Dədə Qorqud kitabı (Vatikan nüsxəsi)....

Cümhuriyyətimizin 100 illiyinə ithaf olunur

Dədə Qorqud kitabı 

Vatikan nüsxəsi 

2



AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI TƏHSİL NAZİRLİYİ 

ÜZEYİR HACIBƏYLİ ADINA BAKI MUSİQİ AKADEMİYASI 

_______________________________________________________________ 

DƏDƏ QORQUD 

KİTABI 

VATİKAN NÜSXƏSİ 

Bakı – 2018 

3



Kitab Üzeyir Hacıbəyli adına 

Bakı Musiqi Akademiyası Elmi Şurasının 29 noyabr 2017-ci il 

(protokol № 3) qərarı ilə çap olunur 

Abidəni transliterasiya edən, ön söz, qeydlər və şərhlərin müəllifi: 

Filologiya elmləri doktoru, professor 

TƏRLAN QULİYEV 

Elmi redaktor: 


FÜZULİ BAYAT 

Naşir: 

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent 

ŞƏMİL SADİQ 

Rəyçilər: 

Fəlsəfə elmləri doktoru, professor 

Əməkdar İncəsənət xadimi 

GÜLNAZ ABDULLAZADƏ 


ƏZİZXAN TANRIVERDİ 

Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru 

YAQUT QULİYEVA 

Dədə Qorqud kitabı (Vatikan nüsxəsi). 

© “XAN” nəşriyyatı. Bakı – 2018. 288 səh. 

Kitabda “Dədə Qorqud dastanı”nın Vatikan nüsxəsi öz əksini tapır. Vatikan 

nüsxəsi İtaliyanın Vatikan kitabxanasında qorunan, XVI əsrin birinci yarısında üzü 

köçürülən, bir müqəddimə və altı boydan ibarət olan nüsxədir. «Hekayəti-Oğuznameyi-Qazan 

bəg və ğəyri» adlanan bu nüsxə ilk dəfə olaraq əski əlifbadan 

müasir əlifbaya çevrilərək, Azərbaycan oxucusuna təqdim edilir. 

ISBN: 9001020801210 

© “XAN” nəşriyyatı / 2018 

4



ƏDƏBİYYATIMIZIN VƏ TARİXİMİZİN BİR 

PARÇASI 

T 

əqribən VII əsrin ikinci yarısında bir Alban bitikçisi, 

oxumuşu ərəblərin gəlişi ilə əlaqədar olaraq, Oğuz dövrünün, 

Alban dövrünün artıq geridə, arxada qaldığını, 

Alban dövlətinin dağıldığını görüb, o dövrlərin təəssübünü çəkərək, 

itib-batmasın deyə o zamanlardan bəhs edən bir dastanı kitaba çevirmək 

istədiyi vaxt, o günləri xatırlayaraq, arabir təsvir etdiyi hadisələrin 

tarixini yada salmaq üçün yazırdı: «Oğuz zamanında...» Bütövlükdə 

yazıya almaq istədiyi kitab isə «Dədə Qorqud dastanı» idi... 

«Dədə Qorqud dastanı»nda cərəyan edən hadisələrin tarixindən 

danışarkən tədqiqatçılar müxtəlif mülahizələr irəli sürürlər. Biz isə 

hər iki nüsxə - yəni həm Drezden və həm də Vatikan nüsxələri əsas 

olmaqla bütövlükdə bu dastanda cərəyan edən hadisələrin tarixini 

eradan əvvəl birinci minilliyin ortalarından etibarən təşəkkül etməyə 

başlayan Alban dövlətinin yaranma tarixi ilə bağlayırıq. Bizcə, dastanda 

cərəyan edən hadisələr eradan əvvəl birinci minilliyin ortalarında 

Qalın Oğuz dövlətinin inkişaf edib Alban dövlətinə çevrildiyi 

tarixi əks etdirir. Doğrudur, yəqin ki, VII əsrə qədər dəfələrlə ozanlar 

tərəfindən söylənilən və müxtəlif türk əlifbalarında, daha doğrusu, 

Alban əlifbasında yazıya köçürülən «Dədə Qorqud dastanı» əlimizə 

gəlib çatmasa da, amma artıq VII əsrin ikinci yarısında yazıya köçürülərək 

kitaba çevrilən dastan bu gün bizim əlimizdədir. Dastanın 

islamın gəlişinə qədərki tarixi və təqribən VII əsrin ikinci yarısından 

gec olmayaraq yazıya köçürülməsi isə öz məzmunu ilə göz qabağın- 

5



dadır. Bu məzmunu VII əsrdən sonrakı tarixlə bağlayanlar dastanın 

tarixini ya bilərəkdən və yaxud da bilməyərəkdən «cavanlaşdırmaq» 

istəyənlərdir... 

Məlum olduğu kimi, «Dədə Qorqud kitabı»nın Drezden nüsxəsinin 

əlyazması üzərində belə bir cümlə yazılıb: «Kitabı-Dədəm 

Qorqud ala-lisani-taifeyi-Oğuzan». Bu cümlənin dəqiq tərcüməsi aşağıdakı 

kimidir: «Oğuzlar tayfasının dilində Dədəm Qorqudun kitabı». 

Gördüyümüz kimi, əlyazmanın üzərində yazılan bu cümlə, bu kitabın 

dəqiq şəkildə Oğuz dillərində yazıldığını bildirməklə yanaşı, içini 

oxumadan belə, onun Oğuzlardan bəhs edəcəyini də güman etməyə 

əsas verir. Burada isə biz hamıya adi görünən və hamının cavabını 

guya çox yaxşı bildiyi bir sual vermək istəyirik: bəs Oğuzlar kimlərdir? 

