LekuonaÂ´tar Manuel J.. - Euskerazaintza

KARDABERAZ BILDUMA - 20 

LEKUONA'TAR MANUEL JAUNAREN 

OMENEZKO 

IDAZKI - BILDUMA 

II

LEKUONA'TAR MANUEL 

JAUNAREN 

OMENEZKO 

IDAZKI - BILDUMA 

II 

KARDABERAZ BILDUMA 

20

Edita: Juan José Oarmtndia. - Técnicat de Difusión - Tolosa 

Imprime: Oráficas ESET - Seminario Vitoria 

Depósito Legal VI359 - 7977 

I. S. B. N. 84-400-2843-t Vol. II 84-400-2844-X


OMENEZKO IDAZK-BIIDUMA 

-II- 

KARDABERAZ-BAZKUNA. 1977 

Lenengo egunetik maixu 

AGUIRRE, CECILIO 

Apaiz izan naiz zuan mutillak LATINA ikasten asi bear zuan, lenengo 

egunetik. Latiñaz gañera, bakoitzak bere Aberriko izkuntza: Españian 

española, Frantzian frantzesa eta abar. Errialde guztietan olaxe 

izaten zan; EuZKADI-n ez izanik (izan ezik). 

Gure Aberriko Apaizgaitegian ez zan Euskararik erakusten, milla 

bederatzireun eta amalau-garren urterarte: Urte ortan asi giñan Euskal 

ikasketak egiten D. Manuel maixu gendula. 

Ara gauzak nola izan ziran: Ordurako ba-ziran apaiz asko eta 

apaizgai asko euskeraz "primeran" zekitenak, euren gisara eta gogo onez 

ikasi zutenak. Baña Apaizgaitegiko zuzendariak ez zuten izan sekula 

Euskera erakusteko asmorik: ez da burutik pasa ere: Eta Gotzaitegian 

are gutxiago. 

Eskerrak kanpotik "tiroka" asi zirala, seminarioan Euskara zergatik 

ez zan erakusten galdezka. Emendik eta andik, egunero beti orixe 

galdezka eta itaunka izparringi, astekari, aldizkari guztiak. Eta jakiña: 

ixilduko ba'ziran, Euskal eskola bat jarri bearko zala eta jartzea erabaki 

zuten. 

Esandako urteko PAZKO EGUNA izan zan egun zoragarri txalogarri 

ori. Seminarioko Erretorea etorri zan, klasetarako autetsitako aretora, 

ikastaro berriari asiera ematera. Saiatzeko, bai, saiatzeko esan zigun, Euskera 

ondo ikasten, gero ondo mintzatzeko: Gure apaiz-lanak, danak edo 

geienak, euskeraz egin bearko genitula-ta. "Temoso" xamarra zan gure 

Erretore ori: eta bere tema ori agertu zuan. Sasoi artan "euskara garbiaren" 

arazo ori gal-gal irakiten zegoan. Eta auxe esan zigun: Or ba- 

-dabiltza batzuk euskera berri bat sortu naiean: iñork ulertzen ez duan 

euskera bat. Ori ez da euskera: Nik dakidan euskera nere amak erakutsi 

zidana da; eta nik ulertzen ez dedan euskera, ez da euskera". Gure 

ama gaxoak ezin erakutsi guri euskera aundirik; eurak ere ez zekiten-da. 

Gure errietako kaleetan ere, erritar lagunen artean, ezin ikasi bear añako

8 AGUIRRE, CECILIO 

euskerarik, apaiz lanak-eta bear bezela egiteko. Gaurko apaizak ezin jarraituko 

genduan, esate baterako, Jaungiokoa nor dan azaldu bear gendunean... 

zera dala esaten "Jaun bat infinitamente poderosoa, sabioa, 

justoa, prinzipioa eta fiña gauza guztiena" Olakoxea zan, elizetan, gure 

amak eta guri erakutsi ziguten euskera: ori eta orren antzeko beste puntu 

asko. 

Artean "kontestatario" itza asmatu gabea zan eta danok ixillik entzun 

genitun gure erretoreak esan zizkigunak: D. Manuel an zegoan, 

baña au ere ixillik. Eta olaxe bukatu genduan gure lenengo euskal ikasaldia. 

# # # 

Urrengo eguna, Pazko Bigarrena: Bigarrengo ikasaldia: Au 

D. Manuel'ek eman zigun: Bezperan entzundakorik aitatu ere ez. Beste 

gauza batzuek esan zizkigun: oso besteak. Tolosa'ko artzipreste izaniko 

D. Patrizio'ren liburuxka batetik ainbeste gauza irakurri zizkigun: Euskera 

galtzeak euskaldun nortasuna galtzen duala: Kristau Fedea izkuntza 

guztietan bizi dala, baña EuZKADln euskera galtzeak ez diola Fedeari 

mesederik egiten, eta abar. Aka Larramendi'ren Iztegiko sarreratik ere 

itz batzuek esan zizkigun. Auxe bat: Apaizak eta praile sermolariek 

euskerari egin izan dizkioten kalteak: Euskeraz gutxi jakin: obeto jakiteko 

alegiñarik egin gabeak: eta, alataguztiz ere, ausartzen ziralako, 

sakristian erderaz irakurritako sermoi bat, beste gabe, kulpitora igo euskeraz 

egitera! ! ! Euskera garbizaleen aurka ez zuan ezer esan; euren 

aldez, bai: itz asko asmatu bearra ba-zegoala: oso ondo eta ederki 

asmatuak asko zirala: Argibide bezela "OTEUNA " itza eman zigun: 

ederki egiña Ogi Sagaratua adierazteko eta abar. 

* # # 

Ara or nola izan ziran Euskal Ikastaroako lenengo bi egunak. Astero 

ikasaldi bat edo bi izaten genitun: Betiko irakasle D. Manuel. Guk, 

ikasleok, txandaka-txandaka, aldegiten genduan seminariotik: D. Manuel, 

ordea, antxen geratzen zan, zetozen ikasle berriei Euskera irakasten. 

Gero, zoritxarrez, guda txar bat ekarri ziguten, eta... dana joan zan 

ankaz gora! Amaika kalte egindako guda, eta Euskarari berari ere, bai, 

pranko! ! ! Guda aurretik Euskerak artu zuan "martxa" artan gaur nun 

egongo ote zan gure izkuntz zar au Agian "batasunetik" ez urruti! 

Dana dala: An eta beti D. Manuelek lan asko egin du eta EUZKADI 

osoaren bejonak eta zorionak merezi ditu! Bai, jauna.

Euskeraren aroak 

•L-—LOALDIA 


OMENEZKO IDAZKI-BUDUMA 

-II- 



OMENEZKO IDAZKI-BILDUMA 

-II- 


AGIRRE'TAR KOLDO, 

"MIKELATS" 

Soroak aro ona bear dute landu nai baditugu. Euskeraren soroak 

ere beren aroa bear. Noiz izan dute euskera-soroak aro onik Galdetu 

Lekuona jaunari, euskal-lurretan goldea sartu zuanetik zenbat alditan 

gogortu zioten soroa egoaizeak. 

Euskal-lurraren aroa goikoen eskuetan dago. Agintarien eskuetan. 

Euskalerriko elizaren euskal-lurrarena, gotzaien eskuetan izan da. Aro 

ona izan al dute elizaren euskal-lurrak gotzaien eskuetan 

Ona, edesti zugaitzetik iñausita, lengo azi-orrazi bat edo beste : 

1.-—Kalaorra'ko Lugo gotzaiak gure Iñaki Aundiari (eta onen lagunei), 

sermolari euskeldun eske egiñiko idazkiak aztuak bide zituzten geroko 

gotzaiak. 

2.—Luko, Manso, González del Castillo ta Lepe, Kalaorra'ko gotzaiak, 

1553, 1601, 1620 ta 1698'garrengo urtetan, euskal-sermoi eta 

euskal-dotriñari buruz idatzi zituzten "Constituciones Synodales" ziralakoak 

ere azmak bide zituzten geroko gotzaiak. 

3.—Euskalerriko gotzai euskaldunak : 

Naparroa'k, 456 urtetan (1520-1976) BERROGETABEDERATZI (49) 

gotzai izan ditu. Auetatik BI (2) BAKARRIK euskaldunak (Irigoyen eta 

Mujika). 

Gazteiz'ek, 115 urtetan (1861-1976) AMABOST (15) gotzai izan 

ditu. Auetatik BI (2) BAKARRIK euskaldunak (Mujika ta Lauzurika); 

onenzat ordea, besteren aginduz bederen, 'isiltzeko aldia' izan zan. 

Donosti'k, 26 urtetan (1950-1976) IRU (3) gotzai izan ditu. Auetatik 

Bl (2) euskaldunak (Bereziartua ta Argaya). 

Bilbo'k, 26 urtetan (1950-1976) LAU (4) gotzai izan ditu. Auetatik 

BAT (1) BAKARRA, eta bera erdi-euskaldun (Zirarda). 

Laburki: 456 urtetan, Euskalerriak 71 gotzai izan ditu. Auetatik

10 AGIRRE'TAR KOLDO, "MIKELATS" 

SEi (6) BAKARRIK euskaldunak (Mujika jauna Iruña'n eta gazteiz'en izan 

baizan gotzai). Gañera zenbat gotzai-ordeko (Bikario jeneral) izan dira 

euskaldun 

Eta zer 

"Matinek" (Martin Lekuona'k) ziona: 

Eliz gauzetan orrelakorik gertatu zaigu. Gotzañak erdeldun, Gotzai 

baranokoak ere, beraz, erdeldun, edo beintzat erderaz ari bearrak. Gotzain 

agiriak erderai bear zuten. Gotzañarekin artu-emanak zituztenak 

erdera bidez ari bear. Apaizak, nai ta nai ez, oraintsurarte gertatu danez, 

euskeraz baño erderaz aritzeko askoz ere gertuago irtengo ziran. 

(...) Ezta gañera arritzekoa apaiz irakasleak ikastaroan erdera-lateraz 

ikasitako gayak euskeraz erabili ta azaltzeko nagi biurtzea. Ondo dakigu 

geok ere zer dan ori" ('El Día'k 'Argia'tik artuta, 1934-VII-24). 

Eskerrik asko Martin 'adiskide kumn, lagun zorigabe-azpildu gabeko 

biotzaren jabe' gau beltzean ('gau artzaz ilunbea yabem bedi', Yob 

3, 6 Olabide) ontzak etorri garaian aldegiña' (Lizardi). 

4.—Gotzai-Agiriak (Pastorales): Aurrenekoak. 

Bixenta Mogel'ek (Bilbo'n, 1820'ean) Toledo'ko Luis María de 

Borbón kardenalaren Gotzai-agiri bat euskeram zuan. Ale bat nerekin 

izan det. Gotzai-agiri onek ordea ezm artu-emanik bat ere emen darabilgun 

gotzai-agiri gaiakin. 

Bayona'n (Xl'garren gizaldikoa gutxienez eliz-barrutia) 1915-11- 

21'ean. 

Gazteiz'en (1862'an sorma), 1923-VII-lO'ean. 

Iruña'n (589'garren urtean bazan eliz-barruti au), 1927'an. 

Gerora, 1936'tik 1950'ra, erdera bakarrik erabilli zuten Euskalerriko 

gotzaiak: besteren aginduz eta norkbere borondatez ere bai. Eta Donosti-Bilbo'ko 

eliz-barrutiak sortu zimztenetik, aldizka bakarrik erabilli 

dute euskera urte luzeetan. 

5.—Euskera Konkordatoetan : 

Poloni (1923-11-10), Lituani (1927-IX-27), Itali (1929-II-H) ta 

Alemani'kin (1933-VII-20) Erromak izenpetutako konkordatoetan erri 

izkereai babesik eman zien. 

Españia'kin izenpetuak (1851 eta 1953'ean) euskera bazanik ere 

erzioten.

EUSKERAREN AROAK 11 

6.—Euskal-irakasgua (Cátedra de Euskera): 

Gazteiz'en, 'AGIRRE' apaiztegian asi ziran euskera irakasten (1857). 

Gotzaiak ordea, 1880'ean apaiztegi 'conziliarra' sortu zuan, eta apaiztegi 

ontan uko egin zion euskerari. 

35 urte geroago (1915-X-15'ean) asi zan Lekuona jauna euskera 

irakasten. Irakasgu au ere errotik atera zuten 1936'ean. Nunbait ('cathedra 

pestilentiae' zalako edo). 

Egia al da Mujica jaunak 1906'ean ziona: "Nosotros, los sacerdotes, 

tenemos muchas veces la culpa de que se eche a perder el baskuence" 

(Landa jaunaren 'Euskerazko Itzaldiyak' liburuxkari don Mateo'k 

ezarri zion itzaurrean). 

II.—AMETS-BIDEAK 

"Kardaberaz" 

Badakite, lengoak beintzat, zer izan zan 'Kardaberaz' (Academia 

Kardaberaz') ori. Lekuona'k sortu zuanean, ni gaztea nintzan ('quantum 

mutatus ab illo'). Andoain'en nintzan apaizgai. Ain xuxen ere, 'Kardaberaz' 

sortu zuten urte artan bertan (1924-IV) erre zitzaigun Andoain'go 

apaiztegia, 1924-XII-27'an (eta kito arrezkero Ustoa jaunaren parre-algarak 

Plauto'ren antzerkiak irakurtzean). Saturraran'en Bereziartua'k 

eman zigun aurreneko euskera ikastaroa. Iñixio Maria Etxaide'ren "Sufijos" 

liburuxka bat azaldu zigun (1925-1926 kursoan). Gero, (1926- 

1927 kursoan), Gazteiz'ko apaiztegi zarrean, asi nintzan ni ere 'Kardabraz'tarrekin 

biltzen. Ordukoa dala uste det minbizia baño ere itsaskorragoa 

degun euskeraganako eraspena. Zoritxarrez, buruko illeekin batean, 

oroimena ere murriztu egin zait nunbait eta ezin gogora ekarri zer 

eta nola egiten genduan eta zeintzuk euskal ikasle lagunak. Bakar-bakarrik 

Patxi Garmendia ta Garbizu ditut gogoa.n, urteen illunak gaizki ez 

banarabil beintzat. 

Apaiztegi berrikoak argi geixeago dute... nere paperetan. 'Kardaberaz' 

klaseak asterokoak ziran. Euskal lanak ordea ilean bein, txandaka 

irakurtzen genitun. Bi lagunek, orretarako aukeratuak, lanari buruz iritzia 

ematen zuten. Eta gero, beste lagunak ere eman zezaketen beren 

iritzia.

12 AGIRKE'TAR KOLDO, "MIKELATS" 

Arritzekoa: baditut oraindik ere apaiztegi berriko papel batzuk lan 

auek dirala ta. Luxio'ren 'Udazkena'ri eman nion iritzia (1931-11-1). Nik 

iralcurritako bertso sail bat eta Sarasua'k (M.) eman zuan iritzia. Ertze' 

ren "Ezta ilgo" lanari buruz eman nuan iritzia. Nere beste bertso sail 

bat ere bai, eta azkeneko aapaldiari buruz bateonbatek nere papelean 

idatzi zuana: "Bertsoak al dituk auek". Ona nere erantzuna, adiskide, 

45 urte geroago: "Ez, alazankoa! Es dituk bertsoak". Baditut baitare 

Jaka lagunari, ama il zitzaionean irakurri nizkion bertsoak ere. 

Zer zan 'Kardaberaz' Kardaberaz giro berri bat zan. 'Kardaberaz'- 

ek kimu berriak ere izan zituan. Labui'ki: 'Kardaberaz' bide berriak artzeko 

aukera izan zan. 'Kardaberaz'en giro berri ortan sortu ziran: 

"Eusko-Kristau-Yakintza' (E.K.Y.). "Yakiritza-Bide-Batza". "Bide- 

-Berri-Zaleak" (Txomin Irigoyen, idazkari). 'Euskaltzaindiaren Laguntzaileak' 

(Martin Lekuona, lendakari; ni, idazkari). Laguntzalleen aldizkaritxoa: 

'DEYA'. Lekuona jaunaren ume-iolasak, erri abesti bidez. 'Kardaberaz'tarrak 

ere lagun izan zituan Lekuona jaunak Gotzai-Agiriak 

euskeratzeko. Lekuona'ri zor zayo jantokietan sermoyak euskeraz egitea 

eta gau-jaitxoak (Zubigar'en omenez...), abestiak, 'Kukulumerak', antzerkiak 

('Eun dukat', 'Aterako gera', 'Matias gezurtzulo'...) euskeraz 

ematea. 

Ona orain, apaiztegi berriko arazoak txikizka: euskera ta bestelako 

arazoak. 

1930 

XI-9-—"Euskaltzaleak 'Aula Magna'n bildu gera. Lekuona'k aditzera 

eman digu zer eta nola lan egin bear degun euskera gayetan. Euskeraz 

itz egitera beartu gera. (Egun ontakoa izango da, noski, euskaldunen 

artean erderaz egiten zuanarentzat boxentimoko isuna. Oar ordea: 

euskeraz itz egitera beartu giñan, euskaldunen artean, ez ordea erderaz 

ez egitera. 

XI-20.—'Kardaberaz'tarren lenengo saillekoak batzarra. 

XI-30.—Euskaltzaleen batzarra. Iñaki'ren (


1-8.—Batzarra. 'Kardaberaz'. 

1-15.—Batzarra. 'Kardaberaz'. 

II-1.—Goizeko batzarrean ('Kardaberaz') Luxio'ren 'Udazkena'ren 

iritzia eman det. 

III-26.—Gauean, gure jantegian, itzaldia euskeraz (!!!) Garmendia'k 

(Juan Angel Garmendia Aramburu). Zorionak Azkenik ere gure 

egin degu guk ere. Dirudienez, Jaka'k ere euskeraz egin zuan jantegisermoya 

1932-IV-4'ean. Gero, nik 1934-II-l4'ean; Katarain'ek 1934- 

II-28'an; Lasa ta Luxio'k ere 1934-III-20'ean. Aurrena, bakoizka ausartu 

ziran sermoyak euskeraz egiten. Erretorea bera ere (Lazpiur), Don 

'Bildur', etzan iritzi batekoa euskaldunekin. Gerora, gure kursoan (1934) 

lortu genun, Lekuona'ri eskerrak, nai genunak euskeraz egitea, Enziso'k 

nai ez bazuan ere). 

IV-4.—Gotzai jaunaren itzalditxoa : Kaliforni'ko 10.000 euskaldunei 

apaizak biali nai. (Apaiz euskaldunak biali nai Ameriketa'ra eta 

emen bertan ikasi arazi ez euskerarik). 

IV-27.—'ZuBiGAR'eri omena (Sarasua, Mitxelena, Loizate, Esnaola, 

Garamendi, Zuluaga, Amutxategi, Loidi, Agirre. (Badet oraindik esku- 

-programatxo polita: 'Kardaberaz'tarrak dio bertan. 'Euskal-Esnalea'k 

ere azaldu zuan (330'garren alean, 107'garren orrian) programatxo ori). 

V-17.—Gotzaia Laburdi'ra bota dute. (Aurreko egunetan Segura 

kardenala). 

X-4.—Euskera gayetzaz itz egiten asi gera. 

X-12.—Goizean aurreneko batzarra ('Kardaberaz'). Bide berriak 

zabaldu ditugu. 

X-18.—Atsaldean 'Kukulumerak': 1. Mixiolaria (Larrañaga'tar 

Iñaki); 2. Xenpelar Elorrio'n (Lekuona'tar Martin). Gauza polita. Pildain 

izan degu gure artean, baita itz batzuk esan ere... "Y ser vascos 

hasta las cachas". 

XI-2.—Batzarra ('Kardaberaz'). Ederki; gogor-xamar. 

XI-22.—Batzarra-Kardaberaz. Lana, Iñarrak. 

XI-25.—Filosofoen Zaindaria. Euskeraz tutik ere ez dute egin jayetan. 

XII-3.—(Xabier). 'Kukulumerak' (bost): Agurra; Oroitzak; Eriotza; 

Amezkilla; Balendin Martiri. 

XII-5.—EUSKERAREN LAGUNDIA SORTU DA (!!!) (Ez Ote da egun


au, eun eta sei (106) teologok euskeraren alde lan egitera beartu giñaneko 

eguna). 

XII-8.—Gau-jaitxoa: Abestiak: "Amezkilla", "Ituna", "Ikusten 

duzu". 

XII-13.—"Kardaberaz"-batzarrean nere lana irakurri: "JAKA'RI". 

(Ama il zitzayon urrillaren 24'ean eta bertso auek eskeñi nizkion. Baditut 

oraindik bertso oyek eta Jaka'k berak, ill orren 15'ean, bertsotan 

eman zidan erantzuna ere). 

1932 

II-7.—Euskal-aditzaz itzaldia (Lekuona anayak). 

II-8.—Gabean, atzo bezela, euskal-aditza azaltzeko ikastaroa. 

11-15.—Erretore jaunak (Lazpiur) ser.moyak euskeraz esatea galazi 

laugarrengoei. 

III-4.—Erretore jaunak akar Jaka'ri sermoia dala-ta (Agian, euskeraz 

egingo zuan). 

IV-13.—Agirreurreta jaunak (don Eustakio) sermoitxoa : ez egiteko 

otoitzik euskeraz 'nihil innovetur nisi quod traditum est'. (Elizan 

errezo guztiak erderaz egiten zimzten. Batzuk euskeraz erantzuten asi 

giñan). 

VIII-7.—Ernani'n olerki sariketa: Jaka ('Len Euskotarra'), Lekuona... 

(Badet 'Len Euskotarra). 

IX-27.—Apaiztegira. Erretorea (don Roman Lazpiur), 'Maestrilloa' 

(don Lucio Asensio) —au azkeneko esamiñetako istilluagaitik— eta don 

Dimas Sotes (politika arazotan sartzen zalako) bota dituzte Apaiztegitik. 

Erretore berria: don Eduardo Eskarzaga. Irakasle berri bat ere bai: don 

Juan Thalamas. 

X-27.—Latiñeko laugarren eta bosgarrengoai euskera irakasle egin 

naute. Gaur bertan lendabiziko klasea. 

XI-15.—Erretore berriaren jayoteguna. Euskeraz, abestiak bakarrik. 

Euskera kontuetan atzeraka gabiltz. 

XI-17.—Euskeraren alde batzartxoa izan degu: Ezkurdia, Ayerbe, 

Azpiazu, Irigoyen, Añibarro, Iñarra ta nik. 

XI-24.—Lekuona jaunarekin Azpiazu ta ni izan' gera. Euskera 

arazoak. 

XI-25.—Euskera alde ekin diogu berriz ere.


XII-6.—Xoxketa gaberako. Oarrak euskeraz jarri ditugu. 

XII-11.—Batzarrak asi: euskera. 

XII-15.—Martin Lekuona ta izan dira emen. Batzarra biarko gertatu 

dute. 

XII-16.—Thalamas'en aretoan batzarra : Gantxegi, Azpiazu... 

XII-2'1.—Gabean 'Aterako gera'. Bazan garaya. 

1933 

1-3.—Thalamas'ekin bildu gera Azpiazu ta ni. 

1-4.—Azpiazu'kin euskeraren alde lan egiten asi naiz. 

1-8.—Batzarra (Euskera). 

1-12.—Atsaldean Azpiazu, Martin (L.), Ganuza, Iñaki, Ibarra, Zunzunegi 

ta ni Thalamas eta Lekuona (Imanol)'ekin egon gera. Bigarren 

batzarra. Martin Lekuona 'EKlN'erako aukeratu dute. 'Euzko-Kristau-Yakintza' 

(E. K.Y) sortu degu. 

III-9-—Martin (L.), Albizu, Gantxegi, Ganuza, Jaka... 'kin egon 

naiz Thalamas'en aretoan. 

111-12 eta 23 : Lizardi ta Bedoña il dira. 

IV-17.—Gotzaiak itz batzuk. Jaitxoa: Azpiazu, 'Atzo', 'Ama begira 

zazu', Zuloaga... 

VII-13-—"Euskaltzaindi-Laguntzalleak" batzarra. Naparrak; Lekuona 

(biak), Uriarte, Murua, Ezkurdia, Albizu, Zunzunegui, Atauri, bi 

irakasle, Gantxegi, Ganuza, Gorrotxategi, Zubeldia. 

IX-12.—Donosti'n batzarra degu E.YS.L.'koak (). Eusko-ikaskuntzan 

arratsaldekoak gertatzen. Arratsaldean. Eralguntza ta asmoak. 

IX-13.—Goizean Guasch'ek eta nik. Arratsaldean Altzo aita. 

X-23-—Errenderi'ko uroldea. Sei illak. 

XII-3.—'Kardaberaz'tarren batzarra. 

XII-28.— "Matias gezurtzulo". 

1934 

1-6.—Erregenak. Gabean "Jesus'en jayotza" kuadrotan (Marijesak). 

1-11.'—"Euskaltzaindiaren Laguntzalleak " bildu gaur ere. 

II-14.—Gabean latiñoetan sermoya euskeraz izan det. 

11-28.—Jantokietan sermoyak : Katarain'ek euskeraz. 

III-4.—Euskal lan bateri buruz iritzia eman batzarrean ('Kardaberaz').


111-20.—Gabean jantokietan sermoyak: Lasa, Luxio ta Mendizabal'ek 

E. (dirudienez, 'euskeraz' esan nai du 'E.' orrek). 

111-22.—Barandiaran'ekin egon gera "Eusko-Kristau-Yakintza" 

sortzeko. 

IV-2.—Atsaldean Barandiaran'ek itz egin digu ('Bide-Berri-Zale- 

-Batza'). 

IV-12.—"Bide-Berri-Zale" batzarra. Idazkari, Txomin Irigoyen egin 

degu. 

IV-29.—'Kardaberaz'tarren azkeneko batzarra. 

V-3.—Latiñoen euskal-esamiñak izan ditut. 

V-6.—Goizean, udaran lan egiteko galderadia gertatzeko batzarra 

irugarren saillekoak (mapa lingiiístico). 

V-24.—Gotzaia atsaldean : itzaldia. Gogor xamar : Promitto, politika... 

V-26.—APAIZ, 

Orra zorioneko 'Kardaberaz'eri eta onek sortu zuan giroari dagozkion 

zeatz-meatz batzuk. Eztakit asko, gutxi edo naikoa bederen egin 

genun ez eta egiten utzi ziguten ere. 

Oar ordea: Gure Mujika Gotzaia Gazteiz'era etorri zan urte artan 

bertan (1928) eta urrengoan, Erromatik bost 'agíndu' izugarriak biali 

zituztela Kataluña'ra, batez ere katalandarren izkerari esiak jarriaz. Gure 

gotzaiak ere laister izango zuan 'agindu' ayen zurrumurrua eta zertxobat 

geyago ere. Ortik atera, euskalduna izan arren eta euskalzaletasuna barrenberrenean 

itsatsia izan arren, zer egin zezakean gure Gotzaiak euskeraren 

alde. Batez ere, oi zutenez, Madrid'era begira bizi ezkero. 

Eta zer esan 'kardaberaz'tarren gorazarrez Arako 'Piztiyún gerra'k 

diona bakarrik: "Mutillak! Tikiyak: biño, bai pixkorrak" (Ikusi 'Eusko-Folklore', 

1928-111, 87'garren alea; Lekuona jaunak bialia). 

III.—AMETS-ONDORENAK 

1936'ean guda zitalak dana iruntsí zuan: gure ametsak eta gu ere 

bai. Oi danez, irabaztunak galtzailleen aurpegira jaurki-alako jaurti-bearrak 

jaurti al izateko baimen osoa izan zuten. Zeñek bildu apaiztegi, 

apaizgai, irakasle, Gotzai eta euskeraren aurka esanak eta idatziak Emen 

ere aiotza erabilli bear. Idazle batek bakarrik atera zituanak ezarriko 

ditut. Erantzuna ere eman bearko.


Idazle au, Aita Constantino Bayle da, jesuita bera. Onen líburuak 

bi milla erraldeko zezentzarrak izan lezaken beazuna ere badu. Eztio liburuak 

nork egifia danik, baño badakigu Aita Bayle'rena dala. "A ella 

(a la cruzada) dedicó un libro publicado el año 1938. OTRO ('El Clero 

y los católicos vasco-separatistas y el Movimiento nacional', Madrid 1940) 

fue juzgado de diversa manera, pues mientras a unos les pareció se quedaba 

corto, a los interesados les escoció en lo vivo" (Ikusi 'Razón y Fe', 

1953-111; Aita Mateos'ek idatzia). 

Zer dio Aita Bayle'k Eta zer erantzun 

1.—AlTA BAYLE'K: "Al Seminario de Vitoria se le atribuye la 

fama de ser Centro activo de nacionalismo; fue voz común; se le llegó 

a llamar el 'batzoki diocesano' (...). 

ERANTZUNA. GOTZAYARENA: 

"CAMPAÑA DE CALUMNIAS : (...) D) En el Seminario faltaba tesón 

en desarraigar la semilla del nacionalismo...; la prensa que recibían los 

profesores era separatista, y de los profesores bajaba a los alumnos; sus 

academias y revistas eran excelentes órganos de propaganda y en ellas 

se aprobaban y confirmaban las ideas separatistas...". 

"EL SEMINARIO CONCILIAR DiOCESANO... Arreciaba la tempestad, 

y hasta el Sr. Calvo Sotelo atacó al Seminario, calificándolo de batzoki 

donde se hacía política nacionalista vasca. Contra tales acusaciones respondo 

brevemente: 1.° Se dirigió al Sr. Calvo Sotelo una carta de protesta, 

firmada por todos los profesores internos y por mí, sin que recibiéramos 

después contestación alguna del Sr. Calvo Sotelo (q.e.p.d.)" 

("Imperativos de mi concienda"tik artua, 1945-IV). 

2.—AlTA BAYLE'K: "Más aún, debieron llegar quejas a Su Excelencia; 

y un día de Santo Tomás, después de la fiesta, reúne a los profesores 

y exige al Rector jurar, sobre el Misal, si se hacía o no propaganda 

entre los seminaristas. El Rector juró que no se hacía". 

ERANTZUNA. GOTZAYARENA: 

"2.° Por la importancia y gravedad del asunto, yo me atrevía a 

pedir al Sr. Rector, nada menos que un juramento, y en la fiesta de 

Santo Tomás de Aquino (1935'garren urtean izango zan), ante mí, y en 

2

18 AGIRRE'TAR KOLDO, "MIKELATS 

presencia de todos los profesores internos, el Sr. Rector D. Eduardo Escarzaga 

JURO que en el Seminario Concilíar de Vitoria no se hacía política, 

ni nacionalista ni otra alguna. Alma negra de réprobo ha de tener 

quien sospeche que dicho Rector fue un perjuro". "3.° Como a otros 

seminarios de España, vino a visitar el nuesrro de Vitoria y a INFORMAR- 

SE un Delegado Apostólico, y yo supe de fuente autorizada que en aquel 

informe, enviado a la Sagrada Congregación de Seminarios, se decía lo 

que yo repito: que no se hacía política nacionalista en el Seminario". 

NEREA: "1933. Azaroak 13. Gauean iritxi da 'Visitador Apostolico'a 

(don Jesús Mérida, Granada'ko kanonigoa). Azaroak 27. 'Visitador 

Apostolico'a joan zaigu. Meza berak izan du eta biarko jai eman digu". 

3.—AITA BAYLE'K : "Sé de un seminarista que, cuando el Estatuto, 

se disfrazó en el Seminario cuatro veces y emitió cuatro votos en favor 

del Estatuto". 

ERANTZUNA: NEREA: "1932. Garagarrillak 1. Etxeguren'ek Araudiaren 

aldeko iritzia eman du. Azaroak 5. Igandea. Araudia-autarkiak 

gaur Gipuzkoa, Bizkaya eta Araba'n. Ez digute utzi apaiztegitik ateratzen 

autarkia emateko eta ez degu eman. Azaroak 19. Aldunak aukeratzeko 

autarkiak. Gaur bai utzi digute autarkia emateko ateratzen". 

Oarra: Bi Araudi atera zituzten garai artan. Aurrenekoak ('katolikoa') 

ez zuan autarki bearrik izan. Erriarenik beintzat. Madrid'en Constituzio 

berria bayetsi zutenean, ezin zitekean Araudi ura iñongo bidetik 

aurrera eraman. Bigarrena ("laikoa"), Constituzio berriaren arauz egiña 

zan: 'laikoa', beraz. Erriak azaroaren 5'ean bayetsi zuan (Gipuzkoa, Araba 

ta Bizkaya'k). Guri ordea ez ziguten utzi egun ortan autarkirik ematen. 

4.—AlTA BAYLE'K : "En el Seminario y algo al lado (secretariado 

de Misiones) funcionaba una especie de Agencia de colocaciones, que 

estudiaba cualidades y aptitudes de personas, ya antes de ser ordenados, 

para enviarles a los sitios que ellos designaban bajo el oprobioso nombre 

de "zonas y pueblos irredentos". 

ERANTZUNA : GoTZAYARENA: "4.° Es pura fábula cuanto se dice 

de una agencia de colocaciones eclesiásticas establecida en el Secretariado 

de Misiones de Vitoria". "La Oficina de Misiones diocesanas —se ha 

dicho— ocupábase en elegir cuidadosamente candidatos nacionalistas


para confiarles cargos importantes eclesiásticos: párrocos, coadjutores, 

etc. ; Cuánta mentira, cuánta maldad en los que escribieron y llevaron 

a libros impresos tan gratuitas, tan falsas, tan injustas afirmaciones". 

NEREA : Apaiztegi berria, Gazteiz'tik kampora egiña, 1930'ean 

iriki zuten. Beraz, Aita Bayle'k diona, gertatu bazan beintzat, lenagokoa 

izan bear. Ez al zekian Aita Baylek erregeak aukeratzen zituala Gotzayak 

5.—AlTA BAYLE'K: "En plena clase de segundo y tercero de Teología, 

hace dos o tres años (el informe es de 20 de enero de 1937), se 

insultó a un profesor, tildado de españolista y se le hizo llorar" (...) 

"No hubo sanción, a pesar de los insultos. El profesor vejado renunció 

a la Cátedra, y se la admitió la renuncia. Se trata de don Lucio Asensio". 

ERANTZUNA: GOTZAYARENA: "MI PROTESTA... ES pura fábula... 

lo de que un profesor de Teología de aquel centro hubiese renunciado 

a la cátedra por cuestiones de carácter político..., acusaciones calumniosas 

que no tienen más base que el deseo de quien las inventa y 

las propala". 

NEREA: "1932. Orrillak 11. 'Maestrillo'k (don Lucio Asensio) berealdiko 

asarre aldia Alberdi'ri. Onek ojezio bat jarri zion don Luzio'ri, 

eta onen erantzuna aitu zuanean: "Me extraña" esan zuan bere kautan. 

Ura izan zan ura, urik gabea! Orrillak 25. "Maestrillo'kin azkeneko 

klasea. Notak (bere ustez, kursoaren arauz merezi ditugunak. (...) ta 

batez ere Alberdi'ri esan zigunez esamiñetan ezer gutxi erantzutea aski 

genula kursoan merezia genun "sobresalientea" ateratzeko. Gorrotorik 

ez zuala guretzat. Urte osoan ojezioak bota ta bota ibilli giñakion). Orrillak 

20. Azterketak. 'Maestrillo'kin berriz ere larritasunak. Onek eta Moralekoak 

30'tik gorako suspenso eman dituzte (!!!!). Ez da beñere 

orrelakorik gertatu. Jende guziak dionez, 'Maestrillo'a kendu egin bearko 

dute". Agorrak 27 Apaiztegira. Erretore (Lazpiur), 'Maestrillo'a (don 

Lucio Asensio) ta don Dimas Sotés kendu dituzte apaiztegitik". 

6.—AlTA BAYLE'K : "Me consta, muy a ciencia cierta, que en el 

Seminario funcionaba un grupo de alumnos y profesores que estaban 

como juramentados de no hablar nunca en español, y así lo hacían; 

ellos mismos se imponían a sí mismos la sanción de cinco céntimos por 

cada transgresión".

20 AGIRRE'TAR KOLDO, "MIKELATS 

ERANTZUNA : GOTZAYARENA : 

"Ml PROTESTA... Es pura fábula... 

lo de que los profesores y alumnos estaban juramentados de no hablar 

nunca en español... acusaciones calumniosas...". 

NEREA: "1930. Azaroak 9- Euskeraz itz egitera beartu gera". 

(Egun ontakoa dala uste det boxentimoko isuna ezartzea euskaldunen 

artean erderaz egiten bagenuan. Oar ordea: apaizgaiak bakarrik baitetsi 

genuan ori; ez genuan zin egtierik aitatu ere; irakasleak ez zuten zer 

ikusirik izan, geok bakarrik artu genuan erabakia; euskaldunen artean 

geure buruak euskeraz itz egitera beartzea ez da iñola ere erderaz iñorekin 

ez egitera beartzea. Au esan duanak, maltzurkeriz esan du). 

ERANTZUNA. GOTZAYARENA (Erroma'ra idatzia, 1936-X-21'ean): 

"Siguiendo las normas de la Iglesia se ha fomentado lo conveniente en 

el seminario el idioma vasco, lengua vernácula de la mayor parte de los 

habitantes de Guipúzcoa y Bizcaya, preparando a los seminaristas para 

la catequesis, predicación y para las confesiones que la inmensa mayoría 

del País hace en vascuence. Y esto, que es acatamiento a la ley natural, 

a la legislación positiva de la Iglesia, constítuye ahora, en las presentes 

circunstancias, nacionalismo. j Cuánta injusticia y ridiculez!". 

NEREA : Ikusi aurreko orrialdeetan, apaiztegian, euskeraren alde 

urratsez-urrats egin genituan lanak. Naikoa ote 'ley natural' eta Elizaren 

legeak bear bezela betetzeko 

8.—AlTA BAYLE'K: "En la capilla, a los rezos se empezó —no 

por todos— a contestar en vascuence...; el Director espiritual acudió al 

Prefecto de disciplina para que lo remediara (), y no se remedió; 

entonces él habló en una plática: la capilla no era un mitin, ni las 

oraciones tema de política; por tanto, habíase de seguir la costumbre 

tradicional". 

ERANTZUNA: Egi-egia, batzuk euskeraz erantzuten asiak giñala. 

Egi-egia Agirreurreta jaunak, 1932-IV-13'an asarre antzean esan zigula 

ez erantzuteko euskeraz elizan. Arrazoya: 'nihil innovetur nisi quod traditum 

est'. Esteban Aita Santuak, orain 1720 urte, Kartago'ko Zipriano 

Gotzai-ari idatzi zizkion itz oyek ez dute euskerarekin zer ikusirik batere. 

Elizaren 'tradizio-dotriñak' noiztik agintzen digu euskaldunei otoitzak


elizan erderaz esateko Ori gizonen agindua izango da. Galdetu gizon 

oyei Elizaren alde ala 'politika'ren alde egiña ote dan. 

Irakurri batez ere 'Bidalien Egiñak' (2, 1-14) Pentekoste egunari 

buruz diona: "(•••) orok, Jainkoa goresten geuron izkuntzetan ari zaizkigula 

entzun degu" (Orixe). 

OARRA (SUKIA'TAR JOXE MARIK) 

Mikelts'ek 1934'ko Loraillaren 26'an moztu digu Gazteizko Apaiztegiko 

Kardaberaztarren aria. Ari orrek, ordea, etentzeke ta gartsu jarraitu 

zuan, bere bidean, 1936'ko guda etsaikor ura jaio arte. Latiñekoen 

laugarren eta bostgarrengoen erakuslari Sukia'tar Joxe Mari; berdiñ 

eta Pilosopo ta Teolojikoen batzarrak eta lanak ere, On Manuelen babesean^ 

lan eta langille, gero ta geiagoko ametsetan. Jantegi edo otordutegiko 

sermokxoez gañera, Eleiz-Barrutiko Boletiñerako Gotzai jaunaren 

pastoral-idaztiak euskeratzea ta abar. 

Gudate-zalapartak astindu zituan erabat batzar eta amets guztiak! 

Baiñan, udamillen bndoren, baita, berriz, ur-bizi txikian, jaio ere amorraitxoak!... 

Leengo arripe guztiak miaturik, berriro-berriro asi egin 

bear!... 

' 

Gazteizko Apaiztegian ittota Kardaberaz... ! Baiñan, On Manuel, 

egun sentiaren zain, maastian zear, leengo amets zaarrari lagun-arte berri 

bat esnatu naiean... 

Eta, 1970'an, Kardaberazen 200'gn eriotz-urte-muga zala ta, aren 

Bazkunari izardi berritzea jo zuan. 

Apaiztegiko usaiak galduak zituanik, larre berriak jartzera erabaki 

ere: Naparro, Araba, Bizkai ta Gipuzkoako apaiz eta eleiztarrak izango 

dira bere zelai berri. 

Gaur, sei urteen buruan, Batzarki ta Batzar Osoek ezik, Ikastaro 

ta izparringi-idatz-lan ugari ta ainbat liburu ta liburuxka jaio berrien 

ondoren, KARDABERAZ BAZKUNAK, Omenaldi-lantxo onetan dio esker 

On Manuel, euskaldun zintzo purrukatuari.



-II- 

KARDABEHAZ-BAZKUNA. 1977 

Un texto inédito de Joaquín de Lizarraga 

sobre el sacerdocio (año 1803) 

APECECHEA PERURENA, JUAN 

A D. Manuel Lecuona. 

En homenaje a D. Manuel Lecuona, figura admirable por su dilatada 

y fecunda vida como sacerdote y escritor, me ha parecido oportuno 

publicar un texto inédito de Joaquín de Lizarraga (1748-1835), sacerdote 

navarro de larga vida y fecundo escritor en el euskara de la zona 

de Pamplona. Se trata de un sermón catequético sobre el sacramento del 

orden, entresacado de uno de los preciados códices que contienen la obra 

literaria del Vicario de Elcano. El referido códice está fechado en el 

año 1803 (1). 

En el título que encabeza los sermones de este manuscrito declara 

el propio autor, que los escribió laguntzecó Apez-Aitéi eracústen beren 

menecoéi labúrqui ta erráz, y con la esperanza de que su obra sea euscaldún-erri 

chipietán provechadezaquéna (2). Su modestia personal resplandece 

en este juicio sobre sus propios sermones: Eztút escrivitu cergátic 

dauden óngui alá, baicic cergátic obe dén, nah alá, ezi bateréz (3). 

Lizarraga fue ordenado de presbítero el 21 de septiembre de 1771 

por el Obispo baztanés Juan Lorenzo de Irigoyen y Dutari. Cuatro días 

antes había cumplido los 23 años de edad. La ordenación tuvo lugar en 

la iglesia parroquial de Santa María de San Sebastián (4). A principios 

de octubre del mismo año aparece ya como Vicario interino de la parro- 

(1) Título del códice en el lomo: Doctrina Christinoarén explicacioa euscarás, 

1 tom. Se encuentra en la Biblioteca del Seminario Diocesano de Pamplona. 

El sermón que publicamos comprende los fols. 189v-191v. 

(.2) Ibid., fol. 1 -r (s n). 

(3) Ibid., fol. 1 v (s n). 

(4) Arch. Dioc. Pamplona, Libro 1.° de Matrícula de Ordenes (Obispo 

Irigoyen y Dutari) fol. 44.

24 APECECHEA PERURENA, JUAN 

quia de Elcano, su pueblo natal (5). Dos años más tarde, el 8 de noviembre 

de 1773, fue nombrado Vicario titular de la misma parroquia después 

de haber superado el examen sinodal ad curam animarum (6). Allá 

ejerció su ministerio sacerdotal a lo largo de 64 aŕios ininterrumpidos, 

hasta que el 20 de enero de 1835 falleció en su casa nativa llamada 

Miguelena (7). 

El primer sermón que predicó el 1 de noviembre de 1771 lleva 

por título en uno de sus manuscritos: De audiendo Verbo Dei et quomodo 

(8). La predicación de la palabra de Dios sería en adelante la 

máxima de sus tareas pastorales, aunque este mínisterio no es señalado 

con particular relieve en el texto que publicamos. Repetidas veces y 

con palabras apremiantes recordó esta responsabilidad a sus compañeros 

sacerdotes: Etzaitela descuida óntan berére, emátean doctrinarén óguia 

bearradiña. Biz au Aitaguréac dión egunoróco óguia, bentzáit garizúman, 

ta gañarácoan iganderócoa berére (9). 

El texto que publicamos sobre el sacerdocio es una reelaboración 

compendiada de dos sermones anteriores del propio Lizarraga, pertenecientes 

al a. 1782 (10). En uno de ellos recuerda varias etimologías tradicionales 

del vocablo "sacerdote" : "sacer dux" (capitan edo quidari sagrátua), 

"sacris datus" (gauza sagratuéi emána), "sacra dans" (ematentuéna 

gauza sagrátuac), "sacra docens" (eracustentuéna gauza sánduac). 

Citando luego en este mismo lugar el Catecismo Romano, recuerda que 

el sacerdote, por razón de su carácter sagrado, renunció ya desde su 

primera tonsura a la vanidad del mundo: Ebaquició Obispoac biloa 

saiéts gucietáic, mostracecó botabeartuela beregándic munduco gauza 

váno ta supérjiuoac, ta debecaturic dágo ez azicecó biloa Apostoluen tra- 

(5) Arch. Parroq. Elcano, Libro de la Hermandad de Sacerdotes (a a. 1546- 

1881) fol. 18; ibid., Libro de Difuntos (a a. 1601-1882) fol. 61 v. 

(6) Arch. Dioc. Pamplona, Beneficiales sentenciados (Vicaría de Elcano) 

Secr. Almandoz (a. 1776) fajo 1, fols. 20-38; ibid., Libro 10 de Títulos (reg. 

1771-1779) fols. 85-86. 

(7) Arch. Parroq. Ekano, Libro de Difuntos (a a. 1601-1882) fol. 94 r. 

Todavía se conserva esta casa, aunque deshabitada. 

(8) Arch. Gen. Navarra, Fondo Bonaparte n. 7, fols. 1-6. 

(9) Doctrina Christioa euscarás exempluéqui (a. 1811) fol. 4 (Biblioteca 

del Seminario Diocesano de Pamplona). 

(10) Arch. Gen, Navarra, Fondo Bonaparte n. 7, fols. 409-414.

UN TEXTO INEDITO DE JOAOUIN DE LIZARRAGA... 25 

dicios (11). Todo sacerdote, dice, debe ser respetado y venerado. Y esto 

a pesar de sus limitaciones o pecados, al igual que veneraríamos una 

reliquia, aunque estuviera guardada en un vil relicario, o adoraríamos 

una custodia, aunque estuviese cubierta de lodo. Censura, en consecuencia, 

el comportamiento de quienes injurian al sacerdote, aunque lo hagan 

poniendo a salvo su carácter sagrado: Coróna sáho, diote bercebatzuéc, 

errátean cerbáit injúria, ta dirúdi cerbáít aténcio orden sagrátuas, alaére 

está ongui (12). 

El sermón que publicamos comprende los siguientes puntos doctrinales: 

a) Naturaleza del sacerdocio y carácter sacramental que imprime. 

b) Ministerios propios del sacerdote, como mediador entre Dios 

y los hombres. 

c) Dignidad del sacerdote y consiguientes cualidades personales 

exigidas a quienes aspiren a serlo. 

d) Dos potestades ministeriales, como origen de todas las demás: 

celebrar la eucaristía y perdonar los pecados. 

PARTICULARIDADES DIALECTALES 

El dialecto que hasta principios del siglo XX se hablaba en Elcano 

y al que sustancialmente corresponde la obra literaria de Lizarraga es 

el que Luis Luciano Bonaparte denominó alto-navarro meridional. En el 

a. 1868 dijo sobre él el príncipe linguista, que "hace 50 años todavía 

era este dialecto el de mayor extensión de la lengua" (13). 

Señalamos a continuación algunas de sus características, ciñéndonos 

exclusivamente al texto que publicamos. 

Acentuación 

Un hecho de singular e inestimable valor fonológico en los escritos 

del Vicario de Elcano es su esmero y prodigalidad en la acentuación. 

(11) Ibid., fol. 411 (cf. Catecismo Rornano, parte 2, cap. 7, n. 14). 

(12) Ibid., fols. 418-419. Insinúa en estas palabras la costumbre de las 

gentes que, al hablar mal contra un sacerdote, hacían una salvedad: coróna sálvo. 

(13) Cf. J. DE RlEZU, El Príncipe Luis Luciano Bonaparte^ "Príncipe de 

Viana" 19 (1958) p. 158.


Mientras uno lee su obra, parece como si estuviera escuchando la entonación 

del dialecto hablado de la zona de Pamplona, hoy prácticamente 

extinguido. Acentúa con meticuloso cuidado todos los vocablos que en 

el lenguaje hablado hubiesen sido pronunciados con intensidad tónica. Se 

advierte lógicamente una gran variabilidad, ya que un mismo vocablo 

lleva unas veces acento, otras veces no lo lleva y otras cambia de posición. 

Ello depende de las diversas funciones morfosintácticas del vocablo 

o de su distinta posición en el ritmo de la frase (14). 

El verbo 

El verbo, al ser un elemento de singular fijeza estructural, constituye 

en Lizarraga el campo del máximo interés lingiiístico. Teniendo 

como punto de referencia hipotético las actuales formas verbales más 

comunes, señalamos algunas peculiaridades más notables, cuya valoración 

lingúística queda abierta a la opinión de los expertos (15). 

1. El empleo de las formas sintéticas es en proporción más copioso 

que el que comúnmente se advierte en la actualidad. Solamente en 

este sermón aparecen las siguientes formas: dacusáte, dagóquion, daráma, 

dagoláic, doaquizquióla, daquitelaic, dagozquionac, baitatorr, garénas, 

cióte. 

2. En cuanto a la forma perifrástica, y por lo que respecta al 

verbo auxiliar, utiliza toda la gama de tiempos del indicativo, subjuntivo, 

potencial, condicional, imperativo, etc, aunque prevalece el uso del indicativo. 

A título de ejemplo, extraemos algunas formas empleadas en 

el texto que consideramos: guelditucequióla, aparecitucéquio, confessaracizué, 

palacadáien, atracéien, itendúcien, barcatzentuzien, gogoralequió- 

(14) Cf. L. ETXEBERRIA, El acento nominal en " Jesucristoren Evangelio 

Sondua ]uanec dacarran guisara" de J. Lizarraga (Obra dactilografiada, presentada 

como trabajo de licenciatura en EUTG, con sede en San Sebastián, en el 

curso 1973-1974). 

