Kənan Hacı. Sonuncu dərviş (gerçək roman)
“Gerçək roman” kimi təqdim olunan bu əsər müəllifin “Yaddaş kartı” romanının davamı - ikinci hissəsi kimi yazılıb. Doğulduğu kənd, yaşadığı şəhər və bu kəndin, şəhərin onun taleyində izi, acı xatirələr, dərvişmisalı keçən ömür yarıbədii, yarısənədli dillə təsvir olunur. Əsər bəzən xəyalla gerçəkliyin qovuşub itdiyi, nələrin xəyal, nələrin gerçək olduğu bilinməyən məqamlar, hadisələrlə zəngindir. Bu əsərdə təsvir olunan keçmiş elə dərvişanə həyatın sonu deməkdir. Beləcə, “Sonuncu dərviş”in ömür hekayəsi ilə bütöv bir çevrə qapanır... Bu, xanənişin həyatın, bir epoxanın sonudur.
“Gerçək roman” kimi təqdim olunan bu əsər müəllifin “Yaddaş kartı” romanının
davamı - ikinci hissəsi kimi yazılıb. Doğulduğu kənd, yaşadığı
şəhər və bu kəndin, şəhərin onun taleyində izi, acı xatirələr, dərvişmisalı
keçən ömür yarıbədii, yarısənədli dillə təsvir olunur. Əsər bəzən xəyalla
gerçəkliyin qovuşub itdiyi, nələrin xəyal, nələrin gerçək olduğu bilinməyən
məqamlar, hadisələrlə zəngindir. Bu əsərdə təsvir olunan keçmiş
elə dərvişanə həyatın sonu deməkdir. Beləcə, “Sonuncu dərviş”in ömür
hekayəsi ilə bütöv bir çevrə qapanır... Bu, xanənişin həyatın, bir epoxanın
sonudur.
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
<strong>Kənan</strong> <strong>Hacı</strong><br />
SONUNCU<br />
DƏRVİŞ<br />
Gerçək <strong>roman</strong>
Redaktor:<br />
Səbuhi Şahmursoy<br />
Naşir:<br />
Müşfiq XAN<br />
Korrektor:<br />
Gülər Əliyeva<br />
Texniki redaktor:<br />
BəxtiYar<br />
Dizayn və qrafika:<br />
Gülnar <strong>Hacı</strong>yeva<br />
© <strong>Kənan</strong> <strong>Hacı</strong>. <strong>Sonuncu</strong> <strong>dərviş</strong> (<strong>gerçək</strong> <strong>roman</strong>)<br />
© “XAN” nəşriyyatı. Bakı –2019. 208 səh.<br />
“Gerçək <strong>roman</strong>” kimi təqdim olunan bu əsər müəllifin “Yaddaş kartı” <strong>roman</strong>ının<br />
davamı - ikinci hissəsi kimi yazılıb. Doğulduğu kənd, yaşadığı<br />
şəhər və bu kəndin, şəhərin onun taleyində izi, acı xatirələr, <strong>dərviş</strong>misalı<br />
keçən ömür yarıbədii, yarısənədli dillə təsvir olunur. Əsər bəzən xəyalla<br />
<strong>gerçək</strong>liyin qovuşub itdiyi, nələrin xəyal, nələrin <strong>gerçək</strong> olduğu bilinməyən<br />
məqamlar, hadisələrlə zəngindir. Bu əsərdə təsvir olunan keçmiş<br />
elə <strong>dərviş</strong>anə həyatın sonu deməkdir. Beləcə, “<strong>Sonuncu</strong> <strong>dərviş</strong>”in ömür<br />
hekayəsi ilə bütöv bir çevrə qapanır... Bu, xanənişin həyatın, bir epoxanın<br />
sonudur.<br />
ISBN: 9020981411603<br />
© <strong>Kənan</strong> <strong>Hacı</strong> / 2019<br />
© “XAN” nəşriyyatı / 2019
Giriş<br />
Yaddaş insanın ən qiymətli sərvətidir. Yaddaşın yoxdursa,<br />
keçmişin də yoxdur, o keçmiş ki, insan məhz onun sayəsində<br />
həyatı öyrənir, təcrübə qazanır, kamilləşir. Yaddaş insan<br />
ömrünü kompakt şəkildə onun beynində saxlayır, insan<br />
