15.05.2013 Views

guía para la prescripción de ejercicio físico en ... - Acta Sanitaria

guía para la prescripción de ejercicio físico en ... - Acta Sanitaria

guía para la prescripción de ejercicio físico en ... - Acta Sanitaria

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

PATROCINADOR:<br />

Sociedad<br />

Castel<strong>la</strong>no-Manchega<br />

<strong>de</strong> Hipert<strong>en</strong>sión<br />

Sociedad Navarra<br />

<strong>de</strong> Hipert<strong>en</strong>sión<br />

Laboratorios SERVIER S.L.<br />

SEH - LELHA<br />

GUÍA PARA LA PRESCRIPCIÓN DE EJERCICIO FÍSICO EN PACIENTES CON RIESGO CARDIOVASCULAR •<br />

GUÍA PARA LA PRESCRIPCIÓN DE EJERCICIO FÍSICO<br />

EN PACIENTES CON RIESGO CARDIOVASCULAR<br />

SEH - LELHA<br />

■ José Abellán Alemán<br />

■ Pi<strong>la</strong>r Sainz <strong>de</strong> Baranda Andujar<br />

■ Enrique J. Ortín Ortín<br />

Sociedad Españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> Hipert<strong>en</strong>sión ■ Liga Españo<strong>la</strong> <strong>para</strong> <strong>la</strong> Lucha contra <strong>la</strong> Hipert<strong>en</strong>sión Arterial<br />

Socieda<strong>de</strong>s Autonómicas <strong>de</strong> Hipert<strong>en</strong>sión


GUÍA PARA LA PRESCRIPCIÓN<br />

DE EJERCICIO FÍSICO EN PACIENTES<br />

CON RIESGO CARDIOVASCULAR


Editores:<br />

José Abellán Alemán*<br />

Pi<strong>la</strong>r Sainz <strong>de</strong> Baranda Andujar**<br />

Enrique J. Ortín Ortín*<br />

Autores:<br />

José Abellán Alemán*<br />

Pi<strong>la</strong>r Sainz <strong>de</strong> Baranda Andujar**<br />

Enrique J. Ortín Ortín*<br />

Pedro Saucedo Rodrigo*<br />

Purificación Gómez Jara*<br />

Mariano Leal Hernán<strong>de</strong>z*<br />

* Cátedra <strong>de</strong> Riesgo Cardiovascu<strong>la</strong>r. UCAM<br />

** Departam<strong>en</strong>to <strong>de</strong> Ci<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> <strong>la</strong> Actividad Física y el Deporte. UCAM<br />

Ava<strong>la</strong>da por:<br />

Sociedad españo<strong>la</strong> <strong>de</strong> hipert<strong>en</strong>sión (SEHLELHA).<br />

Sociedad extremeña <strong>de</strong> hipert<strong>en</strong>sión y otros factores <strong>de</strong> riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r.<br />

Sociedad canaria <strong>de</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial.<br />

Sociedad murciana <strong>de</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial y riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r.<br />

Sociedad andaluza <strong>de</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial y riesgo vascu<strong>la</strong>r.<br />

Sociedad cata<strong>la</strong>na <strong>de</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial.<br />

Sociedad castel<strong>la</strong>no-manchega <strong>de</strong> hipert<strong>en</strong>sión y otros factores <strong>de</strong> riesgo vascu<strong>la</strong>r.<br />

Sociedad asturiana <strong>de</strong> hipert<strong>en</strong>sión y riesgo vascu<strong>la</strong>r.<br />

Sociedad val<strong>en</strong>ciana <strong>en</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial y riesgo vascu<strong>la</strong>r.<br />

Sociedad <strong>de</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial y riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r <strong>de</strong>l país vasco (EUSTEN).<br />

Sociedad vasca <strong>de</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial (SOVASHTA).<br />

Sociedad gallega <strong>de</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial.<br />

Sociedad cántabra <strong>de</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial.<br />

Sociedad navarra <strong>de</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial.<br />

Sociedad castel<strong>la</strong>no-leonesa <strong>de</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial.<br />

Sociedad madrileña <strong>de</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial y otros factores <strong>de</strong> riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r.<br />

Sociedad riojana <strong>de</strong> HTA y riesgo vascu<strong>la</strong>r.<br />

Sociedad aragonesa <strong>de</strong> hipert<strong>en</strong>sión arterial y riesgo vascu<strong>la</strong>r.<br />

Sociedad <strong>de</strong> hipert<strong>en</strong>sión y riesgo vascu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> is<strong>la</strong>s baleares.<br />

Colegio oficial <strong>de</strong> lic<strong>en</strong>ciados <strong>en</strong> educación física y CAFD <strong>de</strong> <strong>la</strong> Región <strong>de</strong> Murcia.<br />

Producción Técnica: S.G. FORMATO, S.L.<br />

formato@formato-sg.es<br />

Depósito Legal: MU-397-2.010


ÍNDICE<br />

OBJETIVOS DE LA GUÍA....................................................................................................................................... 9<br />

1. INTRODUCCIÓN .................................................................................................................................................. 11<br />

2. ASPECTOS GENERALES SOBRE LA PRESCRIPCIÓN DE EJERCICIO FÍSICO....................................... 15<br />

1. Definición <strong>de</strong> <strong>prescripción</strong> <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> .............................................................................. 15<br />

2. Objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>prescripción</strong> <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> ........................................................................... 15<br />

3. Parámetros que compon<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prescripción</strong> <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong>............................................. 16<br />

3. EJERCICIO PARA LA MEJORA DE LA RESISTENCIA CARDIORRESPIRATORIA .................................. 17<br />

1. Concepto ...................................................................................................................................................... 17<br />

2. Tipo <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong>........................................................................................................................................ 18<br />

3. Int<strong>en</strong>sidad.................................................................................................................................................... 19<br />

4. Duración....................................................................................................................................................... 30<br />

5. Frecu<strong>en</strong>cia................................................................................................................................................... 31<br />

6. Volum<strong>en</strong>........................................................................................................................................................ 32<br />

7. Ritmo <strong>de</strong> progresión ............................................................................................................................... 33<br />

8. Estructura <strong>de</strong> una sesión...................................................................................................................... 35<br />

4. RECOMENDACIONES GENERALES DE PRÁCTICA DE EJERCICIO FÍSICO ........................................... 37<br />

5. PRESCRIPCIÓN DE EJERCICIO FÍSICO A LOS PACIENTES CON RIESGO CARDIOVASCULAR.......... 39<br />

1. Ejercicio <strong>físico</strong> e hipert<strong>en</strong>sión arterial ........................................................................................... 39<br />

2. Ejercicio <strong>físico</strong> y obesidad.................................................................................................................... 42<br />

3. Ejercicio <strong>físico</strong> <strong>en</strong> el paci<strong>en</strong>te diabético......................................................................................... 47<br />

4. Ejercicio <strong>físico</strong> <strong>en</strong> el paci<strong>en</strong>te dislipémico .................................................................................... 56<br />

6. BIBLIOGRAFÍA ................................................................................................................................................... 57<br />

7. ANEXOS............................................................................................................................................................... 59


PRÓLOGO<br />

El organismo humano está diseñado <strong>para</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong>.<br />

Sin embargo, los cambios sociales y el progreso han relegado <strong>la</strong><br />

práctica <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> a una mera opción cada vez más alejada <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

vida cotidiana. El uso <strong>de</strong> los medios automatizados <strong>de</strong> locomoción, el<br />

acceso a medios informativos digitales, así como numerosos trabajos<br />

que se realizan <strong>de</strong>s<strong>de</strong> puestos se<strong>de</strong>ntarios y activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> ocio que <strong>en</strong><br />

su inm<strong>en</strong>sa mayoría se re<strong>la</strong>cionan con el <strong>de</strong>scanso y el confort han<br />

convertido al hombre actual <strong>en</strong> un individuo se<strong>de</strong>ntario. El acceso<br />

fácil a <strong>la</strong> comida y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> condicionan unos tipos antropométricos<br />

cada vez más obesos <strong>en</strong> los que se promuev<strong>en</strong> cambios<br />

metabólicos perjudiciales <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud. Este tipo <strong>de</strong> comportami<strong>en</strong>to<br />

se ha introducido <strong>de</strong> forma brutal <strong>en</strong> los segm<strong>en</strong>tos infanto-juv<strong>en</strong>iles<br />

augurando un sombrío panorama <strong>de</strong> futuras complicaciones cardiovascu<strong>la</strong>res<br />

<strong>de</strong>bido a estos estilos <strong>de</strong> vida.<br />

Conseguir cambios a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> el estilo <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> los individuos<br />

<strong>de</strong>be ser una parte importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor asist<strong>en</strong>cial <strong>de</strong> los profesionales<br />

sanitarios. Sin embargo, el proceso implica multitud <strong>de</strong> variables<br />

complejas que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser abordados globalm<strong>en</strong>te, incluy<strong>en</strong>do los condicionantes<br />

personales, los factores sociales y los ambi<strong>en</strong>tales <strong>en</strong>tre otros.<br />

Todos los profesionales sanitarios <strong>de</strong>berían ampliar su formación <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong>s ci<strong>en</strong>cias re<strong>la</strong>cionadas con el <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> (EF), supli<strong>en</strong>do una<br />

tradicional car<strong>en</strong>cia formativa. De esta forma, se podría mejorar el<br />

asesorami<strong>en</strong>to a los paci<strong>en</strong>tes más allá <strong>de</strong>l programa prescriptivo tra-


dicional basado <strong>en</strong> <strong>la</strong> indicación <strong>de</strong> acumu<strong>la</strong>r actividad física <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad<br />

mo<strong>de</strong>rada. Para ello, una amplia gama <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>b<strong>en</strong><br />

ser i<strong>de</strong>ntificadas y adaptadas a los intereses <strong>de</strong> cada individuo; cal<strong>en</strong>dario<br />

y medio ambi<strong>en</strong>te, consi<strong>de</strong>rar el <strong>en</strong>torno familiar, el trabajo y los<br />

compromisos sociales, con alternativas <strong>para</strong> <strong>la</strong>s inclem<strong>en</strong>cias <strong>de</strong>l<br />

tiempo y los viajes.<br />

Para los profesionales <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud, el reto consiste <strong>en</strong> aprovechar su<br />

credibilidad profesional y conseguir un número creci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> participantes<br />

<strong>en</strong> programas <strong>de</strong> EF que estén diseñados <strong>para</strong> superar <strong>la</strong>s barreras<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> adhesión a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo, que realic<strong>en</strong> una gestión eficaz <strong>de</strong>l<br />

comportami<strong>en</strong>to y contempl<strong>en</strong> estrategias <strong>de</strong> cambio ambi<strong>en</strong>tal, <strong>de</strong><br />

modo que muchas más personas perciban los b<strong>en</strong>eficios previstos por<br />

un estilo <strong>de</strong> vida físicam<strong>en</strong>te activo.


Los objetivos <strong>de</strong> este docum<strong>en</strong>to son:<br />

OBJETIVOS DE LA GUÍA<br />

1. La actualización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> salud pública <strong>para</strong><br />

adultos con riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r, basada <strong>en</strong> <strong>la</strong> evi<strong>de</strong>ncia disponible<br />

sobre <strong>la</strong> salud y los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>l Ejercicio Físico.<br />

2. Dotar <strong>de</strong> <strong>la</strong>s herrami<strong>en</strong>tas necesarias a los profesionales sanitarios<br />

<strong>para</strong> realizar <strong>la</strong> <strong>prescripción</strong> <strong>de</strong> Ejercicio Físico.<br />

3. Disponer <strong>de</strong> elem<strong>en</strong>tos <strong>para</strong> <strong>la</strong> promoción <strong>de</strong>l Ejercicio Físico a<br />

<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo <strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>tes con RCV y <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral.


INTRODUCCIÓN 1<br />

Des<strong>de</strong> <strong>la</strong> fundación <strong>de</strong>l American College of Sports Medicine (ACSM)<br />

<strong>en</strong> el año 1954 y <strong>la</strong> publicación <strong>de</strong> su primera <strong>de</strong>c<strong>la</strong>ración <strong>de</strong> cons<strong>en</strong>so<br />

sobre <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> realizada <strong>en</strong> 1978, han sido muchas <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones<br />

sobre <strong>la</strong> practica <strong>de</strong> EF, pero es <strong>en</strong> 1995, cuando los<br />

C<strong>en</strong>tros <strong>para</strong> el Control y Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> Enfermeda<strong>de</strong>s (CDC) y el<br />

ACSM emitieron conjuntam<strong>en</strong>te una recom<strong>en</strong>dación <strong>de</strong> salud pública<br />

que afirmaba que:<br />

“Todos los adultos <strong>de</strong>berían realizar 30 minutos o más <strong>de</strong> actividad<br />

física <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad mo<strong>de</strong>rada <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría o prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te todos<br />

los días <strong>de</strong> <strong>la</strong> semana”.<br />

El objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> recom<strong>en</strong>dación era proporcionar un m<strong>en</strong>saje c<strong>la</strong>ro<br />

y conciso <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud pública <strong>para</strong> al<strong>en</strong>tar una mayor participación <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se<strong>de</strong>ntaria.<br />

■ Los años han pasado <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que esta recom<strong>en</strong>dación se publicó y<br />

<strong>la</strong> ci<strong>en</strong>cia ha añadido a nuestra compr<strong>en</strong>sión los mecanismos biológicos<br />

por los que <strong>la</strong> actividad física proporciona b<strong>en</strong>eficios <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

salud y el perfil <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad física (tipo, int<strong>en</strong>sidad y cantidad)<br />

que está asociado con <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida. Sin<br />

embargo, <strong>la</strong> int<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> recom<strong>en</strong>dación original, no ha sido pl<strong>en</strong>am<strong>en</strong>te<br />

conseguida.<br />

■ La inactividad física sigue si<strong>en</strong>do un importantísimo problema<br />

<strong>de</strong> salud. La tecnología y los inc<strong>en</strong>tivos económicos ti<strong>en</strong><strong>de</strong>n a <strong>de</strong>sal<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> realización <strong>de</strong> actividad física, <strong>la</strong> tecnología mediante <strong>la</strong><br />

Todo programa <strong>de</strong><br />

<strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er<br />

como objetivo <strong>la</strong> mejora<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> aptitud física, que se<br />

<strong>de</strong>fine como <strong>la</strong> capacidad<br />

<strong>para</strong> ejecutar niveles <strong>de</strong><br />

actividad física <strong>de</strong><br />

mo<strong>de</strong>rados a fuertes sin<br />

fatiga injustificada y con<br />

<strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong><br />

mant<strong>en</strong>er esta capacidad<br />

a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida. La<br />

aptitud física se re<strong>la</strong>ciona<br />

con el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

condición física ori<strong>en</strong>tada<br />

a <strong>la</strong> salud.


12<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

Aunque los manuales <strong>de</strong><br />

<strong>prescripción</strong> <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong><br />

<strong>físico</strong> y <strong>la</strong>s distintas<br />

investigaciones utilizan<br />

los términos; actividad<br />

física y <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong><br />

indistintam<strong>en</strong>te, es más<br />

a<strong>de</strong>cuado hab<strong>la</strong>r <strong>de</strong><br />

<strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong>, <strong>de</strong>bido a<br />

que no toda <strong>la</strong> actividad<br />

física produce un estímulo<br />

positivo <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud.<br />

El objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>prescripción</strong> <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong><br />

<strong>físico</strong> es obt<strong>en</strong>er los<br />

mayores b<strong>en</strong>eficios <strong>en</strong><br />

salud con los m<strong>en</strong>ores<br />

riesgos, t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do siempre<br />

pres<strong>en</strong>te <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s<br />

específicas e individuales.<br />

No se <strong>de</strong>be prescribir ni<br />

recom<strong>en</strong>dar el <strong>de</strong>porte ya<br />

que el objetivo <strong>de</strong>l mismo<br />

es <strong>la</strong> competición que <strong>en</strong><br />

muchas ocasiones, hará<br />

difícil un control<br />

a<strong>de</strong>cuado <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad<br />

durante su práctica,<br />

pudi<strong>en</strong>do llegar a<br />

int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s no<br />

recom<strong>en</strong>dables <strong>para</strong> el<br />

individuo. A<strong>de</strong>más, <strong>la</strong><br />

práctica <strong>de</strong> <strong>de</strong>porte<br />

aum<strong>en</strong>ta el riesgo <strong>de</strong><br />

lesiones, complicación<br />

que disminuye con <strong>la</strong><br />

práctica <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong><br />

<strong>físico</strong> p<strong>la</strong>nificado y<br />

adaptado a cada<br />

individuo.<br />

reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía necesaria <strong>para</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria,<br />

y <strong>la</strong> economía al pagarse más los trabajos se<strong>de</strong>ntarios que el trabajo<br />

activo.<br />

■ Des<strong>de</strong> 1990 <strong>la</strong> ACSM seña<strong>la</strong> que <strong>la</strong> cantidad y calidad <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong><br />

necesarias <strong>para</strong> alcanzar b<strong>en</strong>eficios re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> salud pue<strong>de</strong>n<br />

diferir <strong>de</strong> lo que se recomi<strong>en</strong>da <strong>para</strong> los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> <strong>la</strong> aptitud física.<br />

De tal forma, que los niveles bajos <strong>de</strong> actividad física pue<strong>de</strong>n reducir<br />

el riesgo <strong>de</strong> ciertas <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónico <strong>de</strong>g<strong>en</strong>erativas y mejorar <strong>la</strong><br />

condición metabólica y aún así no ser <strong>de</strong> sufici<strong>en</strong>te cantidad o calidad<br />

<strong>para</strong> mejorar el VO2max.<br />

■ El término “condición metabólica” fue pres<strong>en</strong>tado por Després et<br />

al. <strong>para</strong> <strong>de</strong>scribir el estado <strong>de</strong> los sistemas metabólicos y <strong>de</strong> <strong>la</strong>s variables<br />

predictoras <strong>para</strong> el riesgo <strong>de</strong> diabetes y <strong>en</strong>fermedad cardiovascu<strong>la</strong>r,<br />

<strong>la</strong>s cuales pue<strong>de</strong>n alterarse <strong>de</strong> manera favorable al aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> actividad<br />

física o el <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> regu<strong>la</strong>r sin que se produzca un aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> el VO2max re<strong>la</strong>cionado con el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />

■ Es necesario difer<strong>en</strong>ciar <strong>la</strong> condición física re<strong>la</strong>cionada con el<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to (CF) <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición física re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> salud<br />

(CF- Salud). La condición física re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> salud está <strong>de</strong>terminada<br />

por <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia cardiorrespiratoria, <strong>la</strong> fuerza y resist<strong>en</strong>cia<br />

muscu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> flexibilidad y <strong>la</strong> composición corporal. Mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong><br />

condición física re<strong>la</strong>cionada con el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to lo está, por los factores<br />

re<strong>la</strong>cionados con <strong>la</strong> salud más <strong>la</strong> coordinación, pot<strong>en</strong>cia, velocidad<br />

y equilibrio.<br />

La <strong>de</strong>finición y difer<strong>en</strong>ciación <strong>de</strong> los conceptos: Actividad Física EF<br />

y Deporte es necesaria <strong>para</strong> realizar una correcta <strong>prescripción</strong> <strong>de</strong> EF,<br />

ya que <strong>en</strong> ocasiones son utilizados como sinónimos:<br />

■ Actividad física: es cualquier movimi<strong>en</strong>to corporal producido por<br />

los músculos esqueléticos que produce un gasto <strong>en</strong>ergético. D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> vida diaria, pue<strong>de</strong> ser catalogada como: ocupacional, práctica <strong>de</strong><br />

<strong>de</strong>portes, tareas caseras y otras activida<strong>de</strong>s.<br />

■ Ejercicio <strong>físico</strong>: constituye un subgrupo <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> actividad<br />

física es p<strong>la</strong>nificada, estructurada y repetitiva, y ti<strong>en</strong>e como objetivo<br />

final e intermedio <strong>la</strong> mejora o el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma física. Increm<strong>en</strong>tando<br />

<strong>la</strong> capacidad funcional <strong>de</strong>l organismo.<br />

■ Deporte es <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> un <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> sometido a unas reg<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> juego, y realizado con una sistemática <strong>en</strong>caminado a un objetivo<br />

que es <strong>la</strong> competición.


INTRODUCCIÓN<br />

INCREMENTAR LA ACTIVIDAD FÍSICA DE LA POBLACIÓN<br />

MEDIANTE LA RECOMENDACIÓN DE REALIZAR<br />

10.000 PASOS/DÍA<br />

■ Aunque no hay evi<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> pasos necesarios <strong>para</strong> disminuir<br />

<strong>la</strong> mortalidad, esta recom<strong>en</strong>dación se dirige a aum<strong>en</strong>tar el<br />

gasto calórico <strong>en</strong> personas sanas. Es un objetivo c<strong>la</strong>ro y fácilm<strong>en</strong>te<br />

asimi<strong>la</strong>ble por <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral como meta <strong>de</strong> actividad, permiti<strong>en</strong>do<br />

cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> motivación y conducta se<strong>de</strong>ntaria.<br />

■ Increm<strong>en</strong>tar 2.500 pasos sobre el número que habitualm<strong>en</strong>te realiza<br />

un individuo, produce repercusiones positivas sobre <strong>la</strong> salud. Y tan solo<br />

un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 2.000 pasos pue<strong>de</strong> prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong> ganancia <strong>de</strong> peso.<br />

■ Sigui<strong>en</strong>do los criterios <strong>de</strong> Catrine Tudor y David R Basset expuestos<br />

<strong>en</strong> su artículo <strong>de</strong> Sport Medicine <strong>de</strong> 2004. Se consi<strong>de</strong>ra una persona<br />

se<strong>de</strong>ntaria cuando el número <strong>de</strong> pasos es m<strong>en</strong>or a 5.000 pasos/día.<br />

Entre 5.000 y 7.499 pasos/día son “poco activos”. De 7.500 a 10.000<br />

pasos/día como “algo activos”. Entre 10.000 y 12.500 pasos/día se<br />

c<strong>la</strong>sificarían como “activos” y por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los 12.500 pasos como<br />

“altam<strong>en</strong>te activos”.<br />

■ Las GPC recomi<strong>en</strong>dan caminar al m<strong>en</strong>os 30 minutos diarios a<br />

paso rápido, <strong>en</strong> una o varias sesiones <strong>de</strong> al m<strong>en</strong>os 10 minutos <strong>de</strong> duración,<br />

lo que supone realizar <strong>en</strong>tre 3.000 y 4.000 pasos con un gasto<br />

calórico aproximado <strong>de</strong> 150 calorías. En un individuo “activo”, aum<strong>en</strong>tar<br />

esta cantidad <strong>de</strong> pasos pue<strong>de</strong> suponer alcanzar los 10.000,<br />

con un consumo calórico <strong>en</strong>tre 300 y 400 calorías <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong>.<br />

■ El conteo <strong>de</strong>l número <strong>de</strong> pasos requiere el uso <strong>de</strong> podómetros, instrum<strong>en</strong>tos<br />

s<strong>en</strong>cillos <strong>de</strong> precio asequible que facilitan <strong>la</strong> <strong>la</strong>bor. Aunque también,<br />

pue<strong>de</strong> realizarse el cálculo <strong>de</strong> los pasos midi<strong>en</strong>do <strong>la</strong> zancada <strong>de</strong>l individuo<br />

<strong>en</strong> distancias conocidas. Los podómetros cu<strong>en</strong>ta-pasos ti<strong>en</strong><strong>en</strong> un gran<br />

valor <strong>en</strong> <strong>la</strong> motivación <strong>de</strong> los individuos <strong>para</strong> adherirse a <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong><br />

Ejercicio Físico, si<strong>en</strong>do numerosos los estudios que lo <strong>de</strong>muestran.<br />

El objetivo <strong>de</strong> <strong>la</strong> recom<strong>en</strong>dación <strong>de</strong> realizar 10.000 pasos diarios,<br />

es aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> actividad física <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción, ayudando a contro<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong> obesidad y disminuy<strong>en</strong>do, aunque <strong>de</strong> forma difícil <strong>de</strong> cuantificar,<br />

otros factores <strong>de</strong> riesgo como <strong>la</strong> HTA, lipi<strong>de</strong>mia y valores <strong>de</strong> glucemia<br />

<strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes diabéticos. Esta medida pue<strong>de</strong> ser eficaz consi<strong>de</strong>rando a<br />

<strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción g<strong>en</strong>eral y útil <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes a los que no es posible realizar<br />

una completa <strong>prescripción</strong> <strong>de</strong> EF.<br />

13<br />

El objetivo es aum<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> actividad física <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

pob<strong>la</strong>ción mediante el<br />

paseo diario <strong>en</strong> una o<br />

varias sesiones, <strong>para</strong> ello<br />

sería recom<strong>en</strong>dable<br />

alcanzar <strong>la</strong> cifra <strong>de</strong><br />

10.000 pasos contados<br />

<strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se levanta<br />

hasta que se acuesta.<br />

Para conseguir esta meta<br />

se <strong>de</strong>be realizar un paseo<br />

diario <strong>de</strong> 30 minutos y <strong>la</strong><br />

utilización <strong>de</strong>l podómetro<br />

<strong>para</strong> conocer <strong>de</strong> manera<br />

aproximada el número<br />

<strong>de</strong> pasos.


1. DEFINICIÓN DE PRESCRIPCIÓN DE EF<br />

La <strong>prescripción</strong> <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> es el proceso por el que se recomi<strong>en</strong>da<br />

un régim<strong>en</strong> <strong>de</strong> actividad física <strong>de</strong> manera sistemática e individualizada,<br />

según sus necesida<strong>de</strong>s y prefer<strong>en</strong>cias, con el fin <strong>de</strong> obt<strong>en</strong>er los<br />

mayores b<strong>en</strong>eficios con los m<strong>en</strong>ores riesgos. El conjunto or<strong>de</strong>nado y<br />

sistemático <strong>de</strong> recom<strong>en</strong>daciones constituye el programa <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong><br />

<strong>físico</strong>.<br />

2. OBJETIVOS DE LA PRESCRIPCIÓN DE EF<br />

El objetivo fundam<strong>en</strong>tal es el increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad física habitual<br />

<strong>de</strong> los individuos, habiéndose comprobado que <strong>la</strong> actividad física<br />

programada parece ser más eficaz que <strong>la</strong> no programada, <strong>para</strong> obt<strong>en</strong>er<br />

mejoras <strong>en</strong> los difer<strong>en</strong>tes parámetros que <strong>de</strong>fin<strong>en</strong> <strong>la</strong> condición física<br />

(watios, VO2 máx. y FC <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> transición aeróbica-anaeróbica).<br />

A<strong>de</strong>más un programa <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to individualizado provoca mayores<br />

adaptaciones que un programa estandarizado.<br />

Los objetivos específicos <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>prescripción</strong> <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> varían <strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong> los intereses individuales, el estado <strong>de</strong> salud y el <strong>en</strong>torno <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> persona. En <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los casos, estos objetivos incluy<strong>en</strong>:<br />

■ Mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> forma física;<br />

■ Mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud mediante <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> riesgo<br />

<strong>para</strong> pa<strong>de</strong>cer <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas; y<br />

■ Realización <strong>de</strong> EF más sano y seguro.<br />

ASPECTOS GENERALES<br />

SOBRE LA PRESCRIPCIÓN<br />

DE EJERCICIO FÍSICO<br />

2


16<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

La finalidad <strong>de</strong> un<br />

programa <strong>de</strong> EF es <strong>la</strong><br />

mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud<br />

mediante <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong><br />

los factores <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong><br />

pa<strong>de</strong>cer <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s<br />

crónicas. Para ello, es<br />

necesario provocar<br />

adaptaciones fisiológicas<br />

que mejor<strong>en</strong> el<br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to metabólico<br />

orgánico, utilizando el<br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

cualida<strong>de</strong>s físicas básicas:<br />

resist<strong>en</strong>cia, fuerza, y<br />

flexibilidad y contro<strong>la</strong>ndo<br />

<strong>la</strong> composición corporal.<br />

Es preciso <strong>de</strong>stacar que <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> necesario <strong>para</strong> reducir<br />

significativam<strong>en</strong>te el riesgo <strong>de</strong> pa<strong>de</strong>cer <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas,<br />

parece ser consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te m<strong>en</strong>or que <strong>la</strong> que se necesita <strong>para</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r<br />

y mant<strong>en</strong>er niveles elevados <strong>de</strong> forma física. Por otra parte,<br />

está <strong>de</strong>mostrado que <strong>la</strong> contribución <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad física regu<strong>la</strong>r al<br />

estado <strong>de</strong> salud y al control <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> riesgo cardiovascu<strong>la</strong>res<br />

es mayor <strong>en</strong> personas que pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas.<br />

ACSM recomi<strong>en</strong>da que <strong>para</strong> conseguir niveles <strong>de</strong> actividad física<br />

óptima, es preciso mant<strong>en</strong>er un gasto calórico semanal aproximado<br />

<strong>de</strong> 2000 Kcal, siempre que <strong>la</strong> salud y <strong>la</strong> forma física lo permitan. Sin<br />

embargo, también sugiere que <strong>para</strong> conseguir una reducción significativa<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> grasa corporal se requiere un umbral mínimo <strong>de</strong> gasto calórico<br />

semanal <strong>en</strong>tre 800 y 900 Kcal. Lo que supone, un mínimo <strong>de</strong> 300<br />

Kcal por sesión cuando se practica 3 días/semana, o 200 Kcal/sesión<br />

<strong>en</strong> 4 días/semana.<br />

3. PARÁMETROS QUE COMPONEN LA PRESCRIPCIÓN DE EF<br />

Los compon<strong>en</strong>tes es<strong>en</strong>ciales <strong>para</strong> <strong>la</strong> correcta <strong>prescripción</strong> <strong>de</strong> EF realizada<br />

<strong>de</strong> forma sistemática e individualizada, incluy<strong>en</strong>: tipo <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong><br />

más apropiado, int<strong>en</strong>sidad, duración, frecu<strong>en</strong>cia y ritmo <strong>de</strong> progresión.<br />

Los cinco compon<strong>en</strong>tes son relevantes <strong>para</strong> conseguir un bu<strong>en</strong><br />

resultado según el nivel inicial <strong>de</strong> aptitud física.<br />

A<strong>de</strong>más, hay que consi<strong>de</strong>rar el volum<strong>en</strong> total <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

(Kcal gastadas) que constituye un punto <strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia importante<br />

<strong>para</strong> mejorar <strong>la</strong> aptitud física.<br />

Por otro <strong>la</strong>do, siempre se <strong>de</strong>be prescribir <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> <strong>en</strong> función<br />

<strong>de</strong>l nivel inicial <strong>de</strong> aptitud física.<br />

Diversos autores e Instituciones han llevado a cabo numerosos estudios<br />

sobre <strong>la</strong>s características necesarias <strong>de</strong>l EF a prescribir <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud. En esta publicación con el fin <strong>de</strong> simplificar <strong>la</strong> información<br />

se sigu<strong>en</strong> <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones sobre <strong>prescripción</strong> <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong><br />

<strong>físico</strong> <strong>de</strong>l American College of Sports Medicine.