(15) Cf. M. C. GARMENDIA, El verbo auxiliar vasco en el Evangelio de 

San Juan de Joaquin Lizarraga (1748-1835); A. ERICE, Formas verbales no ctuxiliares 

en el Evangelio de S. Juan de Joaauín de Lizarraga (Ambas obras están 

dactilografiadas y fueron presentadas como trabajo de licenciatura en EUTG, con 

sede en San Sebastián, en los años 1973 y 1974 respectivamente. Agradezco a 

P. Altuna, S. J., la amabilidad dispensada para la consulta de estas obras).

UN TEXTO INEDITO DE JOAQUIN DE LIZARRAGA... 27 

que, icusbalez, aurquibalézqui, galcenbidediren, aguibalédi, escazágun, 

itzulizaite, eguinzázie. Limitándonos a los dos tiempos de indicativo del 

verbo auxiliar, advertimos las siguientes características: 

a) En la forma afirmativa, el auxiliar va unido al nombre verbal 

que le precede: uztendizut, icusicióla, ematenzaizquio, eldudire, itendá, 

ematendiotéla. En una ocasión en que al nombre verbal acompaña el 

adverbio modal ere, éste se intercala entre el participio y el auxiliar que 

aparecen separados: mantenitzen ere dá. 

b) En la forma negativa, por el contrario, el verbo auxiliar se 

halla separado del nombre verbal, al que precede, y generalmente va 

unido a la negación. Advertimos en estos casos, que la oclusiva dental 

sonora d del auxiliar se convierte generalmente, no siempre, en la oclusiva 

dental sorda t: eztá icústen, eztút uste, estire asqui. Notamos así 

mismo que algunas veces la oclusiva labial sonora b se convierte en la 

sorda p: ezpada admititzen. En las formas relativas, tanto afirmativas 

como negativas, el auxiliar va pospuesto al nom'bre verbal: deitz&ndirénac, 

aitueztuenbátec, icusteneztirénac. Sin embargo: eztuténec desapegatunái. 

c) En el pasado de indicativo se omite sistemáticamente la n final: 

guelditucéquio, deitucitue, izánce, mintzatució. En las formas subordinadas, 

sin embargo, aparece sistemáticamente la n. Váanse en este ejemplo 

ambas formas: naiizánzuen becala ártu guizónen naturaléza ez ainguiruena, 

naiizanzue alabér ctrtu... Esta interesante diferenciación no existe 

en las actuales formas del pasado, aunque sí en las de presente. 

d) Es frecuente la supresión de la oclusiva dental sonora d en el 

verbo auxiliar: naute (nai dute), confessatzenbaitu (confessatzen baditu). 

En este mismo sentido, la sílaba inicial di del verbo auxiliar sufre frecuentemente 

una síncopa: itentu (iten ditu), itentuen (iten dituen). Con 

ocasión de la supresión de esta d, algunas veces tiene lugar una singular 

metátesis entre la n final del nombre verbal de presente y la u del verbo 

auxiliar: iteunten (iten duten), estimatzeunte (estimatzen dute), icusteunzulaic 

(icusten duzulaik). 

e) La desinencia en de algunos nombres verbales de futuro experimenta 

la mutación en in, a la que Azkue califica como "curiosa contraccíón" 

y que, por otra parte, es actualmente de uso común en algunos 

dialectos : erraindut (erranen dut).


Declinaáón 

1. En los vocablos con función de sujeto agente, el activo plural 

acaba generalmente en ec, mientras el pasivo plural lo hace en ac: alá 

estimatzeunte ainguiruec; cióte judioéc; cein gaizqui iteunten burátsoec; 

itsuac edercendirela; gauzak dire ebéc icusteneztirénac. 

2. Sistemáticamente se suprime la n final del sufijo quin del asociativo 

: Jangoicoaréqui, cerucoéqui, andiaréqui. 

3. Muy raras veces el genitivo va pospuesto al sustantivo del que 

depende: dignidáde sacerdoteéna. Tal vez se trata de una servidumbre 

de la traducción. 

Pronombres 

1. Además de los pronombres demostrativos au, ori, ura, etc, y 

sus flexiones correspondientes, utiliza no pocas veces la forma ebec: 

ebéc dire. Cuando estas formas están en funciones de adjetivo demostrativo, 

casi siempre se unen a su vocablo correspondiente mediante una 

g: guizongura, loigóiec, egungártan, potestadeguébec. En este texto, sólo 

una vez se omite esta g: guizonói. Nunca se emplea, por el contrario, 

cuando las formas van solas en funciones de pronombre demostrativo. 

2. El pronombre cein y sus flexiones aparecen frecuentemente en 

ŕunciones de pronombre relativo, en lugar de recurrir a los sufijos relativos 

correspondientes : orden ón admiráblea, cein deitzenbaita...; sacerdoteéc, 

ceñen escuetán encarnatzenbaita... Se trata, según Azkue, de un 

barbarismo de influencia alienígena, muy frecuente en muchos autores. 

Sin embargo es evitado en otra ocasión: zazpi dire ordenac, laur menécoac 

deitzendirénac grado, ta berce irúrac... consagratzenduténac persóna. 

3. El pronombre iñor y sus derivados revisten la forma niór: 

niór eztaique izán. 

4. Lizarraga utiliza no pocas veces los pronombres personales 

neuronec, zeuronec, derivados de las formas neu, zeu, aunque en este 

sermón no aparecen. Aparece, en cambio, el adjetivo posesivo zeure; 

zeure oñetacoac. En cuanto a otros adjetivos posesivos, utiliza la forma 

ene, además de nere; oná nere sémea ene entrañetan concebitua.

UN TEXTO INEDITO DE JOAOUIN DE LIZARRAGA... 29 

Conjunciones 

1. Es muy frecuente el uso de ezi con diversas acepciones: 

a) Con sentido causal: ezi lurrgau sandua dá. 

b) Con sentido comparativo: O cémbat obeágo litzáquen joátea 

matrimoniaren vide celáias, ezi ez igán estado sanduarén cascora; chsaquitea 

yago ezi bérceac. 

c) Equivalente a la conjunción que de las oraciones completivas: 

erránzue, ezi copetan icusicocióla. 

Del repefido empleo de ezi en muchos autores dice Azkue, que es 

de origen alienígena (ló). 

2. Uso de ceren con sentido causal, profusamente empleado también 

por Axular: ceren becátuen barcátzea baita nola erchitzea injernuco 

atáriac. 

Otras peculiaridades 

1. Una z final de palabra en contacto con otra z inicial de la 

palabra siguiente produce tz: etzára (ez zara). 

2. Dentro de la tendencia general a converíir la fricativa z final 

de palabra en s, las formas gerundiales acaban en s: emanes, ellegatus, 

ordenatuasguei'Os. 

VOCABULARIO 

Este breve vocabulario se ciñe al texto que publicamos. El criterio 

fundamental que nos ha guiado en la selección de los vocablos ha sido 

el de su valor representativo del dialecto altonavarro meridional o por 

la forma o por el significado, sin que por ello se quiera decir que sean 

patrimonio o variedad exclusiva de este dialecto. Algunas palabras han 

sido seleccionadas también por prestarse a observacíones específicas sobre 

la obra literaria de Lizarraga. En el vocabulario damos exclusivamente 

el significado correspondiente al texto del sermón que nos ocupa. 

(16) R. M. DE AZKUE, Morfologící Vasca (Bilbao 19:23) p. 491.


acárr eguin; reprender. Axular: ahakartu, Akar, como sustantivo, se 

emplea, según Azkue, en los dialectos bajo-navarro y alto-navarro; 

y dentro de éste último hace expresa referencia al de Elcano (17). 

aguerri: a la vista, en público. Axular emplea aguerriz y aguerrian-. 

aguitu: acontecer. El único testimonio que aduce Azkue es de Lizarraga. 

atsanai: comodidad. 

alcin: delante. 

amabichi: madrina. En otra ocasión emplea la forma amabuchi. 

apezpicu: obispo. En un sermón del año 1782 y en idéntico contexto 

emplea solamente obispo, mientras en éste que publicamos dice 

obispo edo apezpicu. 

ario: manera, forma peculiar. El único testimonio aducido pór Azkue 

pertenece a Lizarraga. 

arracio ; razón. Corresponde a arrazoin, arrazoi. 

atra: salir. Variante de atera, según la tendencia a suprimir la e entre 

dos consonantes, de las que una sea r. 

aundinai: orgullo, ostentación. 

aurqui: encontrar. Forma indeterminada de aurkitu. 

becala: como. Corresponde a bezala. Azkue cita a Lizarraga, como testigo 

del uso de esta forma en el alto-navarro. 

belaurico; de rodillas. 

bentzait: al menos, por lo menos. Variante de beintzat. Azkue acredita 

la forma citando las Coplas de Lizarraga. 

bitartéco; mediador. En idéntico contexto de un sermón de 1782 dice 

medianero. 

bórcha; por coacción, contra. 

burátso : progenitor. El único testigo citado por Azkue es Lizarraga. 

buru izan; ser origen o fundamento. 

casco ; vértice, cúspide. 

chsaquin; saber. Corresponde a jakin. Obsérvese el singuíar grafema 

chs. 

dei: vocación (vocacioa edo déia). 

ebéc; éstos. Azkue hace referencia a Lizarraga, como testigo de esta 

forma. 

(17) Las referencias que hacemos de Azkue corresponden a su Dkcionario 

Vasco-Español-Francés (Bilbao 1905-1906).

UN TEXTO INEDITO DE JOAOJUIN DE UZARRAGA... 31 

egunóro : todos los días. 

emanzale: dador, administrador. 

ene: mío. 

erchidura: angustia. 

escus escu: mano a mano, cara a cara. 

escu izan : tener facultad. 

ezaundu: conocer. Variante de ezagundu. Azkue a.credita la forma con 

un texto de Lizarraga. 

ezperén: en caso contrario. Axular emplea ezpere. 

gañaraco; lo demás, el resto. 

gauza izan : ser capaz, valer. 

gizonqui: varón. Azkue cita un texto de Lizarraga para acreditar esta 

forma, no como adverbio, sino como sustantivo. 

goragoco; superior, mayor; goragoco ordenac: órdenes mayores (sagradas). 

goren; el de más arriba, el más alto. 

gorénas : a lo sumo. 

istargitu: brillar. Azkue aduce un texto de Lizarraga, como único testimonio. 

jaintzi; vestir. Corresponde a jantzi. 

lazatu: soltar, aflojar. 

lequeda: cola de pegar, viscosidad, suciedad. 

malda; zarza, mata. 

manu: mandato, orden. 

meneco ; inferior, menor; meneco ordenac : órdenes menores (sagradas). 

niór ez: nadie. 

orci: enterrar, sepultar. 

palaca; aplacar. Forma indeterminada de palakatu. El único testimo.nio 

aducido por Azkue pertenece a Lizarraga. 

sollic: solamente, exclusivamente. Azkue aduce un texto de Lizarraga 

en la variante soillik. 

tallu: ralla, estatura. 

urrin; olor, fragancia. 

urrinzu: hediondo, putrefacto. 

yago; más. Corresponde a geiago. 

zeure: tuyo, de ti mismo.


ITZGAIA ORDEN SAGRATUAREN SACRAMENTUAREN GAIN (18) 

Ordenarén ta matrimonioarén sacramentuac dire borondatésco, cein 

naiduén bacóchac autatzéco. Dago paraturic órdena Jesu Christorén ordenácios, 

izatecó emén beiti bere elizan, bere eche ta familiagóntan bere 

ministroen gradoac, ta differénciac, ala nola án goiti céruan diren ainguiruénac 

edérqui orden ón admiráblean, cein deitzenbaita Gerarquía. 

Cer dá ordena Dá sacramentubát Christoc parátua consagratzecó elizaco 

ministroac ta sacerdóteac. Zazpi dire ordenac, laur menécoac deitzendirénac 

Grado, ta berce irúrac goragócoac, ta proprioqui sagrátuac consagratzenduténac 

persóna. Baña izanic ere zázpi guciác, ta bacóchac emánic 

ere potestáde proprioa bere ariorá, zazpiác eldudire baterá azquenecó, 

ala nola escaléran naiz asco grada, gucietáic itendá escaléra. Goréna dá 

mezascoa edo sacerdócioa. Sacerdoteetán ere badire inferioreac ta superióreac. 

Ebéc dire obispo edo apezpicu deitzendiránac, ceñéc apostoluen 

ondoréngoec becála dute potestade ordenátzeco ministro ta sacerdóte inferióreac, 

confirmátzeco christioac, consagrátzeco cembáit gauza beréchs, 

governátzeco ta guardátzeco Christorén eliza elizaco principe becála. 

Ordenátzea itenda bere dagóquion materia, forma, ministro, ta intencioaréqui. 

Sujétoa ordenadaiquéna dá guizónqui christioa destinatzendéna 

eguitecó officio espirituáleac ta sánduac alá Jaingocoarén nola guizónen 

álde. Ordenaréqui imprimitzenzáio caractsr edo marca espiritualea 

ariman, ezin daiquéna borrátu séculan. Errégue dá errégue ilárteo 

gorénas, ezcóndua dá ezcóndua ilárteo, baña ordenátua eriotzetic alcina 

dá; eta erresucitabalédi, ezlitzáque ordenatubeárr berriro izáteco céna 

lén. Caracter edo marca espiritualegúra dacusáte Jangoicoac, ainguiruec, 

eta deábruec, eztá icústen araguisco beguis: ezaundu bai aguián cembait 

sanduec Jangoicoaren árguis. S. Felipe Neric aurquituric bein carrican 

mutilbát ez elizaguizon becála jaintziric, guelditucéquio beíra beira; galdeguincio, 

aitzén, errázu éguia: etzára zú sacerdote Arrituric arc confessatució 

baietz, ta bere gogoarén bórcha ordenaracizutéla. Galdegui 

nic sanduai guero, yá cértan ezaunduzuén, erránzue, ezi copetan icusicióla 

istarrguitzen caracter sacerdotála (19). Onen gain sollic erraindúgu 

(18) Biblioteca del Seminaño Diocesano de Vamplona, est. XXVIII-B, 

grad. 4, n. 18, fols. 189v-191v. 

(19) Cf. J. MARTINEZ DE LA PARRA, LUZ de verdades cathólicas y explicación 

de la Doctrina Christiana (Madrid 1775) p. 422.

UN TEXTO INEDITO DE JOAQUlN DE LIZARRAGA... 33 

cerbáit importadéna chsaquitea yago ezi bérceac. Ortáco escazágun gracia. 

Ave Maria. 

Jesu Christorén ta elizarén ministro especiale consagratzendá sacerdótea 

bere ordena sagrátuan. Aldegóntaic itendá guizon baño yago, naiz 

berce alde guizon dén. Officioa dú Jangoicoaren ta guizónen bitartéco; 

Jangoicoai offratzeco sacrificioac, laudarioac, orácioac, ta gauzac elizarén 

nómbrean eguitecó ta ematecó sacramentuac; bedeicátzeco gauzac; pregonátzeco 

Jangoicoaren videa ta borondátea; eracústeco doctrina christioa, 

ta on dén gucia; guardátzeco, quida ta cuidátzeco Christoren ardiac 

ta achsuriac; barcátzeco becátuac; assistitzeco christioéi vician, iltzean, 

ta ilondórean: itz gaús, Christorén ministro urbilécoa izáteco, ta Nausi 

onarén mutil óna, eta eguitecó berarén nómbrean, ta berarén confórme. 

Ortáco alabér consagratzendá castidadearén voto perpetuo solemnearéqui, 

debecaturic matrimonioco estádoa, ta gauzac. Ortáco mantenítzen 

ere dá elizarén cóstua Jaunaren échean duéla gorputzarén manténua ére 

bere zervitzúcoac becála. Ortáco daráma corona ere, ta soñecoac berceenganic 

distinto; izéna ere bai sandua, ezi sacerdóte naidu errán quidári 

sagrátua, gauza sagrátuei emána, aién emanzálea, eta guciá sagrátua. 

Ortáco iténtu officio sanduac ere. Icúsis egunóro yá eztá erreparátzen: 

baña errepára. Cer dá icústea jaintziric ornamenta sagratuéqui, 

niór ez becála, igáten aldaréra; guciác atzétic belaurico, bera chutiric 

lénean Jangoicoaréqui éscus éscu peléan becála palacadáien becatárien 

alde, offrátzen, ártzen, úzten, íbiltzen achsúri divinoa Cer dá icústea 

déla sacramentuen eguitean, déla predicátzean, déla processio ta rogacioetán, 

déla berce officio sanduetán gucién pártes becála Jangoicoaren 

embajadóre-guisa lecu principálean beti Icúsi edo aitueztuenbátec béñere, 

icusibalez, dagoláic beteríc eliza gendeés, atrátzen ura errevestituric, 

eguiten sacrificioa aldárean, guero igáten pulpitorá, ta andic guciéi eracusten, 

consejátzen, exhortátzen, acárr eguiten, cer pensalezáque Icusbález 

guéro jarriric confessonarioan juez becála, doaquizquióla ellegátus 

humil confessátus culpánte berén buruac, ta arc ematendiotéla sentencia, 

ta parátzen penac: Guero icusbález bera bedeicátzen gauzac, conjurátzen 

demonioac ta tempestadeac, eguiten gañaráco officio sacerdotearénac; 

bataiatzenbadire, ezcóntren, iltzen, orcitzenbadire, gucietan bera presénte 

asistitzen Jangoicoaren izénean. Nor dá au erranlezáque. Guizon déla 

icusiric ezpáliz, gogoralequióque otedén ainguiruetáic bat jautsicéna Jangoicoaren 

ordes, 

3


Cíérto deitzendá Escrituran Jangoicoaren ainguirua sacerdótea, ta 

itentuen officioac itecó eztire asqui digno ainguiru cerúcoac (20). Sollic 

Jangoicoa guizon eguincéna dá digrto gucis; eta naiizánzuen becála ártu 

guizónen naturaléza ez ainguiruena, naiizanzue alabér ártu ez ainguiruetáic, 

bai guizonetáic bere ministro sagrátuac. Ori daquiteláic ainguiruec 

assistitzendigúte atténto beti, ta mezácoan daude ingúruan erreverénte. 

S. Francisco Assiscoac erratenzué, aurquibalézqui bateo ainguirubát ta 

sacerdotebát, oni lenic apatu escua, ta guero arri eguinencióla erreverencia. 

S. Francisco Salesec ordenatuondoan sacerdóte bat, icusizué au elízatic 

atrátzean cególa cortesia eguiten nori baiti atracéien leníc. Deituric, 

ta galdeguiníc chsaquinzue cególa bere ainguiru guardiacoaréqui porfian, 

cerén lenágo atratzencelaric lénean, egungártan ordenatuasguéros guelditucequióla 

atzétic, eta orgátic cela arren cortesia eguitegúra atracéien 

lenic (21). Alá estimatzeunte ainguiruec dignidadegáu guizonetán, pensa 

nola litzáquen arrácio estimátzea guizónec! Eta pénsa cémbat Jangoicoarén 

vocácio bearden artzéco dignidadegáu, ta cein gaizqui iteunten 

burátsoec elizaráco tiratzeas húmeac eztirénac artáco! Eta pénsa cémbat 

galcenbidediren eméndic salvatucocirénac estádo apalagócoan! Yaqueta 

guizonetáic artucituen bere ministroac Jesu Christoc, ta niór eztaiquen 

izán ásqui digno guizonétan, bentzáit cé arrácio mundu gucitic ere beréchstea 

artáco sollic escogituac, gucién obénttoac, Christo-urrin duténac, 

cutsátu eztirénac lurréco loi ta usaiéqui. Pensa nola estadogortaráco 

dirénac acitzecó ongui, cuidádado gucía eztén ásqui, apartatzeco emastéquien 

vanidade ta divérsio urrinzuetáic beardirenac consagrátu castidadearén 

votos orden sagratuan. Beardire izán Jaunarén custódia, ta sagrario 

vicíac: guárda guárda inmundiciatic. Beardire izán munduarén gatz, 

eta árgui: guarda illumbeetáco gaitzquietáic. Beardute imitátu Maria Santissima 

officioan: cuida imitátzeas vicitzan. Noren Ama dén Maria Santissima, 

arren aurtzái becála dá sacerdótea. Yágo diót, Christorén imagina 

vicia beárda izán, ta Christorén izénas deituberda, nolite tangere Christos 

meos, ez uquítu nere Christoac, dió Jangoicoac (22). 

Ontan garénas gueros, ezdezáten uts eguin ordenatunaidirénec, ta 

berén cargudúnec, mostrazágun araráco vide zuzén erreála. Lenic dá iza- 

(20) Mal. 27. 

(21) Cf. J. MARTINEZ DE LA PARRA, O. C, p. 423. 

(22) Ps. 104'15; 1 Par. 16'22.

UN TEXTO INEDITO DE JOAQUIN DE LIZARKAGA... 35 

tea Jangoicoaren vocacioa edo déia; ezauncecó ori, otoitz eguin Jangoicoai, 

ta consulta Jangoicoaren guizonéqui. Bigarrena da biotzésco inclinácio 

ta afficiónea estadogontára, ez aundináies, aisanáies, edo berce fin 

macúrres, baicic Jangoicoarén ta arimen amóres. Irugarrena izátea artaráco 

gauza, ezi erreguerén soldadotáco ezpada admititzen eztuéna tallu, 

indárr, ta gañaráco beardirénac, oroát sacerdotetáco eztuéna taléntu, 

prénda, ta condicio dagozquiónac. Laurgarrena dire medio ónac artaráco. 

Cer medio Vicimodu ona, honestidádea, modestia, erretiroa, applicácioa 

estudiorá, de manéra ezi ala nola professátzeco erreligióso, passatzenbaita 

noviciadoa, ala sacerdocioarén novicio-guisa beardire portátu arren pretendiénteac. 

Eztuténec desapegatunái munduco loigóien léquedatic, nola 

naute igán aldaréra Moysesec izanic ere guizón sandua, naizueláic joán 

icustéra Jangoicoaren prodigiogura, malda sugarrétan nola etzen errétzen, 

oiueguincio bere Magestadeac, Moyses Moyses, ez urbildu onará, 

quen zeure oñetácoac, ezi lurrgau lurr sandua dá. Lurr sandua dá aldárea, 

sacramentugura dá malda sugarretan; oñetácoac lurreco afficióneac; 

quén quén oyéc, dió Jangoicoac, ellegatzecós. Ezperén, estadoa 

aggraviátu, ta deshonrátu, berac eta bérceac galdu. O cémbat obeágo 

litzáquen asco miserableendáco joátea matrimonioaren vide celáias, ezi 

ez igán estado sanduarén cascorá, erorcecó goragotic Eztút uste, dió 

S. Juan Chrysostomoc, anitz diréla salvatzendirénac sacerdoteetán, bai 

anitz yago galtzendirérac. Arracioa dá, ceren dignidadegónec naibaitu 

arimo gora (h. 85 in Joan) (23). 

! 

Bi potestáde principálac, berce anitzen buru dirénac, ematenzaizquio 

bati ordenátzean: bat, consagrátzeco aldaréco sacramentua; bércea, 

barcátzeco becátuac. Bigoien atzétic doáz gañarácoac. Lenic consagrácioan, 

cumplitus bere Magestádeac manátua, haec quotiescumque feceritis, 

in mei memoriam facietis, au itendúcien aldióro, eguinzázie ene memoriatán, 

obratzendá milágro andigura, convertitzeas oguia ta ardoa Jesu 

Christorén gorpútz ta odól preciosoetan (24). Obratzenduéna dá Jesu 

Christo bera, baña sacerdotearén medios; sacerdoteac errán itzac, eta 

Jaunac eguin milágroa. Ontas dió S. Agustinec, o veneranda sacerdotum 

dignitas... o dignidáde venerablea sacerdoteéna, ceñen escuetán encarnatzenbaita 

Jangoicoaren Semea nola Virginarén entrañétan. Norc, dió 

(.23) Cf. S. JUAN OUSOSTOMO, In ]ocmne n h. 86 (P G 59, 471-474). 

(24) Cf. Missale Romanum, Canon Missae.

36 APECECHEA PERURENA. JUAN 

S. Gregoríoc (dial. 4), norc christioetáic dezáque duda ordugártan sacerdotearén 

erranerá idiquitzendiréla ceruac, ta Christorén mysteriogártan 

assistitzeuntéla presénte ainguiruen coroec, ta acompañatzendiréla cerucoéqui 

lurrécoac (25). Milágro izánce guelditzea irúzquia bere carréran 

Josuén manurá; andiágoa dá iruzquiarén Jaun ta Jabea emén presentátzea 

aldárean, obediente Deo voci hominis, obeditus Jangoicoac guizonarén 

itzari (26). Orgatic dió S. Chrysostomoc, icusteunzulaic sacerdótea 

meza erráten, pensa ez sollic agueridéna, baicic Christorén escua edaturic 

icusigábe. Sacerdotebát tentatzenzué deábruac milagrogárren sinéstean: 

Bein meza errátean consagrcioas gueros desaparecitucéquio alcinetic hóstia 

consagrátua. Beteric affliccios encomendatucé Ama Virginái, ceñen 

devóto baice; ta goraturic beguiac icusizué Ama divinoa edérr amorósa 

beiratzencióla bere Seme Jaunaréqui besótan; mintzatució, torí, oná nere 

Semea ene entrañetan concebítua, zuc orái consagrantuduzúna berbéra, 

ta egunóro jatenduzúna; orrá uztendizut, etzázula dúda. Errán ta 

desaparecituce gucia; guelditucé hostia sollíc len becála (Parra hic) (27). 

Aita Antonio Ruiz de Montoia ordenaturic sacerdote, meza berrian acompañatuzué 

errevestitzean Ama Virginac aguérri, ta aldaréra joátean, ta 

meza gucian amabichi becála. Pensa nolaco gozoaréqui! 

Bigarren potestadea barcátzeco becátuac fundatzendá bere Magestadearen 

itz erreálean, quorum remisseritis peccata... noren becátuac barcatzentuzien, 

izanendire barcátuac (28). Au comunicatzendá ordenátzean, 

orgátic deitzendá ordenarén potestádea: baña valiatzecós, bearzáio emán 

bercebát deitzendéna jurisdiccionearén potestadea: ezi nola barcátzea 

baita emánes sentencia, ta sentencia ezin emán baicic bere menécoen 

gain, bigarrengói dá señalatzecó noren ta noren gain duén escu. Eriótzeco 

orduán edocéin sacerdoteéc ta edocéin becátu dezáque absolvi, gañarácoan 

ez baicic bacóchac bere menécoac. Norc dezáque barca becaturic, 

ezpada sollic Jangoicoac cióte judioéc; christioac errespónda, ezi 

Jangoicoac sollic beréz, baña berarén potestádes ta commisios sacerdóteac 

ere bai, Christorén itz ta meresimentuen virtútez. O Jaunarén pie- 

(25) Cf. S. GREGORIO MARNO, Dialogorum liber IV, cap. 58 (PL 77, 

425-428 A). 

(26) Jos. 1014. 

(27) Cf. MARTINEZ DE LA PARRA, O. C, p. 423. 

(28) Jn. 20'23.

UN TBXTO INEDITO DE JOAQUIN DE LIZARRAGA... 37 

dadea! O sacerdoteén potestádea, ta becatárien fortúna! Eztá ezaunduco 

óngui ondasungáu aurquituarteo eternidadadeco atárian. Ederrqui deitucitue 

Christoc potestadeguábec ceruetaco erreinuarén guiltzac, claves regni 

coelorum, ceren becátuen barcátzea baita nola erchitzea infernuco atáriac, 

ta idiquitzea cerúcoac becatariari (29). Eta cer erraindut lazátzeas concienciarén 

laquioac, erchidúrac, eta congojac Gauzac dire ebéc, erreálqui 

aguitzen bai, baña icusteneztirénac araguisco béguis. Alá aguibalédi 

gorputzean heriac sendátzen, itsuac arguitzen, itsusiac edercendiréla 

absolucioaréqui, oh nola estimaleiquen Bada aguitzendá ori ere bearrdelaic, 

nola asco gaitz baitatorr becatuetáic. S. Franciscorén vician contatzendá, 

soldadobátec errecibitucituéla arren bi fraile caridade andiaréqui: 

ta itsu cé guizonói. Ayec conventurá itzuliric, batai aparecituzéquio 

S. Francisco ta erráncio, bada zuc sacerdote becála duzu potestade absolvitzecó, 

itzulizaite, guizongura clago itsu aláco becátuen penatán; confessatzenbaitu, 

absolvizázu. Itzuliric confesaracizué dolore fiñaréqui, absolvituordúco 

guelditucé vista arguiaréqui... (30). 

(29) Mt. 1619. 

(30) Cf. MARTINEZ DE LA PARRA, O. C, p. 426.

«Vir sapiens et probus» 

LEKUONA'TAR MANUEL JAUNABEN 


-II- 


ARAMBARRI, SIMON'EK, "TXALINTXO" 

Lekuona'tar Manuel jaunaren jakinduri-baratza, ez da nolanaikoa. 

Baratza aundia, luzea ta zabala, ugaria ta aberatsa. 

Euskalerria'n, gutxi bezela zaindua ta landua. 

Eguzki epeletakoen antzera, ongi arrotua ta mamitua. 

Euskal lurrean, baratza ortan ez dagon lore-motarik ez dago. 

Eta lore danak, banan-banakoak; ikusgarriak eta ederrak. 

Jakinduri usai gozodun lorak: Lili zuriak eta orŕak, arrosak, krabeliñak, 

laran-loreak... 

Euskal lurreko baratza ortan, jakínduri usaídun lore billa ibillí ez 

dan jakin-zale askorik ez dago : Edeslariak, arkeologoak, izkuntzalariak, 

sikologoak, soziologoak; maixu-maillako lanak edo tesisak egiten ari 

diran ikasleak; erti-munduak dituan ur sakonetan, —ori da, eraikitzan, 

zintzelkaritzan eta margolaritzan—, barrenago sartu nai duten irakasleak; 

jakinduri mailla guztietako ikasleak. 

Eta danak, Lekuona jaunaren jakinduri-baratzatik, osto artean edo 

zugaitz artean izkuturik dagon loratxo bat edo beste, nundik eta nola 

artuko. 

Baiña, orra gure "vir sapiens et probus", jakintza ta ele eder alorrean, 

maixu burutsua ta ona dan Lekuona jauna, jakin gose ta egarri 

diran guztien artean, bere jakinduri-baratzatik, lore-xorta ugariak, esku- 

-zabalez eman naiaz. 

* # * 

Egun bate^', Lekuona jaunak, "tori zuri ere, lagun maite", —esango 

zidan—, ainbeste irrika duzun edesti-baratzako lorea. 

Aldi artan, Azkoitia'n, "Euskal erri-ertiari buruz miaketa saioa" 

deritzan liburutxoa gertatzen asi nintzanean, era askotako zalantzak 

etortzen zitzaizkidan burura: Erti-aldetik, landare au, nola sustraitu 

Edesti-aldetik beste ori nola landu Eta izkuntza-aldetik beste ura, orrazketaz, 

nola apaindu

40 ARAMBARRI, SIMON'EK, "TXALINTXO' 

Ortarako, biderik egokiena, Euskalerri'ko jakintza-eremuan, enziklopedi 

antz-irudiko baratzelari bizia dan Lekuona jaunarengana jo-ta 

bere baratzako lore apaingarri diran idazkn batzuetan murgiltzea erabaki 

nuan. 

Ala ere, beste batzuetan, zuzen-zuzen berarengana jo-bear izan nuan. 

Banekian jakin-gose guztien patriarka jakitun bat zala. 

* * # 

Nere sor-leku dan Azkoitia'ko errian, adibidez, gauza asko esan eta 

idatzi izan dira, Martiritako elizari buruz, batez ere bere jatorriari kondairari, 

estiloari eta elizako taillu-irudieri buruz. 

Eta, beiñere, ez dugu argi-bidez jakin, ípuia nun bukatu eta kondaira 

nun azten dan. 

Eta, Lekuona jaunak, iñork ez bezelako erantzun argiak eman zizkidan, 

"agur adiskide", esanaz. 

Beste batez, Euskalerri'ko foru-kentzearen eun urteko muga dala-ta, 

Olano'tar Valentin, azkoitiar izlari aipatuak, Madril'eko Kongresuan, 

euskal-foruen alde egin zuan itzaldiari buruz, lantxo bat egiten asi nintzanean, 

D. Manuel berak, "GOIZ-ARGI " euskal aldizkaritik, argi ta garbi 

uxatuko zituan nere kezka guztiak. Eta ori, eskolastikorik onenak 

bezin egokiago uxatu ere: Arrazoi sakonetan oiñarritutako dialektika 

zorrotz baten bideetatik. 

# * # 

Orregatik eta beste miila gauzagatik, KARDABERAZ idazle taldea, 

ongi merezitako omenaldi bat eskeintzera dijoakion egun oetan, guk 

ere, Euskaltzaindi'ko Lendakari izan zan Lekuona'tar Manuel jaunarekin, 

gogo ta biotzez, poz-pozik elkartzeko asmoa dugu. 

Eta, iñoiz, Euskalerria'n, euskal ikastetxe nagusi edo unibersidaderik 

lortuko balitz, nere aldetik, lenengo "Doctor honoris causa" izeneko 

irakasle-kapela, Lekuona'tar Manuel jaunarentzat eskatuko nuke. 

Bitartean, Iparragirre'ren itzak nereganatuaz, euskal lurretik sortutako 

"gizon jakintsu ta ona" zeran jaun agurgarria!, "Eman da zabal 

zazu munduan frutua". Eman da zabal zazu, Euskalerria'n, jakinduri ta 

giza-lege kutsua.

Txantxetan Txarrantxetan 



-II- 


ARISTIZABAL'DAR LUKEN 

Ipui au, atzo gertatua balitz bezela azaltzen bada ere, urte askoz 

atzera joan baar da bere aztarnak billatzeko. 

Bertan azaltzen diran gizakiak, ez dira nere irudimenak sortuak; 

gabiroiaren begiak baño biziagoak; gaur oraindik, garai artako oitura 

ta egikera asko, iraunkor daude. 

Ipuia ezur ta mami Oiartzun'darra dalako bertako mintzaerari orraztu 

bat emanta idatzi da; tarteka bertako esaera batzuek azalduaz. 

Txantxetan, eman zaio asiera; ipuiak beti txantxetako gertaerak 

diralako. Baña txarrantxeta ez da txantxetakoa, Oiartzun'dik Irun'go 

bide ertzean, Arkaleko arkaitzen atze aldetik, gaur Andrearri dagon leku 

berean zegon Txarrantxeta. 

Erdi baseliz erdi basetxea. Basetxe artan bizi ziran Katalin andre 

aíarguna; bere senarra basetxean lan egiñaz gañera "kontrabandista" 

purrukatua zan, eta bein batez lagun batzuekin lantegi artan zebillela, 

Brutus karabineroa bidera irten da igesi zijoala Arkaleko arkaitzetan 

amilduta bizia galdu zuan. 

Emezortzi urteko seme bat zuan, Mikel bere izena; nekazari lanetan 

argi ta burutsua; gutxik eramango zion atxurrean eta laietan, 

gutxik belar ebakitzen; bazekizkien arto, babarrun eta basetxeko beste 

aziak erein ta biltzeko garaiak; sagar, udare, muxika ta beste zugatzak 

laudatu, txertatu ta iñausteko sasoiak; erri guziko nekazarien eredu artu 

zitekean. 

Gorputz sendo ta liraña zuan, gorosti-egurra bezin zimel, zumea bezela 

biguñ. Oraindik etzion iñolako maitasunak begirik lausotu, baña 

Txarrantxetako aamabirjiñari jaiera aundia zion. 

Mikel'en osaba, aita zanaren anaia zuten beste bizilaguna, "kontrabandista" 

porrokatua; gabaz lantegi artan ibilli arren, egunez basetxean 

laguntzen zuan. Katalin'ek etxeko zeregiñaz gañera baseliza zaitzea bere 

gain zuan; oso estu etziran bizi, kontrabandoari esker, noizean bein 

Brutus'ek larri-aldi batzuek ematea kendu ezkero. 

Brutus aipatu degun ezkero ikusi dezagun.

42 ARISTIZABAL'DAR LUKEN 

BRUTUS KARABINEROA 

Ez dakit izengoitiz edo abizenez deitzen zioten Brutus, orduan Ergoien 

ballarako bide, ta gaur Lesaka'ko bideertzean dagon Muxuru, erdi 

basetxe, erdi kaletxe dan etxean bizi zan Brutus. Iru kana izango zan 

luze, basetxetako ateak ainbeste bai zabal, sealla ta zimela, Arkale'ko 

arkaitzetako ontzak alako lan aundi bai begiak, sudurpeko bizarrak beatz 

muturrez biurtuta urteko biga baten adarren antzera jarriak, zapelaitsaren 

mokoan antzeko sudur kakotua, bi belarri ertzeraño iristen zitzion 

aboa, atxurra ainbatekoak bai belarriak. Laño gabeko gau illargitsuan 

ikusi ezkero, impernuko gaizkiña zirudian. 

Umerik negartiena ixiltzeko Brutus bazetorrela esatea aski zan. 

Ainbesteko beldurra sartzen zuan urritira ikusi arren. 

Egundaño asegabeko gizona zan, bein batez ogeitamar kilo legatz 

jan baietz jokatuta errez irabazi zuan eta gañetik dozena bat arrautza 

eskatu zituan eta jango ere bai iñork eman balizka. Ark jantako sator, 

arratoi, suge, musker eta igelak zenbatzezkero orduak bearko lirake. Katotan 

jantakoak isatsetik elkarri erantsita Oiatzun'dik Irun'arañoko lokarri 

luzea egin zitekean. Bein batez Elorrondoko estratan barrena zijoaia, 

mutil koskorrak arrika eman ziotela ta bateonbat irentsi ote zian esaten 

da. 

Berak zionez, egundaño ezerk eta iñork beldurtu gabea zan, bañan 

etzan egia; elizari ikaragarrizko beldurra zion, azpian artzeko noski. 

Sabelaundi ikaragarria zalako, inguruetako arbi ta arto zelaiak bere mende 

zeuzkan, 'beren jabeak ikusiarren, etziran ausartzen ezer esaten, naiago 

zuten basurde batekin aurkeztu gizon arekin baño. 

Utzi dezaiogun Brutus mameluari eta goazen txarrantxetakoak 

ikustera. 

Esan degu Mikel mutil sendo ta liraña zala, batez ere bere arpegi 

ederrean zeukan berezitasuna. Ikustekoa izaten zan Luistarren elizkizunetara 

zijoanean, amaika neskatseek egiten zion agur esankorra. Batezere 

Erriberane jauregiko Agurtxok. Neskatx au, Maniz Indianoaren alaba 

bakarra zan. Manix aberats purrakatua, Ameriketatik ekarritakoaz gañera 

Oiartzun'go kontrabandista guzien burua zan, eta ortik diru asko 

zetorkion. 

Agurtxo emezortzi urteko neskatxa, edertasunean berdinik gabea,

TXANTXETAN TXARRANTXETAN 43 

apaía, esanekoa, oso elizakoia. Bere aita zikoitz xamarra zalako neskamerik 

etzuan artu nai eta Agurtxok egiten zituan etxeko zeregiñak. Ala ere 

beste zenbait lanetarako astia gelditzen zitzaion, eliza antolatzen, Amabirjinari 

eta beste santuai loriak jartzen bera izaten zan beti aurrena. 

Ate ondora zetozen eskaleak, oso maite zuten, aientzat bere eskuak etzuten 

neurririk Aitaren ixilik, edo berak zekiela, amaika beartsuri urdalla 

bete zion; eta erriko zenbait ezbearretan malko asko legortu ere bai. 

Lan asko egiñ arren oso pozik bizi zan, etzitzaion iruditzen bere bizi guztian 

beste bizimodurik egin bear zuanik. 

Baña auxe lana, biotza izan ark ere ta, ez nolanaikoa xamur ta 

biguña. Emezortzi udaberritako loreak ikusita, emakume itxurak artu 

zituanean, biotzak beste zerbait eskatu zion. Nola izaten da, ametsetan 

askotan ikusi izan ditugun, eta esnatzean ezerezten diran gauza atsegin, 

maitagarri ta gozoak, orrelako zerbait. Baña Agurtxo etzebillen ametsetan, 

bazekin biotzak eskatzen ziona etzala irudipena, egitazko gauza atsegin, 

gozo ta, maitagarria zala. Zerbait orren zintzotasun, jatortasun ta 

edertasunak biotza irabazi zion; geroztik noiz ikusiko eta itzegingo betaren 

zai zegon. 

Bein batez Mikel Luistarren elizkizunetara zetorrela, ederki zaitu 

zun Ollarrierre'ko aldapan bera noiz zetorren Erriberane'ko leiotik oso 

eroso artzen baita bide ori, eta Mikel bere etxe aurrera zaneko atetik 

atera ta. 

—Zintzo zatoz Mikel... 

—Egun on aurrena Agurtxo... 

—Alaxen da, bai zuri ere. 

—Nik uste nuan kale aldean beranduago jeikitzen ziñatela. 

—Ori alperrena da, goiz jeikita ere billatzen da zeregiña. 

—Nik beintzat bai. 

Orrelako jardunetan zijoaztela. Castro'neko ardangelatik atarata, 

Pello berritsurekin topo egin zuten, eta an asi zitzaion Mikel'i txuriketan.—Polita 

duk ori Mikel, bejondeikela, aukerakoak zerate elkarrentzat. 

Nik ez dakik zer gertatuko zitzaien bi gazte eri, baña b'ieri lotsak 

edo barrengo atximurrak aterata, bi arpegiak ampolaia bezin gorri jarri 

ziran, eta ondoren ixil unea; baña Agurtxo'k bereala urratu zuan. 

—Entzun aldezu aiton erren ateraldia 

—Orrek edozer gauza, berritsua da ta. 

—Eta, zer derizkiozu


—Ipuia edo zerbait orrela. 

—Eta ipua egia balitz 

—Zaude ixilik Agurtxo, ez ni zirikatzen asi. 

—Gaizki iruditu al zaizu ba 

—Gaizki ez, oso ongi, baña sinisteak ditu lanak; noiz ikusi da; 

jauregiko neskatx aberatsa basetxetar beartsu batekin ezkontzen Ipuietan 

ezpada. 

—Alde ortatik ez izan kezkarik, Mikel, zu etzera beartsua, aberatsik 

aberatsena, erregearen semea banan geiago, neretzat lurreko zerua 

bezela; eta gezurtitzat ezpanaukazu, jakín, zurekin izateko zure naia 

beste aberastasunik ez dut bear. 

—Eskerrik asko, Agurtxo. 

—Ez didazu orí besterik esaten 

—Egongo gerala —(1) eta ori esatean begirada xamurbat— bat 

egin zion. 

Begirada batek askotan, esanak baño indar geiago du, beintzat 

Agurtxo'k barrengo gozotasunak gañez eginta, bi malkoz busti zizkan 

masall zuri-gorri eder aiek; eta beste gabe bat besteen atzetik elizan 

sartu ziran. 

Mikel amaika aldiz, pozik neurrigabeena biotzean zuala, sartu zegon 

eliz artan, autxe esaten zion zeruko Aitari "aitagurea", igarotako illabetean 

egin zizkan mesedeakgatik eskerrak emateko, eta ezbearren bat 

izan bazuan "egin bedi zure naia" esanaz bere naigabeak gozatzen zituan. 

Baña egun artan beste poz eta alaitasun bat ere bazekarren, oroitu 

utsarekin kordea kentzeko aiñakoa. 

Jaiotzez beartsua zan, eta aberatsik aberatsena esan zioten... Jesus... 

Nondik datorkit neri orrelako zoriona. Nolako eskerrak emango 

zizkan Mikel'ek Jaungoiko'ari. 

Agurtxo'k bere biziko egunik gozoena izan zuan. Azaldu zion bere 

goga, eta onartu Mikel'ek. Beti gauza bat zebilkien buruan. Zer zorionekoa 

izango zan Mikel'en ondoan, nola maitatuko zuan, zeñen bigunkiro 

begiratu, zer pozak eman, zeñen gozo itzegin, nola lagundu bizitzen. 

Elizkizuna bukatzean Agurtxo eliz atarian zai zegon ixil-kontu batzuek 

esan ta agurtu ziran. 

(1) Oyartzun'go esaeran: "itz egingo degu".

TXANTXETAN TXARRANTXETAJN 45 

Zer esan zuten... Esanak baño elkarri egin zioten begirada esankorrak 

indar geiago izango zuan noski; beintzat naiz batek, naiz besteak 

beren egunetan egin zuten lorik gozoena egin zuten gau artan. 

Baña Satanas'ek ez du siestarik egiten, eta gazte aien erabakia etzuan 

onartu, bieri zion espa edo gorroto ikaragarria, biek baiziran egundaño 

menderatu etzituanak.—Ez arraio, esan zuan —nik porrakatuko dizkit 

zuen asmoak— eta ekin zion lanari. 

Lenbiziko Manix Indianoari adierazi zion bere alabaren asmoa, 

bere alaba errian zan neskatxik ederrena ta aberatsena, basetxeko mutil 

kankallu batekin ezkontzera zijoan; a zer apaingarria eraman bear zuan 

jauregira; gañera Agurtxo'k erriko mutillik aberatsenak berari begira 

zeuzkan, eta etzan egoki, beartsu, basetxeko usaidun batekin ezkontzea. 

Satanas beti gezurretan ba'dabil ere, ori egia zion, erriko mutillik 

aberatsenak ez ezik, ogei legua inguruko aberatsik aberatsenak pozik ezkonduko 

ziran Agurtxo'kin berak nai izan ezkero, naiz eta onek errial 

bat ez izan. Ain eder, on, ta maitagarri zan Agurtxo. 

Bere aitari ori jakitean biotza zikoiztu zitzaion; Agurtxo'ri etzion 

naigaberik eman nai, eta ixilik, Agurtxo oartu gabe azpijanak egiteko 

asmoak artu zituan; ortarako Satanas'ek berak asmatuko etzuana bururatu 

zitzaion. 

Bein batez Mikel'i bere etxera etortzeko deia egin zion. Mikel gauza 

txarrik bururatu gabe aurkertu zan, eta onela mintzatu zitzaion Indianoa. 

—Begira Mikel... Bazekiat mutil pizkorra ta indartsua aizena, ta 

ire bear nauk. Beste batzuen artean balio aundiko zama bat zeukat ekarri 

bearra; nere kontrabandistak pizkorrak izan arren eznauk oso piatzen, 

eta iregañ uzten dit lan ori. Loraillaren amabostean nere beste mutillakin 

batera joan adi, eta beti aurretik ibilli; Brutus jarraika asiko 

balitz aurrekoak errezago iges egin al izateko. Ta entzuri akiak ondo, 

ikusten duk Erriberane'ko jauregia ... Auxe galdu naiago nikek zama 

ori galtzea baño. 

—Egon lasai esan zion Mikel'ek, ez izan bildurrik zama etorriko 

da.—Sari ona itxaren dezakek (esan zuan Indianoak).—Mikel'ek bere artean,. 

Agurtxo bezelakorik. 

Etzan egun egokia nakazarientzat kontrabandoan ibiltzeko, Isidro 

deuna, nekazarien zaindari eguna zalako; orregatik, gurutzeko ostatuan 

berebiziko billera egiten zuten basetxetarrak; urte guzian egiten zuten


bazkaririk onentxuena egin ondoren, asten ziran musean edo trukean, 

eta bestela txanpon baten okerra. elkarri egiteko gauza ez izan arren, 

litro erdi bat ardo jokatzean, iñun diran iruzur eta azpijanak egiten ziozkaten 

alkarrí; eta onela jarraitzen zuten, porroia eskuan, zerura begira, 

bigaramonean zer egualdi egingo zuan igartzen. 

Bazijoazten kale aldera, eguna orrela igarota, gaba ere sartu xamarra 

zala, Pello berritsu ta beste lagun bat. Zer esango zuten ... Irundarrari 

azpijan eginta irabazitako ardoa goxua zana, egun ederra bota zutena, 

txarrantxeetatik iñor azaldu etzana ta abar. Orrelako jardunetan 

zijoaztela —Allltooo; ikaragarrizko oin larri ta zorrotza entzun zan, eta 

aa, oo, erantzun zuten Arkale'ko arkaitzak eta inguruko mendien oiartzunak. 

To, Brutus duk ori, esan zuten bi gizonak. 

Bai, Brutus, ordainduko dik bateon batek larrutik eria (1) ez nikek 

orren atzaparretan erori nai, 

—Ríndete; entzun zan beste oiu larri ta zorrotza. 

—Ez zein geran geiena ikusi arte; erantzun zuan norbaitek. 

Mikel duk ori esan zuten bi gizonak, bai Mikel, orañ ere bazebillek 

ori; orrelaxe ibilli bearra zeukak ba orretxek. Zer zeukak basetxeko 

lanetik 

—Baña ik ez alduk ezer entzun... Ez aldakik Erriberane'ko Agurtxo'kin 

ezkontzen dala... 

—Ire berriketat dituk oiek, zerbaikatik esan ziten berritsu. 

—Ezetz ba, neronek... 

—Bai ipuetako gertaerak urruti oietan gertatzen dituk. 

—Ni orrelako uretan pasia nak gero... 

—Uretan ez ezik, ardotan ere pasatzen badakík, gaur bezela. 

Bi gizonak berriketan zijoazten bitartean, Mikel'ek etzeukan berriketarik 

gogoan. Arkale'ko arkaitz ondotik zear, Arkale basetxeko azpikaldetik 

zijoazten Manix en mutillak beren zamakin, agindu bezela Mikel 

besteen aurretik zijoala. Brutus'ek bular aurrean su-iskilua jarrita 

alto bota zionean. Barren guztia nastu zitzaion eta odolak jela biurtu; 

lobana sartuta ere etzitzaion odol tanto bat aterako. Buruko illeat gorosti-makilla 

baño gogorrago egiñak zeuzkan. Ala ere etzuan etsi. Txarrantxetako 

Amabirjiñari, estutasun artatik ateratze eskatu ta, ill edo 

(1) Larrutik eria. Gaizkilleren bati zigorra ematea bezela da.

TXAJsTXETAN TXARRANTXETAN 47 

bizi, odol tanto bat zuan bitartean, borrokarik arrigarriena egiteko gertatu 

zan. 

Lagunduko ote zion, egundaño atsekaberik eman gabeko seme ari, 

Txarrantxetako Amabirjiñak... Lagundu zion. Brutus'ek, guriñezko mutiko 

ura menderatzeko bere atzapar latzak aski zituala uste zualako, su 

iskillua bazterrean utzi, lepotik eldu, ta rindete esanaz batera, lurrari 

erautsi zion. Mikel'ek su-ixkilua bazterrean ikustean lasaitasun arrigarri 

batek artu zuan, odolak biguindu zitzaizkan, indar guzien jabe zan; 

bizkarrakin lurra jotzeaz batera Brutus'en bularrean bi ankak jarrita ostikada 

batez atzeko aldera bota zuan. Tximixtak bere lana egiten duan 

baño azkarrago altxea, su-ixkilua artuta, al zun urrutiena bota zuan. 

Brutus'ek uste bezelako erraztasunik ikusi ezean, iñun diran biraurik 

beltzenak botatzen asi zan. Mikel'eri odol guziak irakiten jarri zitzaizkan. 

Zer... Nere zeruko aitaren izena zikintzen ari aiz, likiskeri ori... 

Lepo ondoko oialetik elduta, bi edo iru bira eman ondoren, azpikoaldeko 

errekara bota, zama artu, ta anka egin zuan. 

Brutus, su-ixkillua artuta.—Zentellas... birikak ateratze-asmotan zegon; 

ordurako tokitara joanak ziran Mikel ta beste lagunak. An gelditu 

zan Brutus bazter guziak birauaz betetzen. 

Zer astakeriak egiten diran askotan seme alaben ezkontzak dirala 

bide. Manix Indiano'ak, aurreko egunean Brutus deituta, arreta aundiz 

esan zion, nondik etorriko ziran bere mutillak kontrabando zamakin; 

eta aurretik zetorrena bizirik edo gabe beregana ekartzeko, ortarako sari 

ona aginduaz. Baña Jaungoikoaren eskua dabillenean, gizonen asmoak 

eta deabruaren maltzurkeriak alperrik dira. 