istədiyi vaxt onu kino lenti kimi geriyə fırladıb xatırladığı<br />
fraqmentlərə yenidən nəzər sala bilir. İnsanın evolyusiyası,<br />
təkamül prosesi də keçmişin üzərində inkişaf edir. Yaddaş<br />
həm də maddə ilə anlayış arasındakı vəhdətdən doğan<br />
həqiqətlər toplusudur. Əslində, heç nə bizim yaddaşımızdakı<br />
kimi deyil. Keçmişdə baş vermiş hansısa bir hadisənin<br />
üzərindən vaxt keçdikcə o hadisə də köhnə şəkillər kimi saralır,<br />
rəngləri itir, təfərrüatlar seyrəlir, sonda solğun, pozuq<br />
bir kadra çevrilir və sən onu yüz il əvvəlin kino lenti kimi bir<br />
az maraqla, bir az da həyəcanla izləyirsən.<br />
Keçmişlə bağlı xatirələri yazıya köçürərkən hiss edirsən<br />
ki, beynin qeyri-ixtiyari hadisələri redaktə edir. Tam səmimi<br />
olmağa çalışırsan: bəzən alınır, bəzən yox. Nələrisə təfərrüatı<br />
ilə yazmaq özünüzü öz yumruğunuzla yerə yıxmaq deməkdir.<br />
Özünüzə qarşı qəddar olursunuz, amma yenə də tam səmimi<br />
ola bilmirsiniz. Zamanın dəyişdiyi hadisələr yenidən,<br />
bu dəfə sizin əlinizlə təhrifə uğrayır. Yanlış anlaşılmaqdan<br />
qorxursunuz. Beləliklə, eqomuz xatirələrimizin qatı düşməninə<br />
çevrilir. Öz düşüncələrini dəstəkləmək üçün uydurduqları<br />
hekayələrin arxasında gizlənən yazıçılar gerçəyin üzünə<br />
dik baxa bilmirlər. İş xatirə, anı yazmağa gələndə mütləq<br />
<strong>gerçək</strong> hadisələrin onlara toxunan tərəflərini ixtisar edirlər<br />
və ya detaldan yan keçirlər. Halbuki, hadisənin mahiyyəti<br />
məhz o detalda gizlənir. Keçmişin insana utanc gətirən<br />
məqamları yazmadıqca yazıçıya iztirab verir, yazdıqda isə<br />
onun əleyhinə işləyir. Bəs nə etməli? Keçmişi tərəfindən rahatlığı<br />
pozulan insanların bu keçmişdən xilas olmasının yeganə<br />
yolu səmimi etiraflardır.<br />
Bəzən hansısa hadisənin təfərrüatlarını xatırlamaqda<br />
çətinlik çəkirdim, o anda təxəyyülü köməyə çağırırdım. Bu<br />
3
anda gerçəyin təhrif olunduğunu anlayırdım, amma gerçəyi<br />
tam ifadə etmək mümkünsüzdürsə, başqa yol qalmır. Bəzən<br />
bu hadisələrin hansının <strong>gerçək</strong>, hansının uydurma olduğunu<br />
ayırd etməkdə çətinlik çəkirdim. Uzaq keçmişdə qalmış<br />
hadisənin bəzi məqamlarını dəqiqləşdirmək üçün yaxın qohumlardan<br />
biriylə söhbət etdim, qəribədir, o, həmin hadisəni<br />
mənim yadımda qalandan tamamilə fərqli formada xatırladı<br />
və onun dediklərinin dəqiq olduğunu əminliklə vurğuladı.<br />
Görəsən, mənim yaddaşımda o əhvalat niyə başqa biçimdə<br />
qalıbmış? Yoxsa zaman bizdən xəbərsiz hadisələri kollaj<br />
edir? Çox vaxt söhbət əsnasında keçmişlə bağlı əhvalatları<br />
xatırlayanda adları, məkanları belə qarışıq salırıq, hətta mübahisə<br />
etməkdən belə çəkinmirik. Bəlkə, elə qarşı tərəf də<br />
hansısa məqamda yanlışa yol verir?<br />
Hə, yaddaş olduqca mürəkkəb mexanizmdir. Kompüter<br />
yaddaşının tutumu olduğu kimi, insan yaddaşının da ölçüsü<br />