Elmi ədəbiyyatın verdiyi məlumata görə, Oğuzlar eramızın VI- 

VIII əsrlərində mövcud olmuş Göytürk xaqanlığı dövründə yaranmış 

Orxon-Yenisey abidələrində adları ilk dəfə çəkilən türk tayfalarından 

biridir. Sonralar IX-X əsrlərdə bu tayfalara Sırdərya hövzəsi ətrafında 

təsadüf olunur ki, XI əsrdən sonrakı dövrlərdə də bu tayfalar Səlcuq 

dövlətinin tərkibində daha geniş yer tutaraq, bütün Yaxın Şərqə yürüşlər 

edirlər. Bəs, Göytürk xaqanlığı dövründən öncə, eradan əvvəl I 

minillikdən eramızın V əsrinə qədər mövcud olmuş Hun dövründə 

Oğuzlar kim olmuş və harada yaşamışlar? Bu suala isə müasir tarix 

elmi bir o qədər də dəqiq cavab verə bilmir. Tarix elmi Hun dövründən 

bəhs edərkən, bu dövlətin, bu tayfaların tərkibində digər tayfalarla 

yanaşı, bəzən Oğuzların dədə-babalarının, əcdadlarının adlarını 

çəksələr də, yenə də bu Oğuzların kim olduqları, onların bu dövlətin 

tərkibində hansı rol oynadıqları və ümumiyyətlə, Oğuzların bu zaman 

harada yaşadıqları bir o qədər də dəqiq bilinmir. Doğrudur, son onilliklərdə 

Hun tayfalarının miladdan çox-çox öncələrdən də Ön Asiyada 

yaşadıqları haqda bir sıra gözəl əsərlər yazılsa da, amma yenə də 

bu fikirlər, hələ ki, elmdə son söz kimi qəbul olunmur. 

6


7 


Lakin eramızın X-XI əsrlərindən etibarən, vəziyyət bir qədər dəyişir. 

Səlcuq dövlətinin meydana gəlməsilə Oğuzların tarix səhnəsinə 

böyük qüvvə ilə çıxmaları nəticəsində, artıq Oğuzlar haqqında birbirinin 

ardınca daha çox məlumatlar verilməyə, əsərlər yazılmağa 

başlanılır. Belə ki, bu məlumatların başında ilk növbədə Mahmud 

Kaşğarinin «Divanü lüğat-it türk» və Fəzlullah Rəşidəddinin «Came 

ət-təvarix» əsərlərində verdikləri bilgilər dayanır. Daha sonralar, Osmanlı, 

Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu dövlətlərinin yaranması nəticəsində 

Oğuzların-Türkmanların intibaha yaxın bir hal yaşamaları ilə bağlı 

olaraq, bir-birinin ardınca «Oğuznamə»lər meydana çıxır ki, bunlar 

da əsasən, demək olar ki, XVII əsrdə Əbülqazi Bahadır xanın qələmə 

aldığı «Şəcəreyi-tərakimə» əsəri ilə tamamlanır. Bütün bu əsərlərə - 

bəzilərinin üzərində «Oğuznamə», bəzilərinin üzərində isə «Oğuznamə» 

yazılmayan əsərlərin hər birinə baxsaq, bu əsərlərin heç birinin 

əslində dastan olmayıb, müəyyən mənada tarix kitabları, Oğuzların, 

türklərin soy köklərindən, mifoloji düşüncələrindən, tarixi şəxsiyyətlərindən, 

şəcərələrindən, hərbi yürüşlərindən bəhs edən əsərlər olduğunu 

görərik. Bu mənada, bu əsərlər əsas etibarilə Oğuzların tarixlərini, 

onların keçmişlərini əks etdirdikləri üçün, həqiqətən də, «Oğuznamə» 

adını daşımağa tamamilə layiqdirlər. Lakin yenə də Oğuzların 

intibah dövründə, təqribən, XV-XVI əsrlərdə sonuncu dəfə üzü köçürülən, 

Oğuzların həyatından, məişətindən, qəhrəmanlıqlarından, sevgilərindən, 

dünyagörüşlərindən bəhs edən «Dədə Qorqud kitabı» da 

«Oğuznamə»dirmi? 

Diqqətlə baxdıqda hələ yazıya alındığı zaman, bəzi boyları 

«Oğuznamə» adlandırılan «Dədə Qorqud kitabı» ilə XI-XVII əsrlərdə 

meydana çıxmış «Oğuznamə»lər arasında müəyyən fərqlərin olduğunu 

görürük. Belə ki, XI-XVII əsrlərdə qələmə alınan «Oğuznamə»- 

lərdə Oğuzların tarixi kökləri, onların görkəmli şəxsiyyətləri, dinimifoloji 

düşüncələri haqqında bilavasitə əsər yazmaq qarşıya bir məqsəd 

kimi qoyulursa, «Dədə Qorqud kitabı»nda biz bu məqsədi görmürük. 

«Dədə Qorqud dastanları» sadəcə olaraq, Oğuzların müəyyən


8 


bir dövr həyatlarından, məişətlərindən, qəhrəmanlıqlarından bəhs 

edən əsərdir. «Oğuznamə»lərdə qoyulan məqsədlər «Dədə Qorqud kitabı»nda 

haradasa sezilirsə də, bizcə, bu da onu XV-XVI əsrlərdə 

«Oğuznamə» kimi görmək istəyindən irəli gəlir. Beləliklə, biz Oğuzlardan 

bəhs edən «Dədə Qorqud kitabı»nı XI-XVII əsrlərdə yazılmış 

«Oğuznamə»lərlə eyniləşdirmir, sadəcə olaraq, bu əsərin XV-XVI 

əsrlərdə «Oğuznamə»lər yarandığı zaman «Oğuznamə»yə çevrildiyi 

fikrinin üstündə dururuq. Bizcə, «Dədə Qorqud kitabı» XI əsrdən 

sonra yeni qüvvə ilə meydana çıxmış Oğuzların deyil, daha qədim 

Oğuzların, Azərbaycan ərazisində ən qədim zamanlardan, Azərbaycan 

tarixində Alban dövləti kimi yer tutan, bu dövlətin təşəkkül zamanında 

Azərbaycanda yaşamış Oğuzların həyatından bəhs edən bir 

əsərdir. Doğrudur, qorqudşünaslıqda ara-sıra bu haqda da yazılıb. 

Amma bu deyilənləri- «Dədə Qorqud kitabı»nı XI-XVII əsrlər arasında 

meydana çıxan «Oğuznamə»lərlə tutuşdurmaqla yeni nəticələrə 

də gəlmək olar. 