Brutus'ek, gertatutakoa Indiano'ari esan zionean, lotsatu, umildu ta 

arrituta gelditu zan mutillaren azkartasunaz. Agurtxo'k igarri zion, gertatutakoa 

bere aitaren maltzurkeria zala, ta negar samiñak egin zituan. 

Etziran ordea alperrikakoak izan Agurtxo'ren negarrak Manix Indianoa 

bere alabaz kupiturik, eta Mikel'eri sari ona agindu ziola oroituaz, 

eta batezere bere pizkortasuna ikusita, ezkontzeko baimena eman 

zuan. Sari oberik ezin eman. Ezkondu ziran, eta ezkonduak gelditu ziran 

betiko.


ORDUTJK UKTE BATZUETARA 

Gurutzeko ballaran, bazan nonbait gertakizun aundiren bat; arrigarrizko 

jendetzak zetozten alde guztietatik. Beribilletan, txirringetan, 

eta geienak oñez. Binde zabaletik, bidetxiorretik, mendi egaletik, baso 

ertzetík, zelai erditik; gizonezko, emakumezko gaztee, zar; oñez ordu 

batzuek ibiltzeko gauza zan guztia. Barrengo gozotasuna ezin gorderik, 

erleak loretara baño gogotsuago, umeak gabon gaba etortzeko baño zaletasun 

geíagorekin. Batzuek pardeltxoak bízkarrean, umiltasun aundiz, 

baña esankor eta alai. 

Bazebiltzan gizon ta emakume, Mikel erakusle zutela, bazterrak 

garbitzen, sarrerako bideak adar, osto ta lorez betetzen; zugatz batetik 

bestera lokarri luzez lotuta "ongi etorri" irakurfzen zan zapi zuria jartzen, 

margo guztietako ikurriñaz bazterrak betetzen. Ballarako etxetako 

leioak oial ederrez apainduak agiri ziran, txorien t'xiruliroak beste egunetan 

baño alaigoak ziruditen. 

Zer dala ta orrenbesteko alaitasuna 

Gurutzea... Ballarako biztanleen sinismen sendoak, ballarari zegokion 

erako gurutze bikaña jaso zuan, eta bera bedeinkatu bear zan. 

Bazebillen an beste jaun bat ere, azkeneko prestaketak egiten. Nik 

ikusi nuanean, Gurutze basetxeko gela batean zan; ume polit, aingerua 

zirudien eta une batean iñun gelditu ezin zan bateri, azkeneko oalkoak 

ematen ari zan. Nik sarrera jotzean, len erakutsi bezela abestuko dezu, 

—zion apaizak—, Baibaña, oraindik ez dit eman agindutakoa zion 

umeak; eta naranja bat eman zion. Umeak tarte batean leiotik begiratu 

zuan, umea izan, Jesus..., zion on Pablo apaizak, "microbio" guziak estarritik 

sartzen esanaz, barrura eraman zuan. 

Eldu zan bedeinkapena egiteko ordua, gurutzea zapi ederrez estalia 

zegon, on Pablo apaizak azaldu zuanean... Ene... zer zan ura... Ango 

oiu ta deadarrak; gora, biba, bizi bedi; ango zalapartak. Erriko txistularien 

"Agur jaunak" eresiarekin naste. Orru alai ta luzea etzan berealakoan 

amaitu. Gurutze basetxeko leiotik eunka uso askatu ziran, inguru 

etxetako umeak, otarrak lorez beteakin, gurutzeari lorezko erasoa bata 

zioten. Apaizak bedeinkapena ematerakoan, bat batean, denak tximistak 

jo balitu bezelako ixil unea egin zan.

! 

: 

•m •• 

•^r•"••- * •«•' ,*•/.

TXANTXETAN TXARRANTXETAN 49 

Bedeinkapena bukatzean, bazan antxe zer esana, era guztietako 

esamesanak baziran. 

Nere inguruko emakume biri ara zer entzun nien. 

—Aizu Antxoni... Orrako ume ori aragizkoa alda 

—Bai, aragiz ongi jantzia gañera. 

—Jesus..., Aingerua dirudi. Ori ume polita. 

—Bere gurasoengandik bestelakorik eziñ atera. 

—Zeñena da ba... 

—Ezaldezu ikusten zein daukan aldamenean 

—Bai Agurtxo, amaika lan egin du orrek jai au antolatzen, ez du 

gaur goizean lo askorik egiñ. 

—Gaxoa umea, katarroa dauka, ara, apaizak keñu egin diota, lepo- 

-oialakin estali du aboa. 

—Mikel'en alaba gaztiena, Arantxa da ori; on Pablo'k dionez 

eguzkiak argi egiten duan lekuan ez omen da orrek bezelako abotsa duanik 

abesteko. 

Bitartean apaíza agurtza esateko gertatu zan. Gurutze egin ta Jesukristo 

nere jauna esan ondoren. 

—Jauna, nere ezpañak íriki, esan zuan. 

—Ta nere aboak zure goralpena esango du, erantzun zuten denak. 

—Jauna, lagundu zaidazu. 

—Neri laguntzera azkar zatozkit. 

Aintza ta graziazko ama, esanta, aitagurea esan zuan apaizak. 

Emaiguzu gaur... erantzun denak. 

Ondoren organillo 'baten aurrean jarrita "Gounod"en "Abe Maria"ren 

sarrera jo zuan apaizak. 

Orduan bota zituan umeak katarroak. Lepo oiala kenduta asi zan 

abesten. 

Egundaño alako gozotasunik, ez du iñork ezagutu. "Gounod" ospetsuaren 

Agur Maria euskeraz ta nola... Aingeru batek abestuko balu 

bezela. Amaikari busti zitzaizkan masallak, begietako malko gozoz. Abestu 

zuanean jarraim zuan apaizak agurtza bukam arte; eta onenbestez 

bukatu zan jaia. Ipuia ere bukatu da, baña... 

4


AZNENEKO BERRIAK 

Azaldu gabe ezin ba gelditu. Badakizu irakurle, Txarrantxetan zein 

gelditu ziran; amaika alegin egin zioten Mikel ta Agurtxo'k beren amari 

jauregira eramateko, baña etzuan bere basetxe ta baseliza utzi nai izan. 

Gero gertatu zan gertatzekoa. Satanas'ek Mikel ta Agurtxo'ren ezkontza 

buruz, bereakin atera etzanean. Ordainduko duk "larrutik eria" 

esan zuan. Esan ta egin. Ortarako Manu sorgiña artu zuan bitarteko. 

Atso madarikatu ora, bein batez baselizan sartu zan otoiz egiteko itxuretan, 

kandelak egoten ziran kutxan jarrizuan errekiña, poxpolo batzuen 

tartean, abarketa lokarri legorrez lotuta, su eman zion lokarri muturrari, 

Amabirjiñaren arrosarioak lapurtuta bazijoan igesi. 

Katalin eliz zaia, susmo txarrak artuta, baselizan sartu zanean, 

Amabirjiñak eskuetan zeuzkan arrosaioak etzauzkala ikusta, lapurraren 

atzetik joan zan, eta bere egikera gaixtoa arpegira bota. Onek ondoraño 

ukatu ondoren. Nik lapurtu badet, "arri biur nadilla" esan zuan, une 

artan arri biurtua gelditu zan. 

Bitartean abarketa lokarria erretzen zijoan, poxpoloetara sua iritxi 

zanean, aiek su artu zuten errekinakin batera, ondoren kandelak, aiek 

baselizari su eman zioten, baselizak basetxeari, eta aitaren egiten dan 

baño azkarrago, dana auts biurtuta gelditu zan, 

Ikusi zuanak esaten zuan, ango suaren keia, lenbizi mordollo lodiak, 

gorago ta zabalduago, beti ere gora ta gora, odeiakin nastu arte. 

Ke artean, alako emakume itxurako zerbait igo zala zeru aldera. Baliteke 

irudimena izatea baña gero jakin zanez, Txarrantxetako amaren imdia 

arrizkoa izan arren, bere aztarrenik etzuan iñork billatu. 

Katalin etxe gabe gelditu zanean, Mikel ta Agurtxo'k jauregira eraman 

zuten, eta esaten danez, aiek bezelako senar-emazte zoriontsurik ez 

omen da iñun ezagutu. Manix zebillen makal xamar, gizarajoa zartu, il 

bear, ta 'bere urre ta diruak, berekin nola eramango ezin asmaturik zijoazkion 

urteak; Agurtxo'ren arretari esker bizia luzatuaz. 

Mikel'en osabak kontrabandoan irabazitako diruakin, Txarrantxeta 

zegon leku berean "Andrearri" basetxea jaso zuan. 

Iñork uste badu gezurra dala, antxe daude lekuko, Gurutze ballaratik 

irureun metro gutxi gorabera "Andrearri", basetxe zabal patxarakoa, 

ta basetxetik berrogei bat oñera, andre arribiurtua.

Pir... pir... pir... 

LEKUONA'TAR MANUEL IAUNAREN 


-II- 


AROSTEGÍ'TAR JOAKÍN 

Ura zalaparta... ango ukabilkadak ateari: dam... dam... dam... 

aiek oyu larriak: ideki atea..., ideki atea... Igeldoko tximinua zirudien... 

Ura zan ate goira igo bearra... Laister zan bere buru aundia 

atearen goiko leiotik kampora: I, izan aiz, Joakin, I izan aiz, ideki zak 

atea... ideki zak. 

Kezkati eta eskrupuloso oietako bat zan gure Joxemari gizaajoa; 

garaian, garaiko pekatuak nunbait eta orain berrogei urte, ez zan txantxetako 

pekatua bi apaizgai gela barnean ateak itxita egotea. Gure Gasteiz'ko 

Seminarioan ala zan beintzat. 

Kras, kris, kras eta nere aurrean nuen nere mutilla... Ez zan giro 

izututako tximinu arekin... Eskerrak bazituela sudur puntan betaurrekoak, 

bestela iges egingo zioten 'bere bi begi larriak. 

Baretu bearra neukan mutilla; egoera artan zozokeriren bat egin 

zezakean: Maisu Prefeto bategana joan edo... Oa, esan nion, Espiritu 

Zuzendarigana (Diretore espiritualengana), oa Goikoetxeaundia'gana; 

Lasa, lasa, utziko au ta... bear bada, bere ezkerrako poltxikoan izango 

dik neretzat ere kontzejutxoren bat. 

Arratsalde artan, Goikoetxeaundia'ren erreguz, bere gelan arkitu 

nitzan. Ura kopet beltza... Ez zuten, ez, erri misiotan, sasoi batean, Impernuko 

zulora botatzen ginduzten praille potolo aiek berak ere orrelako 

arpegi illunik. Ekaitza zegok, Joakin, Kantauri Itxasoan, niotzan 

nere buruari. Bañan, laister igerri nion Teatro puskat egin bearrean zegoela 

gure Aita Espirituala. 

Orrelakoetan oi den sermoia bota zidan kolkora: Itxusia zala lagun 

urkoari adar jotzea... aien bizkarretik par egitea... Seminarioko diziplina 

txantxetan artzea... Bukatzerakoan, sermoia borobiltzeko, Isaias 

Igerle Profeta aundia zirudíela, pullíki eta itzak azpimarkatuz esan zidan 

: "Bene benetan esaten diat, Jokin, "parre" eragíñazten dehen bitart&am, 

izango dituk ke inguruan lagunak; ezirkt datorkikanean, bakar bakarrik 

utziko aute",

52 AROSTEGI'TAR JOAKIN 

Tximista bezin pizkorra izan zuen ba nere erantzuna: 

"Bapo, badakit zer egin sekuha santcm baharrik geldi ez nadm: ill 

arteraño, azken amasa bota bitarteam, mundu guziari parre eragin asiko 

diet". 

Eta... Goikoetxeaundia, Aita Espirifualak, mozolo arpegi triste ura 

utzita, alaitasun gozoz, algarari eman zion. 

# * * 

Ene D. Manuel, zure omenaldian, irakurgai aldrebes onekin natorkizu. 

Asmo bakar bat dakartzut: Zure españetan irripartxo bat lertueraztea. 

Ez da errexa. Drama eta Trajediak idaztea ez omen da ain 

zailla; komikoa askoz ere zaillagoa. Komikoa baño milla aldiz geiago 

Trajikoa nunbait gizona. Orregatik elkar poztea baño maiteago dugu, 

elkar larrutu, elkar jo eta makiltzea. Zein zoroa dan gizona. Bizitza 

bera ere Trajedi bat dala, diote. Antzerkietan ere ordea, Trajediaren sargoria 

arintzeko, aize piñ izan bear duen komika zatia bearrezko gertatzen 

da. An ditu zure "Eun Dukat" dramak, trajedi pisua arintzeko Jeronimo 

Aztiaren ateraldiak: Jeronimo Artxintxar Azti pamatue, mundu 

guzian dago oso sonatue... 

Gaur Euskal erriko azokan ez daude salgai irriparra... algara... gozotasuna... 

Ta ene D. Manuel, pozarik gabeko Euskal erriak ezurrettaraño 

izitzen nau. 

Ikusten duzu, D. Manuel, zein errezki Trajikoan biurtzen detan nere 

burua... Nere idaz lanetan errexago zait gai sakonetan murgiltzea, On 

Kosme parreragillea plazaratzea baño. 

Natorkidan arira. Nere lan oni esker, zure ezpañetan irripartxo bat 

bedenik lertzen ikusi nai dut. Orixen izan bekit maitekiro eskeintzen 

dizudan erregalotxo apala, zure omenaldian. 

* * * 

Saturraran'go apaiztegian zan. Udarako ango gure egonaldiak berea 

ematera zijoan: Urrengo egunean etxera. Ta... Nork burutu gurekin 

etxera joateko aizeak jotzen ginduanean... 

Azkenengo loa gaurkoa... Biar etxera... Aufi... Orrelako pentsakizunekin 

goaz berrogei ta amar apaizgai gure lo-toki zabalera.

PIR... PIR... PIR... 53 

Gau artan lo... Bazitekean, baña... Pepito'ren diarrak oera sartzerakoan; 

piper eta tomate potoz betea zuen oe barne guzia... Ango 

txapa otsa gure Pepitok ostikoka oetik kampora jaurtikitzen asi zanean 

piper ta tomate potoak... Ez zen txikiagoa beste mutillen algara... Zoro 

etxea zirudien gure lo gelak. Emengo ta ango oyuak naasten ziran: 

"Ezin nauk oean sartu, petakea zeukeat... Zeñek arrapatu du nere maleta... 

Izarak palta zaizkidak; naste borraste artan ezin zitekean elkar 

kompreni... 

Itsas zakarra, ekaitzaren ondoren baretu oi den bezela, noiz edo 

noiz ixildu zan jendea eta lotarako prest jarri ere. Olatu tikiak banan 

banaka lertzen ziran Saturran'go ondartzan; bere ots mar-mara, lokarazteko 

izigarri ona zitekean. 

# # # 

Guzia ixil ixillik zegoela, "damba" abarketa pare bat iristen da 

Klaudio'ren oera. Onek Patxin'i erantzun dio; gerla guzietan oi den 

bezela, asieran bakar batzuen artekoa zana berrogeita amar apaizgaien 

artean zabaltzen da. Ura zan abarketa gudua, ura... Abarketak gora bera, 

ezker eskubi... aidean... Niork ez zekien nor zen lagun edo etsai... 

Ango zalaparta, kurriska eta oyuak ez ziren amaitzen. Nola amaitu... 

Bazituzten betirako munizioak: auek ezpaiziran galdu ta lertzen... Elkarri 

abarketak botata, berriro armatuta gelditzen ziran gudua aurrera 

jarraitzeko. 

Toki onean gelditu ziran olatuen otz ta mar-mar gozoak gure mutillek 

lokarazteko... 

Azkenik ordea, luzearen luzez, aspertu giñan. Nekeak eta loak gerlari 

bukaera eman zioten eta gau artarako pakea ziñaturik gelditu zan. 

#. # # 

Loaren itzala somatzen zan gure lo gela zabalean. Erio irudia zitekean 

gure lo gela... Guzia zan beltz, ixil, illun. Ez zan ordeá guzia erio. 

Izkin batean eta bestean, nabarmenak ziran apaizgai batzuen zurrunkatxoak; 

auek ere ez izan nunbait aingeru. 

Abarketa burruka ondoren, ordubetxetxo bat daramaku lo gozoan. 

Urrengo goiza bitartean, pakeak egiñak ziruditen. Bat batean ordea,

54 AROSTEGI'TAR JOAKIN 

pir... pir... pir... entzuten da. Pizontzi batera pipi egin oi daneko otsa 

zirudien. Ez zan pizontzi bakar bat ere gure lo gelan. Zer izan zitekean 

aldrebezkeri ura Eten gabeko jario zan; pi... pir... pir otsa ez zan 

ixiltzen. 

Apaizgaiek lo-zorrotik esnatzen asi gera; ez zegoen lengo umorerik; 

lo bearrean zegoen jendea. "Bego beindik ixillik", oyu egin zuen 

norbaitek. Pir... pir... pir... otsa ordea ez ixiltzen. Mutillen mingañak 

gorriak esaten asi dira: "Zein duk ordea asto zaar ori...". "Mandoak 

baño pusika aundiagoak zeuzkek pizañero orrek". "Tikia duk Gasteizko 

Katedrala orren maskuriak jasotzeko". Bitartean, pir... pir... pir... otsa 

lo gelan. "Klaudio duk, Klaudio duk... norbaitek díar egiten du. Mutillen 

amorrua Klaudio'ren izena entzundakoan... Orduantxen bai ideki 

mutillen begiek... Gerla, Gerla Klaudiori, oyu dagi Patxin'ek. Bakarraren 

aurka mutill guziek... Berritu da abarketa-gudua... Galdua dago 

Klaudio... Mutill guzien abarketak, an dijoazkio Klaudiori... Ango zarata 

eta istillu... Ainbeste abarketa artean ez du astirik Klaudiok arnasa 

artzeko... Ito larrian dago. Eziñean bere burua ikusita, al zuen eran, itz 

majiko bat, larri larri irtetzen zaio eztarriko zulotik: D. Manuel... 

D. Manml... 

Nork esan bear zuan itz bakar batek, zakur amorratu aiek geldierazteko 

indarra izango zuenik. Apaizen konjuruak, arria zekarten lañu 

beltzak uxatzen zituela... D. Manuel itzak ainbat indar ízan du : Abarketa-zaparrada 

amaituta gelditu da. Gerla-leku zirudien lo-gela, kampo- 

-Santu ixillean biurtu da. Arnas otsik ez da entzuten; bakoitzak bereari 

eusten dio D. Manuelek aldegin arte. Berriro guzia beltz, guzia illun, 

guzia ixill... Lo-giro gozoa sortu da. 

D. Manuel ordea ez zegoan an; Bere burua salbatzeko Klaudiok 

asmatutako zerbeit zan. Orain duk nere txangoa, dio bere baitan Klaudiok; 

nere bendekua izigarria izango duk. Galduak dituk nere etsai guziek... 

Muniziorik gabe gelditu dituk... Nere oe inguruan zetiat abarketa 

guziek... Gerla galdu ditek, ni nauk Txapeldun, ni irabaztalle... 

Eta bein ta berriz zabaldu zan lo gelan ur-otsa, ots minkorra, ots madarikatua 

: Pir... Pir... Pir... 

* * # 

Agur, D. Manuel; ni baño leenago joaten bazera zeru goira, ni 

ara joaterakoan, zakizkit nere bitarteko. Zeru atarian San Pedrok galde-

PIR... PIR... PIR... 55 

tzerakoan: Zer dakarkikl Ezin bada nik erantzun: Musean amarrekoak 

kontatzeko artaleak, Jauna. Une artan aurreratu zaitea Pedro'ri erantzuteko: 

Euskal Erriko egun beltzenetan, irripartxo bat sortuerazi zidan 

ezpañetan. Neri bezela, beste euskaldunei ere bizi-poza ta irriparra eman 

oi zien. Euskaldun batzuen pozaz beteak ditu bere eskuak. 

Aldez aurretik, milla esker, D. Manuel eta Zorionak.

El esculíor Domingo de Mendiaraz 

en Villarreal de Urrechua 

LEKUONA'XAR MANUEL JAUNAREN 


-II- 


ARRAZOLA, MADRE A. 

A mi maestro, Don Manuel de Lecuona. 

Una amable invitación para visitar la parroquia y cementerio de 

Villarreal de Urrechua me ha puesto en contacto con la obra del escultor 

Domingo de Mendiaraz, hijo de Villarreal y contemporáneo de nuestros 

grandes escultores romanistas. 

Su obra está representada, en la iglesia parroquial, por el retablo 

de la Virgen, por los relicarios que ocupan la predela de un retablo 

lateral y por las imágenes de Santa Lucía y Santa Agueda, que pertenecieron 

a la ermita de San Sebastián y que hoy se guardan en el coro del 

templo. Unas pequeñas esculturas que decoraron el retablo de la Virgen 

están en la sacristía. En la capilla del cementerio, hay dos grandes imágenes 

exentas de la Virgen y de San Juan, que estuvieron en un humilladero 

próximo y que son obra documentada de Mendiaraz. En la ermita 

de Santa Bárbara, el retablo central, repintado posteriormente de una 

manera desdichada, es, asimismo, de este escultor. 

La paternidad de toda esta labor, atribuida al imaginero de Villarreal 

de Urrechua, se encuentra ampliamente documentada. En efecto, en 

el Archivo de Protocolos, en Oñate, (A. P. O.) se dice, que con fecha 

del seis de noviembre de 1572, Domingo de Mendiaraz, escultor, 

y Martín de Echeverría, arquitecto, vecinos y moradores de la villa, se 

comprometieron a "fabricar bien" el retablo de Nuestra Señora, con la 

figura de María, en talla, y con el Niño, de buen nogal y del tamaño que 

Domingo de Mendiaraz hiciese. Martín de Echeverría iba a ocuparse del 

ensamblaje. Todo ello tenía que estar terminado para la Navidad de los 

dos años siguientes (1). 

(1) A. P. O. Leg. 3970, fs. 143-45.

58 ARRAZOLA, MADRE A. 

Aneja a la escritura, está la traza del retablo, firmada por 

el escultor y el arquitecto; este plano coincide con el actual, salvo el 

cambio de orden de los paneles superiores y la sustitución, muy posterior, 

del panel inferior del lado derecho, que, en un principio, historiaba la 

Anunciación (según traza) y que, ahora, representa una escena completamente 

fuera de lugar (2). 

En 1595, el 5 de enero, Lope de Larrea y Ercilla, escultor de Salvatierra 

de Alava, yerno de Pierres Picart, escultor de la Universidad de 

Oñate, examinó el retablo de Mendiaraz, junto con Esteban Velasco, 

vecino de Vitoria, y con el arquitecto, Santuru de Viciola (3). Mucho 

tiempo había pasado desde el contrato. 

En el Primer Libro de Cuentas y Mandatos (L. C. M.) de la parroquia, 

se hacen repetidas referencias, a partir de 1593, a los pagos 

realizados a Mendiaraz "para en parte de pago" y "para lo que a de 

aver en la obra del altar de Nuestra Señora" (4). 

Según el mismo Libro de Cuentas, Mendiaraz trabajó también los 

relicarios de la predela o banco de otro retablo lateral, en 1611 (5). 

En el Archivo de Protocolos, en Oñate (6), se dice, en 1580, que 

Domingo de Mendiaraz se obligaba "a hacer bien y perfección a la vista 

y examen de maestros del arte", un retablo de Santa Bárbara y a sus dos 

lados, historias del martirio. Se comprometió también a hacer el retablo 

de las figuras de Santa Lucía y Santa Agueda para la ermita de San Sebastián; 

todo en el término de dos años, habiéndosele de pagar del 

haber de los bienes de la ermita. 

En el Libro de Cuentas, encontramos suficientes testimonios para 

atribuir a Mendiaraz "el hazer de los dos bultos de María y San Juan", 

que se corcertó con él, en cien ducados (7). Estas imágenes que se guardan 

en la capilla del cementerio, las había terminado hacia el año 1600, 

(2) La revista Aránzazu, n.° 479, portada, trae La Huída a Egipto y en 

la contraportada el tóxto: ARTE VASCO : La Huída a Egipto (Parroquia de Viliarreai 

de Urrechua). Foto: Ibarburu. No es éste ei panel que, según traza, debía 

estar en ei retablo. 

(3) A. P. O. Leg. 3976, fs. 4.5, año 1595. 

(4) L. C. M. fs. 70v, 82, 86. 

(5) L. C. M. f. 126v. 

(6) A. P. O. Leg. 3969, f. 104v. 

(7) L M. C. fs. 94v, 96v.

EL ESCULTOR DOMINGO DE MENDIARAZ... 59 

ya que a partir de las cuentas de la iglesia de 1601-1602, se habla de 

pagar, al pintor Martín Ochoa de Vicuña, de Salvatierra, el dorado y 

estofado de estas esculturas (8). 

Me parece haber documentado la obra de Domingo de Mendiaraz 

en Villarreal de Urrechua. Si he tenido interés en poseer y exponer estos 

datos, ha sido porque desde el primer momento, en el que estuve en contacto 

con lo que Mendiaraz legó a su pueblo, me llamó la atención el 

parecido de sus esculturas y relieves con los de Ambrosio de Bengoechea. 

Evocan, sin duda ninguna, al gran escultor de San Vicente de San Sebastián, 

aunque la perfección de la obra es distinta, a favor de Bengoechea. 

Los puntos de contacto del escultor de Alquiza con el de Villarreal 

de Urrechua son muchos; los detalles que se observan siempre en Bengoechea, 

se encuentran en Mendiaraz; así, es igual el modo de solucionar 

el corpiño de la Virgen y el remate de los vestidos en el cuello; 

constante, el modo de levantar, de algún modo, las túnicas y mantos; 

igual, la manera de esculpir los árboles, así como el tercio inferior de 

las columnas; inconfundible el "aire" de las figuras, sobre todo, de las 

pequeñas, que decoran la obra de Mendiaraz y los sagrarios de Bengoechea. 

Ahora bien,

60 ARRAZOLA, MADRE A. 

pecho y S. Juan los extiende, y en Villarreal, San Juan los cruza y la 

Virgen los abre. Pero si Domingo de Mendiaraz realizó estas imágenes 

hacia 1600, Bengoechea trabajaba el Calvario de Tolosa en fecha más 

tardía, ya que lo estaba haciendo, en 1605, para el retablo de doña María 

de Idiáquez, en la iglesia de los Franciscanos (11). 

Una primera respuesta puede ser ésta: 

Bengoechea conoció la obra de Mendiaraz y se inspiró en ella, superándola. 

Otra segunda, puede ser también: 

Ambos fueron discípulos del mismo maestro: Juan de Anchieta. 

Respecto de Bengoechea, sabemos documentalmente (12) que tuvo por 

maestro al insigne azpeitiano y si la labor de Bengoechea no tiene la 

fuerza y garra de la de Anchieta, es, porque para poder continuar la tradición 

artística de éste, era necesario contar con un alma y un genio como 

el suyo, y Bengoechea, a juzgar por sus obras, trajo otro temperamento a 

su mundo del arte. Algo parecido le sucedió a Mendiaraz más cercano, 

en el carácter de su obra, a Bengoechea. 

Anchieta trabajaba en Asteasu en 1572, el mismo año en que Mendiaraz 

contrató el retablo de Nuestra Señora (13). No impide esto, sin 

embargo, el que Mendiaraz conociera la obra anterior de Anchieta y esmviera 

en contacto con éste, ya que el escultor de Azpeitia parece que 

había trabajado en Briviesca hacia 1569 (14). Lo que no se puede negar 

es, que las características de Mendiaraz en Villarreal, se encuentran también 

en Anchieta; basta comparar la obra de ambos. 

Algunas de las soluciones empleadas por Mendiaraz y Bengoechea, 

sobre todo, en la talla de la ropa de las imágenes, presentan Pedro de 

Gámiz, en Briviesca y Juan de Juni, en la capilla de la Natividad de la 

catedral de Burgos. Hemos indicado ya la probable intervención de Anchieta 

en Briviesca, cuyo maestro escultor fue P. de Gámiz; por otra 

parte, Juan de Juni fue el escultor de quien más recibió Juan de Anchieta 

(15). 

(11) M. 11 A. ARRAZOLA, op. cit., p. 333-34. 

(12) M." A. ARRAZOLA, op. cit., p. 279. 

(13) M. tt A. ARRAZOLA, op. cit., p. 229. 

(14) M. a A. ARRAZOLA, op. cit., p. 229. 

(15) M.° A. ARRAZOLA, op. cit., p. 238

EL ESCULTOR DOMINGO DE MENDIARAZ... 61 

Por todo esto, no es gratuito afirmar, que Mendiaraz y más tarde 

Bengoechea, continuaron, gracias a Juan de Anchieta, con la tradición 

romanista de la plástica castellana. 

Ciñéndonos al retablo de Nuestra Señora, en la parroquia de Villarreal 

de Urrechua, dentro de la obra de D. de Mendiaraz, nos queda 

añadir que se trata de un retablo relativamente pequeño; se enaientra 

a mano derecha del retablo mayor. Sus tres calles y dos cuerpos se apoyan 

en un banco en el que se historian escenas de la Pasión. Llama la 

atención, en el panel central del banco, un personaje completamente desnudo 

que sigue a Cristo, en el camino del Calvario. Este detalle se repite 

exactamente en el retablo de Santa Bárbara. 

En la calle central, en el primer cuerpo, el grupo de escultura exenta, 

que representa a la Virgen con el Niño, muestra la preocupación del 

artista por seguir los cánones de la plástica romanista. Es una hermosa 

escultura, pero en la que se observa desproporción en el tamaño del Niño, 

demasiado grande. La cabeza de la Virgen está bien trabajada; se 

cubre, en parte, con un velo; tal vez, el cuello es largo, lo que da a la 

fígura un cierto aspecto hierático; no se puede negar, sin embargo, 

la categoría y dignidad de la imagen. 

Sobre este grupo, a la altura del segundo cuerpo, Mendiaraz talló 

la Asunción de la Virgen; está bien lograda. 

Mendiaraz trabaja mejor la escultura exenta que los relieves de los 

paneles. Hay, en éstos, una gran desigualdad en la calidad de la talla; 

son buenas la figura o figuras del primer plano, pero a las de los planos 

posteriores, les falta perspectiva, y su talla, poco cuidada, resulta tosca. 

Esto mismo se observa en el retablo de Santa Bárbara, en la medida 

en que allí puede apreciarse a través de su horrenda pintura. 

Los paneles laterales historian escenas relacionadas con María: 

Nacimiento, Reyes, Purificación; falta, según la traza, el primitivo panel 

de la Anunciación. 

La arquitectura del retablo denuncia la época de su construcción: 

la de transición del plateresco al romanismo. No hay conchas, grutescos, 

balaustres; sus columnas clásicas estriadas, conservan decorado el tercio 

inferior (16). 

(16) Tengo que agradecer a D. José M. 1 Iztueta, sacerdote de Villarreal 

de Urrechua, la documentación que me ha facilitado.


OMENEZKO IDAZKI-BILDUMfl 

-II- 


Aralar'ko aizeak. San Migel'ko aldareburua 

AYERBE, INOCENCIO, "ARTXUETA'KO UNAIA" 

"Nafarroa'ko bitxirik baliotsuena, Excelsis'ko San Migel'go elizan 

dagon esmailezko aldareburu edo erretabloa da". 

Itz auekin eman zion asiera erretabloari buruz idatzi zuen liburuxka 

bati Bitoriano Juaristi jaun ospetsuak, Iruñako sendagille ta esmailgille 

trebea zanak. 

Aldareburu au ezagutzen dutenek badakite "bizantino" eran esmailez 

egindako oltz miragarri bat dala, ango eliz zaarrean (Euskalerriko 

zaarrena noski) edonork ikus dezakena. 

XVIII'gn. gizaldiraño, balio aundirik egozten ez ziotelako edo, erdiko 

elizafxoan egondu zan, aldare-aurreko ain segur, illunpetan eta ixiltasunik 

aundienean. 1775'garren urtean elizatxo ontatik atera ta Iruñara 

eraman zuten garbitzera. Aldakuntza ta azal-ikutze batzuk ere egin zizkioten, 

ez oso egoki; baño zorionez esmailak ez zituzten ikutu ta ortxe 

daude, bere edertasun osoan, begien atsegingarri. 

Nafarroa'ko bitxirik baliotsuena zala, zion Juaristi jaunak. Bai ote 

Esmail gauzetan maisu diranak oro, ao batez eta ao betez, goraipatzen 

dute aldareburu onen edertasuna ta balioa. 

Agian, Burgi'ko Tomás Aita Kaputxinoa izandu zan oltza ontaz 

lenengo aldiz idatzi zuna, 1774'gn. urtean. Bere esanari indarrik ez kentzearren, 

bere erdera ekarriko dut itzez itz, aipatuko ditutan beste guziena 

bezela. Ara zér díon : "Es digna de atención una dadiva preciossa... 

de poco vulto en la corpulencia, pero de mucha preciosidad en su materia 

y forma artificiosa". (Hístoria de San Miguel de Excelsis"- Tomo 

II, lib. 3, cap. 3, par. 3). 

Burgi Aitak ondo-mokor idatzi zun gai ontaz, baño bere fedeari 

ta biotzari, kritikari baño geiago begiratuaz. 

Dom E. Roulin, Frantziako fraille jakintsu ta ospetsuak, kritika 

bidean Burgi baño mutillagoa, gure oltzaren bikaintasuna zeatz-meatz 

aztertu ta erakusi zigun 1921'garreneko "Revue de l'Art Chrétien" ze-

64 AYERBE, INOCENCIO, "ARTXUETAKO UNAIA" 

lakoan. Nekerik aski izandu omen zun gure bitxi au ikusi eta ikertzeko. 

Orduan San Migel'en zegon apezak (fidakaitz eta basati xamar izaki 

nunbait) ez zíon erretabloa ikusteko biderik eman; eta Iruña'ko Apezpikuarengana 

jo bear izandu zun frailleak, baimena eske. Onen baietzkoarekin 

itzulirik, orduan bai, bearko ta, atari guziak ideki zizkion gure 

apez murrukutunak. 

Naiko izerdi ixuri bide zun gure fraille gizagajoak Urruzegi'ko aldapan 

gora. Aldareburuaren edertasuna ta balioa su-ta-gar goraipatu 

zitun edaz. Gai oni buruz idatzi zitunak oro onera ekartzea berriz, luzeegi 

litzakela derizkiot. Ez dut ordea kolkoan atxikiko fraille aierkorrak gure 

apezaz esandakoa. Bereak eta bost itzuli zizkion, alajainkoa; eta orraxaldi 

ederra eman ere bai. Ona emen bere itzak: "Nous ne raconterons 

point nos pourparlers avec un capellan méfiant et peu civilisé qui pretexta 

un voyage pour nous refuser l'autorisation de voir et d'etudier le 

monument confié a sa garde". 

Pedro de Madrazo ospetsuak, 1886'ean, "España. Sus monumentos 

y artes- Navarra y Logroño" izen aundiko liburuan onela goraipatzen 

du gure oltza: "...uno de los más bellos ejemplares de la esmaltación 

incrustada de la Edad Media... sin rival en ninguna de las más famosas 

colecciones de antigúedades del mundo". 

Biurrun'dar Tomás'ek, "El arte románico en Navarra". 1936'koan, 

onela dio: "esta imponderable pieza, que cuanto más se la estudia más 

importancia adquiere". 

"Navarre Romane" izeneko liburuan, Dom Luis M. 1 de Lojendio 

beneditar euskaldunak goratzarre au egiten dio: "Une des oeuvres les 

plus importantes de l'art de l'émail en Europe". Eta aurreraxeago: 

"...cet ensemble de merveilles". 

Eta Mañé y Flaquer, eta M. Arigita, eta Gómez Moreno, eta Kingsley 

Porter, eta abar, eta abar. 

Goraipatze ontan danok batera datorz eta itz berdintsukoak dira. 

Noizkoa da ordea Nork edo nundik ekarria Or zegok koxka! 

Orain artio, ez dugu idatz-agiri edo dokumenturik arkitu galdera 

auei erantzuna eman lezaiekenik. Jakintsuen esanei egon bear beraz; 

baño auek, gai oni buruz erizpide geienetan oso bereiz dabiltz, nor bere 

alde. Buru ainbat aburu direla esatekotan nago. 

Ointzat ar dezagun au: a) gure aldareburua bizantino tankeran edo 

estiloan agiña dala. b) esmailgintzak Sorkaldean dula bere asiera.

ARALAR'KO AIZEAK. SAN MIGEL'KO AI.DAREBURUA 65 

Bi esmailgintza mota ezagutzen ditugu : bata "cloisonné" izenekoa; 

"champlevé" deritzana bestea. Bietan egilleak, egin nai dun irudia arreta 

osoz metal orri batean marraztu bear du leenik. Gero, "cloisonné" moldekoetan, 

marra oiei jarraikiz, xafla luze ta me-me batzuk erantsi bear 

dizkio, ertz gora, utsgune edo ganbeltxoak egiten ditula, irudiaz bidenabar. 

Azkenik ganbeltxo oiek esmailez bete. "Champlevé" erakoetan berriz, 

xixel edo punttako baten bitartez, metal orria (gurean bezela, kobre 

orria geienetan) emeki-emeki ustu, irudiaren antza eman artio; eta gero, 

egin diran utsgune oiek esmailez bete- Lan izugarri zalla, agitz etenbera 

danez, eskutan eta begitan trebetasun berezi-berezia eskatzen duna. 

Ejipto'n, Mesopotamia'n, Kaukaso'n, zertxobait Grezia'n eta Persia 

Sasanidas'ean delako "cloisonné" esmailgintza ori erabili izan zan geien. 

Sarkaldean berriz bestea, "champlevé" deritzana, Jesukristo aurretik 

V'gn. gizaldltik aitzina, Merobinjio aroraño batez ere. 

Batean eta bestean bizanziotarrak izandu ziran maisuen maisu, eta, 

arian-arian, Europa'n zear zabaldu egin zan aien trebetasuna, beraiek 

maisu zirala. Venecia'ko San Markos elizan dagon "La palla d'oro" delakoa 

garai aietako esmailik aipatuenetakoa diteke. Onako au, nere ustez, 

diru erakuskeri arrandi bat da, urrez eta zillarrez egiña bait-da eta 

arri-bitxiz josia. Gureari berŕiz, naiz diruz txiro ta urri, eskulanez eta 

endrezuz (arte aldetik alegia) eta frango zaarragoa delakotz, bestea baño 

askoz obea derizkiot. 

Zaarragoa esan dut. Baño noizkoa 

Galdera oni erantzuteko, nungoa dan jakin bear genuke aurretik. 

Baño, ontan ere, aburu oso berdiñezak erakusten dizkigute jakintsuak, 

len esan dutanez. 

Burgi Aitak eta beste leenagoko idazle batzuk Sorkaldetik ekarria 

dala diote, Kruzadatakoan bear ba-da, eta gero Nafarroa'ko erregeren 

batek, Santxo Aundienak edo, San Migel'era ekarria, eskuikus gisa. 

Pedro de Madrazo'k dionez, Rhin ibaiertzetatik dator (Colonia, Verdun) 

ango esmailgilleak egiña, Bizanzio'ko ertilariak maisu eta buru zituztela. 

Beste batzuk (Kingsley Porter, Gómez Moreno) España'ko lantegiren 

batean egiña dala uste dute. 

Erizpide auek danak zearo jarki nai izandu zitun asieran aipatutako 

Juaristi jaunak. Ortarako, 1929'gnean liburu oso eder bat argitaratu zun, 

argazki politaz jantzirik, izenburu onekin: "El Santuario de San Miguel 

5

66 AYERBE, INOCENCIO, ''ARTXTJETA'KO TJNAIA ; 

de Excelsis (Navarra) y su retablo esmaltado". Onentzat gure aldareburua 

Frantzi'ko Limoges'koa. da ez-bairik gabe, XH'gn. gizaldikoa, agian 

Iruña'ko Katedralerako ekarria eta gero Aralar'era eramana. Ez dakit 

bera ere ontan oso ziur zanik, zeren eta urte batzuen buru Donosti'ko 

egunkari batean (Unidad, 3-8-46) itz auek ezarri zitun: "Es una maravillosa 

producción del siglo XII, quizás la más completa, mejor que las 

que salieron de Limoges"- (azpi-marra nerea da). 

Geroztik beste askok, frantzitarrak batez ere, Juaristi'ren urratsai 

jarraiki diete, bero-bai-bero, baietz, Limoges'koa dala egiztatu naiean. 

Alferrik. Beren argibideak ez dute indarrik aski baietzkoari egoteko ta 

lengo illunpean gelditzen gara. Bat bakarrik aipatuko dut, ezagun zaidana: 

Madeleine Gauthier andrea, Limoges'ko "Bibliothéque Municipale" 

delakoaren zuzendaria, esmail gauzetan asko eta asko ikasia. Paris'ko 

1963'garreneko "Art de France" aldizkarian erakusi nai izandu 

zigun gure aldareburu au Limoges'tik datorrela eta Iruña'ko katedralerako 

egiña. Ala dio : ". ..provenant sans doute de la cathédrale de Pampelune". 

Aurreraxeago ordea "sans doute" ori "vraisemblablement" bilakatzen 

da. Duela zenbait urte Aralar'ko San Migel'era etorri zan erretabloa 

ikustera (ez bai-zuen artean ikusi). Bazkal-ondoan elaketan asperralditxo 

bat egin genun gai oni buruz, eta pilota eskura etorri zitzaidan. 

Nik ez diot erizten gure aldareburua Iruña'ko eliz-nagusian egondu danik, 

eta aotik ortzera galdetu nion: —Zertaz, edo zer oin artu duzu gure 

alreburu au Iruña'ko katedralean egondu zala esateko —Eta ona emen 

erantzuna: —Jauna, zuen bitxi au begiz ezagutzen ez nuela aitortu 

bearrean naiz, eta orain, ikusi ondoan, utsetik asi bearrean: "je dois 

commencer d'prés zéro". —Ez da geroztik agertu eta jakin nai nuke zer 

derizkion gaur-egun. 

Zeri atxik beraz Nik nere motzean au esango nuke: Illunpetan 

gabiltz eta ezin deusik baietztatu oraiño. Ene aburuz, Limoges'tik baño, 

Bizanzio'tik urbillago dago gurea. Ara zergatik: 

a) Aldareburuari berari begiz. Limoges'ko esmailgilleak geienbat 

sal-erosketarako egin zuten lan; ango langintza industri bat zala esan 

nai dut- Eta Juaristi'k berak aitortu zuanez, gurea angoak baño askoz 

bikañagoa da. Batzuek eta bestea elkarren ondoan jartzea litzake on, 

nolako aldea dagon ikusteko. Nik ikusi dituten Limoges'koak beiñikbein 

(eta ez dira ain gutxi ere) gurearengandik oso azpian gelditzen dira:

ARALAR'KO AIZEAK. SAN MIGEL'KO ALDAREBURUA 67 

aiek eskulangille on-onenak dirake, gurea berriz ertilari edo artista bikañenak. 

Beraz artesano eta artista artean dabil jokua. 

b) Istori inguruari buruz. 

1) "Ikonoklasta" taldeak indar aundia izandu zuen España'n eta 

baita Europa osoan Xgn. gizaldiaren bukaeraño. Arrezkero gure Pirineo'- 

tan xixelgintzak, irudigintzak eta gañerako ertilanak (romaniko-pirenaiko 

delakoa batez ere) indar artzen asi ziran. Bisigotiko era izandu zan 

nagusi. 

2) Andaíuzia eta Bizanzio arteko artuemanak nabarmen izandu 

ziran Xgn. gizaldian. Esate baterako, Nizefora Fokas, Konstantinopla'ko 

erregeak, Al-Hakkan H'garrenari bere langillerik trebeenak bidali zizkion 

Kordoba'ra, ango mezkitarako mosaiko miresgarriak antolatzera. 

3) Beste langintzatarako bezela, esmailgintzarako ere maisuak eta 

langillerik onenak Bizanzio'tik etorri ziran España'ra, eta, iparraldean 

bereziki, moldatu zituzten esmail-ol eta lantegi onak. Baliteke Silos'ko 

aldareburua ordukoa eta angoa izatea, España'koa alegia. Ba-liteke... 

4) Esmailgintzak beste langintzakin zer-ilcus aundia dauka. Auetako 

asko Sorkaldetik Andaluzia'raño iritxi ziran. An arrakasta aundia 

izandu zuten, eta, arian-arian, Iparralderaño etorri ta emendik Frantzia'- 

raño joan ziran, Santiago'ra zetorzen beilarien bitartez batikbat. Alanola: 

a) Sedazko irungintza ta eungintza. (San Isidorok dionez, VH'garrenean 

kasullak eta bestelako eiiz-jantzi bikañak egiten omen ziran beiñartan)' 

b) Boligintza edo marfilgintza (Kordoba'n zabaldu zan au ere 

X'garrenean). 

d) Liñabera edo algodoigintza (X'garrenean). 

e) Beiringintza (kristalgintza). IX'garrenean asi omen ziran Kordoba'ko 

aundikiak kristalezko ontzitan edaten, urre ta zillarrak aldera 

utzirik. 

Esmailgintza Persia'n jaio ta Bizanzio'n azi egin zan, ez ordea Limoges'en. 

Ez ote da ba bidezko esatea, beste langintzak bezela, au ere 

Sorkaldetik etorri ta, España'n barna, Frantzi'raño iritxi zala Eta Limoges'ko 

esmailgilleak España'ko iparraldekoengandik ikasi zutela beren 

esku-langintza 

Aralar'ko aldareburua, besteen aldean, auetan dagcrkigu garai eta 

nagusi, nabari-nabari: 

1) Beste guziak baño frankoz aundiagoa da.

68 AYERBE, INOCENCIO, "ARTXUETA'KO UNAIA" 

2) Besteak baño marrazki askoz fiñagoak ditu, eta margo bikañagoak, 

bizantinoen antzekoak. 

3) Xixeladurak milla aldiz obeak ditu, ertilari bikañenak diranez. 

4) Irudi-inguruko marrazkiak arabitarren "ataurique" delakoa 

gogorazten digute. 

5) Irudien antza edo esan-naia (sinbolismoa alegia) apartekoa da: 

besteak "Pantocrator" erakusten duten toki berean, onek Amabirjiña 

ekartzen digu, bizantino era goxo-goxo batean, begi lore, irripar ezti, 

Pirineo aldeko Amabirjin xalo ta maitagarrien antzera. 

Ez ote du onek esan nai gure oltza Xl'gn. gizaldikoa litekela, "Iconoc!asta"en 

ekiñari erasotzeko, Amabirjiñarenganako jaiera sortu eta 

baztar guzietaraño edatu zanekoa 

Or dago koropilloa! 

Eta benetan bereizkaitza, alajainkoa! 

Nork edo nola ebaki auzia 

Beste arlo askotan bezela, erti eta arkeoloji lanbideetan mutilla 

dugugure Don Manuel Lecuona zaarra. Maisuen maisu! 

Gai oni buruz ere, pozik artuko genioke bere eritzi baliotsua. 

Betarik baldin ba-duzu, esaiguzu zure itza, Don Manuel maite- 

-maitea! 

ETA ZORIONAK AUNITZ URTEZ ! !

LEKUONA'TAH MANUEL IAUNAHEN 


-II- 


Pio Baroja'ren «El cura de Monleón» 

J. M. BAZTARRIKA SAIZAR-BlTORIA 

Milla bederatzíreun ta irurogei ta amabigarren urtean (1972), Pio 

Baroja Nessi jauna zanaren jaiotzaren eun-urtea zala-ta, beraren nobela 

bat argitaratu zuten, oroimenez: "El Cura de Monleón". 

Liburu onek iru zatí ditu. Lenengoan, Gazteiz'ko Seminarioan ikasten 

du apaizgintzarako. Javier Olaran du izena. Onen aita ere apaizetarako 

ibillia omen zan bost-sei urteetan. Askotan gertatzen dana, bide 

ortatik ateratzeagatik, aurrena batxiller ikastera, bialdu omen zuten izeba 

batzuek; eta gero, Frantzia'ko kolejio batera, frantzesez ta inglesez 

ikastera. 

Alaz ta guztiz ere, bereari eutsi zion. Eta, bere izeba Paularekin, 

"externo" bezela, Vitoria'ra joan zan. Eta bi seminario zarretan ikasiaz, 

apaiztu zan. 

Barojak, bi seminario oetako berri ondo xamar ezagutzen zuala, 

agertzen du. Onen illoba Julio Caro Baroja'k, orain urte gutxi atera 

berria duan "Los Baroja" liburuan, 275'garren orrian, esaten digu nolatan 

ikasi zuan ango berri. Apaizgai izandako batek, eta orduan "guardia 

de asalto" zanak, Pio Baroja'ri Vitorian eman omen zion seminario'ko 

gora-beraen berri. Julio Caro jauna bera ere, ordurako don Jose Miguel 

Barandiaran'ekin ibillia zan arkeoloji-kontutan, eta arek berak ere zer- 

-edo-zer erakutsi omen zion seminario'ko bizieraz. 

Bigarren zatian, Javier'en Monleon'go bizimodua kontatzen du. 

Monleon, Euskalerriko iru probintzien mugan jartzen du. Monleon, Mondragon 

omen da. Orregatik, nekazaritza ta lantegiolak dituan erria da. 

Ogei ta emeretzi kapituluetan, Jabier'ek erri ontan izan zituan gora-berak 

eta joan-etorriak azaltzen ditu. Aren konfesio-lanak, erriko apaizakin 

ta gaiñentzeko jendearekin izandako artu-emanak, arazoak, tentaldiak... 

Baratzarako zuan zaletasuna... Itz batean, Jabier'en Monleon'go 

bizimodua. 

Azkenean, politika dala-ta ez dala, sozialistak zirala-ta ez zirala, eta

70 BAZTARRIKA SAIZAR-BITORIA, J. M. 

bere arreba Pepita dibortziatutako mediku batekin ezkontzen dala-ta..., 

asarretzen da. Obispadura salatzen dute, eta leku aldatzea erabakitzen 

dute. 

Eta auxe da irugarren zatia. Nobela'ko zatirik garrantzitsuena noski. 

Trebiño ingurura bialtzen dute. Kantabria'ko ta Vitori'ko mendien dagon 

erritxo batera. Ala bear-da, ba da inguru aietan, Baroja izena duan erri 

txiki bat. Zerbaitegatik bialdu zuan Pio Baroja jaunak Javier Olaran inguru 

aietara. Pio Baroja'ren familia, Baroja erri txiki ortatik zetorren. 

Aurretik, jatorriz, Martinez de Baroja zan Barojatarren abizena. Ta Barojak 

errixka ortakoak ziran. Alde aietara joan zan-ba gure Javier Olaran 

apaiza. 

