı. Dörd yüz nəfərlik odlu 

silahla təmin olunmuş erməni dəstəsi 

kəndin qəhrəman övladları ilə üzbəüz 

yer aldı. Əli Məhəmməd quldurları 

diqqətlə süzdü, daha sonra çevrilib 

həmkəndlilərinə baxdı. Öz-özünə: 

– Bizim nifrətimiz sizin 

silahlarınızdan üstündür, alçaqlar! 

– dedi və kinayəli gülüşlə Şahalı 

yüzbaşının üzünə baxdı. 

Şahalı yüzbaşı mərdanə şəkildə 

quldurların qarşısına çıxıb onların 

başçıları ilə danışıqlar aparmağa 

getdi. Onlara kəndə girməmələrini, 

əvəzində isə mal-qara, qızıl, xalça 

kimi əşyaları qənimət olaraq onlara 

verəcəklərini söylədi. Şahalı yüzbaşının 

sözlərini qeyri-ciddi şəkildə dinləyən 

ermənilər gülüşərək, kəndə girib 

oranı viran qoyacaqlarını, insanları 

güllədən keçirib öldürəcəklərini, 

qənimətlərə isə istənilən halda sahib 

olacaqlarını bildirdilər. Şahalı yüzbaşı 

başını dik tutub ilk həmləsi ilə erməni 

quldurlarının başçısını alnından güllə 

ilə vurub yerə sərdi. Başçılarının 

öldürülməsindən çaşbaş düşən erməni 

əsgərləri silahalarına güvənib kənd 

əhalisinin nifrətini nəzərə almamışdılar. 

Şahalı yüzbaşının atəşindən sonra 

bicolular erməni quldurlarına hücum

etdilər. 

Qanlı döyüş gedirdi. Ermənilər 

açdıqları atəşlərlə kəndin mərd 

oğullarını ağır yaralayır, qətlə 

yetirirdilər. İtki vermələrinə 

baxmayaraq, kəndin müdafiəsinə 

qalxmış heç kim ruhdan düşmür, 

əksinə, nifrətləri daha da artaraq, 

düşmənə ağır zərbələr endirirdilər. 

Əli Məhəmməd ilə Şahalı yüzbaşı sağ 

tərəfdən erməniləri qılıncdan keçirəkeçirə 

içlərinə tərəf irəliləyirdi. Durğun 

halda ətrafa güllələr səpələyən erməni 

dəstələrinin sayı get-gedə azalırdı. Sol 

tərəfdənsə Oraq Qulam öz orağı ilə 

sözün əsl mənasında erməniləri biçirdi. 

Yaba, balta, dəryaz demədən silahlanan 

kəndlilər özlərini odlu silahların 

qarşısına sipər etmişdilər. El birliyi, güc 

birliyi ilə erməni quldurlarını məhv 

edirdilər. Kəndin igid və qəhrəman 

oğulları qarşısında aciz qalan sağ 

erməni əsgərləri artıq geri çəkilir, 

dağılışırdılar. Bicolular isə onlara 

qaçmağa macal vermir, onları bir-bir 

qılıncdan keçirirdilər. Könüllü bicolular 

erməni dəstələrini darmadağın etdilər, 

qaçmağa macal tapan altı erməninin isə 

izinə düşdülər. 

Günortadan xeyli keçmişdi. Yaz 

günəşinin ilıq şüaları Pirəmsaq dərəsini 

isidirdi. Qaçan erməni əsgərlərinin 

arxasıyca düşən döyüşçülərdən başqa, 

kənd əhalisinin qalanı zəfər sevincini 

yaşayırdı. Mələkxanım bibinin kiçik 

oğlu Süleyman ayağa qalxıb dərəni 

nəzərdən keçirdi. Dərə cəsədlərlə dolu 

idi. Tam qarşısında, yerdə uzanılı halda 

Oraq Qulam qətlə yetirilmişdi. Onun 

və digər həmkəndlilərinin Pirəmsaq 

dərəsinin yamyaşıl otlarının üzərinə 

axmış qanlarına baxıb ah çəkdi, ətrafına 

boylanıb qardaşı və dayısı oğlu Əli 

Məhəmmədi axtarmağa başladı. Sağ 

qalan döyüşçülərdən onları görübgörmədiklərini 

soruşur, soruşa-soruşa 

yerdə uzanan cəsədlərə gözucu baxırdı. 

Qonşuları Qulu kişidən qardaşının 

sağ olduğunu, qaçaq ermənilərin 

arxasınca düşdüyünü öyrəndi. Əllərini 

göyə qaldırıb Allaha şükür eləməyə 

başlamışdı ki, ayağı nəyəsə ilişdi. Başını 

aşağı əyib ayaqlarının altına baxdığı 

zaman Əli Məhəmmədin atasına 

məxsus qılıncı gördü. Əli Məhəmməd 

bu qılıncla döyüşürdü. Qılınc burda 

idisə, bəs Əli Məhəmməd harada 

idi? Cəld ətrafındakı cəsədləri bir-bir 

çevirərək qardaşı qədər sevdiyi dayısı 

oğlunu axtarmağa başladı. Bir neçə 

addım aralıda üzü aşağı vəziyyətdə 

uzanan Əli Məhəmmədi görüb yanına 

qaçdı və qeyri-ixtiyari ağlamağa 

başladı. Güllə atəşinə tuş gəlmiş Əli 

Məhəmmədin sol tərəfi tamamilə qan 

içindəydi. Süleyman onu qolundan və 

ayağından tutub üzü yuxarı çevirdi, 

ata yadigarı qılıncını da sinəsinin 

üstünə qoydu. Doğma qardaşından da 

çox sevdiyi Əli Məhəmmədin ölümü 

ona çox ağır gəlmiş, gözlərinə dolmuş 

yaşdan onun üçün hər tərəf qaranlığa 

bürünmüşdü. Süleyman gözlərinin 

yaşını silib doğma kəndi uğrunda 

şəhid olmuş Əli Məhəmmədə sonsuz 

qürur hissi ilə baxdı. Sinəsinin üstünə 

qoyduğu qılıncın tərpəndiyinin fərqinə 

varan Süleyman tez Əli Məhəmmədin 

nəbzini yoxladı və onun sağ olduğunu 

gördü. Çiynindən güllə yarası alan 

Əli Məhəmməd güllələrin təsirindən 

huşunu itirmişdi. Süleymanın üzünə 

vurduğu bir neçə zərbəsindən sonra 

özünə gəlmişdi. 

Tamamilə özünə gəldikdən sonra 

Əli Məhəmməd Süleymana şəhid 

olanların içində yaralıların olubolmadığını 

yoxlamasını, sonra isə 

qadın və uşaqların gizləndiyi dərəyə 

gedib onlara qələbə xəbərini verməsini 

tapşırdı. Özü isə çiynini sarıyıb atını 

dörd nala çaparaq Şahalı yüzbaşının 

ardınca getdi. 

Demək olar ki, hər bir ailə Bico 

uğrunda mübarizə aparmağa döyüşçü 

göndərmişdi. Hər kəs səbirsizliklə 

döyüş bölgəsindən bir xəbər gözləyirdi. 

Sara Əli Məhəmmədin ona verdiyi 

bıçağı kəmərinə keçirərək dəstəyindən 

bərk-bərk tutmuşdu. Əli Məhəmməd 

gedəndən bəri dayanıb onun getdiyi 

yola tərəf baxır, arabir o yan-bu yana 


113


114 

gəzişirdi. Anası və Mələkxanım bibinin 

təkidlərinə baxmayaraq sakit otura 

bilmir, elə hey get-gəl edirdi. Atasından, 

Əli Məhəmməddən bir xəbərin 

olmaması, kənd əhalisinin taleyinin 

naməlumluğu onu rahat buraxmırdı. 

Elə bu vaxt Süleyman atını çaparaq 

Mələkxanım bibinin yanına gəldi. 

Süleymanın döyüş bölgəsindən gəlməsi 

dərələrdə gizlənən kənd camaatının 

arasında kiçik bir çaxnaşma salmışdı. 

Hər kəs nə olub-bitdiyini anlamağa 

çalışır, Süleymanı sual atəşinə tuturdu. 

Döyüşün necə bitdiyini, vəziyyətin nə 

yerdə olduğunu soruşurdular. Kimi 

atası, kimi oğlu, kimi əri, kimi isə 

qardaşından xəbər tutmağa çalışırdı. 

Süleyman nigarançılıq içində qalan 

kənd əhalisinin onun başına daha da 

toplaşdığını, onların suallarına bir-bir 

cavab verə bilməyəcəyini görüb iri bir 

qaya parçasının üzərinə çıxdı və uca 

səslə dedi: 

– Ay camaat, sakit olun. Hər şey 

yaxşıdır. Düşmənlərimiz üzərində 

qələbə çalmışıq, – anasına yaxınlaşıb 

sözünə davam etdi, – Ana, yaralı və 

şəhidlərimiz var. Hamınız kəndə 

qayıdın. Biz də onları gətirəcəyik. 

Uşaqlara tapşıracam, sizi sağ-salamat 

kəndə gətirəcəklər. 

– Anan qurban olsun sənə, oğul, 

bəs Sərvərim haradadır? – deyə, 

Mələkxanım bibinin gözləri yaşla 

doldu. 

– Yaxşıdır, ana. Bir-iki erməni tulası 

qaçıb, onları təqib edir. 

– Bəs Əli Məhəmmədim? 

– O da yaxşıdır, çiynindən güllə 

yarası almışdı. Özünə gələn kimi Şahalı 

yüzbaşının ardınca getdi. O kökü 

kəsilmişləri tutub sağ-salamat geri 

gələcəklər, narahat olma. 

Süleyman əhalinin keşiyində duran 

kənd cavanlarına insanları hava 

qaralmamış kəndə qaytarmalarını 

tapşırdı, özü isə şəhid olanların 

cənazələrini və yaralıları kəndə 

gətirmək üçün Pirəmsaq dərəsinə getdi. 

İnsanlar dərhal hazırlaşıb yola 

qoyuldular. İndi yol onlara sanki 

daha qısa görünürdü. Hər kəs doğma 

evlərinə qayıtmağa, ailəsinə qovuşmağa 

tələsirdi. Əhali kəndə girəndə hava, 

demək olar, qaralmışdı. Şəhidlərin 

cəsədi kənd meydanına gətirilmiş, 

yaralılar yardım olunması üçün 

şəfa ocağına aparılmışdı. Hər kəs 

öz doğmalarını axtarır, göz- yaşları 

içərisində o yan-bu yana qaçırdı. 

Sara və anası Mustafa kişinin cəsədi 

üzərində oturub gözyaşı tökür, 

ağlayırdılar. Böyük bir çətinliyi arxada 

qoyan kənd əhli şəhid olanlar üçün 

tökdükləri gözyaşları ilə gələcəkdəki 

firavan günlərin toxumlarını sulayırdı. 

Əli Məhəmməd, Şahalı yüzbaşı, 

Sərvər və kəndin bir neçə igid oğlu 

qaçan altı ermənidən dördünü 

öldürmüş, ikisini isə tuta bilməyib geri 

dönmüşdülər. 

Göz-gözü görmürdü. Gecənin 

qaranlığı nəinki insanların gözlərinə, 

qəlblərinə də çökmüşdü. Hər kəs 

kəndin müdafiəsi zamanı şəhid olan 

həmkəndliləri üçün gözyaşı tökür, 

onlara Allahdan rəhmət diləyirdi. Əli 

Məhəmməd qəhrəmancasına şəhid olan 

atasının cəsədi üzərində gözyaşlarına 

qərq olan Saranı görüb ona yaxınlaşdı 

və bir qolundan tutub Saranı ayağa 

qaldırdı. Ağlamaqdan haldan düşən 

Sara Əli Məhəmmədi görüb daha da 

ağlamağa başladı. O isə Saranı qırağa 

çəkib onu sakitlaşdirməyə, atasının 

boşuna şəhid olmadığını başa salmağa 

çalışdı. 

– Sara, atasızlığın nə olduğunu 

bilirəm. Amma sən tək deyilsən. Anan 

var, qardaşın var, mən varam. Həm 

də sənin atan ölməyib, şəhid olub. 

Namusuyla, qüruruyla qəhrəmancasına 

şəhid olub. Şəhidlər ölmür, Sara, 

anlayırsan? Onlar diridirlər. Daim 

qəlbimizin ən dərinliklərində 

yaşayacaqlar!

Rus çəkmələrinin 

qoxusu 

Külək getdikcə güclənirdi. Havada 

uçuşan qum dənəcəkləri Nataşanın 

üz-gözünü döyəcləyir, o da öz hirsini 

qolundan bərk-bərk yapışıb onu 

yıxılmağa qoymayan əri Sergeyin 

üstünə tökürdü: 

– Axı, bizim Bakıda nə ölümümüz 

vardı? Gərək öz xarabamızdan 

çıxmayaydıq! 

– Öz xarabamızda iş yox, güc yox. 

Adamlar acından köpük qusur. Hərə 

başını götürüb bir tərəfə qaçıb. Hər 

yanda qardaş qırğını gedir. Qan su 

yerinə axır. Sən isə... – susdu, az sonra 

əlavə etdi, – Güc-bəla ilə gəlib bura 

çıxmışıq. Bir az da döz. Hər şey yaxşı 

olacaq. 

Sergey ümidlə irəli baxdı. Bir az 

irəlidə ikimərtəbəli, yaraşıqlı bina 

vardı. Gəlib həmin o binanın önündə 

dayandılar. Sergey yumruqları ilə 

dəmir qapını döyəclədi. Az sonra qapı 

açıldı. Hündürboylu, keçəl bir kişi 

acıqlı səslə: 

– Nə lazımdır? – deyə, gözlərini 

Nataşanın üzünə dikdi. 

– Biz gəmi ilə Həştərxandan 

gəlmişik. Şəhəri tanımırıq. Allah 

xatirinə, bizə bir gecəlik yer verin, – 

deyə, yalvardı. 

– Bura karvansara deyil, – deyərək 

qapını örtmək istəyəndə həyətdən 

qadın səsi gəldi: 

– Arturcan, orada kiminlə 

danışırsan? 

– Əzizim, deyəsən, ünvanı səhv 

salıblar, – özündən razı halda 

gülümsədi. 

Sergey gözlərini Nataşadan 

çəkməyən bu erməni köpəyini 

nifrətlə süzərək bir addım geri 

çəkildi. Sanki hücuma hazırlaşırdı. 

Tural Cəfərli 

Amma bu pəzəvəng erməniyə güc 

gələ bilməyəcəyini hiss edib əliylə 

boynunun ardını qaşıdı. 

Aradan beş-on dəqiqə keçməmiş 

başqa bir qapını döydülər. Bu dəfə 

qapını qoca bir yəhudi açdı. 

– Bizə kömək edin! – Nataşa 

Sergeydən əvvəl dilləndi, – Uzaq yol 

gəlmişik. Daha getməyə taqətimiz 

qalmayıb, – deyib uşaq kimi 

hönkürdü. 

Qoca yəhudi əvvəlcə başını buladı, 

sonra da öskürə-öskürə qapını onların 

üzünə bağladı. 

Nataşanın ayaqları əsir, daha gedə 

bilmirdi. Bir yandan da susuzluq 

onu əldən salmışdı. Dodaqları 

səhra çölünü xatırladırdı. Qəflətən 

yerə çökdü. Səkidə oturub dizlərini 

qucaqladı. Sergey də onunla yanaşı 


115


116 

oturdu. 

– Bu necə şəhərdir? – öz-özünə 

donquldandı, – Düz səkkiz qapı 

döymüşəm. Qarşıma gah erməni 

çıxıb, gah da yəhudi. Küçələrin adları 

da rus dilində yazılıb. Bəlkə, biz 

Bakıya yox, başqa bir şəhərə gəlib 

çıxmışıq? – şübhə ilə ətrafa boylandı. 