Belə ki, məsələn, biz «Dədə Qorqud kitabı»nda istər «Divanü 

lüğat-it türk»də, «Came ət-təvarix»də, «Şəcəreyi-tərakimə»də və istərsə 

də başqa əsərlərdə gördüyümüz 24 Oğuz boyunun adlarına, onların 

xüsusiyyətlərinə, izahlarına, bu boylardan çıxan görkəmli şəxsiyyətlərin 

isimlərinə və digər cəhətlərinə XI-XVII əsrlər arasında 

meydana çıxan «Oğuznamə»lərdəki kimi geniş şəkildə rast gəlmirik. 

Sadəcə olaraq, «Kitab»ın müqəddiməsində Dədə Qorqudun Bayat boyundan 

olduğu haqqında məlumat almaqla, Qayı boyunun adına təsadüf 

edirik. Sonralar isə bütün «Kitab» boyu Qazanın da adına daha 

çox Salur Qazan kimi rast gəlir, onun da Salur boyundan olduğunu 

güman edirik. Deməli, «Dədə Qorqud kitabı»nda Dədə Qorqud 

Oğuzları üçün Oğuzların sonralar «Divanü lüğat-it türk»də, «Came 

ət-təvarix»də, «Şəcəreyi-tərakimə»də görüyümüz 22-24 boyu artıq 

keçmiş mərhələdir. Və hətta, bu mənada, Oğuz tarixinin görkəmli tədqiqatçısı 

Faruq Sümərin də «Oğuzlar» adlı əsərində yazdığı: «Oğuzların 

24 boydan ibarət olduqları haqda məlumatlar da XI əsrdən


9 


qədimə getmir» fikri də özünü doğrultmur. Çünki Dədə Qorqud 

Oğuzları Oğuz tarixində mühüm yer tutan 24 Oğuz tayfasını da demək 

olar ki, öz içində, daxilində birləşdirir. Məsələn, «Dədə Qorqud 

kitabı»nda öz əzəməti ilə təsvir olunan Bayandır xan yəqin ki, hər 

hansı bir boyun, konkret şəkildə desək, «Divanü lüğat-it türk»də 

Oğuz tayfaları sırasında üçüncü yerdə adı çəkilən, damğası verilən 

Bayandurlar boyunun yaradıcısı idi. Eyni zamanda, məlum olduğu 

kimi, Qazan xan da atasının adının Ulaş olmasına baxmayaraq, 

dastanda, adətən, Salur Qazan kimi xatırlanır. Və hətta, «Qazan bəg 

oğlu Uruz bəgin tutsaq olduğu boy»da Burla xatun Qazana «Salur 

bəgi, Salur görgi» kimi xitab edir. Deməli, Qazan bəy də Salur 

boyunun bəyi, bu tayfanın başçısıdır. Məlumdur ki, bu boyun da adı 

Mahmud Kaşğarinin «Divan»ında Salğur boyu kimi qeyd olunmaqdadır. 

Hətta, maraqlıdır ki, bir yerdə - «Basat Dəpəgözü öldürdüyü 

boyda» Basat Dəpəgözə soy soylayarkən Qazanın adını «Salur oğlu 

Qazan» kimi təqdim edir. Deməli, buradan da, bir daha, Qazanın Salur 

boyunun başçısı olduğunu güman etmək olar. Beləliklə, bu faktların 

hamısı onu göstərir ki, əslində sonralar, «Divanü lüğat-it 

türk»də, «Came ət-təvarix»də, «Şəcəreyi-tərakimə»də rast gəliyimiz 

boylar ilk növbədə, «Dədə Qorqud» Oğuzları içərisində yaranmış, 

sonradan digər Oğuzların arasında yayılmışdır. Bu faktı «Dədə 

Qorqud kitabı»ndan gətirilən daha bariz bir nümunə ilə sübut etmək 

olar. Məsələn, «Qazan bəg oğlu Uruz bəgin tutsaq olduğu» boyda 

belə bir cümlə var: «Anun ardınca, görəlim, kimlər yetdi. Yigirmi 

dört boyun oxşayan Dəli Tondaz yetdi. Anun ardınca bin qövm 

başları Dügər yetdi. Anun ardınca bin Bəgdiz başları Əmən yetdi. 

Anun ardınca toquz qoca başları Aruz yetdi. Saydıqımca Oğuz bəgləri 

dükənsə olmaz». Beləliklə, bu cümlələrə baxsaq, onlarda verilən digər 

informasiyaları saf-çürük etmədən, bu cümlələrdə xatırlanan «bin 

qövm başları Dügər»in sonralar Kaşğaridə verilən on səkkizinci boy 

olan Tügərlər tayfasının başçısı, «bin Bəgdiz başları Əmən»in isə 

yenə də Mahmud Kaşğaridə verilən səkkizinci boy olan Bügdüzlərin


10 


tayfasının başçısı olduğunu və bu tayfaların Qalın Oğuz içində 

mövcud olduğunu deyə bilərik. Və eyni zamanda, bu informasiyalardan, 

hətta, bu tayfaların və bütövlükdə Qalın Oğuzun əhalisinin 

sayını da güman etmək olar. Çünki «bin qövm başları, bin Bəgdiz 

başları» dedikdə ən azı min nəsil, qohum-əqraba, ailə nəzərdə tutulur. 

Buradan da istər Dügərin, istərsə də Əmənin başçılıq etdiyi tayfaların 

kiçik tayfalar deyil, öz ətrafında minlərlə insanı birləşdirən tayfalar 

olduğu məlum olur. 

«Dədə Qorqud kitabı»nda bu məlumatları oxuyarkən istər-istəməz 

Mahmnud Kaşğarinin verdiyi bir məlumat da yada düşür. Belə 

ki, Mahmud Kaşğari 22 Oğuz boyunu sadaladıqdan sonra, yazır: 

«...Bu saydığım boylar kökdür. Bu kökdən bir sıra oymaqlar çıxmışdır. 

Onları söyləmədim, sözü qısa kəsdim». Bu mənada, yuxarıdakı 

cümlələrə bir daha nəzər saldıqda, bu tayfaların neçə-neçə oymaqlardan 

ibarət olduğunu güman etmək olar. Bizə elə gəlir ki, həm boylara, 

həm oymaqlara aid belə nümunələri dastanı vərəqləməklə yenə 

də tapmaq mümkündür... 

