Şəhriyar xatirələrdə (Xatirə Ədəbiyyatı silsiləsindən)

ŞƏHRİYAR
XATİRƏLƏRDƏ
“Xatirə Ədəbiyyatı” silsiləsindən 50-ci kitab

Layihə rəhbəri:
f.ü.f.d., dos. Şəmil Sadiq
Tərtibçi və ön söz yazarı:
f.ü.e.d., dos. Esmira Fuad
Tərcüməçilər:
f.ü.e.d Sabir Nəbioğlu,
f.ü.f.d. Ülkər Əliyeva,
t.ü.f.d. Həsən Səfəri
Redaktor:
Səbuhi Şahmursoy
Naşir:
Müşfiq XAN
Korrektor
Dürdanə Ramazanlı
Texniki redaktor:
BəxtiYar
Rəssam:
Vasif Səftərov
Dizayn və qrafika:
Gülnar Hacıyeva
© Şəhriyar xatirələrdə ("Xatirə Ədəbiyyatı" silsiləsindən)
© "XAN" nəşriyyatı. Bakı–2019. 252 səh.
Bu kitab böyük Azərbaycan şairi Şəhriyar (Seyid Məhəmmədhüseyn
Behcət Təbrizi) haqqında xatirələrdən ibarətdir. Toplunun əvvəlində öz
xatirələri də yer alıb. Əlavə olaraq, şairini qızı, qardaşı, dostları, müxtəlif
sənət və ədəbiyyat adamlarının da yazısı kitaba salınıb. Bu xatirələrdə Şəhriyarın
uşaqlığından tutmuş ahıl yaşlarına qədər başına gəlmiş hadisələrdən
bəhs edilir. “Şəhriyar xatirələrdə” kitabı Şəhriyarşünaslıqla maraqlananlar,
ümumilikdəsə geniş oxucu kütləsi üçün nəzərdə tutulub.
ISBN: 9020984395269
© “XAN” nəşriyyatı / 2019

ÜRƏYİMDƏN XƏBƏR ALSAN
Ustad Doktor Seyid Məhəmmədhüseyn Behcət Təbrizi
Şəhriyar 1905-1906-cı ilin baharında – mart ayının 21-də Cənubi
Azərbaycanın Təbriz şəhərinin Bağmeşə məhəlləsində
anadan olub. Atası Seyid İsmayıl Musəvi Hacı Mirağa Xoşginabi
Təbrizdə tanınmış vəkil, anası Kövkəb xanım evdar
qadın idi. Xalqın böyük hörmət və ehtiramını qazanan, işini
gözəl bilən, kasıbların, sadə adamların havadarına çevrilən
Hacı Mirağa haqq-ədalətin keşikçisi, həqiqətpərəst bir
şəxsiyyət kimi tanınmışdı. Kiçik Məhəmmədhüseynin ömrü
XX əsrin müəyyən mərhələlərində Cənubi Azərbaycanda,
İranda baş vermiş şiddətli sinfi mübarizələr, milli istiqlaliyyət,
mədəni yüksəliş və milli tərəqqi uğrunda ictimai-siyasi
çarpışmalar dövründə keçib. Müstəbid şah rejiminin zülmündən,
imperialist dövlətlərin soyğunçuluğundan zinhara
gəlmiş Cənubi Azərbaycan və İran xalqlarının anti-imperialist
mübarizəsinin, milli istiqlaliyyət uğrunda demokratik
hərəkatının ilk mərhələsi olan Məşrutə inqilabı (1905-1911)
zamanı Hacı Mirağa ailəsinin təhlükəsizliyini təmin etmək
üçün mürəkkəb hadisələr burulğanı olan Təbriz şəhərindən
ata-baba yurduna – Abbas mahalının Xosginab kəndinə köçür.
Beləliklə də, kiçik Məhəmmədhüseyn uşaqlıq illərini
Xoşginab və ona bitişik olan Qayışqursaq, Qaraçəmən və
Qıpçaq kəndlərinin füsunkar qoynunda yaşamalı olur.
O, ilk təhsilini Xoşginab kəndində Molla İbrahimdən
və molla Ağa Məhəmməd Bağırdan alır, Molla İbrahimə qədər
isə yazıb-oxumağı dövrünün tanınmış ziyalısı olan atasından
öyrənir, o da öz növbəsində zaman keçdikcə “Qurani-Kərim”,
Hafizin divanı, Sədinin “Gülüstan” və “Bustan”
əsərləri, eləcə də “Nəsab” adlı ərəbcə-farsca mənzum lüğətdən
(Ə.N.Fərhi) oxuyub öyrəndiklərini mükəmməlləşdirir.
Vəziyyət sabitləşəndən sonra ailəsi ilə birlikdə Təbrizə qayıdır.
Öncə “Füyuzat” və “Müttəhidə” mədrəsələrində, daha
3