Bakardade artan aspertu, eta irakurtzeari ekiten dio beiñere baiño 

gartsuago Javier'ek. Madrid'era, Londres'era ta Paris'era liburu ugari eskatzen 

ditu, eta iru milla peztaen gastua egiten du. Krisis-garaiak arrixku 

aundia du-ta, bere burua nastutzen asten da. Txorabiotzen. Eta libururik 

aldrebesenak irakurtzea erabakitzen du. Adibidez: Salomon Reinach'en 

eta Chantepie de la Saussaye'ren, "Historia de las Religiones" ; Voltaire, 

Strauss, Renan, Loissy, Frazer, Feuerbach, Waigall'en... liburuak eskatzen 

ditu. Eta, aldamenean notak artzeko kuaderno bat duala, irakurtzen 

ditu. Orrela, sinismenean naspillatu ta nastu egiten da. Oztu egiten da. 

Azkenean, fedea galdu ta sotana uzten du. Orixe da nobelaren gaia ta 

ardatza. 

* # # 

Don Pio Baroja'k irurogei ta amabost (75) bat nobela idatzi zituan. 

Orretzaz gaiñera, rapsodia batzuk, artikulo dexente, ensayok eta baita teatro, 

antzerki ta olerki batzuek ere. Barojaren lan guztiak, bederatzi bat 

milla orriko zortzi liburu aundi betetzen dituzte. 

Ikusten danez, batere zalantzik gabe, "El Cura de Monleón"au, 

Barojak, bere nobeletan exkaxenetakoa du. Iya iñungo "Historia de la 

Literatura"n, naiz onenak izan, ez det arkitu nobela au. Ez dute aitatu 

ere egiten. Ona emen, liburu-nobela au aitatu ere egiten ez duten "Historia 

de la Literatura" batzuek: "Diccionario de Autores de todos los 

tiempos y de todos los países", Gonzalez Porto-Bompiani jaunak egiña.— 

Ramón D. Pares'en, "Historia de las Literaturas antiguas y modernas".— 

Angel Valbuena Prat'en, "Historia de la Literatura Española". Eta ori, 

amar orritan Barojatzaz itz egiten duala.—Gonzalo Torrente Ballester'en,

PIO BAROJA'REN "EL CURA DE MONLEON" 71 

"Panorama de la Literatura Contemporánea".—Angel Lacalle'ren "Historia 

de la Literatura".—José Garcia Lopez'en, "Historia de la Literatura 

Española".—Ezta Martin Alonso Pedraz'en, "Historia de la Literatura 

Mundial" en ere.—Eta abar... 

"Revista de Occidente"k ere, lau aldiz aterata dauka: "Diccionario 

de la Literatura Española". Askoren artean dago egiña. German Bleiberg 

eta Julian Marias'ek zuzentzen dutela. Barojari dagokiona, J. Marias'ek 

berak egiten du. Ta arrigarrigoa da emen gertatzen dana ta onek 

esaten duana. Asi 1900'etik eta, banan-banan eta errezkadan, urtetik-urtera, 

Barojaren lanak eta liburuak esaten ditu, Baroja bera, 1956'an, íll 

artekoak. Berrogei ta bost gutxienez aitatzen ditu. Ta "El cura de Monleón" 

ez du aitatu ere egiten. Bakar-bakarrik "El Cura de Monleón", nobela 

au, aitatuko du, Barojaren ideak eta pentsakera esaten asten danean. 

Eta ara zer dion: "El cura de Monleón" nobela, Barojaren nobeletan 

txarrenetako bat da. (Es una de las novelas menos afortunadas). Baroja, 

dio Julian Marias'ek bertan, bere buruaren maixu da, au da, "autodidacta". 

Ez dauka Ikastetxetan artzen dan arnasik. Batere era ta ordenik 

gabeko jakintza ta irakurketakin egindako eziketa dauka. Nobela onek, 

bere eziketa ta pentsakerak azaltzeko bakarrik balio du. 

Berdintsu diote DiezEcharri eta Roca-Franquesa maixuak euren liburu 

"Historia General de la Literatura Española e Híspano Americana"n. 

Erlijio guztien etsaia da Baroja, diote. Berdin kristautasunena. Baita 

Grecia'tik asita gaur-arteraiñoko filosofiaren oiñarrien etsaia ere. Bere 

eziketa exkaxa, orri guztietan azaltzen da. Bere burua, gaizki egositako 

liburu ta irakurketaen naspilla aundi bat da: Kant, Schopenhauer, 

Nietzsche... Erlijoaren aurka dakarzkian arrazoiak, modatik igarotakoak 

dira, eta teolojiako lenengo urteko ikasleari ere irriparra ateratzen diote, 

ta parragurea eman... 

Areago oraindik. Barojaren bizitzak izan duan idazlerik onena, Sebastian 

Juan Arbó jauna da. (Pio Baroja y su Tiempo.—Premio Nacional 

de Literatura. "Miguel de Unamuno".—1964). Ta ara zer dion 

S. J. Arbó'k, iiburu ortan, 612 eta 789 orrietan: "Barojaren "El cura 

de Monleón" nobela, Barojaren libururik "tamalgarrienetako" bat da. 

Naiz artetsu, bizi ta erlijio-jakintza itxurarekin egiña egon. Barojak, dio 

Arbó jaunak, ez du erlijio-sentimenturik. Ez du erlijio-griñarik. Jendeak 

salaketa au egin izan dio Barojari, alegia ez duala erlijio-sentimenik. Ba, 

jendeak Barojari egin dion salaketarik egiazkoena orixe da. Apika ikusi


deten beste idazlerik, erlijiorako ta Jáinko-sentimenerako Baroja beziñ 

itxia danik. Kristau-katolikotasunaren etsai porrokatua izan zan. Schopenhauer, 

Nietzsche, frantziko enziklopedi-zaleak eta, batez ere, Voltaire'k 

bultza zioten iritzi ta egoera ortara"... 

Berdiñ-berdiñ pentsatzen omen zuan sendagille ta idazle ospetsua 

izan zan Gregorio Marañon jaunak. Ala esan zidan il-aurretik, oraindik 

Donostian il-berria dan aita Vitoriano Larrañaga jesuita jakintsuak: 

"Marañon jaunak zeredozer egin nai izan zuan Baroja'rekin. Baiñan 

ez omen zeukan nundik eldurik erlijio-gaietan. Barojak etzuan erlijiosenik, 

esan zidan Marañon jaunak". 

Baroja aiñ ondo ezagutzen duan Miguel Pelay Orozco jaunak, ala 

esaten du bere azkeneko "Baroja y el País vasco" liburuan, 138 orrian: 

"Baroja alorr guztietan agnostikoa ta sinisgabea da. Ez bakarrik filosofi 

ta erlijio alorrean, baita gizaketa edo politika, jokabide ta elerti edo literatura 

alorretan ere". 

Kondaira oek danak-ba, Barojaren ainbeste nobela aitatu arren, 

Monleon'go apaizaren au izendatu ere ez dute egiten. Eta izendatu ezkero, 

baztartu ta gutxiesteko. 

* * # 

Ala ere, Pio Baroja jaunaren jaiotzaren eun-urtea ospatzeko, Barojaren 

"El cura de Monleón" nobela madarikatu au argitaratu zuten. Eta 

argitaratu ere, ez beiñ bakarrik. Bi aldiz, gutxieneko. Seguru asko, "El 

cura de Monleón", Jabier Olaran, eta Baroja bera bezela, nobela orren 

irakurlea ere Kristau-sinismenean naspildu ta fedea galduta gelditu 

zedin. 

* * * 

Barojak, bere nobela guztiak, bi alderdietara eratu zituan. Batzuk 

"trilogia" edo irukoetan batu zituan. Besteak, "Memorias de un hombre 

de acción" izenean sartuko lirake. 

Eugenio Abiraneta, Barojaren urrutiko aide bat, frantzesen eta karlisten 

gerran ibillitako burrukari bat; orixe da azkeneko liburu oen guztien 

ardatza. Ogei ta bi liburu dira. "El escuadrón del Brigante", "Los 

recursos de la astucia", "El aprendiz de conspirador", "El sabor de la 

venganza", "La nave de los locos"..., izango lirake onentxoenak pilla 

ontan.

PIO BAROJA'REN "EL CURA DE MONLEON" 73 

Aurrenekoetan edo irukoetan, berriz, "Zalacain el aventurero", "La 

casa de Aitzgorri", "El mayorazgo de Labraz", "Las inquietudes de Shanti 

Andia", "Camino de Perfección", "La busca", "La mala hierba", "Aurora 

roja"... 

Barojaren pentsakeran, zer-ikusi aundia izan omen zuan Schopenhauer'ek, 

bere etsipen illunarekin. Nietzsche'k, berriz, bizitza burruka 

bezela artzen erakutsi zion, eta indarra gurtutzen, 

Nobelaren teknikan, Barojak berak aitortzen duanez, zer-ikusi geyena 

izan dutenak oexek izango lirake: Frantzitik, Stendhal eta Balzac. 

Inglaterratik, Poe ta Dickens. Eta Errusitik, Turgueniev, Tolstoi, eta geyenik 

(beraren illoba Julio Caro Caro Baroja jaunak, len aitatu degun 

"Los Baroja" liburuan, dionez), Dostoyevski, nobelagille aiñ ezaguna. 

Barojaren idazkera, motza, bizkorra, gartsua, garbia ta "naturala" 

dala ez dakianik, iñor ez da izango. Pelay Orozco jaunak egun aietan esan 

zuan bezela, Donostiko Ateneoan, Barojaren idatzietan askotan olerkia 

ta sentipen fiñak arkitzen ditugu. Elestietan batez ere. Oiexek dira noski, 

Barojaren idaz-lanik onenak. Eta ba-dirudi, idazlearen nortasun sakona 

ortxen izkutaturik dagola, axaleko asarre-itxuraren azpian. 

Aita Inazio Elizaldek (Deusto'ko Ikastefxeko Españiko Elerti edo 

Literaturaren Irakaslea) urrengo egunean leku ortan bertan, esan zigunez, 

Barojaren nobeletan, apaizak 140 aldiz irtetzen omen dira. Jakiña, 

era askotara. Bost edo sei eratara. Gudalari bezela batzutan. (Merino, 

Santa Cruz, Gorostidi). Abade ta kanonigo liburu-zale ta jakintsu bezela 

bestetan. Beroien akatsak, oitura zuanez, gartsu ta maiz agertuaz. Jesuitengatik 

ere prankotan mintzatzen da. 

Bañan ez ditu, Galdos'en modura, berarekin zer-ikusirik ez ba-lute 

bezela, ikutzen. Barojaren apaizetan, beste personajetan bezelaxe, Baroja 

beraren izaera ta kezkak dabiltza dantzan. Baroja bera dabill aiengan 

sartuta barruan. 

Au bai dala egia, "Cura de Monleón", nobela ontan. Baroja bera 

da Monleongo apaiza. Apaiz ontan dabill sartuta barru-barruan Baroja. 

Irugarren zatian batez ere. Javier Olaran apaizarekin bizi dan Paula, 

berriz, Barojaren ama. Javier'en izeba da nobelan. Eta Barojaren amak 

berarekin izan zuan zer-ikusia, dauka Paulak bere illoba Javier'ekin. 

Aurreko urtean, 1935'an ,ill zitzaion bere ama Barojari. 

1936'ko ilbeltzean idatzi zan nobela au, Madriden. Barojaren azke-

74 BAZTARRIKA SAIZAR-BITORIA, J. M, 

netako nobela. Irugarren zatía, nobela ez baño, ensayo bat da. Barojaren 

batez ere erlijioko pentsakeraren testamentu edo azkenai bat da. Antxe 

daude bere iritziak erlijiotzaz, Bibliatzaz, Kristautasunetzaz, filosofiatzaz... 

Eun orri ta geyago betetzen ditu erlijiotzaz, Kristotzaz eta Bibliatzaz 

mintzatzen. Esan degu, bere maixuak "racionalistak" eta Frantziko 

ta Alemeniko protestanteak batez ere izango dira. Kristautasunaren oiñarriak 

egiñala guztian erasotzen ditu. Ogei gizaldi auetan, Kristo, Eliza, 

Bi'blia, Ebanjelioren kontrako arrazoirik onenak dirala iruditu zaizkionak, 

an dakarzki. Kristok eta Ebanjelioak izan dituzten etsairik porrokatuenak. 

Asi bigarren gizaldian, Celso'tik eta, irugarrenean, Porfirio'tik 

igaroaz, 1936'ko egunetaraiño: Lucrecio, Loysy, Feuerbach, Frazer, 

Strauss, Renan... Aita Elizaldek dionez, antxen omen daude Itzea'ko 

liburutegian liburu auek denak. Asko, azpian marratuta ta oarrakin. 

Arritzekoa dana: Harnack oso gutxi aitatzen du, ta ez omen dago 

Itzea'ko liburutegian. Unamuno'ren liburutegian geyena azpian marratuta 

dagona, ta Unamuno'ren sinismenean zer-ikusirik aundiena izan 

zuan idazlea: Harnack. 

Baroja jaunak, nobela onen irugarren zatian, Ebanjelio ta Kristautasunaren 

aurka, klase guztietako arrazoi ta argibide erabiltzen ditu. Danak 

naspillan eta nastuta. Danak, gorago esan degunez, idazle ta maixu 

"racionalistatik" artuak. Au da, arrazoia ta izadia bakarrik onartzen dituztenak. 

Ta fedea, sinismena, zerua, miraríak, goiko-erlijíoa... ukatzen 

dituztenak. Ta arkitzen dituan azalkizun danak artzen ditu. "Racionalistai", 

denbora guztietan, burura etorri zaizkien guztiak. Dozenaka ta 

dozenaka. Bat bakarrik aipatu dezagun. Ain zuzen, Barojarentzako garrantzitsuena 

dana. 

Ala dio Barojak nobela onen 305 orrian: "Jesusen bizitzaren kritikorik 

gogorrena eta jakintsuena, Strauss protestantea da. Ez Renan bezela. 

Onek apaiz-kutsua ta sakristi-usaia dauka. Voltaire baño ere obea. 

Elizak eta katoliku-jakintsuak, ondo egin dute kasorik berari ez egitearekin. 

Ez bai dauka erantzunik. Strauss'en Jesusen bizitza, bildurgarrizko 

kritika da. Strauss, aari-buru bat da. Erruki gabeko gizona". 

Ikusten danez, Barojarentzako Strauss da bikañena, Ebanjelioak 

ankazgora botatzeko. Ta, aita Elizaldek dionez, Itzea'ko liburutegian, 

Strauss'en Jesusen bizitza, oso azpi-marratuta dago. 

Zeiñ da-ba Strauss David Federico Strauss

PIO BAROJA'REN "EL CURA DE MONLEON ; 75 

* * * 

Erdi-Aroa zear, Adan da Evarena jo-an gabe, bertagotik asi gaitezen. 

Bigarren eta irugarren gizaldian, Celsok eta Porfiriok ebanjelioen balioa 

ta siñisgarritasuna ukatu zuten. Origenes'ek eta beste kristauak erantzun 

zieten. Arrezkeroztik, ebanjelioen kondairatasunaren aurkako idazki berezirik 

etzan agertzen. 

Luterotarrak eta protestantek ere, Biblia bakarrik ona'rtzen zutela, 

indartu egiten zutela zirudian. Baiñan zirriku bat uzten zuten ustekabean: 

Biblia irakurtzeko askatasun osoa. Orretzaz gaiñera, pentsakera 

berriak kanpotik sortzen ari ziran. Pixkanaka ,erdi-arotik irtetzen zijoazen 

eran, Inglaterran, adibidez, "deistak" sortu ziran. Herbert de Cherbury 

(1581-L648). Oek, berezko erlijioa bakarrik onartzen zuten. Goiko 

erlijiorik, izatez-gaiñeko gauzik etzuten onartzen. Onela, Toland, Tindal, 

Collins, Aslhey Cooper, Priestley, Woolston, Annet... 

Iritzi ok denak, Frantzira igaro ziran. Eta Voltaire, Montesquieu, 

Bayle, Fontenelle, Rousseau, Condorcet, La Mettrie'k... askoz ere obeto 

zabaldu zituzten. 

"Renacimientotik" onuntz, filosofi berri bat ere sortzen ari zan. 

Aurrekoak utzita, Bacom Verulam, Inglaterran. Descartes, Franzian. Baruch 

Spinoza, Holandan. Locke, Hume, Berkeley, Hobbes... 

Argi-Gizaldia edo "Aufklárung" iritxi zan. Erlijio aldetik beintzat, 

Alemanian, beste iñun baño, indartsuago. Leibnitz, Wolff, Kant, 

Fichte, Hegel, Schelling... 

Itz batean esateko, arrazoi-zaletasuna leku askotan sortu zan, eta 

zabaldu zan, Arrazoia bakarrik onartzen zan. Izakera bakarrik. Izakerazko 

erlijioa bakarrik. Fedea, sinismena, mirariak, izakeraz-gaiñekoa, zerutikoa, 

zeru-erlijioa..., etziran onartzen. Baruch Spinoza izan zan aurrenekoetako 

bat, Biblia'ri goi-arnasa kendu ziona, ta beste edozein liburu 

bezela irakurri bear zala esan zuana. Luterok, "sola fides" esaten zuan. 

"Racionalistak", "sola ratio". 

Pentsakera onekin berdintzekotan beintzat, bearrezkoa zan Biblia 

"soiltzea". Bibliatik, Ebanjeliotik goi-arnas guztia kentzea. Mirariak kentzea. 

Izakeraz gaiñekoa, kentzea. AuXe egin nai zuten "racionalistak". 

Katoliku askotxo ere kutsutu ziran pentsakera auekin. 

Ikusten da-ba, kondairatik baño geyago, pentsakeratik geyago da-


torrela arrazoi-zaletasun au. Burutazio bat geyago dala, ondorio bat baiño. 

"A priori", "a posteriori" baño geyago. 

Berdin-berdin zioten Celsok eta Porfiriok bigarren-irugarren gizaldietan: 

Mirariak, Jainkoaren Gizakundea,.. eziñezkoak zirala. Orregatik, 

gezurrezkoak, "mitozkoak", ebanjelioak. Gaurko "racionalistak" bezelaxe. 

Zerbaitegatik esaten da-ba, "nihil novum sub sole". 

Pentsakerak, burutaziok... bultza-ta, asi ziran-ba "racionalistak" 

ebanjeliotik mirarizko dana kentzen. Jakintzak eta kondairak baño askoz 

geyago. Goi-arnasa, mirariak, izakeraz-goikoa eziñezkoak diralako erabat; 

burutazioz, alde-aurretik. 

Edelmann eta Reimarus alemanak izan ziran aurrenekotakoak ebanjelioak 

bitan banatzen eta zatitzen. Ebanjelioak soiltzen, eta zerutikako 

guztia kentzen. Gero Paulus. 

Ondoren, David Strauss etorri zan. Barojaren Strauss. 1835'an, 

Itzea'n Barojak dana azpimarratuta zeukan Jesusen bizitza idatzi zuan. 

Zarata aundia atera zuan. Bere aurrekoen (Reimarus, Paulus) lanakin, 

etzegoan iritzkide. Traketsak iruditzen zitzaizkion. Ta baldarrak. 

Strauss hegeldarra zan. Ta gaiñera ezkerreko hegeldarretakoa. Orregatik, 

Hegel' ek zeukan erlijio-iritzia artu zuan, bere asmoak betetzeko. Hegel'en 

arnasa zuan "mitoa", artu zuan ebanjelioak soiltzeko. Mitoa, auxe 

izango litzake Hegel eta Strauss'entzako: Gertakizun baten bidez, pentsakera 

bat ezarriko litzaioke Jesusi ebanjelioan. Gertakizunak baño, 

pentsakera onek askoz ere garrantzi geyago du mitoan, Strauss'en mitoan. 

Mitoen bidez, lenengo kristauak Jesus "idealizatu" egingo zuten. 

Gogozko Jesus bat, buruzko ta ustezko Jesus bat sortuko zuten. Judioak 

Mesias baten zai zeuden aspalditik, eta itxaropen eta burutazio auek, 

mitoen bidez, Jesusi ezarriko zizkioten, onela mirarizko ta arrigarrizko 

Jesus bat sortzen zutela. Ta auxe izango litzake ebanjelioko Jesus, 

Strauss'en iritzian, jakiña. Ta onelaxe pixkanaka sortuko ziran ebanjelioak. 

Mitoaz beteak. Lenengo kristauen gogoz, ustez, ta naiez beteak... 

Jakiña, Strauss'en gogaketak eta "teoriak" denbora eskatzen zuan. 

Gauetik goizera ez dira gauz auek eratzen. Strauss'en iritzian-ba, ebanjelioak 

eratzerako, bigarren gizaldia aurrera joango zan. Bestela bere iri-

PIO BAROJA'KEN "EL CURA DE MONLEON 77 

tziak ezín zitezkean bete. Etzegoan denborarik lenengo kristauak Jesus 

mitoaz kutsutzeko ta arrigarritzeko. 

Gaur ez dago iñor ez dakianik, ebanjelioak askoz ere lenago egiñak 

daudela. San Mateorena, 50-55 urteen inguruan. San Marcos eta 

san Lucas'ena, 60 inguruan, gutxienez. 

Strauss'en "inventoak"-ba beren kisa dijoaz ankazgora. Strauss'ek 

berak bere burua ta bere asmaketak urkatu zituan orrenbeste denbora 

eskatu zuanean bere gogoak betetzeko. 

Ta auxe da Barojaren Strauss. Barojaren Strauss "bildurgarria". 

"Aari-burua". Au onelakoa baldin ba-da, besteak nolakoak ote dira 

Egia esan, danak antzekoak dira. Danak anaiak dira. Danak elburu 

bat, arazo bat besterik ez daukate: Ebanjeliotik arrigarri dan guztia 

soiltzea. Nola edo ala, ebanjeliotik Jaungoiko kutsua kentzea. Edozeifi 

moduta, zerutikoa izkutatzea. Ori dana eziñezkoa bait-da. Mirariak eta 

gauz arrigarri guztiak ezin litezkeanak bait-dira. Jesus gizon-uts utzi bear 

da. Al dán bezela, baiño gizon-uts. Jesus-Jaungoikoa, ezin leike onartu. 

Orregatik, Strauss'en ondorean ere, bide ortatik jarraitu dute, asmaketa-klase 

guztiak, eta amets-klase gutziak egiñaz, Jesus banatzeko, Jesus 

zatitzeko, Jesus gizon uts uzteko. 

Ta jakiña. "Razionalista" bakoitzak, "maixu" bakoitzak bere era 

ta bere modura soiltzen eta iñausten ditu ebanjelio santuak. Zenbat "razionalista" 

ta sasi-maixu, ainbeste Kristo, ainbeste sasi-Kristo, ebanjelioko 

Jesusekin antzik eta itxurik ere ez daukatenak. Pilatos'ek ez ezik, makiñabat 

"ecce homo" negargarri egin eta atera ditu jende onek erri 

tolesgabearen aurrera joan dan gizaldi ontan... 

Strauss'en ondoren, Baur irten zan. Gero, Bauer. Tubinga'ko Ikastola. 

Gero protestante liberalak: Keim, Weiss, Holzmann, Welkausem, 

Harnack, Renan... eta abar... Gero, "eskatolojistak": Loisy, Wrede... 

Gero, erlijioen kondaira alderatzea: Robertson, Smith... eta 

abar.... Oek ere, batzuk beintzat, Barojak ba-dabilzki nobela ontan.— 

Gero, 1921 inguruan, Ebanjelioko esaeraen kondaira. (Formgeschichtliche 

Methode): Dibelius, Bultman sonatua, Albertz... Oek ere, ibillian- 

-ibillían, Strauss'en bideetara etortzen dira. Oek ez ditu Barojak aitatzen. 

Seguru asko, 1936'an, nobela au idatzi zuanean, etziran emen ezagunak. 

Eta beste "erremediorik" ez dago. Ebanjeliotik arrigarri guztia kentzezkoetan, 

mitoak, ala ametsak, ala ipuiak, ala ezarketak, ala burutaziok... 

zer-edo-zer "inventatu" bearra dago.


Arrosari osto guztiak kentzen baldin badizkiogu, arrosik gabe gelditzeko 

arrixkuan gaude. Berdin, ebanjelioarekin. "Racionalista" askok 

ainbeste soildu ta zatitu izan dute ebanjelioa, arrigarri guztia kenduaz, 

Jesus gabe, ez Gizon bezela, ez Jaungoiko bezela, gelditu izan dira. Ta 

Jesus'en izatea ere, gizon bezela, ukatu bearrean arkitu dira. Adibidez, 

Couchoud, frantzesa. Ta beste asko. Arian-arian, ebanjelioko Jesus deseginda 

gelditzen zaie eskutan. 

Izan ere, Ebanjelioak osorik eta dauden bezela artzen dira, ala ez 

dira artzen. Sinisten zaie, ala etzaie sinisten. San Pedro, san Pablo, apostolu, 

ta milloika santu ta kristauekin batera, sinisten diegu Kristori, bere 

ebanjelioari, bere Eleizarí..., ala, Judas, escriba ta fariseo, judio asko, 

ta racionalista ta sinisga'be askorekin..., ez diegu sinisten, ez Eleizari, ta 

ez ebanjelioari, ta ez ebanjelioko Kristori. Beste biderik ez dago. Ta au, 

Kristoren denbora ta egunetatik. Batzuk sinistu zioten. Bestek ez. 

Baroja auetakoa dala dirudi. Bai, Pio Baroja jauna, sinisgabea, 

"agnostikoa" da. Barojak berak esaten du bere liburu-nobeletan. Baita, 

"El Cura de Monleón" nobelan ere.

Ama Xantalen 



-II- 


ESTOMBA, MANUEL 

Nere maixu, On M.anuel Lekuona-î, biotz-biotzez. 

Oyartzun'dik Irun aldera bazatoz, Arkale'ko menditik begiratuta, 

zerra bat dirudizu Ayako Arriak. Irundik begiratuta, berriz, Iru Erregeen 

koroiak. Eta itsasotik bazatoz, arranoaren buru tentea. 

Arrano onek bi egal luze, ezker-eskubi: bat, Lapurdi aldera; eta 

bestea, Gipuzko'ra. 

Eta mendimiñak eraginda, aren buru-tontorrera bazoaz..., aizeak 

arrotutako, aren lumak irudituko zaizkizu atzeko mendiak. Eta aren bizkar-ezurra, 

Auñamendi'ko mendikate luzea. 

Arranoa, ain zuzen, Naparroa'ko Erresumaren leen armarria. 

Eta Oyartzun'go ibarra, Naparro'ko zatia, leengo aroetan... Aren 

zati, moko ta kaia. 

Eta Aya'ko Arri'n burua dizun eusko arranoak, zabal-zabal egalak..., 

aurreko itsasora abia nai bailun. 

Eta aurreko itsaso orrek, beso luze bat Irun aldera, Txingudi deritzana. 

Eta beso luzeko ukondoak, bi ezur kozkor, ezker-eskubi: Ondarraitz 

eta Amuitz. 

Eta Ondarraitz orren inguruan, Hendaya..., baratzean aztarrika dabillen 

oillo aldraren itxura dizula. 

Eta aren aurrez-aurre, Ondarrabi..., sapelatzaren bildurrez, arresi 

barruan kuzkur dagoan, txitaldia iduri. 

Txingudi'ko beso luze orrek, Irun'era bere esku zabala. 

Eta eskuak bost beatz, bear danez: Xubimuxu, Mendibil, Beraun, 

Ibaieta ta Blaya'ko muiñoak. 

Beatzak zabal-zabal..., eta aien artean, iiez jantzitako ibarrak. Ortik, 

ain xuxen, Irun'go erriak bere izen ori ere: ii, ii-un..., Irun (erderaz 

Juncal). 

Leengo ii-zelaiak, etxe-alderriak orain... Eta etxeen artean, kale 

luzeak...; eta kaleen artean, automobillak mara-mara.

80 ESTOMBA, MANTJEL 

Behobia (Beko-ibia) ta aren alboko Pausoa'k..., Irun pasabidea 

dala, adierazi nai dizute. 

Hendaya..., baratz. Ondarrabi..., kabi. Eta Irun..., pauso. 

Eta Irun'go pausotik, bidariak mara-mara. 

Bidariak mara-mara, orain. 

Eta, leen... 

Bidariak mara-mara, orain, leen eta beti! 

Eta Santillo'ren erromesak, mara-mara, Irun'dik. Ala diotela dirudizu, 

beintzat, SANTILLO'KO ERMITA..., SANTILLO'KO GAZTELUA..., SAN- 

TILLO'KO OSPITALA..., SANTILLO'KO KALEA... ta, deitura dizuten 

lekuak. 

Orain zortzi gizaldi ere, bidariak mara-mara, beraz! 

Eta, leenago... 

Beste lau gizaldi aurretik, WlKlNGO izeneko gizon gorriak ere 

azaldu ziran. 

Ez Pauso'tik. 

Itsasotik etorri ziran oriek..., eta Bayona'tik abiatu. Artan kábi egin 

bait zizuten, eta berton goxo ta luze lotu, Eskandinabia'tík, usoak bezela, 

egan egin ondoren. 

Doi-doi kristautu berriak, orduan, gureak..., ostu zezateken komentu 

zaar eta katedral ederrik ez eta,.., laister egin zizuten emendík anka. 

Eta WlKlNGO orien aurretik... 

Erromatarrak ere ezagun zizuten txoko au. 

OiAsso'ren izenakin ezagutu ere. 

Oyartzun'go erriak gorde dizu, orain arte, orduko izen xaar ori. 

Irun'dik Oyartzun'era bazoaz, Andrerregia deitutako arri berexi bat 

ikusiko duzu, Arkale'ko aitz zorrotzen ondoan. 

Eta arrí berexi orrek..., zaldunaren irudia, ta latiñezko idazpurua, 

aren oiñetan. 

Eta arría..., irudia..., eta idazpurua... Erromatarren aro ta tankerakoak. 

Erromatarren gudaburu bateren illarria, nunbait. 

Zertan ote zebillen baiña, gudaburu ori, bazterretan 

Arditurri'ko meatzen inguruetan, baserri batzuk GAZTELU izena... 

Eta GAZTELU oriek, Erromatar gudarien gorde leku edo ta zain 

etxeak, dirudienez. 

Zaindu bai..., baiña nortzuk... 

Inguruko mea gizonak, ziur!

AMA XANTALEN 81 

Eta nortzuk ote ziran, mea gizonok... 

Bere gerratetan etsai mutillak atxitu..., meatzetara bota..., eta an 

jopu egindako katibu gixagai'xo aiek, noski... 

# # # 

Oyartzun'go ibarrak, meatz asko... : eta Zubeltzu eta Elatzeta eta 

Mokozorrotz eta Meaka eta Arditurri'ko mendietan. 

Eta Arditurri'ko meatz ori, danetan aundi ta ospetsuena. Eta au, 

leen esandako Aya'ko Arri, Arrano dalako orren mokopean kokatua. 

Eta Aya'ko Arri orretaz, ipui eta elezar asko, ain xuxen, Oyartzun 

ibarreko etxe guztietan... : 

Eta tontor orietako artzuíoetan bizi dala Mari, eusko sorgin guztien 

Ama ori; eta Jaizkibel'go aitzetara aldatzen dala, udaberriro; eta 

ala, udara itsasertzean, eta negua Aya'ko Arri'n ematen dizula... 

Eta an ere bizi dirala, Aya'ko Arri'n, alegia, Mayak edo ta Maitagarriak. 

Eta aien mutil, Intxintxuak, mendiaren erraiak landu zizkizutela, 

eta leku ta bazter ederrak egin aientzako, an bertan. Eta antxe bizi 

zaizkizula, arrezkero, urrez betetako jauregi aberatsetan. Eta eguzkitara 

ateratzen zaizkizula, noizean bein, urrezko orrazi ta urrezko kilo ta ardatzakin... 

Jentillen aroko gauzak adierazten dizkizute, beraz, elezarrok. Eta 

ala izan ere..., orduko tresna, ta aztarna asko aurkitu izan bait dizkizute, 

ipui oiek izendatutako, mendi ta artzuloetan. 

Guztiok zirala ta, gizon bat ausartu zitzaizun bein, Arditurri'ko 

zuloen barna, soka luze bat gerrian, eta errexil makil bat eskuan. 

Eta zuloak..., bide luzea. Eta bideak..., arpe zabalak. Eta arpe zabalak..., 

bide-kurutze ugariak. Eta bertoko utsarteak..., goi makodunak. 

Eta makodun ormatzarrak..., koskaz beteak. 

Ai ibilbide aren luzea...! 

Ai meabide aren ezin bukatzea... ! 

Mea-zuloak bait ziran..., eta ez sorgin-zuloak! 

Ala adierazten zizuten, beintzat, arpetako zakar-pilloak..., ormetako 

tresna-koskak..., eta kearen arrasto beltzak. 

Mea-zuloak..., eta Erromatarren meatzak! 

Ala zioten, beintzat, Erroma tankerako makoak..., eta an aurkitutako 

xoxak..., eta berton jasotako argiontzi ta pitxarrak. 

6

82 ESTOMBA, MANUEL 

Emen inguruan zetzan, beraz, Erromatarrek deitutako OYASSo'ko 

uri ta kai ura... Arditurri'ko meatz aberats onek eragindako uri aundi 

ta eder ura... 

Emen inguruan..., baiña nun 

Oyartzun'en... 

Ondarrabi'n... 

Irun'en... 

Irun..., oraingo erririk aundiena..., Oyartzun'go ibar luze-zabalean. 

Orain, bai...; baiña, leen ere ala ote... 

Ken izkiozu, azkenengo urteotan, geiegi janaz, itsasi zaizkion gantzak..., 

eta etzanda dagoan, gizonaren antza dizu Irun xaarraren soin 

giarrak: ... Olazabal'go tontorrean, burua; San Juan-arriko plazan, gerria; 

eta oin bat, Irun'go Andra Mari'ren elizan, eta Ama Xantalen'go 

ermitan bestea. 

Ez da bera..., gauza aundi! 

Andra Mari elizaren plazako ormatzarra, orma zaarra ere... Erromatar 

arokoa, itxura danez. 

Susmoak eman, eta ango lurrak zulatzen eta aztertzen asi. Eta 

orra..., susmoak egi biurtu: lurrarekin naasita, sekulako pitxar-pilloa 

aurkiru..., ontzi ugari ta ederrak...; Erromatarren tankerakoak, eta leenengo 

gizaldikoak. 

Eta susmo berak jota, beste zangoaren oiña duzun, Ama Xantalen'go 

ermitan ere, lan beretan asi. Asi ta segi, segi ta jarrai..., gauza 

geiago ta bitxiagoak aurkitu emen. 

Ermita barneko zola larrutu..., eta Wisigoten aro ta tankerako 

elizatxoa agerru. 

Eta ona, egi biurtu..., Irun'en beti entzun izan duguna: Ama Xantalen'go 

eíizatxoa, Irun'go Andra Mari baiño zaarragoa dana. Bai ote 

gero, beste zaarragorik, Euskalerri osoan 

Sakondu geiago, oraindik..., eta Erromatar jentillen beste elizatxo 

bat aurkitu, aurrekoaren azpian. 

Ekin geiago, oraindik..., eta eundaogei eltze agertu. Eta eltzeok, 

gorpu auskiñez beteak. Eltzeok..., danak buztiñezkoak, eta naiko zarpaillak. 

Eta eltzeen artean, kristal urdiñezko ontzi eder bat. 

Zulatu, oraindik, geiago..., eta beste orma bat aurkitu, aurreko 

guzti orien azpian, eta oriek baiño zaarragoa.


Aurki-maurkiok begietan jo bai..., eta asma ta asma utzi nauzute 

luzaro..., zer eta nola ta norenak daitezken, jakin nairik. 

Aztertu dizkitzut lekuak..., irakurri zure idazkiak, on Manuel! 

Alper gaiztoan baldin bada... Alper gaiztoan, ez... Ez didate ez, gauza 

osoa adierazi ez eta izkutu-mizkutu guztia agerrezari... Bai, baiña zati 

batzuk, eta zati ederrak azaldu... 

Orduan, irudimen, nere lagun sorgintxo oni deitu..., eta, or-emen 

bildutako zati bakan oriek, gantzu bereixi batez, elkar eratsiki bai..., eta 

ona, besteak beste, zer gorputz..., zer kondaira-gorputz egin eta jantzi 

dizudan, on Manuel! 

* * * 

Kristo'ren eundaka urtez aurreko Feniziarrak,.., geroko Wikingo 

aien antzekoak. Aien antzeko mariñel trebe bai! Aien alderantziz, merkatari 

trebe ta saiatuak, baiña. 

Feniziarrak, bada, Wikingoak gero bezela, itsaso guztien barna 

zabaldu, eta aien ertzeko erriekin arremanetan sartu. Arremanetan sartu, 

eta artarako bear beste kai ta tegiak jaso... 

Berebat ere egingo zizuten, geroago, euskaldunak..., Terranoba, 

Canarias, Brujas, Rodas, eta orrelako beste lurralde askotan. 

Bayona'n zizuten Feniziarrak orrelako arremanen kai eta tegi bat. 

Eta Bayona..., Akitania, lur aberats orren irtenbíderik nagusi ta kairik 

ederrena. 

Feniziar oriek sorkaldeko istarri, lurringai ta jantziak ekarri..., eta 

sorkaldeko urre, urraida, zillar, burni, estaiñu, berun, ots, meaki aberatsak 

eramaten zizkizuten. 

Eta Bayona'tik Gaskuiña'ko kolkotik bee aldera zetozten bein..., 

Txingudi'ko beso ontan sartu zitzaizkizun, nunbait, itsasaldi gogo batek 

jota. 

Eta aize-oial gorriz jantzitako ontzi aundi ta eder ura ikusitakoan, 

Oiassotarrak Bidasoa'ra, buruz beera..., zer eta nola ta zertara zetorren..., 

ikusi naiean. 

Eta Bayona'n euskera lardaskatzen asitako Feniziarrak, bere ontzian 

zekarzkiten, meaki aiek Oiassotarrei esku-ikusiz eman; eta an bertan, 

Oiassoko ibar artan alegia, alakoak aurki bide zitezkela ere, adierazi. 

Oiassotarrak begi onez artu, eta baita orrelako meaki aberatsak 

aurkitzen asteko prest zegoztela, agindu ere...


Bidasoa'tik urrean... Zubeltzu ta Elatzeta'ko mendiak. 

Andik zear dabiltz gora ta beera bertako ardiak, uda ta negu, 

Eta ALTZUBIDE izena, ain xuxen, bitarte ortako baserri batek. 

Bi mendi orien bitarteko OLAKlÑETA'ko zokora eramango zizkizuten, 

bada, bertoko artzaiak bere lagun berriok; eta berton, aiekin saiotan 

asi. 

Zula ta zula..., eta ona!, burni, berun eta zillarezko mea-adar 

luzeak aurkitu... ! 

Oraindik, ageri diran, makodun zulo ugariak, lekuko. 

Aien oraingo ZOLOZARRETA izen ori adierazle. 

Ango JAROLAZAAR, JAROLABERRI, MENDIOLA eta OLAKIÑETA..., 

baserri orien izenak usnaille. 

Gero, ALTZUBIDE orri berari jarraituz, Aya'ko Arri'ra abiatu bai, 

artzaien uda leku ortara...; eta aren oiñetako Arditurri'n zulatzen 

asi...; OLAKlÑETA'ko antzeko meatzak aurkitu...; ugariagoak baiña, 

aberatsagoak... 

Orra, bada, berton, mea pitxi ta tresna eder aiek..., kanpotik garraioan 

ibilli bearrean. 

Kanpotik..., ekarri bearrean, leen, bai! 

Kanpora..., eraman bearrean, orain! 

Nun eta nundik, baiña... 

Olakiñeta'ko bidea, Urune'ko zabaldira... Urune'tik, Ibaieta'ra, Olaberria'ko 

ballaratik barna... Eta Ama Xantalen'era emendik, tontorrez- 

-tontor. 

Arditurri'ko ibarretik Pikoketa'ra, bidea zearka... Emendik, Gantzamuiño'ra... 

Eta Altzi'ko zabaldira, andik goitik-beera... Eta Altzi'tik 

Urune'ra..., leen azaldutako bide zarrari loturik geldi arte... 

Eta emen..., Ibaieta'ko oiñetan, oraingo Ama Xantalen egon dagoan 

lekuan egin Feniziarrak, arreman berri orietako bear zizuten kai 

egokia. 

Araiño zoazkizu, orain ere, itsasaldiak, bere urgoretan. 

ESTRATA izena dizu Ibaieta'ko bide arritsuak. 

Eta sorkaldeko bide orretara begira ere duzu, orain itxita daukazun, 

ermitatxoaren ate xaarra. 

# *. * 

Andik laister, Asurtarrak Feniziarren lurralde ura artu..., sakail-


du..., eta ondatu bai..., eta betiko alde egin zizuten emendik merkatari 

trebe aiek. 

Aiek joan..., eta besteak etorri! 

Feniziarrak joan..., eta Erromatarrak etorri! 

Noiz eta nola... 

Kristo jaio baiño berrogei ta sei urte aurretik, Julio Cesar'ek, Akitania'ko 

lurraldean burrukan ibilli ondoren, Bayona'ko uria artu zizun, 

eta Lapurdun izena jarri. 

Feniziarrak emendik alde egin, eta Erromatarrak agertu ziran emen, 

lareun urte bitarteko orretan, Oiasso ta Bayona'ko euskaldunak bere 

leenengo arremanetan jarraituko zizuten, ziur aski, eta ala lortuko ere 

noski emen, Akitania'ko jangai ugariak, beren meatzetako emarien 

truk... 

Erromatarrok Feniziarrak baiño meazaleagok..., laister ikasi bide 

zizkizun Julio Cesar orrek, Bayona'ko kai ortan..., ikasi ta ikusi ere bai, 

noski..., Oiassoko meazati ederrok. 

Beste Cesar ere agertu zítzaizun geroxeago, Augusto zeritzana..., 

gure alboko Kantabro'en gerrate artan agertu ere. Baita, Mindio, mendi 

zut aren bizkarretan ere, betiko galduerazi Kelte'n azken ondakin setati 

aiek. 

Gerrate gogorra izan zan, izan ere gerrate luze ura; eta katigu asko 

ere egin zizkizun berton, eta alako geienak meatzetara bota, eta an betiko 

lotu. 

Meatzetara bota bai..., baiña nungo meatzetara 

Inguruetako euskaldunen meatzetara, noski! 

Meatzok, aien ondoan..., eta itsas-inguruan gaiñera..., itsasoz eta 

laister ekarri bide zitezken bertora, nai aiña katibu. Ez zegoan ere, andik 

iges egin zezatekenen bildurrik. Euskaldunak Kelten etsai amorratuak 

agertu..., eta aiekin, urte luzeetan, burruka latzean ibilliak bait zenituzun. 

Euskalerrira, bada, bota...! 

Nungo bazterretara, baiña... 

Ona emen, Euskalerriko orduko iru kairik nagusienak, Erromatarren 

aitormenaz: Flaviobriga..., oraingo Bilbo'ko inguruan. 

Oiasso..., Bidasoa'ren ertzean. 

Eta Bayona'ko Lapurdun..., Akitania'ko ate aurrean.


Eta Somorrostro'ko Triano'n, burni-meatz ederrak aro artan asiak, 

ain xuxen...; Flaviobriga ori, Triano'ko meatzen kaia, beraz. 

Oiasso..., Bidasoa'ko meatzena. 

Eta Lapurdun..., Akitania'koena. 

Bazter orietara botako zizkizuten, bada, Erromatarrak, Kantabria'ko 

gerratean egindako, katibu pilloak. 

Eta Oiasso'ra bota, batez ere. 

Ala adierazi bide dizute, Erromatar oriek Arditurri'n egindako lan 

gaitz eta ikaragarriak. Lan oriek ikusi dizkizuten jakintsuak diotenez, 

SEIREUN langille bear izan zizkizuten, BERREUN urte luzetan, ainbeste 

ta orrelako zulo luze-zabal oriek egin aal izateko. 

Alako zerbait ere esan dizute, Oiasso ontan agertutako ainbeste 

ondomoko ederrok. 

* * # 

Pozik artu bide zizkizuten euskaldunak, ordurarte etsaí izandako 

Kantabro zital aiek, bere meatzetan katibu. 

Pozik ere bide zitezken bertoko artzaiak bere ardilarreak, sasi, ote, 

iñar eta egurrez garbitzen ikusi zizkizutenean... 

Pozik, batez ere, Bidasoa'ren erribera ta zabaldietako baserritarrak, 

beren baratzetako ale, arnari ta 'barazkiak, aiei saldu aal izateko. 

Beti iraun aal zizun baiña, bertakoen pozaldi au... 

Ez da orrelakorik siñisterik errax! 

Katiguekin bat, Erromatar gudaríak ere etorri zitzaizkizun bertora, 

aien zai ta agintari. Arazoetan arro, eta arremanetan zikoitz..., makiña 

bat liskar sortu bide zitzaizkizun aien eta bertakoen artean. 

Ba zenun au baiño okerragorik ere. 

Latza..., oso latza zenun, ango orduko mea-langintza ori. 

Sekulako egur-pilloak egin bear zizkizuten, egunero, aizkora utsaz 

egin gero... ! Zama gaitz oriek, mea-zulora eraman, urren... Su aundiak 

egin, ondoren, zulo-barnetan... Eta ango ormatzarrak naiko berotu izan 

aal zizkizutenean, suillaka ekarritako ur otza bota, gero, aien gaiñetara... 

Eta ala egindako artezietan ziri luzeak sartuta, maillutzarrekin jo 

ta jo jardun, atertu gabe jardun bai, bertoko arritzarrak, ra-ra..., jalkierazi 

arte. 

Eta suaren lanbidea, beste lanbide guztiak baiño okerragoa, 

oraindik!


Suaren gar biziak, zulobide luzeetako arnasgaia iraungitzen...; eta 

meagizon gaixoak ke ta meatz-auts arnas lodi ta zikiña artu bear, eguratseko 

aize garbiaren ordez. 

Laister galduaz joan zitzaizkizu, orrela ango mea-gizonak, bata 

bestearen ondotik. 

Galduak galdu..., galdu onen zoritxarra! 

Eta nun billatu, billatu ere, galdutako oriei txanda artu legien 

gizon berririk 

Ingurako gerrateak bukatu, eta ezin, ba, ekarri orain katigu berririk, 

iñungo aldetik. Leengo jopu zaarrak ere gutxitzen ari, eta geroago 

ta garestiago aiek erosi ta onaraiño ekartzea. 

Bertokoak deitu bide zizkizuten, orduan, aien kn bitxi orietara sartzeko, 

arren bai arren eskatuz. 

Gogoz artuko zizkizuten Bidasotarrok atari zabaleko aizkora-lanak, 

sari ederraren truk. Nekez baiña, zulo barneko erio-usaiñeko lan iguingarri 

aiek. 

Gaitz gaiñera, Erromatar arro ta zikoitz aiek euskaldun xume ta 

kidezaleekin bat etortzea... Eta ardi bat galdu zala, mea-zati bat falta 

zala ta..., maiz agertu bear alkar arteko liskarrak. 

Orrelako lapurketak zirala ta, gogor artu zizun, bein, gudalburu 

batek inguruko artzai aierkor bat. 

Artzai ori, gudalburuak emandako zigorrez, agitz asarretu bai, eta 

aren mendekuaren eske ta zai gelditu sukoi. 

Arkale'ko mendian, Erromatarrak beren gaztelua, Peloaga deritzanan, 

Altzi ta Gaintxurizketa'ko muiñoen erdi-erdian. 

Arkale'ko mendi onek zati bi egiten dizu Oiasso'ko ibar ederra...; 

Bidasoa'ko zabaldia ipar aldera, eta Oyartzun'go muñaskak ego aldera 

bananduz. 

Eta Peloaga orren ikustoki orretan, Erromatarrak bi alderdi orien 

joan-etorri guztien adi. 

Eta gaztelu orretatik ere zabaltzen Elatzeta, Zubeltzu, Erlaitz, Beliz 

eta Mugarriluze'ko tontorretara, ango meagizonen gudari-zaiak. 

Ori danen jakin gaiñean, Altzi ta Arkale bitarteko Andrarregi'ko 

zokoan gorde zaizu aierkor dalako artzai ori. Eta an, bere etsaiaren zai 

geratu. 

Ba dator au, tapa-tapa, bere zaldi gaiñean, arratsaldeko illunabarrean, 

Altzi'ko bidetik beera, Arkale'ko gaztelu orretara.


Zalduna agertu..., ta artzaia gorde! 

Gorde..., eta bere ustai ta geziak ager! 

Eta bere ondo-ondotik dizunean..., zast!, gezia jaurti..., eta zintzur 

ezurretik gudariari sartu. 

Sartua sartu..., gudari ori, plaust lurrera, txintik ere atera gabe...; 

eta artzaia laisterka batean, otsik atera gabe. 

Urrengo goizean, zaldizko gudariak..., Erlaitz eta Pagogaiña'ko 

zabaldien zear. 

Artzaien atzetik datoz... Eta bideetan aurki aal izan dizkizuten 

guztiak, geziz txautzen joan dijoazkizute. Amar artzai ala garbitu..., eta 

Erkale'ko Peloaga'ra, berriro. 

Gau artan, Erromatarrak Andrerregi'n negarrez, bere lagun bakarren 

illetetan. 

Eta Euskaldunak Erlaitz'ko gaiñetan, bere amar artzai lagunen erostetan. 

Eta ikusi ere, ikus bide zaizkizu aien itzal beltzak, sugarren inguruan, 

dantza larrietan...; eta entzun ere, aien adar-soiñuak entzun, aizearen 

egaletan. 

Urrengo egun batean, Erromatarren gudaritariko batek, jaizkibel- 

-arritzar bat artu, eta ildakoaren irudia bere idazpuruakin xilkatu zizun 

bertan...; eta aren gorpu-auskiñen gaiñean, illarritzat jarri gero. 

Ez zaie baiña Oiasso mendiko artzaiei bat ere atsegin izan Erromatarren 

BATEKO AMAR, lege zital ori. Eta beurek ere lege ori berari jarraitzeko 

asmoa artu dizute, eta mugonaren zai geratu zaizkizu. 

Eta ona, mugona etorri, noizbait. 

Gudari-talde bat etorri zaizu T'xingudi'tik barna, Ama Xantalen'go 

kaiera. Eta Arkale'ko lagunetara joan gero, bertoko gudari zaarren txanda 

artzeko asmotan. 

Jai aundi bat antolatu dizute zaarrak, gau artan, etorri berriei ongi 

etorri bero bat emateko gogotan. 

Eta gauaren gauean..., erdi moskortuta dagozten unerik makurrenean, 

adarsoiñu eta gezien txixtua, gazteluaren inguruetan... Maiatik 

aítxa, ba, iskilloak artu..., eta danak kanpora, ankak arin... 

Eta ona, itzal batzuk beuren aurrean, Oyartzun aldera, laisterka 

bizian. Bai... Aien atzetik eriosuar, erromatar gudariak. 

Andik ez urruti, Antzillaitz'eko zelai gaiñean dituzunean..., ona 

mozoluaren antzeko oiu negargarria! Oiua entzun, eta igesleak tenk 

egin bertan; eta Erromatarrei gogor erasotzen asi.


Ustegabeko itsupustu artan, Erromatar batzu albotara zabaídu; eta 

atzera egin beste batzuk, an datozenekin topo, pillo ta bat egiñik... 

Inguru guztietako sasi ta larrak, basakatuaren antzeko begiz beteak. 