Eyni zamanda, biz «Qazılıq qoca oğlu Yegnək» boyunda üç 

yerdə «24 sancaq bəgi» ifadəsinə, sonuncu – «İç Oğuza Taş Oğuz asi 

olub Beyrək öldügi» boyunda isə üç yerdə «Üç oq, Boz oq» ifadələrinə 

rast gəlirik. Deməli, «Dədə Qorqud» qəhrəmanlarının sonralar 

Kaşğaridə, Fəzlullah Rəşidəddində, Əbülqazi xanda görəcəyimiz 22- 

24 Oğuz tayfalarından, Oğuzları əsasən iki yerə bölən «Üç oq, Boz 

oq» bölgülərindən xəbərləri vardır. Çünki, bizcə, ən azından «Dədə 

Qorqud kitabı»nda rast gəldiyimiz «24 sancaq bəgi» ifadəsi təqribən 

24 Oğuz tayfası, boyu bölgüsünə uyğun gəlir. Amma maraqlısı burasındadır 

ki, «Dədə Qorqud kitabı»nda istər Dügər, Bəgdüz tayfaları, 

istərsə də «24 sancaq bəgi» və «Üç oq, Boz oq» ifadələri çox adi 

şəkildə deyilir və sakitcə üstündən keçilir. Və dediyimiz kimi, Qalın 

Oğuz əsasən iki yerə, İç Oğuz və Taş Oğuz deyə bölgülərə ayrılır. 

Sonda isə Taş Oğuz İç Oğuza asi olduqdan sonra məğlub olarkən, Taş 

Oğuz bəgləri bir-bir Qazanın əlini öpərək, İç Oğuza tabe olurlar.


11 


Bütün bunlar isə bizcə, «Kitab»ın özündən də göründüyü kimi, «Kitab»da 

artıq Oğuz tayfa ittifaqının keyfiyyətcə tamamilə yeni bir mərhələyə 

keçdiyini və yeni bir dövlətin, Alplar, Alpanlar dövlətinin, Alban 

dövlətinin yarandığını açıq şəkildə göstərir. Buna görə də 

«Kitab»da artıq ayrı-ayrı tayfaların üzərində dayanılmır, onlar haqda 

geniş söhbət açılmır. Bizcə, bu mənada «Dədə Qorqud Kitabı» Oğuz 

tayfalarının bir daha birləşdiyi və Alban dövlətinin yarandığı dövrü 

əks etdirən abidədir. Çünki dastandan gördüyümüz kimi, ən azından 

«Kitab»da Oğuz tayfaları dəfələrlə Qalın Oğuz kimi xatırlansa da, 

artıq Qalın Oğuzun başçısı Qazan xan «Oğuzlar başı Qazan» kimi deyil, 

«Basat Dəpəgözü öldürdigi boyda» iki yerdə «Alplar başı Qazan», 

«Qazan bəg oğlı Uruz bəgin tutsaq oldığı» boyda isə «Alpanlar 

başı Qazan» kimi yad edilir. 

Dastanda biz dəfələrlə, məsələn, «Qanlı qoca oğlu Qanturalı», 

«Uşun qoca oğlu Səgrək» boylarında Alp ərənlər, Alp yigitlər, Alp ər 

ifadələri ilə yanaşı, eyni zamanda, «Salur Qazanın evi yağmalandığı», 

«Basat Dəpəgözi öldürdügi», «Bəkil oğlu Əmran», «Salur Qazan tutsaq 

olub oğlu Uruz çıxardığı», «İç Oğuza Taş Oğuz asi olup Begrək 

öldügi» boylarında Alp Ərən, Alp Rüstəm, Alp Uruz kimi şəxs 

adlarına və həmçinin, «Basat Dəpəgözi öldürdügi» və «Uşun qoca 

oğlu Səgrək» boylarında «Alpımız Salur oğlu Qazan», «Alpımız 

Salur Qazan» ifadələrinə də rast gəlirik. Eyni zamanda, qeyd etdiyimiz 

kimi, «Alplar başı Qazan» ifadəsi də əsərdə bir neçə yerdə öz 

əksini tapır. Amma, maraqlıdır ki, yenə də qeyd etdiyimiz kimi, 

dastanda iki yerdə «Alpanlar» sözünə təsadüf edirik: «Qazılıq qoca 

oğlu Yegnək» boyunda Yegnək yoldaşlarına yuxusunu danışarkən 

deyir: «...Ağ-boz atlar çapdırır alpanlar gördüm. Ağ ışıqlı alpları yanıma 

saldım». Və bu ifadələrdən biri, hətta, düşmənin dilindən deyilir. 

Məsələn, «Qazan bəg oğlu Uruz bəgin dustaq olduğu» boyda 

oxuyuruq: «Məgər Başı açuq Tatyan qələsindən, Aqsəqa qələsindən 

kafərin casusu vardı. Bunları görüp Təkurə gəldi. Aydır: «Hay, nə 

oturarsan, itüni ulatmıyan, çətügini molatmıyan! Alpanlar başı Qazan



oğlancuq ilə sərxoş olup, yaturlar» – dedi». Beləliklə, gördüyümüz 

kimi dastanda artıq Qalın Oğuz dövləti əhalisi başdan-başa Oğuzlardan 

ibarət olan və düşmənin də qəbul etdiyi Alban dövlətidir. Bizə 

elə gəlir ki, bu məqamda yeni yaranan Alpan-Alban dövləti də öz 

adını məhz alp-igid-ər sözündən alır. 

Burada bir məsələni də xatırlatmaq yerinə düşər. Belə ki, biz bir 

qədər yuxarıda «Kitab»ın əlyazması üzərində «Kitabı-Dədəm Qorqud 

ala-lisani-taifeyi-Oğuzan» yazıldığını söyləmiş və onun tərcüməsinin 

aşağıdakı şəkildə olduğunu demişdik: «Oğuzlar tayfasının dilində 

Dədəm Qorqudun kitabı». Bu cümlədəki «Oğuzlar» sözünü oxuduqda 

istər-istəməz qədim yunan tarixçisi Strabonun Albaniyadan 

bəhs edərkən onun əhalisinin 26 dildə danışdığını söylədiyi fakt yada 

düşür. Belə ki, Qalın Oğuz içində mövcud olan 24 sancağın, tayfanın 

hər birinin ən azı min nəfərdən ibarət olduğunu, hər tayfanın da 

Mahmud Kaşğari demişkən özünəməxsus ləhcəsi, dili olduğunu 

nəzərə alsaq, Strabonun bəlkə də hərəsi bir ləhcədə danışan Oğuz 

tayfalarını nəzərdə tutduğunu da güman etmək olar. 