– Hələ bu küçənin adına bax: 

“Zavedenskaya”. – Hirslə güldü. 

Az sonra qarşı tərəfdən sağa 

dönüb alçaq divarlı bir evin taxta 

qapısını döydülər. Qapının döyülməsi 

açılması ilə bir oldu. 

– Bizə yer verin, – Sergey qapını 

açan qırx-qırx beş yaşlı qarabığlı bir 

kişinin ayaqlarını qucaqlamaqdan 

özünü güclə saxladı. 

– Gəlin içəri, – deyən kişinin 

dodaqlarına təbəssüm qondu, 

– Qonaq Allah qonağıdı. Xoş 

gəlmisiniz! 

O, bu sözləri deyib başını sağ 

çiyninin üstündən geri çevirdi, şirin 

bir səslə: 

– Ay Nisəbəyim, qonağımız var! – 

dedi. 

İçəri keçdilər. Aradan yarım saat 

keçər-keçməz Abdullanın kasıb 

evindən şirin gülüş səsləri eşidildi. 

* * * 

...Abdulla özünə yer tapa 

bilmir, ora-bura vurnuxurdu. Neft 

mədənlərindən eşitdiyi xəbərdən bərk 

sarsılmışdı. 

– Necə yəni gəlirlər! – dişi ilə 

dodaqlarını gəmirdi. 

Daha dözə bilmədi. Asılqandan 

papağını götürüb qapıdan çıxmaq 

istəyəndə Nisəbəyim qollarını geniş 

açaraq onun qabığını kəsdi: 

– Qadan alım, getmə! Birdən başına 

bir iş gələr. Onda mən neylərəm? 

Olub-qalan bircə balamızı ermənilər 

öldürdülər. Qorxuram, mart qırğını 

yenidən təkrar olunar. Dükanbazarda 

şaiyə gəzir ki, ermənilər 

rusların gəlməsini gözləyir. 

Gözyaşları yanağından aşağı 

süzüldü. 

– Qorxma, Nisəbəyim! Dəmiryol 

vağzalına dəyib qayıdıram! – deyib 

zorla gülümsəməyə çalışdı. 

Nisəbəyim kənara çəkilib əllərilə 

üzünü qapadı. Abdulla küçəyə çıxıb, 

dərin düşüncələr içərisində getməyə 

başladı. 

– Görəsən, deyilənlər doğrudurmu? 

– öz-özünə pıçıldadı. – Əgər 

deyilənlər doğrudursa, deməli, 

Azərbaycanın qara günləri yaxınlaşır, 

– hönkürüb uşaq kimi ağlamaq istədi. 

Özünü birtəhər ələ alıb yaşarmış 

gözlərini sildi. 

Yarım saatdan sonra Milli 

Məclisin yerləşdiyi küçəyə gəlib 

çıxdı. Dalğalanan üçrəngli bayrağa 

fərəhlə baxdı. Sonra küçə ilə aşağı 

enərək “Metropol” otelinin yanından 

keçdi. Küçələr boş idi. Bir ins-cins 

gözə dəymirdi. Vağzala gedən yola 

çıxdı. Az sonra “Telefon küçəsi”nə 

gəlib çatdı. Bu küçə də boş idi. Nə 

düşündüsə, Dövlət Dəmir Yolları 

İstintaq Hakimliyində çalışan dostu 

Əlibəyi görmək ümidilə həmin 

idarəyə sarı addımladı. Amma 

idarədə Əlibəyin katibəsi Mariyadan 

başqa kimsə yox idi. 

– Əlibəy yerindəmi? – soruşdu. 

– Səhərdən işə çıxmayıb, – Mariya 

günahkar adamlar kimi cavab verdi. 

– Telefon hardadır? Zəng etmək 

istəyirəm. 

– Buyurun. – Mariya göy gözlərini 

süzdürüb maraqla ona baxdı. 

Abdulla əvvəlcə vağzalı yığdı. Səs 

gəlmədi. Sonra dostu Sergeyə telefon 

açmaq istədi, amma bütün cəhdləri 

cavabsız qaldı. Xətlər kəsilmişdi. 

İdarədən çıxıb tələsik addımlarla 

vağzala sarı yönəldi. Yaxınlıqdakı 

parkdan keçəndə vağzalda pinəçilik 

eləyən Məhəmmədlə rastlaşdı.

Məhəmməd onu görən kimi qolundan 

yapışıb titrək səslə dedi: 

– Vəziyyət çox pisdir. Bir saat 

bundan əvvəl dəmiryolu jandarma 

komandirini və dördüncü şöbənin 

komandirini tutub apardılar. 

– Hara apardılar? – az qala dəli 

kimi bağırdı. 

– Özüm də bilmirəm. 

– Bu nə deməkdi? – Abdulla çaşbaş 

qalmışdı. 

Pinəçi Məhəmməd cavab vermək 

əvəzinə çiyinlərini çəkdi. 

Abdullanın əlləri əsirdi. Gözləri 

böyüyüb hədəqəsindən çıxmışdı. Dəli 

kimi qışqırdı: 

– Vətənimiz əldən gedir! 

Sonra dərindən nəfəs alıb 

vağzal qapısından içəri daxil oldu. 

Birinci mərtəbədə heç kim yox idi. 

Təəccübləndi. Elə bil, adamlar yağlı 

əppək olub göyə çəkilmişdilər. İkinci 

mərtəbəyə qalxıb perrona keçdi, 

orada da heç kim gözə dəymirdi. 

– Axı, nə baş verir? – hirsindən 

əlləri əsdi. 

Perronda çox ləngimədi. Ürəyi 

sıxılırdı. Ürəyi sıxıldıqca gözlərinə 

qaranlıq çökürdü. Özünü birtəhər 

ələ alıb yaxınlıqda dayanmış 

faytona yaxınlaşdı və “Vrangelsk 

küçəsi”nə gedəcəyini bildirdi. Sergey 

Vrangelsk küçəsində yaşayırdı. Düz 

bir il bundan əvvəl Abdulla ona öz 

evində yer vermiş, sonra Sergeyi 

neft mədənlərində işə düzəltmişdi. 

Günlərin bir günü Sergey Milli 

Məclisin damında dalğalanan bayrağa 

baxıb sevinclə belə demişdi: 

– Abdulla, bu üçrəngli bayraq 

olmasaydı, Allah bilir, harada ölübitmişdim. 

Sizin hökümət mənə ev də 

verdi. Biz indi dünyanın ən xoşbəxt 

adamlarıyıq. İlk uşağımız da Bakıda 

doğuldu. Bir-iki aydan sonra gedib 

qohumlarımı da gətirəcəyəm. Bura 

cənnətdir. Qoy gəlib insan kimi 

yaşasınlar. 

Sergey bu sözləri deyib dililə 

sarı bığlarını yalamış, sonra da bir 

papiros yandırıb acı tüstünü ləzzətlə 

ciyərlərinə çəkmişdi. 

...Abdulla Sergeyi evlərində 

tapmadı. Nataşanın üzü gülürdü. 

Sevincindən uşaq kimi atılıb-düşmək 

istəyirdi. 

– Nə olub sənə? – Abdulla heyrətini 

gizlədə bilmədi. Sonra da cavab 

gözləmədən soruşdu, – Sergey hara 

getmiş olar? 

– Deyəsən, stansiyaya getdi, 

– Nataşa bu dəfə daha bərkdən 

hırıldadı. Və alışıb-yanan gözlərini 

Abdullaya dikərək sevincək halda 

dedi, – Nə yaxşı ki, rus çəkmələrinin 

qoxusu duyuldu. 

Abdulla özünü itirən kimi oldu: 

– Başa düşmədim! – səsi güclə 

çıxdı. 

– Rus ordusu... 

Abdulla dəli kimi bağıraraq onun 

sözünü boğazında qoydu. Hirslə irəli 

gəldi və Nataşanı bir yumruğu ilə 

cəhənnəmə vasil eləməkdən özünü 

güclə saxladı. Az sonra o, dizüstə 

yerə çökdü. İçi qan ağlayırdı. Aprel 

ayının son günləri olsa da, havadan 

yaz ətri gəlmirdi: Nataşanın dediyi 

kimi, havadan rus çəkmələrinin 

qoxusu duyulurdu. Bu qoxu getdikcə 

yaxınlaşırdı. 

– Satıldıq, satıldıq! – deyə, Abdulla 

hər iki yumruğu ilə başını döyəclədi, 

sonra da yaralı şir kimi bağırıb ayağa 

durdu. Abdulla dizlərini yerə qoyub 

yaralı şir kimi bağırdığı dəqiqələrdə 

Milli Məclisin yerləşdiyi küçədən 

rus hərbi dəstələri keçirdi. Bu 

hərbi dəstələr ac çəyirtkə sürüsünü 

xatırladırdı. 


117

Quyu 


118 

Ceylan Mumoğlu 

“Rahat yatın, ey nahaq qurbanlar, 

rəhmətlər sizə” – bu manşeti Tiflisdə 

“Qardaş qayğısı” (12 noyabr, 1918-ci 

il) adı ilə yalnız bir nüsxəsi işıq üzü 

görən qəzetdə oxuyurdum. 

O dəhşətli faciəli günlərdən cəmi 

altı-yeddi ay keçməsinə baxmayaraq, 

sanki mənə dünən baş vermiş 

kimi gəlirdi. Bir tərəfdən məqaləni 

oxuyur, digər tərəfdən məndən yazı 

istəmiş müxbir dostum üçün acı 

xatirələr barədə düşünürdüm. Bunun 

haqqında düşünmədiyim gün, saat 

vardımı, bilmirəm. Yenidən içimə 

sıxıntı çökdü, oturacağa yastılanıb 

həmin acı xatirələrə qayıtdım. O 

quyu, ilahi, o quyu yaddaşımdan 

silinməyəcək... 

Biz doqquz nəfər – beş nəfərimiz 

şəhərli, dörd nəfərimiz kəndli – 

arabayla gedirdik ki, yolda erməni 

qırmızı qvardiyaçılar bizi həbs edib 

Zabrata apardılar. 

Sonra bir su quyusuna bənzər neft 

quyusunun yanında dayandılar. Beş 

şəhərlini gülləbaran edib quyuya 

tulladılar, digərlərininsə başına nə 

gəldi, bilmədim, ancaq güllə səsləri 

hələ də eşidilirdi. Yaralanmışdım, 

üstümə atılan dörd ölüylə birlikdə 

quyunun dibindəydim. Bu halda 

ağlıma ilk gələn “meyitlər soyuyunca 

(hələ kimin ölü, kimin diri olduğunu 

anlamasam da) çəkiləri daha da 

ağırlaşacaq” düşüncəsi oldu. 

Havalanmış adamlar kimi cəld 

hərəkət edib bədənimi meyitlərin 

yükündən qurtarmağa çalışdım. 

Gücəndikcə böyrümdəki istilikdən 

hiss etdim ki, yaradan daha çox 

qan axmağa başladı, bədənimin 

yuxarı hissəsini xilas etsəm də, 

ayaqlarım meyitlərin altında qaldı. 

Cibimdən burun dəsmalımı çıxarıb 

yaramın üstünə basdım. İsti maye 

vücudumdan axdıqca məni xoş, sakit 

rahatlıq bürüyürdü. Dəsmalı yarama 

daha da möhkəm basdım. Başıma 

gələn faciənin şokundan huşumu, 

deyəsən, itirmişdim. 

Ayılanda nəfəsimin çatmadığını 

və ayaqlarımın üzərindəki meyitlərin 

ağırlığının acısını hiss etdim. 

“İlahi, bu nə dəhşətdir, yer üzündə 

cəhənnəm cəzası deyilən şey varsa, 

yəqin bu olmalıdır” – deyərək 

ümidsizliyə qapıldım. Son gücümü 

toplayıb hərəkət etməyə çalışdım, 

hərəkət nədir, üstümdəki dörd 

ölünün ağırlığını kilolarla üzərimə 

tökülmüş dəmir parçalarının 

ağırlığı kimi hiss edirdim. Heç cürə 

tərpənə bilmirdim. Bir an istədim 

yuxarıya doğru səslənim, imdad 

diləyim, bağırım, ancaq orda kimin 

olacağından əmin olmadığımdan 

vaz keçdim. Hələ ki, bizimkilərin

səsini eşitmirdim. Üstümə yenidən 

ölü atarlarsa, necə olacaqdı? Bu fikrin 

yaratdığı dəhşət hissi boğazımda 

düyümə çevrildi. 

Yaram incidirdi, sağ qala 

bilməyim üçün çox ehtiyatla hərəkət 

etməliydim, yaxud da elə bu halda 

ölüb getməliydim. Ayaqlarımı yavaşyavaş 

tərpətməyə çalışdım, ölənlərin 

qanları axıb ayaqlarımı islatmışdı. 

Həmin günlərdə şəhərdə baş 

verən dəhşətli hadisələrdən xilas ola 

bilmədik. Axı niyə çıxmışdıq küçəyə? 

Kaş Səlim və Balabəy Mərdanovları 

yola gətirə bilsəydim. Yoxsa indi 

burda üstümdə ölü yatmazdılar. 

Ailələri necə oldu, İlahi? Yəqin 

həyəcanla axtarırlar. Bəs mənim 

ailəm? Ah... Lənətə gəlmiş ermənilər! 

Alçaq vəhşilər! 

Yox, yox, bizdən adam 

olmayacaq! 1905-ci il hadisələri 

belə bizi ayıltmadı. Elə bil, bizi 

hansısa izaholunmaz qüvvə qəsdən 

keyləşdirib, hələ də yatırıq! Bu 

gedişlə illər uzunu yatmağa davam 

edəcəyik! Ölənlərə rəhmət, qalanlara 

ibrət deyirik, amma ibrət olmur, 

qardaş, olmur! Sanki hadisələrin 

“əbədi qayıdışı”na şüursuz məhkum 

olunmuşuq. 

Qulağımıza çatmışdı ki, ermənilər 

bolşevizm bayrağı altında müsəlman 

firqəsini qırıb-talayıblar. Buna 

səhlənkarlıqla yanaşmışdıq, hətta 

ermənilərin evbəev gəzib ziyalı 

müsəlmanları yığaraq naməlum yerə 

aparmalarına da inanmamışdıq. Bu 

ağırlıqda vəhşilik gözləmirdik. Nahaq 

yerə! Gözləməliydik! 

Acılı düşüncələrdən qəhərləndim, 

gözlərim yaşardı. Özümə gələndə 

quyuya düşən işığın azaldığını 

hiss etdim. Deyəsən, qaranlıq öz 

pərdəsini yer üzünə çəkməkdəydi. 

Günəşin hər kəsə səxavətlə payladığı 

və mənim payıma düşən cüzi şəfəqi 

son nəfəsini yaşayırdı. Tərslikdən bu 

dəfə evdən çıxdığımda kibritimi də 

götürməmişdim, üstəlik, siqaretim 

üstümdə deyildi. Elə əsəbiləşdim 

ki, özümə! Qəfildən ağlıma gəldi 

ki, ölü yoldaşlarımın (necə dilim 

gəlirdi belə düşünməyə!) ciblərinə 

baxım. Güclə tərpənib oturan yerdə 

dikəlməyə çalışdım. Balabəyin 

cibindən kibrit tapdım, xəzinə 

tapmış bəxtəvərlər kimi gözlərim 

işıqlandı, özümə zülm edib digər 

cibə də siqaret tapmaq sevinciylə 

əlimi soxmağa çalışdım, ancaq səyim 

əbəsdi, ayaqlarımın meyitlərin 

altından qurtulması lazımdı. Hər dəfə 

meyitləri tərpətdikdə qan qoxusu 

quyuya yayılırdı. Məni qusmaq 

tutdu, ögüməyə başladım və qusdum. 