Eta andik eldu diran gezi, xabalin eta aizkorak! Eta Erromatarren istillu, 

karraxi ta estutasun larria! Etorri berrikoen larria, batez ere, leku basati, 

illun eta ezjakin artan pausorik ere eman eziñean... ! 

Atzera, beren Arkale'ko gaztelu aldera, jo dizute aietako gudari 

zaarrak. Ango bidea ere itxita ordea..., eta ango lana, mutillak! etsaiz 

jositako bide estu ura ezin garbiturik. 

Arkale'ko gazteluan geratutako gudariak, beretarren istillua sumaturik, 

beren egonetik irten, eta atzeko bideburuko artzaiei erasoka asi... 

Eta gure artzai oriek..., naikoak, bateko amar bai, garbi dizkizutela 

ta inguruetako baso beltzetan bat batean galdu. 

Urrengo egunean, Olakiñeta'ko zokoan meatzetarako metatutako, 

egurpilloak Arkale'ra lerro luzeka..., barteko erasoan jausitako, Erromatarren 

EUNDA OGEI gorpu aiek erretzeko. 

Eta gau artan, Arkale'ko tontorrean ikusi zan suaren aundia, suaren 

dirdira! Eta andik alde guztietara eldu ta zabaltzen zan erre-usaiña ! 

Artzaiak bitartean, inguruetako menditik, ara begira, eta bere artean, 

solasean: 

—"Ori duk arragoa ori...! Ori agoia... Or bai, totxo ederrak!". 

Andik egun batzuetara, Arkale'ko Erromatar gudariak Irun'era lerroz-lerro... 

Lerroz-lerro, eta ixil-ixillik, ibilgune luzean..., eltze bat bakoitzak 

eskuetan gora..., eta aien eunburu edo zenturionak, kristal urdiñeko 

ontzi ederra. 

Eta Ama Xantalen'era iritxitakoan, bertan tenk. Eta ango lurra 

arrotuaz, bertako zuloetan eortzitzen dizkizute bere lagunen gorpu-auskiñez 

betetako buztiñezko ontzi aiek. Eta urrengo egunetan..., aien gaiñetan..., 

eta aien omenetan..., elizatxo bat eraikitzen asi. 

Eta an egon zaizkizu orain arte, BURRUKA-ZELAIAN (izen ori dizu, 

ain zuzen ere, Antzillaitz'eko baserri batek), burruka zelai orretan erori 

ta ildako gudari taldea eta aren eunburua... 

An egon bai, mende ta mendetan, jentillen eta urrengo kristauen 

otoitzak entzun eta entzun.



-II- 


Don Manuel de Lecuona en Calahorra 

FERNANDEZ OGUETA, JESUS 

OBISPADO DE CALAHORRA 

LA CALZADA Y LOGROÑO 

Rvdo. Don Juan José Garmendia 

Tolosa 

Calahorra, 23 de octubre de 1976. 

Estimado compañero: 

Cumplimentando su amable escrito de fecha 15 de los corrientes, 

puedo manifestarle que mi querido profesor de Vasco, Griego bíblico, 

Hebreo y Arte, don Manuel Lecuona, estuvo establecido en esta ciudad 

desde el año aproximadamente de 1945 hasta cerca del año 1960, dedicando 

todo su tiempo al estudio en los archivos diocesano y catedralicio, 

tomando importantes datos de las actuales diócesis de Vitoria, 

Bilbao y San Sebastián, puesto que venía "pensionado" por la entonces 

diócesis de Vitoria y siguieron posteriormente ayudándole las otras dos. 

Su tarea fue importarrte porque desempolvó escritos antiguos importantes, 

de los que llevó sus copias cuando marchó de aquí. Aprovechó 

su estancia para cuando topaba con escritos relacionados con esta 

diócesis, se prestaba muy humanamente a dejárselos patentes al Canónigo 

Archivero, incluso publicó trabajos en BERCEO sobre la Catedral 

—pienso que es el mejor trabajo que sobre esta Catedral se haya publicado 

hasta ahora, orientando no poco en muchos trabajos que se han 

ido haciendo y que han dejado regusto en su lectura. 

Puedo manifestarle que estuvo a punto de quedarse por aquí al 

ofrecerle una canonjía en esta Catedral, con el fin de que hubiera seguido 

trabajando con esa competencia suya excepcional y esa intuición 

que ha tenido siempre en toda clase de trabajos de investigación. Investigador 

muy ordenado, pulcro, exquisito, prudente, dejó una estela de 

afecto sincero entre quienes le tratamos aquí.

92 FERNANDEZ OGUETA, JESUS 

Influyó no poco en la investigación de la historia de Calahorra, 

orientando a investigadores que pudieron hacer estudios importantes por 

su perfecta orientación. 

Sacerdote cien por cien en todo momento, delicado con todos, dio 

testimonio de su virtud y exquisita formación de la que tuvimos la 

suerte de recibir en el Seminario de Vitoria. 

Es cuanto puedo decirle a'l respecto. 

Saludos a mis queridos condiscípulos en Tolosa, Mons. Irulegui, 

Arrillaga, etc. 

Si es usted pariente de don José María Garmendia, condiscípulo de 

estos amigos, dele un abrazo muy fuerte y dígale que le recuerdo muchísima 

y con alegría y contento.

«Xenpelar» 

LEKUONA'TAH MANUEL IAUNAREN 


-II- 


XlX'garren gizaldiko bertsolaria 

GARMENDIA'TAR ION, 

"ZELETA" 

Orain 40 urte, gure Lekuona'tar Imanol apaiz jaun agurgarriak 

argitara eman zigun bere "LlTERATURA ORAL EUSKERIKA" bertso-gaiezko 

liburu mardul guztiz irakurgarri ta jakingarrian argiro azaltzen digunez, 

"XENPELAR" izan zan Euskalerria'k XlX'garren eunki edo gizaldian 

izan zuan bertsolaririk bikaiñenetaikoa; eta Lekuona jaunaren esan 

au egiztu eta indartzera ba'letorkigu bezela, ara zer digun, Jauregi'tar 

Koldobika "Jautarkol" olerkari goretsia zanak, geroago, aren bertsorik 

txalogarrienekin, ederki orniturik, argitaldu zuan "XENPELAR" liburuan: 

"Xenpelar, bertsolaria dezu, soil-soillik, burutik oñetara bertsolari. 

Bertsolari erritar eta errikoi-uts. Ortik datorkio bere izenari gure erriak 

erantsi dion dirdira. Irudipen biziko ta biotz-xamurreko erritar olerkaria, 

euskal-gizartearen biotz-taupadak igarri ta bertso borobilletan abesten 

yayoa, erri-xearen alde, nun nai eta beti, bere abotsa jasotzen kementsua, 

plaza-gizon trebe, atsegin eta guzien begikoa". 

Eta "Xenpelar" zana, Pernando Amezketarra baño bertsolari osoagoa, 

bertsolari doai eta bikaintasunez ornituagoa izan zala oarrarazi ondoren, 

Janregi jaunak aberaski ta bereziki sendotzen digu bere aburua, 

esanaz: 

"Emeretzi'garren mende edo gizaldian beintzat, bertsolaririk ospetsuena, 

Xenpelar degu. Aren bertsoetako iturria, aren edozein gaietaz eta 

iaz-neurtu zaillenez mintzatzeko erreztasun arrigarria, geroztik ere bertsolari 

gutxitan aurkitu izan ditugun doai bereziak dira. Iñundik ere 

orrengatik Xenpelar'en bertsoak pranko entzun oi-dira gure egunetan 

ere, ainbat bazterretan; eta "Xenpelar" izenaz, alako oroipen maitekorraz, 

gure agure baserritarrak oroitzen dira". 

"Dana-dala, —dio Jauregi jaunak—, Xenpelar bertsolari-malla goi- 

-goienetakora igo zitzaigula, ezin ukatu beintzat. Ezagutu zutenak esan

94 GARMENDIA'TAR ION, "ZELETA ; 

digutunez, 12 urte zituanerako bertso jatorrak botatzen asi omen zan. 

Bertsolari jaioa nunbait". 

Ala izan bear, ain gaztetatik bertsoak kantatzen asteko. Oraindik 

oso gazte zala, bere lagun kuttun "Muxarro"-kin lantegian izan zuan 

bertsozko eztabaidako bertso au, ezagunenetaikoa-da, euskaldun bertso- 

-zaleen artean: 

"Aizak i, mutil mañontzi, 

nagusiari goraintzi: 

ez-alekian or pipa artzea 

ez-dala lizentzi 

Jenio txar oiek utzi, 

bestela ezurrak autsi; 

Giza-legea nola bear dan, 

ezin erakutsi! ". 

Aipagarria ta kantagarria da, "BETROI BATEN TRATUA" deritzaion 

sailleko bertso luze ta esanai aundiko au ere: 

"Oraindik gaztea da, 

—ogeita sei urte—, 

ernari omen dauzka 

bost illabete. 

Nik, ez diyot igartzen; 

ala esan dute. 

Gezurra baldin bada, 

engañatu naute: 

ezurrak txit torpe, 

zañak dauzka fuerte, 

—aragia aparte—, 

zefiek nai-du merke 

Zikiro baten truke 

salduko nuke! ". 

Guda edo gerraren aurkako bere bertso-sailleko au ere, ez da 

txantxetakoa: 

"Ez naiz ni, gerraren-zale, 

baizik pakearen alde:

'XENPELAR 95 

zeñek nai-duen galde, 

berari tira alde. 

Bala bat sartu buruan, 

aspertuko-da orduan! ". 

Xenpelar'ek, berezko gogo ta jakinduriz, oso zuan maite EUSKAL- 

ERRIA. Onako bere aapaldi biotzkoi onek, zer besterik adierazten digu 

"Gu gera, iru probintzi, 

lengo legerik ez utzi; 

oieri firme eutsi, 

naiz anka bana autsi... 

Jayoko dira berriyak: 

Gu gera EUSKAL-ERRIYAK! ". 

Tamala, pena aundia, Xenpelar bertsolari ikasia edo eskolatua ez 

izatea! Baldin ala izan ba'litz, noraño igoko ote zan gure bertsolari 

arrigarria

Liturji-euskeralpenen kondaira 


0MENEZKO IDAZKI-BILDUMA 

-II- 

KARDABERAZ.-BAZKUNA. 1977 

GAZTAÑAGA'TAR JESUS'EK 

SARRERA 

hekuona'tar Manuel jaunari 

bere gidaritzaren aitorpen-opari, 

Esaten ez da erraza, noski, Lekuona'tar,Manuel jaunari zenbateraiñoko 

zorra dion Euskalerri'ak LITURJI-EUSKERALPENAK dirala-ta. Liturjia 

euskeratzeko langintza ori bere zabalean arturik, Lekuona izan dala 

esan bear gidari ta biotz, iraupen-indar eta arnas, arduradun eta buru. 

Urtez-urte beraren ondoan elkar-langintzan jarduteko zoria izan dugunok, 

ba-dukegu esatekorik aski arlo ontan. 

Ongi dakit, Lekuona berari ezer gutxi erantsi ta geitu dezaiokedala, 

emen idatziko ditudan xeetasunen bidez; aalik geien txalotzen saiatuko 

ba'nintz ere, gutxi jasoko nuke. Izan ere, or dago bere bizi guztiko 

lanik pozgarriena, sakonen eta bikaiñena; lana or dago egiñik eta nik 

ez dezaioket ezer erantsi ta geitu. Baiña gutxienaz ere, burutu duan langintzaren 

alderdi batzuk izendatzea, garaitu dituan zailtasunak gogoraztea, 

lortutako aurrerapenak bereziturik adieraztea, zor diogun aitorpena 

dala, ezin ukatu; omenaldi izateraiño irixten ez ba'da ere, bedi esker 

onezko aitorpen bederen. 

LEKUONA'REN MAIXUTASUNA 

Euskera landutzen bai itz-neurtu edo olerkiz eta bai itz-lauz, beti 

maixu izan da Lekuona, Gasteiz'ko Apaizgaitegi zaarrean "KARDABERAZ 

BAZKUNA" sortu zuanetik asi-ta. Gauzak euskeraz ongi esaten, argi ta 

garbi idazten, benetan idazle-eskola bikaiña izan zan "Kardaberaz" izeneko 

ura. Ortaz gaiñera, gerora ere zenbat eta zenbat idazlek ez ote dizkiote 

Lekuona'ri eraman beren idazlanak, berak irakurri ta aztertu ta 

txukundu ditzaizkien bere ikutuz! Zenbat "itzaurre" ez ote ditu idatzi 

euskal-liburueri bideak irekiz eta idazleak plazaratuz! 

7

98 GAZrrAÑAGA'TAR JESUS'EK 

Oso gogoan gordetzen duan beste langintza bat ere burutu zuan: 

KRISTAU-IKASBIDEA. Ain zuzen, Gasteiz Eliz-barruti osorako berritu 

egin zuten Astete'rena. Lekuona'k euskeratu zuan, gero ORlXE'ri ikertu-erazi, 

ta urrena arzipreste-talde baten esku ipiñi; talde onek aste beteko 

elkar-langintzan aztertu zuan. Azkenik, Euskaltzaindia'ri aurkeztu 

zion Lekuona'k, Azkue ta Altube'rekin elkar-izketan eztabaidatzen zutelarik. 

Eta au guztiaren ondoren, Eguzkitza'ri eman zioten, egitura bera 

gordeaz, bizkaieratu zezan. 

Beste era batera adierazten ditu gauzak A. Villasante'k (Hist. Lit. 

Vas. 393'gn orr.), baiña Lekuona berari ikasita dakizkidanez, goian esan 

bezela izan ziran lanak. Bestalde, A. Villasante'k betiko akatsak eta "terminachos" 

egozten ba'dizkio ere, iñork ez lezake ukatu, aurrerapen aundia 

lortu zutela euskera garbiagoa, obea, argiagoa egiten. Euskeraz besterik 

ia ezer irakurriko etzuten ainbeste ta ainbeste euskaldunen ikasbiderako 

benetan garrantzi aundikoa izan zan KRISTAU-IKASBIDE berria. 

Ortan egindako elkar-langintzak, eta euskera errikoi ta elizarakoa 

lantzeak, mesede aundia egin-bide zion eta gaitasun berezia eman Lekuona'ri, 

gero burutu bearko zuan itzulpen-lan bikaiñerako. 

BEREZIARTUA GOTZAIAREN ERAGIÑA 

Batikano Bigarrenak Liturjia'ri buruz erabakia, 1963'go gabonillaren 

5'ean onartu ta sendoturik eman zuan Paulo Vl'gnak. Bereala asi 

ziran itzulketak, Liturji edo elizkizunetarako itzak erri-izkuntzetan eman 

aal izateko. Igandetako Irakurgaiak euskeratzen beintzat oso goiz asi 

ziran Bellok'eko Beneditarrak. Andik laister asi ziran baita Franziskotar 

batzuk eta Pasiotar zenbait ere Lekuona'tar Manuel tartean zutela, "Epistolak" 

eta Ebanjelioak euskeratzen, euskeralpenen azterketak taldean 

elkarrekin egiten. 

Aídi artan Gipuzkoa'ra etorri-berria genduan Bereziartua'tar Lorentzo 

gotzai jauna. Batikano Batzar-Nagusiko erabakiak bere eskuz aurrera 

atera nai zituanez, Bereziartua gotzai jaunak berak izendatu zuan 

talde aundi bat euskeralpenak egiteko. Gutxi gora-beera onela ziran gotzaiaren 

asmoak: bere ordezkari, Yarza'tar Franzisko izendatu zuan Liturji-itzulpen 

eta argitalpenen arduradun nagusi. Baiña aldi berean, euskeratzailleen 

bateratzaille ta burutzat, Lekuona'tar Manuel jauna. Guz-

LITURJI-EUSKERAI.PENEN KONDAIRA 99 

tira ba-ziran 33 lagun izendatuak, aurrez eskura emandako itzulpenak 

aztertu ta beren oarrez aberastu zitzaten; gero, elkartean bildurik eta 

zuzenketa-oarren arabera lortu bear zuten euskeralpen egokia. 

"Mezaren eguneroko zatia", Bataioa ta Gaixoen igurtzia, orra azterketarako 

barreiatu zitzaizkigun gaiak. Gogoan dut, 1964'go azillaren 

7'an eman zitzaizkidala, zenbaitzuen artean aztertzeko orriak eta gero 

illaren 13'an bildu giñala Donosti'ko "Fuero-kaíean" Guraso-Elkarteko 

gela nagusian. Egun asko baiño leen aldatu giñan Apaizgaitegira gure 

asteroko langintzari an jarrai genezaion. 

EUS KERATZAILLE-TALDEA 

Gotzai jaunak asmorik onenaz izendaturiko 33 lagunen azterketak 

benetan mesedegarri izan zitezkean, zalantzarik gabe. Baiña ba-ziran tartean 

bat baiño geiago, iñola ere ezin zutenak onelako lanetan sartzea, 

lan geiegiz zebiltzalako e. a. Bestalde, ainbesteko taldearen oarrak berriz 

aztertu ta danak batera biltzea, aldi luzeegirako langintza zitekean. Bitartean, 

aalik laisterren argitara eman nai zituzten itzulpen batzuk, aldi 

labur baterako bederen. 

Asko murriztu zan, beraz, gure itzultzaille-taldea. Aste oroz biltzeari 

ekin genionen arteko, auek giñan: Lekuona'tar Manuel arduradun, 

Gaztañaga'tar Marzelo kalonjea Idazteunetako irakasle, Ansorena'tar 

Jose Luis gerkeraz ongi ikasia ta euskal-sen aundikoa, Zugasti'tar Anizeto 

aspaldiko idazle trebea, Arrue'tar Jose Kristau-Ikasbideko arduradun 

eta itzulpenetan ari izana, Azkue'tar Jesus euskeraz ongi ikasia, Aranburu'tar 

Bizente euskeraz lan asko egiña, Sarasola'tar Antonio Liturji- 

-gaietan asko ikasia, Iruretagoyena'tar Juan asko idatzia. Azkenik, lau 

gazteago, Elustondo'tar Axintxio, Dorronsoro'tar Lukax, Aranalde'tar 

Joxe Mari ta Gaztañaga'tar Jesus, meritu geiegirik gabeak. Zenbait aldiz 

Pagola'tar Jose Antonio ta Basurko'tar Xabier ere tarteko izan oi ziran. 

LENENGO ARGITALPENAK 

Aalik laisterren argitaratu bear ziranez itzulpenak, jo bear izan zuan 

taldeak aztarrikarik aski. Ala, 1965'go Urte-Berri egunerako argitaraturik 

ziran IRAKURGAIAK, Garizuma bitarteko jai-egunetarakoak beintzat.

100 GAZTAÑAGA'TAR JESUS'EK 

Eta auekin batera ziran baita jai-egun bakoitzerako otoitz bereziak ere. 

Gutxi gora-beera aldi ortan bertan agertu zan argitara beste liburuxka 

bat ere: BATAIOA ta GAIXOEN IGURTZIA emateko bear ziran otoizez 

osaturiko liburuxka, alegia. Orra, gerora urte luzez jarraituko zuan 

langintzaren asikiñak, Liturji ta elizkizunen berritu-aldiaz batera. 

Bereala euskeratu bearrekoa zan MEZAREN EGUNEROKOA deritzaion 

zatia. Ain zuzen ere, zati au noizean beingo bakarrik etzanez, eguneroegunero 

esan eta erantzutekoa baizik, ardura berezia izan zuan taldeak. 

Ala, beste euskalkietako norbaitzuk deitzera iritxi giñan: Bizkai'ko norbait 

edo beste ta Bellok'en lapurteraz egin zuten euskeralpena eramanaz 

Amundarain beneditarra, gutxienaz ere. 

Asierak ziranez, gauzak etziran ain borobildurik gertatu. Geroago 

etorriko ziran baterapenerako oinkada sakonagoak, euskalki geiagotako 

itzultzailleak elkarrekin laneratuz. 

SAGARA TA BATERAPENA 

Geroago etorri zan Mezaren Sagara-aldia edo Mezerdi ingurua ere 

euskeratzeko egokiera. Urte askoz ez-ezik, mende askoz itz bakarrik ere 

ikutu ta aldatu gabe latiñez esaten genituan Mezatako itzak. Ain zuzen, 

zati au guztia zan euskalki guztietarako aalik berdiñen euskeratu nai 

zana. Baiña aldi berean aalik entzule geienek erraz eta atsegiñez artzeko 

eran antolatu nai zuan taldeak. 

Ori dala-ta, bi maillatako jardunak egin bear izan zituan euskeratzaille-taldeak, 

Lekuona buru zuala: 

l'go: Donosti'ko Apaizgaitegian biltzen zan Gipuzkoa'ko taldeak 

elkar-lanean aztertu, eztabaidatu, argitu, zuzendu ta bear zan guztia egin 

ondoren, aurrez norbaitek egindako oiñarri-itzulpena borobildutzat utzi 

zuan 1967'go loraillean. Txantxetan ere lau jardun-aldi, lau egun osotako 

jardunak bear izan zituan taldeak bizkaitar eta napar batzuk ere 

tarteko zirala. 

2'gn: Baterapenerako jardun bereziak egin genituan, talde zabalagoan 

estuago aztertzeko. Urretxu'ko Pasiotarren etxean egin genituan 

zenbait billera, azkenengoa ekainillaren 5'ean zalarik. Ondoren beste iru 

egun osotako jardunak Donosti'ko Apaizgaitegian 196Tgo uztaillaren 

6'an, 12'an eta 19'an. 

Luzeegi gerta daiteke, noski, bakoitzean nortzuk bildu ziran izen-

LITURJI-EUSKERALPENEN KONDAIRA 101 

datzea. Esan dezagun, bada, lan-billeraotara agertu ziran guztien zerrenda 

osoa, nor noizkorik bereizi gabe: 

Bizkai'tik: Akesolo, Etxenagusia, Garitaonaindia, Retolaza, Gallastegi, 

Juaristi, Zarate, Antxia, Barturen, Agirre, Mallona... 

Naparroa'tik: Sarobe, Azpiroz, Satrustegi, Otxandorena, Plaza, Goikoefxea, 

Mujika... 

Ipar-Euskalerri'tik: Andiazabal, Narbaitz, Lafitte, Iratzeder, Larre, 

Iriart-Urruti... 

Gipuzkoa'tik: Lekuona, Zugasti, Arnalde, Dorronsoro, Amundarain, 

Orbegozo, Osa, Artola, Mendizabal, Gaztañaga, Basurko, 

Lekuona J. Mari, Ansorena... 

Guztiok lan-egun guztietan izan etziralarik ere, guztiok tarteko izan 

ziran bein edo geiagotan. Guztiok (eta agian norbait geiago ere bai), 

tarteko izan ziran "Canon Romanus" edo Sagara zaarra euskeratzekoan. 

Elkar-lanean eta baterapen billa, asierak ziran, eta apurka eman nai 

izan ziran oinkadak edo urratsak. Gerora ta urteen joanean, ezin ukam, 

geiagotara iritxi dirala. Nola-nai ere, bi ondorio atera genituan, gauzak 

argi ta garbi alaxe erakusten zuanez: 

Batetik, ez-berdintasun eta alde txikiak gelditu dirala euskalki bakoitzerako. 

Geien-geiena bateraturik eta berdindurik ematea lortu genduala. 

Bestetik, gure lenengo jardunetan gipuzkeraz landutako euskeralpena, 

askoz borobillago, gozoago, biziago ta atsegiñago, aberatsago gertatzen 

zitzaigula. Beste euskalkietan ere, gauza bera gerta daiteke, noski. 

Bateratu ta berdindu bearrak, zenbaitetan murrizm ta gogortu egiten 

zuala, otzago ta beartsuago biurtzen zuala gure euskeralpena. 

EUKARISTI-OTOITZ BERRIAK 

Urtebete geroago, 1968'go ekainilletik dagonillera bitartean Sagara 

edo Eukaristi-otoitz berriak euskeratu ziman taldeak betiko gisara lan 

egiñaz. Dagonillaren 21'eko billeran borobildurik eta azken-begiratua 

emanik gelditu ziran iru Sagara berriak. 

Esatekoa da, Etxeberria'tar Patxi jesulaguna ere tarteko ibilli zala 

oraingoan, Formosa'tik etorrita atseden-aldian zebillenez. Olabide'ren


IDAZTEUNA oarrez aberasturik argitaratzeko bideak egin zituan jaunari 

zor diogu orrenbeste aitorpen. 

Aurreko urtean bildu giñan antzera, urte ontan ere talde ugaria 

bildu giñan, gut'xi gora-beera lagun ber-berak. Bestalde, aurreko jardunetan 

baiño berdintasun geiago ta zeatzagoa íortu zala, esan bear. Ez, 

noski, ordu luzez eztabaidatu ta landu gabe. 

Aztertzekoa litzake, nere ustez, íru euskalkitarako argitalpen bereziak 

ziralarik ere, zenbateraiño berdindurik burutu ziran eta elkarren 

artean zer-nolako ez-berdintasunak gelditu. 

Beste oinkada bat aurrerago ta 1969'go dagonillaren 25'etik iraillaren 

ll'gna arteko lan-aldi berria dator, Estibalitz'en bertan sarturik 

burutua. Mezaren EGUNEROKO ZATiA deritzaiona era-berritu bearra zan 

lanik nagusiena. Zergatik, ordea Batetik, Liturji-Batzorde nagusiak ere 

erraztasunak eman zitualako, itzulpenak giro-berritzeko. Bestetik, berriz, 

egokiera ori ain zuzen euskeralpen obearen billa erabilli nai gendualako: 

leenagoko ekiñaldian baiño bateratuago ta berdiñago borobildu nai 

genduan, Euskalerri osoan doiñu berdiñez abestu aal izateko eran. 

Jardun berriotara langille berririk ere agertu zan: Kerexeta Bizkai'tik; 

aita Baztarrika ta Apaolaza beneditarrak Estibaliz bertatik; baita 

Etxaniz'dar Nemesi ta Pierre Charriton ere egunen batzuetan. 

AlNTZA, SINISTEN, SANTU, JAINKOAREN BILDOTS eta GURE AlTA 

izan ziran lanik luzeenak eta sakonenak eman zizkigutenak. 

LAN OSOA 

Euskeratze-lan osoa aipatzekotan, zeazki izendatzekotan beintzat, 

luzeegi jo bearko genduke. Labur-zurrean adieraz ditzagun, bada, geiagorik 

gabe, urtez-urtekorik ere zeaztu barik. 

Esanik ditugun MEZAREN EGUNEROKO ZATIA, SAGARA erromatarra, 

JAI-EGUNETARAKO IRAKURGAIAK eta OTOITZAK, leengo Meza-liburutik 

artuta. Baita aste-egunetarako IRARKUGAIAK eta OTOITZAK ere liburu 

beretik. 

Liturji-berritzearen ondorioz, EUKARASTI-OTOITZ berri irurak eta 

IRAKURGAIAK, Jai-egunetako Irakurgaiok, ordea, iru sorta osoak dira, iru 

urtetatik bein txandatzeko eran egiñak. 

Meza-liburu berriak dakarrenez, otoitz-sail osoa ere euskeraturik da 

aspalditxo. Sagara-aurre edo "prefazioak" ere berriak asko diranez, da-


nak gertutuak dira. Aste-egunetako otoitzak, eta bi urtez bein txandatzeko 

Irakurgaiak ere ez dira lan gutxiren buruan euskeratuak, oraindik 

argitaratu ez ba'dira ere. 

Zergatik atzerapen ori Argitara emandako guztiak, jakiña, leenago 

esan dugunez, "ALDI BATERAKO" argitaratuak dira. Egiteke dagona, 

beraz, azken-argitalpena da. Eta au... ongi antolaturik egin nai, luzarorako 

eraturik eman nai, azken-itza bailitzan burutu nai. Baiña ori guztia, 

nola egin, euskeraren inguru-marian dabillen borrokak bizirik dirauan 

bitartean Orra, bada, luzapen edo berandutzearen arrazoietako bat. 

SALMUAK ere elkar-lanean azterturik dira, ORlXE'renak oiñarritzat 

artu ta zenbait ikutu egin ondoren. Eguneroko Apaiz-otoitzak egiteko 

líburua ere bere otoitz eta irakurgai, aurrera daramate azken-aldi ontan. 

Aipa ditzagun Sakramentuak emateko otoitz eta jardun berriak ere: 

BATAIOA ta EZKONTZA nagusienik, baiña AiTORTZA, SENDOTZA ta 

APAIZGINTZA ematerakoak ere euskeraturik dira. Azkenik, baita ILLETA 

elizkizunetarako bear diran guztiak ere. 

Esan dugunez, 1964'gn urtean asi ta gaur 1976'go iraillaren 14'an 

orain ere jarraitzen du euskeratzaille-taldeak jo ta ke bere lanean. Iraupena 

bear du, noski, beste doai bikain askoren artean, orrenbeste urteren 

buruan itzulpen-lanari jarraitzeko, etsi gabe ta eten-gabean jarraitzeko. 

Eta ontan beste iñork baiño areago ta iraupentsuago jarraitzen du gure 

maixu dan Lekuona'tar Manuel jaunak. 

Bein ontara igeranez, aipatzeko da Etxezarreta'tar Eustasio jauna ere, 

azken-urteotan bera bai-da taldearen biltzaille, argitalpenen arduradun 

eta beste gauza asko. 

Esan dezagun, azkenik, gutxiago biltzen dirala gaur elkar-lanera. 

Izan ere gisa ez-berdiñetako eragozpenak dirala-bide, Dorronsoro, Elustondo, 

Gaztañaga biok, Ansorena e. a. ez dira talderatzen lanerako. 

EUSKERALPENETAKO LAN-EGIKERA 

Bearrezkoa dala esango nuke, arlo ontan zenbait zeaztasun ematea. 

Batetik, tartean ibilli ez danak ere zerbaiten berri izan dezan, laburki bederen; 

bestetik, Lekuona jaunaren eskua ta trebetasuna nagusienik ontan 

agertzen diralako. 

Edozein zati euskeratu bear zalarik ere, lan-tresna asko ipintzen genituan 

esku-eskura: Idazteunetako zatiak ziranean, gerkera ta latiñezko


zenbait itzulpen ez-berdiñez gaiñera, EUSKERAZ ditugun guztiak, gaztelerazko 

ta frantzerazko zenbait itzulpen, bear-bearrezko tresna lagungarritzat 

unetik unera erabilli ta ilcuskatuak. Bestelako zatiak ziranean, naiz 

otoitz eta naiz oar, orduan ere latiñezkoaz gaiñera, EUSKERAZ dimgun 

guztiak eta beste auzo-izkuntza bietako itzulpenak geniman lan-tresna 

argigarri. 

Zenbait iztegi ere tarteko ziran beste liburuen multzoan, Euskerazkoak 

lenengo ta beste izkuntzetakoak urrena. 

Azkenik, aldian aldiko zatia elkar-lanean aztertu ta lantzen asi aurretik, 

taldeko norbaitek (geien-geienetan taldekoak, baita beste norbaitek 

ere) egiñiko itzulpena artzen genduan bakoitzak geure esku. Oiñarritzat 

jotzen genduan beti eskuarteko euskeralpena. Ez, ordea, etxagintza 

oiñarriari lotzen zaion eran estu ta gogor berari atxikirik eta loturik 

gure elkar-lana mugatzeko eran; gutxiagorik ere ez. Oiñarritzat bai, 

baiña asikin edo asierako zirriborro tankeran. 

Ori orrela izaten zala ikusteko, begiram besterik ez, zer-nola aldamrik 

eta asierakoaren itxurarik ere gabe antolamak gelditzen ziran azkenean. 

Eta ortan edonork makurm bear izaten zuan bere iritzia taldearen 

esanera. Asierako itzulpena egiten zuanak beti etsi-etsian azaldu bear 

bere lana, gero ez bai-zezakean berak ere ezagutu berak egindakotzat. 

Taldearen lenengo lana, nornaik uler lezakenez, euskeram bearreko 

zatiak bere jatorrizko izkuntzan daraman muiña guztiok jakiñeko era bakarrean 

artzea izaten zan. Eta ez beti oso erraz aurkitutako ulerkera bakarra, 

noski. Ori lortu ondoren, erarik jatorrenaren billa jotzen ziman 

taldeak bere saiaketak: itzak, kendu batzuk eta besteak sarm; esaldia 

luzatu, laburtu bestea; itzalc tokiz aldatu, izenaren ordez aditza jarri, 

izen-lagunaz aditz-laguna trukam e. a. 

Zenbat eta zenbat atzera-aurrera! Amaika aldiz gertatu zaio D. Manuel'i, 

naiz berak egiñean eta naiz besterenean, taldearen esanera idatzitakoa, 

zirri-zarra urram bearra, leengoaren ordez beste zerbait idazteko. 

Baiña baita ez gutxitan bigarren jarri-aldia urramrík, ostera lenengoa 

bigarren aldiz idatzi bearra ere. 

Nola-nai ere ikustekoak dira Lekuona'k eskuz egindako aldaketak, 

beti gorriz idatzitako zuzenketak: Giltzak eta mako-arteak, itzen toki- 

-aldatzea adierazten duten lerro biurriak; lerro-arteak bete ondorengo 

deiak zenbakiz edo-ta izkiz, eraskiña non sarm adierazteko. Ikustekoak 

dira ainbeste ta ainbeste orri, txukuu askorik kartoizko azal berezietan


sailka bildu ta gordeak, idaz-makinazkoa baiño gorrizko zuzenketak nabarmenago 

dirala. 

Eta gero, etxeratu bezain laister, "Olivetti" idaz-makina aundiari 

eragin eta eragin, elkar-lanean aztertu ta borobildu aiñean gorriz tartekatuak, 

makinaz garbiro idazten zituan Lekuona berak. Eskerrak, langille 

asper-gaitza dan! 

Langintza onek gaztetu egin duala esaten ausartuko nintzake, gaiñera. 

Mai luze bikaiñaren inguruan elkar-laneko jarduleok; zaarrena 

bera, askoz gazteagoak beste guztiok; eta ala ere, zenbait aldiz gu nekaturik 

eta buru-beroturik, zutitu ta ibillian asi oi giñan tarteka. Lekuona, 

berriz, beti bere artantxe: eserita, bururik ia altxa gabe, errekiñik ez 

ezpaiñetan, gorriz idaztekoa eskuan, jarrai ta jarrai. 

Atsedenik artzekotan, itzak itz-bidea ekarrita, iñoiz edo bein ipuiren 

bat edo-ta gertakizun bitxiren bat jalki oi zigun. Eta orrelakoetan 

ere, bera atsedentzeko baiño areago, gure jardunaren aringarri gertatzen 

ziran, berari entzunaz ikasi ditugun zenbait gauzatxo jakingarri. 

Euskeralpenetan irakasle ta gidari trebea, zuurra izan dugu. Ain 

zuzen ere, ez bai-da "datorrena bide" egiten duten oietakoa. Esaldlak argi 

ta garbi, euskal-senaren agindura, entzumenerako doiñuz atsegin izango 

diran erara tajutzen yayoa da. Elkar-lanak asko laguntzen du, esan bear 

dana egoki esateko bideak aurkitzen. Asko irakasten eta aberasten du, 

bai, elkar-lanak eta zorrozten ere bai itzulketarako sena. Baiña guztion 

artean, zalantzarik gabe, Lekuona'ri zor diogu geiena. 

Zenbat aldiz esan ote digu, ARGI TA GARBI idaztea dala idazlearen 

doairik bearrezkoenetakoa! Erraz eta aixa uler dezaiguten eran idaztea, 

irakurlearentzat idaztea, laburregiz eta trinkoegiz ez illuntzea, e. a. Lekuona'ri 

maiz entzun genizkion. Eta ortara eragin izan zigun talde osoari. 

Eta... elkarrekiko jardunean naikoa lortzen genduala esan bear, gero 

bakarka idaztekoan aínbesteraiño ez ba'da ere. 

Bi begik baiño lauk eta seik geiago ikusten dutelazkoa, elkar-lanean 

bai garbiro ikus-erazi zigula Lekuona'ren gidaritzak! 

BATERAPEN-BIDEAN 

Euskalkietan banatua dugun Eusketa baterapen jatorrera ekartzearen 

elbururik nagusiena, nere ustez, AALIK GEIENEK ERRAZ ULERTZEA da. 

Liturjiaren itzultzaille-taldeak ere kezka orixe izan du beti begien au-


rrean, eta oiñarri-legetzat éduki ere. Kezka orrek, jakiña, bitariko leialtasuna 

eskatzen zion: euskaldun entzule-irakurleekiko leialtasuna batetik, 

euskera berarekiko leialtasuna bestetik. 

Aldi berean, ordea, bitariko beste leialtasuna ere zaindu bear izan 

du taldeak: Sinismenaren muiñari dagokiona, ta aldi berean, jatorri- 

-izkuntzetan zegonari dagokion leialtasuna. 

Zaindu bearreko leialtasun oiek naiko mugarik jarri ez ba'liote bezela 

itzultzaille-taldeari, ba-da gogoan artu bearreko beste esi bat ere: 

Liturji-gaiak elizkizunetarako dirala, alegia. Eta Liturji-ospakizunetan, 

bat edo beste bakarrik izaten dira irakurle; beste guzti-guztiak ENTZULE 

izaten dira. Entzule izateak, berriz, beingoan ulertu bearra dakar: bestek 

irakurria bein entzun eta besterik gabe entzun aiñean ulertu bearra. 

Irakurtzeko diran idaztiek ematen dute egokiera, ulertu artean bein 

eta berriz irakurtzeko. Entzuteko diranean, ordea, ez dago bein baiño 

geiagotan entzuterík. 

Euskalkietako Euskera bateratzeko oinkadarik eta egiñaalik aski 

egin dan arren, itzulpenak entzuleentzat eratu bearrak ez dio zailtasun 

gutxi ekarri izan taldeari. Bestalde, izkuntza baten izkelgiak bateratzea 

baiño leenagoko da Liturjia'rentzat, AALIK ENTZULE GEIENENTZAT 

ULERGARRI izatea, beingoan entzunaz batera jaso bear dutelako dana. 

Au guztia dala-bide, beraz, oraingoz eziñezkoa gertatu da Liturji- 

-itzulpenak baterapen osoz argitalpen BAKARREAN ematea. Nagusienik 

iru argitalpen egin dira, bada : bizkaieraz, gipuzkeraz eta lapurteraz. 

Iru argitalpen diralarik ere, bata besteetatik urrutiratzeko ordez, 

urbiltzen eta eikartzen jotako egiñaalak onelatsu maillakaturik adieraziko 

nituzke: 

l'go: Euskeratu bearreko zatiak beren jatorri-izkuntzan era ez-berdiñetara 

ulertzeko ordez, euskalki guztietarako era berdiñean ulertzea. 

Ori dala, nik uste, baterapen jatorrerako oiñarria, jakitunen ainbeste iritzi 

ez-berdiñen artean bat aukeratzea, oso zailla dalarik ere. 

2'gn: Euskeratzekoan, berriz, esaldieri egitura bitxi ta ez-berdiñak 

emateko ordez, euskalki edo argitalpen guztietarako egitura ber-bera 

ematea. Bi mailla auetan beintzat, entzuleen onerako zitekean batasuna 

lortu dala esan bear. 

3'gn: Euskal-itzetan ere aalik geienetan batera biltzen saiatu zan 

taldea, guztientzat ezagunak diran itzen billa jokatuz beti. Ontan, jakiña, 

ez da berdintasun osorik lortu, euskalki batean ulergarri diran itzak, bes-


teetan ez-ezagun gertatzen diralako zenbaitetan. Berdintasunik ez, baiña 

saiaketa aundia bai, elkarrengana urbiltzeko. 

4'gn: Idazteunetako Irakurgaiak, orixe, IRAKURGAI diralako, entzuleentzako 

begirune aundiz euskeratuak dira, euskalkieri geixeagotan 

amor emanaz. Baiña Mezaren EGUNEROKOA ta SAGARAK edo Eukaristi- 

-otoitzak, leenago ere esan dugunez, askoz bateratuago. ta elkarren berdiñago 

euskeratuak dira. 

Au guztia onela burutzekoan, ezin ukatu, Krutwig eta beste zenbaiten 

jokabidearen zearo alderantzizkoa artu zuala asiera-asieratik Euskeratzaille-taldeak: 

Aiek, tamalez, BATASUNAREN izenean euskaldunon 

arteko zatiketari eragin ba'zioten, Liturji-itzultzailleen taldeak euskalki 

bakoitzaren nortasunari begirunerik aski gordeaz batera, euskalki ta euskaldun 

banatuon baterapena lortzearen billa jokatuz. 

Ori guztiaz, zenbateraiñoko baterapena lortu dan 

Krutwig, Aresti, Kintana, Haranburu-Altuna ta lagundiaren asmoetako 

batasun-berdintasun presazko ta ezarria alde batera utzirik, elkarrengana 

urbiltzea ta elkar ulertzea naiko ongi lortu dala esan bear. 

Batetik, euskalki bakoitza zertxobait besteetara irekitzea lortu da, soil- 

-soillik euskalki bakarrekoa izateko ordez. Bestetik, berriz, nork bere 

euskalkian ematen zaion Liturjii-euskeralpena ulertzen duanak, naiko 

aixa ta erraz ulertuko du beste edozein euskalkitako Liturji-itzulpena ere. 

Ezin esan, beraz, aurrera-oinkada ez danik elkartze ta baterapenerako 

bidean. 

AlTORPEN 

BATZUK 

Arazo oni buruz ari geralarik, gogoratzekoa da Mitxelena jaunak 

zer zion Arantzazu'ko billera aietan: 

"Liturji-izkuntzan orain ez iñolaz... Azken-azkenekoa liturjia... 

Eskola leendabizikoa". (Ikus, EUSKERA XIII, 1968, 247'gn or.) 

"F. Yarza jaunak bidali dizkio Euskaltzaindiari, Donostia'ko Apezpikutegitik, 

argitara berriak diren euskerazko Epistola-Ebanjelioen leen 

zatia eta Bataio-Azken-igurtziarekiko idazkiak emendik aurrera Liturjian 

erabil ditezen itzuliak. Euskaltzaindiaren eskerrak eta zorionak eman bekizkío, 

berari eta lan eder orretan ibilli diren guztiei". (EUSKERA, XIII, 

1968, 302'gn or.).


Aitorpen ori Euskaltzaindiak 1965'go otsaillean egiña da ta Mitxelena 

idazkariak izenpeturik dago. 

Ala ere egiña egiñik dugu ta izan dira zenbait aitorpen. Bi aldatuko 

ditut onera. Dionisio Amundarain'ena bata, "Zeruko Argia"n nik idatziari 

erasoz egin zuan idazlanean bi gauza aitortzen dituanekoa: 

"Arrazoi osoa dú nere lagunak, azken bost urte hauetan, liturji- 

-itzulpen barrutian, lan beltza egin dutela esatean. Ez da txantxetako 

gauza egin dutena". 

Lan neketsu ta aundia dalazkoa aitortuz gaiñera, ona emen beste 

aitorpena, datorrenagandik datorrelako naiko arrigarria: 

"Arrazoi handia ere, batasun bidean, urratsik asko egin dutela aitortzean. 

Ezin ukatu. Lau begiek batek baino gehiago eta zabalago ikusten, 

eta hala gertatu dala uste dut liturji-euskeratzaileen arazoan" (Zeruko 

Argia, 1969'go gabonillaren 21'ean). 

Garrantzi aundikotzat jotzen dut beste aitorpen bat, BASERRITA- 

RREK beren eredutzat artzen dutenekoa, Golz-ARGl-ren bidez egin zuten 

deadarra, alegia. Euskerari aurrerakoan bizirik eusteko, apalki aitortzen 

dute, beraiek ez dirala naikoak: euskaldun guztion laguntza bearko duala 

Euskerak. Baiña orain arte eutsi ta iraun-erazten ikuskizun aundia izan 

dutenez, aurrerakoan ere, nai dutela artukizunik beste guztiekin batean. 

Guzti onek ematen dien eskubidez, aitorpen bat eta irrintzi bat egiten 

dituzte baserritarrek beren aldizkariaren bidez. 

Lenengo, Talde-lana goraipatzen digute onela: 

"Orra euskal-idazle talde bat. Bakarka ez-baiña, elkarrekin batzarrean 

eztabaidatuaz egindako lanak argitaratzen dituan taldea: Napar, 

Giputz, Lapurditar eta Bizkai'ko, euskeratze-lanean elkarrekin ari dan 

batzordea, alegia. 

"Beste talderik Ez da, noski, Euskalerri guztian besterik, elkartuta 

euskal-lanean ari danik: euskalki ez-berdiñetakoak elkarrekin aurrez 

aurre batzartuta euskal-langintzan ari diranik, alegia. Askoz gutxiago, 

berriz, bost urtez orrela elkar-lanean diarduanik eta bere lanak galbae 

estuan aztertu ondoren argitaratzen dituanik". (GOIZ-ARGI, 1970'go 

lorailla, 125'gn alean). 

Bost urtez lanean ari izan eta seigarrenean ari ziran unean aitorpen 

ori egin zuan baserritar-aldizkariak, zer esango ote luke gaur, beste SEI 

urte ta geiagoz lan berean jarraitzen dutela ikusirik 

Eta ondoren dator baserritarren irrintzia:


"Ori dala uste dugu guretzat biderik egokiena, ori dala batasun- 

-bidea. Aurrerako ere itxaro-bide zaigun talde-lana, urte luzez ari dan 

elkar-lana. 

Zillegi bekigu baserritarroi itza ateratzea : guk "EUSKERATZAILLE- 

-TALDEA" artzen dugu eredutzat eta gidaritzat Euskeraren batasunera 

b'tdean. 

Osotuta Ugarituta Ikustekoa litzake. Baiña nola-nai ere, talde 

orí artzen dugu jarraibidetzat. Geroak esango, arrazoi dugun ala ez". 

(GOIZ-ARGI ale berean). 

Eta... aitorpen eta irrintzi ori etziran uskeritzat baztertuak izan aldi 

artan. Adibidez, ZERUKO ARGIA asterokoak ere argitaratu zuan idazlan 

ori bera 1970'go loraillaren 24'ko alean. 

Jose Artetxe zanak eta Julio Caro Baroja idazle ospetsuek ere ba- 

-dituzte zenbait aitorpen, beste idazle geiagoren artean, Liturji-itzulpen 

auen alde ta gorasarrez, baiña ontan eteten dugu aria, iñorentzat aspergarri 

ez gertatzearren luzeegiz. 

ONDORIOTZAT 

Erdal-aizeek ezker-eskubíetatik gogorki erasotzen diguten aldi ontan 

benetan itxaropengarri gertatu zaigu Lekuona'ren euskal-sena, iturburu 

garbitik euskakasun jatorra oparo jariotzen digularik. 

Modakeria aldakorren astiñaldi indartsuetan, berriz, bere 82 urte 

bete-beteen gaillur ongi oiñarrituaren gaindegietatik ziurtasun sendoa 

kutsatu izan digu noiz-nai. 

Eta azkenik, presakako azkar-bear larriaren bultzada dardaragarrietan, 

zurrunbilloaren erdian gerta oi dan orbelaren antzeratsu aurki gindezkenerako, 

patxada ta zentzu ona eskeintzen dizkigu Lekuona jaunak, 

kondairaren ezagutze zabalak eta kondaira-senak berari eman izan dioten 

baretasunetik. 

Eta besterik ez. Lekuona jaunarekiko adiskidetasunak gauza asko 

idaztera eragin ba'dit ere, ez dut uste beroarena kendu bear aundirik izango 

danik. 

Errezil'en 1976'go iraillaren 14'an, Gurutze Santu egunez.

Arrasate'ko apellido-abien zaarrak 

LEKUONA'TAH MANUEL JAUNAREN 


-II- 


IÑARRA'TAR JOSE LUIS (f) 

Gure D. Manuel'entzat lantxo bat eskatu didate. 

Luzeegi ez egiteko. Ez beldurrik eduki, ez bait dut asti geiegirik 

lan luze eta sakonetan murgiltzeko. Eta gaiñera, ni baiño iaioagorik, 

pizkorragorik, buruz jantziagorik ugari ezagutzen ditut, orrelako alorretan 

sar ditezkeanik. 

Aspalditxotik kolkoan darabilkiten asmo bateri elduko diot, D. Manuel 

aitzaki-maitzki, orain bertan. 

Arrasate'ko apellido-abizen zaarrak. Denak ez; aittu eta galdu diran 

abizen zaarrak. Emen eta gaur zearo aittu eta galdu diranak, naiz-eta 

beste alderdi batzuetan oraindik bizirik iraun. 

Asi nadin bada. Orretarako XVI-garren gizaldiko Bataio, Eskontza 

eta Ildakoen berri ematen duten Elizliburuez gaiñera, aurreragoko beste 

iskribau idaztietan aurkitu ditudan abizenen sortatxo au eskeiñi nai diot 

gure D. Manuel'i. 

Ez du, agian, xorta onek maiteñoari eskeintzen zaion lore xortaren 

usai goxorik izango; baiñan bai lore xorta orrek erakutsi eta adierazi 

nai duan maitasunaren garra. Esker onaren gar bizi bizia. 

Esan oi danez, maitasuna esker oneko biotzen lorea omen da; eta 

maitasuna lore bezela eskeintzen diot. Eusko usmatzaille bizkorra denez, 

usmatu ere apika usmatuko dio. 

Abendaño Aguirregoyena Akamira 

Abraen Aguirreola-eta Aluiztegui 

(Abrain Agurain Alzaibar 

Abrahin Aizpitarte Alzate 

Aurain Alaba Alzarte 

Aurrayn Albistur Amaeza 

Avrain) Alcibar Amaortu 

(Abarain esan nai ote) Aldaeta = Aldeta Amarita 

Adames de Unzaeta Alquiza Amezaga

11*2 IÑARRA'TAR JOSE LUIS (f) 

Amezqueta 

Amezua 

Anchia 

Anchico = Anchixo 

Anchieta 

Andicana 

Andicano 

Andichana 

Antrecina de Ekxoste 

Anzueta 

Anzuota 

Aorreta 

Aperegui 

Apozaga 

Apraiz= Aprayz 

Aqueso = Aquixo 

Araiz 

Aramága 

Aramain 

Aramayo 

Aramayona 

Arando 

Arangoitia 

Arangutia 

Arangutis de Amezaga 

Aranoa 

Aranondo 

Aránziaga 

Araoz 

Arauna 

Arauz 

Arbe = Arbee 

Arcaso 

Arcarasso = Arcarazo 

Areaga 

Arenzana 

Arespi 

Arizpe 

Arizpi 

Aretaiz 

Arexnao 

Aresso=Arexo 

Arezcunaga 

Argomaniz 

Argandoñá 

Arguinzones 

Ario 

Aristizabal 

Aroca 

Arostegui 

Arquiza 

Arraga 

Arratia 

Arrazola = Arraxola 

Arrázua 

Arriaga 

Arrigoitia 

Arrigorriaga 

Arrizuriaga 

Arroa 

Arroca 

Arroga 

Arrue 

Arta (Martinez de...) 

Artazubiaga (Yañez de, 

Bañez de...) 

Arunna. 