Beləliklə, «Dədə Qorqud kitabı»na bütövlükdə nəzər saldıqda, 

bu əsərin mahiyyətindən, məğzindən, onun Azərbaycanda ən qədim 

zamanlardan, ən geci Hun dövründən yaşayan Oğuzlardan, bu Oğuzların 

həyat tərzlərindən, məişət şəraitlərindən, onların qəhrəmanlıqlarından, 

sevgilərindən, dünyagörüşlərindən bəhs edən, heç bir əfsanəyə, 

mifə bürünmədən, onları çox real şəkildə əks elətdirən və eyni 

zamanda, bu Oğuzların tayfa ittifaqından yeni bir mərhələyə, daha 

yüksək mərhələyə, dövlət quruculuğu mərhələsinə qədəm qoyduqları 

dövründən bəhs edən bir əsər olduğunu görürük. Bu mənada, «Dədə 

Qorqud kitabı» Alban abidəsi, Alban dövründə Azərbaycan Oğuzlarının 

ortaya qoyduqları əsərdir. Bizə elə gəlir ki, bu əsər tarix baxımından 

hələ ki, məlum olan ən qədim Oğuzlardan bəhs edən əsər, 

həm də, eyni zamanda, ən qədim bədii Oğuz abidəsidir. «Dədə Qorqud 

kitabı», həmçinin, ən qədim «Oğuznamə» və sonralar yaranan 

12


13 


bütün «Oğuznamə»lərin başında duran və onların yaranmasında bilavasitə 

iştirak edən «Oğuznamə»dir. 

Lakin əvvəldə də qeyd etdiyimiz kimi, «Kitab»ı XI-XVII əsrlərdə 

meydana çıxan «Oğuznamə»lərlə eyniləşdirmək də olmaz. 

Çünki bir dəfə yuxarıda söylədiyimiz kimi, XI-XVII əsrlərdə meydana 

çıxan «Oğuznamə»lərdə qoyulan məqsədlər «Kitab»ın qarşısında 

qoyulmur. «Kitab»da dediyimiz kimi, sadəcə olaraq, Alban Oğuzlarının 

həyatı, sevgisi, məişəti təsvir olunur. Bu əsərin məhz XV-XVI 

əsrlərdə meydana çıxmasının səbəbi isə, XV-XVI əsrlərdə, dediyimiz 

kimi, yeni Oğuzların, Səlcuq Oğuzlarının intibah dövrü ilə əlaqədardır. 

Çünki məhz bu dövrdə yeni Oğuzlar öz tarixlərinə, öz köklərinə 

bir daha qayıtmaq istəmiş, öz şanlı tarixlərini bütün Şərq xalqlarına 

bildirməyə çalışmışlar. Və bu anda təbii ki, Əbu Bəkr Tehraninin 

«Kitabi-Diyarbəkiriyyə», Dəvadarinin «Dürər üt-tican», Ətayinin 

«Leyli və Məcnun» poemalarından və başqa əsərlərdən anlaşıldığı 

kimi, xalq arasında məlum olan, lakin islamın, islam mədəniyyətinin, 

islam təfəkkürünün gəlişi ilə bir qədər arxa plana keçmiş «Dədə 

Qorqud kitabı» yenidən ehya tapmış və XI-XVII əsrlərdə meydana 

çıxan «Oğuznamə»lərdən birinə çevrilmişdir. Diqqətlə baxsaq, əslində 

«Dədə Qorqud kitabı»nın o «Oğuznamə»lərlə bir o qədər də 

əlaqəsi yoxdur. Sadəcə olaraq, yeni «Oğuznamə»lər yaranan dövrdə 

«Dədə Qorqud kitabı»nın ortaya çıxması, yeni Oğuzlar üçün, Səlcuq 

Oğuzları üçün öz dədə-babalarını şanlı bir tarixə bağlamaq nöqteyinəzərindən 

sanki göydəndüşmə bir əsər olmuş və onlar da bu əsərdən 

lazımınca istifadə etmişlər. Və istər Osmanlı, istər Ağqoyunlu, istərsə 

də Qaraqoyunlu dövlətlərinin Oğuzları Alban dövrü Oğuzlarını 

unutduqları və öz tarixlərini Orta Asiyayla, Türküstanla bağladıqları 

üçün, bu məqamda, «Dədə Qorqud kitabı»nı sonuncu dəfə köçürüb, 

ortaya çıxarıb, eyni zamanda onu «Oğuznamə» kimi təqdim edərkən, 

«Kitaba» «Türküstanın dirəyi», «Amid soyunun aslanı» və s. Türküstanla 

bağlı ifadələr, anlayışlar əlavə etmişlər. Və həmçinin, bu 

əsəri mütləq «Oğuznamə» kimi görmək istədikləri üçün, bəzi boyların


14 


sonuna «Oğuznamə» ifadəsini də artırmışlar. Bu fakt «Kitab»ın 

əvvəlki əsrlərdə, əvvəlki dövrlərdə üzünü köçürən katiblərin ona 

xristianlıq, islam və s. donu geydirdikləri katib əlavəsi kimi özünü 

açıq-aydın göstərir. 

Beləliklə, bütün bu deyilənləri, yəni «Dədə Qorqud kitabı»nın 

mənşə etibarilə Türküstanla bağlı olmadığını, bu abidənin Alban dövründə 

Azərbaycanda yarandığını, sonradan Orta Asiyaya transfer 

olduğunu sübut etmək üçün, daha bir faktı da nəzərə çatdırmaq olar. 