EJERCICIO PARA LA<br />

MEJORA DE LA RESISTENCIA<br />

CARDIORRESPIRATORIA<br />

1. CONCEPTO<br />

La resist<strong>en</strong>cia es <strong>la</strong> capacidad física y psíquica <strong>de</strong> soportar el cansancio<br />

ante esfuerzos re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te prolongados y/o <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong><br />

recuperación rápida <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> finalizarlos. Es <strong>la</strong> cualidad fundam<strong>en</strong>tal<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> forma física <strong>para</strong> el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud y <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

calidad <strong>de</strong> vida, su mejora es primordial <strong>en</strong>tre los objetivos <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

<strong>prescripción</strong> <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong>.<br />

La resist<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>globa dos conceptos: Resist<strong>en</strong>cia cardiorrespiratoria<br />

y Resist<strong>en</strong>cia muscu<strong>la</strong>r.<br />

■ La resist<strong>en</strong>cia cardiorrespiratoria es <strong>la</strong> capacidad funcional <strong>de</strong> los<br />

a<strong>para</strong>tos circu<strong>la</strong>torio y respiratorio <strong>para</strong> ajustarse y recuperarse <strong>de</strong><br />

los efectos <strong>de</strong> <strong>la</strong> contracción muscu<strong>la</strong>r (Rodríguez, 1995). La resist<strong>en</strong>cia<br />

cardiorrespiratoria pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rarse <strong>de</strong> dos formas difer<strong>en</strong>tes:<br />

aeróbica y anaeróbica, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> vía <strong>en</strong>ergética predominante<br />

que requiera el <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong>.<br />

■ La mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia cardiorrespiratoria se mi<strong>de</strong> mediante<br />

<strong>la</strong> valoración <strong>de</strong>l VO2max. Los individuos con bajos niveles <strong>de</strong> forma física<br />

y aquellos con gran<strong>de</strong>s pérdidas <strong>de</strong> peso corporal, mostrarán los<br />

mayores porc<strong>en</strong>tajes <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l VO2max. De forma simi<strong>la</strong>r, los increm<strong>en</strong>tos<br />

más mo<strong>de</strong>stos se esperarán <strong>en</strong> aquellos individuos sanos<br />

con altos niveles iniciales <strong>de</strong> forma física y <strong>en</strong> personas con poco<br />

cambio <strong>de</strong> peso corporal.<br />

3<br />

La <strong>prescripción</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

consulta sanitaria <strong>de</strong>be ir<br />

dirigida a mejorar <strong>la</strong><br />

resist<strong>en</strong>cia<br />

cardiorrespiratoria<br />

aeróbica.


18<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

El consumo <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o<br />

VO2max es un parámetro<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>para</strong><br />

valorar el nivel <strong>de</strong><br />

r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to y un<br />

marcador <strong>de</strong> salud.<br />

■ Estudios reci<strong>en</strong>tes <strong>de</strong>muestran que el VO2max es el mejor parámetro<br />

<strong>de</strong> refer<strong>en</strong>cia <strong>para</strong> valorar el nivel <strong>de</strong> salud. Así, <strong>la</strong>s personas<br />

con mayor volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o VO2max ti<strong>en</strong><strong>de</strong>s<br />

a vivir más tiempo, incluso aunque muestr<strong>en</strong> factores <strong>de</strong> riesgo ya<br />

establecidos asociados a <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s cardiovascu<strong>la</strong>res (Myers<br />

et al., 2002).<br />

■ El increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong> 1 MET (3,5 ml/kg/min) <strong>en</strong> el VO2max aum<strong>en</strong>tará<br />

<strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas <strong>en</strong> un 12%.<br />

2. TIPO DE EJERCICIO<br />

Los programas <strong>de</strong> EF se basan <strong>en</strong> <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s, que<br />

incluyan <strong>la</strong> movilización <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s grupos muscu<strong>la</strong>res durante períodos<br />

<strong>de</strong> tiempo prolongados, <strong>en</strong> cuya elección han <strong>de</strong> contar: <strong>la</strong>s prefer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>de</strong>l individuo, ya que <strong>en</strong> caso contrario <strong>la</strong> continuidad <strong>de</strong>l mismo estaría<br />

comprometida, tiempo <strong>de</strong> que dispone el sujeto, y equipami<strong>en</strong>to e insta<strong>la</strong>ciones<br />

necesarias y disponibles.<br />

No todas <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s se prestan por igual a <strong>la</strong>s exig<strong>en</strong>cias <strong>de</strong> un<br />

programa <strong>de</strong> EF. ACSM (1998) consi<strong>de</strong>ra tres grupos fundam<strong>en</strong>tales<br />

<strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>físico</strong> <strong>de</strong>portivas:<br />

■ Activida<strong>de</strong>s que pue<strong>de</strong>n mant<strong>en</strong>erse a int<strong>en</strong>sidad constante, con<br />

una variabilidad interindividual y un gasto <strong>en</strong>ergético re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />

bajo. Caminar, correr a ritmo l<strong>en</strong>to o mo<strong>de</strong>rado, ciclismo (especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> cinta rodante o cicloergómetro), etc.<br />

■ Activida<strong>de</strong>s que pue<strong>de</strong>n mant<strong>en</strong>erse a int<strong>en</strong>sidad constante, pero<br />

con una variabilidad interindividual <strong>de</strong>l gasto <strong>en</strong>ergético elevada, <strong>en</strong><br />

re<strong>la</strong>ción a <strong>la</strong>s habilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l individuo: natación, esquí <strong>de</strong> fondo, correr<br />

a ritmo rápido, etc.<br />

■ Activida<strong>de</strong>s don<strong>de</strong> tanto <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad como <strong>la</strong> variabilidad interindividual<br />

<strong>de</strong>l gasto <strong>en</strong>ergético, son elevadas y muy variables: <strong>de</strong>portes<br />

<strong>de</strong> raqueta, <strong>de</strong>portes <strong>de</strong> equipo como fútbol y baloncesto, etc.<br />

Por razones lógicas <strong>de</strong> <strong>prescripción</strong> y control, resultan preferibles<br />

<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l primer y segundo grupo.<br />

Pollock y Wilmore (1990) c<strong>la</strong>sifican <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s aeróbicas <strong>en</strong><br />

función <strong>de</strong>l impacto que pue<strong>de</strong>n repres<strong>en</strong>tar <strong>para</strong> <strong>la</strong>s articu<strong>la</strong>ciones<br />

implicadas (Tab<strong>la</strong> I), recom<strong>en</strong>dando <strong>la</strong>s <strong>de</strong> bajo impacto <strong>para</strong> principiantes,<br />

personas <strong>de</strong> edad, individuos con antece<strong>de</strong>ntes <strong>de</strong> lesiones o<br />

<strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s osteoarticu<strong>la</strong>res o músculo-esqueléticas, mujeres posm<strong>en</strong>opáusicas<br />

o personas con exceso <strong>de</strong> peso.


EJERCICIOPARALAMEJORADELARESISTENCIACARDIORESPIRATORIA<br />

Tab<strong>la</strong> I. Ejemplos <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s aeróbicas comunes, según su posible<br />

impacto osteoarticu<strong>la</strong>r. Modificada <strong>de</strong> Pollock y Wilmore (1990).<br />

ALTO IMPACTO BAJO IMPACTO<br />

Correr. Caminar.<br />

Activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> salto. Bicicleta estática/horizontal.<br />

Baloncesto, voleibol, balonmano. Natación.<br />

Esquí alpino. Elíptica.<br />

Esquí <strong>de</strong> fondo.<br />

3. INTENSIDAD<br />

Se <strong>de</strong>fine como el grado <strong>de</strong> esfuerzo que exige un <strong>ejercicio</strong> y es igual<br />

a <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia necesaria <strong>para</strong> realizar <strong>la</strong> actividad física.<br />

■ La int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong> se pue<strong>de</strong> consi<strong>de</strong>rar como <strong>la</strong> variable<br />

más importante, y a <strong>la</strong> vez más difícil <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminar, ya que sobre el<strong>la</strong><br />

van a adaptarse todos los <strong>de</strong>más parámetros <strong>de</strong>l EF.<br />

■ La int<strong>en</strong>sidad y <strong>la</strong> duración <strong>de</strong>l esfuerzo, están inversam<strong>en</strong>te re<strong>la</strong>cionadas<br />

<strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> unos límites, con resultados simi<strong>la</strong>res <strong>en</strong>tre<br />

una sesión corta <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad elevada, o una <strong>la</strong>rga y <strong>de</strong> m<strong>en</strong>or int<strong>en</strong>sidad<br />

siempre que el gasto <strong>en</strong>ergético total <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sesiones sea simi<strong>la</strong>r.<br />

Sin embargo, el problema que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong>s int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s elevadas<br />

es su asociación a un mayor riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r y <strong>de</strong> lesiones músculo-esqueléticas<br />

al tiempo que provocan una m<strong>en</strong>or adher<strong>en</strong>cia al<br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />

■ Para <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los adultos se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> recom<strong>en</strong>dar programas<br />

que procuran el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rada int<strong>en</strong>sidad y <strong>la</strong>rga duración,<br />

<strong>de</strong>bido a que una gran proporción <strong>de</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción adulta es<br />

se<strong>de</strong>ntaria y posee al m<strong>en</strong>os un factor <strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

cardiovascu<strong>la</strong>r.<br />

■ La realización <strong>de</strong> EF <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad elevada pue<strong>de</strong> realizarse y ha<br />

sido explícitam<strong>en</strong>te incluida <strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>dación <strong>de</strong> <strong>la</strong> ACSM y<br />

AHA (2007).<br />

■ La percepción subjetiva <strong>de</strong>l esfuerzo también <strong>de</strong>be ser t<strong>en</strong>ida <strong>en</strong><br />

cu<strong>en</strong>ta cuando se valora <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, ya que como<br />

muchos estudios <strong>de</strong>muestran re<strong>la</strong>ción <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> percepción subjetiva y<br />

el consumo <strong>de</strong> Oxíg<strong>en</strong>o.<br />

■ Algunos estudios sugier<strong>en</strong> que <strong>la</strong> prefer<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

por <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tra <strong>en</strong> un rango <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l 60-65%<br />

<strong>de</strong>l VO2máx, mi<strong>en</strong>tras que los corredores <strong>de</strong> <strong>la</strong>rgas distancias prefier<strong>en</strong><br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ar int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s que se aproxim<strong>en</strong> al 75% <strong>de</strong>l VO2máx.<br />

19<br />

Los programas <strong>de</strong><br />

<strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong><br />

recom<strong>en</strong>darán activida<strong>de</strong>s<br />

y <strong>ejercicio</strong>s que incluyan<br />

<strong>la</strong> movilización <strong>de</strong><br />

gran<strong>de</strong>s grupos<br />

muscu<strong>la</strong>res.<br />

Se podrán utilizar una<br />

variedad <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

como caminar, bicicleta<br />

estática, remo, natación,<br />

carrera, baile aeróbico,<br />

elíptica.


20<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

Métodos <strong>para</strong> el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad<br />

La <strong>prescripción</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> aeróbico <strong>de</strong>be ser individualizada<br />

y se basará <strong>en</strong> los resultados <strong>de</strong>l test <strong>de</strong> esfuerzo, características<br />

<strong>de</strong>l individuo, grado <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to previo y será<br />

siempre inferior al umbral anaeróbico. El tanto por ci<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l esfuerzo<br />

máximo varía según el parámetro utilizado <strong>para</strong> medir el trabajo.<br />

En g<strong>en</strong>eral, los métodos más utilizados son los que se expon<strong>en</strong><br />

a continuación.<br />

■ La frecu<strong>en</strong>cia cardiaca (FC) y el consumo <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o (VO2) son<br />

los dos principales indicadores <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong>. Pero se<br />

difer<strong>en</strong>cian <strong>en</strong> un aspecto muy relevante a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> su control <strong>para</strong><br />

el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to; <strong>la</strong> FC se pue<strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r mediante un pulsómetro,<br />

mi<strong>en</strong>tras que el VO2 no se pue<strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r <strong>de</strong> manera continua y <strong>de</strong><br />

forma tan simple al requerir mediciones <strong>en</strong> <strong>la</strong>boratorio.<br />

■ Se consi<strong>de</strong>ra que hay una re<strong>la</strong>ción directa 1:1 <strong>en</strong>tre los porc<strong>en</strong>tajes<br />

<strong>de</strong> VO2max y <strong>de</strong> FCR. Por tanto, <strong>para</strong> una int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l EF <strong>de</strong>l 60%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> FCR se produce un consumo <strong>de</strong> Oxíg<strong>en</strong>o (VO2max) <strong>de</strong>l 60%.<br />

Esta re<strong>la</strong>ción es cierta aunque solo con int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l<br />

40% <strong>de</strong>l VO2max y con personas con un nivel <strong>de</strong> condición física medio-alto<br />

(Swain et al., 2002).<br />

■ En estudios reci<strong>en</strong>tes se ha comprobado el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> reserva<br />

consumido <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o (VO2R), ti<strong>en</strong>e una mejor corre<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong><br />

frecu<strong>en</strong>cia cardiaca <strong>de</strong> reserva (FCR) a cualquier int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> trabajo,<br />

mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>la</strong> proporción 1:1 in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>de</strong> trabajo. FCR y VO2R se calcu<strong>la</strong>n mediante <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre frecu<strong>en</strong>cia<br />

cardiaca máxima (FCM) y <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia cardiaca <strong>de</strong> reposo y<br />

el VO2R mediante <strong>la</strong> difer<strong>en</strong>cia <strong>en</strong>tre VO2max y VO2R. De tal forma<br />

que <strong>para</strong> estimar <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to se pue<strong>de</strong>n utilizar<br />

ambos parámetros indistintam<strong>en</strong>te.<br />

Frecu<strong>en</strong>cia Cardiaca<br />

El control <strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia cardiaca (FC) es el método más popu<strong>la</strong>r<br />

y s<strong>en</strong>cillo <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l EF. Para ello se valora <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia<br />

cardiaca <strong>de</strong> reposo y <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia cardiaca máxima (FCM)<br />

<strong>de</strong>finida como el número máximo <strong>de</strong> <strong>la</strong>tidos que pue<strong>de</strong> realizar el corazón<br />

durante un minuto. Su utilidad se <strong>de</strong>be a <strong>la</strong> corre<strong>la</strong>ción re<strong>la</strong>tivam<strong>en</strong>te<br />

lineal exist<strong>en</strong>te <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> FC y <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l esfuerzo, valorada<br />

mediante el consumo <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o expresado como VO2máx o como


EJERCICIOPARALAMEJORADELARESISTENCIACARDIORESPIRATORIA<br />

Equival<strong>en</strong>tes metabólicos estándar (METs) que es consumo <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o<br />

<strong>en</strong> reposo con el individuo s<strong>en</strong>tado.<br />

El cálculo <strong>de</strong>l rango <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong> se realiza mediante<br />

métodos <strong>de</strong> estimación directa <strong>de</strong> <strong>la</strong> FC, utilizando una prueba <strong>de</strong> esfuerzo<br />

o mediante estimación indirecta usando fórmu<strong>la</strong>s. En niños,<br />

adolesc<strong>en</strong>tes y adultos jóv<strong>en</strong>es sanos no es preciso efectuar <strong>la</strong> prueba<br />

<strong>de</strong> esfuerzo, sino que se realizan estimaciones indirectas utilizando<br />

fórmu<strong>la</strong>s. De esta forma se obt<strong>en</strong>er <strong>la</strong> FC máxima teórica <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

edad (FC máx. estimada). La FC objetivo que induce efectos favorables<br />

sobre <strong>la</strong> forma física se sitúa <strong>en</strong>tre el 55 y el 90% <strong>de</strong> <strong>la</strong> FCmax.<br />

Estimación indirecta <strong>de</strong> <strong>la</strong> FCmax a través <strong>de</strong> fórmu<strong>la</strong>s<br />

El método más utilizado habitualm<strong>en</strong>te <strong>para</strong> <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> FC<br />

son <strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s indirectas. A continuación se muestran varias formu<strong>la</strong>s<br />

<strong>de</strong> estimación, algunas son m<strong>en</strong>os conocidas, pero todas están ava<strong>la</strong>das<br />

por estudios ci<strong>en</strong>tíficos que <strong>de</strong>muestra su vali<strong>de</strong>z, reproducibilidad y<br />

confiabilidad.<br />

A) ACSM (1998,2000) <strong>la</strong> estimación <strong>de</strong> <strong>la</strong> FCmax:<br />

FC máx. (estimada) = 220 - edad (<strong>en</strong> años)<br />

■ Ejemplo: En una persona <strong>de</strong> 25 años:<br />

FCmax = 220 - 25 = 195 <strong>la</strong>t./min.<br />

■ Este método pue<strong>de</strong> subestimar <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia cardiaca i<strong>de</strong>al <strong>para</strong><br />

un <strong>de</strong>terminado nivel <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> consumo <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o <strong>en</strong> aproximadam<strong>en</strong>te<br />

-15 <strong>la</strong>tidos/minuto, por lo que se recomi<strong>en</strong>da ajustar<strong>la</strong><br />

añadiéndole 15 a <strong>la</strong> FC calcu<strong>la</strong>da.<br />

B) Tanaka et al. (2001): Propone una fórmu<strong>la</strong> que es recom<strong>en</strong>dada<br />

<strong>para</strong> el trabajo <strong>de</strong> personas mayores, ya que sus autores consi<strong>de</strong>ran<br />

que <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> FCmax infravalora <strong>la</strong>s pulsaciones reales<br />

<strong>en</strong> estas eda<strong>de</strong>s.<br />

FC máx. (estimada) = 208 – (0,7*edad)<br />

■ Para un individuo <strong>de</strong> 25 años:<br />

FCmax = 208 - (0,7*25) = 190,5 <strong>la</strong>t./min.<br />

C) Whaley et al. (1992), propon<strong>en</strong> dos fórmu<strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>ciando sexos.<br />

hombres: 214 – (0,79*edad)<br />

mujeres: 209 – (0,72*edad)<br />

■ Ejemplo: En una persona <strong>de</strong> 25 años:<br />

Varón FCmax: 214 - (0,79*25) = 194 <strong>la</strong>t./min<br />

Mujer FCmax: 209 - (0,72*25) = 191 <strong>la</strong>t./min.<br />

21


22<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

D) Engels et al. (1998):<br />

FC máx. (estimada) = 214 – (0,65*edad)<br />

■ Ejemplo: En una persona <strong>de</strong> 25 años:<br />

FCmax = 214 - (0,65*25) = 197 <strong>la</strong>t./min.<br />

El resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 4 ecuaciones <strong>para</strong> <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> FCmax, se<br />

expresa <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> inferior, <strong>en</strong> el<strong>la</strong> se pue<strong>de</strong> observar que <strong>la</strong>s difer<strong>en</strong>cias<br />

<strong>en</strong>tre <strong>la</strong>s son escasas, por ello <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica habitual se pue<strong>de</strong>n utilizar<br />

cualquiera <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s. Si<strong>en</strong>do recom<strong>en</strong>dable por su simplicidad <strong>de</strong> cálculo<br />

<strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> FCmax (ACSM, 2000) <strong>para</strong> los adultos, reservando <strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Tanaka et al. (2001) <strong>para</strong> los ancianos.<br />

Tab<strong>la</strong> II. Resum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fórmu<strong>la</strong>s aplicables <strong>para</strong> calcu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> FCmax.<br />

Tomado <strong>de</strong> Barranco (2009)<br />

FC máx.<br />

Fu<strong>en</strong>te Fórmu<strong>la</strong> Ejemplo <strong>de</strong> 25 años<br />

ACSM (2000) 220 - edad 195 <strong>la</strong>t./min.<br />

Tanaka et al. (2001) 208 - (0,7*edad) 190,5 <strong>la</strong>t./min.<br />

Whaley et al. (1992) H: 214 - (0,79*edad) 194 <strong>la</strong>t./min.<br />

M: 209 - (0,72*edad) 191 <strong>la</strong>t./min.<br />

Engels et al. (1998) 214 - (0,65*edad) 197 <strong>la</strong>t./min.<br />

Método <strong>de</strong> Karvon<strong>en</strong><br />

Es <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> más compleja, consiste <strong>en</strong> restar a <strong>la</strong> FC máx. <strong>la</strong> FC<br />

medida <strong>en</strong> reposo <strong>en</strong> posición <strong>de</strong> bipe<strong>de</strong>stación, obt<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do así <strong>la</strong> FCR;<br />

este resultado se multiplica el porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>seada <strong>de</strong>l<br />

<strong>ejercicio</strong> (40%-85% <strong>de</strong> <strong>la</strong> FCR) y a ambos valores se les vuelve a sumar<br />

<strong>la</strong> FC <strong>de</strong> reposo. Se obti<strong>en</strong><strong>en</strong> así, los dos límites <strong>en</strong>tre los que<br />

<strong>de</strong>be mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> FC <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to:<br />

FC esperada = [(FC máx. - FC reposo) x % <strong>de</strong> trabajo] + FC reposo<br />

■ En un individuo <strong>de</strong> 30 años con una FC <strong>de</strong> reposo <strong>de</strong> 62 <strong>la</strong>t./min,<br />

los resultados según el método <strong>de</strong> Karvon<strong>en</strong> <strong>para</strong> los difer<strong>en</strong>tes intervalos<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to son:<br />

Tab<strong>la</strong> III. Cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia cardiaca <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to según el<br />

método <strong>de</strong> Karvon<strong>en</strong> (1957)<br />

Ejemplo <strong>de</strong> persona <strong>de</strong> 30 años<br />

Int<strong>en</strong>sidad al 60% = 128*0,60 = 76,8 + 62 = 128 <strong>la</strong>t./min.<br />

Int<strong>en</strong>sidad al 70% = 128*0,70 = 89,6 + 62 = 151 <strong>la</strong>t./min.<br />

Int<strong>en</strong>sidad al 80% = 128*0,80 = 102,4 + 62 = 164 <strong>la</strong>t./min.<br />

Int<strong>en</strong>sidad al 90% = 128*0,90 = 115,2 + 62 = 177 <strong>la</strong>t./min.


EJERCICIOPARALAMEJORADELARESISTENCIACARDIORESPIRATORIA<br />

La FC como medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong> no supone un<br />

gasto calórico constante, ya que, éste pue<strong>de</strong> variar consi<strong>de</strong>rablem<strong>en</strong>te<br />

por <strong>la</strong>s condiciones ambi<strong>en</strong>tales como son <strong>la</strong> altura o los ambi<strong>en</strong>tes<br />

calurosos.<br />

■ A medida que va mejorando <strong>la</strong> capacidad física, <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia cardiaca<br />

<strong>para</strong> una misma int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> esfuerzo disminuye, por tanto,<br />

habrá que aum<strong>en</strong>tar el nivel <strong>de</strong> esfuerzo muscu<strong>la</strong>r <strong>para</strong> conseguir <strong>la</strong><br />

misma frecu<strong>en</strong>cia cardiaca. Estos cambios se produc<strong>en</strong> varían <strong>en</strong> el<br />

transcurso <strong>de</strong> 4 a 6 semanas <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el inicio <strong>de</strong>l programa, si<strong>en</strong>do más<br />

l<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> etapa <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to, aunque varían <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

edad, cantidad y frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong>.<br />

Gasto calórico: Equival<strong>en</strong>te Metabólico (METs)<br />

Es <strong>la</strong> cantidad <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o necesaria <strong>para</strong> el mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to durante<br />

1 minuto <strong>de</strong> <strong>la</strong>s funciones metabólicas <strong>de</strong>l organismo con el individuo<br />

<strong>en</strong> reposo y s<strong>en</strong>tado. 1 MET equivale a 3,5 ml*kg*min. Como <strong>la</strong> cantidad<br />

<strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o consumida es directam<strong>en</strong>te proporcional al consumo<br />

<strong>en</strong>ergético, este dato se pue<strong>de</strong> también <strong>de</strong>finir como <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía consumida<br />

<strong>en</strong> estado <strong>de</strong> reposo durante 1 minuto.<br />

■ La <strong>prescripción</strong> basada <strong>en</strong> el coste <strong>en</strong>ergético <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad mediante<br />

METs, es <strong>la</strong> aplicación más lógica <strong>para</strong> sujetos apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

sanos y aquellos con valores altos <strong>de</strong> VO2máx, pero resulta m<strong>en</strong>os aplicable<br />

<strong>en</strong> personas con <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s cardiorrespiratoria o <strong>en</strong> individuos<br />

con baja capacidad funcional.<br />

Mediante <strong>la</strong>s tab<strong>la</strong>s apropiadas se pue<strong>de</strong>n obt<strong>en</strong>er los METs <strong>de</strong><br />

cada tipo <strong>de</strong> EF, transformándolos <strong>en</strong> gasto calórico mediante <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong>:<br />

METs * 3,5 * kg <strong>de</strong> peso / 200 = Kcal * min -1<br />

Un rango <strong>en</strong>tre el 60 y 85% <strong>de</strong> los METs máximos se corre<strong>la</strong>ciona<br />

con <strong>la</strong>s int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s máxima y mínima <strong>de</strong>l esfuerzo respectivam<strong>en</strong>te.<br />

Según el ACMS el marg<strong>en</strong> <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s a<strong>de</strong>cuadas <strong>para</strong> conseguir<br />

mejoras <strong>en</strong> <strong>la</strong> condición física correspon<strong>de</strong> <strong>de</strong>l 40 al 85% <strong>de</strong> los<br />

METs máximos.<br />

■ El cálculo <strong>de</strong> los METs máximos requiere <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

prueba <strong>de</strong> esfuerzo a máxima int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> el <strong>la</strong>boratorio, hal<strong>la</strong>ndo el<br />

VO2max y dividiéndolo por 3,5 ml/kg/min. En <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> IV se ilustran<br />

los consumos <strong>en</strong> METs <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes activida<strong>de</strong>s.<br />

■ En g<strong>en</strong>eral, <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que exijan un gasto <strong>en</strong>ergético m<strong>en</strong>or<br />

<strong>de</strong> 3,5 METs se consi<strong>de</strong>ran <strong>de</strong> baja int<strong>en</strong>sidad y no suel<strong>en</strong> recom<strong>en</strong>-<br />