sonra “Firdovsi” və “Məhəmmədiyyə” orta məktəblərində
təhsilini davam etdirir, ərəb, fars və fransız dillərini öyrənir.
Nizami, Hafiz, Sədi, Saib və Sabirin (türkcə ilk şeirini M.Ə.
Sabirin təsiri ilə 1913-cü ildə yazıb) əsərləri gənc Məhəmmədhüseynin
mütaliə, həm də qəlb yoldaşı olur.
O, təhsilini davam etdirmək üçün 1921-ci ildə Tehrana
gələrək Məhəmmədəli Şah Qacarın bacısı Əkrəm üs-Səltənənin
evinə düşür və Darülfünuna yazılır. Burada təhsilini
başa vurduqdan sonra, 1924-cü ildə Tehran Universitetinin
tibb fakültəsinə daxil olur. Ədəbiyyata böyük marağı və sevgisi
olan gənc tələbə şeirlər yazır, mətbuatda dərc olunur və
yavaş-yavaş ədəbi aləmdə tanınmağa başlayır.
Tehranın görkəmli sənətkarları, elm, mədəniyyət xadimləri
ilə tanışlığı onun ictimai-siyasi görüslərinin formalaşmasında,
dünyaya baxışının istiqamətlənməsində mühüm
rol oynayır. Hələ Təbrizdə ikən dövrünün misilsiz
muğam ustası, qocaman xanəndə, Məşrutə inqilabının rəhbəri
Səttarxanın 1908-ci ildə “İqbali Azər” ləqəbini verdiyi
Əbülhəsən xan İqbal üs-səltənə ilə tanış olması və ondan
musiqi, muğam dərsi alması da dünyagörüşünün formalaşmasına
faydalı təsir göstərir.
Gənc şair universitetdə təhsil aldığı illərdə Sürəyya
adlı bir qıza aşiq olur, eşqi naminə, onun yaşadığı Behcətabad
məhəlləsinin adına uyğun olaraq “Behcət” təxəllüsü ilə
şeirlər yazır və ilk qələm təcrübələri ədəbi mühitdə, çağdaş
İran poeziyasının görkəmli nümayəndələri arasında maraq
doğurur. 1921-ci ildə Əbülqasım Şəhyarla tanış olur və onlar
bir-birinin şəxsində səmimi dost tapırlar. Əbülqasım gənc
şairi İranın məşhur söz ustaları Lütfulla Zahidi (1922), Həbib
Səlmasi, Ustad Qəmər ül-mülk Vəziri (1927), Məlik üş-şüəra
Baharla (1928) tanış edir. M.Baharın vasitəsilə o, Arif Qəzvini
və İrəc Mirzəni yaxından tanıyır, onlarla dostlaşır.
1924-cü ildə Əbülhəsən xan Səba və Seyid Əbdülkərim
Əmiri Firuzkuhi ilə tanışlığı və dostluğu başlanır. Bundan
4