Belə ki, elmi ədəbiyyatda Oğuzlardan ilk dəfə və geniş şəkildə 

danışan Mahmud Kaşğarinin «Divanü lüğat it-türk» əsərində biz heç 

yerdə «Dədə Qorqud kitabı»na, dastanına, onun qəhrəmanlarına təsadüf 

etmirik. Bu isə o deməkdir ki, XI əsrə qədər Orta Asiya türkləri 

bu və ya digər mənada, demək olar ki, «Dədə Qorqud dastanları»nı 

tanımırlar. Və yaxud da tanısalar da, bu dastan onların arasında o 

qədər də məşhur deyildir. Digər tərəfdən, «Dədə Qorqud kitabı»nı 

Azərbaycanla bağlayan ilk növbədə, məhz bütün tədqiqatçıların da 

dediyi kimi, onun dil xüsusiyyətidir. Tədqiqatçılar, hətta, indi də 

«Dədə Qorqud kitabı»nın bəzi ifadələri üzərində mübahisələr aparır, 

anlaşılmaz ifadələri bu və ya digər şəkildə yozurlar. Bizə elə gəlir ki, 

məhz bu anlaşılmaz ifadələr Səlcuq Oğuzlarının deyil, bilavasitə 

Alban Oğuzlarının dillərində işlənilmiş kəlmələrdir ki, onlar da unudulmuş 

və müasir dilimiz üçün arxaikləşmişdir. 

Beləliklə, bütün yuxarıda deyilənləri ümumiləşdirsək, «Dədə 

Qorqud kitabı»nın «Oğuznamə» deyil, Alban Oğuzlarının, «Dədə 

Qorqud Oğuzları»nın həyatından bəhs edən, Azərbaycan tarixində 

özünəməxsus yer tutan Alban dövlətinin abidəsi olduğunu demək 

olar. Bu əsər sadəcə olaraq, XI-XVII əsrlərdə «Oğuznamə»lər meydana 

çıxan zaman yenidən ortaya, ərsəyə çıxmış və bu zaman yaranan 

bütün «Oğuznamə»lərin başında durmaqla, özü də bir «Oğuznamə»yə 

çevrilmişdir. 

Biz bir qədər yuxarıda «Dədə Qorqud»da cərəyan edən hadisələrin 

Azərbaycan tarixində mövcud olmuş Alban dövlətinin ilkin


15 


təşəkkül dövrünə təsadüf etdiyini söyləmişdik. Həqiqətən də, dastana 

baxdıqda, orada artıq Qalın Oğuz dövlətinin Alban dövlətinə çevrildiyinin 

şahidi oluruq. Alban dövlətinin tarixi də təqribən məlumdur: 

eradan əvvəl I minilliyin ortalarından, yenə də bizim eranın I minilliyinin 

ortalarına qədər. Və dastandan da anlaşıldığına görə, dastanın 

bütün qəhrəmanları Oğuzlardır. Oğuzlar haqqında isə məlumatlar ilk 

növbədə daha çox Orxon-Yenisey abidələri ilə bağlıdır. Məlum olduğu 

kimi, Orxon-Yenisey abidələrində Oğuz tayfalarının bir 

neçəsinin adı çəkilir. Bu məqamda, hər bir türkoloqu ilk növbədə bir 

sual düşündürür: «Dədə Qorqud» Oğuzları ilə «Orxon-Yenisey» 

Oğuzlarının əlaqəsi varmı? Əgər varsa, bu əlaqələr nə zamandan 

başlayıb? 

Bu suallara cavab axtararkən, təbii ki, biz ilk növbədə «Dədə 

Qorqud» Oğuzlarından, müasir Azərbaycanda yaşayan Oğuzlardan 

bəhs edən tarixi əsərə - «Kitabi-Dədə Qorqud dastanı»na söykənməliyik 

və söykənirik də. Belə ki, «Dədə Qorqud dastan»ında adı çəkilən 

Oğuzlar hansı coğrafi koordinatlarda yaşayırlar və bu koordinatların 

içində İç oğuz və Taş Oğuz haralardır, hansı ərazilərdir? Qeyd edək 

ki, bu suala cavab vermək həm asandır, həm də çətin. Asandır ona 

görə ki, nə qədər mübahisəli olsa da, dastanda Oğuz yurdunun koordinatları 

təxminən məlumdur. Çətindir ona görə ki, bəzi tədqiqatçılar 

bu təxminiliyi öz tədqiqatları ilə daha da qəlizləşdirirlər. Bu mənada, 

bu koordinatların qəlizliyindən danışarkən, qeyd edək ki, türk tədqiqatçıları 

Oğuz yurdunun, əsasən, Anadoluda, Azərbaycan tədqiqatçıları 

isə Azərbaycanda yerləşdiyini bildirirlər. Biz isə mübahisələrin 

mahiyyətini, tarixini bir daha xatırlatmadan, «Kitabi-Dədə Qorqud» 

dastanlarında təsvir olunan Oğuz yurdunun, əsasən, tarixi Azərbaycan 

torpaqlarında mövcud olduğunu bildirmək istəyirik. Bəri başdan onu 

da deyək ki, bizcə, dastanda təsvir olunan Qalın Oğuzun ərazisi, onun 

coğrafi koordinatları, əsasən, bugünkü Ermənistan, Naxçıvan, Qarabağ 

torpaqları və onlardan bir qədər aşağı və yuxarıdakı əraziləri – 

başqa sözlə desək, Dəmirqapı Dərbənddən, Gürcüstandan, Gəncədən,


16 


Bərdədən aşağı, Təbrizdən yuxarı- Qaradağ və bütöv Qarabağ, Qara 

Dərvənd, Evnik qalası, Trabzon, Bayburd ilə sərhədlənən əraziləri 

əhatə edir. Dediyimiz kimi, təbii ki, əsas məğzi, mahiyyəti düz olmaqla, 

bu da sərhədləri şərti olan ərazidir. Amma ən mübahisəli ərazi, 

bizcə, Qalın Oğuzun içində Taş Oğuzun ərazisidir. Hələ ki, Taş 

Oğuz barədə bir qədər sonra. İndi isə hamıya məlum olan və hamının 

bildiyi və dastanda da adı çəkilən yer adlarıyla Qalın Oğuzun koordinatlarına 

bir daha nəzər salaq. 