Bundan sonra da öz qaytardığımın 

qoxusuna ürəyim bulandı. İyrəndim. 

Hansısa əsərdən oxumuşdum, 

“turşumuş və qaxsımış iylər birinci 

dəfədən adama xoş gəlmir, amma iki 

dəqiqədən sonra öyrəşirsən, çünki iy 

sənə də hopur, özündən də iy gəlir, 

öyrəşirsən. Amma quşlar bu havaya 

öyrəşə bilmir, ölürlər”. Yəqin quş 

kimi burda tora düşmüş vəziyyətdə 

olsaydım, indiyə ölmüşdüm. Hə, axı 

Adəm övladı hər şeyə öyrəşir! 

Allahım, bu necə cəzadır, çəkirəm! 

Heç Hz. Yusif quyuya düşəndə bu 

əzabı çəkməyib. “Əstəğfirullah” – 

dedim, başım xarab olub, yenidən 

ayaqlarımı qurtarmağa çalışdım. 

Ağlıma Hz. Yusif gəlmişkən, dörd 

ay əvvəl rəhmətə getmiş nənəmi 

xatırladım. Ölmədən öncə ailəni 

halallaşmaq üçün çağırmışdı. Mənlə 

söhbətindən sonra əlimə qara ipli, 

al-qırmızı məxmər örtüklü, kiçik 

“Quran” kitabı vermişdi, mən də 

xoşuna gəlsin deyə elə yanındaca 

boynuma taxıb nənəmin alnından 

öpmüşdüm. Əlimi sinəmə doğru 

apardım, köynəyimin düyməsini 


119


120 

açıb, boynumdan asılan həmin 

kiçik medalyonu çölə çıxardım, 

burnuma yaxınlaşdırıb gül ətrini 

ciyərlərimə çəkdim. Bu, məni bir 

qədər sakitləşdirdi, qoxulamağa 

davam etdim. Sonra medalyonu 

qoxusunun itməsi qorxusuyla 

yenidən köynəyimin içinə saldım. Öz 

hərəkətimə rişxəndlə güldüm, elə bil, 

əbədi burda sağ qalacaqdım. 

Bərk susamışdım, mədəmdəkiləri 

qaytardıqdan sonra isə boğazım 

qurumuşdu. Vaxtın keçməsiylə də 

susuzluğumun artacağını yaxşı 

bilirdim. Artıq əlacım Allaha dua 

etmək, yalvarmağa qalmışdı. Gecə 

burda bağırsam, kimsə eşitməyəcəkdi. 

Bu vəziyyətdə yuxuladım. Səhərin 

açıldığını quyuya güclə gəlib çatan 

günəş şəfəqlərindən anladım. Şiddətli 

baş ağrım vardı. Ayaqlarım da sanki 

yoxdu, qopmuşdu. Bu halımla özümə 

o qədər acıdım ki, elə həmin anda 

ölməyi arzuladım. 

Lakin bir qədər sonra erməni 

qaniçənlərin törətdikləri vəhşilikləri 

xatırladım, qəzəbdən gözlərimdə 

şimşəklər çaxdı. Bu qəzəb o qədər 

şiddətliydi ki, daxilimdən gələn 

anlaşılmaz bir qüvvəylə sağ ayağımı 

dartıb meyitlərin altından çəkdim, 

bu dəfə ayağımı çıxarmağa nail ola 

bildim – ancaq sadəcə sağ ayağımı. 

Bir neçə dəqiqə dizdən bükülmüş 

sağ ayağımdakı damarlarda qanın 

hərəkətiylə müvəqqəti sevinc 

yaşadım. Əlimlə böyrümdəki yaranı 

yoxladım, xoşbəxtlikdən daha qan 

axmırdı. Yorğunluqdan gözlərim 

yumuldu. Bu vəziyyətdə nə qədər 

qalmışam, bilmədim. 

Başımı qaldıranda yuxarıdan 

bir qaraltının iplə yavaşca aşağı 

sallandığını gördüm. Ürəyimə 

damdı ki, bizimkilərdir, var-qüvvəmi 

toplayıb, “Kömək edin!” – deyə 

bağırdım. Qaraltı bir neçə saniyə 

dayandı, sonra yuxarıya doğru 

çəkildi. Yəqin qoxunun təsirindən 

aşağı enməyi mənasız hesab etdilər. 

Məni burda qoyub gedəcəkləri fikri 

elə sarsıtdı, elə qorxutdu ki, son 

gücümü toplayıb, bütün varlığımla 

bağırdım: “Kömək edin! Burda sağ 

qalan var!” 

Bir neçə dəqiqədən sonra qaraltının 

yenidən aşağı endiyini gördüm. 

Sonrasını xatırlamıram, deyəsən, 

qüvvətli bağırmadan huşumu 

itirmişdim. Daha sonra xəstəxana 

və uzunmüddətli müalicələr 

başladı. Lakin sağalmağımın 

ən böyük səbəblərindən biri 

Cümhuriyyətimizin qurulması oldu. 

Çəliklərimə söykənərək xəstəxananın 

pəncərəsindən Bakıya baxdıqca 

ürəyim açılırdı. Artıq azad idik...

Yüz illik həsrət 

Dünya yarandığı gündən səngimək 

bilməyən çəkişmə və müharibələr 

neçə əsrlərdir davam etdiyi kimi, XX 

əsrdə də bir an belə nəfəsini dərmədən 

davam edirdi. İnsan övladının var 

olduğu müharibəsiz bir dünya 

arzulamaq belə, xülyadan başqa bir 

şey ola bilməzdi. Yeni əsr qədəmlərini 

qoyan kimi insanların şeytani hisləri 

yenidən cücərməyə başlamışdı. Yenə 

qanlı döyüşlər başlayacaq, yenə 

minlərlə, hətta milyonlarla insan cəsədi 

üst-üstə qalaqlanacaqdı. Hansısa 

naşükürün ərazi iddiaları, əlindəkilərlə 

keçinə bilməyərək qonşularına göz 

dikən hansısa namərdin nəfsinin 

ucbatından neçə-neçə ailə başsız 

qalacaqdı yenə. Hamısı da heç nəyin 

üstündə. Gələcək dövrün insanları 

isə bu müharibələri xatırlayaraq 

onlara xoşagəlimli adlar seçməyə 

çalışacaqdılar. 

Yeni əsrin ilk müharibəsi də 

yavaş-yavaş başa çatmaq üzrə idi. 

Bu müharibəni “Böyük müharibə” 

adlandıran şəxslər heç ağıllarına da 

gətirməzdilər ki, nə vaxtsa bundan da 

böyük – ikinci müharibə başlanacaqdı. 

Səbəb yenə də eyni – torpaq iddiaları 

olaraq qalacaqdı. 

“Böyük müharibə” bir çox dövlətləri 

möhkəmcə sarsıtmışdı. Bu sıraya 

müharibənin məğlub tərəfində 

dayananlarla yanaşı, qalib tərəfdəki 

bir çox dövlətlər də daxil olmaqdan 

xilas ola bilmədi. Sovet Sosialist 

Respublikası süqut dövrünü yaşayırdı. 

Onun bu vəziyyətini kəsilmək üçün 

qəssabxanaya gətirilərək tövləyə 

salınmış öküzə bənzətmək olardı. 

Əvvəlcə bu harınlamış öküzü tövlədən 

çıxararaq ayaqlarını bağlamaq lazım 

idi. Bundan sonra yalnız bir şey qalırdı, 

yaxşı itilənmiş bir bıçaq taparaq onun 

başını bədənindən ayırmaq. Amma 

əvvəlcə həmin bıçağı tuta biləcək 

Pərviz Cəbrayılzadə 

qüvvəli bir bilək də tapılmalı idi. 

– Xan, səncə də, tam zamanı 

deyilmi? – Eyvanda Fətəli xanla üzüzə 

oturan Məhəmməd bəy uzaqlara 

zillədiyi gözlərini, nəhayət, Fətəli xana 

yönəldərək dilləndi. 

– Doğrudur, vaxt-vədə gəlib yetişdi, 

Məhəmməd bəy. Gözümüz aydın 

olsun. Vaxt itirmədən hərəkətə keçmək 

lazımdır. Yoxsa gecikə bilərik. – Fətəli 

xan çayından bir neçə qurtum alıb, 

stəkanı yenidən masanın üstünə 

qoydu. 

– Bu gün Gürcüstan da Zaqafqaziya 

seymindən ayrıldığını bəyan etdi. 

Gərək biz günü sabah bu barədə iclas 

keçirək. Təcili qərar qəbul etmək 

lazımdır. 

– Ağlınızda nəsə var, bəy? 

– Hələlik heç nə. Amma müvəqqəti 

şura yaratmaq lazımdır. Sonra nə 

edəcəyimizi iclasda müzakirə edərək, 

qərar qəbul edə bilərik. 

Səhəri gün iclasda mövcud vəziyyət 


121


122 

müzakirə olunaraq müvəqqəti Milli 

Şura yaradılması haqqında qərar qəbul 

edildi. Səs çoxluğu ilə Məhəmməd 

bəy Şuranın sədri, Fətəli xan isə İcra 

Komitəsinin sədri seçildi. Beləliklə, 

həmin böyük, tarixi günün başlanğıcı 

qoyulmuş oldu. Bir gün sonra – 28 

may tarixində Milli Şuranın ilk iclası 

keçirildi və Azərbaycanın müstəqil 

dövlət olması haqqında qərar qəbul 

edildi. Nəhayət, düz yüz il sonra 

Azərbaycan yenidən müstəqilliyinə 

qovuşdu. Elə həmin iclasda 

Azərbaycanın istiqlaliyyəti haqqında 

akt qəbul edildi. 

2 

Pinəçi Əli öz kiçik dükanında 

ayaqqabı hazırlamaqla məşğul idi. 

Radionun səsini münasib həddə qədər 

artıraraq musiqi sədaları altında işini 

görürdü. Qəflətən musiqi yarıda 

kəsildi. Bütün diqqətini işdən ayıraraq 

gözlərini radioya zilləmişdi. 

“Diqqət! Diqqət! Müvəqqəti 

Milli Şura bu gün “Azərbaycanın 

istiqlaliyyəti haqqında akt” qəbul etdi. 

Nəhayət ki, Azərbaycan yenidən öz 

müstəqilliyinə qovuşdu...” 

Bundan sonra deyilənləri eşidə 

bilmədi. Çünki artıq dükanı tərk 

edərək evə sarı qaçmağa başlamışdı. 

Həm də yol boyu “Biz yenə də 

müstəqil dövlətik! Biz müstəqilik! 

Azadıq biz!” deyə qışqıraraq hamını 

ayağa qaldırmışdı. 

Əli iyirmi beş yaşlarında, cüssəli 

bədən quruluşuna malik, boybuxunlu 

və yaraşıqlı gənc idi. Gəncə 

şəhərində yaşayan pinəçi Xudayar 

kişinin ailəsində dünyaya gəlmiş, onun 

tərbiyəsini almışdı. Atası yaşlandığına 

görə, indi onu işləməyə qoymur, 

əvəzində özü pinəçiliklə məşğul 

olurdu. Əli yeniyetməlik illərindən öz 

düşüncələri, fikirləri ilə digərlərindən 

fərqləndiyini göstərməyə başlamışdı. 

Kim soruşsa, fəxrlə deyərdi ki, 

mən azəri türküyəm. Bir gün azad 

olacaqlarını, özlərinin dövlətini 

yenidən quracaqlarını söyləyərdi 

həmişə. Xudayar kişi də buna görə 

onu dəfələrlə danlamış, “Bir gün gəlib 

səni də aparacaqlar, bir də üzünü görə 

bilməyəcəyik. Özünə yazığın gəlmir, 

bizə yazığın gəlsin, bala” – demişdi. 

Amma nə xeyri?! 

Bu dəfə daha yüksək səslə və inamla 

qışqırırdı Əli: 

– Biz müstəqil dövlətik! Gördünüz? 

Demişdim sizə. Bir gün öz dövlətimiz 

olacağını demişdim. Baxın, bu gün 

o gündür. İyirmi səkkiz may bizim 

müstəqillik günümüzdür. 

Beləcə, evə kimi o qədər yüksək 

səslə bağırmışdı ki, az qala səsi 

tutulmuşdu. Həyəcanla evə daxil oldu. 

Divanda oturan Xudayar kişi təəccüblə 

onu süzməyə başladı. İri addımlarla 

atasına yaxınlaşaraq əlini ovcuna 

aldı. Atasının yavaş-yavaş titrəməyə 

başlayan əlini öpərək alnına qoydu. 

Xudayar kişini qucaqlayaraq: 

– Ata, biz müstəqilik, azadıq. 

Bizim öz dövlətimiz var. – Titrəyən 

dodaqlarından süzülən bu sözlər necə 

də müdhiş səslənirdi. 

– Sus, bala. Eşidən olar. Bu dəfə 

gəlib apararlar səni. Qurban olum, 

yavaş... – hələ heç nədən xəbəri 

olmayan kişi and-amanla oğlunu 

susdurmağa çalışdı. 

– Eşidən olur, qoy olsun. Hamı 

eşitsin. Daha qorxmağa gərək 

yoxdu, ata. Artıq biz bir dövlətin 

vətəndaşlarıyıq. Öz dövlətimizin! 

Sevincindən özünə yer tapa 

bilmirdi. Evdə daha çox dayana 

bilməyərək küçəyə çıxdı. Qürurla 

sinəsini qabağa verərək addımlayırdı. 

Sanki, bu dövləti özü qurmuşdu. 

İyirmi dəqiqə sonra fikrində tutduğu 

ünvana yetişdi. İndi həmin yaşıl 

darvazalı evin qarşısında dayanmışdı. 

Bu evdə onun ilk eşqi, ilk məhəbbəti 

yaşayırdı. Xırda daş qırıqları götürərək 

evin yol tərəfə açılan pəncərəsinə sarı 

atmağa başladı. Bir neçə zərbədən 

sonra pəncərə açıldı. Kürən saçlı

Elnaz pəncərədə göründü. Əli gözqaş 

edərək onu evin digər tərəfindəki 

divarın arxasında həmişə görüşdükləri 

yerə çağırdı. 

– Əli, buradasan? – beş dəqiqə 

keçməmiş Elnaz divarın o tayından 

onu səslədi. 

– Bilirsən, bu gün nə olub? – birbaşa 

mətləbə keçdi, – Bu gün tarixi gündür. 

Bu gün biz yenidən müstəqillik 

qazandıq. 

– Bilirəm, Əli. Buna ən azı sənin 

qədər sevinirəm. 

– Onlara qoşulacağım günü 

səbirsizliklə gözləyirəm. Mütləq onlara 

ordu gərək olacaq. Bizim kimi gənclərə 

ehtiyacları var. 

– Bəs mən? Birdən sənə nə isə oldu, 

onda mən necə edəcəm? Məni tək 

qoymaq istəyirsən? 

Onun bu fikrindən yamanca narahat 

oldu. 

– Narahat olma, mənə heç nə 

olmayacaq. Bağışla məni, dayana 

bilmərəm. 

Bu söhbətdən təxminən bir ay 

keçdi. Əli bilirdi ki, ilk zamanlar çətin 

keçəcək. Yenidən dirilən bu dövləti 

beşikdəcə məhv etmək istəyənlər 

olacaq. Odur ki, hər vəchlə bu dövləti 

ayaqda saxlamaq üçün dövlətin 

qurucuları ilə əlaqə yaratmağa 

çalışırdı. Amma bir şey alınmırdı ki, 

alınmırdı. 