sonra, onun şeirlərində müəyyən dəyişikliklər nəzərə çarpır.
Eyni zamanda, Əbülhəsən xan Səbadan setar çalmağı öyrənir
və deyilənlərə görə, istəklisi Sürəyya-Pəriyə də bu musiqi
alətində çalmağı özü öyrədir. Əziz dostu Əbülqasım Şəhyara
həsr etdiyi bir qəzəl dostları tərəfindən çox bəyənilir, əldən-ələ
keçir, oxuyan hər kəs qəzəl haqqında yüksək fikirlər,
xoş sözlər söyləyir. Şeirinin seviləcəyinə əmin olmayan
şair sonralar xatırlayır ki, bu hadisə, münasibət mənə böyük
zövq və inam verdi. Sanki bir gündə yüz il yol getdim.
Dostlarının xoş sözlərindən qanadlanan gənc şair
özünə ürəyincə bir təxəllüs götürmək üçün çox düşünür.
Onun söylədiyinə görə, hər hansı təxəllüsü götürürmüşsə,
sonra əl çəkməli olurmuş. Çünki digər şairlər həmin təxəllüsləri
artıq qəbul edərək şeirlər yazdıqlarından, Məhəmmədhüseyn
də təxəllüsünü tez-tez dəyişmək məcburiyyətində
qalırmış. Nəhayət, Hafizin divanından fal açmalı olur. Orada
yazılmışdı:
Çərxi-fələk sikkəni şəhriyarların adına döydürdü,
Mən də öz şəhrimə gedib, öz Şəhriyarım 1 olmalıyam. 2
1925-ci ildə, 20 yaşında ikən “Şəhriyaram” qəzəlini yazaraq
qələm sahiblərini, özünü mənəvi dünyanın şahı adlandırır.
Şəhriyarın bu qəzəlini oxuyan İrəc Mirzə heyrətlə
bildirir ki, “Sən bizlərdən deyilsən, böyük Hafizin cərgəsindənsən!”
Şəhriyar Tehran Universitetinin Tibb fakültəsində 4
il təhsil aldıqdan sonra, 1928-ci ildə hərbi həkimlər hazırlayan
qrupa keçir və hərbi həkim-cərrah kimi ixtisaslaşır. Lakin
təbiətən humanist, həssas, qəlbi kövrək olduğuna, bütün
könlünü seirə verdiyinə görə, həkimlik sənəti, bu sənətin
1. Şəhərlərin şahı; Şəhərlərin dostu, yarı
2. Əhməd Kavianpur. “Zendeqani-ye ədəbi və ectemai-ye ostad Şəhriyar”
(“Ustad Şəhriyarın ədəbi və ictimai həyatı”), I çap, İqbal nəşriyyatı, Tehran,
1978, 330 s.
5

olum-qalım dilemmasını həll edən tərəfləri, cərrah bıçağı və
kəsilən nahiyədən axan insan qanı şairin ürəyincə deyildi.
Sonralar xatırlayırmış ki, hər dəfə cərrahiyyə əməliyyatı aparandan
sonra halı xarab olur, özünü çox pis hiss edirmiş.
Gənc Şəhriyar dövrünün ab-havasına, siyasi mütəhərrikliyinə
də laqeyd qalmır, əsərlərində ictimai quruluşa,
müstəbid rejimə qarşı kəskin etiraz və ifşaçılıq ruhu özünü
göstərir. Düsüncə və duyğularının bu məcraya yönəlməsində
onun Tehranda fəaliyyət göstərən mütərəqqi ziyalılarla tanışlığı
və dostluğu, eyni zamanda XX əsrin əvvəllərində İranda
və Cənubi Azərbaycanda zülm səltənətinə, ağalıq, şahlıq
quruluşuna qarşı xalqın dalğa-dalğa yüksələn milli azadlıq,
demokratik hərəkatları da böyük rol oynayır. “Sərdari-milli”
Səttarxanın və fəlsəfi təfəkkürə malik alovlu vətənpərvər
Şeyx Məhəmməd Xiyabaninin başçılığı ilə genişlənən xalq
hərəkatı gənc şairin dünyagörüşündə dərin iz buraxır.
Əlbəttə, şairin şeirlərindəki mübarizə, etiraz motivləri
yaşadığı ədəbi mühit, baş verən ictimai-siyasi hadisələr və
1928-ci ildən iştirak etdiyi Doktor Xəlil xan Səqəfinin yaratdığı
“Ehzare-ərvah” məclisindən də qaynaqlanırdı.
Universitet illərində (1924-1929) Şəhriyarın bir sıra şeirləri
Tehran mətbuatının səhifələrində çap edilir. İlk mətbu
şeiri isə Təbrizdəki Məhəmmədiyyə orta məktəbində oxuyarkən
burada nəşr edilən “Ədəb” jurnalında dərc olunur.
“Ərməğan” jurnalının redaktoru Vahid Dəstgirdi də onun
şeirlərini öz dərgisində ardıcıl çap edir.
Lakin universitetin son kursunu bitirib ixtisaslaşmış
hərbi həkim diplomu almasına iki-üç ay qalmış gənc Şəhriyarın
həyatında ən ağır bir hadisə baş verir. Şair illərlə sevdiyi
Pəridən-Sürəyyadan (O, Sürəyyanı Pəri də çağırırdı)
ayrılmağa və universiteti tərk etməyə məcbur edilir. Buna
baxmayaraq, 1929-cu il 24 yaşlı gənc şairə böyük uğur da gətirmişdi.
Dostları – L.Zahidi, İ.Mirzə, M.Bahar və başqalarının
təkidi ilə “Xəyyam” nəşriyyatında şairlər şairi adlandırı-
6