var. Alimlər müəyyən edib ki, beynin sağ və sol yarısı quş<br />
qanadına bənzəyir. Sağ hissə məlumatı həkk edir, sol hissə<br />
isə xəyal gücü və <strong>roman</strong>tik əlaqələr üçün istifadə olunur.<br />
Demək, yaddaş qutusu insan beyninin sağ yarımkürəsində<br />
yerləşir. Çox qəribədir ki, biz yaddaş qutusuna yığılan keçmişi<br />
beynin sol yarımkürəsində yerləşən xəyalın gücüylə yenidən<br />
canlandıra bilirik. Biz informasiya əsrində yaşayırıq və<br />
yaddaşımız həddən artıq yüklənmiş vəziyyətdədir. Beynimiz<br />
hər gün onlarla informasiya qəbul edir və sözsüz ki, yaddaş<br />
bu informasiyaları özündə saxlaya bilmir. Deyilənə görə, Avropa<br />
alimləri müasir texnologiyaların köməyi ilə insan yaddaşının<br />
yaxşılaşmasına şərait yaradan yeni proqram hazırlayıblar.<br />
Əslində, zəifləyən insan yaddaşı deyil, gün ərzində<br />
sel kimi axıb gələn informasiyanı yaddaşa təzyiq göstərməkdədir.<br />
Texnologiya nə qədər inkişaf etsə də, insanın təbii yaranışına<br />
hansısa detalı əlavə edə bilməz. Texnologiya yalnız<br />
robot yarada bilir, robotunsa yaddaşı olmur.<br />
Bu kitab hansı zərurətdən yarandı? Söz və rəsm yaddaşı<br />
maddiləşdirən yeganə üsullardır. Biz keçmişi yalnız sözlər<br />
və rəsmlər, şəkillər, filmlər vasitəsilə “geri” qaytara bilirik.<br />
4
Beynimizin labirintlərində dolaşırıq, unudulmayan xatirələr<br />
bizi keçmişə doğru sürükləyir. Cəmi bircə görüntü keçmişin<br />
sərt qabığını parçalayır və içindən çoxdan unutduğunuz<br />
adamlar, cizgiləri itməkdə olan küçələr çıxır. Yaddaşımızın<br />
bizi keçmişə daşıyan gücü bəzən zəifləyir, hansısa hadisəylə<br />
bağlı ən vacib detalı unuduruq. Bir müddət keçəndən sonra<br />
qatarda və ya avtobusda gedərkən, yaxud sakit bir guşədə<br />
kitab oxuyarkən qəfildən həmin təfərrüatı xatırlayırsınız.<br />
Gördüyünüz bir adam, bir məkan, oxuduğunuz kitabdan<br />
hansısa söz, fikir sizə ipucu verir. Yaddaşınızın itirdiyiniz<br />
guşəsi işıqlanır və siz hər şeyi aydınlığı ilə xatırlayırsınız.<br />
Yaşı 70-80 civarında olan bir ixtiyarın yaddaşında iki-üç xatirə<br />
qalır ki, qarşısına çıxan hər kəsə o hadisələri danışır. O<br />
hadisələr o qədər təkrar danışılır ki, bayatlaşır. Qoca ağzını<br />
açanda hansı hadisəni danışacağını artıq bilirsən. Mexaniki<br />
şəkildə təkrarlanan bu bir ovuc xatirə ixtiyar adamın qos-qoca<br />
ömründən qalan yeganə mirasdır. Keçmişindən bir-iki boyat<br />
xatirə qalan qocalar o hadisələri təsbeh kimi bütün günü<br />
o üz-bu üzə çevirirlər. Belə insanlarla tez-tez qarşılaşırıq və<br />
hər dəfə əli həyatdan, keçmişdən üzülməkdə olan, ölümün<br />
soyuq nəfəsi üz-gözündə dolaşan ixtiyar insanları görəndə<br />
həyatın amansızlığı, etibarsızlığı, ömrün faniliyi içimi üşüdür...<br />
Yaddaş sözlər vasitəsilə mənim yaşadığım, gördüyüm<br />
tarixi fiksə edir. Təkcə mənim yox, həm də Bakının dünəni<br />
və bu gününün tarixini...<br />