Arzubi 

Ascasibar 

Ascasua 

Assurdi 

Assurduy 

Aulestia 

Aurain 

Avrain 

(Ikus Abrain) 

Axpel 

Ayá 

Azube 

Aassube 

Ahasube 

Asube 

Assube 

Balda 

Balza 

Basurtu 

Bañez 

Beáza 

Bedoia 

Bedoña 

Bedoya 

Beistegui 

Belaostegui 

B 

Beneditua 

Bengoasacona 

Bergara 

Beumond 

Beyzama 

Bicufia 

Bidasolo 

Bidaur 

Bidaurreta 

Bidazabal 

Bitoria 

Bizalza 

Bolibar 

Bolinategui 

Borgoña 

Borinaga 

Boriano 

Brajoen 

Busturio 

Bustinza

ARRASATE'KO APELLIDO ABIZEN ZAARRAK 113 

Camara Zamalloa 

Cataide 

Casconategui 

Castañedo 

Cegama 

Celaa (Celaha) 

Celayeta 

Cerbera 

Cercaalde 

Ciarduy 

Cibay 

Cigarrondo 

Ciorla (Perez de) 

Cordoa, Cordoba 

Cortazar 

Charaalde 

Charco 

Charcoaga 

Charroalde 

CH 

Daroca 

Diasco 

Duraná 

Durango 

D 

Ecibay 

Elorduy 

Ernani (Perez de) 

Echegoen Elorregui (Perez de) Erquiza 

Edur Elorreta Errecondo 

Eguiguren Elorriaga Errexil 

Eleazarraga Elquiza Errigoitia 

Elesabe Eraso Essibay 

Elexcaray-Elexgaray Eráyano Esteibár 

Elexerarzu Eremusqueta Estella 

Ekxoste Erenchun Estrada 

Elgueta Erenusqueta Etura 

Elguiza Erleaga Eyxarte. 

Éloa 

E 

F 

Fica (Martínez de) 

Gaceaga 

García de 

Garraistegui 

Gaistua Garibay Gascon de Urrola 

Galdacano Garita Gastamiza 

Gallaistegui Garras - Garraz Gaxaegui 

G

114 ÍÑARRA'TAR JOSE LUIS (t) 

Gazalita 

Gaztelumendi 

Goicoa 

Gomistiano (Gomixtiano) 

Gordoba (Ikus Cordoba) 

Gorostorzu 

Gorriti 

Goxendi 

Guebara 

Guesalibar 

Guezalibar (Ximenez de) 

Guerra 

Guerriko 

Guetaria 

Guillano 

Guraa 

Gurao (Pérez de) 

Guraya 

Gutiola 

Hecibay (Ikus Ecibay) 

Henriquez de Oleaga 

Heredia 

Herhaba 

H 

Hoaragoitia 

Huici 

Ibarbia 

Ibarlucea 

Ibieta 

Ibilaga 

Ibinarri 

Igeribar 

Igoa 

Igueleta 

Iguria 

Ibardi 

Ibarduy 

kisaurbe 

Insauz (Insaur) 

Irala 

Iramain 

Iramendi 

Irasu 

Iraurqui 

Iruleta 

Iruna 

Irunaga 

Iruzubieta 

Issassi 

Issassigaña - Isasigaina 

Issibay (Ikus Ecibay) 

Istegui 

Isurieta 

Ituarte 

Iturmendi 

Irurrieta 

Iturrioz 

Ixona 

Tzmendi 

Janguas 

Juinaga (Jainaga) 

Lacuaga 

Laguistegui 

Landazabal 

Langara 

Lapaza 

Larrinaga 

Larrino 

Larriñeta 

Latuxtegui 

Leariartu 

Legazpia 

Lenta 

Leorraga 

Lapaza 

Leyba 

Lezcano 

Lara 

Lecaran 

Laris - Lariz Lecumberri Lexargarate 

Larraguibel Legarre Liaiz

ARRASATE'KO APELLIDO-ABIZEN ZAARRAK 115 

Lianiz (Pérez de) 

Liaza 

Ligár 

Lili (Pérez de) 

Linzo (francés) 

Lirbona 

Lixorate 

Lizarza 

Lo. Loo. Loho 

Loa (López de) 

Lora 

Lordi 

Lorza 

Loydi 

Loyarte 

Loyola 

Lugun 

Lupiana, Lupidana 

Lupidano 

Luzuriaga 

M 

Madián Mendía Monasteriobide 

Madianbeitia Mendibee Mojategui, Monjategui 

Malax Mendiechebarria Munjategui 

Mallea Mendigorri Mugagozo 

Marquina Mendigoyen Mucibar - Muxibar 

Martínez de Menditarte Murusarraz (López de) 

Mascayaga Mendraca Murube 

Mascayano Mercado - Mercader Murueta 

Mauritegui (Martínez de) Miguelez de Guraa Musacola 

Maya Miñano Musacola-garraz 

Mazquiárain Mitarte (Ortiz de) Muxica 

Mendaro 

Muniategui 

Nabarria 

Narbaxa 

Narriondo 

Navarro 

N 

Nuarbe 

Oa Olaechea Orensarri 

Oarriz Olaeta Ormaese 

Ocariz Olandiano Oro 

Ochoa de Olariaga Orosco 

Oguenerreca Olaun Orozco 

Ojanzu Olauri Ortiz 

Olaalde Ona Ospitaleko 

Olabarri Onagutia Otaza 

Olabarria Ofía Oraola 

Olabarrieta Ofíate Oxarondo 

Olabee Oquendo Oxona 

Olabiaga Orduña Oyanzu 

Olaceea Orenain Oyarzun (Pérez de) 

o

116 IÑARRA'TAR JOSE LUIS (f) 

Plaza 

Placencia 

Platero y Larieta 

Platero y Oquendo 

Quadra (Ochoa de; Pérez 

de) 

Quintal y Arrazua 

R 

Ruiz de Olálde 

Sabarte 

Sacona 

Sagarna 

Sagarriaga 

Sagastizabal 

Saint Antolín 

Saint Cristóbal 

Salas 

Salcedo 

Salinas 

Santsol 

Saola 

Sarassaga 

Sarraga 

Sarralde 

Sarrau 

Sasquitazabal 

Sasifrances 

Satustegui 

Sierra 

Sigorondo 

Sodas 

Sologaxtoa 

Sopuerta 

Soráis 

Sorozar 

Sudupe 

Sustaeta 

Tallador 

Tamborin 

T 

Tolosa 

Torre (Pérez de) 

Traball 

Tramil 

Ucaza 

Udala 

Ugara 

Umabide 

Umandi 

Umandia 

Umendi 

Umendia 

Unai 

U 

Uncella 

Unzuetabalda 

Uralde 

Urbina 

Urdinguio 

Urduia, Urduya. Urduña 

Urguchi 

Uria 

Uribarri 

Uribelarrino 

Uriburu 

Urigarri 

Urigoen 

Urigoenmeaza 

Urigoitia 

Uriondo 

Urisarri 

Urisaur

AiíRASATE'KO APEJLJLIDO-ABIZEN ZAARRAK 117 

Urizar de Nargueaga 

Uxquizu 

Urrabura 

Urraburu 

Urrain 

Urriola 

Urritia 

Urrapain 

Urtaza - Urtazaá 

Urtichi - Urtichia 

Uraburu 

Urugaña 

Venburri 

Vergara-oña 

Vicuña 

Vidasolo 

Vidazabal 

Vidarte 

Vidaur 

Vizalaza 

Vizcaya 

X 

Ximenez de Guesalibar 

Yerategui 

Yurri 

Zabaarte 

Zalguibar 

Zaloña-Zaloya 

Zamalloa 

Zamudio 

Zaola - Saola 

Zara - Zaraá 

Zarasaga - Sarasaga 

Zarrasqueta 

Zarauz (Ruiz de) 

Zuazqueta 

Zuazu 

Zubiaur 

Zubiga 

Zumarraga 

Zuri

LEKUONA'TAB MANUEL JAUNABEN 


-II- 


IV.—Godor-Lahomor 

(Arbasom gurasoak) 

Etor. 14, 18 

IRATZEDER 

(Hiri-sarlze bat. La/ipabortz soldado loríetan). 

DENEK 

(kantuz) 

BATEK 

DENEK 

BATEK 

DENEK 

BATEK 

SOLDADO 1 

(solasean) 

SOLDADO 2 

Bi mila kamelu, berrehun behor 

Takata-takata, taka-takata. 

Joan da eskapo Godor-Lahomor 

Takata-takata, hau tarrapata! 

Erregen-errege Godor-Lahomor 

Nausirik munduan ehuen nihor... 

Abramen ezpata agertu baita 


Bi mila kamelu... 

Airos hintzen joaki Godor-Lahomor 

Zodom hartu-eta bai eta Gomor... 




Espantu gaitzeko Godor-Lahomor 

Nahitez Abrami eman duk amor. 



Akabo ginen akabo 

Ez balitz Abram etorri. 

Laster baitio harek eginarazi eskapo 

Godor-Lahomor arto-bizar horri.

120 IRATZEDER 

SOLDADO 1 

SOLDADO 3 

SOLDADO 2 

SOLDADO 1 

SOLDADO 3 

BATEK 

(kantuz) 

DENEK 

SOLDADO 2 

(solasean) 

Ai, ei, ai! (denek irri) 

Bai espantu guti dikek orai. 

Alta! aspaldian 

Hura zikan denen jaun, toki hautan; 

Eta bazter hautako 

Lau erregeak asaldatu orduko, 

Hor ginikan 

Sekulako karraskan. 

Bertze lau erregekin: 

Nor den nor 

Godor-Lahomor 

Ginezan jakin. 

Nausitu baituk ordean: 

Erregeak eta oro ditik ereman. 

Ba!... bainan Abram hebrearra 

Gauez gau gainerat erori zaio 

Eta zanka sartu dio 

Gibel-aldian aztaparra. 

Espantu gaitzeko Godor-Lahomor 

Nahitez Abrami eman duk amor. 




Hiru ehun ta zonbeitgizonekin 

Zer jokoa duen, haatik, Abramek egin! 

SOLDADO 3 

Bere iloba Lot eremana zela, jakin orduko 

Mugitu dela fitexko." 

(Zilarrezko turruta-soinu bat... Soldadoak zalapartaka). 

SOLDADO 1 

Hor ditugu: Abram, Lot, Erregeak eta guziak.

IV.—GODOR-LAHOMOR 121 

SOLDADO 3 

(4-ri) 

SOLDADO 4 

SOLDADO 2 

Mugi ba, zozoa. 

Bai eta hi urde tontoa. 

Utz orai tetelekeriak. 

(Abram Lot-en sorbaldari jo) 

ABRAM 

LOT 

ABRAM 

LOT 

ABRAM 

LOT 

Bl ERREGEK 

Ai! gizona, gizona 

Norat ari zinen hola Godor-Lahomorrekin, 

Haren mutila egina 

Bainan nolaz duzu jakin 

Manbreko haitzetarat 

Etorri zait artzain bat hatsantua: 

"Berri izigarri bat: 

Godor-Lahomor nausitua...". 

"Beude, beude!, erran diot. Antola ditela 

Zelai zoko hoitan". 

Ai! haatik, ereman zintuztela 

Aditu dutanean... 

Mendietan utzi zintudan 

Eta uzten ahalko ninduzun. 

Alo! alo! ez holakorik erran. 

Jainko Jaunari eskerrak ditzogun. 

Errazu eta... Zodom ta Gomorreko Erregek 

Nor dute hor lagun 

Melkhizedek 

Zalemko apez erregea. 

(turrutariekin) 

Abram! Abram gure salbatzailea.

122 IRATZEDER 

ABRAM 

KANTARIEK 

(kantuz) 

(Turrutariek) 

MELKHIZEDEK 

KANTARIEK 

ABRAM 

(solasearí) 

MELKHIZEDEK 

ZODOMEKO 

ABRAM 

ERREGE 

Jaunak, dakizuen bezala, 

Zeruko Harek emaiten du nausitzeko ahala. 

Goikoaren gizona 

Abram Hebrearra! 

Jaunak dio emana 

Zeruko indarra. 

Eskerrak Abrami, 

Diren guzien 

Egilea den 

Jaun Goikoaren 

Izenean. 

Eskerrak, eskerrak 

Jaun Goikoari, 

Harek baitauzkitzu 

Etsaiak eman 

Eskupean. 

Jainkoaren gizona 

Abram Hebrearra 



Melkhizedek apeza, 

Entzun zaitzala Jaunak. Amen! amen ! 

Eta onhar: egun hartu guzien 

Hamargarrenaren eskaintza. 

(eskua kopetarat) 

Jaunak ongi dagizula 

Orai arte bezala. 

Abram, atxik: gaur hartu ontasunak; 

Eman bakarrik jendeak: libratu ditutzunak. 

Zeru-lurrak egin dituenaren 

aintzinean zin egiten dut hemen,

IV.—GODOR-LAHOMOR 123 

(altxatuz eskua): 

ZODOMEKO ERREGE 

{badoatzi denak) 

Ez ari 

Ez oinetako lokarri 

Deus ez dut zuenetarik hartuko; 

Eta ez dute erranen ahalko 

"Nik dut Abram aberastua" 

Deus eta deus neri. 

Nere mutileri 

Eman zerbeit sari; 

Bai eta nerekilako Eskhol, Aner eta Manbreri 

Emozute merezi duten hori. 

Nahi duzun bezala. 

Bainan Lot zure iloba ez dagola 

Hiriz kanpoko bazka-toki hoitan. 

Zodomeko toki ederrenean 

Badaukat harentzat etxea. 

Agur eta ongi izan. 

Zuekin dagola Jaunaren bakea! 

ABRAM 

KANTARIEK 

JAUNAREN MINTZOA 

ABRAM 

Goikoaren gizona 

Abram Hebrearra! 



Ez beldur izan, Abram, ez beldur izan: 

Zure indarra naiz behar-orduan, 

Zure saria 

Zoin handia! 

Ai Jainkoa! 

Zer sari eman neri 

Zer sari 

Haurrik gabe noa... 

Hara ez dautazula semerik igorri 

Eta sehi bat dut ene ondoko ezarri.

124 IRATZEDER 

JAUNAREN MINTZOA 

Ez! nik dautzut: izanen duela 

Zure ondokoak zure odola. 

Begiak altxa 

Zerurat beha 

Eta neholaz ahal bada 

Izarrak konda. 

Heien parekoak 

Zure ondokoak. (Oihala). 

Jaunari dena fede 

Abram egon baitzen, 

Hargatik mendez mende 

Jaunak dauka zuzen. (G. 15, 6). 

Jainkoa nere Jauna 

Nola jakin nola 

Zuk hitzeman guzia 

Gertatuko dela (G. 15, 8). 

"Joan ergi, ahuntz, aker 

eta uso bila". (G. 15, 9). 

Jaunari dena fede 

Abram egon baitzen, 

Hargatik mendez mende 

Jaunak dauka zuzen. 

Jaunak nahi eskaintzak 

Zituen ekarri, 

Ergi, ahuntz, akerrak 

Zatitan ezarri, 

Zatiak odoletan 

Eta so elgarri. 

Iduzkia zeruan 

Itzaltzerakoan 

Sartu zen tanpez Abram 

Lazgarriko loan.

IV.—GODOR-LAHOMOK 


Itzali ondoan, 

Hara nun su handi bat 

Itzindika doan, 

Zatiz zati erditik 

Joaterainokoan. 

Jainko Jauna bera zen 

Su-garra iduri, 

Abramekin batasun 

Hor egiten ari: 

"Zure ondokoeri 

Nik erran lur hori". 


Itzaltzerakoan 

Sartu zen tanpez Abram 

Lazgarriko loan.

LEKUONATAR MANUEL JAUNAREN 


-II- 


Parrokietako zinemak 

IRIGOYEN'DAR TXOMIN'EK 

Zinerrrak gizarteari eragin aundia eman diola edozeinek daki. Eragin 

aundia, onerako ta txarrerako, asiera-asieratik. Eta orren kezka Elizak 

bere erakutsietan sarritan agertu izan du, batez ere zinemak zekarzkin 

kalteak ikusi-ta. 

Egia esan, zinemaren ondorio onak baiño txarrek ardura aundiagoa 

sortu izan diote Elizari, eliz-gizonai. 

Ikus, adibidez, "Divini illius magistri" deritzan Entziklikak 1929- 

go abenduaren 31-an ziona. Ta 'andik urtebetera egindako "Casti connubii" 

beste Entziklikak ere berdintsu zion : zinemak zekarren kalteari 

jarki bearra zegoala: kaltearen bildurra aundiago, on-egiteari bide berrŕak 

zabaltzeko ardura baiño. 

Alare, ba-ziran an-emenka zeinbait gizon jator eta apaiz ausarta, 

gizarteari on egiteko, zinema bide egokia zitekeala argi ikusten zutenak 

eta artarako beren zer guztiak eskeiñi zituztenak. 

An-emenka esan det eta angoen jokabide osoa itz bat esanarekin 

adierazi nai det: O.C.I.C. aipatzearekin, alegia. Zinema-bazkun ori baitda 

gai auek kristau-giroz ondoen erabilli dituan elkartea. 

Angoak ango, gure emengoen ardura, alegin eta asmoak ager ditzagun. 

Gure errietan zinema-aretoak, irabazpide bikaifia zirala-fa ugaltzen 

asi ziranean, parroki-babesean sortutakoak ere erne ziran. Geienetan, 

umetxoak eta gazte-jendeak nun-bildu ta arratsaldea igaro izan al 

zezaten eta, bide batez, kalte-gutxiagoko ikuskaiak ikus zitzaten. 

Garai artan, Araba, Bizkaia ta Gipuzkoa-ko kristauek eliz-barruti 

bakarra gendun, gotzai-barruti bakarra, Gazteiz-koa. Zinema-arazoari 

buruz, Gipuzkoa-ko jokabideari emango diogu alako gain-begiratu bat. 

Parroki-inguruan sortutako lenengo zinema-aretoen izenak ona 

emen: "Onbide", Errenderi-n; "Igarondo", Tolosa-n; "Soreasu", Az-

128 IRIGOYEN'DAR TXOMIN'EK 

peiti-n eta "Novedades", Donostia-n. Azkeneko au, izan, ez zan parroki-babesekoa, 

baiño bai eliz-gizonen ardurapean sortua. 

Zinema-areto oien zuzendariek ,zinema-ikusleai aal zitekean kalterik 

gutxiena ta onik geiena egin nairik —eta dirurik galdugabetanik— 

ba-zuten buruusterik eta zailtasunik asko. Irabazpide utsari begiratuz 

sortutako zinema-aretoetako zuzendariei'zernai" ikustaraztea bidezko iruditzen 

bait-zitzaíen. Zakela bete ezkero, "konprome". Orregatik, parroki-babesean 

sortutakoak, diruz, indar gutxitxokoak ziran eta beste aien 

aurkakoak. 

Orrela, elizgizonen babesekoek, baturik, alkarturik, indar geiago 

izango zutel'a-ta, elkarte bat sortzea erabaki zuten. Ta asmo orrekin, Donostiako 

"Círculo de San Ignacio"-n bildu ziran Aita Otaño, josulaguna, 

ta Yarza'tar Frantzisko apaiz jauna buru zituztela. Baiño ez ziran batera 

etorri ta, berriz ere, bakoitza bere bidetik, aldapa-gora zaillean. 

Bitartean, zinema-aretoak ugaritzen zijoazen, bai irabazi utsari begiratzen 

ziotenetakoek eta bai zinematik irabazia baño kalterik eza ta 

gizarteari on egitea nai zutenetakoek ere. Garai artakoak, Zumarraga-ko 

"Itzalon", etabar. 

Giro ortan sortu zan Gazteiz-ko gotzai gogoangarri Muxika-tar 

Mateo jaunak egindako gotzai-karta. Ala ere, ez zan aurrerapide aundirik 

izan. Ta gero, laister etorri zan etortzekoa: guda gorria, senide 

artekoa. 

# # * 

Parroki-babesean sortutako zinema-arazoa bere artan zegon. Bere 

artan, ez, okerrago; estutasun larriagotan sarturik bait-zegon. Ta, berriz 

ere, alkartu-bearraren ametsa, ta amets utsaren bildurra. 

Bildurra-bildur, ekin zitzaion, orratio, noizpateko batean: 1948'go 

urtea zan. Yartza'tar Frantzisko jauna buru dala, Donostia-ko "Novedades" 

zinemako zuzendari Marin jauna (G. B.) ta Solana jauna (G. B.) 

kontsejatzaile zirala, egin genduan gure lenengo batzarra. An azaldu 

ziran ederki asko leen aipatutako zailtasunak: filmak akuratzeko (—alkilatzeko—) 

eragozpenak; saillean artubearra, rxar eta on, alegia; iñolako 

gure baldintza edo kondiziorik ez onartzea; parroki-babeseko zinemak 

aintzakotzat ez artzea; auen aurkako salakerak edonundik eta zernaigatik 

ugaritzea. Lege-barruan ibillinai ta ere, legearen argitasunik

PARROKIETAKO ZINEMAK 129 

ifiork ematen ez, ta nora jo jakin ez. Ez zan erraza hide berriak urratzea. 

Indar pixka bat izatekotan, zinemak alkartu bearra zegon. Zinema 

txiki asko batuta, indarra, batasunaren indarra, agertuko gendulako uste 

garbian geunden. 

Zinema txiki oietakoen elkarte bat Lapurdi-n, Orthez'en ba-zala 

jakin gendun eta ango araudia jaso ta ikasteko lana Irigoyen-dar Txomin'i 

eman zitzaion. Orrela, Orthez'en Candau apaiz jaunak "SANOKY" 

izeneko eliz-zinemaetarako egiña zeukan araudia oiñarri artuta, aurkeztu 

zan gure lenengo araudia. Elkarte berriari, F.I.D.E.S. izena ezarri genion. 

Arrezkero gero ta garbiago ikusten zan bakarka jokatzearen kaltea 

ta legetik kanpo ibiltzearen arrixkua. Ta gure arteko goraberak errazteko 

ta aurrera bear bezela eramateko, "ofizina" bat lantegi berri bat 

sortzea erabaki genduan. Baiño ez nolanaikoa, gaurkotua nai gendun, 

teknika berriz egiña, zinema-gaietan gizon ikasiekin eratua ta elizaren 

erakutsietara jarrk. 

Bizkaia'en ere asi ziran Sestao'ko Patronato dalako zineman, gure 

arira etortzen. Gure berri laister jakin zuten Oviedo'n ere ta ango eliz- 

-zinemak elkartzeko lanak bereala asi genitun. 

Alde batera ez da arritzekoa baiño, ez uste asitako danok beti 

aurrera egin genduanik. Asi ta gero atzera egindakoak ere askotxo izan 

bait-dira. Asi ta buka, erabat iraun dutenak Tolosa'ko ta Zumarraga'ko 

zinemak izan dira. Urrena Azpeitia-ko "Soreasu" zinema, ondotik beste 

batzuk dirala. Alare, asiera zaillari eutsiak ondorio onak ekarri ditu. 

1952-ean, O.C.I.C.-ek batzarre bat eratu zuan Madrid-en. Antxe 

nintzan, ain zuzen. Zinema-aretoak elkartu egin bear lutekeala: orixe 

zan zekarten asmoa. Gu ba-genbiltzan, nai bezain irmo ta pizkor ez 

izan arren, ibillian beintzat. Battzarre artatik banatu zan toki askotara 

elkartu-bearraren garrantzia ta indarra. 

Aukera ona zala-ta, dei berri bat egin zitzaien parroki-zinemak zituzten 

apaizei. Zumarraga'n batzartu giñan, 1952-go Urrillaren 6-ean. 

Eta egun artan itz-emandakoak, andik urte-betera FlDES VASCA S. L. 

elkartea sortu gendun Donostia-n Castells notario jaunarenean. Naparroa-koak 

ere gurekin ziralarik, talde ederra osatu gendun. 

Gure ametsak egi biurtzen, gure asmoak indartzen zijoazen. Arrezkero, 

Araba, Burgos, Santander eta Logroño-ko parroki-zinema geienak 

9


elkartu zitzaizkigun. 1958-gn. urtean 121 giñan, aundi ta t'xiki, naiz-ta 

noizbeinka, bat edo bestek alde egin. 

Gerora, FIDES S. L. zana FIDES COOPERATIVA biurtu zan, lege- 

-aldetik erraztasun obeak zirala ikusirik. Ortan dago ta ortan diardu, 

gaur ere. 

Baiño elkartearen onurak ez genitun gure-guretzat bakarrik nai, ta 

beste 'bazter askotara edatzeko alegiñak egin izan ditugu. Madrid, Barzelona, 

Valentzia, Sevílla, Coruña-urietan gurearen antzeko elkarteak sortuak 

dituzte. Ez degu uste, ordea, egiteko guzia egiña dagonik. FlDES 

oiek duten indarrari etekin guzia eman-arazi arte, ezin giñezke egonean 

egon. Egindakoari eusteak ba-ditu bere lanak eta gaurko gizarteari bear 

bezelako zinema-giro bat emateko zailtasunak eun-da-alakoak dira. Gaiñera 

dirutza aundiak bear dituzten lanketak. 

Iñor gutxik erabiltzen ditun filme-gai egokiak bear-bearrekoak dira 

parrokien zinemaetarako. Batik-bat, umeentzakoak. Onelakoak oso gutxi 

egiten dira ta diran aletxoak gure eskuetaratzeko, JUVENSA filme-banatzaille-ekinza 

sortu du FiDEs'ek. Alare, bear-izanak ugariago, banaketarako 

filmak baiño. 

Beste ardurarik ere bearko da gaur eguneko giroan. Ez du lan xamurra 

izango ortaz kezkatu ta lanari ekin nai dionak. Batzorde bat egiñik 

dute iritzi ta asmorik jatorrenak aurrera-aterazteko. 

Ogei-ta-bost urte luze egiñak ditu guzti oien zuzendaritzan Garmendia-tar 

Juan Jose apaizak. Espaiñia-ko Gotzai jaunak goraipatu dute 

egiten ari dan lan onuratsua. Ez da gutxi. Baiño Jaunak eman dezaiola 

geiagorako argibide ta kemena.



-II- 


Peru Abarka 

"KAMIÑAZPI " 

XVIII mende azken aldean agertu zan eibartarra jaiotzaz eta Markiña'ko 

erretorea zan Jose Antonio Moguel abadearen PERU ABARKA 

baizen begiko egiten diran liburu gitxi arkitzen dira euskal literaturan. 

Gauza asko erakusten dituana da, bera irakurtera milla errezoiz bultzaten 

dabena. Orain ia berreun urte idatzitako idazti onetan argi ta garbi ikusten 

da orduko mundua. Orduko pentsaera, orduko oitura, orduko sendakintza 

ta abar jakiteko Peru Landeta'ko diñozanak entzutea besterik ez 

dago. 

Peru eskolaua ez izan arren bizitzeak irakatsita gauza asko ekiana 

zan eta biziera zuzenekoa zanez moral kontuan edozeiñeri arpegi ematekoa. 

Bein uste barik andi usteko ederto jantzitako Maisu Juan barberuagaz 

tope egin eban eta gizarajo au arrituta laga eban. Baserritar batek 

ainbeste jakin eikeanik ezin eban sinistu. Bear ebanari bear zana esateko 

bildurrik ez eukan Peru'k. Nozbait bere iritxietan gogorregia be bazala 

irudiarren nekez asarratuko zan. Maisu Juan'ek eta biak naikoa eztabaida 

gogorrean asi ziran baiña denpora asko baiño len lagun andi egin ziran. 

Berbeta ta gramatika aldetik begiratuta be atsegiñez irakurten da 

PERU ABARKA. Beti ez gara batera etorriko auzi onetan, baiña osotara 

begiratuta kontu onetan be jakingarri asko dagerz. 

KRISTIÑAUA 

Peru, gure asaben antzera kristifiau sutsua zan. Goizeko, bazkaldu 

aurreko ta apaldu aurreko otoitzak eta gabean errosariua erresau barik 

ez zan geldituko. Baiña, otoitzak marmarrian esatea ez zan bakarrik bere 

kristiñautasuna. On guztia Jaungoikoagandik etorkigula ta orregatik eskerrak 

zor geuntsazala esaten eban. "Eztago bake iraunkorrik ezpadago 

Jaungoikoaren bildurrik; baña bildur, donga egitetik atzeratuten gaituana". 

Kristiñautasuna, Jaungoikoa gauza guztien gaiñetik eta lagun-urkoa

132 "KAMIÑAZPI 

geure burua lez maitatzea da ta Peru'k be olantxe artzen eban eta bere 

pamilikoei irakatsi. Ondorengo Peru'ren berbetan olako zerbaitegaz oartuko 

gara: 

"Alaba bijen artean gazteenak eztaukaz amazortzi urte baño gejago, 

ta ez bakarrik susmau, baita bere ziur jakin deutsat, gordeten dabela 

sarri bere gosarija, emoteko eskutuban, bere buruari kenduta, Jangoikuaren 

deiko lenen datorkonari, esaten deutseela ez iñori ezer adierazoteko. 

Baru barurik dago alanguetan eguberdiraño, ta eztago orregaitiño 

atserena biarrik gogorrenetan. Bere amak diño, topau dabela belauniko 

gabak orduak emonda, burubari luba kenduta, baztertxu baten". 

Beste kontutxo polit bat be badiño Peru'k, bere alabearen Jaungoiko 

zaletasunaren barri damoana: 

"Etorri zan ona, neu etxian ez nenguala mutil lotsa gaistoko bat. 

Oles egiebanian, urten eutsan atera esan deutsudan alaba onek. Bere itxura 

ederrak beste baga, zoraeraso eutsan mutillari ta zabaldu zituan besuak 

laztanen bat egiteko; neskatilla onek atzeratu eban gorputza, baña 

bai prestau bere besua emoteko belar-ondoko ain sendo ta zolija, zein 

da ikariaz ta uste bagako esku ezartiaz, jausi zan beera; itxi eutsan atia 

neskatilliak, zirautsala: juaadi, lotsa baga ori etorri asan bideetati". 

Au sinistuteko kontua da, berak diñoan lez, orduko baserritar neskatillak 

beso banatan kaleko neska bat eroateko ainbat indartsuak baziran. 

iZe'm mutil ausarm alako neskatillai ikututxuak egiten 

i Semeak be gaurko mutillen tertijokuak ba ziran! Entzun deiogun 

berari: 

"...mutillok bere ez ditu inok ikusiko neskatilla atzian, ez eurakaz 

berba egiten. Egunak dakaz etxera. Esan daruaket nik: mutillak, aurrena 

da Jangoikuaren bildurra; baña zuben munduko on izatiari begiramta 

bere, gorde biar zaree neskatilletatik. Katuba sagubaren zain legez 

dagoz bat baño geijago, nundi ta zelan atrapau aldajen mútillen bat". 

Gure Peru zintzoa gaur bizmko balitz ta gaztéen agiriko alkarri 

eldute ta musu emoteak ikusi zer esan edo egingo ete leuke! 

EUSKALDUNA 

Peru euskaldun osoa zan. Euskaldunak bagara asabak irakatsitako 

oituretan bizi bear garala esaten eban. Baita beste au be: "Galdu gai-

PERU ABARKA 133 

tube arrotz ta erdaldunak, ta tximino eginik jarraitu gura deutsegu aren 

asmuei". 

Berbeta arazoan ez eban begiko euskera mordoillua. Ara zer iñoan: 

"Euskaldun utsak ezin aitu eikeezala berba oneik; Poderosua, kriadoria, 

konzebidu, poderiaren beian, errezuzitatu, katolikua, komuninua, 

errezurrezinoia, sekulakua... ". 

Berari entzunda, "Agur" berbia, bilbotar erdaldun eusko abertzaleen 

kontua bakarrik danik iñok ez dau esango. 

"Agurra da euskera garbi ta ederra, esaten dana sarrera ta juarean. 

Agur jauna, agur andria esaten jakee lotsiaren kalte baga andikijai bere". 

Dirudianez "basko" berbeak, olantxe, Bidasoa andiko berbetea-edo 

esan nai eban orduan. Peru'gaz jardunean dan abadeak au diño: 

"Erosiko ditut, topau aldaidazan, basko ta giputzeko liburuak bere, 

euskera guzti guztietara aituteko". 

Babel torreko nastearen ondorengoak Españia'ra ekarri eben berbetia 

izan zeinkeala euskeria uste dau Peru'k. Peru, (Moguel), bere aldikoa 

zan ta orduko pentsamodua eban. Zenbait abereen izenai emoten 

dautsazan azalpenik gaur iñok ez leuke ontzat emongo. Dana dala, alan 

asmauteko be burua bear da. Nik beintzat atsegiñez irakurri izan dot 

atal ori. 

GlZARTE MAILLA 

Gizadia mailla bítan banatuta egoan aldi aretan (aberats ta andikiak 

leiñargi ta eskubide guztien jaube ta langilleak edo erri xumea ezeren 

eskubide barik) Euskal Erria'n andikia izan bearrik ez zan leiñargi 

izateko; edozein langille izan eikean jatorriz euskalduna izan ezkero. 

Euskaldunen leiñargi izatea ez zan andinaikeria bardintasun naia baiño. 

Peru'k olan esan eutsan Maisu Juan'eri, au, beste barberu ezagun bat 

baiño asko apañago jantzia ta andi naikoagoa zala ikusirik. 

"Bizkaitarra zarian aldetik eginda daukazu idalgija; ez baña Bízargin, 

Odolateratzalle ta zauri osatzallia zarianetik". 

Arrokeri bakoa zan Peru. "Ni naz iru etxaguntzaren jaube; buruba 

larregi urratu baga, badaukat zer jan ta zegaz jantzi, ta ez dot oraindino 

jaunaren izenik enzun neure semeen aotik bere ta gura bere ez dot". 

Ori bai, bere abizena bizi zan baserriaren izen bera izateak asko poztuten 

eban. "Eldu gara bada gabiltzan gabiltzan, o adiskidia, neure etxa-

134 "KAMIÑAZPI 

guntzara; ta jakin egizu deritxola Landeta, landa eder baten dagualako. 

Ezta, gizon aldi dakigunian, etxe ontara ezkondu mutil arrotz edo beste 

etxetakorik; belaunik belaun gizon etxeko semeetati eldu da nigana; 

agaiti aldatu ezta niganaño neure izen ondokotzat etxe onen izena; alan 

derist Peru Landeta-ko". 

Baserria ondatu ez eitean oso osorik oiñordeko bakar baten gain 

laga bear zan (gaur be bai). Onetzaz ara zer diñon Peru'k: 

"Bizkaiko porubak emoten deust eskubidia aututeko zuben artian 

gura dodana oiñordekotzat. Guztiak bardin diriala, autuko dot semeen 

artian lenen jaiua. Zubek buru dongakuak bazinee autuko neuke alaba 

nagusija ". 

Baiña orretarako, alabea oiñordekotzat aututeko, gauzak txarto joan 

bearko ziran semeen artean. "Beti da ondo berez semeren batek eruatia, 

arrotz ta beste izeneko bat jaubetu baga" —iñoan berak. 

JANTZIAK 

Peru'n jantziak zelangoak ziran berak esanda dakigu ta gaiñontzeko 

baserritar ta langilleak be bere antzera jantziko ziran kontixu: 

"Ez naz ni jauna, abarkak oñetan, txapel bat buruban, gerreztuba 

gorputzian". 

Beste baten diño: "Sartu dira kapela kerizgarrijak ta egal biribil 

eta luzedunak. Nik enzun neutsan aita asaba bati, antxiñako andikijak 

bere ebiltzala abarkakaz, txapel batubaz, zeintzuk obago dirian buruba 

ta belarrijak berotuteko kerizgarri zuk sombrellubaren izena emoten 

deutseezunak baño. jagiko balira lurpetik antxiñako asabak, ez leukee 

sinistuko bizkaitar ta euren ondorenguak diriala gaurko jaun andiki ta 

andikigurak ". 

Jakiña, baserritarrak eurak be, jai edo olakoetan, bera Peru'n antzera, 

obeto jantziko ziran. Beintzat, bazituen "zapatak zotutxubetan, ta 

kalzerdijak kakuan esegita". 

Baiña, ondorengo bere berbak entzunda, ezin asmau dot zer zapata 

modu ziran sutotxubetan gordeta eukezanak: "Eztozu emen idoroko 

oñetako zorrotzik bai abarka edo zapata zabal edo motza". 

Peru'n ustean "zapatia" berbea euskalduna da: "Zapatia esaten 

jako oñetako zoru sendodunari, zapala dalako edo zapalduteko zerbait,


txito adjutuba. Zapua bere esaten deutsagu piztija atsitu zapalari. Auxe 

dakit, ez zer geijago". 

Ortozik be noizbait ibilten ziran dirudianez: "Barriz gure neskatillak, 

euri ta aterri, eguraldi on edo txar, ortozik edo abarka zulatubakaz 

dabiltzanak

136 'KAMIÑAZPr 

JAN EDANA 

Peru'k jan edanari buruz emoten dituan barriak guztiz politak 

dira. Uste barik kanpoko gizona apaitara andreari eroan eutsan ta au 

zan euken aparia: 

"Badakizu, Maisu Juan, zelangua oidan baserri etxeko jan lekuba; 

txisilluban zamauba zabaldu, subaren ondoan egon, lapikua eraz ta aurrian 

euki; ,;nun Erregeen jauregietan bere, mai egoki ta adjutubagorik 

Uste bagian legez artu ditugu. Jakin izan baleu Marija nire emaztiak 

etorteko ziniala zu ,ipiniko eutsun apari galanta. Gaur igaroko gara zelan 

alan. Urdai zielgati ta lukainka-solomuakaz egingo dogu koipatsu; gura 

badozu erregutakaz, gura badozu arto berozkuakaz. Zeure aukeran eukiko 

dozu. Erreteh dagoz kastañak; egosten dago beisegijaren ezne txito 

mamintsu ta koipatsuba; lapikuan dagoz urdai ta zeziñaz eginiko azaak; 

erreten sagar mueta asko... Burduntzijan dakutsuz ollanda ta usakumiak. 

Eztogu etxeti urten ezeren billa; usuak azten ditugu emen ez geuk jaateko, 

ezpada eruateko artu emona daukagun andiki edo abadeen etxera, ta 

bai nor edo nor baletor geurera uste uste bagian". "Idi gizen ta zezin 

egitekuak eruaten ditugu olagizon ta aberatzen etxeetara, diru ederrak 

artuteko, ta gulanguen etxeetarako gordeten ditugu txaaltxu, idisko, bei 

zar edo aketirenak. Gose onarentzat ez dago jaaki dongarik. Aberatsen 

maijetan etxakee ain gogoz ekiten geeli gizen ta egaztijai, zelan baserri 

etxeetan arbi, aketiren ta aza lurruna darijuenai. Ogi zurija aentzat baño, 

gozuago da guretzat arto arregutada galanta. Talo ondo egiña auspian, 

morokilla, eznia, gaztañak ta sagarrak daukazan nekezalia, dontsuago da 

andiki guztiak baño. Milikerijen artian ez dago aragi sendorik egiten". 

Taloaz gaiñera iru ogi mueta egiten zituezan; bat txakurrentzat 

berariz. j Ez ziran edozein orduko txakurrak! 

"Egin oi dira batzubetan iru og'i mueta; bata garbija, bestia tremesa 

ta zantarrena ta txakurrentzat obia, birzaizkua". 

Ikusi daigun orain zelan jaten eben: 

"Erretilluba da euskaldunen platera. Ekarriko deuskuben platerak 

euko ditu gitxienez berrogei urte, ta iraungo dau beste ainbeste urtian. 

Zure bestelango platerok austen dira egunian bein lurrezkuak badira, ta 

bestelanguak, edo urtu oi ditu subak, edo ausita saldu edo trukau biar 

izaten dira. Zurezko kollara bat ekarten badeusku, ezta gitxi izango.


Barriz alperrak dira nik etxe batzubetan ikusi ditudan oratzalle, zubek 

tenedoren izena emoten deutseezunak.

138 KAMIÑAZPI 

Ardandegiko oira ez eban sartu nai izan baiña urrengo egunean 

pozik lo egin eban Peru'n etxean Maisu Juan'ek. 

"Sartu níntzanian egin neban luma artian toki eder bat; eztot jira 

bat egin gau guztian. Bentako imitxa guztiak bere ez ninduben iratzartuko". 

Orduko politena au zan, zera... lotara aurretik su ondoan beroaldiak 

artzen zituela. Ori neguan izango zan kontixu. 

LANGINTZAK 

Peru'k azalduten dituan langintzen artian nekazaritzako ia ezer ez 

dau aitatuten; olari buruz jardutean aitatuten dau basoa. Guk emen 

lenengo aitatu nai doguna, orduan bat batean adiskide andia egin eban 

Maisu Juan'ena da: barberutza. Onek, bera Barberuba, Sangradoria, ta 

Zirujauba zala esan eutsan Peru'ri. Ta onek, bera Arotza, Argiña, Itzaña, 

Atxurlarija ta Baso-azterlarija zala erantzun. Baserritarrak, obeto edo 

txartuago orrek danok egin bear izaten dituelako. 

Egia, orduan barberuak, bizarra kenduaz gaiñera sendakintzan be 

ekiten eben geiago edo gitxiago. Sendakintzako euren egitekoak azur 

auzi ataraak konpondu ta gaixotasun batzutan gaixuari odola ataratea 

izaten zan geien bat. Ta bear bada agin ataratzea be bai. Neuk be neure 

errian agiñak ataraten zituan barberu bat ezagutu neban orain ia irurogei 

urte; ta ziur inyezio barik. 

Ara Peru'k Maisu Juan'eri onen langintzari buruz esandako batzuk: 

"Odola ateratia, eskutur ikara bagia ta begi zolijak ditubenentzat, 

ez da orren gauza gatxa. Amabost egungarreneko ikasiko leuke edozein 

andrak, ta zuk baizen ondo edo obeto iminiko litukee txaplatatxubak, ta 

eraatsi zauritxuban lokaarrijak askatuko ez ditan gisaan iñoren esku 

baga. Barriz, nok igarri zubei dakizuzan edo ez osatuten zaurijak, ezagututen 

bedar onak 

"Ez diñot nik dongarik zure biargintzagaiti; gizon biarrak zaree 

zelan bait; bizarra kendu baga ezin egon geindez; atera biar da odola 

gatx askotan, baña neure ustez, ez ainbestetan, zelan ateratzen dan; eta 

nik agindu biar baneu, odola ateratia gaiti ez leukee zubek legezkuak 

diru berezkorik eruan biarko, edo beintzat ez odol-aterarik egin Osagille 

nausi Medikuben izena emoten jakeenak ikusi, ta onek agindu artian". 

Len sendakintzan, batez be sasi sendakintzan bedar asko erabilten


zan. Ara emen olako zerbait baieztuten daben bertso bat, PERU ABAR- 

KA'tik jasoa: 

Pasmo bedarrak biarko dira 

Eragosteko pasmua, 

Orma bedarrak gozatuteko 

Banatu yatzun albua. 

Orduko denporetan Euskal Erriko langintzetan nebarmenetarikoa 

burdingintza zan. Lau laguneko aldrea, su ta garretan, lurrari be dardarea 

ataraten eutsen ots artean, gizonen itxura barik, brus andiak jantzita, 

moruak baiño baltzagoako arpegiak izerdi lamatan zituela, lotarako txandatuaz, 

jarduten eben. 

"Peru'k.—Maisu Juan: zer uste zenduban emen ediro ,;Gizon 

ondo apaindubak Begiratu egiezu ondo buruti biatzetara: eztabe agiri 

ez begi, ez betulerik baltzaren baltzaz: ederrak dira maurubak oneen 

aldian. Kapela igartu ta erdikin bat buruban, zapi kedartu bat bekoki 

erdiraño izerdija artu ta subaren berotasuna arinduteko. Obrera uts, idunian 

lotuba; ezta zer eskatu jakerik, ez kalzerdi, ez abarka, ez ta prakarik 

bere. Oera etzuteko ta jagiteko eztaukee nekerik zer artu". "Erdu 

neugaz oneen oetokija ta oia ikustera. Eztozu ikusiko ez uarkarik, ez 

etzun-toki jaso ta adardunik. Lurraren gañian lastamarraga bat estalki 

zantarragaz, ta burko ez obia. ,;Zer deritxu". 

Olagizonen jan edana azalduten berba oneik esaten ditu Peru'k: 

"M. J.—Eta

140 "KAMIÑAZPI" 

"M. J. Eta Êztabee ardaorík edaten 

P.—Ez egunoro ta gitxiago bere. Asteazkenian daukee edanaldi bat 

ola-jaunaren lepora, ta nos edo nos, zu ta ni orain legez etorrita zerbait 

emoten deutseenian euren izenian edatekp". 

Olak askontzat ziran irabazi-bide ondorengo berbetatik ateratzen 

danez: 

"M. J.—Eta


milla modutako lanen ondoren euna gelditzen zan arterañoko gora bera 

guztiak azaltzen deutsaz Peru'k Maisu Juan'eri. Ta oraindik guztia argiago 

ikusi daian, ezpatariak, liñuaren kontuak zeatz-meatz adierazoten dituan 

bertsuak abesten ditue. 

Kantatu dagiguzan 

Linuaren penak 

Ezpata oneen otsian 

Izanik latsenak; 

Alkar ondo artuta, 

Soñuba neurturik, 

Gorputzeko nekia 

Isteko arindurik. 

Itxura danez azia erein ta alkondara biurtu arte oso-osorik lanak 

emakumeenak ziran; lan asko neketsuak baiña euska'ldun neskatilla gazteak, 

aldran, kontu kontari ta kanta kantari pozik egiten eben. 

Euskaldun neskatillak 

Nekiak arturik, 

Eztabe onetako 

Gizonen biarrik; 

Eurak dira erella 

Lino gijarijak, 

Eunla ta jostun 

Ta gorularijak. 

Ta gaia alboan lagatea badabe, bertsoak aitatu doguzan ezkero onetzaz 

zerbait esan daidan. 

PERU ABARKA'n agertzen dan bertso piiloa, edozer gaitakoak, guztiak 

euskera jator ta garbian egiñak dira. Bear bada, baserri giroko kontuak 

euskera garbiz azaltzea erreza dala esango dau norbaitek; baiña 

gure bertsolarien bertsoak orko antzeko gaiaz egiñak izan arren berbeta 

mordoilloa ikusten da euretan. Aldi bateko bertso zar sailla eskuetan 

artzen badogu errez oartuko gara diñoadanaz. Txirrita'k eta, ez dauke olako 

euskera garbirik.


BlTXI ATALTXUAK 

PERU ABARKA liburuan aitatutea merezi daben kontu polit ta bitxi 

naikoa irakurten da ta geienak olantxe aitam utsa egiñaz, edo azalpen 

txiki batzukaz ona aldatzen doguz. 

Iñorgaitik marmarrean edo txarto esatea ez jakon atsegin Peru'ri. 

"Abagadune txito erazkua da illunzeti ta apal orduraño sutondoko inguruban 

berba egiteko, iñori ezetan ikutu baga. Nire etxian ez da entzuten 

dongarorik lagunaren bizieraren gañian.


* * * 

Pozik artuko eben areik gaurko boligrafua. 

"Peru, esaidazu arren ostera bersua, ta aterako ditut papera ta 

tinteruba beti aldian darabildazan legez, eskribiduko dot aztu eztakidan". 

Dirua. Zidarrezko dirua aitatuten dau ta urrezkoa be erabilliko eben 

kontixu. Gure denboran be ezagutu izan da ziddarrezkoa Españia'n eta 

bere mendeko lurraldetan. Balio be ederto balio eban ogerlekoak, baiña 

alako iru-laurek zelako pixua sakelean Orixe, iru-lau ogerleko gitxik 

euki al izaten ebela. 

"Pagau deuste bisitako errial zidarra". 

* # * 

Txarriagaitik diñoana. "Gurasotzat artuten dirianai edo aituteko, 

deituten jakee apua, ta parkaziñua eskatu baga, ezin emon deutsee nekezale 

prestubak onelango izenik". 

Txakurraz. "Eutsi bada makilla bat larrapastuta jausi etzaitian, ta 

baserri txakurren batek usigi etzaitzan. Makilliak bildurtuten ditu, bestelan 

badakije atzeti bestela baitakuan oratuten ta osatuteko, biarko zenduke 

bere ulia; bada esaeria da: Txakurrak egiñiko zaurija osatuten da 

fxakurraren uliaz". 

* # # 

Txakurren kontu orregaz emon deiodan azkena PERU ABARKA'ko 

orrialdetan irakurritakoak ona aldatzeari. Bear bada beste norbaitek ango 

beste kontutxuren batzutan be begia ipiñiko leuke, baiña nire ustez onetxek 

dira ango kontagarrienak. Jakiña, berbeta edo gramatika aldetik 

begiratuta oraindik lan au baiño askotaz andiagoa egiteko ainbat gai 

daukaz. Baiña ori beste baterako edo beste batentzat lagaten dogu. Lekuona'tar 

Manuel abade agurgarriaren omenez idazlan luze bat eskatu 

dauskuenean auxe egitea bururatu jaku; erreza dalako (ia guztia bestetik 

jazoa) ta kontu politak diralako, PERU ABARKA irakurri ez dabenentzat 

beiñepein. 

Ta amaitzeko; Jangoikoak bizi luzea emon deiola Lekuona gure 

maisu argiari.

w 

*». •: -»-! 

Berastegi, 1958 (). Lekuona Jauna, eliz-aterpean, azterketan. 

Liííí 

Berastegi, 1969-111-27. San Sebastian baselizetxea, ezm utzi, ere, aztertu gabe.

• 

MW§TEm^kDyCfl£tQM VtlUt£l& 

,SRHTr\;EUHRI97IM^Í 

PÔHiliM.iLPfi-. 4 • • 

Irun, 1972. Santa Elena baselizetxean azterketak egin-garaiez. t Erroma>larren garaieko zenbait 

zar-gauz azaldu ziran. Esker-eskuira: Atauri, l'omas.-Barandiaran, Ignacio (azterkelari-buru). 

- Lekuona jauna. — Barandiarán, dar Jose Migel. — Elosegui'tar J. 

^^^Hfli : -'• ' : 'JL i 

; 

' 

B>^^ '*• 

i u/ f 

^fc* 

j 

y ^H 

t If/f M 

í- ••• ^ m ^ t 

;.:•¥: -J^ñ 

": 

: : H 

1 

V : : -w> Jjg 

^..i-^' 

:: jS 

Pj| L JB 

• .. 

. /# 

• ' 1 

Ij^^t.j 

^T^Sfl 

Berastegi, 1960 (). Ezker-eskuira: Lekuona jauna, Laborde jauna, Urrestarazu jauna, Aldazabaljauna 

ta Abaunz, jauna.



-II- 


Oyartzuarren oyartzunak 

LEIZAOLA'TAR JOSU MlRENA 

Lekuona adiskidea Oyartzun'en jayo zan urte ayetan ,;zer zan erri 

ori guretzat, Donostiyako kaletar umeentzat Ez burnibidetik, Zarautz 

aldera, Irun aldera edo Tolosa aldera juanaz ikusten etzan erri bat; orduko 

Errenderirañoko edo Ernanirañoko tranbietan ere agertzen etzitzaiguna. 

Urbiileko ala ere genekagun erri bat. 

Gure Gaztelu-mendira piska bat iyotzean berealaxe ikusten genitun 

Aya-Arriaren arrizko iru agiñ ain ezagunak. Sorkaldean, zerua jateko 

egiñak bailiran, antzean. 