23<br />

El control <strong>de</strong>l <strong>la</strong> FC es el<br />

método <strong>para</strong> medir <strong>la</strong><br />

int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong>.<br />

Permite aum<strong>en</strong>tar el<br />

ritmo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

según <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

condición física<br />

mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do una misma<br />

frecu<strong>en</strong>cia cardiaca.<br />

En <strong>la</strong> práctica se utilizará<br />

<strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong> FCmax<br />

recom<strong>en</strong>dado por ACSM<br />

(2000) <strong>para</strong> los adultos,<br />

reservando fórmu<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

Tanaka et al. (2001) <strong>para</strong><br />

los adultos mayores.<br />

Fórmu<strong>la</strong> <strong>para</strong> adultos<br />

FCmax = 220-edad<br />

Fórmu<strong>la</strong> <strong>para</strong> adultos<br />

mayores<br />

FCmax = 208 -<br />

(0,7*edad)<br />

El método <strong>de</strong> Karvon<strong>en</strong><br />

se utilizará <strong>para</strong> calcu<strong>la</strong>r<br />

los límites <strong>en</strong>tre los que<br />

<strong>de</strong>be mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> FC <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />

FCesperada = [(FCmax-<br />

FCreposo) x % <strong>de</strong><br />

trabajo] + FCreposo


24<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

Tab<strong>la</strong> IV. Activida<strong>de</strong>s y equival<strong>en</strong>tes metabólicos<br />

darse <strong>para</strong> programas <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong>, salvo <strong>en</strong> personas con una<br />

capacidad funcional muy baja (inferior a 6 METs). Se consi<strong>de</strong>ran activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad mo<strong>de</strong>rada <strong>la</strong>s que exig<strong>en</strong> un gasto <strong>en</strong>ergético<br />

<strong>de</strong> 4 a 8 METs, <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad media <strong>la</strong>s que requier<strong>en</strong> <strong>de</strong> 8 a 12<br />

METs y <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad elevada <strong>la</strong>s que superan los 12 METs.<br />

■ Las medidas concurr<strong>en</strong>tes <strong>de</strong> <strong>la</strong> FC y el coste metabólico (METs),<br />

durante una prueba <strong>de</strong> esfuerzo máxima, permit<strong>en</strong> <strong>la</strong> extrapo<strong>la</strong>ción<br />

con <strong>la</strong> FC <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, ya que existe una re<strong>la</strong>ción lineal <strong>en</strong>tre FC<br />

y capacidad funcional.<br />

Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> Borg o <strong>de</strong> percepción subjetiva <strong>de</strong>l esfuerzo<br />

■ La <strong>prescripción</strong> <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong> también se pue<strong>de</strong> hacer utilizando<br />

<strong>la</strong>s esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> percepción subjetiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l esfuerzo (RPE)<br />

<strong>de</strong> Borg (Tab<strong>la</strong> V). Los valores <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> original (<strong>de</strong> 6 a 20) se increm<strong>en</strong>tan<br />

linealm<strong>en</strong>te al aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong>, corre<strong>la</strong>cionándose<br />

estrecham<strong>en</strong>te con aquellos parámetros fisiológicos que<br />

METs ACTIVIDAD<br />

1-2 Andar (1,5 - 3 km/h)<br />

2-3 Andar (3-4,5 km/h), Bicicleta estática (50w), Ciclismo (7,5 km/h), Bil<strong>la</strong>r, Bolos,<br />

Equitación (al paso), Golf (con carro)<br />

3-4 Andar (4,5-5,5 km/h), Ciclismo (7,5-10 km/h), Gimnasia suave, Pesca<br />

(ribera o embarcación), Tiro con arco, Voleibol<br />

4-5 Andar (5-6 km/h), Ciclismo (10-12 km/h), Golf (llevando palos), Natación (suave),<br />

Remo/canoa (4,5 km/h), T<strong>en</strong>is (dobles), T<strong>en</strong>is <strong>de</strong> mesa, Ve<strong>la</strong>, Baloncesto (<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to),<br />

Fútbol (<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to)<br />

5-6 Andar (6-7 km/h), Bicicleta estática (100w), Ciclismo (12-13 km/h), Badminton,<br />

Caza m<strong>en</strong>or, Equitación (trote), Patinaje, Pesas (ligero-mo<strong>de</strong>rado)<br />

6-7 Andar (7,5 km/h), Bicicleta estática (150w), Ciclismo (18 km/h), Aeróbic, Buceo (aguas<br />

temp<strong>la</strong>das), Esquí (<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so l<strong>en</strong>to), Gimnasia (int<strong>en</strong>sa), Remo/canoa (6km/h), T<strong>en</strong>is (individual)<br />

7-8 Correr (7,5 km/h), Ciclismo (20 km/h), Alpinismo, Equitación (galope), Esquí (<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so<br />

int<strong>en</strong>so), Esquí <strong>de</strong> fondo (suave), Natación (mo<strong>de</strong>rada-rápida), Remo/canoa (7,5 km/h)<br />

8-9 Correr (8 km/h), Cross, Ciclismo (21 km/h), Ciclismo <strong>de</strong> montaña, Boxeo/karate (suaves),<br />

Buceo (aguas frias), Esquí <strong>de</strong> fondo (mo<strong>de</strong>rado), Frontón (mano/pa<strong>la</strong>), Patinaje (int<strong>en</strong>so),<br />

Pesas (int<strong>en</strong>so), Baloncesto (int<strong>en</strong>so), Balonmano (recreacional), Fútbol (recreacional)<br />

>10 Correr (>9 km/h), Bicicleta estática (200w), Ciclismo (>21 km/h), Boxeo/karate (competición),<br />

Caza mayor, Esquí (<strong>de</strong>sc<strong>en</strong>so competición), Esquí <strong>de</strong> fondo (int<strong>en</strong>so), Natación (competición),<br />

Baloncesto (competición), Balonmano (competición), Fútbol (int<strong>en</strong>so)


EJERCICIOPARALAMEJORADELARESISTENCIACARDIORESPIRATORIA<br />

sigu<strong>en</strong> un patrón lineal <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>to como son: <strong>la</strong> FC con <strong>la</strong> carga<br />

<strong>de</strong> trabajo, <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctato con <strong>la</strong> v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>ción pulmonar y<br />

el VO2máx. La nueva esca<strong>la</strong> (<strong>de</strong> 0 a 10) se adapta mejor a los cambios<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> conc<strong>en</strong>tración <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctato sanguíneo, equival<strong>en</strong>te v<strong>en</strong>ti<strong>la</strong>torio <strong>para</strong><br />

el oxíg<strong>en</strong>o y los cambios hormonales.<br />

■ El EF percibido como int<strong>en</strong>so puntúa <strong>en</strong>tre 12 y 13 <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> y<br />

se correspon<strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te con un 60% <strong>de</strong> <strong>la</strong> FCmax, mi<strong>en</strong>tras<br />

que el <strong>ejercicio</strong> percibido como muy int<strong>en</strong>so puntúa <strong>en</strong>tre 14 al 15 y<br />

se corre<strong>la</strong>ciona con un 85% <strong>de</strong> <strong>la</strong> FCmax. En consecu<strong>en</strong>cia, <strong>la</strong> mayor<br />

parte <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas sanas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizar el <strong>ejercicio</strong> <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un<br />

rango <strong>de</strong> valores compr<strong>en</strong>dido <strong>en</strong>tre 12 y 16, que equivale a valores<br />

<strong>en</strong>tre 4 y 6 <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> proporcional <strong>de</strong> 10 puntos.<br />

■ Cuando se realiza un test increm<strong>en</strong>tal sobre tapiz rodante, <strong>para</strong><br />

realizar <strong>la</strong> <strong>prescripción</strong> <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong>, el valor <strong>de</strong> RPE <strong>en</strong> <strong>ejercicio</strong>s má-<br />

Tab<strong>la</strong> V. Esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> Borg <strong>de</strong>l esfuerzo percibido. Tomada <strong>de</strong> Wilmore y Costill (1998)<br />

PUNTUACIÓN<br />

6<br />

ESCALA A ESCALA B ESCALA C<br />

PUNTUACIÓN<br />

15 puntos 15 puntos<br />

10 puntos<br />

7 MUY, MUY LEVE EXTREMADAMENTE<br />

LEVE<br />

NINGÚN ESFUERZO<br />

NINGÚN ESFUERZO<br />

0<br />

EN ABSOLUTO EN ABSOLUTO<br />

0,5 MUY, MUY DÉBIL<br />

8 1 MUY DÉBIL<br />

9 MUY LEVE MUY LEVE 2 DÉBIL (LEVE)<br />

10 3 MODERADO<br />

11 BASTANTE LEVE LEVE 4 UN POCO FUERTE<br />

12 5 FUERTE (PESADO)<br />

13 UN POCO DURO UN POCO DURO 6<br />

14 7 MUY FUERTE<br />

15 DURO DURO (PESADO) 8<br />

16 9<br />

17 MUY DURO MUY DURO 10 MUY, MUY FUERTE<br />

18<br />

19 MUY, MUY DURO EXTREMADAMENTE<br />

DURO<br />

20 ESFUERZO MÁXIMO<br />

25


26<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

ximos andando es mayor que cuando se utiliza <strong>la</strong> carrera, a pesar <strong>de</strong><br />

alcanzar durante <strong>la</strong> misma mayores valores <strong>de</strong> VO2máx. Esto pue<strong>de</strong><br />

estar justificado por una mayor s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong> fatiga <strong>en</strong> <strong>la</strong>s extremida<strong>de</strong>s<br />

inferiores, <strong>en</strong> protocolos que utilizan <strong>la</strong> marcha como modo <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong>,<br />

y que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l tapiz <strong>para</strong> alcanzar el esfuerzo<br />

máximo.<br />

■ El ACSM recomi<strong>en</strong>da el uso <strong>de</strong> <strong>la</strong>s esca<strong>la</strong>s <strong>de</strong> RPE como un<br />

complem<strong>en</strong>to a <strong>la</strong> monitorización <strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia cardiaca, ya que<br />

el RPE <strong>de</strong>terminado durante una prueba <strong>de</strong> esfuerzo, pue<strong>de</strong> no correspon<strong>de</strong>r<br />

directam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong> durante <strong>la</strong> misma.<br />

Por tanto, <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong> monitorizarse con<br />

<strong>la</strong> FC mejor que con <strong>la</strong> percepción subjetiva <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad. De<br />

cualquier modo, se ha probado que es una ayuda válida como indicador<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> un <strong>ejercicio</strong>, incluso <strong>en</strong> natación, sobre todo <strong>en</strong><br />

casos don<strong>de</strong> <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> FC al <strong>ejercicio</strong> pue<strong>de</strong> verse alterada<br />

por medicam<strong>en</strong>tos.<br />

Zonas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to según <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad<br />

Habitualm<strong>en</strong>te se establec<strong>en</strong> 5 zonas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to (Tab<strong>la</strong> VI).<br />

Entr<strong>en</strong>ar <strong>en</strong> una o <strong>en</strong> todas estas zonas pue<strong>de</strong> jugar un importante<br />

papel <strong>en</strong> <strong>la</strong> condición física <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> los objetivos individuales.<br />

Se utiliza el término “zona” porque no se <strong>de</strong>bería p<strong>en</strong>sar <strong>en</strong> los ritmos<br />

cardíacos como un número específico <strong>de</strong> <strong>la</strong>tidos por minuto, sino <strong>en</strong><br />

un rango <strong>en</strong> torno a un valor <strong>de</strong>terminado.<br />

1) Zona <strong>de</strong> actividad mo<strong>de</strong>rada<br />

■ Probablem<strong>en</strong>te esta es una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s más importantes zonas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

sobre todo al inicio <strong>de</strong> un programa. Entr<strong>en</strong>ar <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong><br />

esta zona <strong>de</strong> “actividad mo<strong>de</strong>rada” aum<strong>en</strong>tará <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia e irá<br />

mejorando <strong>la</strong> velocidad a bajas int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esfuerzo. A<strong>de</strong>más, el<br />

cuerpo se irá poni<strong>en</strong>do <strong>en</strong> forma al quemar como combustible una<br />

combinación más alta <strong>de</strong> calorías <strong>de</strong> orig<strong>en</strong> lipídico que calorías <strong>de</strong><br />

carbohidratos.<br />

■ El rango <strong>de</strong> ritmo cardíaco <strong>de</strong> <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> actividad mo<strong>de</strong>rada<br />

(50% al 60% <strong>de</strong> <strong>la</strong> FCmax) es también el nivel <strong>de</strong> ritmo cardíaco <strong>de</strong><br />

iniciación <strong>para</strong> aquellos que están com<strong>en</strong>zando un programa <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to,<br />

han estado inactivos durante mucho tiempo, están <strong>en</strong><br />

una condición extremadam<strong>en</strong>te baja, o que hac<strong>en</strong> rehabilitación.


EJERCICIOPARALAMEJORADELARESISTENCIACARDIORESPIRATORIA<br />

■ También es <strong>para</strong> aquellos que están interesados <strong>en</strong> hacer <strong>ejercicio</strong><br />

<strong>para</strong> per<strong>de</strong>r peso. En términos <strong>de</strong> esfuerzo percibido, <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

zona <strong>de</strong> actividad mo<strong>de</strong>rada supone una actividad re<strong>la</strong>jada y ligera.<br />

2) Zona <strong>de</strong> control <strong>de</strong> peso<br />

■ La zona <strong>de</strong> control <strong>de</strong> peso abarca <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el 60 al 70% <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

FCmax, también es conocida como “umbral <strong>de</strong> condición física aeróbica”,<br />

porque <strong>de</strong>s<strong>de</strong> este punto <strong>en</strong> a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte el cuerpo comi<strong>en</strong>za a recoger<br />

los efectos positivos <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> aeróbico. En esta zona ti<strong>en</strong>e<br />

lugar un alto porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong>s grasas como substrato<br />

<strong>en</strong>ergético y <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l esfuerzo es consi<strong>de</strong>rable con un consumo<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía notable. El tiempo <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>en</strong> esta zona <strong>de</strong>be estar<br />

<strong>en</strong>tre 30 v 60 minutos.<br />

3) Zona aeróbica<br />

■ El <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona aeróbica aporta los mayores b<strong>en</strong>eficios<br />

al sistema cardiorrespiratorio. La zona aeróbica es <strong>la</strong> zona estándar<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to. Al 70% - 80% <strong>de</strong> <strong>la</strong> FCmax, se produc<strong>en</strong> rápidas<br />

adaptaciones y mejoras <strong>de</strong> <strong>la</strong> velocidad <strong>en</strong> los esfuerzos <strong>de</strong> tipo cíclico<br />

(carrera a pie, ciclismo, natación, etc.). Si se <strong>de</strong>sea aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> capacidad<br />

aeróbica, ésta es <strong>la</strong> principal zona <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to. A esta int<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>la</strong> percepción <strong>de</strong>l esfuerzo comi<strong>en</strong>za a <strong>de</strong>jar <strong>de</strong> ser agradable<br />

y aunque no es una zona dolorosa <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to como pue<strong>de</strong> ser<br />

<strong>la</strong> zona <strong>de</strong> umbral anaeróbico o <strong>la</strong> zona <strong>de</strong> máxima int<strong>en</strong>sidad se nota<br />

el esfuerzo que se realiza.<br />

■ Los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong> ejercitarse <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona aeróbica <strong>de</strong> ritmo cardíaco<br />

son <strong>en</strong>ormes. Se utiliza como combustible un porc<strong>en</strong>taje mayor <strong>de</strong><br />

carbohidratos que <strong>de</strong> grasas, pero también se fortalece el a<strong>para</strong>to<br />

cardiorespiratorio, y al poco tiempo <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to se <strong>de</strong>mandan<br />

cargas <strong>de</strong> trabajo mayores.<br />

4) Zona <strong>de</strong> umbral anaeróbico<br />

■ El EF se realiza con una int<strong>en</strong>sidad cercana al punto don<strong>de</strong> el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

aeróbico se convierte <strong>en</strong> anaeróbico, este umbral se sitúa<br />

<strong>en</strong>tre el 80% al 90% <strong>de</strong> <strong>la</strong> FCmax. El b<strong>en</strong>eficio principal <strong>de</strong> esta zona<br />

es aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> capacidad <strong>de</strong>l cuerpo <strong>para</strong> metabolizar ácido láctico,<br />

permitiéndole <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ar con más int<strong>en</strong>sidad. Se produce dolor por <strong>la</strong><br />

acumu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>ctato y <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o.<br />

27


28<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

■ La percepción <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> este nivel <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to es<br />

<strong>de</strong> dureza. Se si<strong>en</strong>te el esfuerzo: músculos cansados, respiración agitada<br />

y fatiga.<br />

5) Zona <strong>de</strong> máxima int<strong>en</strong>sidad<br />

■ En esta zona todo el trabajo se realiza con <strong>de</strong>uda <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o,<br />

obt<strong>en</strong>iéndose <strong>la</strong> <strong>en</strong>ergía <strong>de</strong> forma anaeróbica y produciéndose ácido<br />

láctico <strong>en</strong> cantida<strong>de</strong>s tales que no pue<strong>de</strong> ser eliminado ni reutilizado<br />

a <strong>la</strong> misma velocidad que se g<strong>en</strong>era, con lo que se acumu<strong>la</strong> <strong>de</strong><br />

forma gradual, tanto más rápido cuanto mayor sea <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>de</strong>l esfuerzo.<br />

■ Esta zona queda exclusivam<strong>en</strong>te <strong>para</strong> sujetos muy <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ados y<br />

con una gran forma física.<br />

Umbral <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

■ El concepto <strong>de</strong> umbral mínimo es aquel por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l cual <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>de</strong> cualquier trabajo que se realice no sirve <strong>para</strong> aum<strong>en</strong>tar<br />

el VO2max y por tanto, mejorar <strong>la</strong> forma física. Asimismo, existe también<br />

un techo o límite superior <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> esfuerzo elevadas,<br />

por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l cual se pue<strong>de</strong> seguir aum<strong>en</strong>tando el VO2max, pero<br />

dando lugar a un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> los riesgos <strong>de</strong> complicaciones por el<br />

EF. Así, <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prescripción</strong> <strong>de</strong> EF <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>be <strong>en</strong>contrarse <strong>en</strong>tre<br />

estos límites.<br />

■ El umbral <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad mínimo se sitúa aproximadam<strong>en</strong>te al 40-<br />

50% <strong>de</strong>l VO2R ó FCR (55-65% <strong>de</strong> <strong>la</strong> FCmax), dato que coinci<strong>de</strong> con<br />

el rango <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to mo<strong>de</strong>rada.<br />

■ La cifra <strong>de</strong>l 40% <strong>de</strong>l VO2R (FCR) y el 55% <strong>de</strong> <strong>la</strong> FCmax pone <strong>en</strong><br />

evi<strong>de</strong>ncia que <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> aptitud/salud física varía mucho <strong>en</strong> el<br />

Tab<strong>la</strong> VI. Las 5 zonas <strong>para</strong> el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to cardiorrespiratorio. Tomado <strong>de</strong> Edwards (2003)<br />

ZONA FCmax VO2max<br />

ESFUERZO CALORÍAS<br />

PERCIBIDO GASTADAS<br />

5 Zona <strong>de</strong> máxima int<strong>en</strong>sidad 90 - 100% 86 - 100% 8 - 10 17 kcal./min.<br />

4 Zona <strong>de</strong>l umbral anaeróbico 80 - 90% 73 - 86% 5 - 7 13 kcal./min.<br />

3 Zona <strong>de</strong> aeróbica 70 - 80% 60 - 73% 4 - 5 10 kcal./min.<br />

2 Zona <strong>de</strong> control <strong>de</strong> peso 60 - 70% 48 - 60% 2,5 - 4 7 kcal./min.<br />

1 Zona <strong>de</strong> actividad mo<strong>de</strong>rada 50 - 60% 35 - 48% 1 - 2,5 4 kcal./min.


EJERCICIOPARALAMEJORADELARESISTENCIACARDIORESPIRATORIA<br />

extremo inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong> esca<strong>la</strong> <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad. De tal forma, que los<br />

niveles iniciales <strong>de</strong> forma física <strong>de</strong>l individuo afectarán <strong>en</strong>ormem<strong>en</strong>te<br />

este umbral mínimo.<br />

■ En consecu<strong>en</strong>cia, los individuos con bajo nivel <strong>de</strong> forma física<br />

pue<strong>de</strong>n alcanzar efectos significativos mediante <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> EF<br />

con una frecu<strong>en</strong>cia cardiaca. En personas jóv<strong>en</strong>es, el 50% <strong>de</strong> <strong>la</strong> FCR<br />

repres<strong>en</strong>ta una frecu<strong>en</strong>cia cardiaca <strong>de</strong> aproximadam<strong>en</strong>te 130-135<br />

<strong>la</strong>tidos*min-1. En personas adultas mayores y como resultado <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

disminución <strong>en</strong> <strong>la</strong> FCmax re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> edad, <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia cardiaca<br />

absoluta necesaria <strong>para</strong> alcanzar este umbral está inversam<strong>en</strong>te<br />

re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> edad y pue<strong>de</strong> ser tan baja como 105-115<br />

<strong>la</strong>tidos*min-1.<br />

■ Es muy importante realizar un aum<strong>en</strong>to gradual <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad,<br />

parti<strong>en</strong>do <strong>de</strong> valores que incluso estén por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong> los límites inferiores<br />

seña<strong>la</strong>dos hasta conseguir <strong>la</strong>s cifras máximas, e incluso algo<br />

superiores, según vaya transcurri<strong>en</strong>do el programa.<br />

Int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

■ At<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do a difer<strong>en</strong>tes parámetros, <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l esfuerzo se<br />

pue<strong>de</strong> c<strong>la</strong>sificar tal y como se muestra <strong>en</strong> <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> VII.<br />

Tab<strong>la</strong> VII. C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong>. Tomado <strong>de</strong> ACSM (1998)<br />

CLASIFICACIÓN INTENSIDAD RELATIVA TASA DE EJERCICIO PERCIBIDO<br />

DE LA INTENSIDAD FC máx VO2máxR o FCR POR LA ESCALA DE BORG<br />

Muy ligera < 35 < 20 < 10<br />

Ligera 35 - 54 20 - 39 10 - 11<br />

Mo<strong>de</strong>rada 55 - 69 40 - 59 12 - 13<br />

Fuerte / Vigorosa / Alta 70 - 89 60 - 84 14 - 16<br />

Muy Fuerte ≥ 90 ≥ 85 17 - 19<br />

Máxima 100 100 20<br />

Tab<strong>la</strong> VIII. Rango <strong>de</strong> trabajo <strong>para</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> salud cardiorrespiratoria. Tomado <strong>de</strong> ACSM (1998)<br />

CLASIFICACIÓN INTENSIDAD RELATIVA TASA DE EJERCICIO PERCIBIDO<br />

DE LA INTENSIDAD FC máx VO2R o FCR POR LA ESCALA DE BORG<br />

Mo<strong>de</strong>rada 55 - 69 40 - 59 12 - 13<br />

Fuerte / Vigorosa / Alta 70 - 89 60 - 84 14 - 16<br />

29


30<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

Antes <strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar un<br />

programa <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to aeróbico<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> calcu<strong>la</strong>rse los<br />

límites <strong>de</strong> cada zona <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />

Hay 5 zonas difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

ritmo cardíaco <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to o cinco<br />

niveles difer<strong>en</strong>tes <strong>de</strong><br />

int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong>,<br />

cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cuales se<br />

correspon<strong>de</strong> con varios<br />

mecanismos <strong>de</strong> transporte<br />

respiratorio y metabólico<br />

<strong>de</strong>l organismo.<br />

Cada una <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cinco<br />

zonas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser<br />

<strong>de</strong>terminadas y<br />

compr<strong>en</strong>didas sus<br />

características, sistemas<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to más<br />

a<strong>de</strong>cuados <strong>en</strong> cada una <strong>de</strong><br />

el<strong>la</strong>s, etc., <strong>para</strong> po<strong>de</strong>r<br />

diseñar un programa<br />

individualizado <strong>de</strong> mejora<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> condición física<br />

mediante el control <strong>de</strong>l<br />

ritmo cardíaco.<br />

Int<strong>en</strong>sidad <strong>para</strong> el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to ori<strong>en</strong>tado a <strong>la</strong> salud<br />

Sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ACSM y AHA (2007) <strong>la</strong>s<br />

zonas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to que se utilizaran <strong>en</strong> personas adultas serán<br />

<strong>la</strong>s zonas 1, 2, 3 y 4.<br />

Los rangos <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to se pue<strong>de</strong>n observar <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> VIII.<br />

Así, es posible com<strong>en</strong>zar <strong>en</strong> sujetos se<strong>de</strong>ntarios o con algún factor <strong>de</strong><br />

riesgo <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona “0” que quedaría <strong>de</strong>finida por el trabajo a int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong>tre los 50%-55% <strong>de</strong> <strong>la</strong> FCmax, <strong>para</strong> luego ir progresando<br />

según nivel inicial <strong>de</strong>l individuo y objetivos <strong>de</strong>l programa, siempre t<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do<br />

<strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta el concepto <strong>de</strong> gasto calórico total y volum<strong>en</strong> como<br />

parámetros que <strong>de</strong>b<strong>en</strong> <strong>de</strong>terminar <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad.<br />

4. DURACIÓN<br />

Se <strong>de</strong>fine como el número <strong>de</strong> minutos <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to por sesión.<br />

■ La duración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sesiones pue<strong>de</strong> osci<strong>la</strong>r <strong>en</strong>tre 10 y 60 minutos<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad. Aunque está <strong>de</strong>mostrado que <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia<br />

cardiorrespiratoria pue<strong>de</strong> mejorar con sesiones <strong>de</strong> tan solo 5 a<br />

10 minutos <strong>de</strong> duración realizadas a elevada int<strong>en</strong>sidad (> <strong>de</strong>l 90%<br />

<strong>de</strong>l VO2max). La sesión i<strong>de</strong>al consistiría <strong>en</strong> una duración <strong>en</strong>tre 20 y 60<br />

minutos <strong>de</strong> actividad continua aeróbica con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad elegida. El<br />

gasto calórico óptimo se consigue <strong>en</strong> sesiones <strong>de</strong> 20 a 30 minutos <strong>de</strong><br />

duración, excluy<strong>en</strong>do el tiempo <strong>de</strong> cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to y <strong>de</strong> recuperación.<br />

■ Los individuos con baja condición física <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad Inicial será<br />

baja al igual que <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sesiones: 10 a 20 minutos, <strong>para</strong> ir<br />

aum<strong>en</strong>tando gradualm<strong>en</strong>te a medida que el sujeto se habitúe a <strong>la</strong> actividad<br />

regu<strong>la</strong>r y <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia cardiovascu<strong>la</strong>r mejore.<br />

■ Las v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> <strong>la</strong> duración más <strong>la</strong>rga <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión son: 1. trabajar<br />

a una int<strong>en</strong>sidad más baja y 2. Aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong> <strong>la</strong> grasa<br />

como combustible g<strong>en</strong>erador <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía, situación que se increm<strong>en</strong>ta<br />

significativam<strong>en</strong>te <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 20-30 minutos <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> EF<br />

leve a mo<strong>de</strong>rado, facilitando <strong>la</strong> reducción <strong>de</strong>l peso graso.<br />

■ En <strong>la</strong>s últimas recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ACSM y AHA (2007) se<br />

recomi<strong>en</strong>da conseguir como objetivo mínimo <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> EF durante<br />

30 minutos <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad mo<strong>de</strong>rada. Realizando sesiones con series<br />

cortas <strong>de</strong> 10 minutos <strong>en</strong> individuos con baja forma física.<br />

■ Con el objetivo acumu<strong>la</strong>r mayores duraciones <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to,<br />

se pue<strong>de</strong>n combinar <strong>en</strong> <strong>la</strong> misma sesión o <strong>en</strong> difer<strong>en</strong>tes días <strong>de</strong> difer<strong>en</strong>tes<br />

duraciones. Por ejemplo: 20 minutos <strong>de</strong> actividad aeróbica mo-


EJERCICIOPARALAMEJORADELARESISTENCIACARDIORESPIRATORIA<br />

<strong>de</strong>rada + 20 minutos <strong>de</strong> actividad aeróbica <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad vigorosa, o<br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ar 2 días a <strong>la</strong> semana durante 30 minutos <strong>de</strong> actividad aeróbica<br />

mo<strong>de</strong>rada y 1 día <strong>de</strong> 20 minutos <strong>de</strong> actividad aeróbica mo<strong>de</strong>rada.<br />

■ Hay que t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta que <strong>la</strong> cantidad recom<strong>en</strong>dada <strong>de</strong> EF aeróbico<br />

<strong>de</strong>be ser sumado a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s rutinarias <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida diaria<br />