Bu gün həm də gələcəyin tarixidir, gələcək həm də keçmişə<br />
görə var olacaq. Bu günümüzə keçmişin sayəsində gəlib<br />
çıxmışıq. Həm də insanın həmişə keçmişə ehtiyacı var, o,<br />
keçmişindən heç də asanlıqla qopmur. Zaman bizi keçmişdən<br />
ayırsa da xəyal bizi həmişə geriyə qaytarır. Fantaziyamız<br />
itirilmiş zamanı yaddaşımızda bərpa edə bilir. Yazılan<br />
kitablar da bizi keçmişə aparan “sehrli xalat” misalındadır.<br />
Bu baxımdan, yəqin ki, yazdıqlarımızda bir fayda var. Hər<br />
halda, yazılan qalır.<br />
Həyatım boyunca rastlaşdığım ən maraqlı adamlar, ta-<br />
5
leyimdə iz buraxmış insanlar, başıma gələn qəzavü-qədərin<br />
inanılmaz oyunları bu kitabda öz əksini tapıb. Həm yaşadıqlarımı,<br />
həm də yaşamaq istədiklərimi yazmışam. Bu kitab taleyimin<br />
kitabıdır.<br />
Tut ağacının altından görünən Bakı<br />
Sovet dövründə Bakı çoxmillətli şəhər olub, müxtəlif<br />
millətlərin nümayəndələri bu şəhərdə əmniyyət içində yaşayıblar<br />
və şəhərin ruhuna ekzotik elementlər əlavə ediblər.<br />
İndi Bakı meqapolis şəhərə çevrilib, amma mən köhnə Bakı<br />
üçün çox darıxıram və bu nostalji son dərəcə təbiidir. Çünki<br />
mənim uşaqlığım Bakı kəndində keçib, o kəndin dənizi, çay<br />
daşından hörülmüş alçaq hasarları, həsir oturacaqları, yelləncəkləri,<br />
qumsallıq, əncir, üzüm bağları üçün burnumun<br />
ucu göynəyir. Ən çox da məhləmizdəki qollu-budaqlı, iri tut<br />
ağacı tez-tez yuxularıma gəlir. Hər dəfə Aygün Bəylərin ifasında<br />
“Tut ağacı” mahnısı səslənəndə uşaqlığım kino lenti<br />
kimi gözümün önündən keçir. Xatırladım ki, o mahnının klipi<br />
bizim kənddə, Buzovnada çəkilib.<br />
Yadıma gəlir, sübhün alatoranında yuxudan oyanıb tut<br />
ağacının başına çıxırdım, acqarına doyunca tut yeyib aşağı<br />
enirdim. İndinin özündə də o ağacın gövdəsindəki ayaq<br />
yerlərini xatırlayıram, o yerlərə ayağını qoyub çox rahatlıqla<br />
ağacın kəlləsinə çıxmaq olurdu. Tut ağacı mənim üçün bizim<br />
kəndin simvoludur, bu ağac haqqında ayrıca bir hekayə də<br />
yazmışam, “Fironun dəftəri” <strong>roman</strong>ında onunla bağlı geniş<br />
təsvirlər var. Yay gecələrində məhəllə camaatı o ağacın altına<br />
yığılırdı, samovar qaynadırdılar, nərd atırdılar, söhbət gecədən<br />
keçənə qədər uzanırdı. Bu ağacın altında o qədər maraqlı<br />
əhvalatlar baş verirdi ki, hər biri bir hekayənin mövzusudur.<br />
O tut ağacının altı mənim üçün dünyanın ən işıqlı parçası<br />
olaraq qalır, harda olsam da o ağacın işığı mənim içimdədir.<br />
O retrospektiv məkanda namaz qılan qocalara bənzəyən<br />
6
kirli neft mancanaqları da, qumlu sahil də, sahildəki yorğun<br />
gəmi də, tut ağacı da bir bütöv halındadır. Sanki ağ-qara ekranda<br />
köhnə filmi seyr edirsən. Zaman məni o məkandan<br />
uzaqlaşdırdıqca həmin görüntülər rəngsiz bir hüzn yaradır.<br />
Bu məkanın mənim üçün ayrıca bir geoloji qatı var, bura sanki<br />