Artıq Azərbaycan Cümhuriyyəti 

hökuməti Tiflisdən Gəncəyə 

köçmüşdü. Bağlanmış müqaviləyə 

əsasən, on beş minə qədər türk 

əsgəri də Azərbaycana gəlmişdi. 

Məşhur komandir Nuru paşa 

Azərbaycana ordu quruculuğu işində 

yardım edəcəkdi. Artıq hər yerə 

elanlar verilmiş, yaşı on doqquzdan 

yuxarı olan gənclər ordu sıralarına 

çağırılmağa başlamışdı. Bunu eşidən 

Əli bir dəqiqə belə gecikmədən orduya 

müraciət etdi. Tezliklə onu orduya 

qəbul etdilər. Həmin an o əvvəlkindən 

də çox sevinc hissi keçirir, qürrələnirdi. 

– Elnaz, məni qəbul etdilər. Orduya 

qəbul olundum bu gün! – həmin divara 

söykənərək digər tərəfdən Elnazın 

səsinin gəlməsini gözlədi. 

– Bəlkə getməyəsən? Təkcə sən nəyi 

dəyişə biləcəksən ki? – handan-hana 

Elnazın həzin səsi eşidildi. 

– Məndən bunu istəmə, Elnaz. 

Getməliyəm, vətənin dar günündə 

yanında olmalıyam. Qorxma, geri 

dönəcəm. – Bir anlıq sükutdan sonra 

davam etdi. – Sabah mühüm gündür. 

Mənim üçün dua et! Hər şey yaxşı 

olacaq! 

Səhəri gün – 27 iyun Göyçay 

yaxınlığında Bakı Soveti qoşunları 

ilə güclü döyüş başlandı. Əli də 

bu döyüşdə iştirak edirdi. Döyüş 

Azərbaycan ordusu qüvvələrinin 

qələbəsi ilə başa çatdı. Əli də 

daxil olmaqla, ona qədər əsgər 

qəhrəmanlıqlarına görə medalla təltif 

edildilər. Daha sonra Məhəmməd bəy 

onların hər birini ayrı-ayrılıqda qəbul 

etdi. 

– Vətən səninlə fəxr edir, oğlan. 

Bizim sənin kimi vətənini sevən 

oğlanlara indi daha çox ehtiyacımız 

var. 

– Vətən sizin kimi övladları ilə 

fəxr edir, ağa. Vətənin sizə daha çox 

ehtiyacı var. Bizim kimi cavanlardan 

çox tapılar. 

3 

Xədicə xanım Bakıdakı evində 

nəvələrini ətrafına toplayaraq 


haqqında danışırdı. Bu il 

cümhuriyyətin yüz illiyi qeyd 

ediləcəkdi. Doxsan doqquz yaşlı 

Xədicə xanım o günləri yalnız anasının 

danışdıqları əsasında xatırlaya bilirdi. 

Danışdıqca uşaqların gözündəki 

həyəcanı, qəzəbi rahatlıqla sezə 

bilirdi. Xədicə xanımın o illərdən 

söhbət açması ilk dəfə deyildi. 

Dəfələrlə nəvələri israr edərək yenidən 

həmin dövrdə baş verənləri eşitmək 

istədiklərini söyləmiş, yaşlı arvadın da 


123


124 

danışmaqdan başqa çarəsi qalmamışdı. 

Bu dəfə də nəvələrinin qəlbini qırmaq 

istəməyib danışmağa başlamışdı. 

Olanları yenidən ərz edib 

bitirdikdən sonra nəvələrinin köməyilə 

öz otağına keçdi. Buradakı qırmızı 

rəngli sandığın qarşısında oturaraq 

qapağını açdı. Sandıqda anasında 

qalma əşyaları, şəkilləri, qəzetləri 

saxlayırdı. Bir-bir hər birinə nəzər 

yetirməyə, həmin dövrü xəyalında 

canlandırmağa başladı. 

Titrəyən əlləri ilə köhnə, yaşıl üzlü 

dəftəri əlinə aldı. Dəfələrlə oxunduğu 

üçün artıq cırılmaq üzrə olan dəftərin 

vərəqlərini ehtiyatla açdı. Və yenidən 

oxumağa başladı. 

“1 avqust 1918-ci il. 

Bu gün gündəlik yazmaq qərarırına 

gəldim. Çünki bu gün, nəhayət ki, 

onunla bir-birimizə qovuşduq. Bir 

həftə əvvəl Əli öz ailəsi ilə məni 

istəməyə gəlmişdi. Bu gün isə bizim 

toyumuz baş tutdu. Elə sevincliyəm 

ki! Uzun müddət bu günün xəyalı 

ilə yaşamışdım. Bu gün isə onlar 

gerçəkliyə çevrilməyə başlamışdı...” 

Səhifəni yarıda qoyaraq dəftəri 

vərəqləməyə başladı. 


Bu gün evliliyimizdən dörd gün 

keçir. Onun üçün çox narahatam. 

Axı o əsgərdi. İslam ordusunun 

ən qabiliyyətli əsgərlərindən biri. 

Nuru paşanın başçılıq etdiyi türk 

ordusu ilə birlikdə Bakını azad etmək 

üçün hücuma keçdilər. Onlar üçün 

dua etməkdən başqa əlimdən heç 

nə gəlmir. Getməməsini istəyə də 

bilməzdim. Çünki bilirəm, heç nə ilə 

saxlaya bilməyəcəkdim onu...” 

Növbəti səhifəyə keçdi. 


Nəhayət ki, ondan məktub aldım. 

Elə narahat olmuşdum ki. Həyəcanla 

məktubu açaraq oxumağa başladım: 

“Elnaz, bizimlə hər şey 

qaydasındadır. Heç narahat olma. 

Tezliklə qələbə xəbərilə dönəcəyik. 

Dünən bilirsən nə oldu? Türklər də 

bizimlə birlikdə döyüşür axı. Onlardan 

biri dünən mənim həyatımı xilas etdi. 

Adı Onurdu. Özünü qarşıma atdı 

ki, güllənin qabağını kəssin. Yaxşı ki, 

çiynindən yaralandı, vəziyyəti yaxşıdı. 

İndi ona bir can borcum var. 

Mənim üçün narahat olma. Hər şey 

yaxşı olacaq. Şəhid olsam belə ağlayıb 

eləmə, başını dik tut həmişə. 

Səni sevən, Əli” 

Yenə də bir neçə vərəq ötürərək 

oxumağa davam etdi. 

“30 sentyabr 1918-ci il. 

Uzun müddətdir ki, ondan bir xəbər 

ala bilmirəm. Son dəfə on altı gün 

əvvəl məktubunu almışdım. Tezliklə 

qələbə xəbəri alacağımı söyləyirdi. 

Sonradan öyrəndim ki, 15 sentyabrda 

Bakıya yeni hücum başladılıb. 

Türklərin də yardımı ilə Bakı, nəhayət 

ki, azad edilmişdi. Buna həddindən 

artıq sevinsəm də, bir tərəfdən Əlini 

düşünürdüm. “Görəsən, ona bir şey 

olmayıb ki? Görəsən, indi haradadır?” 

kimi fikirlər düşüncələrimi ələ 

keçirmişdi...” 

“1 oktyabr 1918-ci il. 

Bu gün Bakıdan bir məktub aldım. 

Ürəyim titrəməyə başladı. Çünki 

məktub Əlidən deyildi. Həyəcanla 

açdım məktubu. 

“Elnaz xanım. Mən Əlinin əsgər 

yoldaşı Fikrətəm. Bu xəbəri sizə 

bildirmək mənim üçün çox çətin olsa 

da bunu etməliyəm. Çünki Əli ilə 

şərt kəsmişik. Birimizə nə isə olsa 

yaxınlarımıza xəbər verməli idik. 

Təəssüflə bildirirəm ki, Əli Bakı 

döyüşündə qəhrəmancasına həlak 

oldu. 

Yəqin Onur haqqında məlumatınız 

var. Döyüşdə Onur ağır yaralanmışdı. 

Əli də dostunu döyüş meydanından 

xilas etmək üçün irəli atıldı. Onu 

qızğın döyüşdən çıxararkən 

qəhrəmancasına həlak oldu. Vətən sağ 

olsun!

Onu harda dəfn edəcəklərini 

bilmirəm. Amma türklərin adətlərinə 

görə yoldaşını meydandan çıxararkən 

onunla birlikdə şəhid olan əsgərlər 

birlikdə də dəfn olunmalıdır. Onurun 

məzarını tapsanız bilin ki, Əli də 

oralardadır. 

Fikrət.”” 

“1 may 1960-cı il. 

Əziz qızım. İllərdir atanın qəbrini 

tapmağa çalışdım. Amma hələ də onu 

tapa bilməmişəm. Artıq yaş öz sözünü 

deyir. Canımda can qalmayıb. Sənə 

vəsiyyətim odur ki, atanın məzarını 

tap. Mən tapa bilmədim, heç olmasa 

bunu sən elə...” 

4 

Xədicə xanım Bakı şəhəri 

yaxınlığındakı, Qobustanda yerləşən 

türk məzarlığının qarşısında 

dayanmışdı. Mərkəzdə hündür bir 

abidə qurulmuşdu. Abidənin sol 

tərəfindəki dirəkdə Azərbaycanın 

üçrəngli bayrağı, sağ tərəfində 

isə Türkiyənin al qırmızı bayrağı 

dalğalanırdı. Sağ və sol tərəflərdə 

qəbirlər sıra ilə düzülmüşdü. Xədicə 

xanım ayaq üstə özünü güclə 

saxlayırdı. Oğlanlarının köməyilə 

buraya gəlmişdi. İndi onlar arxada, 

maşınlarının yanında dayanaraq 

analarına göz qoyurdular. 

Kiçik addımlarla məzarlara 

yanaşmağa başladı. Məzardaşlarının 

üzərindəki adları çətinliklə seçə 

bilirdi – Ömər Kutlu, Yusuf Özgüven, 

Görkem Yıldırım, Onur Birkan... Bu ad 

necə də doğma gəlir. Elə bil, haradasa 

eşitmişdi bu adı. Bir dəqiqə, axı Əlinin 

– atasının dostunun da adı Onur idi. 

Görəsən, bu o idimi? Görəsən, bu, 

həqiqətən də, həmin Onur idimi? 

Qəfil anasından qalan gündəliyi 

xatırladı. Axı orada yazılmışdı ki, 

Onurun məzarını tapdığınız gün 

Əlini də tapacaqsınız. Axı türklərin 

adətləri belə idi. Onlar döyüş 

yoldaşını meydandan çıxararkən 

həlak olanları bir yerdə dəfn 

edirdilər. Həyəcanla növbəti qəbirə 

yaxınlaşdı. Üzərində “Ali” yazısı olan 

məzardaşının aşağısında bu sözlər 

yazılmışdı: “Arkadaşının naşını savaş 

meydanından çıkarmaya çalışırken 

şehit olmuştur.” 

Xədicə xanım gözyaşlarını saxlaya 

bilmədi. Bu, şübhəsiz, o idi. Anasının 

illərlə axtardığı, amma tapa bilmədiyi 

Əlinin məzarı idi. Dizləri üstə çöküb 

atasının qəbiri üstündə ağlamağa 

başladı. Gec-gecdən başını qaldırdı. 

– Ata, səni tapdım. Bilirəm, məni 

eşidirsən. Bax, biz hələ də müstəqilik. 

Biz müstəqil dövlətik. Onlar bizi 

yıxa bilmədilər. Boğa bilmədilər 

bizi. – Hönkürtü ilə ağlamağa 

başladı. Az sonra səsi kəsildi. İndi 

qəbirin qarşısında hərəkətsiz halda 

oturmuşdu. 

Böyük oğlu maşından aralanaraq 

ona sarı gəlməyə başladı. Məzarın 

yanında dayanıb əlini anasının çiyninə 

qoyaraq onu səslədi. Amma cavab ala 

bilmədi. Əyilərək onun başını yerdən 

qaldırdı. Bu an hakim kəsilə bilmədiyi 

bir damla yaş yanağına süzülməyə 

başladı. O, artıq ölmüşdü. 


125

Sakvoyaj 


126 

Ülviyyə Tahir 

Aprelə xas dəyişkən hava hökm 

sürürdü. Bütün Bakı bolşeviklər 

tərəfindən tutulmuş, yollar kəsilmişdi. 

Lakin gözdən qaçan yenə nələrsə var 

idi. Kabinetin qapısı döyüldü. 

– Gəl! – deyə, içəridən amiranə səs 

eşidildi. 

Kabinetə daxil olan adam 

ayaqlarını cütləyib hərbi salam 

verdikdən dərhal sonra: 

– Əmriniz üzrə şəhərin bütün 

giriş-çıxışları bağlanmışdır. Həbs 

etdiklərimiz var. Onların hamısını 

təyinatı üzrə təhvil vermişik. Lakin... 

– Lakin, nə? – amiranə səs ildırım 

kimi guruldayanda hərbçi öləzimiş 

notlarla dilləndi: 

– Baş nazir... 

– Nəsibə nə olub? Qaçırtdınızmı 

əlinizdən yoxsa? – Yerindən dik 

qalxaraq əlini masaya çırpdı. Hərbçi 

yumağa dönüb girməyə siçan deşiyi 

axtarırdı. 

– Xeyr, yoldaş... 

– Nə baş verib, tez... 

– Nəsib Yusifbəyli ailəsi ilə 

vidalaşaraq sürücüsü ilə şəhəri tərk 

edib. Siz narahat olmayın, hansı 

istiqamətə yollandığından xəbərimiz 

var. Amma... 

– Nə amma, nə amma, ammasız 

qurulan cümlə istəyirəm! 

– Yoldaş... 

– Cəld ol! Sizin kimi fərsizlər 

ucbatından iflas edəcək bu boyda 

inqilab. Hamınızı hərbi tribunala 

verəcəm! – bağırtısı divarları silkələdi. 

– Sakvoyaj... 

– Apardımı özü ilə bütün varidatı, 

eləmi? 

– Biz onu ələ keçirəcəyik... 

– Gələcək zamanda qurulan 

cümlə istəmirəm! Sizə 24 saat vaxt. 

Əks halda, ilk sizi güllələnməyə 

göndərəcəm! 

Kabinetdən çıxanda sanki beli 

qırılmışdı. Birtəhər özünü ələ alıb 

binanı tərk etdi. Məlumatı gətirən 

həyətdə gözləyirdi. Ona başı ilə 

işarə etdi, eyni anda atlara sıçradılar. 

Yarım saat sonra dəstəsi ilə Gəncə 

istiqamətində irəliləyirdilər. 

Arada yollarda dayanıb məlumat 

toplayır, sonra yenə fasilə vermədən 

məlumatın mənbəyinə doğru 

qanadlanırdılar. Son məlumat 

Yevlaxdan gəldi. Orada dayanacaq 

ediblər. Qəfil atlardan biri irəli 

atılaraq toza qərq oldu. Saniyələr 

sonra artıq bağrının çatladığı 

məlum oldu. Atın boynuna sıxılmış 

Malxazyan yüngül sıyrıqlarla canını 

qurtarmışdı. Heyvana hiddətlə 

baxaraq toza qərq olmuş yola 

tüpürdü:

– Bu Nəsib özü heç zad aparmayıb. 

Mən ölü, siz diri. 

– Aparıb. Sakvoyajı görüblər. 

Parlaq, təzə və ağır olub, – hərbçi 

geyimindən daha yüksək çinli olduğu 

bəlli olan gənc dilləndi. 