<strong>de</strong> baja int<strong>en</strong>sidad (cuidado personal, cocina, caminata casual o ir <strong>de</strong><br />

compras) o a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> duración inferior a 10 minutos (ir caminando<br />

a <strong>la</strong> oficina, ir a pie <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el lugar <strong>de</strong> estacionami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l<br />

coche, ir <strong>en</strong> bicicleta al trabajo).<br />

5. FRECUENCIA<br />

La frecu<strong>en</strong>cia se <strong>de</strong>fine por el número <strong>de</strong> días por semana <strong>en</strong> que se<br />

realiza el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to. La frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>la</strong>s sesiones <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá, <strong>en</strong><br />

parte, <strong>de</strong> <strong>la</strong> duración y <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong>.<br />

■ Se recomi<strong>en</strong>da que <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to sea <strong>de</strong> 3 a 5<br />

días por semana.<br />

■ En individuos obesos y <strong>en</strong> adultos sanos con poca capacidad<br />

funcional (m<strong>en</strong>or <strong>de</strong> 3 METs) pue<strong>de</strong> ser más práctico prescribir<br />

varias sesiones diarias <strong>de</strong> 10 minutos. Cuando <strong>la</strong> capacidad mejora<br />

a 3-5 METs, se aum<strong>en</strong>tará a una o dos sesiones diarias algo más<br />

<strong>la</strong>rgas. Entre 5 y 8 METs <strong>de</strong> capacidad, <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong><br />

tres a cinco sesiones por semana a días alternos, con una duración<br />

media <strong>de</strong> 30 minutos. La progresión <strong>de</strong> 3 hasta los 5 días por<br />

semana se <strong>de</strong>be realizar gradualm<strong>en</strong>te durante un período <strong>de</strong> 4 semanas.<br />

No se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizar más <strong>de</strong> tres sesiones int<strong>en</strong>sas (cercanas<br />

al límite superior).<br />

■ Entr<strong>en</strong>ar m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 2 días a <strong>la</strong> semana no produce un aum<strong>en</strong>to<br />

significativo <strong>en</strong> el VO2max, mi<strong>en</strong>tras que el grado <strong>de</strong> mejora <strong>en</strong> el<br />

VO2max que se produce cuando se <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>a más <strong>de</strong> 5 días a <strong>la</strong> semana<br />

es mínimo o ninguno. Sin embargo, <strong>la</strong> inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> lesiones aum<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong>sproporcionadam<strong>en</strong>te. Así, se ha observado un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el número<br />

<strong>de</strong> lesiones <strong>en</strong> corredores principiantes cuando <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>an más<br />

<strong>de</strong> 3 días a <strong>la</strong> semana durante sesiones mayores <strong>de</strong> 30 minutos. A<strong>de</strong>más,<br />

el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> intervalos <strong>de</strong> alta int<strong>en</strong>sidad (correr-caminar)<br />

se asocia con una mayor inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> lesiones com<strong>para</strong>do con<br />

el trote continuo.<br />

■ La realización diaria <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> no produce un increm<strong>en</strong>to adicional<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia aeróbica, pero pue<strong>de</strong> satisfacer <strong>la</strong> necesidad<br />

31<br />

La duración <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

sesiones pue<strong>de</strong> osci<strong>la</strong>r<br />

<strong>en</strong>tre 10 y 60 minutos<br />

<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

int<strong>en</strong>sidad.<br />

Las v<strong>en</strong>tajas <strong>de</strong> una<br />

mayor duración son: 1. Se<br />

pue<strong>de</strong> trabajar con una<br />

m<strong>en</strong>or int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> EF y<br />

2. Facilitar el consumo <strong>de</strong><br />

grasa al ser utilizada<br />

como combustible<br />

g<strong>en</strong>erador <strong>de</strong> <strong>en</strong>ergía.<br />

Las últimas<br />

recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong><br />

ACSM y AHA (2007)<br />

establec<strong>en</strong> que se <strong>de</strong>be<br />

conseguir como objetivo<br />

mínimo 30 minutos <strong>de</strong><br />

int<strong>en</strong>sidad mo<strong>de</strong>rada.<br />

Realizando al principio<br />

series cortas <strong>de</strong> 10<br />

minutos <strong>de</strong> duración.<br />

Se pue<strong>de</strong>n combinar <strong>en</strong> <strong>la</strong><br />

misma sesión o <strong>en</strong><br />

difer<strong>en</strong>tes días <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to distintas<br />

duraciones


32<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

Se recomi<strong>en</strong>da que <strong>la</strong><br />

frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to sea <strong>de</strong> 3 a<br />

5 días por semana.<br />

Entr<strong>en</strong>ar m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 2 días<br />

a <strong>la</strong> semana no produce<br />

un aum<strong>en</strong>to significativo<br />

<strong>en</strong> el VO2max.<br />

El grado <strong>de</strong> mejora <strong>en</strong> el<br />

VO2max que ocurre si se<br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>a más <strong>de</strong> 5 días a<br />

<strong>la</strong> semana es mínimo o<br />

ninguno. Sin embargo, <strong>la</strong><br />

inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> lesiones<br />

aum<strong>en</strong>ta<br />

<strong>de</strong>sproporcionadam<strong>en</strong>te.<br />

En individuos obesos,<br />

hipert<strong>en</strong>sos y diabéticas<br />

pue<strong>de</strong>n realizarse sesiones<br />

diarias trabajando<br />

con int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong><br />

<strong>ejercicio</strong> bajas.<br />

Si el objetivo semanal <strong>de</strong><br />

un programa <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to es <strong>de</strong><br />

1000 Kcal, el individuo<br />

pesa 70 kg y el nivel <strong>de</strong><br />

METs <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad<br />

prescrita es <strong>de</strong> 6 METs.<br />

El gasto calórico será <strong>de</strong><br />

7,35 Kcal/min, <strong>para</strong> ello<br />

se requier<strong>en</strong> 136<br />

minutos/semana. Si el<br />

programa es <strong>de</strong> 3<br />

días/semana, necesitará<br />

45 min/día y <strong>de</strong> 34<br />

min/día, si se realizan 4<br />

días/semana <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong>.<br />

m<strong>en</strong>tal <strong>de</strong> realizar EF <strong>en</strong> aquellos individuos que integran <strong>la</strong> práctica<br />

<strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> <strong>en</strong> su rutina diaria, formando parte <strong>de</strong> su estilo<br />

<strong>de</strong> vida.<br />

■ En individuos obesos, hipert<strong>en</strong>sos y diabéticos pue<strong>de</strong>n realizarse<br />

sesiones diarias trabajando con int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> bajas.<br />

6. VOLUMEN<br />

El volum<strong>en</strong> <strong>en</strong>globa <strong>la</strong> cantidad total <strong>de</strong> actividad realizada y <strong>en</strong>globa:<br />

duración (el tiempo), distancia recorrida y el número <strong>de</strong> repeticiones<br />

<strong>de</strong> un <strong>ejercicio</strong>. Pue<strong>de</strong> ir referido a una sesión o a un ciclo <strong>de</strong><br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />

En el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to que se utiliza <strong>para</strong> mejorar <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia cardiorrespiratoria,<br />

el volum<strong>en</strong> total <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to se mi<strong>de</strong> a través<br />

<strong>de</strong>l gasto calórico (Kcal). Si<strong>en</strong>do un factor importante <strong>para</strong> el <strong>de</strong>sarrollo<br />

<strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> EF.<br />

■ Un método útil <strong>para</strong> conocer el volum<strong>en</strong> <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> que se necesita<br />

es el cálculo <strong>de</strong>l gasto <strong>en</strong>ergético que se produce durante <strong>la</strong> realización<br />

<strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong>, que <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong>rá <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad, duración y frecu<strong>en</strong>cia<br />

<strong>de</strong>l mismo.<br />

■ Este coste <strong>en</strong>ergético pue<strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>rse mediante <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te ecua-<br />

ción, basada <strong>en</strong> los METs <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad:<br />

METs x 3,5 x peso <strong>en</strong> kg/200 = kcal/min<br />

Conoci<strong>en</strong>do el objetivo <strong>de</strong> gasto calórico semanal que se quiere<br />

alcanzar y aplicando <strong>la</strong> ecuación <strong>de</strong>scrita, se pue<strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>r el volum<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> que ha <strong>de</strong> realizar un individuo <strong>para</strong> conseguir el<br />

objetivo.<br />

■ Cuando se combinan activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rada y fuerte int<strong>en</strong>sidad<br />

<strong>para</strong> cumplir con <strong>la</strong> recom<strong>en</strong>dación actual, el objetivo mínimo <strong>de</strong><br />

consumo <strong>de</strong>be estar <strong>en</strong> el rango <strong>en</strong>tre 450 a 750 MET*min*sem -1 .<br />

Estos valores se basan <strong>en</strong> un rango <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> 3 a 6 METs<br />

consi<strong>de</strong>radas <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad mo<strong>de</strong>rada y una duración <strong>de</strong> 150<br />

min*sem -1 (3*150 = 450 y 5*150 = 750). Es preciso com<strong>en</strong>zar <strong>en</strong><br />

el extremo inferior <strong>de</strong> este rango al com<strong>en</strong>zar un programa <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong><br />

<strong>físico</strong> y progresar hacia el extremo más alto a medida que mejore<br />

<strong>la</strong> forma física.<br />

“Cumplir <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones mínimas <strong>de</strong> caminar durante 30<br />

minutos a 3 km/h <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad mo<strong>de</strong>rada durante 5 días a <strong>la</strong> semana<br />

supone acumu<strong>la</strong>r 495 MET*min (99*5)”.


EJERCICIOPARALAMEJORADELARESISTENCIACARDIORESPIRATORIA<br />

“Realizar los mínimos <strong>de</strong> EF <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad elevada como correr a<br />

9 km/h 20 minutos supone que <strong>en</strong> 3 días acumu<strong>la</strong>ría un volum<strong>en</strong> cercano<br />

a 480 MET*min (160*3)”.<br />

“Cumplir <strong>la</strong> recom<strong>en</strong>dación al caminar a 3,0 km/h durante 30 minutos<br />

<strong>en</strong> 2 días (3,3 MET*60 min=198 MET*min) y luego correr a 9 km/h<br />

durante 20 minutos, <strong>en</strong> otros 2 días (8 MET*40 min=320 MET*min)<br />

supone un volum<strong>en</strong> semanal <strong>de</strong> 518 MET*min (320+198)”.<br />

7. RITMO DE PROGRESIÓN<br />

Un programa <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> completo <strong>de</strong>berá disponer <strong>de</strong> un<br />

ritmo <strong>de</strong> progresión a<strong>de</strong>cuado, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad funcional<br />

<strong>de</strong>l individuo, <strong>de</strong> su edad, estado <strong>de</strong> salud, necesida<strong>de</strong>s, objetivos y prefer<strong>en</strong>cias.<br />

En un programa <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia cardiorrespiratoria<br />

se distingu<strong>en</strong> tres fases:<br />

■ Fase inicial: Abarca <strong>de</strong> <strong>la</strong> primera a <strong>la</strong> sexta semana. Com<strong>en</strong>zando<br />

con sesiones <strong>de</strong> 12 a 20 minutos dos veces por semana, sin incluir el<br />

cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to, con un número equival<strong>en</strong>te <strong>de</strong> días <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso <strong>en</strong>tre<br />

cada sesión y con una int<strong>en</strong>sidad que <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> forma<br />

física inicial, podría fijarse un 10% por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l nivel <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad<br />

mínimo que correspon<strong>de</strong>ría a <strong>la</strong> <strong>prescripción</strong> <strong>en</strong> fases más avanzadas.<br />

Al final <strong>de</strong> este período se <strong>de</strong>be llegar realizando tres sesiones semanales,<br />

equidistantes <strong>en</strong> el tiempo, al nivel mínimo <strong>de</strong> <strong>prescripción</strong> <strong>de</strong><br />

int<strong>en</strong>sidad y con una duración <strong>de</strong> 20 minutos.<br />

La duración <strong>de</strong> esta fase <strong>de</strong>p<strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad funcional <strong>de</strong>l individuo<br />

(Tab<strong>la</strong> IX). Ante un baja capacidad física <strong>de</strong>b<strong>en</strong> estimarse<br />

<strong>en</strong>tre 6 y 10 semanas <strong>de</strong> adaptación, pero si se parte <strong>de</strong> una bu<strong>en</strong>a<br />

Tab<strong>la</strong> IX. Niveles <strong>de</strong> condición cardiorrespiratoria.<br />

Tomada <strong>de</strong> American College os Sports Medicine (1991)<br />

NIVEL DE CONDICIÓN VO2max<br />

CARDIORRESPIRATORIA* (ml.kg-1 .min-1 )<br />

VO2max (METs)<br />

Muy bajo 3,5 - 13,9 1,0 - 3,9<br />

Bajo 14,0 - 24,9 4,0 - 6,9<br />

Medio 25,0 - 38,9 7,0 - 10,9<br />

Bu<strong>en</strong>o 39,0 - 48,9 11,0 - 13,9<br />

Alto 49,0 - 56,0 14,0 - 16,0<br />

Muy alto > 56,0 > 16,0<br />

* Para hombres adultos <strong>de</strong> 40 años. Para mujeres adultas, aproximadam<strong>en</strong>te un 10-20% m<strong>en</strong>os.<br />

33<br />

El volum<strong>en</strong> total <strong>de</strong>l<br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to se mi<strong>de</strong> a<br />

través <strong>de</strong>l gasto calórico<br />

(Kcal), si<strong>en</strong>do un factor<br />

importante <strong>para</strong> el<br />

<strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> un<br />

programa <strong>de</strong> EF.<br />

Este coste <strong>en</strong>ergético<br />

pue<strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>rse<br />

mediante <strong>la</strong> sigui<strong>en</strong>te<br />

ecuación, basada <strong>en</strong> el<br />

nivel <strong>de</strong> METs <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

actividad: METs x 3,5 x<br />

peso <strong>en</strong> kg/200 =<br />

Kcal/min<br />

Cuando se combinan<br />

activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rada<br />

y fuerte int<strong>en</strong>sidad <strong>para</strong><br />

cumplir con <strong>la</strong><br />

recom<strong>en</strong>dación actual, el<br />

objetivo mínimo <strong>de</strong>be<br />

estar <strong>en</strong> el rango <strong>de</strong> 450<br />

a 750 MET*min*sem -1 .<br />

ACSM, recomi<strong>en</strong>da <strong>para</strong><br />

conseguir niveles <strong>de</strong><br />

actividad física óptima,<br />

mant<strong>en</strong>er un gasto<br />

calórico a <strong>la</strong> semana<br />

cercano a <strong>la</strong>s 2000 kcal.


34<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

condición aeróbica, este período pue<strong>de</strong> reducirse a solo 2 o 3 semanas<br />

e incluso llegar a eliminarse <strong>de</strong>l programa. La duración también será<br />

se a<strong>la</strong>rgará <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> edad y <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> problemas <strong>de</strong><br />

salud <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te.<br />

■ Fase <strong>de</strong> mejora: Se consi<strong>de</strong>ra <strong>de</strong>s<strong>de</strong> <strong>la</strong> sexta a <strong>la</strong> veintisiete semana,<br />

aunque por cada década por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> los 30 años se <strong>de</strong>be aum<strong>en</strong>tar<br />

un 40% más <strong>de</strong> tiempo. Se increm<strong>en</strong>tará progresivam<strong>en</strong>te: <strong>la</strong> duración<br />

por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> 20 minutos, <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia, primero a cuatro y luego a<br />

cinco veces por semana y <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad, <strong>de</strong>s<strong>de</strong> el límite mínimo hasta<br />

el máximo, sin que haya que trabajar <strong>en</strong> este límite <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s sesiones.<br />

Si <strong>la</strong> capacidad funcional es baja, <strong>la</strong> progresión mejora cuando se<br />

lleva a cabo usando una forma discontinua <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong>, interca<strong>la</strong>ndo<br />

pausas <strong>de</strong> <strong>de</strong>scanso con una <strong>de</strong>terminada periodicidad, <strong>para</strong> posteriorm<strong>en</strong>te<br />

y <strong>de</strong> forma gradual cambiar a una forma continua <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong><br />

sin interca<strong>la</strong>r pausas.<br />

■ Fase <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to: Se alcanza aproximadam<strong>en</strong>te a los 6 meses.<br />

En este mom<strong>en</strong>to el individuo hará <strong>ejercicio</strong> a una int<strong>en</strong>sidad<br />

compr<strong>en</strong>dida <strong>en</strong>tre los límites <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>prescripción</strong>, durante 45 a 60 minutos<br />

y cuatro o cinco veces a <strong>la</strong> semana. Y así <strong>de</strong>berá mant<strong>en</strong>erse.<br />

Tab<strong>la</strong> X. Fases <strong>de</strong>l programa <strong>de</strong> mejora cardiorrespiratoria con sus compon<strong>en</strong>tes<br />

FASE<br />

INICIAL<br />

FASE DE<br />

MEJORA<br />

FASE DE<br />

MANTE-<br />

NIMIENTO<br />

TIPO RÍTMO<br />

INTENSIDAD DURACIÓN FRECUENCIA<br />

EJERCICIO<br />

PROGRESIÓN<br />

Activida<strong>de</strong>s<br />

aeróbicas <strong>de</strong><br />

baja int<strong>en</strong>sidad<br />

e impacto.<br />

Igual fase<br />

inicial<br />

Mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad<br />

Sustituir<br />

actividad según<br />

intereses y<br />

aficiones<br />

Según estimada<br />

por el programa o<br />

aproximadam<strong>en</strong>te<br />

1 METs inferior<br />

(40-60% FCR<br />

o VO2R)<br />

D<strong>en</strong>tro <strong>de</strong>l rango<br />

recom<strong>en</strong>dado<br />

Igual fase<br />

mejora<br />

12-15 min.<br />

mínimo y<br />

aum<strong>en</strong>tar<br />

a 20 min.<br />

20-60 min.<br />

(aum<strong>en</strong>tar<br />

cada 2-3<br />

semanas hasta<br />

20-30 min.<br />

seguidos)<br />

Igual fase<br />

mejora<br />

5METs = 3<br />

sesiones/semana<br />

3-5 sesiones/<br />

semana<br />

Igual fase<br />

mejora<br />

Nivel bajo =<br />

6-10 semanas<br />

Nivel medio =<br />

4-6 semanas<br />

Nivel alto =<br />

2-3 semanas<br />

o eliminar<br />

4-5 meses<br />

Más si baja<br />

condición física<br />

o según edad<br />

A partir <strong>de</strong><br />

6 meses


EJERCICIOPARALAMEJORADELARESISTENCIACARDIORESPIRATORIA<br />

■ Reformu<strong>la</strong>ción <strong>de</strong> Objetivos: En este mom<strong>en</strong>to, los objetivos <strong>de</strong>l<br />

programa <strong>de</strong>b<strong>en</strong> revisarse y establecerse nuevas metas. Pue<strong>de</strong> ser útil<br />

cambiar el tipo <strong>de</strong> actividad por otra más atray<strong>en</strong>te.<br />

Mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l efecto <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

Mant<strong>en</strong>er el efecto <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to supone continuar ejercitándose<br />

regu<strong>la</strong>rm<strong>en</strong>te.<br />

■ Se produce una disminución significativa <strong>en</strong> <strong>la</strong> condición cardiorespiratoria<br />

<strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 2 semanas <strong>de</strong> <strong>de</strong>jar el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to, y<br />

se ha observado que los participantes retroce<strong>de</strong>n casi al nivel <strong>de</strong><br />

condición física <strong>de</strong> antes <strong>de</strong> haber com<strong>en</strong>zado el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> 10 semanas a 8 meses. También se produce pérdida <strong>de</strong>l<br />

50% <strong>de</strong>l nivel inicial <strong>de</strong> mejoría <strong>en</strong> el VO2max <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 4-12 semanas<br />

<strong>de</strong> no <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ar.<br />

■ Los individuos que se han sometido a años <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to continuo<br />

manti<strong>en</strong><strong>en</strong> algunos b<strong>en</strong>eficios por periodos más <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> tiempo que<br />

aquellos que solo han realizado EF durante cortos periodos <strong>de</strong> tiempo.<br />

■ Det<strong>en</strong>er el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to provoca reducciones importantes <strong>en</strong> el<br />

VO2max, no así su reducción, cuando se realiza durante períodos <strong>de</strong> 5 a<br />

15 semanas <strong>en</strong> los que se produc<strong>en</strong> reducciones leves o inapreciables.<br />

■ Cuando <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to se manti<strong>en</strong>e constante, se<br />

manti<strong>en</strong><strong>en</strong> los valores <strong>de</strong> VO2max hasta <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> 15 semanas, aún<br />

cuando <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia y duración <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to se reduzca hasta<br />

<strong>en</strong> 2/3. En cambio, cuando <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia y duración <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

permanec<strong>en</strong> constantes y <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad se reduce a 1/3 o 2/3, el VO2max<br />

disminuye significativam<strong>en</strong>te.<br />

■ En resum<strong>en</strong>, faltar a una sesión <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to o reducir <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia<br />

o duración durante un periodo <strong>de</strong> 15 semanas no afectaría<br />

adversam<strong>en</strong>te al VO2max, siempre que se mant<strong>en</strong>ga <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l<br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />

8. ESTRUCTURA DE UNA SESIÓN<br />

La estructura i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> una sesión <strong>de</strong> EF consta <strong>de</strong> tres partes:<br />

■ Fase <strong>de</strong> Cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to: Debe durar <strong>en</strong>tre 5 y 10 minutos y consiste<br />

<strong>en</strong> caminar o correr suavem<strong>en</strong>te durante <strong>la</strong> primera parte, <strong>para</strong> <strong>de</strong>spués<br />

realizar algunos <strong>ejercicio</strong>s <strong>de</strong> estirami<strong>en</strong>to muscu<strong>la</strong>r y movilidad articu<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong> los músculos y articu<strong>la</strong>ciones que han <strong>de</strong> participar <strong>en</strong> el<br />

<strong>ejercicio</strong> posterior. De esta manera, a<strong>de</strong>más <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> e<strong>la</strong>sticidad<br />

35


36<br />

Cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to:<br />

5-10 minutos.<br />

Parte principal:<br />

20-60 minutos.<br />

Vuelta a <strong>la</strong> calma:<br />

5-10 minutos.<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

muscu<strong>la</strong>r y flexibilidad articu<strong>la</strong>r, se produce una elevación <strong>de</strong> <strong>la</strong> temperatura<br />

que favorece <strong>de</strong>terminados procesos bioquímicos.<br />

■ Fase <strong>de</strong> esfuerzo: Es <strong>la</strong> fase don<strong>de</strong> se realiza el tipo <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong><br />

aeróbico elegido con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad y duración prescrita. Cuando <strong>en</strong><br />

una misma sesión se trabaj<strong>en</strong> varias cualida<strong>de</strong>s físicas, <strong>la</strong> distribución<br />

más a<strong>de</strong>cuada será: al principio, realizar <strong>ejercicio</strong>s <strong>de</strong> coordinación y<br />

que t<strong>en</strong>gan un mayor compon<strong>en</strong>te <strong>de</strong> velocidad; posteriorm<strong>en</strong>te, <strong>ejercicio</strong>s<br />

<strong>de</strong> fuerza-resist<strong>en</strong>cia y <strong>para</strong> terminar, <strong>ejercicio</strong>s <strong>de</strong> resist<strong>en</strong>cia<br />

g<strong>en</strong>eral.<br />

■ Fase <strong>de</strong> recuperación o vuelta a <strong>la</strong> calma: En esta fase se pue<strong>de</strong><br />

mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> misma actividad física pero at<strong>en</strong>uando progresivam<strong>en</strong>te<br />

su int<strong>en</strong>sidad hasta <strong>la</strong> <strong>de</strong>t<strong>en</strong>ción <strong>en</strong> un período <strong>de</strong> 5 a 10 minutos, o<br />

bi<strong>en</strong> correr suavem<strong>en</strong>te o caminar durante ese período <strong>de</strong> tiempo.<br />

Sirve <strong>para</strong> favorecer <strong>la</strong> eliminación <strong>de</strong> calor, metabolizar el ácido láctico<br />

y evitar <strong>la</strong> posible hipot<strong>en</strong>sión y síncope <strong>de</strong>bido al predominio <strong>para</strong>simpático<br />

que se produce ante <strong>la</strong> disminución brusca <strong>de</strong>l retorno v<strong>en</strong>oso.<br />

A<strong>de</strong>más, los niveles <strong>de</strong> cateco<strong>la</strong>minas pue<strong>de</strong>n elevarse durante<br />

el período <strong>de</strong> recuperación inmediato y <strong>de</strong>s<strong>en</strong>ca<strong>de</strong>nar arritmias cardiacas<br />

<strong>en</strong> ocasiones <strong>de</strong> mal pronóstico.


RECOMENDACIONES<br />

GENERALES DE PRÁCTICA<br />

DE EJERCICIO FÍSICO<br />

Tab<strong>la</strong> XIa. Recom<strong>en</strong>dación <strong>de</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> ori<strong>en</strong>tada al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición física<br />

re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> salud según el ACSM (1998)<br />

Resist<strong>en</strong>cia<br />

cardiorespiratoria<br />

Fuerza y<br />

resist<strong>en</strong>cia<br />

muscu<strong>la</strong>r<br />

Flexibilidad<br />

Composición<br />

corporal<br />

TIPO DE<br />

ACTIVIDAD<br />

Actividad que emplee<br />

gran<strong>de</strong>s grupos<br />

muscu<strong>la</strong>res, continua,<br />

rítmica y aeróbica<br />

Entr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to con<br />

cargas <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s<br />

grupos muscu<strong>la</strong>res<br />

Estirami<strong>en</strong>tos<br />

muscu<strong>la</strong>res y movilidad<br />

articu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s<br />

grupos muscu<strong>la</strong>res.<br />

Técnicas estáticas<br />

y dinámicas<br />

Actividad aeróbica<br />

<strong>para</strong> contro<strong>la</strong>r peso<br />

corporal y masa grasa.<br />

Entr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong><br />

carga <strong>para</strong> mant<strong>en</strong>er<br />

peso libre <strong>de</strong> grasa<br />

4<br />

FRECUENCIA DURACIÓN INTENSIDAD<br />

3-5<br />

días/semana<br />

2-3<br />

días/semana<br />

Al m<strong>en</strong>os 2-3<br />

días/semana<br />

20-60 minutos<br />

(<strong>en</strong> períodos <strong>de</strong><br />

más <strong>de</strong> 10 minutos)<br />

Tiempo necesario<br />

<strong>para</strong> 8-10 <strong>ejercicio</strong>s<br />

15-30 segundos<br />

por <strong>ejercicio</strong> con 4<br />

repeticiones por<br />

grupo muscu<strong>la</strong>r<br />

55% - 65% a 90%<br />

FCmax<br />

40% - 50% a 85%<br />

VO2<br />

Reserva o FC Reserva<br />

8-12 repeticiones<br />

máximas (RM)<br />

(10-15 RM <strong>en</strong> sujetos<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ados o<br />

mayores)<br />

Sin dolor


38<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

Tab<strong>la</strong> XIb. Recom<strong>en</strong>daciones <strong>para</strong> adultos sanos con eda<strong>de</strong>s compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre 18-65 años según el<br />

ACSM y AHA (2007)<br />

1. Para promover y mant<strong>en</strong>er una bu<strong>en</strong>a salud, los adultos <strong>de</strong> 18-65 años <strong>de</strong>b<strong>en</strong> mant<strong>en</strong>er un estilo <strong>de</strong><br />

vida físicam<strong>en</strong>te activo.<br />

2. Se <strong>de</strong>be realizar <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad mo<strong>de</strong>rada aeróbica (resist<strong>en</strong>cia) <strong>la</strong> actividad física durante un mínimo<br />

<strong>de</strong> 30 minutos durante cinco días a <strong>la</strong> semana o vigorosa actividad <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad aeróbica <strong>de</strong> un mínimo <strong>de</strong><br />

20 minutos <strong>en</strong> tres días cada semana.<br />

3. Las combinaciones <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rada y fuerte int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> actividad se pue<strong>de</strong>n realizar <strong>para</strong> cumplir con<br />

esta recom<strong>en</strong>dación. Por ejemplo, una persona pue<strong>de</strong> cumplir con <strong>la</strong> recom<strong>en</strong>dación <strong>de</strong> caminar <strong>en</strong>érgicam<strong>en</strong>te<br />

durante 30 minutos dos veces durante <strong>la</strong> semana y luego correr durante 20 minutos <strong>en</strong> otros dos días.<br />

4. Estos mo<strong>de</strong>rada o activida<strong>de</strong>s físicas int<strong>en</strong>sas se suman a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> luz con<br />

frecu<strong>en</strong>cia a cabo durante <strong>la</strong> vida diaria (por ejemplo, cuidado personal, <strong>la</strong>vado <strong>de</strong> p<strong>la</strong>tos, utilizando <strong>la</strong> luz<br />

herrami<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> el escritorio) o activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> muy corta duración (por ejemplo, sacar <strong>la</strong> basura, caminando<br />

hacia el estacionami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> ti<strong>en</strong>da o <strong>la</strong> oficina).<br />

5. De int<strong>en</strong>sidad mo<strong>de</strong>rada <strong>la</strong> actividad aeróbica, que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te es equival<strong>en</strong>te a una caminata <strong>en</strong>érgica<br />

y notablem<strong>en</strong>te se acelera el ritmo cardíaco, pue<strong>de</strong> ser acumu<strong>la</strong>do hacia el 30-min mínimo mediante <strong>la</strong> realización<br />

<strong>de</strong> ataques <strong>de</strong> duración cada uno 10 o más minutos.<br />

6. Actividad física int<strong>en</strong>sa es ejemplificado por correr, y hace que <strong>la</strong> respiración rápida y un aum<strong>en</strong>to sustancial<br />

<strong>en</strong> el ritmo cardíaco.<br />

7. A<strong>de</strong>más, al m<strong>en</strong>os dos veces cada semana los adultos se b<strong>en</strong>eficiarán mediante <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

que utilizan los músculos gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l cuerpo que mant<strong>en</strong>er o aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> fuerza muscu<strong>la</strong>r y <strong>la</strong><br />

resist<strong>en</strong>cia.<br />

8. Debido a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción dosis-respuesta <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> actividad física y <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong>s personas que <strong>de</strong>se<strong>en</strong> mejorar<br />

su forma física, reducir su riesgo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas y <strong>la</strong> discapacidad, o prev<strong>en</strong>ir el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> peso<br />

no saludable, probablem<strong>en</strong>te se b<strong>en</strong>eficiarán más <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad mínima recom<strong>en</strong>dada <strong>de</strong> actividad física.