Eta "arri" oyen pean, onuzko aldean, illun egiten zitzaigun zulo 

za'bal batean zegoala erri ori esaten ziguten. 

,;Zulo illuna Bai-zera. 

Gaztetzen asiya, ni, erdi-donostiar erdi-usurbildar naizena, beste ustekabeko 

zerbaitez oartu nitzan. Gure erri-aldean eguzkiya beti Ayako- 

Arrietatik, Oyartzun'go gañean, agertzen zala eta agertzen dala. Ta 

i nolako egun-sentiyak ikusi ditudan, pake aundiyenean, oyean etzinda 

negoela ere, Usurbil'ko Oa edo San Esteban auzo artatik! Mirarizkoak. 

Baita ere, oso goiztar Donosti'tik Bilbao'ra burnibidez nijoala. 

Zeruaren goiz-gorri ayek ez ditut aztuko. Guziyak Oyartzun'go 

zeruan. 

Nik, oyartzuarraren oyartzunak Oñati'n Euzko-Ikaskuntzen lenengo 

Batzar aundiyan, 1918'garren urtean edo, entzun nituan. Ordurako, 

Lekuona gure au Gazteiz'en euskal-gayetan ari zan. Ez dakit lenagoxio 

ez ote "La métrica vasca" itzaldi sakon bat emana zeukan. Beintzat, 

Batzarra ta itzaldiya garai batekoak egiten zaizkit gogoan. 

Eta arrezkero beti lanean ari izan dalako, izugarrizko lan sailla 

osatu dualakoan nago. Euskal-lan oyen izen-errenkada'renbat bearko 

litzake emen nunbait jarri. 

Nolako langille eta zenbait gauza berri erakutsi dizkigun arrigarrizkoa 

da. 

10

146 LEIZAOLA'TAR JOSU MIRBNA 

Ez naiz ni ori zeaztutzen íbilliko nunbait. Bai, ordea, nere lanekin 

zerikusi duten alde bat beintzat ikutuko. 

"La métrica vasca" orretan Lekuona'k euskal-olerkiyan erromatarren 

olerki-era ezagungarriya dala esaten zuan : itz-otsak (silaba'k) luzeak 

edo laburrak eratuaz olerkiyaren neurkera osatzen dutela neurtitz 

bakoitzean izkera biyak. 

Ez eztabaidarik sortu nayaz, baña ni nere aldetik nere lan guztiyetan 

iritzi ori alde batera utzita sayatu izan naiz, irakurri nazutenak 

ondo dakizuen bezela. 

Gaur, ez omenaldiz, garai egoki bat dalako baño, nolabait Lekuona'ren 

alde izango litzaken zerbait emen ipintzera nua. 

Ustekabez, ain egoki, azkeneko egunetan bururatu zait. Ez da itz- 

-otsekin lotzen oartu bear detana. Bai, ordea, latindarren eta gure olerkien 

artean lokarri egiten duan zerbait. 

Nere lanen artean 'ba da bat amaikadun neurtitza euskal-olertiyan 

mendez-mende nola agertu dan erakusten duana. Etxepare baño lenagotik, 

XIV gizalditik gaurdaño. 

Ba, euskaldunen artean edo euzkotarren artean, bederatzi mendez 

aurretik amaikadun neurtitza latiñez Prudenzio'k erabilli zuan gogoragarri 

dan "Peristephanon" olerki-gutunean. VFgarren olerkiyan 'vrukotan 

dabilki 162 aldiz, beste iñorekin nastu gabe. 

Ara, gu sartzen gaituen ango iruko bat: 

Exultare tribus libet patronis, 

quorum praesidio fovemur omnes 

terrarum populi Pyrenearum. 

(Zorionekoak gera iru aldezle 

goyen lagun izateaz 

Auñamendi-lurretako erri guziak). 

Oartu dezadan Labieru'ko illarriyarena eta Ozaeta'ko Santxa'ren 

olerkiyak irukotan daudela eta amaikaduna badabilkitela XIV eta XV 

garren gizaldietan. 

Ta, latiñezko oyen ondorean ,;zer 

Gure erriyan bertan bitartekorik arkitzea baliteke latiñezko besteren 

bat edo batzuek. 

Latiña'tik sortutako izkuntzetan, berriz, izanak dira tartean. 

Ara, egun oetan neri gertatua. Adiskide batek, rhargoz ederki egin-

OYARTZUARREN OYARTZUNAK 147 

dako bidai-txartel bat bialdu dit. Donostiya'ko Gazteluaren atze-aldean 

—Santa Klara ta Igeldo ere ikusten dirala— itxasoaren uain izugarri 

batek orma jotzen duala eta ormaren esku-toki edo karela guztiz apurtu 

eta urak eramana luze-luzean ikusten da. 

Artu ta beareala gogoratu zait amairugarren mendean egindako 

olerki aundi batean, trobadore zan G. Anelier'ek, Donostiya ere Alfonso 

VIII Kastilla'ko (Gaztela'ko) erregeak beretzat Gipuzkoarekin artu 

zuala esateko, neurtitz au —amazhaduna— eratu zuala : 

E San Sebastian, on es la mar batent (1) 

(Eta Donostiya, itxasoak jotzen dun lekuan). 

Itxasoarean asarrea lerro abetara ekartzeakoan ezin ixillean utzi 

oyartzuarrari bere bizitzaren erdiyan nolako ekaitzak jo ziyon, euskaldun 

erriyarekin batean. Gogorrak jasan bear izan zituan. 

Etzan, ordea, lan egitetik atzeratu. 

Bere oyartzunak aurretik eta bere oyartzunak gero ere euskaldunen 

zeregiñetan ari izan dala erakutsi digute. 

Gai ugarienetakoak dira. Esate baterako: 

euskeraren aurrerapenerako, eta abek Euskaltzaindira eraman dute; 

euskal-olertiya gaitzat artuaz, bai olerkiyak egiñaz ("Milla euskal 

olerki eder", Onaindia'ren gutun ederrean nornaik edo ikusi dezaken 

bezela), bai euskal-olertiya bera zoko illunetatik edo ez ezagutuenetik 

ateriaz; 

euskal-oiturak ere argitan jarriyaz, íobera'tik asita Gabonekoetaraño; 

0uskal edestiyan jakingarri diran ainbeste gauza billatu ta zabaltzeaz; 

euskal ertilari zarren lanak-eta erakutsiaz; gutxienez. 

^Nork, ba, ain zabal euskaldunen gogo-lantzea ezagun arazi 

Oyartzuar onen oyartzunak neregana maiz eldu dira eta nere billaketetan 

argi eginkorrak beti izan. It'xurazko gauza txiki-txiki batekin 

aditzera emango det au. 

(1) Ez da, ala ere, ziur amaikaduna au izatea amabidunen artean dator 

eta. Ez da amaikadun bakarra danetara, an bertan. Ikusi Iruñaz ari dala: 

Al borc de San Cernin, on es leialtatz 

(San Zernin auzora, zintzotasunekora).

148 LEIZAOLA'TAR JOSU MIRENA 

Edesti gayetan al izan detan guziyetan ari izandu eta izaten naiz. 

Ez edestiña zerbait gogoko zaidalako (ots, edesti irudituak ez ditut ainbeste 

maite), gure jatorriyan eta joeretan gure aurrekoak zer utzi diguten 

jakitea bearreko bezela artzen detalako. Gu geren artean nola batera 

etortzea edo ekartzea zeregin aundi bat izan zait beti eta laguntzarik 

aundiyena euskaldunen edestiya ondo ezagutzearekin izan det eta 

daukat. Edesti berri-berriya ta edesti zar-zarra eta tartekoa zeatz-zeatz eta 

sakon argitzen sayatzen naiz ba. 

Lekuona adiskidearen lanak ortan asko lagundu naute. Gauza gutxi 

ezagun batean nola, ara emen. 

"Del Oyarzun antiguo" gutuna oso pozgarri izan zait. Urte gutxi 

da eskuratu nuela. Bertan, 304'garren orrialdetik aurrera dagon oyartzuarren 

izen-lerrokada —1535'g. urtekoa— ikusi nuanean berealaxe 

izen batzuek gogoan jaso nituan: Estebeko (4 aldiz gutxienenez), Martieko 

ta Joanikot. Izen oyek Oyartzun'en XVI-garren gizaldiyan agertzea 

atsegin zitzaidan. 

Egiya, XlV-garren gizaldiyan, Naparroa'ko jauregiyan gizasemeak 

atzizki orrekin azaltzen dira beti, Mitxelko esate baterako; XV-garrenean 

berriz Juanikote Butroe'ko semea zana, Bizkayan. 

Abetan, guztitan -ko atzizkiyak txikiya edo txiki esan nai dute. 

Esanai ortakoa dala atzizki ori XVI-garren mendetik ona argi 

esana da. 1596'garren urtean Iruñan azaldutako "Esaera-zar" gutunean 

onela dator itzultzearekin batera, X'garren mendeko Naparroko erregin 

baten izenari erantsita: 

306. Totacoje mirabe prestu Totica, sirvienta que vale mucho, 

gauza guichietara guertu. aparejada para pocas cosas. 

Beraz, Estebeko oyartzuar oyek oso ongi etorriyak izan dira neretzat. 

Badamazkit berrogeitamar urterenbat Eneko ta Oneka, Naparroako 

lenengo edo izan ziran errege eta erregiñaren izenak euskal sustrayezko 

ote diran atzetik nabillela eta. Eragozpen bat edo beste arkitzen nituen 

nere burutapen bidean. 

Au zan lenengoa. Izen bi oyek bi n'kin idatziyak arki aro zarretan. 

Eta egiya da Enneko'tik, Yeñego bitartekoz artuta, Iñigo sortu dala. Era 

berean (baño tartekorik ez det iñun ikusi) Onneka'ren ondorena Iñiga 

dala esan da askotan.


Nilc ez nuan nere buruan artzen ori ain egiazko bezela. 

Beste galerazpen bezela euskeraz Onneko bear zalakoan nengoen. 

Eta ez nun onelakorik ikusten. 

Zalantza abetan nengoala, gerozko urteetan bi izen oyei laguntza 

ematera beste iru etorri izan dira. Iru abetan -ko atzizkiya eta aurretik 

dauzkaten itzak askoz garbiyago datozte. 

Guztioyen artean itzak eta esanayak berez kidetzen dira neretzat. 

Abek dira bostak: 

Eneko, 

Oneka, Oneko, 

Obeko, 

Osako, 

Gaizko. 

,;Bost izen abek -ko atzizkiyaren aurretik e»e, on, obe, oso, eta 

gaiz itzak jarrita egiíiak daudela esan al diteke

150 LEIZAOLA'TAR JOSU MIRENA 

^Nola ba euskaldunak bost izen oyek aukeratu, asmatu Neretzat, 

aurraren jayotzan sortutako goraberak ekarri dituzte bostetik azkeneko 

laurak. Bestea ere aurraren jayotzari lotua dago. 

Aur bat jayo ta bertan, ikusten danean, bai amari, aitari edo etxeko 

edozeiñi,


Onekez (279'g. orrialdean) eta Onektz (281'garrenean) ere ongi 

etorriyak dira lantxo onetan. 

Abekin, Zierbide'ren lana oso atsegingarri izan zaidala esan nai det. 

Ala ere, zerbait zuzendu bear lukela oartzera nua. Zierbide'entzat 

Gaizko de Filera, Lérida-aldetik etorritako norbait izaki. Baña ez, nik 

"Euzkadi"'n 1929'garren urtean idatzi nuan ("El libro de la Cadena 

del Concejo de Jaca" gutunetik artuta) Filera Sangúesa'tik bertan mairu'en 

kontrako gaztelu bat Sancho Ramirez'en denboran Jaka'ko Eliz- 

-bilzean izendatzen zala; andik ba Gaizko de Filera Tudela-aldera 

juana, bera edo bere aita, mairu'en erri-alde au Naparroko erregeak kendu 

ziyenean, Zierbide'k irakurritako paperaren ogei urtez aurretik. Filera'n 

guda-ekinaldi gogor bat izan zan 1308'garren urtean edo, Luis-Hutin 

Nafarroako errege zala. 

Jarri ditudan burutapen abek, Oyartzun'go Estebeko len aitatuak 

berrituak dira. 

Zuri, ba, Lekuona adiskideari, dagokizu orain lerro abetan jarritakoaren 

jarraipena jartzea. Zuri eta irakurle guziei. 

20-Urrillak-1976'g. urtean

LEKUONA'TAH MANUEL JAUNAKEN 


-II- 


Otamendi'tar Iñaki geure olerkari bikañari 

LlZARRAGA'TAR H. 

AA IONA XARRAN KANTUE... 

1 ugarik... 

"Tuñkurrun-tuñku 

Jekitzekoan 

tuñkutuna: 

altzoan 

tuñkurrun-tuñku 

eman bearko 

tuñkue...". 

2uri nik". 

Amona xarra 4 

—ezpañen parra— 

Kunkulun-kunku 

kantaz dantzatzen 

intxaurrak. 

kuitxue... 

Egoak dantzan 

2 adarrak.., 

Ego-aizea 

"Amaku-zanko 

me-mea. 

gañean dago 

Amonan kantu- 

-lertzea... 

entzuten zure 

negarrak". 

"Aur onen begi, 5 

ire arpegi... 

"Loa, seme, lo 

Aman irudi 

ixilik. 

betea! ". 

Umerik badek 

politik, 


muxu-artean 

tuñku-tuna, 

goiz-arratsean 

tuñkurrun-tunku 

ire amonak 

maitea! ". 

zebilkik". 

3 "Tuñkurrun-tunku 

"Loa, seme, lo 

tuñku-tuna, 

ixilik. 

ez egin neri 

Badut gaur goxo 

negarrik".

154 LIZARRAGA'TAR H, 

6 

"Zapi zuria 

zikindu, 

zure negarrak 

egin du. 

Malkoei begira, 

zenenak dira 

amak galdetu 

bear du...". 


mñku-tuna" 

amona 'xarrak 

diardu... 

"Auzokoari 

esan nik: 

nereak ez du 

negarrik. 

Lo, maite; aita 

laixter da 

keizez beteta 

zelaitik". 

7 

8 

"Entzuten badu 

"txint" ©re 

jarriko zaigu 

aserre. 

Loa, maite, lo 

egin gaurkoan: 

goiko muñoan 

sorgiñak daude 

begire... 

9 


tuñkue... 

Artu du loa, 

gaixue! 

Noizpait... apari 

jartzera noa. 

Egizu loa 

naikue..." 

10 

Intxaur adarrak 

geíditu dire. 

Dantzan bakarrik 

kuitxue... 

Egoak urrun, 

"tuñkurrun-tunkun " 

amona xarran 

kantue... 

-MIÑ 

1 

Goiko soro aŕen lertzea... 

Garirik mardulen eltzea. 

Neskatx apain bat, uŕats g'eldi, 

sororantz baŕenak austea. 

Sagastiko sagar gaztiak 

punta-puntan dantzan lorea. 

Neskatz apain; udabeŕiak 

eman ziñan ba loratzea... 

2

OTAMENDI'TAR IÑAKI 155 

Min diñat-min bizi-barnean. 

Garirik mardulen eltzea... 

Neskato: noizako irean 

izango diñagu gauzea... 

Gariak bilduta; sagarrak 

gañean atseden eziña... 

Neskato; sagartxo ireak 

kir-kir-kir mamian ler-miña! 

Goiko soro aŕen lertzea; 

gariak bilduta etxea. 

Neskatx apain; etxerantz geldi. 

Aur-miña barnean daukea. 

"Bil nadin ixilik 

bil nadin nerera". 

Jendea badator 

lanetik etxera. 

Eguzki gordetzen 

"Gaztelu" atzera. 

Argiak egin du... 

Betor illun-bera! 

5 

Neskatil gazteak 

barnean ler-miña; 

gorputzen ikara 

estutzeko aña... 

Gariak ixillik,.. 

Gauaren berdiña. 

Neskari jun zaio 

atseden eziña. 

8 

Piu-pi, pi-pi-ri, 

txoria kabitik; 

maite-iŕipaŕa 

zerion aotik... 

argiz bete ditun 

sagar da ariztik... 

Auŕaren eskuak 

amaren kolkotik! 

"Bil nadin ixilik 

bil nadin nerera". 

Jendea badoa 

etxetik lanera... 

"Aur onen beaŕa 

nere bulaŕera". 

Txoria kantari 

sasitik sasira. 

Auŕaren ama 

ixilik... 

Amaren auŕa 

poz-pozik. 

Garia goŕi... 

Sagaŕak geldi, 

Egoak danak 

jo zetik. 

10

Lekuona, euskel-iturri 



-II- 


LOIDI'TAR PABEN 

Nere biotz-gogoak 

nai lukean bezin 

txori-abots ederrez 

k'anta nai, ta ezin... 

Gaitz dalarik, egin bait diot zin. 

Nezakean bidetik 

naiz ta gogor ekin, 

Lekuona'ri nola 

ordaindu itzekin 

damaigun ainbat euskal-etekin.. 

Biotzez geiago naiz 

adimenez baiño; 

oinkari ona gogoz, 

adi-argiz laiño. 

Ez izan ni Bilintx, ez Otaño..! 

Elburua deika det 

—Atoz oneraiño..! 

Jardun-bideak ez nau 

ase oraindaiño. 

Argi, zatozkit lagun goraiño..! 

Ezin uka ziteken 

egi agiria: 

Gutxitzen ari zala 

euskel-barrutia, 

arrotz-odolarekin nasia. 

Beti etsaien mende 

zan gure nagia, 

Euskera iltzen eta 

ixilik erria. 

Au etsipen ikaragarria..! 

Makurtu zarra bait da 

Euskerak duena; 

bide igaro-gaitza, 

sasitua dena, 

galtzeraiño bizŕaren sena. 

Ala baiña, orra or 

iturri gardena, 

euskal-egarriaren 

asegarriena. 

Lekuona du bere izena. 

Oyartzun-Ibarreko 

ur-begi orona, 

Aitor'en mezulari 

danez Lekuona, 

aberri-mintzoa du txit ona. 

Ale-arritik ura 

garbi dariona 

loratzen ari zaigu 

zelai ta sakona. 

Gorrotagarri zaio egona. 

Esna-ordu, zala ta, 

gaindurik eziñ'a, 

biziki jaso zuan 

euskel-ikurriña, 

inguruan sortuz atsegiña. 

Ziztaz mintzo-legean 

jaioterri-miña, 

egundoko lana du 

geroztik egiña. 

Beti lanpetua ta gordiña.

158 LOIDI'TAR PABEN 

Izkututan bezela, 

ixilikan 'beraz, 

sortu ta piztu zenun 

gure Kardaberaz, 

zori-gaíztokoaren tankefaz. 

Ikasi nai zuanak 

zurekin euskeraz, 

jolasak utzi bear, 

ez genduan erraz... 

Erdera kurpilletan, gu leraz. 

Ala ta guziz etzan 

moteldu Bazkuna, 

astero berrituaz 

ind'artu genduna, 

iritxiko ba giñan urruna. 

Aberasgarri bait zan 

zurekin jarduna; 

batean idatzi ta, 

bestean entzuna, 

irakasle oberik ez duna. 

Kardebarz'tik dator 

erne-min beroa, 

txingurri-lana bezin 

ixilikakoa, 

garo-usai artean jaioa. 

An ikasiak duten 

aurrera-gogoa 

Euskera orraztuaz 

girotzen dijoa 

Eliza'ren barru ta kanpoa. 

Errekak ugaltzen du 

baso ta belardi, 

belarrak artaldea, 

Euskera'k Euzkadi. 

Guztiok dezagula bein adi..! 

Larre gorriak orain 

dute zuzper-aldi; 

zimel egon diranak 

gurean aspaldi, 

euskeraz dariote izardi. 

Orra Euskera zarra 

erneberritua, 

zuk egurastu eta 

ongarriz landua, 

erriak egin dezan batua. 

Lotsetan gorri zanak 

jaso du burua, 

ikusiz uzta onek 

dakarren ondua, 

bai eta ere zeiñek bildua. 

Xirriparen ur-junak 

pir-pir dijoala, 

ornitzen du errotik 

landare argala, 

edertuaz inguru zabala 

Lekuona-Iturri'k, 

ari-ariz ala, 

baratzak loratuaz, 

ugaldu dezala 

euskel-ariztiaren itzala. 

Eten gabea bait da 

bere maixu-lana; 

eskolatuen maillan 

gaiñ-artuz pixkana, 

jaso digu elerti etzana. 

Eskutik garamazki 

Euskerarengana, 

barne-girotzearren 

uko ezin dana: 

Amari zor diogun laztana.

LEKUONA, EUSKEL-ITURKI 

Batu-eziñak dira 

gaua ta eguna; 

ez da Gaztelera'ren 

ezkon-eraztuna 

Aitor'en izkuntzak bear duna. 

Auzi orretan bilduz 

gure nortasuna, 

zutik jarri zenduan 

erri euskalduna, 

pizkunde-indarrez diarduna. 

Oia oztu ta gero, 

txarraldiz ostera, 

erasoak artuta 

murgil da Euskera 

sukarretan gora eta bera. 

Ito-larritik laister 

dezagun atera, 

griña guzrarekin 

saiatuko gera, 

Lekuona, zurekin 'bateŕa. 

Esna dezagun beingoz 

ajolakabea. 

Utikan aspaldiko 

gogo-illunpea, 

dena galdua dala ustea. 

Utzi jauntxokeri ta 

maltzur atzipea... 

Garbi esku emanaz 

ez al da obea 

euskaldunen arteko pakea.. 

ESKEINZA 

Zelaien apaingarri 

sagarra loretan; 

tokreak egarri, 

ardatza neketan; 

euskel-jario gorri patsetan... 

Salda berriak, larri, 

lertzen upeletan; 

edaleak elkarri 

bertso berrietan... 

Lekuona'ren aintza kantetan. 

Upeletan geiena, 

begiz joa det nik 

sagardorik onena, 

baldin ba da onik, 

Euskera'k dariona zugandik. 

Torizu gaur omena, 

aipamenez beinik; 

topa-itzez aurrena 

egin dezagun klink, 

zure fxoxberri degun ortatik

Elduaien, 1959-11-20. Santa 

Kruz baselizatxera iritxi 

baño leentxeago, atseden 

pixka artuz; maída pikoa 

baila ara goraño igotzekoa. 

Goyalz () 19C0 

(). Lekuonajauna, 

eskuira, 

Abaunz eta árandia 

jaunekin eta 

Laborde, M' ren 

emaztearekin.

Fagollaga-Ernani, 1961(). 

Olazar aipatuaren ondakiñei 

begira .. 

Andoain, 1966-11-6. Aila Larramendi 

aipatuaren t Caragorrii jaiotetxean, 

ango bizilagunekin eta 

adiskide batzuekin (Aita. Zavala 

jesulagun totosarra ta Laborde, 

M. senar-emazteak).

Gaurko gaztediaren burrukaldia 



-II- 


MAURO, ESTIBALIZ'KOA 

Madird'en, ikastera, 

etorri-ta, emen, 

nago tripak jaten: 

Alperrikan denbora 

bai-det orain galtzen. 

Nola ikastetxeak 

itxi-ta dauzkaten 

Ixkanbilla gogorrak 

dirade sortutzen. 

Ez dakit zer ikasi 

bear detan aurten! 

Axari ta otsoak, 

zertaz gure galde 

orain zabiltzate: 

Naspill ortan guretzat 

gauz onik bai ote. 

Itz legunak asmatzen 

azkarrak zerate, 

Itz emana ordea 

eziñ zuek bete. 

Euskaldunok zuentzat 

etsaiak gerade. 

Naiko maltzur ba-dabill 

gaur gure atzetik, 

agoa zabalik: 

Loxintzaz euskaldunok 

lilluratu nairik. 

Euzko gazte naizela 

jakin ezkeroztik, 

Amaika sortu zaizkit 

nik ez dakit nundik. 

Nola jokatu bear 

jakin nai nuke nik! 

Ezker-eskuin aldetik 

ondo zapaldu-ta 

gabiltz samindu-ta: 

Zuen jokabidea 

ez gaude aztu-ta. 

Gorri edo txuriak, 

jantziz aldatu-ta 

Berdintsu zeratela 

esango nuke-ta: 

Zuen artean egiñ 

ortaz txapelketa! 

11

162 

', ESTIBALIZ'KOA 

5 

Garbi erantzun nai-ta, 

Guztiok or konpon, 

Agur Mari Anton! 

Zuekin elkartzeko 

nere zai ez egon. 

Entzun nere esana, 

gazte edo gizon, 

Euzko sena zaarrak 

begira zer dion: 

Gure alde bizirik 

iñork ez du "emon". 

Erri-alde begira 

—nor lego artantxe— 

bizi naiz oraintxe: 

Gorputzez emen baiñan 

gogoz beti antxe. 

Nola detan biziki 

amets nere etxe, 

Itzuliko nintzake 

nagon bezelaxe. 

Sor lekuan bizi-ta 

ill arte bertantxe! 

6



-II- 


Sorgiñak Arranomendian 

MUJIKA'TAR TENE 

Garai artan, ez zan Donosti'tik Bilbo'rako bidezabalik (carreterarik) 

geroago egiñaz dira. Augatik beste toki geienetan bezela gure mendi, 

mendixko, ta lurraldeak ziran, bestean gizonak naaztu gabe, pakean eta 

lanaren bidez alkartuak. Onela Itziar'tik Deba'ra bitartean mendi bideak 

basetxez ingurutuak ziran zein- baiño zein alaiagoak. Itziar'a ta itxasora 

begira aien artean Olloki, iru bizitzakin: "Goikoa, erdikoa, ta azpikoa". 

"Erdikoa", aitaldetik, nere aitaren jaiotetxea, ta bertan sei senide 

artean gazteena. Nere aiton-amonak "Ollaki erdikoan" maizten zuan, 

baiña andik urbil dagon Arranomendi'ren jabe. Mendi ontan artaldea 

zuten eta baita artaldearen txabola. 

Sei senideren artean bigarrena, alabatzat asi zuten nere aiton-amonak, 

guraso gabea zanen errukiz, alabatzat artua zuten. Asi ta izena eman, 

besteen artean alderatua izan ez zedin. Ain zan zintzo, langille ta ona, 

sendi guziak maite zuan Erramunatxo. Urteak joan ziran, eta Erramunatxo 

neska gazte polit eta lanari emanaz, bere gain zuan artaldearen 

ardura. Eguna zabaldu orduko Arranomendi'n zan ardiai txabola irikitzen. 

Ordua igertzeko zerura begitu oi zuan, eta bai igerri ere. Baifia bein 

loaldi luze bat egin ondoren jeiki, leiotik Andutz aldera oi bezela begitzeko... 

Lañotxu illuna zan, ala ta guzti iruditu zetzaion Andutz barrenean, 

ur-azalean, egunsentiko argiak dizt egiten zuala. Ene! Eguna! ! 

Azkar jantzi, ta iñork sumatu gabe, etxetik irten, eta ardietara abiatu 

zan. Olloki'ko soilletan bera, Arranomendi'ko barren sakonera eldu arte. 

Bildutzen azi zan... Etzirudin egunsenria. Inundik argirik ez... Mendi 

ondoan Aitzuri... Baiña etzuan ikusten... Itxas egalean urak aitzean 

"plast, plast"... besterik. Etzan bildurtia Erramunatxo baiña larritzen 

asi zan. Ardi txabola bertantxe, baiña ara juateko adorerik ez... 

Ontan, gaiñ igarrian orbel igarrak pauso zarata... erabat Kerisa bat 

bere ondotik igaro, ta erabat Itziar'ko erlojuak "tan... tan... tan... ". 

Jesus! ! !... Gabeko amabiak...! ! ! Sorgiñak etxera igesi juaten

m 

MUJIKA'TAR TENE 

diran ordua...! ! ! Basakaturik azkarrena baño azkarrago igo izan lenengo 

eldu zuan zuaitz batean gora, gonak urratu ta balaunak zartatuaz... 

Erramunatxo gaxoa zugatz gañean abarrai alduaz geldi-geldi sorgiñak 

sumatu ez zezan. Bai etzuan ezeren zaratarik entzuten... Denbora pixka 

bat igarota berriro lengo zarata ta lengo kerisa... Ene Itziar'ko Ama! 

Gorde nazazu!... 

Artan, geroago ezeren zaratarik ez. Berak nai baiño nekezago, baiño 

noizbait asi zan eguna argitzen geruago ta argiago. Asi zan Erramunatxo 

lasatzen. Zugaitzetik jetxi ta artu zuan Arranomendi'ko bide-txiorra 

ardieta joateko. Txabolara eldu zaneko, ardiak, luze iritzita "bee! ! ! 

beee! ! ! beee! ! ! " azi ziran. 

Eguna joan eta eguna etorri, udazkena eldu zan. Auzoak, artoa 

etxeratu zuten. Mandiotan pillatuta ipiñiaz Gero, bein etxe baten, bein 

bestean, ausoetako gazteak artaburu pilloaren inguruan jarri, ta gau bat 

izaten naikoa, zegon pilloa zuritzeko. Lan ura jolas bat izaten zan. Ipuñak, 

parragarriak, bertsoak elkarri, ta gezur edo egi, milla kontu parregarri. 

Etxeko-andreak gaztaña erreak, gaztaia ta sagardo ematen zien. 

Bein, Olloki'tik urre zegon etxe "Akerbarro" etxean zan artozuŕiketa, 

ta beste asko bezela an zan Erramunatxo lagun artean. Sorgin kontuak 

atera zituzten. Batzuk, sorgiñik etzala, besteak baietz ari ziran. Orduan 

efxeko semeak esan zuan lenago etzuala sorginetan zinisten, baiña orain 

baietz, ba berari Arranomendi'n irten ziola batek. Gabeko amabietan 

toki artan zebillen emakumea etzala parte onekua, ta zugatz batera igota 

egon zala. Erramunatxo'k galdetu zion noiz zan, eta mutillak erantzun 

zuan gau-arrantsuan izan zala Aitzurin eta etxerakoan. Arranomendi 

barrenean garisumako gau batean. —Neu nintzan— aitortu Erramonatxo'k, 

kereisa beltza ikusi nuanean gabeko amabietan, sorgiña zalakoan 

bildurturik, gaba zugatz batera igota pasa nuan". 

Ango parreak, ango algarak, alakorik izan omen zan urte artan 

Akerbarro'ko artazuriketan,

Imanol Lekuona jaun argiari 



-II- 


MUNIATEGI'TAR SABIN 

Gizatasunezko ekintza elburukor, otzanez, 

urteetako gorabera, uztarripe aztunean, 

euskerearen alorrak azterturik, etengabean 

garatu zara betikozko soindura illeziñez. 

Begi argien dirdira biotzberatsu, alaiez, 

zure masaillak anpolai gerezi edo, marrubi 

mamitsu, zuri-gorrien udaberritar edergaiez, 

bizitzazko aurpegi aingerukorrena dirudi. 

Itzaldi aberasgarri ta iclazlan iakintsuetan 

emaitu zara egunoroko eskeintza onaren 

erriaganako egintzakizun sendagarritsuetan. 

Aldi batez Euskaltzaindiaren lendakari izana 

ta, beti, lankoaren ta Euskalerri minberatuaren 

onerako, argitu nairik gure mintzo laztana. 

II 

Beraz, ar ezazu bai, nire olerkari agurra, 

zure lorratzak iarraituz egokitasun apalez 

danon artean, ôgoz, aberriaganako itzalez, 

berbizturik betikoz gure mintzoa eta lurra. 

Bideberako ibillaldid neketsu, astun ontan, 

obaritzat, gugana bedi... Oi, bizitzazko argi! 

egiazko sugar alkargarriz, erria iasoko duen 

azkatasun eguzki bizikor, maitagarri ori! 

Naikun loretsu au uztatu bedi aletza betean, 

zorioneko ardo ta ogi, alkar-lan zoragarriz 

maitezko izerdiz bustiriko euskal alorrean. 

Ta, izan bedi gure Erria, Erri —egiazko argi—: 

egintzaz, izaeraz, iatorrizko gogo, muin biziz, 

mundura begira artez... eskuak emanik alkarri! !

LEKUONA'TAH MANUEL JAUNAREN 


-II- 


Gure billaketa-lana 

OLAZAR'TAR MARTIN 

BLLLAKETA-LANA PREMIÑAZKOA 

Gure On Manuel, askotariko lanak astia itzi dautsoen neurrian 

beintzat, billatzaillea izan dogu eta bere adimena onetan zorrotza ta arduratua 

izan da. Berak, edozelako giza-lanak bere aurrean ikusi dituanean, 

beti egiten ditu olako itaunak: Nozkoa ete da Nork egiña Zertarako 

Zelan Noren ereduz Ta olakoak. 

Eta bide onetik joian. 

Aurrerapena nai daben erriak, billatzailleak ugari ta ondo ordainduak 

izaten dabez. Txalogarriak erri oneik eta olako gizonak! 

Beste erri asko dira billaketarako ardurarik edo laguntzarik ez daukenak. 

Eta gure Erri onetan, ardurea izan ba'da be, laguntza aundirik 

ez da izan beintzat. Barruak orretara bultzatuta eta ezelako sari barik 

egin bear izan dabe lan au, orain arte egin dabenak. Eta ez leuke orrelan 

izan bear. 

Erri zarra garala sarritan entzun dogu eta errez sinisten dogu, naiz 

ta txikia. 

Erriaren zartasun onek, benetako nortasuna zaindu gura ba'dogu, 

billaketa arduratua eskatzen dausku. 

Giza-bidez, erri oso aberatsa gara eta esango doguzen gaietan zer 

billatu asko daukagu. Billaketa-lan ikaragarria daukagu ba, egiteko. Orrelan 

bakarrik lortuko dogu geure nortasuna ondo zeaztutea eta garan 

lakoak gíza aurrean agertzea. Orrelan baiño ez dogu jakingo zelan eta 

norantza jo bear dauan gure erriak. 

BlLLAKETA-LANA GAITXA 

Ez da erreza, gaurko gure Erri txiki onen barruan, billaketa-lan au. 

Erria txikia, bai, baiña gai batzutan zabala.

168 OLAZAR'TAR MARTIN 

Ez al diardue, gaur egun eta iñoz baiño beroago, Georgia'tarrakaz 

izkuntzaz eta endaz doguzan senidetasunak aztertzen 

Ez dogu entzun, antxiña ez dala, Ipar-Ameriketan gure izkuntzaren 

asterrenak aurkitu dituela, idatziak gaiñera 

Txikia bai gure Erria, baiña jakintza-saillean sakona ta zabala, bi- 

Uaketarako landa aundia benetan. Eta billatzailleak, orain-artean beintzat, 

ez ugariak. Asko izan be ez gara ta! 

Gure idaztiak, egia esan, berandu agertu ziran. Ori ta gusti be, alor 

zabal bat dauka or billaketeak. Eta beste gai askotan, gure billatzailleak 

iñork baiño urriñago jo bear izaten dabe. 

IKASTETXE NAGUSIA LAGUNTZAILLE 

Billaketa-lana egiteko, irakaskintzaren gorengo maíllea zan bearrezkoa, 

eta mailla onetara gure ikasleak eldu zeitezan erreztasuna bear zan. 

Konturatu zelako billaketa-lan ospetsuak egin ziran Bergara'ko 

Ikastetxe nagusiak zirauan aldian! 

Baiña euskaldunentzat ikas-mailla au oso urrin egon da oraintsura 

arte. 

Gaur urreratu jaku, baiña beste urrintasun tamalgarri bat dauko 

oraindiño : Euskaltasunetik urrin daukagula! 

Deustu'n, esaterako, kondaira, lege ta izkuntza-aldean egiten da 

zerbait. Gure billaketearen saillean maixu-lan txiki asko egin dira eta 

batzuk, zori onez, euskeraz be bai. Geiegi erabilten ete dan arlo ori 

esaten eben, orain urte batzuk, ango irakasleak, gaurkokeri uts bat ez 

ete zan. 

Eta, oraintxe asteko dan ikas-urte barrirako, pozez entzun dogu beste 

au be: Aurten euskerearen ikasketea, eta euskeraz, bere azken-maillaraiño 

elduko ete dan. 

Baiña Deustu'ko Ikastetxe Nagusiak Euskal-Ikastetxe Nagusia izateko 

asko bear dau oraindiño. 

Edozelan be, billatzaille-aziak an-or-emen asko erein dira aspaldion, 

eta giroa lagun dala, uzta ugaria itxaron geinke.

GURE BILLAKETA-LANA 169 

BlLLAKETA-LANDEA, ZABALA 

Billaketearen munduak, zabalera izugarria dauka eta sailla askotan 

banatzen da: Gaiso-billaketea, gaur biziarena deritxaguna aurrerengo 

dala; Pisi eta Kimika-gaiak, atomoaren edo kiziaren arazoa lenen dogula; 

"gene"en arazoa, giza-jatorria obetzeko... 

Mundu zabalean ugari dira olako lanak egiten diarduen jakitun eta 

billatzailleak eta euren artean, euskaldunak be, lana egin bearko dabe. 

Gutzat arduragarriagoak dira geure Erriari begira egin bear doguzan 

lanak, geuk egiten ez ba'doguz beste iñork egingo ez dituanak eta 

geuk beste iñork baiño obeto egin geinkezenak, ain zuzen be. 

Antropoloji edo giza-iztiaren saillako billaketak dira, geienak. Ikusi 

dagigun zeintzuk diran, banaka. 

IZKUNTZAN 

Gure izkuntzeak billaketearen premiña aundia dauka. Beti izan dau 

eta gaurko bateratze-giro onetan inoz baiño geiago. 

Euskerearen kondairea, esaterako, pizka bat eta abots-aldean, Mitxelena'k 

billatu dau, baiña arlo ori be asko sakondu bear da eta joskerearen, 

idazkerearen eta iztegiaren arloak aztertu barik dagoz. Edozelan, 

ez da ixiltzekoa Azkue'ren eta beste idazle batzun lana iztegi-saillean. 

Gure eliztiak, gramatikeak, erri-izkuntzea zeaztu nai ba dau, lan 

itzala dauka egiteko. Zenbat aberastasun eder dagon Errian, ixillean eta 

iñork begiratu barik, billatzaillearen begi zorrotzen zain. 

Euskal-eliztia beste izkuntza batzuenagaz konparatutea be ondo bearrezko 

lana dogu, erri-maillan baiño geigo ikasteetako goi-maillan. Orretarako 

izkuntzalariak ugari ta sakonak sortu bear doguz. 

Izkelki- izti edo dialektoloji-saillean, zerbait egin da, ezin ukatu, 

baiña gure euskerearen erri-berbeta,k dauken aberastasunari urrik be ez 

dautsagu emon. Or dago gure euskalki-iztia mantarretan eta or, baita, 

aberastasun izugarriak neurtu bagako baso zabal baten diran zugatzen 

antzera. 

Aspaldion, lentxuagotik, izkelkien lur-irudi txortak asko egin dira


baiña gu olako lan bat egitetik urrin gagozala esan lei, naiz zelai onetan 

bedar orlegi ta guri batzuk agiri. 

Eta toki-izenak, toponimoak, Euskalerriaren bazter guztietan ain 

ugari agiri diran lora margotsuak, iñok ez ditu bear litzaken lez batu, 

taldetu ta barren-barreneko esanguraz argitu. Eta ez Euskalerrian bakarrik, 

euskaldunak lenago bizi ziran tokietan eta euskerea galdu daben 

lurraldeetan be olako asko ta asko aurkitu daikegu, Merino Urrutia'k 

Errioja-aldean egin dauan lana aiztu barik. 

Toki-izenen billatze onek euskerearen kondairea ikusteko be argitasuna 

ugari emongo leuke: Izen asko eta atzizki asko aurkituko gendukez 

or, gaur egun galduta daukaguzanak eta inguruko erriakaz izan 

ditugun artu-emonak argitzeko be ez litzake laguntza txikerra izango. 

Toki-izenen antzera esan bear, giza izenai, antroponimoai, buruz. 

EDER-LANETAN 

Askotariko eder-lanetan agertzen dau erriak bere nortasuna geien 

eta erri zapalduak orretan be alienaziñoaren, iñortzearen, arriskua izaten 

dabe. 

Euskalerrian lan ederrik agirienak eksojenoak eta erbestean sortuak 

doguz: Gure torreak, irudiak, margazkiak eta olakoak, euskal-kutsu 

gitxi dauke. Eta au ez jaku guri bakarrik jazo, arlo onetan laterri-arteko 

giroak indar aundia izan dau beti. Gogoratu esaterako erromaniku edo 

gotiku-tankereak Europa guztian izan eban zabaltasuna edo berbizkunde, 

ber-jaiotzearen giroa. 

Baiña Giro europar orren parean, izan da beste erri-lan bat ederti 

inguruan, euskaldunak bere nortasuna agertu dauan giroa. Esaterako baserriak 

egikeran, illarrietan, erlejiño- egintzetarako tresnetan, lanabasetan... 

Emen daukagu beste alor edo kanpo zabal bat eta billaketa-aldetik 

oso gitxi ikutua. 

Billaketa orrek, gure eder-lanak nondik nora jo bear dauan jakiteko, 

bidea erakutsiko leuskigu zalantza barik. 

Zerbait egin dogu onetan be euskaldunok, baiña oso gitxi, Oteizak, 

esaterako. Billatzailleentzat ba dago lana or.

GURE BILLAKETA-LANA 171 

KONDAIRAN 

Billatzailleentzat saillarik aundiena eta zabalena kondairea dala uste 

dot. Arlo onetan izan dira billatzaillerik trebeenak, baiña egin dan lana 

oso laburra da oraindiño. 

Leizak eta kobak aztertzen lan aundia egin dau Barandiaran'ek, eta 

ba ditu jaraitzailleak be. Or ba dago lana non egin billatzailleentzat. 

Triku-arriak eta olakoak be aztertu dira ugari, artzaiñen eta nekazareen 

aldia ezagutzeko. Agertu diran ondakiñak eta asterranak, eta agertu 

leitekezenak, billatzailleentzat lana naikoa emongo dabe. 

Sendien kondairea argitzeko, "heráldica" edo abizenen eta ikurdien 

arloan be egin dira lan batzuk, azkenez Kerexeta'k, baiña lan onek be 

aurrerapena bear dau beste lurralde batzukaz batera lan egiñaz. 

Euskalerriko erri askotan izan dabe indar berezia "kofradiak" edo 

anaidiak, euren santuak, baso-eleizak, lur-jabetasunak eta olakoak dituela. 

Onetan ezelako billaketarik ez da egin, eta bear-bearrekoa dogu, 

illun-une asko argitzeko. 

Eskualde bakoitxak bere buruaren jabetasuna izan dau gure kondairan, 

baiña mille urte batzutan illun, oso illun agertzen da oraindiño 

kondaira ori. Oso gitxi dakigu, esaterako, erromatarrakaz, edo godoakaz, 

edo arabiarrakaz edo gaztelarrakaz edo, aurrerago joanda, iberoakaz edo 

zeltakaz edo akitania'tarrakaz edo ligurakaz izan doguzan arm-emonai 

buruz, bai euskaldun lez, baita eskualde bakoitxa lez. 

Gure legedi zarra eta antxiñako oimrak, argitzeko dagoz. 

Errit'xu bakoitxak, al dan neurrian, bere kondairearen Iaburpena 

jakiteko erea izan bear leuke. Eta au be egin barik dago. Esaterako, Imrriza'k 

agertzen dituan jakingarri laburrak ziurtasuna ta oiñarria bear 

leukee. 

Gure ekonomiak, zerbait egin ba'da be, billatzailleak eta gero erriarentzat 

azaltzailleak bear ditu. 

Euskaldunen lanaren kondaira berezia egiteko dago eta jakingarri 

apur batzuk baiño ez dakiguz. 

ERESEAN 

Erri eres eta abes-zalea gurea, bat izatekotan.


Onetan be inbestigatzailleak ba dauke zeregiña: Erri-abestiak batu 

ta aztertu eta gure musikalariak eta operagilleak edo euren balioa neurtu. 

Gaurko abeslari ta jotzailleen artean be asmetan doguz eztabaidak: 

Euskal-eresa bakarrik erabilli ala eres orokorrean sartu ta olakoak. Alkartze 

ori bear dan lez egiteko, argitasuna bear dabe. 

Eredu bat nai izateakotan ez begie aiztu gure billatzailleak Azkue'- 

ren lana eta berak egin zituan gertaketa sakonak. 

Kondairan ezkegita geratu barik, sakondu, obetu ta ugaritu dagigun 

gure eresa. 

DANTZETAN 

Antxiña esana da Auñamendi inguruan dantzatzen dauan erria dala 

Euskalerria. 

Askotariko dantzak izan ditu gure Erriak, asabakandik artuak. Baiña 

dantza-mota asko, bear ba'da, gure baserri bazterretan aiztuta edo erdi 

aiztuta izango dira eta inbestigatzailleen, billatzailleen begi zurrari itxaroten 

egon daitekez. 

Izan dira lentxuagotik olako billatzailleak eta batzailleak, gogoratu 

dagigun esaterako, Larramendi'ren "Coreografía", liburu oso gitxi ezagutua. 

Eta gero be, izan dira olako ardurea artu dabenak. 

Arlo onetan be billaketa-lan sakon batek asko aurkituko leukela 

uste dot. 

Eta gure dantzak barrizkunde bat izango leukee. Barrizkundea, 

aiztuta dagozan dantza barriak gure enparantzetara urtengo litzakezelako. 

Barrizkundea, bilíatzailleak gure dantzen trebetasuna ta berezitasuna 

zertan dagon agertuaz, dantza barriak sortzeko erak emongo leukezelako. 

Erri dantzari baten jatortasuna kondairan ilda geratuko ete da Ez 

ete dira igidura barriak eta erri-kutsuaren barruan sortuko 

JOLASETAN 

Jolasak eta jokoak ugari izan dira gure errietan. 

Umeen jolasak lenengo. Gure txiki-aroan izan genduzan jolasak, trebetasun 

aundi bakoak eta umeak baiño asetuten ez dabezenak, ez dauke 

zertan galdu.

GURB BILLAKETA-LANA 173 

Egiten da onetan be zerbait, izen bat gogoratzeko, Aita Onaindia'- 

ren liburua aitatuko dogu. Baiña Euskalerri osoan oraindiño olako jolas 

asko izan daitekez. 

Eta umeentzat joko barriak be asmatu bear leukeez gure billatzailleak 

edo euren lankideak. 

Esate baterako, eta au ez da umeen jolas-arlokoa, gure antxiñatiko 

mus-jokoaren kondairarik edo araudi zusterrezkorik eta joko lez dauan 

garrantziaren ikasketarik iñoz egin ete da Ba leiteke. 

Alfonso X'ak ajedrez-jokoaren ikasketea egin eban, baiña guk geure 

jolas eta jokoai garrantzi gitxiago emoten ete dautsegun nago. 

Euskaí-kirolak be ba dauke olako zerbaiten premiñea. Gure Jolu 

(Jose Luis Iriarte)'k atera dau oraintsu liburu eder bat. Baiña kirol guzti 

oneik nondik sormak, nozkoak, zelakoak, euren garrantzia ta olakoak 

asko sakondu barik dagoz. Esaterako: estropadak, aizkolaritza, idi-demak, 

arri-jasoteak ta oíakoak. 

EDESTI ZARRETAN 

Gure asaben nortasuna ta izakerea, erlejiñoa ta siniskeria, orduko 

jazoerak eta bizibideak agertzeko, biderik ziurrena eta ia bakarra ordutik 

gaur arte agoz etorritako edestiak dira. 

Erri guztiak izaten ditue euren edesti zarrak eta edesti orreik sarritan 

eleberrietara eta abestietara sarm dira. Gogoratu Alemania'ko Nibelungoak 

edo Europa'ko Iparraldeko Sagak edo Eskozia'tarren eta Zelten 

Osian edo India'ko Mahabarata ta Ramayana eta Omero'ren olerkiak, eta 

zenbat olako! 

Gure erria onetan oso aberatsa izan da eta inbestigatzailleak be 

izan dim, Barandiaran eta bere taldea onetan maíxu doguzela. Baiña ba 

dauke or gure billatzaille gazteak non billatu, non konparatu, non sakondu, 

non aztertu... non lan egin. 

ETXEETAN 

Etxeak garrantzi aundia izan dau euskaldunen bizitzan eta kondairan. 

Ori argi agerm dauskue Barandiaran'en billaketak. Alan be, ez 

dot uste billaketa ori amaimta dagonik.


Etxegintzan eta urigintzan egin dan billaketea azalekoagoa dala 

esan lei. Gure urietan eta erritxuetan, batez be Naparroa'n izan diran 

arri-lantzeak eta etxe-egiteak ikasi dira. Baiña or agertzen da gitxien 

euskaldunen izaerea. Lan orreik kanpotik etorritako aldi-tankeren menpean 

dagoz, geienez. 

Guk geure etxeak zelan egin ditugun eta zein alditakoak diran 

geiegi sakondu barik dago. 

Egin dira gai onetzaz be liburuak, baiña monografi ederrak egin 

leikezela, oraindiño, ez dot zalantzarik: Euskalerriko etxeak, kanpo ta 

barru ikusi, toki bakoitxean zelakoak diran agertu, lekurik lekura daukazen 

aldeak zergaitik diran adiazo, gaurtik aurrera, mundu barri onetan, 

gure etxeak zelakoak izan bear leuken esan, urietan etxeak zelan alkartu 

bear leitekezan agertu... Or be geure nortasuna galdu barik gaurko 

mundura sartu gaitezan. 

i 

LAN ETA LANABASETAN 

Lana, bizitzako lege ziurra dogu eta erri guztiak bakoitxak bere 

erara lan egin bearra izan dabe. Gureak be bai. 

Baiña lanak gure kondairan aldaketa izugarria izan dau. 

Kondaira-zaleak billatu bearko dabe zeintzuk ziran gure antxiñako 

lan-erak: Artzaintza non eta noz sortu zan, nekazaritza nondik eta 

zelan agerm zan, eiztaritza ta abelgintzaren kondairea emen; industri 

txikia: olak, lifiagiñak, errotariak, gaztagiñak, gatzgiñak, zurgiñak, 

zapatagiñak, tresnagiñak, eroaleak, bidegiñak, arotzak, otzaraginak, eta 

zenbat olako lan-era euskalerrian garrantzia izan dabenak eta guk gogoratu 

be egiten ez doguzanak! 

Eta gero, gizaldi bat dala, industri aundia etorri zanean izan zan 

aldaketa aundia eta arrezkero sorm dira lan-era ta bizibide barriak. 

Gure lan alkartuak zelakoak izan bear dauan be antropologoak 

azterm bear leukee. 

Lanabasak edo lanerako tramankuluak be gizonaren izaerea eta 

trebestasuna edo zurtasuna ondo agertzen dabe. 

Billaketa sakon eta zabal batek zenbat eta zenbat tramankulu zar 

agermko leukezan! Bear ba'da oraindiño gure basetxe bazterretan ainbeste 

izango dira ixiltasunean eta autsez estalita, laster galtzeko arriskuan.

GURE BIIXAKETA-LANA 175 

Eta gaurko lanabasetara biurtzen ba'dogu gure billaketa-lana, munduan 

zerbait esateko eskubidea izango genduke euskaldunok, orretarako 

diran lantegiak ugari doguzen ezkero. 