Anubisin keşik çəkdiyi yeraltı labirintdir və Mark Tvenin<br />
Tom Soyyeri kimi heç bu labirintdən çıxmaq istəmirsən.<br />
Mən Bakını idealizə etmək fikrindən uzağam və hermetik<br />
düşüncəyə malik bir insan deyiləm. Bu gün ölkənin baş<br />
kəndi olan Bakının bütün bəşəri dəyərləri özündə birləşdirməsi,<br />
Şərqlə Qərbin sintezini yaradan zahiri görünüşü dünya<br />
mədəniyyətinin bir parçası olmaq baxımından çox sevindiricidir.<br />
Amma biz dünənimizin, keçmişimizin də üzünə pərdə<br />
çəkməli deyilik. Köhnə Bakı indi “Sovetski”, “Zavağzalnı”<br />
deyilən yerlərin dar küçələrinə, bir az da İçərişəhərin daş<br />
döşənmiş yollarına sığınıb. Qara Şəhər də daha Ağ şəhərə<br />
çevrilib. Nəinki şəhərdə, heç kəndin özündə də daha uzundimdik<br />
kepka qoyan kişilərə rast gəlməzsən. Tarix Bakının<br />
kəndlərində sanki son günlərini yaşayır.<br />
Bu yazıda Bakının unudulmuş keçmişinə bir addım da<br />
olsa yaxınlaşmaq istədim. O keçmişdə mənim ömrümün bir<br />
parçası qalıb və hələ də qos-qoca zamana öc verməyən qədim-qayım<br />
tut ağacı qalıb. Günü sabah gedəcəm kəndə və<br />
gecəni o tut ağacının altında keçirəcəm. Mən kənddən çıxandan<br />
o məhlədə çoxu dünyasını dəyişib, amma Kamil əmi<br />
qalır, Qasıməli dayı yaşayır, Sahib, Azad, Əziz, Rafiq, Ələkbər<br />
yenə yay axşamlarında o ağacın altına yığılırlar. Amma<br />
bilirəm, tut ağacı məndən küsüb, budaqlarına əlim çatmayacaq...<br />
Bakının serenadası<br />
Əvvəllər mən Bakını çox sevirdim. Şərq və Qərb dəyərlərinin<br />
toqquşduğu bu polifonik məkana sevgimin kökü Xəzər<br />
dənizindən su içir, desəm, yanılmaram. “Xəzərin qucağında<br />
7
yatıb dincələn” Bakının qarışqa kimi qaynaşan insanları ilk<br />
baxışda adamda elə təəssürat yaradır ki, şəhər özü tənbəl,<br />
yatağan olsa da, sakinləri işgüzar, çalışqan, kəl kimi dözümlü<br />
və sağlamdırlar.<br />
Tofiq Quliyevin “Bakı haqqında mahnı”sını heç vaxt sonacan<br />
dinləyə bilmirəm. Mənə elə gəlir ki, bu mahnı Bakının<br />
yuxudan ayılıb özünə kənardan baxmasına mane olur.<br />
Bakının dünyanın bütün ziddiyyətlərini özündə birləşdirən<br />
bir nöqtəsi var. Bura “Zavağzalnı” deyirlər. Keçmiş<br />
əyyamlarda erməni lotuları burada yerləşən kafedə donuz<br />
kababı çəkərdilər. İndi o kafenin yerində “Şuşa” restoranı tikiblər,<br />
kababçılar da özümüzünkülərdir. İldə-ayda bir Şuşa<br />
yadlarına düşə, ya düşməyə... Biz itirdiyimiz torpaqların adlarını<br />
Bakıda şadlıq saraylarına vermişik, içində düd deyincə<br />
yeyib-içib köpüklü sağlıqlar demişik, “Yanıq Kərəmi”yə qol<br />
götürüb oynamışıq və... qusub- batırmışıq oraları...<br />
Vağzalın üstündəki “Qarabağ” mehmanxanasının da<br />
axırına çıxdıq. Bu yer indi axşamlar vahimə doğurur və buranın<br />
hüznlü proyeksiyası çoxlarına Qarabağın özündən daha<br />
maraqlı görünür. Bakını göydələnlərlə fəth etmək istəyirlər.<br />
Bir vaxtlar Bakının yaraşığı olan “Xruşşovka”lara elə bu səbəbdən<br />