La actividad física es un predictor <strong>de</strong> <strong>la</strong> mortalidad cardiovascu<strong>la</strong>r<br />

in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión sistólica y otros factores <strong>de</strong> riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r.<br />

Por tanto, <strong>la</strong> consecución <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> EF por <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

produce importantes b<strong>en</strong>eficios <strong>en</strong> <strong>la</strong> salud al ayudar a contro<strong>la</strong>r<br />

los principales factores <strong>de</strong> riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r.<br />

1. EJERCICIO FÍSICO E HIPERTENSIÓN ARTERIAL<br />

G<strong>en</strong>eralida<strong>de</strong>s<br />

PRESCRIPCIÓN DE EJERCICIO<br />

FÍSICO A LOS PACIENTES CON<br />

RIESGO CARDIOVASCULAR<br />

■ La práctica <strong>de</strong> EF regu<strong>la</strong>r previ<strong>en</strong>e o retrasa el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> hipert<strong>en</strong>sión<br />

arterial (HTA) y disminuye los valores <strong>en</strong> individuos que ya<br />

<strong>la</strong> pa<strong>de</strong>c<strong>en</strong>. El EF aeróbico realizado por individuos con alto riesgo<br />

<strong>de</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r hipert<strong>en</strong>sión reduce <strong>la</strong> elevación <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión arterial<br />

que se produce con el paso <strong>de</strong>l tiempo. Hecho que justifica <strong>la</strong> <strong>prescripción</strong><br />

<strong>de</strong> EF como medida prev<strong>en</strong>tiva <strong>para</strong> reducir a inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong><br />

HTA <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción.<br />

■ La medida <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presión Arterial <strong>en</strong> reposo es el criterio inicial <strong>de</strong><br />

<strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> evaluación <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad física antes <strong>de</strong> prescribir<br />

un programa <strong>de</strong> EF. El 7º informe <strong>de</strong> Joint National Committe on<br />

Prev<strong>en</strong>tion expone que <strong>en</strong> individuos <strong>en</strong>tre 40 y 70 años, increm<strong>en</strong>tos<br />

<strong>de</strong> 20 mm <strong>de</strong> HG <strong>en</strong> <strong>la</strong> presión sistólica o 10 mm <strong>de</strong> Hg <strong>de</strong> <strong>la</strong> diastólica,<br />

duplican el riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r consi<strong>de</strong>rando el intervalo <strong>en</strong>tre<br />

115/75 y 185/115 mm <strong>de</strong> Hg.<br />

5


40<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

■ La Presión Arterial está <strong>de</strong>terminada por el Gasto Cardiaco y <strong>la</strong>s<br />

resist<strong>en</strong>cias periféricas totales. La elevación <strong>de</strong> una <strong>de</strong> el<strong>la</strong>s o ambas<br />

produce HTA, <strong>de</strong>finida como valores superiores a 140/90.<br />

■ El EF aeróbico produce una reducción aproximada <strong>de</strong> 10 mm <strong>de</strong><br />

Hg, tanto <strong>de</strong> <strong>la</strong> presión sistólica como diastólica <strong>en</strong> individuos con<br />

HTA leve (140/90-160/105), e incluso disminuciones mayores <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />

con HTA secundaria a <strong>en</strong>fermedad r<strong>en</strong>al. A<strong>de</strong>más, incluso <strong>la</strong><br />

práctica <strong>de</strong> EF aeróbico suave pue<strong>de</strong> producir una disminución <strong>en</strong>tre<br />

4 y 8 mm <strong>de</strong> Hg. Así, los b<strong>en</strong>eficios <strong>para</strong> <strong>la</strong> salud <strong>de</strong>l EF com<strong>para</strong>dos<br />

con el bajo riesgo que supone tanto <strong>en</strong> morbilidad como <strong>en</strong> mortalidad,<br />

hac<strong>en</strong> que <strong>la</strong> recom<strong>en</strong>dación <strong>de</strong> su práctica sea parte fundam<strong>en</strong>tal <strong>de</strong>l<br />

tratami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes con HTA leve o mo<strong>de</strong>rada.<br />

■ La Guía <strong>de</strong> Práctica Clínica <strong>de</strong>l cons<strong>en</strong>so Europeo <strong>para</strong> el tratami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> HTA (Figura 1), recomi<strong>en</strong>da que los individuos con TA: 120-139/80-<br />

89 sean consi<strong>de</strong>rados como prehipert<strong>en</strong>sos y sean tratados mediante <strong>la</strong><br />

promoción <strong>de</strong> hábitos <strong>de</strong> vida saludable: dieta compuesta <strong>de</strong> frutas, vegetales,<br />

productos lácteos pobres <strong>en</strong> grasa y bajo cont<strong>en</strong>ido <strong>en</strong> grasas saturadas<br />

sobre el total <strong>de</strong> <strong>la</strong> ingesta <strong>de</strong> grasas, disminución <strong>de</strong> peso y EF.<br />

Prescripción <strong>de</strong> EF<br />

■ El tipo, duración e int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> EF son simi<strong>la</strong>res a los recom<strong>en</strong>dados<br />

<strong>en</strong> personas sanas. Entr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>tos con int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>en</strong>tre el<br />

40 y 70% <strong>de</strong>l VO2max parec<strong>en</strong> disminuir <strong>la</strong> TA tanto como el <strong>ejercicio</strong><br />

Figura 1. Estratificación <strong>de</strong>l riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> cuatro categorías*<br />

PRESIÓN ARTERIAL (mmHg)<br />

Otos factores Normal Normal alta HT grado 1 HT grado 2 HT grado 3<br />

<strong>de</strong> riesgo, LO PAS 120-129 PAS 130-139 PAS 140-159 PAS 160-179 PAS ≥ 180<br />

o <strong>en</strong>fermedad o PAD 80-84 o PAD 85-89 o PAD 90-99 o PAD 100-109 o PAD ≥ 110<br />

Sin otros factores <strong>de</strong> riesgo Riesgo medio Riesgo medio<br />

Riesgo adicional Riesgo adicional Riesgo adicional<br />

bajo mo<strong>de</strong>rado alto<br />

1-2 factores <strong>de</strong> riesgo<br />

Riesgo adicional Riesgo adicional Riesgo adicional Riesgo adicional Riesgo adicional<br />

bajo bajo mo<strong>de</strong>rado mo<strong>de</strong>rado muy alto<br />

3 o más factores <strong>de</strong> riesgo, Riesgo adicional Riesgo adicional Riesgo adicional Riesgo adicional Riesgo adicional<br />

SM, LO o diabetes mo<strong>de</strong>rado alto alto alto muy alto<br />

Enfermedad cardiovascu<strong>la</strong>r Riesgo adicional Riesgo adicional Riesgo adicional Riesgo adicional Riesgo adicional<br />

o r<strong>en</strong>al establecida muy alto muy alto muy alto muy alto muy alto<br />

* El riesgo bajo, mo<strong>de</strong>rado, alto y muy alto hace refer<strong>en</strong>cia al riesgo a 10 años <strong>de</strong> un episodio cardiovascu<strong>la</strong>r mortal o no<br />

mortal. El término «adicional» indica que <strong>en</strong> todas <strong>la</strong>s categorías el riesgo es superior al medio. La línea a trazos indica <strong>la</strong><br />

manera <strong>en</strong> <strong>la</strong> que pue<strong>de</strong> variar <strong>la</strong> <strong>de</strong>finición <strong>de</strong> <strong>la</strong> hipert<strong>en</strong>sión <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l grado <strong>de</strong> riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r total. CV: cardiovascu<strong>la</strong>r;<br />

HT: hipert<strong>en</strong>sión; LO: lesión subclínica <strong>de</strong> órganos; PAD: presión arterial diastólica; PAS: presión arterial sistólica;<br />

SM: síndrome metabólico.


PRESCIPCIÓNDEEJERCICIOFÍSICOALOSPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

realizado a int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s mayores, situación <strong>de</strong> gran importancia a<br />

consi<strong>de</strong>rar <strong>en</strong> los ancianos.<br />

■ Las personas con cifras por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> 160/105, <strong>de</strong>b<strong>en</strong> disminuir<strong>la</strong><br />

mediante fármacos antes <strong>de</strong> realizar un programa <strong>de</strong> EF. El Ejercicio<br />

<strong>en</strong> estos casos se recomi<strong>en</strong>da más a<strong>de</strong><strong>la</strong>nte, cuando <strong>la</strong>s cifras están<br />

contro<strong>la</strong>das, permiti<strong>en</strong>do <strong>en</strong>tonces disminuir <strong>la</strong> medicación y reducir<br />

el riesgo <strong>de</strong> mortalidad.<br />

■ No se recomi<strong>en</strong>da <strong>la</strong> realización ais<strong>la</strong>da <strong>de</strong> EF contra resist<strong>en</strong>cia.<br />

Su inicio se <strong>de</strong>be realizar cuando existe cierto grado <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

aeróbico previo. El EF con pesas no disminuye <strong>la</strong> TA, por tanto no<br />

está indicada su realización <strong>de</strong> forma ais<strong>la</strong>da, sino <strong>de</strong>ntro <strong>de</strong> un programa<br />

completo <strong>de</strong> EF.<br />

■ La prueba <strong>de</strong> esfuerzo <strong>en</strong> personas sanas no <strong>de</strong>termina aquel<strong>la</strong>s<br />

personas que van a <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r HTA <strong>en</strong> el futuro. Sin embargo, <strong>la</strong> respuesta<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> TA por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong>l perc<strong>en</strong>til 85 <strong>en</strong> <strong>la</strong> prueba <strong>de</strong> esfuerzo<br />

es una señal <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r, esta respuesta es<br />

modificable mediante <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> EF.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> EF <strong>en</strong> individuos hipert<strong>en</strong>sos<br />

Entr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to resist<strong>en</strong>cia cardiorrespiratoria o aeróbico<br />

■Tipo <strong>de</strong> Ejercicio: Aquellos con un nivel mo<strong>de</strong>rado <strong>de</strong> actividad aeróbica<br />

como: caminar, jogging, natación o montar <strong>en</strong> bicicleta.<br />

■ Frecu<strong>en</strong>cia: 4-5 días/semana.<br />

■ Duración: 30-60 minutos. Consi<strong>de</strong>rando si hay sobrepeso el incre-<br />

m<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> duración hasta 150-250 minutos/semana.<br />

■ Int<strong>en</strong>sidad: 40-70% <strong>de</strong> VO2 máx. Contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia cardiaca<br />

calcu<strong>la</strong>da mediante <strong>la</strong> fórmu<strong>la</strong>: (220-edad) x (0.4-0.7)<br />

Entr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to contraresist<strong>en</strong>cia (pesas)<br />

■ Se realizará con poco peso y muchas repeticiones, <strong>en</strong> tandas <strong>de</strong><br />

10 a 20 repeticiones <strong>de</strong>scansando periodos <strong>de</strong> 30-60 segundos. Evitar<br />

<strong>la</strong> maniobra <strong>de</strong> Valsalva es muy importante, ya que produce elevaciones<br />

significativas <strong>de</strong> <strong>la</strong> Presión Arterial.<br />

Diseño <strong>de</strong> una sesión<br />

■ Inicio <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión <strong>de</strong> EF: Realizar cal<strong>en</strong>tami<strong>en</strong>to durante 7-10<br />

minutos. Este período ti<strong>en</strong>e como fin que el cuerpo adquiera <strong>la</strong> tempe-<br />

41


42<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

• La maniobra <strong>de</strong><br />

Valsalva durante el<br />

<strong>ejercicio</strong> <strong>de</strong>be ser evitada<br />

ya que produce elevación<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> T<strong>en</strong>sión Arterial.<br />

Enseñar al paci<strong>en</strong>te a<br />

respirar <strong>de</strong>l esfuerzo es<br />

muy importante <strong>para</strong> una<br />

práctica correcta y sin<br />

complicaciones<br />

• Los diuréticos pue<strong>de</strong>n<br />

causar <strong>de</strong>sc<strong>en</strong>sos <strong>de</strong> K+<br />

causando arritmias.<br />

• Los paci<strong>en</strong>tes tratados<br />

con medicación que pue<strong>de</strong><br />

disminuir <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia<br />

periférica total (IECAS,<br />

ARAII,<br />

CALCIOANTAGONISTAS<br />

y ALFABLOQUEANTES),<br />

los <strong>ejercicio</strong>s <strong>de</strong> vuelta a<br />

<strong>la</strong> calma <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser <strong>de</strong><br />

mayor duración.<br />

• Los paci<strong>en</strong>tes tratados<br />

con beta bloqueantes y<br />

verapamilo ti<strong>en</strong><strong>en</strong><br />

disminuida su frecu<strong>en</strong>cia<br />

cardiaca y consumos <strong>de</strong><br />

oxíg<strong>en</strong>o elevados;<br />

situación que les impi<strong>de</strong><br />

alcanzar niveles elevados<br />

<strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> EF.<br />

ratura a<strong>de</strong>cuada, <strong>de</strong>be ser <strong>de</strong> poca int<strong>en</strong>sidad y pue<strong>de</strong> consistir <strong>en</strong><br />

andar o realizar estirami<strong>en</strong>tos suaves y sin rebote, ya que un estirami<strong>en</strong>to<br />

int<strong>en</strong>so con el músculo frío pue<strong>de</strong> producir lesión <strong>de</strong> <strong>la</strong>s fibras<br />

muscu<strong>la</strong>res.<br />

■ Sesión.<br />

■ Ejercicios <strong>de</strong> vuelta a <strong>la</strong> calma: La duración mínima <strong>de</strong> esta fase<br />

<strong>de</strong>be ser <strong>de</strong> unos 10 minutos, consiste <strong>en</strong> <strong>ejercicio</strong>s aeróbicos <strong>de</strong> baja<br />

int<strong>en</strong>sidad y estirami<strong>en</strong>tos. Los estirami<strong>en</strong>tos se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizar <strong>en</strong> los<br />

principales grupos muscu<strong>la</strong>res <strong>en</strong> periodos <strong>de</strong> 20 segundos <strong>de</strong> forma<br />

mant<strong>en</strong>ida, evitando rebote.<br />

2. EJERCICIO FÍSICO Y OBESIDAD<br />

G<strong>en</strong>eralida<strong>de</strong>s<br />

■ La obesidad se <strong>de</strong>fine mediante <strong>la</strong> <strong>de</strong>terminación <strong>de</strong>l índice <strong>de</strong><br />

masa corporal (IMC) o índice <strong>de</strong> Quetelet, que re<strong>la</strong>ciona el peso <strong>de</strong>l<br />

individuo con su tal<strong>la</strong> (IMC = peso <strong>en</strong> kg/tal<strong>la</strong> <strong>en</strong> m 2 ). Aunque es un<br />

parámetro aceptado <strong>en</strong> <strong>la</strong> consulta diaria, ti<strong>en</strong>e el inconv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

que <strong>en</strong> los casos <strong>de</strong> sobrepesos ligeros o mo<strong>de</strong>rados, el IMC no discrimina<br />

el exceso <strong>de</strong> peso por grasa, <strong>de</strong>l exceso <strong>de</strong> peso por masa magra<br />

(músculo, hueso), pudi<strong>en</strong>do dar lugar a <strong>la</strong> obt<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> falsos positivos.<br />

En estos casos, es preciso recurrir al empleo <strong>de</strong> otros métodos <strong>de</strong><br />

diagnóstico, como <strong>la</strong> medición <strong>de</strong> pliegues cutáneos mediante el empleo<br />

<strong>de</strong> lipocalibradores. Esta medida guarda una bu<strong>en</strong>a corre<strong>la</strong>ción con <strong>la</strong><br />

grasa subcutánea estimada mediante técnicas más complejas.<br />

■ A pesar <strong>de</strong> sus limitaciones, el cálculo <strong>de</strong>l IMC es el método habitual<br />

aplicado <strong>para</strong> el diagnóstico <strong>de</strong> obesidad <strong>en</strong> <strong>la</strong> mayoría <strong>de</strong> los estudios<br />

epi<strong>de</strong>miológicos. La c<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong>l sobrepeso o <strong>la</strong> obesidad<br />

según los valores <strong>de</strong>l IMC establecida por el Cons<strong>en</strong>so SEEDO 2000<br />

es <strong>la</strong> reflejada <strong>en</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> XII.<br />

■ 1 kg <strong>de</strong> grasa supone el <strong>de</strong>pósito <strong>en</strong>ergético <strong>de</strong> 7700 calorías.<br />

Para eliminarlo se pue<strong>de</strong> calcu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> forma aproximada el tipo <strong>de</strong><br />

<strong>ejercicio</strong> requerido valorando los METs que consume cada actividad<br />

<strong>de</strong>portiva.<br />

■ La obesidad actúa como un factor <strong>de</strong> riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r, asociado<br />

a otros factores o como factor <strong>de</strong> riesgo in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>te. El aum<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r re<strong>la</strong>cionado con el exceso <strong>de</strong> grasa<br />

corporal es más marcado <strong>en</strong> <strong>la</strong> obesidad <strong>de</strong> distribución androi<strong>de</strong> (ex-


PRESCIPCIÓNDEEJERCICIOFÍSICOALOSPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

Tab<strong>la</strong> XII. C<strong>la</strong>sificación <strong>de</strong>l sobrepeso y <strong>la</strong> obesidad según el Cons<strong>en</strong>so<br />

SEEDO (2000)<br />

CLASIFICACIÓN IMC (kg/m 2 )<br />

Bajo peso < 18,5<br />

Normopeso 18,5 - 24,9<br />

Sobrepeso grado I 25 - 26,9<br />

Sobrepeso grado II 27 - 29,9<br />

Obesidad tipo I 30 - 34,9<br />

Obesidad tipo II 35 - 39,9<br />

Obesidad tipo III (mórbida) 40 - 49,9<br />

Obesidad tipo IV (extrema) > 50<br />

ceso <strong>de</strong> grasa abdominal). La obesidad <strong>de</strong> distribución ginoi<strong>de</strong>a (acumu<strong>la</strong>ción<br />

<strong>de</strong> grasa <strong>en</strong> zona glútea y femoral) no se ha re<strong>la</strong>cionado tan<br />

directam<strong>en</strong>te con un increm<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r.<br />

■ Des<strong>de</strong> el punto <strong>de</strong> vista cardiovascu<strong>la</strong>r, <strong>la</strong> obesidad se asocia <strong>en</strong>tre<br />

otros a hipertrofia v<strong>en</strong>tricu<strong>la</strong>r izquierda, hipert<strong>en</strong>sión, disfunción v<strong>en</strong>tricu<strong>la</strong>r<br />

sistólica, hipervolemia comp<strong>en</strong>sadora, insufici<strong>en</strong>cia cardíaca<br />

e infiltración grasa pericárdica y miocárdica.<br />

■ Por todo lo anterior, el paci<strong>en</strong>te obeso o con sobrepeso pue<strong>de</strong> llegar<br />

a pres<strong>en</strong>tar importantes limitaciones <strong>para</strong> <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>r una actividad física<br />

a<strong>de</strong>cuada, favoreci<strong>en</strong>do <strong>la</strong> disminución <strong>de</strong>l gasto <strong>en</strong>ergético que<br />

contribuye a perpetuar, e incluso increm<strong>en</strong>tar, el exceso <strong>de</strong> peso graso.<br />

B<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong> <strong>en</strong> el paci<strong>en</strong>te obeso<br />

■ Los efectos positivos <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> se <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>n tanto sobre<br />

<strong>la</strong> composición corporal (tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> obesidad) como <strong>en</strong> distintos<br />

cambios metabólicos favorables y <strong>en</strong> <strong>la</strong> propia condición física global<br />

<strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te obeso (tab<strong>la</strong> XIII).<br />

■ El tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> obesidad requiere inducir un ba<strong>la</strong>nce <strong>en</strong>ergético<br />

negativo <strong>en</strong>tre 300 y 500 calorías/día (ingesta <strong>en</strong>ergética inferior<br />

al gasto <strong>en</strong>ergético). Para ello, se pue<strong>de</strong> reducir <strong>la</strong> ingesta <strong>en</strong>ergética<br />

mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do constante el gasto, mediante <strong>la</strong> indicación <strong>de</strong> dietas hipocalóricas<br />

o aum<strong>en</strong>tar el gasto <strong>en</strong>ergético mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do constante <strong>la</strong><br />

ingesta mediante el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad física <strong>de</strong> <strong>la</strong> vida cotidiana<br />

(andar más <strong>para</strong> ir al trabajo o hacer compras y utilizar <strong>la</strong>s escaleras<br />

<strong>en</strong> lugar <strong>de</strong> otros medios mecánicos) y el EF. La combinación <strong>de</strong> dieta<br />

y EF es <strong>la</strong> más eficaz y <strong>la</strong> que mayores resultados produce a medio y<br />

<strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

43


44<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

Tab<strong>la</strong> XIII. B<strong>en</strong>eficios clínicos <strong>de</strong>mostrados por el <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> <strong>en</strong> el<br />

paci<strong>en</strong>te obeso<br />

■ Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> esperanza <strong>de</strong> vida.<br />

■ Reducción <strong>de</strong> <strong>la</strong> morbimortalidad global.<br />

■ Mejor control <strong>de</strong> <strong>la</strong>s cifras <strong>de</strong> presión arterial.<br />

■ Mejoría <strong>de</strong>l perfil lipídico.<br />

■ Mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad periférica a <strong>la</strong> insulina.<br />

■ Mejoría funcional respiratoria.<br />

■ Mayor tolerancia al esfuerzo <strong>físico</strong>.<br />

■ Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong>nsidad mineral ósea.<br />

■ Mejoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> función osteoarticu<strong>la</strong>r.<br />

■ Mejoría <strong>de</strong> <strong>la</strong> función musculot<strong>en</strong>dinosa.<br />

■ Mejoría circu<strong>la</strong>toria (arterial, v<strong>en</strong>osa y linfática).<br />

■ Aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> estima <strong>de</strong>l individuo.<br />

■ La práctica regu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> induce cambios sobre <strong>la</strong><br />

composición <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa corporal, se produce pérdida <strong>de</strong> masa grasa y<br />

aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> masa magra. Si el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> obesidad se realiza<br />

solo con dieta, se producirá una pérdida tanto <strong>de</strong> masa grasa como <strong>de</strong><br />

masa muscu<strong>la</strong>r. La pérdida <strong>de</strong> masa magra se comp<strong>en</strong>sa con <strong>la</strong> realización<br />

<strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong>. Por todo ello, es evi<strong>de</strong>nte que el tratami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> obesidad no <strong>de</strong>be realizarse so<strong>la</strong>m<strong>en</strong>te con dieta o sólo con <strong>ejercicio</strong>,<br />

sino que ambas interv<strong>en</strong>ciones se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizar <strong>de</strong> forma conjunta<br />

<strong>para</strong> pot<strong>en</strong>ciar sus efectos.<br />

■ Antes <strong>de</strong> realizar <strong>la</strong> <strong>prescripción</strong> <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> <strong>en</strong> el paci<strong>en</strong>te<br />

obeso, es preciso realizar <strong>la</strong> anamnesis <strong>de</strong>tal<strong>la</strong>da <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te a<strong>de</strong>más<br />

<strong>de</strong> una <strong>en</strong>cuesta dietética, incluy<strong>en</strong>do un análisis <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad física<br />

que <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong> el paci<strong>en</strong>te, tanto <strong>en</strong> su tiempo libre como durante su<br />

vida cotidiana y <strong>la</strong>boral habitual. Se <strong>de</strong>be valorar <strong>la</strong> realización previa<br />

<strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> o <strong>de</strong> algún tipo <strong>de</strong> actividad <strong>de</strong>portiva, <strong>la</strong>s causas <strong>de</strong> abandono,<br />

los gustos personales, los int<strong>en</strong>tos previos <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar el <strong>ejercicio</strong>,<br />

etc. Por supuesto, es fundam<strong>en</strong>tal conocer su disponibilidad <strong>de</strong><br />

tiempo libre y sus posibilida<strong>de</strong>s socioeconómicas.<br />

■ En <strong>la</strong> exploración física previa al inicio <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong>,<br />

sería útil contar con una prueba <strong>de</strong> esfuerzo <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te si éste<br />

pres<strong>en</strong>ta asociados otros factores <strong>de</strong> riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r, si no ha<br />

practicado nunca <strong>ejercicio</strong> y siempre que se trate <strong>de</strong> obesidad mórbida.<br />

Al igual que se ha explicado <strong>en</strong> otras <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s, esta prueba serviría<br />

<strong>para</strong> valorar <strong>la</strong> situación clínica <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te y sus posibles riesgos


PRESCIPCIÓNDEEJERCICIOFÍSICOALOSPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

cardiovascu<strong>la</strong>res durante el esfuerzo (isquemia coronaria, aum<strong>en</strong>to excesivo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> presión arterial, arritmias, hipo t<strong>en</strong>sión posterior al <strong>ejercicio</strong>,<br />

etc.), así como el pronóstico a <strong>la</strong> hora <strong>de</strong> realizar <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong>.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones <strong>en</strong> <strong>la</strong> Práctica <strong>de</strong> EF<br />

■ Tipo <strong>de</strong> Ejercicio: El EF <strong>de</strong>be ser <strong>de</strong> tipo aeróbico. Caminar es el<br />

ejercido óptimo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fases iniciales <strong>de</strong>l programa, ya que resulta<br />

s<strong>en</strong>cillo <strong>de</strong> realizar, ap<strong>en</strong>as <strong>en</strong>traña riesgo <strong>de</strong> lesiones por su escasa<br />

carga osteoarticu<strong>la</strong>r y musculot<strong>en</strong>dinosa y g<strong>en</strong>era un gasto <strong>en</strong>ergético<br />

previsible y regu<strong>la</strong>r. Como alternativa, <strong>en</strong> fases iniciales también<br />

podrían realizarse ejercidos acuáticos, natación a ritmo suave o bicicleta<br />

estática con baja resist<strong>en</strong>cia al pedaleo. El paci<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> pedalear<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> bicicleta estática <strong>en</strong> casa mi<strong>en</strong>tras escucha música o ve<br />

<strong>la</strong> televisión.<br />

■ Duración: No es preciso realizar una única sesión por día, sino<br />

que pue<strong>de</strong> fragm<strong>en</strong>tarse a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l día, com<strong>en</strong>zando según el nivel<br />

<strong>de</strong> forma física <strong>de</strong>l individuo. Para per<strong>de</strong>r peso es necesario alcanzar<br />

períodos <strong>la</strong>rgos <strong>de</strong> práctica <strong>de</strong> EF, según ACSM <strong>en</strong>torno a 1 hora al<br />

día <strong>en</strong> una única sesión o <strong>en</strong> períodos <strong>de</strong> un mínimo <strong>de</strong> 10 minutos <strong>de</strong><br />

duración mínima.<br />

■ Frecu<strong>en</strong>cia: El número <strong>de</strong> días <strong>de</strong> práctica <strong>de</strong> EF a <strong>la</strong> semana,<br />