lan Məlik üş-şüara Bahar, Pejman Bəxtiyari və professor Səid
Nəfisinin ön sözü ilə ilk şeirlər kitabı – “Divança”sı nəşr olunur.
Kitabının çap edilməsi, İran ədəbi ictimaiyyəti tərəfindən
yüksək səviyyədə təqdir olunması və bəyənilməsi onu
yazıb-yaratmağa daha da ruhlandırır.
Bəzi tədqiqatçılar Şəhriyarın təhsilini yarımçıq qoyub
universiteti tərk etməsinin səbəbini dəlicəsinə sevdiyi
Sürəyya ilə bağlayırlar. Belə ki, Rza şah Pəhləvinin qohumu
Çıraqəli xan da Sürəyyanı sevmiş və Şəhriyarın öz yolunun
üstündə maneə olacağını düşünərək çıxış yolunu onu Tehrandan
uzaqlaşdırmaqda görmüşdü. Nəticədə başı bəlalı
şair Xorasan vilayətinə – Nişapura sürgün olunmuşdu. Lakin
sürgün aktı məhz gənc şairin getdikcə artan şöhrətindən,
sözükeçərliyindən ehtiyatlanaraq onu, həm də Tehran ictimai-siyasi
və ədəbi mühitindən uzaqlaşdırmaq məqsədi ilə
gerçəkləşdirilmişdi.
Bu fakt Əhməd Kaviyanpurun monoqrafiyasında da
yer alıb:
“Ağa-ye Bəhruz Siyahpuş Şəhriyarın ona söylədiklərinə
əsasən yazır ki, ustad 1929-cu ildə Tehran Universitetinin V
kursunda buraxılış imtahanları zamanı Abbasabad məhəlləsindəki
(indiki 501 saylı xəstəxana) “Sipəh” xəstəxanasında
təcrübə keçirmiş. Ustad deyirdi ki, bir gün məni xəstəxananın
müdiri – baş həkim çağırtdırdı. İçəri girdikdə rəisin otağında
bir sərqud – minbaşının məni gözlədiyini gördüm.
Rəis narahat idi. Minbaşı-mayor dedi ki, sənnən işimiz var
və məni Dəjban həbsxanasına apardılar. Əbdülhüseyn Teymurtaş
(Rza şahın vəziri – E.Ş.) həbsxanadakı məmurlara
deyibmiş ki, məni orada öldürsünlər. Pəri-Sürəyyanın anası
onların məni həbs etdiyini bildikdə, üz-gözünü cırır, çox
ağlayıb-sıtqayır. Teymurtaşa yalvarır ki, bu yazıq seyidin
günahı nədir ki, ölümünə çalışırsınız? Cəddi bizi tutar, əlinizi
qana batırmayın! Teymurtaş cavab verir ki, onu bir şərtlə
öldürmərəm, Tehrandan çıxıb getsin. Ustad söyləyir ki,
7