– O, hələ Tiflisdə olarkən atasına 

məktub yazıb pul istəyərdi. Bunu 

dəqiq xatırlayıram. 

– Mənim bu nağıllara qarnım 

toxdu. İrəli! Malxazyan, sən də atıl 

Kərəmin atının belinə, Kərəm, sən 

burada qal. Sənsiz də keçinərik. 

– Axı, deyirlər, Qarxunlu Əşrəfin 

evindədir. Onu asanlıqla verəcəyini 

zənn etmirəm. 

– Kim deyir ki, Qarxunlunun evinə 

hücum edəcəyik, – Malxazyan kinayə 

ilə gülümsədi. 

Kərəm toza qərq olmuş yolda 

atların gözdən itməsini izlədikdən 

sonra cibindən çıxardığı kağıza 

maxorka bükməyə başladı. 

Dan yeri söküləndə Qarxuna 

çatdılar. Kəndin ətrafına səpələnib 

avtomobil izi axtardılar. İki iz vardı. 

Köhnə iz dünənin idi. Yeni iz isə 

maşının kənddən çıxdığını göstərirdi, 

uzaqbaşı iki saat əvvəl. Malxazyan 

məmnun halda: 

– Kim öldürdü? 

– Qarxunlu Əşrəf, – hərbçi onun üz 

ifadəsinin istədiyi cavabı verdi. 

– Şahid lazım deyil! Sürücünü 

də öldürün! – Malxazyan hökmlə 

dilləndi. 

– Qarxunlunun belə iş tutmağına 

inandırmaq bir az vaxt alacaq, – 

hərbçi artıq növbəti dayanacaqda 

atlarını dəyişəndə Malxazyan əmin 

halda cavab verdi: 

– Ölülər danışmır. Bu məsələdə 

məni baş nazir, səni sakvoyaj 

maraqlandırır. Gedək. 

Avtomobilə Yevlaxla Gəncə 

arasındakı düzənlikdə yetişdilər. 

Yanacaq qurtarmışdı. Sürücü tələsik 

halda yanacaq dolu qabı yük yerindən 

çıxarırdı. Atlıları uzaqdan sezən kimi 

əlindəkiləri atıb qaçmağa başladı. 

Qarşıdakı təpəni aşan kimi xilas 

olacağını düşünərək sürətini daha 

da artırırdı. Avtomobilə çatmamış 

gülləbaran başladı. Cəld avtomobili 

əhatəyə alıb atlardan ehtiyatla 

endilər. Silahlarını və süngülərini 

hazır tutmuşdular. Malxazyan işarə 

verdikdən sonra əsgərlərdən biri 

avtomobilin qapısına əl atdı. Qapı 

açılan kimi baş nazirin başıaşağı 

sallandı. Güllənin biri sinəsinə, biri də 

boğazına saplanmışdı. Qan şoralanıb 

tökülürdü. Gözləri isə hələ dünya 

işığı ilə parlayırdı. Malxazyanı görən 

kimi çətinliklə gülümsədi. Daha sonra 

acgözlüklə sakvoyaja cuman əsgərlərə 

sarı gözlərini çevirdi. Onlardan da 

nəzərlərini çəkərək günorta yerinə 

qalxmış günəşə baxdı. Elə gözləri 

günəşdə son nəfəsini verdi. 

Əsgərin təqdim etdiyi yüpyüngül 

sakvoyaja toxunanda hərbçi 

heyrətə düşdü. “Bəlkə, puldur”– 

deyə özünə təsəlli verdi. Qaytarıb 

əsgərə uzadaraq açmasını əmr etdi. 

Sakvoyajın içindən bir dəst kostyum, 

diş fırçası və daraq çıxdı. 


127

O evin tarixçəsi 

(gerçək faktlar əsasında) 


128 

Şəfa Vəli 

Şükufə xanım çox narahat idi. 

Şəhərə səs yayılmışdı ki, cümhuriyyət 

quranların evləri əllərindən alınır. 

Əslində, Şükufə xanım bu səsin 

yayılacağını çoxdan gözləyirdi: Nəsib 

bəyin ölüm xəbəri gələn gündən. 

Bu evin Yusifbəylilərə gözdağı 

olacağı elə həmin gündən bəlliydi. Bəlli 

olan zaman da gəlməkdə gecikmək 

istəmirdi. 

Nəsib bəyin ölüm xəbəri çıxan gün 

Şükufə xanıma elə gəlmişdi ki, onunla 

bərabər bu ev də qardaşına ağı demiş, 

ağlamışdı. Həmin gün buludlar gürşad 

yağdırmamışdı, yox... Bircə əlçim bulud 

asılmışdı düz bu həyətin üstündən, 

narın damlalar ahəstəcə pəncərələrin 

çərçivəsini döyəcləmişdi, həyətdəki nar 

ağacının budaqlarına sarılmışdı. Şükufə 

xanım ağlamışdı...Çox ağlamışdı. 

Damlalar nar ağacıyla 

sarmaşmaqdan doymamışdı, bu evin 

divarlarına da sığal çəkmişdi. Sanki, o 

bircə əlçim bulud Kürdəmirdən bura 

yüyürüb, düz Qarxun kəndindən 

Gəncəyə qədər nəfəs dərməyib ki, 

Şükufə xanım tək ağlamasın. 

İndi o hüzünlü gündən çox illər 

keçmişdi... 

1930-cu ilin payızı Gəncənin Xan 

çinarlarının saçlarını qızılı rəngdə 

boyamağa başlamışdı. Amma hələ də 

Nəsib bəyin yazı masası, divardakı 

kitab rəfi yerindəydi. Şükufə xanım 

hər gün yazı masasının, rəfdəki 

kitabların tozunu alır, onları bircə-bircə 

“Nəsibin yadigarı” deyərək əzizləyirdi. 

Əzizlədikcə də gah qürurunun 

qucağında nazlanan doğmalığına 

sığınır, gah da qardaşının nakamlığı 

ilə bərabər müəmmasıyla da ruh 

göynədən yoxluğuna sızlayırdı. 

İndi isə... Yox! O, bu evi – Nəsibin, 

balalarının göz açdığı bu otaqları, 

Nəsibin nar tingləri əkdiyi bağçanı 

yadların əllərinə verə bilməzdi. Buna 

ürəyi gəlməzdi... Buna gücü çatmazdı. 

Bəs, evi qorumağa gücü çatacaqdımı?! 

Bunu bilmirdi. 

Bir də Şükufə xanım evdə artıq qərar 

tuta bilmirdi: otaqdan-otağa keçir, 

başını qaldırıb divarlara baxmağa 

xəcalət çəkirdi. Ona elə gəlirdi ki, 

bu saat, bu an “Yusifbəylilərin 

mülkü” deyə bütün basalaqda 

boy göstərən, ün salan bu ev onun 

ürəyindəki nigarançılığı duyur. Elə bu 

nigarançılıqla da hər bucaq, hər sütun, 

hər pəncərə şüşəsi ondan imdad diləyir 

ki: 

- Amandı, Şükufə, qıyma bizi yad 

əllərə! 

Şükufə xanım bir neçə gün elə bu 

cür – boynubükük halda hərdən evin 

içində gəzindi, hərdən də evin başına 

dolandı. Dolandıqca da ürəyində özözünü 

inandırdı ki, bu evi qoruyub 

saxlaya bilər! Bu evi yad əllərə verməyə 

bilər! Sanki, başqa biri onun beyninin 

içindən hökm verirdi: “Ev yad əllərə 

verilməməlidir! Olmamalıdır! Baş 

verməməlidir!” 

Hökm verilirdi... Verilmişdi. Bəs,

onun güzgüdə gördüyü – 

saçlarına dən düşmüş, arıq 

bir qadın bu hökmü yerinə 

yetirə biləcəkdimi?! 

Şükufə xanım bu 

otaqdan-o otağa atasının 

əzəmətini, Nəsib bəyin 

gülərüz çöhrəsini, Şəfiqə 

xanımın gözəlliyi yansıyan 

xoşbəxt anlarını, Eynülhəyat 

xanımın saf idrakını daşıyır, 

yorulmurdu. Gah atasının 

onun üçün ta Tiflisdən 

gətirtdiyi dolaba söykənir, gah 

rəhmətlik Nəsib bəyin yazı masasına 

bir bacı nigarançılığı ilə tumar çəkir, 

gah da həyətə düşüb Nəsib bəyin 

əli dəyən hər bir ağacı gözləriylə 

oxşayırdı. Sentyabr günəşinin onunla 

gizlənqaç oynaması eyninə də gəlmirdi. 

O, Yusifbəylilərin mülkünü qorumaq 

haqqında düşünürdü... 

...Yusifbəylilərin ulu babası Cavad 

xanın vəziri olmuşdu. Gəncənin 

məğrur xanı ilk göz ovunu – könül 

ovçusunu da Yusifbəylilərdən 

seçmiş, vəzirinin bacısı, gözəlliyi 

şəhər qalasının divarlarını çoxdan 

aşmış Şükufə xanımla evlənmişdi. 

Elə o gözəl xan arvadının adını Yusif 

bəy öz sevimli qızına qoymuşdu, 

Yusifbəylilərin ikinci Şükufəsi də öz 

gözəlliyi ilə şəhərə ad sala bilmişdi. 

Gəncənin adlı-sanlı nəsillərindən 

olan Pişnamazzadələr bu gözəlliyi 

öz nəsil xonçalarına bəzək vermişdi: 

Şükufə xanımın soyadı Yusifbəyli- 

Pişnamazzadə olmuşdu. Və bu gün iki 

nəslin yükünü sısqa çiyinlərinə şərəfli 

yük eləmiş bir türk qadını “doğma ev” 

adlı ikicə kəlməni qorumaq üçün bütün 

gücüylə savaşırdı. Onun gücü zamanın 

ucsuz-bucaqsız bozqırlarından çaparaq 

gəlmiş bir gümana könül verən 

idrakındaydı. 

Şükufə xanım təhsilini də bu evdə 

almışdı. O, təhsilini davam etdirmək 

üçün Gəncəni cəmi üç illiyinə tərk 

etmişdi: Bakıda üçillik kursda bağça 

müəllimliyi ixtisasına yiyələnmişdi. 

Hələ ötən il – 1929-cu ildə təşəbbüs 

göstərib uşaq evi açmışdı. Neçə gündü 

ürəyinə yüklənən nigarançılığı azacıq 

da olsa süsləməyə, dincə qoymağa 

ehtiyac duyduğunda uşaq evinə getdi. 

Yolda qarşısına Əhməd Cavadın 

Çanaqqaladan gətirdiyi yetim qız 

uşaqlarından biri olan Güllü çıxdı. 

Onun əsl adı Gültən idi. Amma hamı 

ona “Güllü” deyə xitab edirdi. Bu qız 

elə şəhərin Əttarlar küçəsində, Məşədi 

Minaxanımın evində böyümüşdü. 

Artıq on yeddi yaşı olan Güllü öz 

gözəlliyi və şirin ləhcəsi ilə bütün 

basalağın gözü olmuşdu. 

Şükufə xanım ehmal-ehmal 

Güllüyə yaxınlaşdı, nigarançılıq yağan 

baxışlarını qızın qoşa hörüklərindən 

aşağı sürüşdürüb şirəli qazança 

tutmuş əllərində saxladı. Güman 

elədi ki, qız Çayqırağında yaşayan 

Çoban Kəsirgildən, ağartı almaqdan 

gəlir. Güllü də Şükufə xanıma görə 

dayanmışdı. Bunu onun parıldayan 

gözlərindən və təbəssüm qonan 

çöhrəsindən sezmək olurdu. 

– Necəsiz, Şükufə xanımım? – birinci 

qız dilləndi. 

– Yaxşıyam, min şükür, Güllü qızım. 

– Şükufə xanım qızın təbəssümündən 

azca təskinlik tapdı. 

– Çobanlardan süd aldım. – Güllü 

sentyabr günəşinə qoşulub ürəklə 

gülümsəyirdi. 

– Yaxşı elədin, qadan alım. Yaxşıca 

bir südlü aş bişirsən, axşama gələrəm. 

Naharsızam. – Güllünün könül isidən 

təbəssümünün onu illərin ötəsindən bu 

günün bu saatına qaytardığını anlayan 

Şükufə xanım azca toxtadığına özü də 

sevindi. 

– Tamam... 

– Yaxşı yol, qadan alım. 

Şükufə xanım yolun bundan 

sonrasını daha inamla addımladı. 

Canı canından, qanı qanından olan bu 


129

Şükufə xanımın uşaqlarla şəkli 


130 

qızın ata-anası Çanaqqalada – savaşda 

ölmüşdülər. Əhməd Cavad savaş 

sonrası Çanaqqaladan Gəncəyə çox 

kimsəsiz qız uşaqları gətirmişdi. O, 

qızları bircə-bircə Gəncənin adlı-sanlı 

adamlarına, xalqı, milləti, soy-kökü 

üçün yanan insanlara əmanət etmişdi. 

Hamı da onun əmanətinə göz bəbəyi 

kimi baxmışdı; Gültənlər, Ayşələr, 

Nəbahatlar Gəncənin köklü nəsillərinin 

bir övladı kimi böyüdülmüşdü. Elə 

o cür də, əsl gəncəli bir ailənin qızı 

kimi gəlin köçürülən də, evdə xüsusi 

müəllimlərdən təhsil alanlar da vardı. 

Şükufə xanım uşaq evinə çatanacan 

bütün yolboyu Əhməd Cavadın canına 

dualar oxudu ürəyində: “Nə gözəl 

iş görüb Cavad əfəndi. Savaşda ataanasını 

itirən yetim qız uşaqlarını 

sahibsiz qoymayıb, əli çatanını 

gətirib bura. Ürəyimizin Çanaqqala 

göynərtisini bir azca susdura bilib. 

Zəfərlə bitdi Çanaqqala savaşı. 

Savaş elə savaşdı axı... Gör, nə qədər 

Güllü yetim, kimsəsiz qalıb?! Yox, 

vallah, Cavad əfəndiyə bu dünyada 

rəhmət düşür. O, türk milləti üçün 

yanmağın əslini yaşayır. Elə Güllünün, 

Şahsevənlərdəki Mircəmil ağanın 

evində böyüyən Nihalın, Qazaxlardakı 

Şaiqənin, Bağmanlardakı Türfənin – bu 

qədər uşağın kimsəsiz qalmamasının 

savabı bəsdi Cavad əfəndiyə...” 

Şükufə xanım bu fikirlərlə uşaq 

evinin darvazasından içəri girdi. Uşaq 

evi iç-içə iki iri otaqdan, bir kiçik 

mətbəxdən və həyətin o biri başındakı 

dəstəmazxanadan ibarət idi. Bina 

üzü çaya baxırdı. O vaxtlar bu binada 

Cavad xanın dəftərxanası yerləşirmiş. 

Sonradan uzun illər boş qalan bina bir 

az da baxımsız vəziyyətdəydi. Şükufə 

xanım bu binanın təmirə ehtiyacı 

olduğunu bilirdi. Amma hökumət 

nümayəndələri bu balaca azərbaycanlı 

uşaqlarına, Turan ağacının bu əzəmətli 

budağının tumurcuqlarına geniş, 

işıqlı, təmirli binalardan heç birini 

qıymamışdılar. 

Şükufə xanımı uşaqların 

sevincqarışıq qışqırıqları qarşıladı: 

tərbiyəçi Naibə xanımın məlahətli 

səsinə məhəl qoymayan balacalar 

kiçik həyətdə bir-birini qovur, 

“Gözbağlayıcı” oynayırdılar. Şükufə 

xanım bu uşaqların arasında ayrı

ir dünya yaşayırdı. Onun burdakı 

dünyasında darvazadan eşikdəki bütün 

problemlər qorxaq-qorxaq beyninin 

bir tərəfində gizlənirdi. Sanki, olubolmazlar, 

hətta, olacaqlardan narahat 

olan, “nigarançılıq” adlı donu özünə 

yaraşdıran düşüncəsi bu kiçik binanın 

taxta darvazasına çatınca çılpaqlaşırdı. 