ölüm hökmü kəsildi.<br />
Belə bir ideya təbii ki, rəhmətlik Xruşşovun öz ağlına<br />
gələ bilməzdi. Onun xaricdə görüb bəyəndiyi panellərdən<br />
tikilmiş kütləvi beşmərtəbə massivləri sonralar SSRİ-ni də<br />
ağuşuna aldı. O vaxtlar bu tipli tikililər Parisin fəhlələr yaşayan<br />
məhəllələrində kifayət qədər idi və onların istismar<br />
müddəti də çox az idi. Elə Bakının özündə də təzə tikilən bu<br />
binalara “vremyanka” deyirdilər. İndi bu binaların da axırı<br />
çatıb, tarix geniş ağzını açıb onları udmağa hazırlaşır.<br />
Biz inqilabi <strong>roman</strong>tikanın <strong>gerçək</strong>liyin qart sifətinə çırpılan<br />
dalğalarında nələr görmədik? M.S.Ordubadinin təsvir etdiyi<br />
gizli Bakı hələ də bizim üçün gizli olaraq qalır və yəqin<br />
ki, bundan sonra da belə qalacaq. Biz heç bu günümüzün<br />
gizli Bakısına, pərdə arxasındakı Bakıya rəhmətlik Ordubadi<br />
qədər bələd deyilik.<br />
8
Bakı sadə insanlarımızın qafasında “can Bakı, can Bakı,<br />
can sənə qurban Bakı!” kimi sentimental əhvalda inikas edir.<br />
Toy-düyündə girdirmə Bakı arağından vurub keflənəndən<br />
sonra ara müğənnilərinə “Bakılı balasıyam” mahnısını sifariş<br />
verərək şabaş yarışına çıxmasaq qan düşər.<br />
Tikilən körpülərin güdazına gedən körpülərdən xəbərimiz<br />
varmı? Hansı ki, o körpülər bizi uşaqlığımızın Bakısına<br />
aparırdı... Hardasa oxumuşdum ki, bu şəhərin işıqlı nəyi varsa,<br />
asanlıqla bir-iki çantaya yığıb aparmaq olar. “Bakı küləklər<br />
şəhəridir” deyib öyünənlərin ağlına həmişə şübhə ilə yanaşmışam.<br />
A balam, bu külək nə matah şey olub sizinçün?!<br />
Müşfiqin “Küləklər”iylə indiki bu sırtıq, üzlü küləklərin<br />
nə əlaqəsi var, bilmirəm. Hələ o şeirin alt qatlarında gizlənən<br />
mənanı çözələyin, görün, nakam şair nə demək istəyib.<br />
Küləklər, bir də yağışlar həmişə Bakının paxırını açıb – töküb,<br />
əvəzində gül-bülbül şüərasının şah beytinə çevrilib. Bu<br />
da sənə daha bir təzad!<br />
...Qara şəhərin sərhədləri boyunca uzanan genişlikdə<br />
sanki dünyanın sonuna yetişirsən. Göydələnlər bizi dünyadan,<br />
əsl Bakıdan ayrı salır. Göydələnlərdən yıxılıb ölənlər də<br />
şəhiddirlər. Sabah o göydələnlərdə rahat və asudə yaşayanlar<br />
binanın tikintisi zamanı əcəl-mayallaq olanları heç vaxt<br />
xatırlamayacaqlar amma...<br />
Göydələnlərin kölgəsi altında yaşayan cırtdanlar bizik –<br />
o göydələnlərə tramvay pəncərəsindən, yastı-yapalaq damlardan<br />
boylananlar... O nəhəng kölgələrin altında boğulan,<br />
əzilən küçələr həm də bizim keçmişimizin bir parçasıdır.<br />
Uşaqlıqda mən Bakını çox sevirdim... Yayda sırtıq ağcaqanadları,<br />
qışda isə canavar ağızlı küləklərilə zəhləmi<br />
töksə belə uşaqsayağı xoşbəxtlik içində bu şəhərdə yaşamağımdan<br />
qürur duyurdum. Bu sevginin izləri köhnə qəlpə yarasının<br />
sızıltısı kimi hərdən məni yatmağa qoymur...<br />
9
Change language