Əbdülhüseyn Teymurtaşın Sovetlər birliyinin Mərkəzi Təhlükəsizlik
İdarəsi ilə əlaqəsi var idi, hər şeydən xəbərdardı.
Şahın vəziri olan bu cəllad qumarbaz və şəhvət düşkünü idi.
Sərxoş olduğu zamanlar heç bir qadın onun əlindən qurtula
bilməzdi. Məqsədinə çatmaq üçün hər vasitəyə əl atardı.
1933-cü ildə rüşvət aldığına görə günahlandırılır. Açıq məhkəmə,
divan quruldu. Əfv olunması üçün elə də canfəşanlıq
etmədi, bir-iki dəfə ağladı, ancaq bir köməyi olmadı, zindana
salındı. 1934-cü ildə Tehranda Qəsr zindanında zəhərlənib
öldürüldü. Onun faciəli ölümünü infarktdan olubmuş kimi
qələmə verdilər. Sonra ustaddan soruşdum ki, Teymurtaş
çox qüdrətli, güclü adam idi, necə oldu ki, öldü? Dedi ki, onu
mənim cəddim öldürdü. Bəxti gətirməmişdi, eybəcər arvadı
yüksək cəmiyyət məclislərinə çıxası halda deyildi. Məqam
sahibi oldu, vəzifə tutdu, mənim sevgilimə göz yetirdi, sonu
da belə oldu 3 .
Burada sürgün faktına nisbətən geniş yer verməyimiz
təsadüfi deyil. Çünki bəzi tədqiqatçılar Şəhriyarın şah üsul-i
idarəsi tərəfindən sürgün edilməsi faktını danır, bu hadisəni
müxtəlif səbəblərlə bağlayırlar. Ancaq bu, bir həqiqətdir ki,
şairi Tehrandan, ictimai-siyasi mühitdən, dövrün mütərəqqi
ziyalılarından ayırmaq, uzaqlaşdırmaqla gələcəkdə baş verə
biləcək xalq hərəkatının təkanverici qüvvələrindən birini aradan
götürmək məqsədi güdən hakim dairələr Sürəyya – Pəri
kartından istifadə etmişlər. Çünki söylənilənlərə görə, gənc
Şəhriyar Qaçar sülaləsinin devrilməsi, istibdad rejimi əleyhinə
kütləvi iğtişaşlarda iştirak etmiş, hətta ölümdən qurtulmuşdur.
Mirzadə Eşqi kimi mütərəqqi arzularla, azadlıq
idealları ilə yaşayan ziyalını qətlə yetirən, alovlu nitqini kəsmək
üçün Fərruxi Yəzdinin dodaqlarını tikdirən bu rejim,
müstəbidlər səltənəti Şəhriyar kimi azadlıq mücahidlərinə
3. Əhməd Kavianpur. “Zendeqani-ye ədəbi və ectemai-ye ostad Şəhriyar” (“Ustad
Şəhriyarın ədəbi və ictimai həyatı”), I çap, İqbal nəşriyyatı, Tehran, 1978, 330 s.,
s.30.
8

əğbət bəsləyərək əsərlərində onları həvəslə vəsf edən, misralarından
od-alov saçılan gənc şairin də qapısını döyməli,
“təmizləmə kampaniyası” həyata keçirilməli idi. Şairin ürək
və qələm dostu Lütfulla Zahidi xatirələrində yazır: “Şəhriyar
bir neçə dəfə ölümdən qurtulmuşdu. Bunlardan biri Qacarlar
sülaləsinin məhv olunması qərarı ilə əlaqədar baş vermişdi.
O zaman Şəhriyar 17 yaşlı bir gənc idi. Başına əmmamə qoyar,
səliqəli geyinər, gecə-gündüz dünya ədəbiyyatının ən
nadir incilərini mütaliə edərdi. O, həmin vaxtda müxalifət
hərəkatını, xalqın etiraz dalğalarını ölkənin xeyrinə olan bir
iş kimi qiymətləndirərək bir dəstə etirazçı ilə bazar meydanında
mitinq keçirmək və nitq söyləməklə məşğul idi. Amma
onun xəbəri yoxdu ki, o zaman hökumətin tərəfdarı olan
bazar əhli bu dəyişikliklərə müxalifdir və bir dəstə adamı
pulla satın alıb mitinq keçirənlərin əleyhinə meydana daxil
ediblər. Onlar Şəhriyarı və tərəfdarlarını əhatəyə alır və öldürmək
məqsədilə döyməyə başlayırlar. Elə bu vaxt Şəhriyar
görür ki, bir nəfər onu mitinq iştirakçıları arasından quş kimi
götürüb Seyid İmamzadəsinə aparır. Həmin şəxs vəziyyətdən
onu hali edir və deyir:
– Seyid, bu həngamənin səninlə nə əlaqəsi var, get, öz
işlərinlə məşğul ol.
Özünü hay-küyün içərisindən xilas olmuş görən Şəhriyar
bazarın damına çıxır və onun tağları arasından görür ki,
məslək dostları və mitinq iştirakçısı olan həmkarları müxalifətin
dəyənək və bıçaqları altında məhv olmaq üzrədir.
Sonralar ona məlum olur ki, mitinqçilərdən yalnız o, salamat
qurtulub” 4
Nişapurda dostlarından, vətənindən uzaq əzab-əziyyətli
həyat yaşamağa məhkum edilən şair keçmişi, ötən gün-
4. Camşid Əlizade. “Be həmin sadegi və zibayi” (“Elə həmin sadəlikdə və gözəllikdə”).
“Yadname-ye Şəhriyar” (“Şəhriyar haqqında xatirələr”) (Fars dilindən çevirən
Sabir Nəbioğlu), Tehran, “Mərkəz” nəşriyyatı, 1994, s. 620.
9