Və bu çılpaqlıqda yalnızca uşaq 

qayğısızlığının min bir rəngi, çaları 

fərəhlə, təbəssümlə qoyun-qoyuna 

bərraqlanırdı. 

Şükufə xanım həyətin düz 

ortasındakı kiçik hovuzun kənarında 

dayandı, bir əlini hovuzun 

kənarındakı daşın üstünə qoydu. 

Qəhərinin sevincdən, yaxud gün boyu 

ruhunu çulğamış nigarançılıqdan 

qaynaqlandığını kəsdirmək istəyirdi. 

Baxışlarıyla gələcəyin tumurcuqlarının 

saçlarını sığallayır, boylarını oxşayırdı. 

Ürəyindən keçənlər ruhunu arındıran 

ümidə çevrildikcə acdığını daha da 

hiss edir, yorğunluğu, halsızlığı onu 

üstələyirdi: “Bu qızlar... Hər biri 

böyüyüb ana olacaq. Oğullar Xəlillərin, 

Nəsiblərin, Fətəlilərin, Həsənlərin, 

Aslanların yurdunda çıraq yandıracaq. 

Onların xatirəsini yaşatdıqları kimi 

izlərinə ayaq qoyacaq, amallarına da 

xidmət edəcəklər. Bu torpaq Nizamilər, 

Bəndərlər, Cavad xanlar, Comərd 

Qəssablar yetirib, yetirəcək də!” 

Ürəyinin riqqətə gəldiyi həmin anda 

Zərrabilərdən olan Hacı Ələkbərin 

altı yaşlı nəvəsi Nəsib onun ətəyindən 

yapışdı: 

– Şükufə xala, ay Şükufə xala! 

– Can... Xalan qadanı alsın, can! 

– Nənəm deyir ki, sənin adını Şükufə 

xalan qoyub. Dedi ki, sizin evdə yekə, 

yaxşı bir Nəsib olub. Onun adını 

qoyubsan mənə. Olar, sizin evə gedək? 

Nənəm deyir, o evdə yekə Nəsib çoxlu, 

lap çoxlu nar əkib ey... 

Şükufə xanım bu balaca Nəsibin 

gözlərindən boylanan işığı 

görürdü. Gördükcə də anlayırdı ki, 

“Yusifbəylilərin mülkü”nü qoruyacaq 

gücü var! Və bu gücü ona məhz balaca 

Nəsibin gözündəki işıq verir! 

...Həmin axşam Şükufə xanım 

Güllünün bişirdiyi südlü aşdan 

doyunca yedi. Kiçik dəftərçəsinə 

Şükufə xanımın cehizlik dolabı 

Əhməd Cavadın “Qoşma” kitabından 

köçürdüyü şeirlərdən də oxudu. 

Məşədi Minaxanımın şaqraq 

gülüşüylə köksünü ötürərək gözlərini 

sıxmağı bir-birini aylar, illər, fəsillər 

kimi ahəngdarcasına əvəz elədi. 

Və Şükufə xanım o axşam doğma 

evə inamlı addımlarla qayıtdı. O, 

bu evin müsadirə olunmasına izn 

verməyəcəkdi! Bunu bacaracaqdı! 

Yeni gün “Yusifbəylilərin mülkü”nə 

yeni bir tarixin başlanğıcı kimi 

gəlmişdi. Şükufə xanım evin hər 

künc-bucağına əl gəzdirir, otaqları 

səliqəyə salırdı. Obaşdan durub həyəti 

də süpürmüşdü. Hələ darvazanın 

eşiyinə – səkiyə də su çiləyib süpürgə 

çəkmişdi. O, bu gün bir Yusifbəyli kimi 

öz ata yurdunu, bir Pişnamazzadə kimi 

Gəncənin ən köklü nəslinin ocağını 

Gəncə tarixinə yenidən qazandıracaqdı. 

Bu mülkü hansısa rus, yaxud erməni 

məmurunun ya evi, ya da iş yeri 

olmaqdan xilas edəcəkdi. 

Gün bir boy qalxanda basalağın 

başı üstündəki buludlar da seyrəldi. 

Küçənin lap o biri başından şən uşaq 

gülüşləri buludlara inad səmaya 

yüksəldi. Şükufə xanım bişirdiyi şirin 

kökələri isti-isti məcməyiyə düzdü, 

həyətdəki kürənin qapısına yaxın yerə 


131


132 

Yusifbəylərin ailə sərdabəsi 

hər ehtimala qarşı yan-yana iki kətil 

qoydu. Birdən uşaqlardan hansısa 

nadinclik edib isti kürəyə əl basar, 

əlini yandırar deyə təlaşlansa da, 

uşaqların göyə ucalan şən səsləri onun 

bütün təlaşını qayğısız təbəssümünə 

qurban verdi. Şükufə xanım yüyürüb 

darvazanın hər iki tayını da açdı, 

rəngbərəng çiçəklərə bənzəyən uşaqları 

bir ana şəfqətiylə qarşılayıb onlara: 

– Sabahınız xeyir! – dedi. 

Uşaqların səsi bir-birini üstələdi, 

hamısı Şükufə xanımın üstünə 

yüyürdü. 

Naibə xanım əlindəki iri bükülünü 

Şükufə xanıma verəndə uşaqlar artıq 

məcməyidəki kökələri həvəslə, iştahla 

yeyirdilər. Şükufə xanım bu bükülünü 

ehmalca götürüb sinəsinə sıxdı. Yanağı 

boyu yuvarlanan iki gilə yaş onun 

dodaqlarından çıxan ikicə kəlməyə 

dünyadan böyük səmimiyyət qatırdı. 

Şükufə xanım Naibə xanıma əsl bacı 

sevgisiylə: 

– Sağ ol! – dedi. 

Naibə xanım da kövrəldi, amma o, 

öz təmkininə sadiq qalmağı bacardı: 

uşaqlara yaxınlaşıb dedi: 

– Uşaqlar, şirin kökələrinizi 

yeyə-yeyə Nəsib bəy Yusifbəylinin 

kitablarına, yazı masasına baxaqmı? 

Uşaqlar birağızdan: 

– Həəəə! – deyə qışqırışdılar. 

Naibə xanım ərklə Şükufə xanıma 

baxdı. Yusifbəylilərin gözəl qızı, 

Pişnamazzadələrin məğrur gəlini 

sadəcə gülümsədi. 

Uşaqlar Nəsib bəyin kitab rəfinə 

baxır, ağıllarına gələn bütün suallarla 

öz maraqlarının hüdudsuzluğunu ifadə 

edirdilər. Naibə xanım səbirlə, təmkinlə 

onların bütün suallarına cavab verməyə 

çalışır, bu uşaqların zehninə, yaddaşına 

əsl Nəsib bəy Yusifbəylinin obrazını 

“həkk edirdi”. O da bu xalqın ziyalı 

qadını kimi sanki gələcəyi görürdü. 

Daxilində əmin idi ki, nə vaxtsa 

Nəsib bəy Yusifbəylinin əsl kimliyi 

üzə çıxacaq, xalq öz qeyrətli oğlunun 

məğrurluğunun əsl mahiyyətini 

anlayacaqdır. O, özü həmin günləri 

görməsə də, bu balaca fidanların 

Nəsib bəy Yusifbəylinin adıyla 

qürurlanacaqları günü “görürdü”, 

bütün varlığıyla buna inanırdı. Bu 

inam zamanın axarıyla qarşı-qarşıya 

dayandığında uzaqdan, lap uzaqlardan 

zəfər nəğməsinin səsi duyulurdu. 

Bu, keçmişdən süzülən qaval daşının 

səsiydi. Bu səs gələcəkdən xəbər verən, 

daşlara hopan yurd sevgisinin, milli 

özünüdərkin əks-sədasıydı. Gələcəklə 

keçmiş bu uşaqların zehnində, 

təfəkküründə elə qovuşmalıydı ki, 

iyirmi üç aylıq ömrü olan Azərbaycan 

Xalq Cümhuriyyətinin əsl anlamı 

əbədilik qazanmalıydı. 

Uşaqların səsi Şükufə xanımın 

qulaqlarına “Yusifbəylilər mülkü” 

haqqında nəğmə kimi toxunurdu. O, 

sinəsinə sıxdığı bükülünü darvazanın 

sağ tayına söykədi, kürəxananın 

qarşısına qoyduğu iki kətildən birini 

götürüb düz bükülünün yanına gəldi. 

Ayaqqabılarını soyunub kətilin üstünə 

çıxdı, əyilib bükülünü götürdü, dörd 

ucu bir-birinə düyünlənmiş qalın şalı 

açdı. Uşaq evinin ünvan lövhəsini şalın 

arasından tumarlaya-tumarlaya çıxardı. 

Onun baxışları lövhəni ümidgah kimi 

sevələyirdi. 

...Uşaqlar həmin gün naharı 

da “Yusifbəylilərin mülkü”ndə 

elədi. Naibə xanım uşaqlara evin 

otaqlarını, həyətdəki kiçik bağçanı

ütün gəzdirdi. Uşaqlar bu böyük 

evə tez isinişdilər. Tumurcuqların 

macəra həvəsi bu evin divarlarında elə 

əsrarəngiz əks-səda verirdi ki. Naibə 

xanımın bu ev, Gəncənin tarixi, iyirmi 

üç aylıq cümhuriyyət barədə sadə 

dillə danışdığı əhvalatlar uşaqlara 

Şükufə xanımı bir neçə saatlıq da olsa, 

unutdurmuşdu. Yalnız günortadan 

sonra onlar Şükufə xanımı gördülər. 

Yusifbəylilərin gözəl qızı gözlərindən 

axan yaşı dodağındakı sevincli sözlərə 

qatıb danışırdı ki: 

– Naibə, getdim. Getdim düz 

idarəyə. Dedim onlara ki, uşaq evini 

təmirə bağlamışam. Daha uşaqlar o 

təmirsiz yerdə olmayacaqlar, dedim. 

Bəribaşdan hazırladığım ərizəni də 

masanın üstünə qoydum ki, uşaq evini 

öz evimə köçürmüşəm. Kim istəsə 

gəlib buranın şəraitinə baxa bilər, deyə 

şəstlə düz gözlərinin içinə baxdım. 

Razılaşdılar. Məşədilərdən Kazım bəy 

də orda işləyir axı. Sağ olsun, dedi, 

mən o evi görmüşəm, uşaqlar üçün 

yaxşıdı. Razılaşdılar hamısı, ərizəmə 

qol çəkdilər. Hələ o erməni var ha, 

erməni, idarənin müdiri. Nə desə 

yaxşıdı?! “Ara, pılımız cibimizda qaldı 

ki! Remont istayırdı Şukufa xanım. Özü 

düzaltdı bax!” 

Naibə xanım da kövrəlmişdi. Bu dəfə 

təmkini də yadına düşmədi. Qürurla 

Nəsib bəyin divardakı şəklinə baxıb 

dedi: 

– Sən bunu bacardın, Şükufə xanım! 

Sən Nəsib bəy Yusifbəyli adlı tarix 

səhifəsində ağ sətir qalmağına izn 

vermədin! Səninlə qürur duyuram! 

...Şükufə xanım Yusifbəyli- 

Pişnamazzadə 1943-cü ildə dünyasını 

dəyişəndə hələ də uşaq evinin 

lövhəsi ikitaylı darvazanın üstündən 

asılmışdı. Ailə sərdabəsində dəfn 

olunan Yusifbəylilərin gözəl qızı, 

Pişnamazzadələrin məğrur gəlini o 

evin tarixçəsini yenidən yazmışdı 

1930-cu ilin sentyabrında... Bu gün 

isə o evin ikitaylı darvazasından 

başlayaraq bütün divarı boyu bir nəslin 

adı yazılmış xatirə lövhələri yan-yana 

asılıb. Hər bir daşıyla Yusifbəylilərin 

dünənini-bu gününü “danışan” evdə 

Şükufə xanımın cehizlik dolabı, Nəsib 

bəyin yazı masası hələ də o evin 

qonaqlarına “tarix danışır”. 


133

145-ci iclas 


134 

Əzimzadə Əliağa 

İki gündür ki, temperaturum aşağı 

düşmür. Artıq dərman da kömək 

etmir. Qızdırma məni lap taqətdən 

salıb. Yaş da öz sözünü deyir artıq: 

yetmişi çoxdan haqlamışam. Bu qədər 

bəla ilə bu yaşa çatmağın özü böyük 

nemətdir. Bütün bədənimdə ağrılar var. 

Sanki ovulub tökülür bədənim. Əsas 

da ciyərlərim. Maqadanın rütubətli və 

şaxtalı havasının yadigarıdır bu ciyərlər 

mənə. Hər nəfəs aldıqca ağrı daha da 

şiddətlənir. Sanki hər nəfəs ölümə bir 

az da yaxınlaşdırır məni. 

Hərdən gözümü açıb pəncərədən 

baxıram. Aprel ayı olsa da, çöldə sanki 

qışdır. Külək səngimək bilmir, amma 

yağış artıq kəsib. Yenidən gözlərimi 

yumuram. Qızdırmanın təsirindən heç 

xatırlamadığım hadisələri xatırlıyıram. 

Hələ orta yaşlarımda yaşadıqlarım, 

keçirdiyim qorxular üzündən məndə 

erkən yaddaşsızlıq əmələ gəlmişdi. 

Sibirdə olduğum illərdə də, bəzən hətta 

ən yaxın qohumlarımın adını belə 

unudurdum. İndisə qocalıq da buna öz 

töhvəsini verir. 

Növbəti dəfə nəvəmin səsinə 

oyanıram. Qonşu otaqda nəsə danışır. 

Qulaq kəsilib diqqətlə dinləyirəm: 

“Ölkəmiz Sovet hakimiyyəti dövründə 

böyük uğurlara, qələbələrə imza atmış, 

fəhlə və kəndlilərimizin Lenin ideyaları 

yolunda, partiyamızın rəhbərliyi 

altında gərgin əməyi nəticəsində bu 

gün də çiçəklənir, inkişaf edir.” 

Hə, xatırladım. Sabahki iclasa 

hazırlaşır. Nəvəm rayon komsomol 

təşkilatında təlimatçıdır. Savadlı 

gəncdir, institutu qırmızı diplomla 

bitirib. Mən sürgündən qayıdanda o 

artıq var idi. 

“Əlli il bundan əvvəl Azərbaycan 

proletariatı Qızıl Ordunun yardımı 

ilə öz sovet hökümətini yaratmış, o 

zamankı müsavatçıları, millətçiləri, 

islamçıların qondarma hökümətini 

devirmiş, xalqı onların zülmündən xilas 

etmişdi. Ona görə bu gün – 28 aprel 

bütün ölkə proletarıatı üçün əlamətdar 

bir gündür.” 

Son eşitdiklərim mənim halımı 

tamam dəyişdi. Qəhər gəlib boğazımda 

ilişdi. Gözyaşımın yanağımı 

islatdığını hiss elədim. Bu illər ərzində 

unutmadığım, unuda bilmədiyim, 

hətta yaddaşsızlığın da mənə unutdura 

bilmədiyi hadisəyə, o günə qaytardı 

bu sözlər məni. O gün sarsıldım 

mən. Çünki o gün bu xalqın başına 

gələcək olan bəlaların xəbərçisi di. O 

gün istiqlalımızı itirdik. O gün hər 

kəsə cəsarəti, təmkini ilə örnək olan 

Rəsulzadənin gözlərindəki təəssüfü, 

qəmi gördüm. O gözlərdəki mərhəmət 

və ümid öz yerini acıya, hüznə 

vermişdi. 