Belə ki, «Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy»da Qazan xan 

Ala dağa ova çıxarkən, Uruz qoca ondan soruşur: «Ağam Qazan, sası 

dinlü Gürcüstan ağzında oturarsan, ordun üstinə kimi qorsan?», daha 

sonra bu boyda Şökli Məlik Qazanda hansı heyiflərinin qaldığını 

soruşduqda, kafərlərdən biri Şöklü Məliyə «Qazanın Qapulu Dərvəndə 

on bin qoyunı vardır. Şol qoyunları dəxi götürsək, Qazana ulu heyf 

edərdik» deyir. Boyun sonunda Qazan xan düşmənə qələbə çaldıqdan 

sonra, bəzi tədqiqatçıların yer adı kimi qəbul etdikləri Altuntaxtına 

dönür: «Qazan bəg ordusını, oğlanını-uşağını, xəzinəsini aldı, gerü 

döndi, altun təxtində». Beləliklə də boydan gördüyümüz kimi, Qalın 

Oğuzun şimal sərhədlərinin bir ucu Dəmirqapı Dərbəndi, digər ucu 

isə Gürcüstan sərhədlərini əhatə edir. 

Qalın Oğuz elinin qərb sərhədlərindən söhbət gedərkən «Qam 

börənin oğlı Bamsı Beyrək boyu»nda aşağıdakı informasiyanı alırıq. 

Belə ki, Bamsı Beyrək üçün İstanbula, Rum elinə ərməğanlar gətirməyə 

gedən bəzirganları qayıdarkən Qara Dərvənd ağzında Evnik 

qələsinin kafirləri yağmalayırlar. Onlardan biri qaçaraq, Oğuza gəlib 

Beyrəkdən kömək diləyir. «Bəzirgan aydır: Yigit, yigit bəy, yigit! Sən 

bənim ünüm anla, sözüm dinlə! On altı yıldır ki, Oğuz içindən getmiş 

idik. Dan-danışux kafər malın Oğuz bəglərinə gətirür idik. Pasnik 

qara Dərvənd ağzına düş vermiş idik. Evnik qalasının beş yüz kafəri 

üzərimizə qoyıldı...». «Qazan bəg oğlı Uruz bəgin tutsaq oldığı 

boy»da isə oxuyuruq, Qazan bəy deyir: «...Mən bu oğlanı alayım, ava 

gedəyin. Yedi günlik azuğla çıqayın. Ox atduğım yerləri, qılıc çalub



baş kəsdügim yerləri göstərəyim. Kafər sərhəddinə Cızığlara, Ağlağana, 

Gögcə tağa aluban çıqayın...» Deməli, Oğuzun şimal sərhədləri 

Cızıqlar, Ağlağan, Gökçə dağdır. Digər tərəfdən Oğuz elinin sərhədlərinə 

yaxın olan kafər yurdları da məlumdur: «Məgər Başı aşuq 

Tatyan qələsindən, Aqsəqa qələsindən kafərin casusu vardı...» Belə 

ki, Oğuz yurdunun şimal-qərb sərhədlərinə kafir torpaqlarından Gürcüstan, 

Tatyan qalası, Aqsaka qalası, Tumanın qalası, qərb sərhədlərinə 

isə Qara Dərvənd, Evnik qalası yaxındır. Uruzu da dustaq olarkən 

Qara Dərvəndə aparırlar. Bir qədər uzaqda isə, hətta, Parasaran, 

Bayburd, Mardin, Hamid, Trabzon, Düzmürd qalası da var. 

Beləliklə, gördüyümüz kimi, Qalın Oğuzun şimal, şimal-şərq və 

qərb sərhədləri məlumdur: Qapulu Dərbənd, Gəncə, Bərdə, Altuntaxt, 

Cızıqlar, Ağlağan, Göycə dağı, Gürcüstan, Ağsaka qalası, Tumanun 

qalası, Tatyan qalası, Qara Dərvənd, Evnik qalası və s. Maraqlıdır ki, 

bunlar dediyimiz kimi, Qalın Oğuzun sərhədləridir. Yəni başqa sözlə 

desək, Oğuzlar bu torpaqların hamısında yaşamır, onlardan bir qədər 

aralıda yaşayırlar. Amma bu xətt üzrə olan coğrafiyaya nəzarət edirlər. 

Belə ki, məsələn, Bəkil Gəncəyə və Bərdəyə gedib vətən tutur, 

Dərbənddə Qazan xanın ancaq qoyunları saxlanılır. Bu koordinatlar 

içində Oğuz yaşayış məskəninin hara olduğu dəqiq bilinməsə də, hər 

halda, «Salur Qazanın evinin yağmalandığı boy»da Ala dağa ova çıxan 

Qazan xan «qara qayğılu vaqeə» görərkən, öz yurduna üç günlük 

yolu bir günə qayıdır: «...Qazan aydır: «Mənim avımı bozma, ləşkərimi 

tağıtma! Bən bu gün Qonur ata qaqaram, üç günlük yolı bir gündə 

aluram, evilə olmadın yurdum üstinə vararam». Beyrək də Bayburd 

hasarından evlərinə, İç Oğuza bir qədər tələsik də olsa, üç günə 

gəlir: «Üç gündür, yol gəldim, toyurun məni, Üç günə varmasun, 

Allah sevindürsün sizi». Qazan xan kafər sərhəddinə Ağlağana, Gögcə 

dağa, Cızıqlara ova çıxarkən yeddi günlük azuqə götürür. Oğuzla 

Trabzonun arası isə yeddi gecə-gündüzlük yoldur. Qanturalı Oğuzdan 

çıxıb Trabzona Selcan xatunun dalınca gedərkən yeddi gün yol gedir: 

17


18 


«Atasının-anasının əllərin öpdi. Qırq yigidin yanına bıraqdı. Yedi 

gün, yedi gecə yortdılar. Kafərin sərhədinə irdilər» və s. 

Gördüyümüz kimi, bütün bu coğrafiya Oğuz yurdudur. Lakin bu 

coğrafiya içində bir neçə koordinat tədqiqatçıları həmişə düşündürmüşdür. 