<strong>de</strong>be ser alto <strong>para</strong> conseguir un aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> el consumo <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o y<br />

por <strong>en</strong><strong>de</strong> <strong>de</strong>l gasto <strong>en</strong>ergético <strong>de</strong> una forma sost<strong>en</strong>ida. Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> prescribir<br />

como mínimo 5 días a <strong>la</strong> semana y <strong>de</strong> forma i<strong>de</strong>al, cada día.<br />

■ Int<strong>en</strong>sidad: Inicialm<strong>en</strong>te, <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong> <strong>de</strong>be ser baja<br />

y acor<strong>de</strong> al nivel <strong>de</strong> forma física <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te. En estas primeras fases,<br />

<strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>be estar <strong>en</strong> el límite inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia cardiaca<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to. Incluso <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes más obesos y con peor forma<br />

física, pue<strong>de</strong> que sea necesario prescribir <strong>ejercicio</strong>s <strong>en</strong> los que el paci<strong>en</strong>te<br />

alcance una frecu<strong>en</strong>cia cardiaca por <strong>de</strong>bajo <strong>de</strong>l intervalo <strong>de</strong><br />

frecu<strong>en</strong>cias cardíacas <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to. A medida que el programa<br />

<strong>de</strong> EF avance y mejore <strong>la</strong> condición física, los niveles <strong>de</strong> frecu<strong>en</strong>cia<br />

cardiaca alcanzados <strong>de</strong>b<strong>en</strong> aum<strong>en</strong>tar progresivam<strong>en</strong>te hasta igua<strong>la</strong>rse<br />

a <strong>la</strong>s int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s recom<strong>en</strong>dadas <strong>para</strong> individuos sanos.<br />

■ Velocidad <strong>de</strong> progresión: A partir <strong>de</strong>l segundo o tercer mes, si <strong>la</strong><br />

forma física mejora, se pue<strong>de</strong> valorar <strong>la</strong> posibilidad <strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar<br />

también <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad física realizada. En este s<strong>en</strong>tido,<br />

si bi<strong>en</strong> caminar es un <strong>ejercicio</strong> i<strong>de</strong>al <strong>en</strong> <strong>la</strong>s fases iniciales <strong>de</strong> acondi-<br />

45


46<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

cionami<strong>en</strong>to <strong>físico</strong>, resulta difícil aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> este tipo<br />

<strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> hasta unos niveles con los que lograr un a<strong>de</strong>cuado increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong>l gasto <strong>en</strong>ergético si no es a costa <strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> duración<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s sesiones. Durante esta fase, <strong>para</strong> increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l<br />

<strong>ejercicio</strong> podrían ser más recom<strong>en</strong>dables <strong>ejercicio</strong>s sobre bicicleta estática<br />

(se iría increm<strong>en</strong>tando progresivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia al pedaleo<br />

mant<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do el tiempo <strong>de</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión) o <strong>ejercicio</strong>s <strong>en</strong> piscina,<br />

que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> <strong>la</strong> v<strong>en</strong>taja <strong>de</strong> causar un m<strong>en</strong>or impacto osteoarticu<strong>la</strong>r y<br />

musculot<strong>en</strong>dinoso.<br />

Programa <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

■ Fase inicial: Se pue<strong>de</strong> empezar con tres sesiones <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> aeróbico<br />

consist<strong>en</strong>tes <strong>en</strong> caminar a ritmo mo<strong>de</strong>rado <strong>en</strong> tandas <strong>de</strong> unos 5<br />

minutos <strong>de</strong> duración máxima. A lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong> <strong>la</strong>s 2 o 3 primeras semanas,<br />

si no existe sobrecarga osteoarticu<strong>la</strong>r importante, se pue<strong>de</strong> increm<strong>en</strong>tar<br />

progresivam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> duración o el número <strong>de</strong> sesiones al día, hasta realizar<br />

unas cuatro sesiones diarias (un total <strong>de</strong> media hora al día) al<br />

final <strong>de</strong> <strong>la</strong>s primeras 2 o 3 semanas. Duraciones y evolución simi<strong>la</strong>r<br />

pue<strong>de</strong>n aplicarse a otros <strong>ejercicio</strong>s, como <strong>la</strong> bicicleta estática o los<br />

<strong>ejercicio</strong>s <strong>en</strong> piscina.<br />

■ Fase <strong>de</strong> progresión: En este período el objetivo fundam<strong>en</strong>tal es<br />

que <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> g<strong>en</strong>ere un aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l gasto <strong>en</strong>ergético.<br />

Como <strong>en</strong> muchas ocasiones el estado <strong>físico</strong> <strong>de</strong>l individuo no permite<br />

realizar sesiones <strong>de</strong> alta int<strong>en</strong>sidad, lo i<strong>de</strong>al es ir aum<strong>en</strong>tando el tiempo<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong>s sesiones <strong>de</strong> forma progresiva hasta llegar a una duración <strong>de</strong> una<br />

hora diaria, 5-6 días a <strong>la</strong> semana. Si el nivel <strong>de</strong> forma física <strong>de</strong>l<br />

individuo lo permite, <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong> danza aeróbica (aerobic) pue<strong>de</strong> ser<br />

un <strong>ejercicio</strong> a<strong>de</strong>cuado <strong>para</strong> progresar <strong>en</strong> duración e int<strong>en</strong>sidad, sobre<br />

todo si se practica <strong>en</strong> el agua (aquagym). Al cabo <strong>de</strong> unos 2 meses <strong>de</strong><br />

iniciar el programa <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> lo i<strong>de</strong>al es que <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> éste<br />

permita alcanzar al m<strong>en</strong>os los valores <strong>de</strong>l límite inferior <strong>de</strong> <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia<br />

cardíaca <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to consi<strong>de</strong>rado <strong>para</strong> cada individuo.<br />

■ Fase <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to: Uno <strong>de</strong> los problemas más frecu<strong>en</strong>tes es<br />

<strong>la</strong> elevada tasa <strong>de</strong> abandono <strong>de</strong> los programas <strong>de</strong> EF <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes<br />

obesos o con sobrepeso. Algunas <strong>de</strong> <strong>la</strong>s causas más habituales son <strong>la</strong><br />

pérdida escasa <strong>de</strong> peso que se logra <strong>en</strong> un elevado porc<strong>en</strong>taje <strong>de</strong> paci<strong>en</strong>tes,<br />

<strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> lesiones articu<strong>la</strong>res o muscu<strong>la</strong>res por mayor<br />

impacto <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong> sobre estas estructuras <strong>en</strong> estos paci<strong>en</strong>tes, falta


PRESCIPCIÓNDEEJERCICIOFÍSICOALOSPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

<strong>de</strong> tiempo, ya que precisan sesiones más prolongadas <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong>, y<br />

escaso nivel <strong>de</strong> autoconfianza y disciplina. En cualquier caso lo recom<strong>en</strong>dable<br />

es acumu<strong>la</strong>r al m<strong>en</strong>os cuar<strong>en</strong>ta y cinco minutos <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong><br />

<strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad mo<strong>de</strong>rada casi todos los días <strong>de</strong> <strong>la</strong> semana, como forma<br />

<strong>de</strong> disminución <strong>de</strong> peso a <strong>la</strong>rgo p<strong>la</strong>zo.<br />

Recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> ACSM (2001)<br />

■ Se recomi<strong>en</strong>da que <strong>la</strong>s personas con IMC>25 kg*m-2, consi<strong>de</strong>r<strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> reducción <strong>de</strong> su peso, especialm<strong>en</strong>te si se acompaña <strong>de</strong> un increm<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> adiposidad abdominal.<br />

■ Los individuos con un IMC>30 kg*m-2 <strong>de</strong>berían seguir un trata-<br />

mi<strong>en</strong>to <strong>para</strong> <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> peso.<br />

■ El objetivo inicial <strong>de</strong>be ser conseguir una reducción <strong>de</strong>l peso corporal<br />

<strong>de</strong> como mínimo <strong>en</strong>tre el 5 al 10% y mant<strong>en</strong>er<strong>la</strong> a lo <strong>la</strong>rgo <strong>de</strong>l tiempo.<br />

■ Para prev<strong>en</strong>ir <strong>la</strong>s ganancias <strong>de</strong> peso o <strong>la</strong> recuperación <strong>de</strong>l peso<br />

anterior se <strong>de</strong>be mant<strong>en</strong>er el peso logrado ±2.3 kg.<br />

■ Se recomi<strong>en</strong>da que los programas <strong>de</strong> pérdida <strong>de</strong> peso p<strong>la</strong>nte<strong>en</strong><br />

tanto estrategias <strong>de</strong> modificación <strong>de</strong> <strong>la</strong> dieta como estrategias <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong><br />

<strong>físico</strong>.<br />

■ Las personas <strong>de</strong>be reducir los niveles actuales <strong>de</strong> ingesta calórica<br />

<strong>en</strong> 500-1000 Kcal/d, combinado con una reducción <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta <strong>de</strong><br />

grasa <strong>de</strong>l


48<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

– Disminuir el riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r (RCV).<br />

– Retrasar <strong>la</strong> aparición <strong>de</strong> complicaciones.<br />

■ El EF pue<strong>de</strong> retrasar el <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> DM tipo 2. A<strong>de</strong>más, reduce<br />

<strong>la</strong> grasa abdominal, mejora el control <strong>de</strong>l peso y combate <strong>la</strong> obesidad,<br />

reduce los niveles séricos <strong>de</strong> colesterol total, triglicéridos, LDL-colesterol<br />

y VLDL-colesterol, aum<strong>en</strong>ta el HDL-colesterol, aum<strong>en</strong>ta el gasto<br />

calórico y facilita el metabolismo <strong>de</strong>l tejido adiposo, produce una<br />

adaptación <strong>de</strong> <strong>la</strong> función cardiaca, aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> pot<strong>en</strong>cia aeróbica (disminuye<br />

<strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia cardiaca <strong>de</strong> reposo y submáxima, aum<strong>en</strong>ta el volum<strong>en</strong><br />

<strong>de</strong> expulsión y el gasto cardíaco, mejora <strong>la</strong> extracción <strong>de</strong> oxíg<strong>en</strong>o<br />

por los tejidos y reduce <strong>la</strong> presión arterial <strong>en</strong> reposo y esfuerzo y permite<br />

al paci<strong>en</strong>te con DM «compr<strong>en</strong><strong>de</strong>r su propio organismo», reduce<br />

el estrés, aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> calidad <strong>de</strong> vida, <strong>la</strong> autoestima y <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sación <strong>de</strong><br />

bi<strong>en</strong>estar.<br />

■ El EF es una parte <strong>de</strong> <strong>la</strong> terapia que está infrautilizada principal-<br />

m<strong>en</strong>te por falta <strong>de</strong> conocimi<strong>en</strong>tos.<br />

■ El <strong>ejercicio</strong> nunca es un sustituto <strong>de</strong>l tratami<strong>en</strong>to con insulina y <strong>la</strong><br />

dieta.<br />

■ Se <strong>de</strong>be consi<strong>de</strong>rar que durante el <strong>ejercicio</strong> se pue<strong>de</strong>n pres<strong>en</strong>tar<br />

una serie <strong>de</strong> problemas que no sólo <strong>de</strong>terioran el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>físico</strong><br />

sino que pue<strong>de</strong>n poner <strong>en</strong> peligro <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l diabético:<br />

– Hiperglucemia y <strong>de</strong>shidratación (frecu<strong>en</strong>te <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes mal contro<strong>la</strong>dos,<br />

con <strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia grave <strong>de</strong> insulina).<br />

– Hipoglucemia.<br />

– Hipoglucemia tardía: Aparece varias horas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l esfuerzo,<br />

posiblem<strong>en</strong>te durante el sueño.<br />

– Cetoacidosis.<br />

– El <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> aum<strong>en</strong>ta <strong>la</strong> captación <strong>de</strong> glucosa por el músculo.<br />

■ El b<strong>en</strong>eficio producido por el <strong>ejercicio</strong> comi<strong>en</strong>za a disminuir <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> 1 ó 2 días y <strong>de</strong>saparece a los pocos días <strong>de</strong> ahí <strong>la</strong> conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>cia <strong>en</strong><br />

insistir <strong>en</strong> un programa <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> regu<strong>la</strong>r, constante y fácil <strong>de</strong> adaptar<br />

a <strong>la</strong> forma <strong>de</strong> vida <strong>de</strong>l diabético.<br />

■ Algunos paci<strong>en</strong>tes con DM pue<strong>de</strong>n no ver mejorado el control glucémico<br />

con el <strong>ejercicio</strong> regu<strong>la</strong>r si los cambios <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta y <strong>la</strong> dosis <strong>de</strong><br />

insulina no se ajustan a<strong>de</strong>cuadam<strong>en</strong>te a <strong>la</strong>s nuevas necesida<strong>de</strong>s provocadas<br />

por <strong>la</strong> introducción <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong>.<br />

■ Antes <strong>de</strong> com<strong>en</strong>zar un programa <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong>, los individuos con<br />

DM <strong>de</strong>b<strong>en</strong> ser evaluados <strong>en</strong> busca <strong>de</strong> complicaciones macrovascu<strong>la</strong>res


PRESCIPCIÓNDEEJERCICIOFÍSICOALOSPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

o microvascu<strong>la</strong>res <strong>para</strong> diseñar un programa individualizado lo mas<br />

seguro <strong>para</strong> su estado <strong>de</strong> salud, acor<strong>de</strong> con <strong>la</strong>s limitaciones y discapacida<strong>de</strong>s<br />

<strong>en</strong>contradas.<br />

■ Se recomi<strong>en</strong>da una prueba <strong>de</strong> esfuerzo <strong>para</strong> <strong>de</strong>scartar <strong>en</strong>fermedad<br />

cardiovascu<strong>la</strong>r <strong>en</strong> los individuos que cump<strong>la</strong>n cualquiera <strong>de</strong> los criterios<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> Tab<strong>la</strong> XIV y <strong>de</strong>sean participar <strong>en</strong> programas <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad<br />

mo<strong>de</strong>rada o alta.<br />

Contraindicaciones<br />

■ El nivel i<strong>de</strong>al <strong>de</strong> glucemia antes <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong> es <strong>en</strong>tre 120 y 180<br />

mg/dl. Los paci<strong>en</strong>tes que t<strong>en</strong>gan glucemias que excedan <strong>de</strong> 250 mg/dl<br />

y cetonuria o glucemias superiores a 300 mg/dl sin cetonuria <strong>de</strong>berían<br />

retrasar el <strong>ejercicio</strong> y ponerse insulina suplem<strong>en</strong>taria. Aquellos que<br />

t<strong>en</strong>gan glucemias inferiores a 100 mg/ dl necesitarán una ración extra<br />

<strong>de</strong> hidratos <strong>de</strong> carbono antes <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong>, in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te <strong>de</strong>l<br />

tipo <strong>de</strong> actividad p<strong>la</strong>nificada.<br />

■ Está contraindicado <strong>en</strong> aquel<strong>la</strong>s personas con incapacidad <strong>para</strong><br />

reconocer <strong>la</strong> hipoglucemia.<br />

■ Se prescribirá con caute<strong>la</strong> <strong>en</strong> casos <strong>de</strong> cardiopatía isquémica ac-<br />

tiva, retinopatía proliferativa y neuropatía.<br />

■ En caso <strong>de</strong> afectación ocu<strong>la</strong>r se evitará el <strong>ejercicio</strong> brusco, isotónico<br />

y <strong>la</strong> posición baja <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabeza. En <strong>la</strong> retinopatía, todas aquel<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s<br />

que puedan elevar <strong>la</strong> presión intraocu<strong>la</strong>r <strong>de</strong> manera brusca o<br />

<strong>la</strong> PA sistólica por <strong>en</strong>cima <strong>de</strong> 180 mmHg <strong>de</strong>b<strong>en</strong> evitarse, así como<br />

aquel<strong>la</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se produc<strong>en</strong> maniobras <strong>de</strong> Valsalva (levantami<strong>en</strong>to<br />

<strong>de</strong> pesos cont<strong>en</strong>i<strong>en</strong>do <strong>la</strong> respiración), <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que se trabaja <strong>en</strong> posición<br />

Tab<strong>la</strong> XIV. Criterios <strong>para</strong> valorar <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> realizar una prueba <strong>de</strong><br />

esfuerzo <strong>en</strong> paci<strong>en</strong>tes que ti<strong>en</strong><strong>en</strong> DM1 o DM2. (Tomado <strong>de</strong> “Prescripción<br />

<strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>en</strong> el tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas”, <strong>de</strong>l Grupo <strong>de</strong><br />

Trabajo <strong>de</strong> Actividad Física y Salud <strong>de</strong> <strong>la</strong> semFYC)<br />

■ Edad > 35 años.<br />

■ DM 2 > 10 años <strong>de</strong> duración.<br />

■ DM 1 > 15 años <strong>de</strong> duración.<br />

■ Pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> cualquier factor <strong>de</strong> riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r adicional.<br />

■ Enfermedad microvascu<strong>la</strong>r (retinopatía proliferativa o nefropatía, incluy<strong>en</strong>do<br />

microalbuminuria).<br />

■ Enfermedad vascu<strong>la</strong>r periférica.<br />

■ Neuropatía autonómica.<br />

49


50<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

invertida (como <strong>en</strong> gimnasia) o <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que haya riesgo <strong>de</strong> golpes<br />

directos <strong>en</strong> los ojos: <strong>de</strong>portes <strong>de</strong> combate, <strong>de</strong> colisión y contacto, etc o<br />

golpeo repetitivo, como <strong>en</strong> <strong>la</strong> carrera. Asimismo, el buceo está contraindicado<br />

por <strong>la</strong> presión <strong>de</strong>l agua.<br />

■ En <strong>la</strong> retinopatía proliferativa se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> evitar los <strong>ejercicio</strong>s que<br />

conllev<strong>en</strong> movimi<strong>en</strong>tos bruscos <strong>de</strong> <strong>la</strong> cabeza o que incluyan vibraciones,<br />

saltos repetidos o aum<strong>en</strong>to importante <strong>de</strong> <strong>la</strong> PA (<strong>ejercicio</strong>s isométricos),<br />

ya que existe un mayor riesgo <strong>de</strong> hemorragia vítrea. Es preciso<br />

consultar con un oftalmólogo al prescribir <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> tras un período<br />

reci<strong>en</strong>te <strong>de</strong> fotocoagu<strong>la</strong>ción o ante <strong>la</strong> duda <strong>de</strong> <strong>de</strong>terminadas activida<strong>de</strong>s<br />

físicas.<br />

Riesgos<br />

■ El más frecu<strong>en</strong>te es <strong>la</strong> hipoglucemia.<br />

■ Lesiones <strong>en</strong> los pies.<br />

■ Ev<strong>en</strong>tos cardiovascu<strong>la</strong>res: arritmias, angor, insufici<strong>en</strong>cia cardiaca,<br />

c<strong>la</strong>udicación.<br />

■ Hemorragia vítrea o el <strong>de</strong>spr<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to <strong>de</strong> retina <strong>en</strong> los diabéticos<br />

con retinopatía proliferativa.<br />

Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong>s lesiones <strong>en</strong> los pies<br />

■ Realizar un cuidado exquisito <strong>de</strong> los pies: cuidando <strong>la</strong>s uñas, impidi<strong>en</strong>do<br />

<strong>la</strong> formación <strong>de</strong> callos y procurando una bu<strong>en</strong>a lubricación.<br />

Revisar diariam<strong>en</strong>te los pies optimizando <strong>la</strong> higi<strong>en</strong>e y evitando el <strong>ejercicio</strong><br />

<strong>en</strong> caso <strong>de</strong> lesiones.<br />

■ Se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> utilizar zapatil<strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>de</strong>porte con sue<strong>la</strong>s que t<strong>en</strong>gan<br />

bu<strong>en</strong>a amortiguación y calcetines <strong>de</strong> poliéster o una mezc<strong>la</strong> <strong>de</strong> poliéster<br />

y algodón, que reduzcan los impactos <strong>de</strong>l pie <strong>en</strong> el suelo, <strong>la</strong>s fuerzas<br />

<strong>de</strong> rozami<strong>en</strong>to y el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> humedad.<br />

■ Hay que evitar el <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> que suponga golpes repetidos <strong>de</strong><br />

cierta int<strong>en</strong>sidad <strong>en</strong> los pies: carrera, bicicleta <strong>de</strong> montaña.<br />

■ Son aconsejables los <strong>ejercicio</strong>s <strong>en</strong> medio acuático, pero el paci<strong>en</strong>te<br />

<strong>de</strong>be secarse cuidadosam<strong>en</strong>te los pies al acabar <strong>la</strong> sesión y no andar<br />

<strong>de</strong>scalzo.<br />

Prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> <strong>la</strong> hipoglucemia inducida por EF: (Tab<strong>la</strong>s XV y XVI)<br />

■ Medir <strong>la</strong> glucosa <strong>en</strong> sangre antes y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad física<br />

<strong>para</strong> conocer <strong>la</strong> respuesta <strong>de</strong> <strong>la</strong> glucosa al <strong>ejercicio</strong>.


PRESCIPCIÓNDEEJERCICIOFÍSICOALOSPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

■ Realizar el <strong>ejercicio</strong> tras realizar suplem<strong>en</strong>tos <strong>en</strong> <strong>la</strong> dieta: Aum<strong>en</strong>tar<br />

<strong>la</strong> ingestión <strong>de</strong> hidratos <strong>de</strong> carbono antes <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong> <strong>en</strong> unos 20<br />

gr/hora <strong>de</strong> actividad física (40 gr <strong>de</strong> pan, 200 ml <strong>de</strong> zumo, 400 ml <strong>de</strong><br />

leche, 200 gr <strong>de</strong> fruta, etc.)<br />

■ Hacer <strong>ejercicio</strong> con algún compañero.<br />

■ Entr<strong>en</strong>ar al diabético <strong>para</strong> reconocer y tratar <strong>la</strong> hipoglucemia.<br />

■ Es aconsejable elegir prefer<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te el abdom<strong>en</strong> como lugar <strong>de</strong><br />

inyección u otro lugar <strong>en</strong> el que <strong>la</strong> insulina se movilice <strong>de</strong> forma l<strong>en</strong>ta<br />

durante el <strong>ejercicio</strong> que se va a realizar, evitando hacerlo <strong>en</strong> <strong>la</strong>s extremida<strong>de</strong>s<br />

que van a interv<strong>en</strong>ir <strong>en</strong> el esfuerzo.<br />

■ El riesgo <strong>de</strong> hipoglucemia posterior al <strong>ejercicio</strong> es mayor cuando<br />

<strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>portiva o competición se realiza por <strong>la</strong> tar<strong>de</strong>. En estos<br />

casos, habrá que evitar que el pico <strong>de</strong> insulina coincida con el <strong>ejercicio</strong>,<br />

así como el uso <strong>de</strong> insulina interme dia por <strong>la</strong> tar<strong>de</strong>, cambiándo<strong>la</strong> por<br />

una dosis <strong>en</strong> <strong>la</strong> noche o reemp<strong>la</strong>zar<strong>la</strong> por una <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga duración.<br />

Habrá que realizar varias pruebas disminuy<strong>en</strong>do dosis <strong>de</strong> insulina o<br />

aum<strong>en</strong>tando <strong>la</strong> ingesta tanto antes como durante o <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong><br />

y reproduci<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s condiciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> competición. También habrá<br />

que hacer otra medición <strong>de</strong> <strong>la</strong> glucemia 3-4 horas <strong>de</strong>spués y a media<br />

noche. En g<strong>en</strong>eral, es conv<strong>en</strong>i<strong>en</strong>te no utilizar insulinas <strong>de</strong> acción corta<br />

tipo lispro y <strong>la</strong>s <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga duración, es mejor dividir<strong>la</strong>s <strong>en</strong> dos dosis.<br />

■ El <strong>ejercicio</strong> int<strong>en</strong>so o prolongado pue<strong>de</strong> ser causa e hipoglucemia<br />

nocturna, por ello convi<strong>en</strong>e realizar un control <strong>de</strong> glucemia capi<strong>la</strong>r<br />

antes <strong>de</strong> acostarse.<br />

Tab<strong>la</strong> XV. Pautas <strong>para</strong> <strong>la</strong> prev<strong>en</strong>ción <strong>de</strong> hipoglucemias según el ACSM<br />

■ Medir <strong>la</strong> glucemia antes, durante y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong>.<br />

■ Evitar hacer <strong>ejercicio</strong> durante el pico <strong>de</strong> insulina.<br />

■ En el <strong>ejercicio</strong> no p<strong>la</strong>nificado <strong>de</strong>be tomarse una ración extra <strong>de</strong> hidratos <strong>de</strong><br />

carbono previa <strong>de</strong> 20-30 g cada 30 minutos <strong>de</strong> esfuerzo. La insulina pue<strong>de</strong><br />

que t<strong>en</strong>ga que reducirse tras el <strong>ejercicio</strong>.<br />

■ Si el <strong>ejercicio</strong> es p<strong>la</strong>nificado, <strong>la</strong> dosis <strong>de</strong> insulina <strong>de</strong>be reducirse antes y <strong>de</strong>s -<br />

pués <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong> según <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad, duración <strong>de</strong> éste y experi<strong>en</strong>cia personal.<br />

Esta reducción pue<strong>de</strong> llegar al 50-90% <strong>de</strong> <strong>la</strong> dosis diaria.<br />

■ Pue<strong>de</strong> que t<strong>en</strong>gan que consumirse hidratos <strong>de</strong> carbono <strong>de</strong> absorción rápida<br />

durante el <strong>ejercicio</strong>.<br />

■Tras el <strong>ejercicio</strong> pue<strong>de</strong> ser necesaria una ingesta extra <strong>de</strong> hidratos <strong>de</strong> carbono.<br />

■ Conocer bi<strong>en</strong> los signos y síntomas <strong>de</strong> hipoglucemia.<br />

■ Realizar el <strong>ejercicio</strong> con un acompañante.<br />

51


52<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

Tab<strong>la</strong> XVI. Tratami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> <strong>la</strong> reacción hipoblucémica durante <strong>la</strong> actividad<br />

■ Det<strong>en</strong>er inmediatam<strong>en</strong>te <strong>la</strong> actividad.<br />

■ Hacer que el paci<strong>en</strong>te ingiera hidratos <strong>de</strong> carbono <strong>de</strong> absorción rápida (media taza <strong>de</strong> zumo <strong>de</strong> manzana o<br />

naranja).<br />

■ Hacer que el paci<strong>en</strong>te ingiera un alim<strong>en</strong>to que cont<strong>en</strong>ga almidón antes <strong>de</strong> reasumir <strong>la</strong> actividad (p. ej., 2 cu-<br />

charadas <strong>de</strong> mantequil<strong>la</strong> <strong>de</strong> cacahuetes o galletas y queso).<br />

■ Descansar 15 minutos <strong>para</strong> permitir <strong>la</strong> absorción <strong>de</strong> los hidratos <strong>de</strong> carbono.<br />

■ El paci<strong>en</strong>te pue<strong>de</strong> reasumir <strong>la</strong> actividad cuando se si<strong>en</strong>ta mejor y los niveles <strong>de</strong> glucemia sean > 100 mg/dl.<br />

■ Si <strong>la</strong> hipoglucemia es grave, administrar glucagón intramuscu<strong>la</strong>r (0,1 mg/kg hasta un máximo <strong>de</strong> 1 mg/kg si el<br />

paci<strong>en</strong>te pesa < 10 kg o ti<strong>en</strong>e m<strong>en</strong>os <strong>de</strong> 3 años; 1 mg/kg hasta un máximo <strong>de</strong> 10 mg/kg <strong>para</strong> paci<strong>en</strong>tes que pes<strong>en</strong><br />

> 10 kg o sean mayores <strong>de</strong> 3 años). Si el paci<strong>en</strong>te no respon<strong>de</strong>, <strong>de</strong>rivarlo a un servicio médico <strong>para</strong> infusión <strong>de</strong><br />

glucosa intrav<strong>en</strong>osa. Si el paci<strong>en</strong>te respon<strong>de</strong>, seguirá necesitando hidratos <strong>de</strong> carbono suplem<strong>en</strong>tarios.<br />

Precauciones<br />

■ El paci<strong>en</strong>te con DM que va a realizar <strong>ejercicio</strong> <strong>de</strong>be t<strong>en</strong>er <strong>en</strong> cu<strong>en</strong>ta<br />

el riesgo <strong>de</strong> hipoglucemias, el horario <strong>de</strong> <strong>la</strong>s inyecciones, <strong>la</strong> necesidad<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> ingesta alim<strong>en</strong>ticia y <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong>s glucemias.<br />

■ El trabajo <strong>de</strong> fuerza int<strong>en</strong>so pue<strong>de</strong> producir un efecto agudo hiperglucémico,<br />

mi<strong>en</strong>tras que <strong>la</strong> hipoglucemia post<strong>ejercicio</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong>s horas sigui<strong>en</strong>tes<br />

a un <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> fuerza más básico es un riesgo aum<strong>en</strong>tado<br />

<strong>para</strong> los paci<strong>en</strong>tes que usan insulina o fármacos orales hipoglucémicos.<br />

■ Convi<strong>en</strong>e que el paci<strong>en</strong>te realice un registro diario <strong>de</strong> los niveles<br />

<strong>de</strong> glucosa que incluya el valor y <strong>la</strong> hora <strong>de</strong>l día, así como los medicam<strong>en</strong>tos<br />

tomados y un registro diario <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> con <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad<br />

y <strong>la</strong> duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión.<br />

■ La hiperglucemia durante el <strong>ejercicio</strong> es un riesgo especialm<strong>en</strong>te<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> diabetes tipo I mal contro<strong>la</strong>da.<br />

■ Aquel<strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>en</strong> <strong>la</strong>s que <strong>la</strong>s hipoglucemias puedan hacer<br />

peligrar <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>b<strong>en</strong> realizarse siempre <strong>en</strong> compañía.<br />

■ Es necesario <strong>de</strong>terminar cuerpos cetónicos <strong>en</strong> orina siempre que<br />

existan glucosurias <strong>de</strong> repetición o los niveles <strong>de</strong> glucemia sean superiores<br />

a 250 mg/dl.<br />

■ Llevar una chapa i<strong>de</strong>ntificativa <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermo diabético pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong><br />

ayuda <strong>en</strong> situaciones <strong>de</strong> urg<strong>en</strong>cia.<br />

■ La neuropatía periférica pue<strong>de</strong> ocasionar alteraciones <strong>de</strong>l equilibrio,<br />

<strong>la</strong> marcha y pérdida <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilidad <strong>en</strong> los pies, por lo que habrá que<br />

limitar los trabajos que puedan dañarlos, como carreras o saltos. Las<br />

alteraciones <strong>de</strong> <strong>la</strong> marcha o <strong>la</strong> falta <strong>de</strong> s<strong>en</strong>sibilidad pue<strong>de</strong>n aum<strong>en</strong>tar<br />

el riesgo <strong>de</strong> lesiones y fracturas.