Mən onda gənc idim. Bakıda rustatar 

məktəbini bitirdikdən sonra 

İstanbul Darülfununda təhsil almaq 

niyyətindəydim. Amma maddi 

sıxıntılar ucbatından bir müddət Bakıda 

qalmağa və işləməyə qərar verdim. Elə

o zaman bir yaxın dostumdan Məclisiməbusədə 

işləmək üçün qeydiyyatçı 

axtarıldığını eşitdim. O zaman məclisin 

dəftərxana rəisi Məhəmməd ağa 

Vəkilov idi. Dostum məni onunla 

tanış etdi və məclis dəftərxanasında 

qeydiyyatçı kimi işləməyə davam 

etdim. Qırmızı ordunun cümhuriyyət 

sərhədlərini keçib Bakıya doğru 

irəlilədiyi gün çağırılan fövqəladə 

iclasında qeydiyyatını mən aparırdım. 

145-ci iclas. Məclisi-məbusənin sədri 

Əlimərdan bəy Parisdə olduğu üçün 

iclasa sədrliyi onun müavini Məmməd 

Yusif Cəfərov edirdi. İclas axşam 

saatlarında başladı. Həmin gün günorta 

saatlarında qırmızı ordu artıq sərhədi 

keçib paytaxta doğru irəliləyirdi. 

Demək olar ki, məclis üzvlərinin çoxu 

iclasda iştirak edirdi. İçəridə işıq zəif 

olsa da, başda müsavat fraksiyasının 

sədri Məhəmmədin bəy olmaqla 

cümhuriyyətçilərin gözlərindəki 

nigarançılıq və qəm, sosialist və 

daşnakların isə gözlərindəki sevinc 

işartıları aydın sezilirdi. 

Sədr öncə iclasın açıq, ya qapalı 

olması barədə məclis üzvlərinin fikrini 

soruşdu. Yerdən səslər ucalmağa 

başladı. 

– Açıq olsun, qapalı olsun, açıq 

olsun... 

Sədr masaya əli ilə döyəcləyib 

soruşdu: 

– Bəlkə, bir şəxs bu haqda danışmaq 

istəyir? 

Sözü Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 

aldı: 

– Cənablar! Bu tarixi qərarı 

millətdən bixəbər çıxarmayaq. Ölkə 

Parlamentinin qapısını açıq qoyaq 

ki, hər kəs nə cür təhlükəli vəziyyət 

içində olduğumuzu, nə cür qərar qəbul 

edəcəyimizi bilsin. Ona görə də təklif 

edirəm ki, məclisimizin qapılarını 

millət üzünə bağlamayaq və millətdən 

bixəbər qərar qəbul etməyək. 

Rəsulzadənin səsindəki həyacanı 

hiss etməmək mümkün deyildi. Elə 

bu zaman Şəfi Bəy Rüstəmbəyovun 

başını aşağı salıb ağladığını gördüm. 

İxtiyarsız mənim də gözlərim yaşardı. 

Başımı aşağı saldım. 

Qərar səsə qoyuldu və qəbul edildi. 

İclas açıq keçiriləcəkdi. Daha sonra 

müzakirələr başlandı. Məhəmməd 

Həsən Hacınski çıxışında bildirdi ki, 

kommunist firqəsi məclisə göndərdiyi 

ultimatiumda deyir: “Əgər şərtlərimizə 

əməl olunsa və sabah səhər yeddiyə 

kimi hökümət kommunistlərə 

təhvil verilsə, Qırmızı ordu Bakıya 

girməyəcək və heç bir ixtişaş, həbs baş 

verməyəcək. Əks halda, məsuliyyəti 

məclis üzvləri və hökümət daşıyacaq”. 

Sədr on dəqiqəlik tənəffüs elan etdi. 

Elə bu zaman bayaqdan xısın-xısın 

gülümsəyən kommunistlər yerdən söz 

atmağa başladılar. Əliheydər Qarayev 

ayağa qalxıb qışqırmağa başladı. 

– Höküməti təhvil verməsəniz 

hamınızı bir-bir güllələyəcəm. Qəbul 

etməyənin gözlərini çıxardaram. 

Elə bu zaman Rəsulzadə təəssüf dolu 

nəzərlərlə ona baxaraq: 

– Əliheydər, sən bu gün burda 

millətin gözünü çıxartdın. Tovarişlər 

sənin özünü güllələyəndə mənim 

sözlərimi yada salarsan. 

Əliheydər Qarayev qışqırmağa 

başladı. Sədr tənəffüsün bitdiyini elan 

edib məclis üzvlərini sakit olmağa, 

iclasa davam etməyə çağırdı. 

Rəsulzadə yenidən söz istəyib 

danışmağa başladı. 

– Bizim fraksiyamız təslim 

olmağın əleyhinədir. Fəqət, 

firqələrin əksəriyyətinin tələbinə 

görə, camaatımızın arasında daxili 

müharibə salmamaq üçün və əlavə 

olaraq bugünkü kommunist firqəsinin 

müstəqilliyimizi müdafiə edəcəklərini 

nəzərə alaraq bütün ixtiyarın onlara 

verilməsinin tərəfdarıyam, bu şərtlə 

ki, kommunistlər istiqlaliyyət, millət 

və məmləkətimizi layiqincə müdafiə 

etsinlər. Yox, əgər bunlara əməl 

olunmazsa, ixtiyarımızı geri alaraq 

haqqımızı özümüzdə saxlayacağıq. 

Daha bir neçə üzvün çıxışından 


135


136 

sonra məsələ səsə qoyuldu. Səs çoxluğu 

ilə qərar qəbul edildi. Təkcə Ağa 

Aşurov qərarın əleyhinə səs verdi. 

Onun kommunist üzvlərə tərəf necə 

nifrətlə baxdığı hələ də gözümün 

önündən getmir. Məclisin yeddi 

maddəlik qərarı sədr tərəfindən yüksək 

səslə bir daha oxundu: 

1. Sovet hökuməti tərəfindən idarə 

olunan Azərbaycanın tam istiqlaliyyəti 

mühafizə edilir; 

2. Azərbaycan kommunist firqəsinin 

yaratdığı hökumət müvəqqəti orqan 

olacaqdır; 

3. Azərbaycanın son idarə formasını 

hər hansı bir xarici təzyiqdən asılı 

olmayan fəhlə, kəndli və əsgər 

deputatları sovetləri şəxsində 

Azərbaycanın ali qanunverici orqanı 

müəyyənləşdirir; 

4. Hökumət idarəsinin bütün 

xidmətçiləri öz yerlərində qalır, ancaq 

məsul vəzifə tutanlar dəyişdirilir; 

5. Yeni yaradılan müvəqqəti 

kommunist hökuməti Parlamentin 

və hökumət üzvlərinin həyatının və 

əmlakının toxunulmazlığına təminat 

verir; 

6. Qızıl Ordunun Bakı şəhərinə 

döyüşlə daxil olmasına yol verməmək 

üçün tədbir görüləcək; 

7. Yeni hökumət haradan baş 

verməsindən asılı olmayaraq 

Azərbaycanın istiqlalını sarsıtmaq 

məqsədi güdən bütün xarici qüvvələrə 

qarşı qəti tədbirlər görəcək və öz 

sərəncamında olan bütün vasitələrlə 

mübarizə aparacaqdır. 

Amma bu maddələrə əməl 

olunmayacağına bir çoxları kimi mən 

də inanmırdım. Kommunistlər özləri də 

həmçinin... 

İclas gecə yarısına az qalmış 

yekunlaşdı. Məclis üzvləri yerlərində 

qalxıb iclas zalını tərk etməyə 

başladılar. Bu zaman sevincli 

gözlərində sanki ildırımlar çaxan 

Əliheydər Qarayevin səsi eşidildi. 

– Bu da sizin son iclasınız. Bir də 

həbsxanalarda toplantı keçirərsiz... 

Bu adamın simasında və qara 

gözlərində dərin nifrət görünürdü. 

Sanki o gözlərdəki nifrət 

kommunistlərin məramnaməsi olub, 

gələcək bəlalardan xəbər verirdi. Zalda 

bəzi sapı özümüzdən olanların istehza 

dolu gülüşləri eşidildi. Rəsulzadə yenə 

də tövrünü pozmayaraq bu istiqlal 

düşmənini yerində oturtdu. 

– Son deyil, Əliheydər, hələ heç 

nəyin sonu deyil. Bu isə son yox, 

145-ci iclasdı. Bu millət yenə öz 

cümhuriyyətini, öz məclisini quracaq, 

hələ çox iclaslar keçirəcək. İstiqlalı bir 

dəfə dadan xalq onu yenə də bərpa 

edəcək. Bu məclisin ilk iclasında 

dediyim kimi, bir dəfə yüksələn bayraq 

bir daha enməz! 

Bəli, çox şeyləri unutsam da, nə o 

iclası, nə də orda baş verənləri unuda 

bilmərəm. İllərdir ki, həqiqətlər 

sinəmdə ağır bir daş kimi asılıb 

qalıb. Heç kimə, hətta öz yaxınlarıma 

da danışa bilmirəm. Axı mən necə 

deyə bilərəm ki, o ordu xilaskar yox, 

işğalçı idi, o yoldaşlar düşmən, “xalq 

düşmənləri” isə xalqın dostu idi? Axı 

mən 37-də sürgünə göndərilən ailələri, 

düşərgələrdə tələf olan körpələri 

görmüşəm. Artıq mən yaşadığımı 

yaşamışam. Özüm üçün yox, balalarım 

üçün qorxuram. Onsuz mənə görə çox 

əziyyətlər çəkiblər. Bəzən düşünürəm 

ki, desəm, birdən inanmazlar. Çünki 

bu ideologiya əlli ilə yaxındır, bizi 

zəhərləyir. Amma inanıram ki, bir 

gün o balalar həqiqəti aşkar edəcək, 

cümhuriyyət bərpa olunacaq, o məclis 

bir də toplanacaq. O iclas da bizim 

son yox, məhz 145-ci iclasımız olacaq. 

Qürbət ellərə mühacirət edənlərimiz 

qayıdar, yad məmləkətlərdə vəfat 

edənlərimiz də doğma torpağa qovuşar. 

Bəlkə, o zaman cümhuriyyət yolunda 

canını fəda edənlərin də, mənim də 

narahat ruhum rahatlıq tapar.

Yüz yaşlı şəkil 

Mələk nənə ağ parçaya bükülmüş 

kiçik bağlamanı açanda Yusif içindəkiləri 

görüb, xeyli təəccübləndi. Bağlamada 

saralıb-solmuş köhnə bir fotoşəkil və 

köhnə əsgər papağı vardı. 

– Bunlar nədir, nənə? Bunları niyə 

saxlamısan? – deyə, təəccübqarışıq 

maraqla nənəsindən soruşdu. 

Yaşı yüzü haqlamış Mələk nənə 

bağlamadakı fotoşəklə və əsgər papağına 

sığal çəkə-çəkə aram-aram danışmağa 

başladı: 

– Bala, şəkildəkilər cümhuriyyət 

dövrünün əsgərləridir. Bax, bu cavan 

oğlan atamdı, sənin ulu baban. Bunlar da 

atamdan mənə qalan yadigarlardır. 

– Nənə, şəklin arxasında tarix də 

yazılıb: 1918-ci il. 

– Hə, bala, indi bu şəklin yüz yaşı 

var. Anam danışırdı ki, cümhuriyyət 

dövründə bizim əsgərlər də Türkiyədən 

bizi xilas etməyə gəlmiş Nuru paşanın 

dəstəsinə qoşulubmuşlar. Bu şəkil elə o 

vaxtlar çəkilib. 

– Nənə, tarix kitabından oxumuşam 

ki, əgər türklər – Nuru paşanın dəstəsi 

olmasaydı, sentyabrın 15-də Bakını 

işğaldan azad etmək mümkün olmazdı. 

1918-ci ildə Bakı uğrunda qanlı döyüşlər 

olub. 

Mələk nənə gözyaşlarını saxlaya 

bilmədi: 

– Mən də elə o illərdə doğulmuşam, 

bala. Atamın heç üzünü də görməmişəm. 

Sonra bolşeviklər gəlib cümhuriyyət 

əsgərlərinin çoxunu öldürdülər. Anam 

danışırdı ki, atamı da aparıb Nargin 

adasında güllələyiblər, anam da məni 

çox əziyyətlə böyüdüb. Bu yadigarları 

da ağlımkəsəndən sonra anamdan alıb 

saxlamışam… Yüz yaşı var indi bunların. 

Ulu babanın yadigarları bu gündən oldu 

səninki. Sən də bunları qoru, həmin 

dövrün tarixini də yaxşı-yaxşı öyrən, 

bala. 

Mələk nənə bu sözləri deyib, saralıbsolmuş 

fotoşəkli və əsgər papağını əlləri 

əsə-əsə səliqə ilə yenə həmin ağ parçaya 

Aida Quliyeva 

bükdü və Yusifə uzatdı. 

Yusif Mələk nənənin ziyarətinə teztez 

gəlib onun ötüb-keçənlər haqqında 

danışdığı maraqlı əhvalatları dinləməyi 

xoşlasa da, nənənin bugünkü söhbətləri 

onu həyəcanlandırdı. Mələk nənə bu 

gün ona ən qiymətli tarixi yadigarlarını 

əmanət eləyirdi. 

İndi o, bu yadigarları layiqincə 

qorumalı idi. O, ulu babasının Bakını 

işğaldan azad edənlər sırasında 

qəhrəmanlıqla vuruşduğu həmin günün 

– 1918-ci ilin 15 sentyabr gününün 

tarixini daha ətraflı öyrənməyi özünə 

borc bilirdi. Mələk nənədən də bağlamanı 

inamla alıb ürəyindən keçənləri dilə 

gətirdi: 

– Arxayın ol, nənə, yadigarlarını 

çox yaxşı qoruyacam. Məktəbə də 

aparıb hamıya göstərəcəm ki, məndə 

cümhuriyyət dövründən qalmış əşyalar 

var. Az vaxt deyil ey, nənə, yüz il 

keçib həmin vaxtdan. Bu il artıq biz 

Azərbaycanda Xalq Cümhuriyyəti 

qurulmasının yüz illiyini qeyd edəcəyik. 


137


138 

Mələk nənənin ötüb-keçən illərin ağrıacısından 

qırışmış üzü işıqlandı. Bu işıq 

elə bil əvvəlki aramlı səsinə də təsir etdi. 

Səsi ucaldı bir az: 

– Yadında yaxşı saxla, bala, keçmişini 

unudanın gələcəyi olmaz. Tarixi 

yaşadanlar isə tarixdə qalar. Ulu baban 

Əmin kimi. 

Ulu babası Əmin Mehdinin adı tarix 

kitablarına düşməsə də, Yusif nənəsilə 

söhbətdən sonra çox qürurlanırdı. Bu 

barədə məktəbdə də dostlarına həvəslə 

danışdı. Kitabxanaya gedib cümhuriyyət 

dövrünə aid xeyli kitab da aldı ki, 

oxusun. 1918-1920-ci illərdə ölkəmizdə 

baş vermiş hadisələr haqqında daha çox 

məlumatı olsun. Kitabları oxuyanda isə 

çox şeylər öyrəndi. Azərbaycanlıların 

başına nələr gəlməmişdi?! 