Bu da «Uşun qoca oğlı Səgrək boyu»nda Əgrəkin Əlincə 

qalasına qədər getdiyi yol və qardaşı Səgrəkin onu dustaqlıqdan qurtararkən 

gedib-qayıtdığı istiqamətdir. Belə ki, Əgrək Qazan bəydən 

axın üçün icazə aldıqdan sonra, aşağıdakı xətt üzrə hərəkət edir: 

«Andan Şirokuz ucından Gögcə dənizə dəkin el çarpdı. Ğalaba toyum 

oldı. Yolı Əlincə qələsinə uğradı». Bu gün Şirokuz adlı toponimin 

koordinantları dəqiq məlum olmasa da, hər-halda bu məkanın Gürcüstandan 

aşağı, Göyçə gölündən yuxarı və yaxud, ən azından Göyçə 

gölü ilə eyni en dairəsində yerləşdiyi bu sətirlərdən aydın olur. Qardaşı 

Səgrək isə Əgrəki qurtarmaq üçün Əlincə qalasına gedərkən 

Dərəşam ucundan keçır. Oğuza qayıdarkən də hər iki qardaş yenə də 

Dərəşam suyundan keçırlər: « Dün qatdı, yort eylədi. Üç gün dünligünli 

yortdı. Dərəşam ucından keçdi, ol qardaşı tutılan qoruya gəldi... 

Dün qatmış, üç gün dünli yortmış yigit, qarannulı gözin uyxu almış 

yigit, atının çilbərini biləginə bağladı, yatdı – uyıdı». «Dərəşəm suyını 

dəlüb keçdilər. Dün qatdılar, Oğuzın sərhəddinə yetdilər». 

Beləliklə, bizcə, bu sətirlərə görə Oğuz yurdunun əsas yaşayış 

məskəni Dərəşamdan şərqdəki torpaqlarda, ondan bir qədər cənubda 

və eyni zamanda, şimalda, əsasən, müasir Ermənistan ərazisində, 

Gürcüstana qədər olan torpaqlarda yerləşir. Bizcə, bu faktı Əgrəkin 

şimaldan başlayıb Əlincəyə qədər gəldiyi istiqamət və eyni zamanda, 

Səgrəkin gedib-qayıtdığı istiqamət də təsdiq edir. Çünki, Dərəşam 

Əlincədən qərbdə yerləşir. Sadəcə olaraq, Əgrək Oğuz yurdunda, 

xəritə ilə daha aydın şəkildə təsəvvür olunsun deyə, deyək ki, müasir 

Ermənistan ərazisində şımaldan cənuba, Səgrək isə əksinə, cənubdan 

şərqə, və bir qədər şımal-şərqə hərəkət edir. 

Yuxarıda Əgrəkin hərəkət etdiyi istiqamətə nəzər salarkən, bir 

məsələ də diqqəti cəlb edir: bütövlükdə Oğuz yurdunun ərazisi çox


19 


genişdir. Belə ki, bu ərazinin bir ucu əgər Gürcüstana, Qara dəniz sahillərinə 

və ondan aşağı, cənubdakı torpaqlara söykənirsə, digər bir 

ucu Gəncəyə, Bərdəyə dayanır. Bizə elə gəlir ki, Oğuz yurdunun 

qərb sərhədləri İç Oğuz, şərq sərhədləri – Gəncə, Bərdə sərhədləri isə 

Taş Oğuzdur. Bu mənada, bizcə, Əgrəkin hərəkət etdiyi istiqamət- 

Şıroküz, Gögcə dəniz, Əlincə qalası Oğuz yurdunun içində düşmənlərin 

arabir hücum etdikləri, Oğuzun içinə düşməncəsinə soxulduqları 

ərazidir. Düşmənlər, xüsusilə, Şöklü Məlik Oğuzun içinə həmişə Gürcüstandan, 

Gürcüstan ərazisindən bu istiqamətdə soxulmuş və oğuzlarla 

kafərlər arasında müharibələr də daha çox bu ərazilərdə getmişdir. 

Ona görə də Oğuz yurdunun tərkib hissəsi olmasına baxmayaraq, 

Əgrək məhz bu istiqamətə axın istəmiş, Qazan da oğlu Uruzu 

ova çıxardarkən məhz bu istiqamətə, həmişə baş kəsib, qan tökdüyü 

yerlərə ova çıxarmış, oğluna həmin yerləri göstərməyə çalışmış və eyni 

zamanda, düşmənə indi də bu ərazilərə nəzarət etdiyini, bu yerlərin 

Oğuz torpağı olduğunu bir daha xatırlatmaq istəmişdir. Lakin bütün 

bunlarla bərabər, dastanda bu istiqamətin daha bir funksional mahiyyəti 

vardır. Bizə elə gəlir ki, bu istiqiamət, daşıdığı digər xüsusiyyətlərlə 

bərabər, eyni zamanda, həm də İç Oğuzla Taş Oğuzu birbirindən 

ayıran sərhəddir. 

Beləliklə, Qalın Oğuzun içində hansı ərazilərin Taş Oğuz əraziləri 

olduğunu aydınlaşdırmazdan əvvəl, ilk növbədə, Taş Oğuzun 

qəhrəmanlarının kimlər olduqlarına nəzər salmaq istərdik. Qeyd edək 

ki, dastanı oxuduqca Taş Oğuzun qəhrəmanlarının böyük əksəriyyətinin 

kim olduqları aydınlaşır. Lakin bu qəhrəmanlar içində bəzi igidlərin 

Taş Oğuzlu olub-olmaması ilk baxışda gizli qalır. Bizə elə gəlir 

bunların da Taş Oğuz və yaxud da İç Oğuzlu olduqlarını aydınlaşdırmaq 

maraqlı olardı. 

Beləliklə, Taş Oğuz qəhrəmanlarının başında duran ilk növbədə 

Qazanın dayısı Aruz qocadır. Daha sonra bu siyahıya Aruzun oğlanları 

və nəvələri başçılıq edir. Onun oğlanları Qıyan Selcik və Basat. 

Aruz Basatı aslan yatağından evə gətirib yemə-içmə verərkən, Dədə

Dədə Qorqud kitabı (Vatikan nüsxəsi)....

Create successful ePaper yourself

Delete template?

Save as template?