PRESCIPCIÓNDEEJERCICIOFÍSICOALOSPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

■ La neuropatía autonómica pue<strong>de</strong> ocasionar <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> <strong>la</strong> respuesta<br />

cardiovascu<strong>la</strong>r necesaria <strong>para</strong> producir el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> volum<strong>en</strong><br />

minuto <strong>de</strong>mandado, con aparición <strong>de</strong> hipot<strong>en</strong>sión o hipert<strong>en</strong>sión tras<br />

esfuerzos int<strong>en</strong>sos; asimismo, pue<strong>de</strong> interferir con <strong>la</strong> absorción <strong>de</strong> nutri<strong>en</strong>tes.<br />

La gastroparesia pue<strong>de</strong> hacer impre<strong>de</strong>cible <strong>la</strong> absorción <strong>de</strong><br />

hidratos <strong>de</strong> carbono.<br />

■ En el diabético con nefropatía y/o hipert<strong>en</strong>sión se <strong>de</strong>be evitar activida<strong>de</strong>s<br />

<strong>de</strong> alta int<strong>en</strong>sidad. La hiperglucemia durante el <strong>ejercicio</strong> es<br />

un riesgo especialm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> <strong>la</strong> diabetes tipo I mal contro<strong>la</strong>da.<br />

■ La bajada rápida <strong>en</strong> <strong>la</strong> glucemia también pue<strong>de</strong> causar signos y<br />

síntomas <strong>de</strong> hipoglucemia <strong>en</strong> estados glucémicos elevados.<br />

■ La hipoglucemia asociada con el <strong>ejercicio</strong> pue<strong>de</strong> aparecer hasta 48<br />

horas <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong>. Por ello, se <strong>de</strong>b<strong>en</strong> int<strong>en</strong>sificar los controles<br />

<strong>de</strong> glucemia y <strong>la</strong> ingesta <strong>la</strong> ingesta <strong>de</strong> carbohidratos <strong>de</strong> absorción l<strong>en</strong>ta.<br />

■ La neuropatía autonómica pue<strong>de</strong> causar déficit e incluso nu<strong>la</strong> respuesta<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> presión sistólica inducida por el EF. Por ello, <strong>la</strong> esca<strong>la</strong><br />

subjetiva <strong>de</strong> esfuerzo (Borg) pue<strong>de</strong> ser <strong>de</strong> gran ayuda <strong>para</strong> contro<strong>la</strong>r<br />

<strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong>.<br />

■ La <strong>de</strong>shidratación que resulta <strong>de</strong> <strong>la</strong> poliuria contribuye a una ter-<br />

morregu<strong>la</strong>ción comprometida.<br />

■ La muerte súbita e isquemia sil<strong>en</strong>ciosa durante el <strong>ejercicio</strong> también<br />

está asociada con <strong>la</strong> neuropatía autonómica. La inci<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> infarto<br />

<strong>de</strong> miocardio sil<strong>en</strong>cioso es <strong>en</strong>tre 6 ó 7 veces más común que <strong>en</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción<br />

diabética. La muerte súbita durante el <strong>ejercicio</strong> pue<strong>de</strong> ser atribuida<br />

a un <strong>de</strong>sequilibrio simpático y un intervalo QT prolongado.<br />

■ En <strong>de</strong>terminados <strong>de</strong>portes es necesario adoptar ciertas precauciones<br />

por el riesgo <strong>de</strong>rivado <strong>de</strong> <strong>la</strong> inat<strong>en</strong>ción y <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> coordinación<br />

o conci<strong>en</strong>cia, que pue<strong>de</strong> ser <strong>la</strong> consecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> una posible hipoglucemia.<br />

Por tanto, <strong>en</strong> <strong>de</strong>portes <strong>en</strong> los que estos efectos pongan<br />

<strong>en</strong> peligro <strong>la</strong> vida <strong>de</strong>l sujeto <strong>de</strong>bería t<strong>en</strong>erse especial precaución: esca<strong>la</strong>da,<br />

el <strong>para</strong> caidismo <strong>de</strong>portivo, buceo o el automovilismo. También<br />

<strong>de</strong>b<strong>en</strong> evitarse <strong>de</strong>portes <strong>en</strong> los que se esté expuesto a ais<strong>la</strong>mi<strong>en</strong>to.<br />

Asimismo, aquellos <strong>de</strong>portes <strong>en</strong> los que el peligro <strong>de</strong> inat<strong>en</strong>ción o pérdida<br />

<strong>de</strong>l control motor pudiera suponer un riesgo <strong>para</strong> otros participantes,<br />

pue<strong>de</strong>n requerir que el paci<strong>en</strong>te con DM t<strong>en</strong>ga que solicitar<br />

con ante<strong>la</strong>ción el permiso y el apoyo <strong>de</strong> todos aquellos participantes<br />

que puedan verse afectados por un acontecimi<strong>en</strong>to adverso <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te<br />

con DM.<br />

53


54<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

Prescripción <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong><br />

■ El <strong>ejercicio</strong> es efectivo <strong>en</strong> el control <strong>de</strong> <strong>la</strong> glucosa porque ti<strong>en</strong>e un<br />

efecto al aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> recogida <strong>de</strong> glucosa incluso cuando existe una<br />

<strong>de</strong>fici<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> insulina.<br />

■ Los resultados <strong>de</strong>l EF <strong>en</strong> <strong>la</strong> diabetes incluy<strong>en</strong>: mejora <strong>en</strong> <strong>la</strong> tolerancia<br />

<strong>de</strong> glucosa, aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> s<strong>en</strong>sibilidad a <strong>la</strong> insulina, disminución<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> hemoglobina glucosi<strong>la</strong>da y disminución <strong>de</strong> <strong>la</strong>s necesida<strong>de</strong>s totales<br />

<strong>de</strong> insulina. Otros b<strong>en</strong>eficios son: mejora <strong>de</strong>l perfil lipídico, reducción<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> presión arterial, mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to <strong>de</strong>l peso, aum<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> capacidad<br />

física/trabajo y mejor bi<strong>en</strong>estar.<br />

Prescripción cardiorespiratoria <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>en</strong> el paci<strong>en</strong>te diabético<br />

– Frecu<strong>en</strong>cia: 3-4 días a <strong>la</strong> semana.<br />

Tab<strong>la</strong> XVII. Directrices <strong>para</strong> <strong>la</strong> programación <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>en</strong> <strong>la</strong> Diabetes.<br />

(Adaptado <strong>de</strong>l ACSM, 1997, 2003)<br />

INTENSIDAD TIEMPO DE<br />

MODALIDAD OBJETIVOS FRECUENCIA ENTRENAMIENTO HASTA<br />

DURACIÓN ALCANZAR LOS OBJETIVOS<br />

Aeróbico.<br />

Activida<strong>de</strong>s que<br />

impliqu<strong>en</strong> gran<strong>de</strong>s<br />

grupos muscu<strong>la</strong>res<br />

(remo, trote, caminar,<br />

ciclismo, aeróbic <strong>en</strong><br />

el agua, etc.)<br />

Fuerza.<br />

Peso libre,<br />

resist<strong>en</strong>cia variable,<br />

resist<strong>en</strong>cia isocinética<br />

Flexibilidad<br />

Estirami<strong>en</strong>tos<br />

Funcional<br />

Ejercicio / Actividad<br />

específica<br />

Per<strong>de</strong>r peso.<br />

Aum<strong>en</strong>tar r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

funcional.<br />

Reducir riesgo<br />

<strong>de</strong> <strong>en</strong>fermedad<br />

cardiovascu<strong>la</strong>r.<br />

Aum<strong>en</strong>tar número<br />

máximo <strong>de</strong> repeticiones.<br />

Mejorar el r<strong>en</strong>dimi<strong>en</strong>to<br />

<strong>en</strong> aquellos interesados<br />

<strong>en</strong> competir.<br />

Aum<strong>en</strong>tar amplitud<br />

articu<strong>la</strong>r<br />

Aum<strong>en</strong>tar facilidad<br />

<strong>para</strong> llevar a cabo <strong>la</strong>s<br />

activida<strong>de</strong>s diarias.<br />

Aum<strong>en</strong>tar pot<strong>en</strong>cial<br />

vocacional.<br />

Aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> confianza<br />

física.<br />

50 - 90% FCmáx<br />

(con complicaciones y/o<br />

DM <strong>de</strong> <strong>la</strong>rga duración,<br />

int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s m<strong>en</strong>ores).<br />

Contro<strong>la</strong>r <strong>la</strong> percepción<br />

subjetiva.<br />

4 - 7 días/semana<br />

20 - 60 min/sesión<br />

Diariam<strong>en</strong>te o al m<strong>en</strong>os<br />

5 sesiones/semana<br />

4 - 6 meses<br />

4 - 6 meses<br />

4 - 6 meses<br />

Consi<strong>de</strong>raciones Especiales: Pue<strong>de</strong>n ser necesarios aportes previos <strong>de</strong> hidratos <strong>de</strong> carbono y/o dosis <strong>de</strong> insulina 30-60 minutos<br />

antes <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong>. Monitorizar el nivel <strong>de</strong> glucosa <strong>en</strong> sangre antes y <strong>de</strong>spués <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong>. At<strong>en</strong>ción con el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

nocturno, que pue<strong>de</strong> aum<strong>en</strong>tar el riesgo <strong>de</strong> hipoglucemia nocturna.


PRESCIPCIÓNDEEJERCICIOFÍSICOALOSPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

– Duración: 20-60 minutos.<br />

– Int<strong>en</strong>sidad: 50-80% <strong>de</strong>l VO2 R o FCR.<br />

■ Los paci<strong>en</strong>tes con Diabetes tipo 2 <strong>de</strong>b<strong>en</strong> int<strong>en</strong>tar acumu<strong>la</strong>r un mínimo<br />

<strong>de</strong> 1000 Kcal a <strong>la</strong> semana <strong>de</strong> gasto calórico. Pue<strong>de</strong> ser necesario<br />

un gasto calórico semanal mayor <strong>de</strong> 2000 Kcal dividido <strong>en</strong> sesiones<br />

diarias si <strong>la</strong> pérdida <strong>de</strong> peso es el objetivo.<br />

■ Para el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> fuerza, se recomi<strong>en</strong>dan utilizar resist<strong>en</strong>cias<br />

bajas (40-60% <strong>de</strong> 1RM) e int<strong>en</strong>sidad más baja (sin llegar a máxima<br />

fuerza muscu<strong>la</strong>r).<br />

– Una serie <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong>s por cada gran grupo muscu<strong>la</strong>r, realizando<br />

<strong>en</strong>tre 10-15 repeticiones y progresando hasta <strong>la</strong>s 15-20 repeticiones.<br />

– Frecu<strong>en</strong>cia mínima <strong>de</strong> 2 veces por semana <strong>de</strong>jando 48 horas <strong>en</strong>tre<br />

sesiones.<br />

– Se <strong>de</strong>be trabajar con una técnica correcta minimizando agarres<br />

mant<strong>en</strong>idos, el trabajo estático y <strong>la</strong> maniobra <strong>de</strong> Valsalva <strong>para</strong><br />

prev<strong>en</strong>ir una respuesta hipert<strong>en</strong>siva.<br />

Tab<strong>la</strong> XVIII. Actitud <strong>para</strong> int<strong>en</strong>sida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>de</strong>l 60 al 75% <strong>de</strong> <strong>la</strong> FCmax.<br />

DURACIÓN AJUSTE DE INSULINA DIETA SEGÚN PAUTAS<br />

DEL ANTES DEL GLUCEMIA ANTES TRAS EL<br />

EJERCICIO EJERCICIO DEL EJERCICIO EJERCICIO<br />

< 15<br />

minutos<br />

15 a 30<br />

minutos<br />

31 a 445<br />

minutos<br />

46 a 60<br />

minutos<br />

> 1 hora<br />

No es necesario<br />

hacer cambios<br />

Reducir un 10% <strong>la</strong> insulina<br />

<strong>de</strong> acción corta si se hace<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s 3 h <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> inyección<br />

Reducir un 20% <strong>la</strong> insulina<br />

<strong>de</strong> acción corta si se hace<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s 3 h <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> inyección<br />

Reducir un 30% <strong>la</strong> insulina<br />

<strong>de</strong> acción corta si se hace<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong>s 3 h <strong>de</strong>spués<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> inyección<br />

Reducir un número total<br />

<strong>de</strong> unida<strong>de</strong>s igual al 10%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> dosis total diaria <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> dosis previa al <strong>ejercicio</strong>,<br />

<strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>de</strong> regu<strong>la</strong>r si el <strong>ejercicio</strong><br />

se hace 1 h <strong>de</strong>spués o <strong>en</strong><br />

<strong>la</strong> NPH si se va a realizar<br />

3 h <strong>de</strong>spués<br />

Si glucemia < 80 mg/dl.<br />

10 - 15 g <strong>de</strong> HC extras<br />

Si glucemia < 100 mg/dl.<br />

10 - 15 g <strong>de</strong> HC extras<br />

Si glucemia < 100 mg/dl.<br />

ingerir 20 - 30 g<br />

<strong>de</strong> HC extras<br />

Si glucemia < 100 mg/dl.<br />

ingerir 20 - 30 g <strong>de</strong><br />

HC extras y 10 - 15 g<br />

a intervalos <strong>de</strong> 20 minutos<br />

Si glucemia < 100 mg/dl.<br />

ingerir 20 - 30 g <strong>de</strong><br />

HC extras y 10 - 15 g<br />

a intervalos <strong>de</strong> 20 minutos.<br />

Monitorizar <strong>la</strong> glucemia<br />

cada hora<br />

Si glucemia < 80 mg/dl.<br />

10 - 15 g <strong>de</strong> HC extras<br />

Si glucemia < 80 mg/dl.<br />

10 - 15 g <strong>de</strong> HC extras.<br />

Ajustar insulina según<br />

glucemia<br />

Si glucemia < 80 mg/dl.<br />

10 - 15 g <strong>de</strong> HC extras.<br />

Ajustar insulina según<br />

glucemias<br />

Si glucemia < 80 mg/dl.<br />

10 - 15 g <strong>de</strong> HC extras.<br />

Ajustar insulina según<br />

glucemias<br />

Si glucemia < 80 mg/dl.<br />

10 - 15 g <strong>de</strong> HC extras.<br />

Ajustar insulina según<br />

glucemias<br />

Este cuadro es una <strong>guía</strong> <strong>de</strong> inicio. Las variaciones serán personales basadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s auto<strong>de</strong>terminaciones. FCmax: frecu<strong>en</strong>cia<br />

cardiaca máxima; HC: hidratos <strong>de</strong> carbono; NPH: insulina <strong>de</strong> acción intermedia.<br />

55


56<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

4. EJERCICIO FÍSICO EN EL PACIENTE DISLIPÉMICO<br />

■ Las recom<strong>en</strong>daciones <strong>en</strong> el paci<strong>en</strong>te dislipémico sobre el tipo, int<strong>en</strong>sidad,<br />

frecu<strong>en</strong>cia, duración y sobrecarga son simi<strong>la</strong>res a <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>dadas<br />

<strong>para</strong> <strong>la</strong> pob<strong>la</strong>ción adulta sana (Tab<strong>la</strong> XI).<br />

■ El <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong>be estar basado principalm<strong>en</strong>te <strong>en</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

aeróbicas con gran<strong>de</strong>s grupos muscu<strong>la</strong>res.<br />

■ El EF mejora el perfil lipídico disminuy<strong>en</strong>do triglicéridos y aum<strong>en</strong>tando<br />

HDL colesterol, al tiempo que mejora <strong>la</strong>s subfracciones <strong>de</strong>l<br />

mismo. Sin embargo no modifica <strong>de</strong> forma significativa los valores <strong>de</strong><br />

colesterol total y LDL colesterol.<br />

■ Es necesario un gasto calórico semanal mínimo <strong>de</strong> 1200 calorías<br />

<strong>para</strong> conseguir modificaciones significativas <strong>de</strong>l perfil lipídico<br />

Prescripción <strong>de</strong> EF <strong>en</strong> el paci<strong>en</strong>te dislipémico<br />

■ La int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>be ser <strong>en</strong>tre el 40-70% <strong>de</strong> VO2 R o FCR.<br />

■ La frecu<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to: 5 o más días a <strong>la</strong> semana <strong>para</strong><br />

maximizar el gasto calórico.<br />

■ La duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> sesión <strong>en</strong>tre 40 y 60 minutos (o 2 sesiones al<br />

día <strong>de</strong> 20 a 30 minutos).<br />

Consi<strong>de</strong>raciones especiales<br />

■ Hay que valorar <strong>la</strong> pres<strong>en</strong>cia <strong>de</strong> obesidad e hipert<strong>en</strong>sión, ya que<br />

pue<strong>de</strong> requerir <strong>la</strong> modificación <strong>en</strong> <strong>la</strong> <strong>prescripción</strong> <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong><br />

(ver apartados anteriores).<br />

■ Es importante conocer si el individuo toma medicam<strong>en</strong>tos inhibidores<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> HMGCoA o fibratos por su pot<strong>en</strong>cial daño muscu<strong>la</strong>r.<br />

■ Mejorar los niveles <strong>de</strong> lípidos/lipoproteínas <strong>en</strong> sangre con el <strong>ejercicio</strong><br />

aeróbico pue<strong>de</strong> tardar varias semanas o meses <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong>l cont<strong>en</strong>ido<br />

<strong>de</strong> lípidos/lipoproteínas <strong>en</strong> sangre y el gasto calórico semanal.


1. Physical Activity and Public Health: Updated Recomm<strong>en</strong>dation for<br />

Adults From American College of Sports Medicine and the American<br />

Heart Association. Circu<strong>la</strong>tion 2007; 116:1081-1093.<br />

2. “The Recomm<strong>en</strong><strong>de</strong>d Quantity and Quality of Exercise for Developing<br />

and Maintaining Cardiorespiratory and Muscu<strong>la</strong>r Fitness,<br />

and Flexibility in Healthy Adults” Med Sci Sports Exerc 1998;<br />

30:975-991.<br />

3. American College of Sports Medicine. Gui<strong>de</strong>lines to Exercise Testing<br />

and Exercise Prescription.5 ed. Phi<strong>la</strong><strong>de</strong>lphia:Williams &Wilkins;<br />

1995. p. 206-35.<br />

4. American College of Sports Medicine and American Diabetes Association<br />

Joint Position Statem<strong>en</strong>t: Diabetes mellitus and exercise.<br />

Med Sci Sports Exerc 1997;29:i-vi.<br />

5. American College of Sports Medicine Position Stand: Exercise and<br />

type 2 diabetes. Med Sci Sports Exerc 2000;32:1345-60.<br />

6. Birrer RB y Sedaghat V-D. Exercise and diabetes mellitus. Optimizing<br />

performance in pati<strong>en</strong>ts who have type 1 diabetes. Phys Sportsmed<br />

2003;31 (5) :29-4I.<br />

7. B<strong>la</strong>ir SN, Kohl HW, Gordon NF, Paff<strong>en</strong>barger RS. How much<br />

physical activity is good for health? Ann Rev Public Health 1992;<br />

13:99-126.<br />

8. Draznin MB:Type 1 diabetes and sports participation. Phys Sportsmed<br />

2000;28(12): 49-56.<br />

BIBLIOGRAFÍA 6


58<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

9. Ebeling P, Tuomin<strong>en</strong> J, Bourey R, Koranyi L, Koivisto VA. Athletes<br />

with IDDM exhibit impaired metabolic control and increased lipid<br />

utilization with no increase in insulin s<strong>en</strong>sitivity. Diabetes 1995;<br />

44:471-7.<br />

10. Hernando G. Nuevas t<strong>en</strong><strong>de</strong>ncias <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to personal. 2009.<br />

Editorial Paidotribo.


PRESCRIPCIÓN DE EJERCICIO FÍSICO EN LA CONSULTA<br />

Todo individuo <strong>de</strong>bería integrar el <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> (EF) como parte<br />

<strong>de</strong>l estilo <strong>de</strong> vida. Para ello, es necesario que el profesional sanitario<br />

informe <strong>de</strong> los b<strong>en</strong>eficios <strong>de</strong>l <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong>, aportando al paci<strong>en</strong>te<br />

una información c<strong>la</strong>ra y concisa sobre el programa <strong>de</strong> EF más a<strong>de</strong>cuado<br />

a sus necesida<strong>de</strong>s y motivaciones.<br />

Así, el paci<strong>en</strong>te <strong>de</strong>berá conocer el tipo <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong>, duración, frecu<strong>en</strong>cia,<br />

int<strong>en</strong>sidad, el gasto calórico semanal recom<strong>en</strong>dado y los parámetros<br />

<strong>de</strong> progresión.<br />

Los docum<strong>en</strong>tos pres<strong>en</strong>tados a continuación pue<strong>de</strong>n facilitar <strong>la</strong> <strong>prescripción</strong><br />

<strong>de</strong> EF <strong>para</strong> <strong>la</strong> mejora <strong>de</strong> los Factores <strong>de</strong> riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r<br />

y su seguimi<strong>en</strong>to.<br />

Los pasos a seguir son:<br />

PASO 1<br />

Informar al paci<strong>en</strong>te sobre <strong>la</strong>s recom<strong>en</strong>daciones g<strong>en</strong>erales <strong>de</strong> <strong>prescripción</strong><br />

<strong>de</strong> EF:<br />

– ACSM (1998).<br />

– ACSM y AHA (2007).<br />

PASO 2<br />

ANEXOS 7<br />

Como paso previo a <strong>la</strong> <strong>prescripción</strong> <strong>de</strong> EF cardiovascu<strong>la</strong>r individualizado,<br />

se <strong>de</strong>be realizar una anamnesis <strong>de</strong>l paci<strong>en</strong>te <strong>para</strong> valorar <strong>la</strong>


60<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

necesidad <strong>de</strong> realizar una prueba <strong>de</strong> esfuerzo <strong>en</strong> los paci<strong>en</strong>tes con<br />

RCV, o contraindicar el EF. Para ello, se pue<strong>de</strong> utilizar el PAR-Q<br />

(cuestionario <strong>de</strong> pre<strong>para</strong>ción <strong>para</strong> <strong>la</strong> actividad física) o <strong>la</strong> estratificación<br />

<strong>de</strong> riesgo <strong>de</strong> <strong>la</strong> ACSM (2007).<br />

Cuestionario PAR-Q<br />

PAR-Q Physical Activity Readinnes Questionnaire (Cuestionario <strong>de</strong><br />

Pre<strong>para</strong>ción <strong>para</strong> <strong>la</strong> Actividad Física).<br />

Objetivo: i<strong>de</strong>ntificar los individuos <strong>de</strong> alto riesgo <strong>de</strong> cardiopatía,<br />

aunque también i<strong>de</strong>ntifica problemas musculoesqueléticos o farmacológicos.<br />

Aconseja <strong>la</strong> necesidad <strong>de</strong> una visita médica antes <strong>de</strong> iniciar una actividad<br />

física. En mayores <strong>de</strong> 15 a 69 años (no <strong>para</strong> embarazadas).<br />

Fue <strong>de</strong>sarrol<strong>la</strong>do <strong>en</strong> Canadá por <strong>la</strong> Canadian Society for Exercise<br />

Physiology.<br />

Es ampliam<strong>en</strong>te conocido y utilizado <strong>en</strong> clubes y gimnasios. Y exige<br />

como requisito <strong>la</strong> contestación <strong>de</strong> todas <strong>la</strong>s preguntas.<br />

PASO 3<br />

Utilizando <strong>la</strong> ficha <strong>para</strong> el paci<strong>en</strong>te se realizará <strong>la</strong> <strong>prescripción</strong> <strong>de</strong><br />

<strong>ejercicio</strong> cardiovascu<strong>la</strong>r individualizado, <strong>para</strong> lo cual es necesario:<br />

edad, peso, tal<strong>la</strong>, IMC y frecu<strong>en</strong>cia cardiaca máxima y <strong>en</strong> reposo.<br />

Se <strong>en</strong>tregará <strong>la</strong> ficha al paci<strong>en</strong>te y un ejemplo <strong>de</strong> progresión <strong>en</strong> el<br />

<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />

Para el cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> Frecu<strong>en</strong>cia cardiaca <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to pue<strong>de</strong>n<br />

utilizar <strong>la</strong> tab<strong>la</strong> <strong>guía</strong> <strong>para</strong> el cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

según FC máxima estimada. Si se utiliza <strong>la</strong> Fc <strong>de</strong> reposo los datos se<br />

verificarán mediante el método <strong>de</strong> Karvon<strong>en</strong>, <strong>para</strong> calcu<strong>la</strong>r los límites<br />

<strong>en</strong>tre los que se <strong>de</strong>be mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> FC <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to.<br />

PASO 4<br />

Por último, se informará <strong>de</strong> <strong>la</strong>s adaptaciones o situaciones especiales<br />

<strong>en</strong> el caso que pa<strong>de</strong>zca alguno <strong>de</strong> los factores <strong>de</strong> riesgo cardiovascu<strong>la</strong>r.