Yusif kitablardan dəftərinə qeydlər 

edir, daha sonra yazdıqlarını dönədönə 

oxuyurdu. Birdən nə fikirləşdisə 

cümhuriyyət haqqında inşa yazmağa 

qərar verdi. AXC-nin yüz illik yubiley 

tədbirləri ərəfəsində yazacağı inşa 

nənəsinə ən yaxşı hədiyyə, ulu babasının 

ruhu qarşısında ehtiram olardı. 

Elə bu məqsədlə də dəftərindəki 

qeydləri bir daha oxudu. Sonra əlinə 

qələm alıb 1918-ci ildə Bakıda baş 

verənləri söz-söz ağ vərəqə düzdü. 

Yazdığı vərəqləri səliqə ilə qatlayıb 

özündən razı halda çantasına qoydu. 

Amma elə o andaca nə fikirləşdisə, yan 

otağa keçib nənəsinin verdiyi bağlamanı 

gətirdi. Bağlamanı ehmalca açdı, saralıbsolmuş 

yüzyaşlı fotoşəkli əlinə alıb bir 

daha 1918-ci ilin əsgərlərini diqqətlə 

nəzərdən keçirdi. Doğrudan da, bu şəkil 

əsl tarix idi. Ani olaraq düşündü ki, şəkli 

böyüdüb çərçivəyə salsın və nənəsigildə 

evin ən baxımlı yerindən assın. 

...Bir neçə gün sonra Yusif böyüdüb 

çərçivəyə saldırdığı yüzyaşlı şəkli və 

yazdığı inşanı yığdığı bağlamanı sevinclə 

Mələk nənənin qarşısına qoydu. Bu dəfə 

Mələk nənə təəccübləndi: 

– Nə oldu, ay bala? Bağlamanı niyə 

gətirmisən? 

– Hə, nənə yüzyaşlı o şəkli 

böyütdürdüm. Çərçivəyə də saldırmışam 

ki, divara vuraq. Bir də bağlamaya inşa 

yazıb qoymuşam. İnşanı yazmaqdan ötrü 

o qədər kitab oxumuşam ki... Yaxşı ki, 

oxudum, çox şey öyrəndim. 

– Oxuyub-öyrənən heç vaxt peşman 

olmaz, bala. Gec-tez sən də xeyir 

taparsan. Oxusaydım, mən də çox 

şey bilərdim. Gör, neçə illərdi o şəkil 

məndəydi, heç böyütdürmək ağlıma 

gəlməyib. Amma sən bunu elədin. 

Bilirsən, məni nə qədər sevindirdin... 

– Axı mən sənin ağıllı nəvənəm. Yaxşı, 

indi yer göstər, şəkli asım. 

Mələk nənə çərçivəni əlinə alıb əvvəlcə 

şəklə diqqətlə baxdı, sonra isə sığal çəkib 

gözləri yaşara-yaşara evin yuxarı başını 

göstərdi: 

– Bax, oradan as, bala. Qoy həmişə 

gözümün qabağında olsun. 

Az sonra Yusif inşasını ucadan 

oxuyur, yaşı yüzü haqlamış Mələk nənə 

gözlərini divardan asılan yüzyaşlı şəklə 

zilləyib ona diqqətlə qulaq asırdı: 

«Mənim on beş yaşım var. Bakıda 

böyümüşəm. Hazırda da müstəqil 

Azərbaycanın paytaxtı Bakıda yaşayıram. 

Bakı bu gün arzularımın şəhəridir. 

Doğma şəhərimi çox sevir, onun gündəngünə 

inkişaf etməsi, gözəlliyilə hamını 

heyran qoyması ilə fəxr edib, qürur 

duyuram. 

Odlar Yurdu Azərbaycanımızın 

döyünən ürəyi doğma Bakımızın adı 

bu gün dünyanın paytaxt şəhərləri 

sırasında iftixarla çəkilir. Müasirliyi ilə 

gözoxşayan, füsunkarlığıyla dünyaya səs 

salan Bakımız həm də qoynunda canlı 

tarix yaşadan sirli-sehirli bir şəhərdir. 

Qədim İpək Yolunun üstündə 

yerləşdiyindən çoxları ələ keçirmək 

istəyib şəhərimi. Çox şahlar, çox xanlar 

Bakı uğrunda ölüm-dirim savaşına 

çıxıb. Birindən o birinin, o birindən 

bir başqasının əlinə keçib qədim Bakı. 

Amma əzilsə də, ayaqda durmağı 

bacarıb, tapdansa da, başını dik tutmağa 

özündə qüvvə tapıb. Əldən-ələ keçsə 

də, başı üzərində qalibiyyət bayrağını 

haqlı olanın ucaltmasından ötrü olmazın 

əzablara dözüb. Qədimdə də belə olub, 

çox uzaq keçmişdə də. 

Bu gün mən doğma Bakımın yüz il 

əvvəlki həyatından, daha dəqiq desəm,

1918-ci ilin dəhşətli mart qırğınlarından 

danışacam. Doğrusu, inana bilmirəm 

ki, bu gün mənim yaşadığım Bakıda 

yüz il əvvəl belə dəhşətli hadisələr olub, 

faciələr törədilib. Amma bu danılmaz 

tarixi həqiqətdir. Erməni daşnakları 

bolşeviklərlə birləşib 1918-ci ilin 

martın 30-da xalqımıza qarşı kütləvi 

qırğınlara başlayıblar. Belə bir hücumu 

gözləməyən hazırlıqsız azərbaycanlılar 

ağır itkilərə məruz qalıblar. Şəhərin 

mərkəzindəki bütün müsəlman 

məhəllələri bombardman edilib, Xəzər 

donanmasının sahilə gətirilmiş gəmiləri 

şəhəri atəşə tutub. Quldur dəstələri ev-ev 

gəzərək sakinləri öldürüb, əmlaklarını 

talan və qarət ediblər. Əsir götürülmüş 

azərbaycanlılar, əsasən, qadın və uşaqlar 

şəhərdəki böyük binalara doldurulub. 

Qırğınlar yalnız şəhərdə törədilməyib. 

Bakının ətraf kəndlərinə də basqınlar 

edilib, quldurlar müsəlmanların evlərinə 

soxulub, sakinləri öldürüblər. 

1918-ci il martın 30-da axşam başlanan 

azərbaycanlı qırğınları Bakıda bir həftə 

davam edib. Ümumi hesablamalara görə 

qırğınlar zamanı görünməmiş azğınlıq 

və amansızlıqla on iki min nəfər türkmüsəlman 

öldürülüb, azərbaycanlılara 

məxsus yüzlərlə tarixi və mədəni 

abidə, yaşayış məhəllələri dağıdılıb və 

yandırılıb. 

Hər qaranlığın bir səhəri olur. 

Tufandan sonra gələn xoş sakitlik, 

qara buludlardan sonra doğan parlaq 

Günəş kimi yurdumuza cümhuriyyət 

günəşi doğub. Tiflisdə Azərbaycanın 

müstəqilliyi elan olunub. 

Belə bir vaxtda qayğıya ehtiyacı olan 

körpə kimi Azərbaycanın yeganə ümid 

yeri Türkiyə olub. Əsl arxadaş, doğma 

qardaş kimi Türkiyə öz kömək əlini 

Azərbaycandan əsirgəməyib. Ehtiyac 

olduğu təqdirdə Osmanlı hökuməti 

qayda-qanunu və ölkənin təhlükəsizliyini 

təmin etməkdən ötrü Azərbaycan 

Cümhuriyyətinə silahlı qüvvələrlə 

yardım etməyi öhdəsinə götürüb. 

Osmanlının Hərbiyyə naziri Ənvər 

paşa Qafqaz İslam Ordusunu yaradıb 

və 29 yaşlı qardaşı Nuru paşanı ona 

komandan qoyub. Azərbaycana gələn 

Osmanlı hərbi hissələrini yerli əhali 

sevinclə qarşılayıb. Bakı hələ də ermənidaşnak 

qüvvələrinin əlində olduğundan 

həmin ərəfədə Milli Şura və Azərbaycan 

hökuməti də iyunun 16-da Tiflisdən 

Gəncəyə köçürülüb. 

Bakıda isə bu zaman siyasi və iqtisadi 

şərait son həddə qədər gərginləşmişdi. 

Şəhərdə ərzaq qıtlığı yaranmış, aclıq 

başlamışdı. Qafqaz İslam Ordusu Bakını 

xilas etməkdən ötrü şəhərə doğru 

irəlilədikcə, Bakı Xalq Komissarları 

Sovetinin qoşunları davam gətirməyib 

geri çəkilirdi. 

İyulun 25-də Bakıda bütün siyasi 

qüvvələrin iştirakı ilə iclas keçirilir. 

İclasda ingilis qoşunlarının Bakıya dəvət 

olunması haqqında qərar qəbul edilir. 

İngilislərin gəlməsi və döyüşlərdə 

iştirakı Bakının azad edilməsini bir 

qədər yubatsa da, qarşısını ala bilmir. 

Sentyabrın 15-də Nuru paşanın 

rəhbərlik etdiyi Qafqaz İslam Ordusu və 

Azərbaycan Korpusu daşnak qoşunlarını 

darmadağın edərək Bakıya daxil olur. 

İngilis qoşunları gecə ikən şəhəri tərk 

edir və Bakı azad edilir. 

Nuru paşa Bakının alınması barədə 

Azərbaycan hökumətinə və Ənvər 

paşaya teleqram göndərir. Hər iki 

teleqram eyni cümlə ilə başlayır: “Bakı 

şəhəri 36 saatlıq şiddətli müharibədən 

sonra sentyabrın 15-də saat 9-da azad 

olunub”. 

Ənvər paşa isə cavab teleqramında 

belə yazır: “Böyük Turan 

İmperatorluğunun Xəzər kənarındakı 

zəngin yurd yeri olan Bakı şəhərinin 

azad olunması xəbərini böyük bir 

sevinc və mutluluqla qarşılarım. Türk 

və islam tarixi sizin bu xidmətinizi 

unutmayacaqdır. Qazilərimizin 

gözündən öpər, şəhidlərimizə fatihələr 

ithaf edərim”. 

Fətəli xan Xoyski də Nuru paşaya 

minnətdarlıq teleqramı göndərir: “Qafqaz 

Müsəlman Ordusunun komandanı Nuru 

paşaya! Xoşbəxtəm ki, xalqın adından siz 

əlahəzrətlərinə, xeyirxah türk oğullarına 

və Azərbaycan paytaxtını düşməndən 

azad edən cəsur əsgərlərə təşəkkürümü 

çatdırıram. Millət Sizə minnətdardır. 


139


140 

Nazirlər Şurasının sədri Fətəli xan” 

Sentyabrın 16-da qoşunlar təntənəli 

şəkildə şəhərə daxil olur. Xalq küçələrə 

çıxaraq qalibləri salamlayır. Nuru paşa 

meydana yığışan əsgərlər və əhali 

qarşısında çıxış edir. 

Sentyabrın 18-də isə Azərbaycan 

hökuməti Gəncədən Bakıya köçür. 

Bu zəfərdən, bu qalibiyyətdən sonra 

Azərbaycan xalqının qəhrəmanına 

çevrilən Nuru paşa haqqında şeirlər 

yazılır, mahnılar bəstələnir. 

Bakının işğaldan azad edilməsi 

uğrunda gedən döyüşlərdə istər 

Qafqaz İslam Ordusunun, istərsə də 

bu ordu ilə birlikdə düşmənə qarşı 

vuruşan azərbaycanlıların çox itkisi 

olub. Çəmbərəkənd qəbiristanlığında 

Azərbaycanın ən böyük şəhid məzarlığı 

salınıb. 1919-cu il sentyabrın 15-də 

bu şəhidlikdə xalqın topladığı vəsait 

hesabına Bakının azad edilməsi zamanı 

həlak olmuş döyüşçülərin şərəfinə abidə 

ucaldılmağa başlanılsa da, 1920-ci ildə 

Azərbaycan Sovet Rusiyası tərəfindən 

işğal edildikdən sonra bu abidənin 

tikintisi dayandırılıb. Həmin illərdə 

tamamilə dağıdılan Çəmbərəkənd 

şəhidliyi yalnız yetmiş il sonra yenidən 

öz müqəddəs adına qovuşub. 1990- 

cı ildə Azərbaycanın müstəqilliyi və 

ərazi bütövlüyü uğrunda həlak olmuş 

20 Yanvar gecəsinin qəhrəmanları 

məhz bu şəhidlikdə basdırılıb. Yəqin 

tarixin hökmü beləymiş: XX əsrin 

əvvəli və sonunda xalqın azadlığı 

uğrunda canlarından keçən insanlar bir 

məzarlıqda torpağa tapşırılmalıymış. 

Bu gün Qafqaz İslam Ordusunun 

şəhidlərinin şərəfinə ucaldılmış xatirə 

abidəsi 20 Yanvar və Qarabağ döyüşləri 

şəhidlərinin xatirəsinə ucaldılmış abidə 

ilə yan-yanadır. 

Sovet hakimiyyətinin ən ağır 

illərində müstəqilliyini, dövlətçiliyini, 

torpaqlarının bir hissəsini, ordusunu, 

ən vətənpərvər ziyalılarını, əlifbasını 

itirən, tarixinə və mənəviyyatına təcavüz 

edilən Azərbaycan xalqı onun uğrunda 

vuruşmuş və canlarını qurban vermiş 

qəhrəmanların xatirəsini həmişə əziz 

tutur, onların qəbirlərini ziyarətgah bilib 

qoruyur. Bu həmin qəbirlərdir ki, onlar 

barəsində Məhəmməd Əmin Rəsulzadə 

belə yazıb: “Azərbaycanın hər cəhətində 

şairin təsvir etdiyi “sarmaşıqlı bir 

məzar” bulursunuz ki, “qızlar, gəlinlər” 

tərəfindən ziyarətgah halına qoyulan bu 

məzar qardaş imdadına qaçan “Türk” 

məzarıdır. Əksər yerlərdə mehmetçiklə 

bərabər qoyun-qoyuna yatan azəri 

türkləri də vardır”. 

Mənim Əmin babam da həmin azəri 

türklərindən biri olub. Yüzlərlə türk-azəri 

döyüşçüləri kimi o da əsgər marşı oxuyaoxuya 

döyüş meydanına atılıb: 

Əlimizdə can qurtaran tüfənglər, 

Belimizdə dinamitli fişənglər, 

Coşsun yenə əski polad ürəklər, 

Haydı, qardaş, sınırlara qoşalım. 

Yüz il əvvəl babalarımız qanları, 

canları bahasına qalibiyyət qazanıb 

doğma Bakımızı bizə – gələcək nəsillərə 

qaytarıblar. Bizimsə borcumuz müstəqil 

Azərbaycanımızın paytaxtı olan Bakının 

şöhrətini artırıb onu dünyada tanıtmaq, 

şəhərimizin daha da çiçəklənib inkişaf 

etməsinə çalışmaqdır. 

Mübarizə bu gün də var, yarın da 

Biz də onun ən ön sıralarında!” 

Yusif yazısını oxuyub tamamlayandan 

sonra Mələk nənə astadan yalnız bu 

sözləri dedi: 

– Allah sənə rəhmət eləsin, ay ata. 

Bugünkü xoş günçün sənə çox borcluyuq. 

Ruhun şad olsun! 

Yusif isə özündən asılı olmayaraq 

ayağa qalxdı, gedib yüzyaşlı şəklin 

qarşısında dayanaraq inamlı səslə dedi: 

– Baba, siz müstəqillik uğrunda 

vuruşdunuz. Mən də müstəqil 

Azərbaycanın əsgəri olub Vətənimizi 

qoruyacağıma söz verirəm! And içirəm 

ki, sizin layiqli davamçınız olacağam! 

Sabahkı gün, daha xoş gələcək bizimlə 

gələcək!

Ustad dərgisi

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?