ANEXOS<br />

PASO I<br />

Recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> ACSM (1998)<br />

Recom<strong>en</strong>dación <strong>de</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> ori<strong>en</strong>tada al <strong>de</strong>sarrollo <strong>de</strong> <strong>la</strong> condición física<br />

re<strong>la</strong>cionada con <strong>la</strong> salud según el ACSM (1998)<br />

Resist<strong>en</strong>cia<br />

cardiorespiratoria<br />

Fuerza y<br />

resist<strong>en</strong>cia<br />

muscu<strong>la</strong>r<br />

Flexibilidad<br />

Composición<br />

corporal<br />

TIPO DE ACTIVIDAD FRECUENCIA DURACIÓN INTENSIDAD<br />

Actividad que emplee<br />

gran<strong>de</strong>s grupos<br />

muscu<strong>la</strong>res, continua,<br />

rítmica y aeróbica<br />

Entr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to con<br />

cargas <strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s<br />

grupos muscu<strong>la</strong>res<br />

Estirami<strong>en</strong>tos muscu<strong>la</strong>res<br />

y movilidad articu<strong>la</strong>r<br />

<strong>de</strong> gran<strong>de</strong>s grupos<br />

muscu<strong>la</strong>res.<br />

Técnicas estáticas<br />

y dinámicas.<br />

Actividad aeróbica <strong>para</strong><br />

contro<strong>la</strong>r peso corporal<br />

y masa grasa.<br />

Entr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to <strong>de</strong> carga<br />

<strong>para</strong> mant<strong>en</strong>er peso<br />

libre <strong>de</strong> grasa<br />

3-5<br />

días/semana<br />

2-3<br />

días/semana<br />

Al m<strong>en</strong>os<br />

2-3<br />

días/semana<br />

20-60 minutos<br />

(<strong>en</strong> períodos <strong>de</strong> más<br />

<strong>de</strong> 10 minutos)<br />

Tiempo necesario<br />

<strong>para</strong> 8-10 <strong>ejercicio</strong>s<br />

15-30 segundos<br />

por <strong>ejercicio</strong> con 4<br />

repeticiones por grupo<br />

muscu<strong>la</strong>r<br />

Recom<strong>en</strong>daciones <strong>de</strong> práctica <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong> ACSM y AHA (2007)<br />

55% - 65% a 90%<br />

FCmáx<br />

40% - 50% a 85%<br />

VO2<br />

Reserva o FC Reserva<br />

8-12 repeticiones<br />

máximas (RM)<br />

(10-15 RM <strong>en</strong> sujetos<br />

<strong>de</strong>s<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ados<br />

o mayores)<br />

Sin dolor<br />

Recom<strong>en</strong>daciones <strong>para</strong> adultos sanos con eda<strong>de</strong>s compr<strong>en</strong>didas <strong>en</strong>tre 18-65 años según el ACSM y<br />

AHA (2007)<br />

1. Para promover y mant<strong>en</strong>er una bu<strong>en</strong>a salud, los adultos <strong>de</strong> 18-65 años <strong>de</strong>be mant<strong>en</strong>er un estilo <strong>de</strong> vida<br />

físicam<strong>en</strong>te activo.<br />

2. Se <strong>de</strong>be realizar <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad mo<strong>de</strong>rada aeróbica (resist<strong>en</strong>cia) <strong>la</strong> actividad física durante un mínimo<br />

<strong>de</strong> 30 minutos durante cinco días a <strong>la</strong> semana o vigorosa actividad <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad aeróbica <strong>de</strong> un mínimo <strong>de</strong><br />

20 minutos <strong>en</strong> tres días cada semana.<br />

3. Las combinaciones <strong>de</strong> mo<strong>de</strong>rada y fuerte int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> actividad se pue<strong>de</strong> realizar <strong>para</strong> cumplir con<br />

esta recom<strong>en</strong>dación. Por ejemplo, una persona pue<strong>de</strong> cumplir con <strong>la</strong> recom<strong>en</strong>dación <strong>de</strong> caminar <strong>en</strong>érgicam<strong>en</strong>te<br />

durante 30 minutos dos veces durante <strong>la</strong> semana y luego correr durante 20 minutos <strong>en</strong> otros dos días.<br />

4. Estos mo<strong>de</strong>rada o activida<strong>de</strong>s físicas int<strong>en</strong>sas se suman a <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>la</strong> luz con<br />

frecu<strong>en</strong>cia a cabo durante <strong>la</strong> vida diaria (por ejemplo, cuidado personal, <strong>la</strong>vado <strong>de</strong> p<strong>la</strong>tos, utilizando <strong>la</strong> luz<br />

herrami<strong>en</strong>tas <strong>en</strong> el escritorio) o activida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> muy corta duración (por ejemplo, sacar <strong>la</strong> basura, caminando<br />

hacia el estacionami<strong>en</strong>to <strong>en</strong> <strong>la</strong> ti<strong>en</strong>da o <strong>la</strong> oficina).<br />

61


62<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

5. De int<strong>en</strong>sidad mo<strong>de</strong>rada <strong>la</strong> actividad aeróbica, que g<strong>en</strong>eralm<strong>en</strong>te es equival<strong>en</strong>te a una caminata <strong>en</strong>érgica<br />

y notablem<strong>en</strong>te se acelera el ritmo cardíaco, pue<strong>de</strong> ser acumu<strong>la</strong>do hacia el 30-min mínimo mediante <strong>la</strong> realización<br />

<strong>de</strong> ataques <strong>de</strong> duración cada uno 10 o más minutos.<br />

6. Actividad física int<strong>en</strong>sa es ejemplificado por correr, y hace que <strong>la</strong> respiración rápida y un aum<strong>en</strong>to sustancial<br />

<strong>en</strong> el ritmo cardíaco.<br />

7. A<strong>de</strong>más, al m<strong>en</strong>os dos veces cada semana los adultos se b<strong>en</strong>eficiarán mediante <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> activida<strong>de</strong>s<br />

que utilizan los músculos gran<strong>de</strong>s <strong>de</strong>l cuerpo que mant<strong>en</strong>er o aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> fuerza muscu<strong>la</strong>r y <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia.<br />

8. Debido a <strong>la</strong> re<strong>la</strong>ción dosis-respuesta <strong>en</strong>tre <strong>la</strong> actividad física y <strong>la</strong> salud, <strong>la</strong>s personas que <strong>de</strong>se<strong>en</strong> mejorar<br />

su forma física, reducir su riesgo <strong>de</strong> <strong>en</strong>fermeda<strong>de</strong>s crónicas y <strong>la</strong> discapacidad, o prev<strong>en</strong>ir el aum<strong>en</strong>to <strong>de</strong> peso<br />

no saludable, probablem<strong>en</strong>te se b<strong>en</strong>eficiarán más <strong>de</strong> <strong>la</strong> cantidad mínima recom<strong>en</strong>dada <strong>de</strong> actividad física.<br />

PASO II<br />

PAR-Q. Cuestionario <strong>para</strong> Práctica <strong>de</strong> Actividad Física<br />

La actividad física regu<strong>la</strong>r es divertida y saludable, y más personas<br />

cada día llegan a ser más activas. Ser más activo es seguro <strong>para</strong> <strong>la</strong><br />

mayoría <strong>de</strong> <strong>la</strong>s personas. Sin embargo, algunas personas <strong>de</strong>b<strong>en</strong> consultar<br />

con su médico antes <strong>de</strong> empezar un programa <strong>físico</strong> <strong>de</strong> <strong>la</strong> actividad.<br />

Sí usted p<strong>la</strong>nea tomar parte <strong>en</strong> más activida<strong>de</strong>s físicas <strong>de</strong> lo que<br />

está ahora, conteste <strong>la</strong>s sigui<strong>en</strong>tes preguntas notadas abajo. Si usted<br />

ti<strong>en</strong>e <strong>en</strong>tre 15 a 69 años <strong>de</strong> edad, con el PAR-Q cuestionario le dirá si<br />

necesita recibir consejo con su medico antes <strong>de</strong> empezar un programa<br />

<strong>físico</strong>. Si usted ti<strong>en</strong>e más <strong>de</strong> 69 años <strong>de</strong> edad, y no esta acostumbrado<br />

a estar activo, <strong>en</strong>tonces averigüé con su medico.<br />

S<strong>en</strong>tido común es <strong>la</strong> mejor <strong>guía</strong> <strong>para</strong> respon<strong>de</strong>r a estas preguntas.<br />

Por favor <strong>de</strong> leer <strong>la</strong>s preguntas con cuidado y respon<strong>de</strong>r cada una honestam<strong>en</strong>te:<br />

marque SI o NO.<br />

SI NO PREGUNTAS<br />

1. ¿Alguna vez el medico le ha dicho si usted ti<strong>en</strong>e un problema <strong>en</strong> el corazón, y solo <strong>de</strong>bería<br />

hacer actividad física recom<strong>en</strong>dado por un medico?<br />

2. ¿Usted si<strong>en</strong>te dolor <strong>en</strong> el pecho cuando hace actividad física?<br />

3. ¿Le ha dolido el pecho <strong>en</strong> el último mes, cuando no esta haci<strong>en</strong>do <strong>ejercicio</strong>?<br />

4. ¿Usted pier<strong>de</strong> el ba<strong>la</strong>nce a causa que se marea, y alguna vez ha perdido el conocimi<strong>en</strong>to?<br />

5. ¿Ti<strong>en</strong>e algún problema <strong>en</strong> <strong>la</strong>s articu<strong>la</strong>ciones (por ejemplo, espalda, rodil<strong>la</strong>s, o ca<strong>de</strong>ra)<br />

que pueda empeorar por <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s físicas propuestas?<br />

6. ¿El medico actualm<strong>en</strong>te le ha indicado tomar medicinas <strong>para</strong> <strong>la</strong> presión arterial o el corazón?<br />

7. ¿Sabe usted, <strong>de</strong> cualquier otra razón por <strong>la</strong> cual usted no <strong>de</strong>bería hacer actividad física?


ANEXOS<br />

Si contesto SÍ, a una o más preguntas<br />

Hable con su médico por teléfono o <strong>en</strong> persona ANTES <strong>de</strong> que usted<br />

empiece a ser mucho más físicam<strong>en</strong>te activo ó ANTES que usted<br />

t<strong>en</strong>ga una evaluación <strong>de</strong> salud. Informe a su medico sobre el cuestionario<br />

PAR-Q y <strong>la</strong>s preguntas que respondió con un SÍ.<br />

■ Usted podría hacer cualquier actividad que usted quiera – pero<br />

com<strong>en</strong>zando l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te y aum<strong>en</strong>tando gradualm<strong>en</strong>te. O, tal vez necesitara<br />

restringir sus activida<strong>de</strong>s a ésas que son más seguras <strong>para</strong><br />

usted. Hable con su medico acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong>s activida<strong>de</strong>s que a usted le<br />

gustaría participar y siga su consejo.<br />

■ Averigüe cuáles programas <strong>de</strong> <strong>la</strong> comunidad son seguras y útiles<br />

<strong>para</strong> usted.<br />

NO, a todas <strong>la</strong>s preguntas<br />

Si usted contesta NO honestam<strong>en</strong>te a todas <strong>la</strong>s preguntas, sea razonable<br />

y esté seguro <strong>de</strong> que usted pue<strong>de</strong>:<br />

■ Com<strong>en</strong>zar a ser más activo: Comi<strong>en</strong>ce l<strong>en</strong>tam<strong>en</strong>te y aum<strong>en</strong>te gra-<br />

dualm<strong>en</strong>te. Esta es <strong>la</strong> forma más segura y fácil.<br />

■ Realizar una prueba <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong>: Esta es una forma excel<strong>en</strong>te<br />

<strong>para</strong> <strong>de</strong>terminar su condición física y po<strong>de</strong>r p<strong>la</strong>near el mejor p<strong>la</strong>n<br />

<strong>para</strong> aum<strong>en</strong>tar su actividad física. Es altam<strong>en</strong>te recom<strong>en</strong>dable que<br />

sea evaluada <strong>la</strong> presión <strong>de</strong> su sangre. Si su lectura es más <strong>de</strong> 144/94,<br />

hable con su medico antes <strong>de</strong> empezar a hacer más actividad física.<br />

Posponga el com<strong>en</strong>zar su actividad:<br />

■ Si no se si<strong>en</strong>te bi<strong>en</strong> <strong>de</strong>bido a una <strong>en</strong>fermedad temporal tal como<br />

resfrío, gripe, o fiebre. Espere a s<strong>en</strong>tirse mejor; o<br />

■ Si está o pue<strong>de</strong> estar embarazada. Hable con su médico antes <strong>de</strong><br />

com<strong>en</strong>zar.<br />

Nota: Si su salud cambia, y alguna <strong>de</strong> <strong>la</strong>s preguntas se convierte <strong>en</strong><br />

SÍ, <strong>de</strong>be informarle a su instructor o a su médico: Pregunte si <strong>de</strong>be<br />

cambiar su p<strong>la</strong>n <strong>de</strong> actividad física.<br />

Información <strong>de</strong>l uso <strong>de</strong>l PAR-Q: La Sociedad Canadi<strong>en</strong>se <strong>de</strong> Fisiología<br />

<strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong>s, Health Canada y sus ag<strong>en</strong>tes no, asum<strong>en</strong> responsabilidad<br />

sobre <strong>la</strong>s personas que inici<strong>en</strong> una actividad física a pesar <strong>de</strong><br />

t<strong>en</strong>er dudas sobre <strong>la</strong>s respuestas <strong>de</strong>l cuestionario, consulte a su médico<br />

antes <strong>de</strong> empezar hacer actividad física.<br />

63


64<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

Nota: Si el cuestionario PAR-Q se <strong>en</strong>trega a una persona antes <strong>de</strong><br />

participar <strong>en</strong> un programa <strong>de</strong> actividad física o una evaluación <strong>de</strong> actividad<br />

física, esta sección podría usarse <strong>para</strong> fines legales o propósitos<br />

administrativos.<br />

Nota: Esta autorización <strong>para</strong> actividad física es valida por el máximo<br />

<strong>de</strong> 12 meses, empezando el día que se complete, y se convierte <strong>en</strong> inválido<br />

si su condición cambia a cualquiera <strong>de</strong> <strong>la</strong>s siete preguntas que<br />

contesto Sí.<br />

“Yo he leído, <strong>en</strong>t<strong>en</strong>dido y completado este cuestionario. Todas <strong>la</strong>s<br />

preguntas han sido contestadas con mi completa satisfacción.”<br />

NOMBRE:_______________________________________________<br />

FIRMA: _________________________ FECHA: _______________<br />

Orig<strong>en</strong>: PAR-Q was <strong>de</strong>veloped by the British Columbia Ministry of<br />

Health/Canadian Society for Exercise Physiology, 202-185 Somerset<br />

St.West Ottawa, ON K2P 012 www.csep.ca<br />

Adoptado por: Región LA County PH Nutrition Program/Network<br />

for a Healthy California. www.<strong>la</strong>publichealth.gov/nutrition


ANEXOS<br />

PASO III<br />

Prescripción <strong>de</strong> Ejercicio Cardiovascu<strong>la</strong>r<br />

Nombre: ____________________________ Peso:___________ Tal<strong>la</strong>:_______<br />

Edad:_______________________________ IMC: __________<br />

I. Tipo <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong>:<br />

Casa/Parque/Piscina C<strong>en</strong>tro Fitness<br />

❑ Caminar ❑ Bicicleta ❑ Cinta ❑ Remo ❑ Bicicleta/Spining<br />

❑ Correr ❑ Natación ❑ Step ❑ Aerobic ❑ Bailes <strong>de</strong> salón<br />

II. Duración:<br />

❑ 10 min. ❑ 20 min. ❑ 30 min. ❑ 40 min. ❑ 60 min. ❑ __ min.<br />

III. Frecu<strong>en</strong>cia: ______ días a <strong>la</strong> semana<br />

IV. Int<strong>en</strong>sidad: ❑ Baja ❑ Mo<strong>de</strong>rada ❑ Fuerte<br />

Cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> FC <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to<br />

A. Calcu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> FCmax Resultado<br />

❑ Adultos (40 años): 208-(0,7*edad) FCmax:___________<br />

B. Determinar <strong>la</strong> FC Reposo (s<strong>en</strong>tado) FC Reposo:________<br />

C. Calcu<strong>la</strong>r <strong>la</strong> FCReserva:<br />

❑ FCmax-FC Reposo FCReserva:________<br />

D. Determinar <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to:<br />

❑ (FCReserva x % int<strong>en</strong>sidad) + FC Reposo<br />

Límite inferior: (FCReserva x % int<strong>en</strong>sidad) + FC Reposo<br />

Límite superior: (FCReserva x % int<strong>en</strong>sidad) + FC Reposo<br />

E. Esca<strong>la</strong> Zona <strong>de</strong> <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to Borg: Percepción cardiovascu<strong>la</strong>r: Subjetiva <strong>de</strong>l esfuerzo<br />

PUNTUACIÓN VALOR DEL ESFUERZO<br />

6 Muy, muy ligero<br />

7<br />

8<br />

9 Muy ligero<br />

Al 10 realizar el <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong><br />

11 Mo<strong>de</strong>rado<br />

<strong>de</strong>be mant<strong>en</strong>er 12 <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia cardiaca<br />

13 Algo duro<br />

<strong>en</strong>tre _______ 14 y _______ pulsaciones<br />

15 Duro<br />

16<br />

17 Muy duro<br />

18<br />

19 Muy, muy duro<br />

20 Máximo, ext<strong>en</strong>uante<br />

FC Reserva o VO2 Reserva FC Máxima<br />

Int<strong>en</strong>sidad baja 20% - 40% 35% - 54%<br />

Int<strong>en</strong>sidad mo<strong>de</strong>rada 40% - 59% 55% - 69%<br />

Int<strong>en</strong>sidad fuerte / vigorosa 60% - 84% 70% - 89%<br />

E. Zona <strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to cardiovascu<strong>la</strong>r:<br />

Al realizar el <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong><br />

<strong>de</strong>be mant<strong>en</strong>er <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia cardiaca<br />

<strong>en</strong>tre _______ y _______ pulsaciones<br />

65


66<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

V. Gasto Calórico a <strong>la</strong> Semana<br />

Se recomi<strong>en</strong>da <strong>para</strong> conseguir niveles <strong>de</strong> actividad física óptima mant<strong>en</strong>er un<br />

gasto calórico a <strong>la</strong> semana cercano a <strong>la</strong>s 2000 kcal, aunque como objetivo inicial<br />

se pue<strong>de</strong>n p<strong>la</strong>ntear <strong>la</strong>s 800-1000 kcal.<br />

A. Calcu<strong>la</strong>r el gasto calórico:<br />

❑ METs x 3,5 x peso <strong>en</strong> kg/200 = kcal/min<br />

B. Contro<strong>la</strong> el gasto calórico <strong>de</strong> tus sesiones:<br />

❑ Sesión ❑ Sesión ❑ Sesión ❑ Sesión ❑ Sesión ❑ Sesión ❑ Sesión<br />

1:_____ 2:_____ 3:_____ 4:_____ 5:_____ 6:_____ 7:_____<br />

C. Gasto calórico total a <strong>la</strong> semana: ________ kcal/sem<br />

VI. Progresión:<br />

❑ Fase inicial o <strong>de</strong> “puesta <strong>en</strong> forma” Objetivo<br />

❍ Muy <strong>de</strong>sacondicionados: 6-10 semanas<br />

❍ Des<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ados: 4-6 semanas<br />

Increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> frecu<strong>en</strong>cia<br />

❍ Algo <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ados: 1-2 semanas<br />

❍ Mayor duración si es anciano<br />

❑ Fase <strong>de</strong> mejora<br />

❍ De 4 a 6 meses<br />

❍ De 4 a 12 meses<br />

❍ De 6 a 18 meses<br />

Increm<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> duración<br />

e int<strong>en</strong>sidad<br />

❑ Fase <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to<br />

❍ Después <strong>de</strong> 4 a 18 meses Mant<strong>en</strong>er fitness cardiorrespiratorio<br />

VII. Consi<strong>de</strong>raciones especiales:<br />

❑ Hipert<strong>en</strong>sión ❑ Obesidad ❑ Diabetes ❑ Dislipemia<br />

VIII. Próxima revisión: ________________<br />

Doctor: ____________________________<br />

Si NO es posible <strong>la</strong> realización <strong>de</strong> una <strong>prescripción</strong> <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong><br />

El objetivo es que <strong>la</strong> persona aum<strong>en</strong>te sus niveles <strong>de</strong> actividad física mediante el paseo diario <strong>en</strong> una o varias<br />

sesiones, sería recom<strong>en</strong>dable alcanzar <strong>la</strong> cifra <strong>de</strong> 10.000 pasos contados <strong>de</strong>s<strong>de</strong> que se levanta hasta que se<br />

acuesta. Para conseguir este objetivo se pue<strong>de</strong> realizar un paseo diario <strong>de</strong> 30 minutos y <strong>la</strong> utilización <strong>de</strong>l podómetro<br />

<strong>para</strong> conocer exactam<strong>en</strong>te el número <strong>de</strong> pasos <strong>de</strong> forma individualizada.


ANEXOS<br />

Tab<strong>la</strong> <strong>para</strong> el cálculo <strong>de</strong> <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to según FC máxima<br />

INTENSIDAD DE ENTRENAMIENTO % FC max<br />

MENORES MAYORES<br />

DE 40 AÑOS DE 40 AÑOS<br />

Edad Fcmax=220-Edad Facmax=208-(0,7*Edad) Edad 35% 55% 60% 70% 80% 90%<br />

18 202 195,4 18 70,7 111,1 121,2 141,4 161,6 181,8<br />

20 200 194 20 70 110 120 140 160 180<br />

22 198 192,6 22 69,3 108,9 118,8 138,6 158,4 178,2<br />

24 196 191,2 24 68,6 107,8 117,6 137,2 156,8 176,4<br />

26 194 189,8 26 67,9 106,7 116,4 135,8 155,2 174,6<br />

28 192 188,4 28 67,2 105,6 115,2 134,4 153,6 172,8<br />

30 190 187 30 66,5 104,5 114 133 152 171<br />

32 188 185,6 32 65,8 103,4 112,8 131,6 150,4 169,2<br />

34 186 184,2 34 65,1 102,3 111,6 130,2 148,8 167,4<br />

36 184 182,8 36 64,4 101,2 110,4 128,8 147,2 165,6<br />

38 182 181,4 38 63,7 100,1 109,2 127,4 145,6 163,8<br />

40 180 180 40 63 99 108 126 144 162<br />

42 178 178,6 42 62,51 98,23 107,16 125,02 142,88 160,74<br />

44 176 177,2 44 62,02 97,46 106,32 124,04 141,76 159,48<br />

46 174 175,8 46 61,53 96,69 105,48 123,06 140,64 158,22<br />

48 172 174,4 48 61,04 95,92 104,64 122,08 139,52 156,96<br />

50 170 173 50 60,55 95,15 103,8 121,1 138,4 155,7<br />

52 168 171,6 52 60,06 94,38 102,96 120,12 137,28 154,44<br />

54 166 170,2 54 59,57 93,61 102,12 119,14 136,16 153,18<br />

56 164 168,8 56 59,08 92,84 101,28 118,16 135,04 151,92<br />

58 162 167,4 58 58,59 92,07 100,44 117,18 133,92 150,66<br />

60 160 166 60 58,1 91,3 99,6 116,2 132,8 149,4<br />

62 158 164,6 62 57,61 90,53 98,76 115,22 131,68 148,14<br />

64 156 163,2 64 57,12 89,76 97,92 114,24 130,56 146,88<br />

66 154 161,8 66 56,63 88,99 97,08 113,26 129,44 145,62<br />

68 152 160,4 68 56,14 88,22 96,24 112,28 128,32 144,36<br />

70 150 159 70 55,65 87,45 95,4 111,3 127,2 143,1<br />

72 148 157,6 72 55,16 86,68 94,56 110,32 126,08 141,84<br />

74 146 156,2 74 54,67 85,91 93,72 109,34 124,96 140,58<br />

76 144 154,8 76 54,18 85,14 92,88 108,36 123,84 139,32<br />

78 142 153,4 78 53,69 84,37 92,04 107,38 122,72 138,06<br />

80 140 152 80 53,2 83,6 91,2 106,4 121,6 136,8<br />

67


68<br />

GUÍAPARALAPRESCRIPCIÓNDELEJERCICIOFÍSICOENPACIENTESCONRIESGOCARDIOVASCULAR<br />

PASO IV<br />

Ejemplos <strong>de</strong> progresión<br />

Un programa <strong>de</strong> EF completo <strong>de</strong>berá disponer <strong>de</strong> un ritmo <strong>de</strong> progresión<br />

a<strong>de</strong>cuado, <strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>do <strong>de</strong> <strong>la</strong> capacidad funcional <strong>de</strong>l individuo,<br />

<strong>de</strong> su edad, estado <strong>de</strong> salud, necesida<strong>de</strong>s, objetivos y prefer<strong>en</strong>cias.<br />

En un programa <strong>de</strong> mejora <strong>de</strong> <strong>la</strong> resist<strong>en</strong>cia cardiorrespiratoria se<br />

distingu<strong>en</strong> tres fases sigui<strong>en</strong>do <strong>la</strong>s 5 zonas <strong>para</strong> el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to cardiorrespiratorio<br />

<strong>de</strong> Edwards (2003):<br />

1. Fase inicial o <strong>de</strong> “puesta <strong>en</strong> forma”:<br />

Duración: variable.<br />

■ Muy <strong>de</strong>sacondicionados: 6-10 semanas.<br />

■ Des<strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ados: 4-6 semanas.<br />

■ Algo <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ados: 1-2 semanas.<br />

■ Mayor duración si es anciano.<br />

Características <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to:<br />

■ Entr<strong>en</strong>ar <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona 1 (50-60% FC max) (Esca<strong>la</strong> Borg: muy fá-<br />

cil-fácil).<br />

■ Duración <strong>de</strong> 10-15 minutos hasta un total <strong>de</strong> 20-25 minutos.<br />

■ Pue<strong>de</strong>n ser acumu<strong>la</strong>bles <strong>en</strong> periodos mínimos <strong>de</strong> 10 minutos.<br />

■ Se pue<strong>de</strong>n combinar difer<strong>en</strong>tes <strong>ejercicio</strong>s aeróbicos: caminar/bicicleta.<br />

2. Fase <strong>de</strong> mejora:<br />

Duración: pue<strong>de</strong> ser variable <strong>en</strong> función <strong>de</strong>l objetivo final: 6-18 meses.<br />

Características <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to:<br />

■ Entr<strong>en</strong>ar <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona 2 (60-70% FC max) (Esca<strong>la</strong> Borg: fácil (2,5)<br />

- algo duro (4)) y <strong>la</strong> zona 3 (70-80% FC max) (Esca<strong>la</strong> Borg: algo<br />

duro (4) - duro (5)).<br />

Zonas <strong>para</strong> el <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to cardiorrespiratorio. Tomado <strong>de</strong> Edwards (2003)<br />

ZONA FCmax VO2max<br />

ESFUERZO CALORÍAS<br />

PERCIBIDO GASTADAS<br />

5 Zona <strong>de</strong> máxima int<strong>en</strong>sidad 90 - 100% 86 - 100% 8 - 10 17 kcal./min.<br />

4 Zona <strong>de</strong>l umbral anaeróbico 80 - 90% 73 - 86% 5 - 7 13 kcal./min.<br />

3 Zona <strong>de</strong> aeróbica 70 - 80% 60 - 73% 4 - 5 10 kcal./min.<br />

2 Zona <strong>de</strong> control <strong>de</strong> peso 60 - 70% 48 - 60% 2,5 - 4 7 kcal./min.<br />

1 Zona <strong>de</strong> actividad mo<strong>de</strong>rada 50 - 60% 35 - 48% 1 - 2,5 4 kcal./min.


ANEXOS<br />

■ Si fuera necesario se pue<strong>de</strong> <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ar <strong>en</strong> <strong>la</strong> zona 4 (80-90% FC<br />

max) (Esca<strong>la</strong> Borg: duro (5) - muy duro (7)).<br />

■ La duración <strong>de</strong> <strong>la</strong> práctica <strong>de</strong>be estar <strong>en</strong>tre 40-45 minutos, si<strong>en</strong>do<br />

el límite máximo <strong>de</strong> 60 minutos.<br />

■ El criterio <strong>de</strong> progresión será: 1º aum<strong>en</strong>tar <strong>la</strong> duración y poste-<br />

riorm<strong>en</strong>te <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad (con m<strong>en</strong>or o igual duración).<br />

3. Fase <strong>de</strong> mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to:<br />

Duración: <strong>para</strong> periodos <strong>de</strong> 5 a 15 semanas si se manti<strong>en</strong>e <strong>la</strong> int<strong>en</strong>sidad,<br />

<strong>la</strong> condición adquirida se reduce muy poco e incluso se manti<strong>en</strong>e.<br />

Características <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to:<br />

■ I<strong>de</strong>al mant<strong>en</strong>er <strong>de</strong> los tres días a <strong>la</strong> semana al m<strong>en</strong>os 2.<br />

■ La int<strong>en</strong>sidad <strong>de</strong>l <strong>en</strong>tr<strong>en</strong>ami<strong>en</strong>to no <strong>de</strong>be ser inferior al 70-75%<br />

<strong>de</strong> <strong>la</strong> FC máxima.<br />

■ La duración no <strong>de</strong>be ser inferior a 20 minutos.<br />

Ejemplo <strong>de</strong> progresión g<strong>en</strong>eral <strong>de</strong> un programa <strong>de</strong> <strong>ejercicio</strong> <strong>físico</strong><br />

INTENSIDAD DE<br />

DURACIÓN DESCANSO FRECUENCIA<br />

ETAPA SEMANA ENTRENAMIENTO<br />

(MIN) ACTIVO (DÍAS/SEM)<br />

(%FC RESERVA)<br />

Fase Inicial<br />

Fase Mejora<br />

1 2 x 5 5 2 40 - 50<br />

2 2 x 6 5 2 40 - 50<br />

3 2 x 7 4 3 45 - 55<br />

4 2 x 8 3 3 45 - 55<br />

5 2 x 9 2 3 50 - 60<br />

6 2 x 10 1 3 50 - 60<br />

7 - 8 15 0 > 3 55 - 65<br />

9 - 10 20 0 > 3 55 - 65<br />

11 - 13 20 0 > 3 60 - 70<br />

14 - 16 25 0 > 3 60 - 70<br />

17 - 19 25 0 > 3 60 - 75<br />

20 - 22 30 0 > 3 60 - 80<br />

Mant<strong>en</strong>imi<strong>en</strong>to 23 o más > 30 0 > 3 60 - 85<br />

69

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!