SALDU-EROSIAN 

Munduan iñongo erririk ez da bakarrik bizi izan, beste batzukaz 

artu-emonak izan ditue eta ez gitxien saldu-erosian. 

Kondaira-mailla bakoifxean non erosi dogun eta nori saldu dautsagun 

argi jakin bear dogu. 

Gure Erriak zer ugari izan dauan eta zeren premiña izan dauan 

ikasi bear dogu. Salneurriak zelakoak izan diran ez dogu aiztu bear. 

Alde batetik erri-barruko komertzioa eta sal-erosketea, bestetik albo- 

-erriakaz izan doguzan artu-emonak: Orra or billaketarako arlo sakon 

eta ederra. 

Esaterako, noz Gaztelagaz artu-emonak, noz itxasoz eta zergaitik. 

Aduanak non eta zergaitik. 

EUSKAL-FILOSOFIAN 

Gorputzaren izakereak alan eskatzen daualako edo inguruko gizarteak 

orretara bultzatu daualako, errialde bakoitxak bere pentsa-muiña 

izaten dau eta pentsa-muin ori izkuntzearen aldeetan agertzen dau. Oso 

argi ta ederto agertu eban gai au guda-aurrean IBAR edo Mokoroa jaunak. 

Salbatore MlTXELENA'ren Unamuno ta Abendats liburua irakurri 

dauanak, errez ikusiko dau idazle trebe onek zelan billatzen ditun pentsalari 

ospetsuaren barru-barruan euskal-endearen berezitasun batzuk. 

Baiña zein da euskaldunen "filosofía" berezia Zein da gure pentsakerak 

dauken jokera barrutikoa Orra or galdera sakona, orra or billaketarako 

arlo aukerakoa. 

Eta nondik atera pentsakera orreik Zein billabidea 

Izkuntzea, kondairea, lana, politikea, esaera zarrak, idazti zarrak, 

joiasak... dana kontuan dala egin bearko dogu billaketa interesgarri ori 

eta or billatu ta aurkituko doguz gizonak beti egin ditun galderai zor 

jakezan erantzunak: Zer da izatea Zer da egia Zer da edertasuna 

Zer da ona ta txarra Zer da gizona Zer da mundua Zer da Jaungoi-


koa Zer da geroko bizitzea Olako galderai euskaldunak erantzun berezia 

damotse. 

Gogoratu Lazkao'ko Anes'en "Euskalerria ta eriotza". 

EUSKAL-TEOLOJIAN 

Teolojiak bere zusterrak Idazti Deunean daukaz eta Idazti Deuna 

ez da Euskaidunak idatzia, Sortaldeko gizon goitik argituak baiño. 

Orregaitik, arinkeriz neure ustez, batzuk gaur egun esaten dabe 

Kristau-Erlejiñoa euskaltasunaren kaltean sartu zala gure Errira. Gai 

oneri buruz KARDABERAZ aldizkarian idatzi neban oraintsu. 

Aldízkaríetan be izan díra gai oneri buruz eztabaidak. Oraintsu 

agertu dau zerbait GOIZ-ARGl'n Txalintxo'k. 

Entzun dogu, baita JAUNAREN DEA aldizkaria arduratu dala aurrerantzean 

euskal teolojia erriari azaltzeko, eta gai orretan oso jakintsu 

diranak lankide dirala. 

Teolojia, oiñarri-oiñarriko gaietan, mundu guztian bat da. Ori bai. 

Baiña oiñarri orrein gaiñean eregiten dan etxea ezbardiña izaten sortaldean 

eta sartaldean, iparraldean eta egoaldean. 

Dokma ez diran gauza asko eta asko, geienak, sartzen dira teolojian. 

Ala erromatarren antzera sortu dan Eleiza au eta eredu agiri au, 

Idazti Deunetik atera leikezan bakarrak dirala sinistu bear ete dogu 

Orduan, ba dauke gure teologoak non billatu, eta ez arlo txikia. 

Oiñarriko galdera, au izango litzake: Zelan alkartu Kristo'ren irakatsiak 

eta gure Erriaren petsa-muiña Zelan izan batera Kristau ta euskaldun 

 

Erantzunak emoteko, lentxoago aztertu bearreko agertu dogun euskal-filosofía 

kontuan euki bearko genduke, Grezia'tarren eta Erroma'- 

tarren filosofia oiñarri zala lengo gizatzea edo alkartzea egin zan lez. 

Ez uste izan arako malabar-oikunen gorabera garratza, rito edo 

oikune utsen goraberea izan zanik: Auxe arazoa berau zan orduan be. 

Eta ez aiztu Afrika'ko mixiolarien aurka, 30 bat urte dirala, esan 

zanak ez eukala ezelako ziorik: Europa'ko kulturea eroaten ei eben lurareitara 

kristautasunaz batera, eta ango kulturak zapaídu. 

Nok ez daki orixe berori egin ebela, tamalez, Colon'egaz eta geroago 

Ameriketara joan ziran mixiolariak. 

Ba dauke ba, teologo euskaldunak non billatu eta non lan egin.

GURB BILLAKETA-LANA 177 

LANDARA TA ABERE IZTIAN 

Gizonak beti izaten dau, eta izan bear dau, bere inguruko izakiak 

ezagutzeko ta maitatzeko gurari bizia. 

Lurra bera ezagutzean dauke gure billatzailleak non billatu, lur- 

-azalak aztertuaz eta, aldizka, bakoitxa bere maillan ezarriaz. Gai onetan 

egiten da gaur egun lan eta agertzen diran EUSKO-LUR edo orrelako liburuak 

ederki agertzen dabez olako gaiak, baiña zabala da gaia eta non 

billatu asko dauka. 

Bizidunak arduratzen dabe geiago gure gizakia, bizidunentzat eta 

batez be pizti ta abereentzat izketan be era bereziak dituala. 

Abere-iztian billaketak bear doguz, gure lur-gaiñean diran bizidun 

guztiak ezagutu ta taldetuaz. 

Antxiña ez dala KARDABERAZ-taldeak argitaratu eban LARRAÑAGA'- 

ren Landare-iztia. Ez dot uste billaketa-lan sakona danik, esku-liburu 

egokia baiño. 

GlZA-SOIÑEAN 

Enda bakoitxak bere berezitasunak izaten ditu, baiña guk euskaldunok 

olako billaketarik egiten dogunean, laster esaten dauskue endakerian 

sartu garala. Izan dira gure artean endakeri-zale batzuk, baiña ori 

be errez parkatzeko lako larkeria da eta orregaitik ezin geinkez enda- 

-billaketak alde batera itzi. 

UNESCO'k egin eban enden taldeketan, mundu guztiko zazpi enden 

artean bat, euskaldunena dala diño. 

Enda-zale jakintsu batek, Euskalerriko bazter bat dan ikastetxe baten 

azterketa bat egin eban eta gorputz-erea aztertuaz utsik egin barik 

igarri eban zeintzuk ziran euskaldunak eta zeintzuk ez. 

Ezagunak dira, Bilbo'ko osagille ospetsua dan Goti'tar José Luis'ek 

egin ditun-odol-azterketak eta argi-argi ikusi eban euskaldunen odolaren 

berezitasuna, antzeko odolik munduan be ez dagola ia, erakutsiaz. 

Ez dogu esan gura munduko endarik onena garala. Olakorik ez! 

"Chauvin"keri guztiak dira aspergarriak, baiña geure berezitasunak jaki- 

12


teko eta zaintzeko eta indartzeko eskubidea be iñork ez al dausku 

ukatuko. 

Or dago ba, billatzailleentzat beste arlo jakingarri bat. 

POLITIKAN 

Sarri entzun dogu euskaldunak ez garala politikariak eta orrexegaitik 

izan garala erri baztertua munduko errien alkartzean. 

Eta eritxi orrek ba dauka egi-antza, Santxo aundiaren aldia konturatu 

ezean, iñoz ez gara izan erri alkartua eta erri batua. Eta alde orretan 

be ez geu bakarrik beste erri batzukaz baiño. Edozelan be, Naparroa 

izan da Erroma'tarren laterrikeria geien beragandu dauana. Bear 

be bai, arerioak urren zituan eta. 

Orduan, politikea Erroma'tarren antzeko laterriak sortzea ba'da, eskaldunok 

politikan oso laburrak izan gara. 

Baiña euskaldunok politikeari buruz izan dogun eritxia ez da ori. 

Euskaldunentzat politikea betik asten da: gizona, sendia eta erria edo 

ibarra edo auzoa oiñarri dirala; eta gorengo maillea, batzarretan ibarrak 

alkartzea izan zan, eskualdeak iñoz alkartu barik. Eskualde bakoitxak, 

bere legeak, bere izketea, eta bere buruaren jabetasuna eukazela. 

Eta eskualde barruan, orduan iñon ez egoalako demokrazi garbia, 

ederra ta zoragarria, berba utsean oiñarritua, lege idatzirik bear ez zala. 

Ona emen, eskal-gizona ezagutzeko, billatzailleen eskuetan itzi bear 

dogun gai zoragarria: Zelan sortu zan politika eder ori Iñondik artua 

ala berton sortua Non eta zeían beteten zan 

Gaur batasuna, politikan be bai, bearrezkoa agertzen da. Zelan egin 

batasun ori geure nortasuna ta politika-joko eder berezia galdu barik 

GlZARTE-AUZIAN 

Politika-arazoaren antzera, lan-arazoak be alkartu bearra dauka. 

Ortik sortu ziran Laba-Aundiak. Baiña inguru orretan sortu dan giroa ez 

da euskaldun giroa, or ezin da bizi euskalduna euskaldun lez. Euskaldunak 

lantegi txikiak izan ditue eta an agertu euren berezitasuna. 

Baiña gaur orrelan ezin jarraitu. Zer orduan Kapitalismora jo 

Komunismoa edo Marxismoa onartu Ez dot uste guretzat bide egokiak

GTJRE BILLAKETA-LANA 179 

diranik. Guk gizona, eta banaka edo sendian onartu dogu. Kooperatibetan 

edo autojestiñoan edo geienez be kojestiñoaren inguruan bideak billatu 

bearko doguz. 

Esan begie billatzailleak, euskaldunak zelan lanerako alkartu diran 

kondairan, zelan bizi izan diran gaurko alkartze-giro baragarri onetan 

eta izan daiteken gerorako bide jatorra ta egokia. 

LlBURU-ZARREN ARGITALPENETAN 

Euskaldunak gitxi idatzi dogula esaten dabe eta ondo esana da. 

Baiña ONAINDIA'K idazten diarduan Elertiaren Kondairea kontuan 

artzen ba'dogu len baiño eretxi argiagoa izango dogu eta gure literaturea 

ez dala ain urria ikusiko dogu. 

Sailla onetan billatzailleak lan gitxi, oso gitxi, egiten dabe Euskalerrian, 

Guztiz be, zenbat liburu zar edo Klasiku daukaguz argitalpen 

Ivritikuak eginda Oso gitxi. 

Eta liburu klasiku oneik argitaratzen dabezanak be, idazkerea ta 

joskerea gaurkotuta idazten dabez, erriak bide okerrak artu ez dagizan 

edo. Lan ona da ori be. Baiña textu kritikuak bear doguz, izkuntzaren 

kondairea argitzeko. Idazleak eurak idatzi zituen lez idatzitako liburuak, 

ezertxu be aldatu barik, bear doguz. 

Lan au zeatz eta arduraz egin bearko dabe gure billatzailleak, orretarako 

mundu guztian erabilten dan trebetasuna edo teknikea bide dala. 

Egundoko poztasunaz irakurriko gendukez olako liburuak. 

KRISTIÑAUTASUNAREN KONDAIRAN 

Azkenez, gure kristiñautasuna nondik eta noz etorria dan aztertu 

bear dogu. Or illuntatasun aundi bat daukagu gure kondairan eta billatzailleak 

lan aundirik ez dabela egin uste dot. Erreza be ez da izango 

bear ba'da. 

Nik bide batzuk ikusten dodaz. 

Morga'ko arri idatzia, latiñez, laugarren gizaldikoa, kristiñauak 

idatzia, izan leiteke argitxu bat. 

Gure eleiza ta baso-eleiza guztien inguruan egin daitekezan billaketak.


Euskalerrian antxiñatik sartuta dagozen santuak, nondik etorriak 

diran eta zein errialdetan goratzen diran. Esaterako, Lorentzo deunaren 

erazpena nondik sartu zan Kaligurrí'tik ala Lion-aldetik Martin Deunarena, 

nondik Altolin Deunarena Ain ugariak dira santu oneik dituen 

eleizak! 

Santu batzuk berton Euskalerria'n sortuak eta "kanonizatuak" ez 

ete doguz Santimamiñe ta Donemiliaae, esaterako. Lekuona berak be 

onetzaz zer esan asko izango leukela uste dot. 

Gai onetan Lekaide-etxeen billaketea be egin bearko litzake. Jakiña 

da onein garrantzi aundia kristautasuna sartzean eta "abade" edo "apaiz" 

izenak ortik etorriak dirala ba dakigu. Alkar-lekaideak eta bakar-lekaideak 

non izan ziran eta zer egin eben aztertzeak argitasun aundia emongo 

leuke gai onetan. 

AZKENA 

Billatzaillea dogu gure On Manuel Lekuona, billatzaille zurra ta 

zorrotza, billatzaille jakin-zalea. Bide zabal eta bearrezko onetan berak 

urratsak argi itzi dauskuz. Jarraitu dagiogun. Goi-maillera jaso dagigun 

gure kultura ta jakintzea. 

Arloa zabala da. 

Langilleak ugaritu beitez. 

1976-IX-5.



-II- 


Don Manuel eta euskal-liturjia * 

OÑATIBIA'TAR IÑAKI 

H'garren Batikano'ko Elizbatzar Nagusia dala bide, ba-dira bi urte 

liturji-elizkizunetan euskera darabilkigula. Euskal liturjia sortzen ari 

zaigu, alajañana! Ustegabeko zoriona, gure euskerari egokitu zaiona! 

Nork igerri ortik letorkioken indar berria 

Asiera eman besterik etzaio egin lanari, egia esan. Lan gaitza, orrekin 

Elizak euskaldunoi ezarri diguna. Baiño bear diran beso-buruak ez 

dira paltatuko, Jainkoak lagun. Naiz ixil-lana izan, nork ez daki eginkizun 

ontan lenengoetako langille bat dugula Don Manuel Eskuartean 

zituan beste lan asko utzi ta or ari zaigu, zain da muin, eginbear ontan 

lanean. 

Donostia'ko Gotzai jaunak etzuan, noski, buruauste aundirik izango 

Don Manuel aukeratzekoan. Lan ontarakoxe jaioa ta lan ontarakoxe 

bere bizi guzian gertutzen ibillia dirudi. 

Liturji-euskerak errikoia bear du izan : errexa, goxua, laua, erriaren 

biotza ikutuko dun euskera. Olaxekoa da, ba, iñorena izatezkeroz, 

Don Manuel'ek biribildu dun euskera. Zer nolako aldi ona izan dun 

gure erriak, orren garrantzi aundiko lan baterako, Don Manuel bezelako 

gizon bat prest eukitzearekin. 

Liturji-tekstoak ez dira ixillean norberarentzat irakurtzeko, eliz- 

-batzarretan oiuzkatzeko baizik. Onek izkera berexi bat eskatzen du. 

Bertsolariak dira, noski, ontan maixu, eta "Literatura oral"-gaietan maixuen 

maixu Don Manuel. 

Zati batzuek, liturjian, kantatzeko dira. Ezin aaztu auxe teksto 

oiek euskeratzekoan, gero itzak doñuarekin ondo elkartuko ba'dira. Musikarako 

sensibilidadea bearko du izan liturji-euskeratzalleak. Lekuona'- 

* Oiartzun'go elizan, 1967-IV-24'an, euskaldun apaizek Don Manuel'eri eskeiñi 

genion omenaldiaa irakurritako itzalditxoa.

182 OÑATIBIA'TAR IÑAKI 

tarrak beintzat ba-dute musika, kantu ta bertsuetarako alako doai berexi 

bat. 

Erriaren biotza ikutuko dun euskera bear dugu, gure erria Jainkoarekin 

artu-eman gozo batean sartuko ba'da. Ortarako ez da erriaren 

izkuntza eta bere gramatika jakitea aski; erriaren anima eta biotza ere 

ezagutu bear. Zertan ibilli da beti Don Manuel, gure erriaren kondaira, 

oitura zaarrak, erti-lanak, siniste ta jokoak, euskal 'kultura, euskal anima, 

saiets batetik eta bestetik aztertu naiean ezik 

Eliz-otoitzak latiñez daude, ordea; eta Idazti deunak, jatorriz, batzuek 

grekoz eta besteak eberkeraz idatziak dituzute. Iru izkuntza oiek 

jakitea bearrezkoa, liturji-tekstoak bezela euskeratzekotan. Eta orra, ain 

xuxen Don Manuel'ek, latiña nola ez, baiño baita greku eta ebreara ere, 

jakin ezik, besteai erakusten jarduna dugu urteetan. Nork esan zezakean 

gerra-aurreko urte aietan, Gasteiz'ko seminarioan guri izkuntza oiek 

erakusten zízkigunean, gaurko lan ontarako baliatu bear ziotenik! 

Euskal umanista dugu Don Manuel: alde askotako jakinduriaren 

jabe. Artea dala, musika dala, izkuntza dala, literatura dala, folklorea 

dala, historia dala. Dana etorri zaio ondo. Liturji-teksto zaarrak gaurko 

izkuntzetan jartzea arte-lan bat da, eder-lana. Aitortu bearra dago: liturji-euskeratzalleak 

arte-lan bikain bat eratzen ari dira pixkan-pixkan. 

Ez al da ala jaiero elizetan entzuten dugun euskera xamur, garbi, giar, 

errex, errikoia Ba-dakit ez dala gizon baten lana; gizon trebe sail aundi 

xamar bat diardula lanean. Baiño, ala ere, ezin ukatu euskal liturji 

berri onek Don Manuel'en kutsua dariola ixkin guzietatik. 

Euskal liturji berriari buruz, euskera aldetik, gauza eder asko esan 

leizke, noski. Ni ez nauzute, ordea, ortarako gauza. Naiago dut bizpairu 

itz esan liturjia aldetik. Eta egindako lana aztertu baiño, naiago dut 

etorkizunari begiratu: modu ontako euskal liturji berriak gure erriaren 

Jainko-bizitza zenbaiteraño ondu eta aberastu lezaken. Eta ori Don Manuel 

eta bere kidekoak zirikatu naiean bezela. Pixka bateko lana bait'dute 

esku artean; lan ixilla gaiñera, izen-gabekoa. Jainkoari eskerrak, 

Don Manuel oraindik gordin ikusten dugu. Emango al dizkio Goiko 

Jaunak urte ugari, lan eder au goxo-goxo amaitu dezan. 

Zer da liturjia Jainkoak bere erriarekin dun artu-emana. Elkar- 

-izketa bat bezela da: Jainkoa eta bere erria elkarrekin izketan. Onela 

dio Il'garren Batikano'ko Elizbatzar Nagusiak: "Liturjian Jainkoak be-

DON MAJNUEL ETA EUSKAL-LITURJIA 183 

re erriari itz egiten dio; Kristo'k Berri ona iragartzen segitzen du. Erriak, 

berriz, bere aldetik, Jainkoari erantzun egiten dio kantuz eta otoitzez" 

(Const. iit., art. 33). Entzun-erantzun ontan, artu-eman ontan dago kristau 

erriaren egizko aberastasuna. Goitik berako bidean, Jainkoaren itz 

eta doaiak. Betik gorako bidean, gizonaren erantzun leiala. Bi joera 

oietan du erabiltzen dan izkuntzak berebiziko garrantzia. 

1) Lendabizi, goitik berako bidean. Emendik aurrera, liturji-elizkizunetan, 

orain arte baiño Jainkoaren itz ugariagoa emateko asmoa 

artu du Elizak. Jainkoaren itzez ondo ornitutako maia jarri nai digu 

igandero-igandero, iru-lau urte buruan Idazti deun osoa ausnartu al izateko 

moduan. 

Eta ori, zuzen-zuzenean erriaren izkuntzan, euskeraz. Biblia'ko 

mundu aberatsa artez-arte euskaldun belarri-biotzetara. A zer aberastasuna! 

Izkuntzaren bitartez gureganatzen bait'ditugu kanpoko aberstasunak. 

Zenbat eta gureagoa izkuntza, orduan eta gureagoak egiten ditugu 

jasotzen ditugun aberastasunak. 

Amaldeko izkuntza, barne-muin, odol-mami dugu. Izkuntza ortan 

datozkigun Jainkoaren itzak ere odoi-mami biurtuko zaizkigu errez barne-muiñetan. 

Euskal kristau-kultura berri bat, kristau-mentalidade berri 

bat sortzeko zorian daukagu, liturji-itzulpenei esker. 

Ontan lanean dabiltzanok gogoan artu bitzate Lerin'go Bizente doatsuaren 

itz auek: "Zaindu ezazu ondo zure esku utzi duten gordairua... 

Famili-ondasuna da; familiko danon eskuetara iritxi bear duna. Urrea 

jaso al duzu Urrea pasa zuk ere bestiei. Zuri esker, gure asaba zarrak, 

ulertu gabe, ainbeste maitatzen zutena, gaurko gizadiak ulertu al izango 

du". 

2) Bigarren, betik gorako bidean ere, gizonak Jainkoaren itzari 

erantzutekoan, izkuntzak liturjian garrantzi aundia du. Erantzun betea 

bear du izan gizonak Jainkoari ematen dion erantzunak. Barren osoa 

Jaunaren aurrean ixurtzea: bai al da opari goxoagorik Ortarako tajuzko 

izkuntza bear du gizonak. Landareak, barrenean daraman udaberria, 

gorde eziñik, kanpora loretan lertzen dun bezela, Jainkoaren itzak 

kristauen biotzetan sortzen dun bizi berria ezpaiñetan lore biurtu bear 

zaie. Eta euskaldunontzat euskerak bakarrik egin lezake ori. Euskera 

bait'da Baiona'ko Gotzai batek zionez, "sentimendu sakonenen eta barnekoenen 

mint2aira". Liturji-euskeratzalleek asko egin lezateke, gure

184 OÑATIBIA'TAR INAKI 

euskera, Jainkoarekin mintzatzeko, geroago eta izkuntza egokiagoa 

biurtzen. 

Orra ba, Eliza eta Euskalerriaren alde beste eginkizun asko bete 

ondoren, Don Manuel'ek orain eskuartean daukan egiteko ederra: bere 

erritarrak Jainkoarekin elkar-izketa goxo batean jarri ta utzi. Apaiz baten 

bizitzak, batez ere Don Manuel apaizaren bizitzak izan al zezakean 

erremate bikaiñagorik



-II- 


Mikelats 

Ipuiya 

OÑATIBiA'TAR YON 

Euskal ipuitegiko erregiña zan MARI. Almen eta bikaintasunez beterik 

zegoen emakumea zan. Txindoki'ko arkaitz-zulo batean bizi zan, 

bañan Euskalerri'ko beste arkaitz-zuloetara joateko, maiz irtetzen zan 

andik. 

Euskalerri zabalean zeuden arpe oyetako bakoitza MARl'ren Erregintegia'ren 

zati bat zan, eta bertan urrezko errediza ta ontziak zituztela, 

MARl'ren senide,, morroi eta mirabe asko bizi ziran, danak bere serbitzari 

biurturik. 

MAJU bere senarra zan eta arengandik bi seme izan zituen: BETA- 

RRABIO ta MIKELATS. Biak oso argiak ziran. Zarrena, BETARRABIO, ez 

zan gauzak ariñ edo presaka artzen zituena, lasai ta patxaran baizik, bañan 

esku artean zituen arazoei ardura eman eta erabaki arte, beti etengabe 

ziarduna. MIKELATS, berriz, pizkorra zan gogotik, bizia eta mutil 

kozkorra zan ezkeroztik bere biurritasuna beti agirian zeukana. 

MARI bera oso almen aundikoa zan, onerako bezela txarrerako, 

bada berak maite zituen jendeak, adibidez, agorte larri batean arkitzen 

ba-ziran, or bidaliko zíen euri-jasarik gozoena euren lurrak ur preskoaz 

ase zitezen. Eta ala berean, bere etsayak ondatu nai ba-zituen, errukirik 

gabe an igorriko zien bazterrak larrutu zezazkien arri-erasorik gogorrena. 

Ala ta guztiz ere, MARI ain altsua izan arren, bere bi semeen eziketa 

ez zuen bere gain artu nai izan, eta garai ayetan inguru guztian 

ospetsu-ospetsua zan DEABRUA'ren ikastolara bidali zituen. 

Bi semeak ikastolan artu baño len, baldintza gogor bat jarri zion 

DEABRUA'k MARl'ri. Eta auxe zan; alegia, ikastolako ikasketa ta eziketak 

amaitzean, bi ikasleetako bat DEABRUA'ren morroi gelditu bearra. 

Alaxe, ikastaro danak bukatu zituztenean, zotz egin zuten bi anayak 

DEABRUA'rekin nor gelditu erabaki zezaten. Eta zoritxarra gazteenaren 

gain jausi zan; MlKELATS'eri suertatu zitzayon betirako DEABRUA'

186 OÑATIBIA'TAR YON 

ren morroi gelditzeko zori makurra. Oso ittun eta naigabetsu gelditu zan 

anai gaztea, eta ori ikusi ta errukiturik, aren ordez ATARRABIo'k bere 

burua eskeñi zuen DEABRUA'ren mende gelditu zedin. 

Bi anayak elkar aditu, gazteena mundura irten eta BETARRABIO, 

aurrerantzarako, DEABRUA'ren morroi biurtua gelditu zan. 

Andik aldi luze batera, aspertu zanean, DEABRUA'ren menpetik iges 

egin al izan zuen BETARRABlo'k, bañan ariñeketan zijoala, DEABRUA'k 

ikusi, yautzi egin eta BETARRABlo'ren itzala atzaparretan atzeman eta 

aren jabe gelditu zan betirako. 

BETARRABlo'k iges egin ziolako, ikaslerik gabe, oso naigabetua gelditu 

zan DEABRUA, bañan, alare, aguro samar artu zuen etsia, eta bereala, 

asmo berri bat euki zuen: bi anayetan gazteena, MlKELATS, berriro 

bereganatzeko gogo bizia sortu zitzayon bere asmoetarako gazteena askoz 

ere geyago atsegin bai zitzayon. Izan ere oso t'xikitandik bai zan biurria 

eta gaiztakeriak nola egingo beti asmaketan zebillena; eta gañera tximixta 

bezin pizkor eta bizia zalako, DEABRUA'k Euskalerria'n egin nai 

zituen asmoetarako bear-bearrezkoa iruditzen zitzayon MlKELATS. 

Urte batzun buruan, egun batez, lur ontako bizikeraz aspertu ta 

nora jo ez zekiela zebillen MlKELATS, eta artan, bide bazter batean DEA- 

BRUA'ri oso egokiera ona iruditu zitzayon eta berealako batean bere ikastolara 

biurtu zedin, arrigarrizko eskeintzak egin zizkion, eta bereziki, 

bere jakintza aundia oso-osorik erakutsiko ziola, agindu zion, MlKE- 

LATS'eri. 

A! Ori bai! MlKELATS'eri konbeni zitzayon DEABRUA'ren jakintza 

aundiaren jabe izatea, orrela gizonen artean errez lortu al izango bai 

zituen bere kutizi ta naikeri guztiak. Beraz, bereala jarri zan aren esanetara 

ta berriro antxe zegoen MIKELATS ikasle zintzo biurturik. 

Ikaskayak lenengo egunetik asi ziran. Bañan, jakiña, DEABRUA maltzurren 

errege ber-bera izanik, ez zion MlKELATS'eri esan nai izan zein 

zan bere elburu nagusia, eta asiera artan, bere ikasleak pozik artuko zituen 

gayak bakarrik erakusten zizkion: gizon eta emakumeen auleriak, 

lendabizi; gero, baten asmoetara edozein gauza erakartzeko bideak: dirua, 

zurikeria, itz-limurrak eta abar. Eta orrela, jakinduri berri ta onurakorrez 

ikaslea bete zuenean, orduantxe asi zitzayon DEABRUA bere 

elburu nagusia agertzen: EUSKALDUNAK SAKABANATZEA ! 

Berealako batean, MlKELATS'ek ez zuen ulertu asmoaren arrazoya, 

bañan DEABRUA irakasle ta bera ikasle ziran ezkero, ark bere arrazoyak

MIKELATS 187 

izango zituela-ta ez zuen geyegirik aztertu nai izan irakaslearen asmo 

nagusi ori. 

—Bigira zak, MIKELATS. Aspalditik nabillek nere asmo orreri ekitekotan, 

bañan eztiat arkitzen alako zerbait, alegia, ondorenak ongi ta 

errez emango zizkidanik. Eta orregatik, ea laguntzen idaken, MlKELATS ; 

ea zer asmatu dezakegun euskaldun arrayo oyek nastu ta elkarren aurka 

jartzeko. 

—Irakasle, eztut uste ezer asmatu bear danik ortarako, beti elkarri 

mutur-joka ari dira-ta. Ez al 'ttuzu ikusten gizaldiz-gizaldi ba-dutela guda-tzarren 

bat beti elkarren artean 

—Bai, ori egia duk, bañan azken-aldi ontan... etzekiat, iñoiz baño 

elkartuagoak ote dauden natxiok. Len "zuriak" "gorriekin" ez itukan 

ezerengatik elkartuko, bañan azkeneko urte abetan, elkarrekin Bizkaya'n 

guda egin zuten ezkeroztik oso ongi batuak ikusten dizkiat, geyegi 

elkartuak, eta ori gauza txarra duk nere eginkizunerako. Ea, mutill, ea 

nolazpaiteko asmo onen bat ematen didaken, eorrek ere urte batzuk egin 

dituk euskaldunen artean eta onezkero ederki ezagutzen bai dituk. 

—Ea, irakasle, ea zer iruditzen zaizun. Begira, azken-aldi ontan 

"Marxixmua" da modan jartzen ari dan zerbait, eta ez al litzake ori ona 

izango zuk nai duzun borroka ori sortzeko 

—Bai, zera ! Marxixmua frakasu bat besterik eztuk gizonen artean ! 

—Zergatik, maixu 

—Gizon guztiak aberatsak izan nai dutelako! Orregatik eztuk asmo 

ori gizonen biotzetan itxasten, eta askoz gutxiago euskaldunen artean, 

beti dirua nola egingo pentsatzen bai zeudek. 

—Nik bestela uste nuen, bada, irakasle. Langilleak nagusien aurka 

gogotik dabiltza, gero! Opor edo uelgak-eta egiten asiak dira. 

—Bai, uelga ederrak, oyenak! "Alako egunean EZ joan lanera". 

"Ez joan zinetara". "Ez erosi ezer merkatuan"... Bai, esandako egun 

artan ez dituk merkatura joango euren atxuak, bañan aurreko egunetan, 

danak arrapataka, ortxe joango zaizkik janari ta edariak urrengo egun 

askotarako erostera, dendak ustutzeraño... Ez, MIKELATS, ez, "Marxixmua" 

eztuk gizonen biotzak irabazteko egiña; jendeak indarkeriz menderatzeko... 

geyenez! 

Une batez, ixilik eta oldozkun gelditu ziran biak; ez batak eta ez 

besteak, ez zuten mintziorik txikiena egiten. Bañan alako batean, tximixt-indarrez 

jantzi ba-litz bezela jeiki zan DEABRUA, eta esanaz:


—Ba-diat! Ba-diat euskaldunak elkarren aurka jarriko ditun 

"zera" ! 

—Bai, ote 

—Bai, motell! Txorakeri bat zirudik, bañan izugarriak egin ditzaken 

uskeria duk! 

—Zer da, ba, gauz arrigarri ori 

—Ori duk! Arrigarria! Eta eorri ere bat-batean arrituko au. Eta 

"zera" ori... "zera" duk: H. 

—H Eta uste al duzu otsik ere ez dun izki orrekin egin dézakezunik 

miraririk 

—Bereala igarriko diok! Auufii! Poz-pozik niagok, MlKELATS, 

Aurreko urte ta gizaldietan sortu arazi zizkiteken guda ta kalteak baño 

indar geyagokoak izango dituk izki uts orrek sortu araziko dizkiken nasketak. 

Ikusten nat'xiok... Auuufiii! ! 

—Nik eztut, bada, orrela ikusten... Alare, zu DEABRUA zera ta 

zuk ala ikusten ba-duzu... 

—Bai, MIKELATS, ik ere nik bezela uste izan eta ikusiko duk. Eta 

Euskalerri'ra i bidaliko aut nere ordezkari! 

—Zuk dana ain argi ikusten baldin ba-duzu eta zu alako almen 

aundien jabe izanik, zergatik ez zera zerorre joaten Euskaldunak nastera 

—Ori ezin ditekek! Ez al duk ikusten, ba, ni asiko ba-nintz H 

bearrezkoa zayela-ta esaten, aurkakoak bereala esan dezatekela H DEA- 

BRUÁ'ren asmakizun bat dala ta errez ondatuko lutekela nere asmoa 

•—Bueno, gorde ezazu zure DEABRU-itxura ta azaldu zaitezke beste 

Euskaldun jator baten antzera. 

—Ez, MIKELATS, ez! Ori ezin daitekena duk... Isatsa, bai, gorde 

nezakek galtzetan, bañan adarrak..., nola gorde ta estali 

—Moztu itzazu! 

•—Ez, orixe! ! ! 

—Zergatik ez, ba 

—Nork zekik Agian nere adarretan bai zegok nere almen guztien 

sustraya... 

—Eztakit, ba, eztakit; ain uskeria dan H orrekin eztakit nik nola 

bete dezakedan zure asmo aundi ori: Euskaldunak sakabanatu! Ezta 

txantxetako gauza, eta batez ere iñoiz baño elkartuagoak dauden garai 

ontan...

MIKBLATS 189 

—Oso erreza izango zaik; ikusiko duk, MlKELATS ! Ik egin zak 

nere esana eta etzaik zalla izango. 

Beriro, une batez ixildu egin ziran. DEADRUA pentsakizun latzetan 

sartu zan, bere sakonean ausnartzen bezela, ta MIKELATS, berriz, ezer 

asmatzeko gai ez zala, DEABRUA'ri begira-begira. Andik pixka batera, 

DEABRUA'k jaso zuen bere burua ta lan-asmoa edo ekintza-asmoa nola 

eraman zitekean esaten asi zan poliki-poliki: 

—Ara, MIKELATS. Ire lanari Goyerri aldean eman bear diok asiera. 

Ango Euskaldunak pizkorrak dituk, oso kementsuak, bañan baita 

naiko egosgogorrak ere. Azken aldi ontan, gañera, gizartea dala-ta etsia 

arturik bezela zeudek eta edozelako ekintza berri bateri eltzeko amorratzen. 

Beraz, oa lurralde artara eta andik asi adi ire ereintza ortan. 

—Bañan neronek ikusi ezpadezaket H'ren ondasunik, nolatan adipetu 

eta nereganatu ditzaket ango jendeak 

—Ez adi beldurtu; eztuk ekintzan asi besterik, eta aldi bakoitzean 

nik bidaliko diat bear duken argitasun guztia. 

—Ongi dago, DEABRU JAUNA. Itsu-itsuan beteko dut zure esana. 

—Ori duk, MIKELATS ! Orrela, ba-oake nai dukenean! 

MiKELATS arkaitz-zulo batetik, MURUMENDI izeneko arpetik irten 

zan Euskalerri'ra; eta ain zuzen, GoYERRi'ko lurralde ber-berara. Lendik 

egindako ezaguntzak asko zituen eta oso erreza izan zitzayon 

ango Euskaldunekin artu-emanetan sartzea. Bere zeregiña irristatsu ta 

laban samarra iruditzen zitzayolako, kontuz asi zan bertako egoera aztertzen. 

Egia, DEABRUA'k berak esan zionez, inguru ayetako Euskaldunak 

zearo etsipetuak zeuden. Erriketa edo poitika gayetatik asi ta elizako 

egoerarengatik oso aspertuak zeudela, bereala konturatu zan MIKELATS. 

Eta giza-egoera ortan, gazteak ziran geyenik, eta eurekin batera... apaizak, 

apaiz eta praille gazteak, apaizgayak eta praillebearrak... Bere ekintzan 

asteko, beraz, oso egokiera ona zeukala ta ustez bete zan MiKELATS. 

Erriaren egoera jausi ori zala ta gizartean, gogorki, maiz mintzatzen 

zana, LEANDRO zan, eta arengana zuzendu zituen lendabizi bere urratsak 

inpernuko ikasle gazteak. 

Egun artan, lantegitik irten berria zan LEANDRO, eta oso nazkatua 

zetorrela errez igartzen zitzayon arpegian. Ardandegi batean sartu zan 

eta aren ondotik MIKELATS, Aspalditik biak ezagunak ziran eta elkarrizketarako 

bidea erreza izan zitzayon DEABRUA'ren ordezkariari.


—Kaixo, Leandro. Zer modu 

—Kaixo, Mikelats! Nun abil Aspaldi duk azkeneko ikusi indudala! 

—Ortxe, ikasketa berri batzuk egiten ari izan nauk atzerrian... 

—Ikasketak... Mundu zerri ontan merezi ote dik ikasketarik egiteak 

Oraintxe zearo nazkatua natxiok, eta ikasten sayatzea bezela, lana 

ere egitea alperrikakoa ez ote dan, aspalditik oartu-ta jarria nauk. 

—Ez, mutil, ez adi ain lur jo-ta gelditu! Oraindik asko zeukagu 

eginbearra Euskalerria'n! 

—Asko! Bai, noski! Dana! Dana zeukagu egiteko! 

—Gauza... zera duk, alegia, asmo berritan sartzea. Ortik zetozek, 

eraberritzearekin batera, erriaren pizkunde ta indarrak! 

—Etzekiat, Mikelats... Eta ez diat uste neke berririk artzeak merezi 

dunik... 

—Ara, Leandro, nerone ere egoera ortaraño jausia egona nauk, 

bañan asmo berriak artu-ta zearo aldaturik arkitzen diat nere burua; 

ekintzarako eraberriturik! 

—Jakiña, zerbaiteri ekitekotan..., berria dan zerbaiteri ekin bear... 

—Ara asmo bat. I izkuntza-zalea aiz. Or duk aukera... 

—Bai, gai ortan amaika amets egiña nauk... Euskaldun danontzat 

izkuntza bat! Izkuntzaren batasunean erri bat... 

—Ori duk! Bañan ekintza 'berri orreri ikur berri bat, ezaugarri 

berri bat eman bear diok, bestela lengoan gaudek, lengo bide beretan, 

bide zarretan. Eta Euskalerria'n orain berri-kutsuko ekintzak bear dizkiagu! 

—Euskaldunak bide berean, egundañoko partez danak batuak eta 

pakean arkitu al izatea, bai al duk gauza berriagorik 

—Bai, ongi diok, bañan pakean etzegok piperrik, eta piperrik gabe 

eztuk erria aizkatzerik, eta gutxiago suspertzerik! 

—Daitekena duk ori ere; arrazoi duk... Bañan zer nolako ikur edo 

ezaugarri izango ukek ori 

—Nik zer esango nikek, ba, Leandro Agian uskeri bat... 

—Uskeri bat... Errez diok, bañan zer 

—Zer esango nikek Adibidez..., euskeraz idazterakoan H sartzea, 

agian... 

—Bañan Goyerri alde ontan etzeukagu H erabiltzeko oiturik, 

ordea!

MIKELATS 191 

—Obe! Orrela sortuko lituzkek, ba, bi alderdi berealaxe: ALDE- 

KOAK eta AURKAKOAK! Bi alderdiak su ta gar ekingo ziotek bakoitzak 

bere aldetik... eta dana izkuntzaren onerako! 

—Ori duk, Mikelats. Eta orain ulertzen diat. Eztuk atarramentu 

txarra atera! Gaur bertatik ekingo zioat asmoaren zabalkundeari, eta bereala 

H'ren arazo au aipatzera niak batzarretan. 

Elkarri bostekoa eman eta urren arte agur egiñaz banatu ziran, 

LEANDRO pozik, izkuntzaren aldeko asmo berri bat zeramalako, eta Ml- 

KELATS, berriz, areago, bere eginkizunari asiera emanaz, géro su-garretan 

biurtuko zan txingarra piztua zeukalako. 

Murumendi'ko arkaitz-zuloa utsik zegoen garai artan, MARI bere 

serbitzari ta guzti Gorbe'ra joana bai zan. Beraz, Murumendi'runtz 

abiatu zan MIKELATS, aldi artan DEABRUA'rekin euki bear zituen billera 

ta elkarrizketatarako toki ori bai zuten aukeratua. 

Murumendi'n gora ats aundiz igo zan MiKELATS; aspaldian mendietan 

ibilli gabea zan eta arkaitz-zulorañoko bide-zigor malkorrak neke 

puska bat eman zion. Alare, sarrerako arkaitz-aulkian jarri ta bereala 

baretu zitzayon atsa. Orduan, arkaitz-zuloan sartu ta txistu luze bat egin 

zuen. DEABRUA'IÍ entzun eta bereala zan ikaslearekin batera. Begirakune 

batez aguro aski igarri zion bere ordezkariak berri onak zekarzkiola. 

—Zer, MIKELATS Berri onak 

—Bai, MAIXU, oso berri onak! Goyerri'ko mutiilik ekíntzaleena 

nereganatu dut. 

—Nor duk bera 

—Mendibe'ko Leandro. 

—Eztuk aukera txarra egin, ekintzale purrakatua baituk bera ! Eta 

nor geyago limurtu duk 

—Iñorrez... Asiera ona, asierarik onena eman diodala-ta aurrerako 

urratsak sendoago eman ditzadan, zure aolku billa etorri natzaizu. 

—Motell, motell, MIKELATS, eztuk ain izutia izan bear. Asmo ona 

duk esku artean eta beti garaille irtengo aizelaren ziurtasuna euki bear 

duk gogoan ! Arrayua! 

—Bai, bañan, MAIXU, bai al dakizu, alegia, nere lenengo garaipen 

orrek aurrerantzean zuurragoa izan bear nukean ardura sortu arazi didala 

Orregatik, ba, elkarrizketa berri baten bearra sumatu dut. 

—Ederki zegok, MIKELATS. Eta egia esan, esku artean zeukagun 

eginkizunak arretarik aundiena merezi dik. Eta bertan zuurrak, ajola


Gotzai berria". Irakurri berri ortan, albiste orrek ez zion ezeren zirkiñik 

egin; ez otz eta ez bero utzi zuen MIKELATS, liturji-euskerak ez bai 

zuen orregatik aldakuntzarik nabaituko. Eta izan ere alaxe gertatu zan: 

Lengo bide ber-beratik elizako euskera... Orrela, gero ta kezkatiago, 

egunetik egunera ta urduriago zebillen DEABRUA'ren ikasle zintzo ta 

pizkorra. 

Alare, buruauste ortan ezin egonik zebillela, egun batez, argi izpi 

bat agertu zitzayola iruditu zitzayon MlKELATs'eri. Erne jarri... ta bai! 

Argi izpi apala ez ezik dizdiratsua zala oartu ta itxaropena ere lagun 

zetorkion. 

Zer ote Zer-nolakoa ote argi ori Zertan zatzan itxaropena Irripar 

egin zuen bere baitan... eta galde egin ere bai bere buruari: "Zergatik 

ez nindukan konturatu ain garrantzi aundiko xeetasun ortaz". 

Eta galdera ori egiñarekin batera, ezpañak millikatu zituen, abere basatiak 

arrapakiña bere atzaparretan ba-leuke lez... Gaztea bai da Euskalerri'rako 

izendatua izan dan Gotzaya; gaztea... Eta xeetasun ori aski izan 

zan MlKELATS itxaropentsu jartzeko. 

Eta jakiña, aurrez-aurre azaldu zitzayon egokiera bikañari ekiteko 

esku ona, eskurik onena bear zuen ezkero, arretarik aundienaz asi zan 

aztertzen eta ikasten Gordoki Gotzayaren nortasuna... Gaztea, leenik...; 

asko zan ori. Eraberri-zalea eliz-ekintza ta lan-asmoetan... ; askoz ere 

geyago zan ori. Eta dagoanerako bide berritan sartzeko ikutu-mugituak 

egiten asia ere ba-zan...; eta uste baño geyago zan ori MlKELATs'en 

jokabidea errezteko... 

Ikuspegia zearo argitsu zeukan, beraz, bañan ez zan orregatik itsutu 

ta trakeski abiatu; arduraz eta emeki, ordea. Eta orrela zebillela, 

asmorik onena bururatu zitzayon bere jo-muga lortzeko: "Euskaltzaingoa 

buru-berotu ta berekin zeraman maltzurkerizko jokabidea eskeintzea". 

Berealako batean eta errez elkartu ziran bi indarrak, eralguntza 

bera ere irrikiz ibilli ondoren, osorik berantetsia bai zegoen elizako izkuntz-soroaren 

jabe izateko. 

MlKELATs'en jokabideak ez zuen utsik egin! Gaztearen limurtzea, 

uste izan bezela gertatu zan. Eta egun negargarri batez, erriari ezer galdetu 

gabe ta bere gogoa zapalduaz, H sartua gelditu zan eliz-liburuetan... 

Liturji-idazkietan H sartu ba-zan, sartu zan! Zer zan an sortu zan 

ixkanbilla! Ordurarte kristau zintzo, danak elkartuak ibilli ziranak, eta 

eliz^gizonen esanetara garbi jokatzen zutenak, asaldatu egin ziran eliz-

MIKELATS 195 

-liburuak H'z orbanduak ikusi zituztenean. Eliz barruan zegoen pakea 

urratua gelditu zan... Elizaren babes gozoa osorik ayenatu zan, asarre- 

-leku biurturik... 

Uraxe izan zan MiKELATS'en gurendarik bikañena! Eta ori ikusirik, 

pozari nola eutsi eziñik zébillen arrezkero. Eta bere baitan, kolkorako 

algara egiñaz, ala zion: "Garaitza ori lortzeko, ni bezelako sinismenik 

gabeko batzuek parte artu izanak ematen zidak oraindik poz aundiagoa. 

Arrazoi zian, bai, DEABRUA'k... To! ! Eta oraindik berak etzekiak 

nere garaipenik aundienaren berri! Ba-niak usu-arrayo Murumendira! 

". 

Murumendi'n gora zijoala, oñetan egoak eta bularrean Mirandaola'ko 

auspoak zeuzkala iruditzen zitzayon; egundaño ez bai zuen alako 

arintasunik nabaitu bere gorputzean. Iritxi da Murumendi-arkaitz-zuloko 

atadira, oi zueneko txistua egin eta eupateko izugarri baten ondoren, 

sekulan bere eztarritik irten ez zan bezelako irrintzi luze ta dardaratsua 

jaurti zuen. 

Aguro aski ta arnas estuturik agertu da DEABRUA. Dana arriturik 

eta begietan ere galdera agirian daukala: 

—Bañan, MIKELATS, zer dakark gaur onelako deadarrekin 

—Exeri zaite arkatz kozkor ortan, zerorre ere arri biurturik geldituko 

zera-ta. 

Exeri ta jakin-miñez galdetzen dio: 

—Bañan, motell, zer dakark Ona ala txarra 

—Ona, guztiz ona, gure. asmoetan etzegoen berri aundia! ! 

—Esaidak, ba, lenbailen, oraintxe jakin-miñez kizkaltzen natxiok-eta. 

—Eutsi ondo arkaitzari eta zabaldu belarri-zuloak. Zer dan Bada... 

zorioneko H dalako ori kristauen liburuetan betirako sartu dudala! 

—Zer diok Egia al duk entzuten diatena Edo ametsetan al nabillek 

—Etzaude ametsetn, egitan baizik! Eta ikusiko ba-zendu nolako 

ixkanbillak eta asarreak sortu diran Euskalerri'ko eliz guztietan Asko 

dira dagoanerako elizkizunetara joateari utzi diotenak, danak zapuzturik! 

—I aiz mutilla, i, MiKELATS ! Egundaño ez zitzaidaken bururatuko 

ere orrelakorik! Ezin diat ulertu ere zertaz baliatu aizen onelako garaipide 

aundia lortzeko! Garaipenik aundiena, neronek ere nere maltzur-


keri guztiaz lortu al izango ez niken añekoa! I aiz mutilla, MIKELATS ! 

Eta emendik aurrera neri IKA itz egiteko baimena ematen diat! 

Zoro antzera jarri ziran biok era besarkada basati bat elkarri emanaz, 

dantza ero, akelar-dantza nastu batean ibilli ziran puska batean. 

Ondoren, izerdi-patsetan zeudela, gertaera aundi ura ospatzeko, dozenerdi 

bat Errioja Zarreko ardo botillak atera zituen DEABRUA'k bere apaldegitik. 

Eta eten gabe topaka ari ziran kantari: 

"Ik neri, 

nik iri, 

topa egiñaz 

elkarri..." 

...etziran geldítu ardo-botil ayek danak ustu arte, eta azkenean, 

biak mozkor-errail egíñak, Murumendí'ko arkaitz-zulo ondoan lotan 

zerraldo gelditu ziran... 

Liturji-liburuetan H sartze orrek poz eta atsegiñez bete zituen 

H-zaleak, eta gertaera gogoangarri ori ospatzeko, Euskaltzaingo Elkartearen 

.gain gelditu zan egitaraua. Eta ospakizunen artean, billera-nagusi 

ta berezi batean MiKELATS Euskaltzaingo'ko OHOREZKO-KIDE izendatzea 

izan zan. Bazkide berriari eskeñitako bazkari aundi bat euki zuten 

bukaeran, bertan MiKELATS'en zuurtasuna, zuri ta zalutasuna odeyetaraño 

jasoaz. 

Bazkari aundi orren ondoren, Euskaltzaingo'ko buruzagiak billeratxo 

berezi batera deitu zuten MlKELATS, eta an intsentsuzko goralmenak 

bere alde berriro aizatu ta lendakari Arantzamendi jaunak bere betiko 

leguntasunez auxe adierazi zion: 

—MIKELATS agurgarria, gure il-edo-biziko ekiñal ontan, ba-dakizu 

mesederik aundiena zor dizugula, bañan gure jardun neketsu onek amaya 

loratsua izan dezan, oraindik beste mesede aundisko bat zuri eskatu bearrean 

arkitzen gaituzu. 

MIKELATS arriturik gelditu ta bere baitan esan zuen: "Beste mesede 

aundisko bat Egin diatena ez al duk, ba, aski" Alare, goralmenezko 

intsentsu artean erdi zorabiama arkitzen zan oraindik eta eskatuko 

ziotena errez eskuram al izango zuela-ta ustez beterik esan zien: 

—Euskaltzaingo'ko jaun agurgarriak, mintza zaitezte, eta zaudete 

ziur nere almen guztiak zuen serbitzurako dauzkatela.

MIKELATS 197 

Lendakariak bere okotza pallakatu, eztul txiki batez eztarria garbitu 

ta... onela mintzatu zitzayon: 

—Zure anai BETARRABio'ri buruz da... 

Bere anai BETARRABio'ren izena entzun zuenerako, arpegia zearo 

aldatu zitzayon MiKELATS'eri. Zuri-zuri jarri ta ordurarte ain legun zerabilkien 

mingaña arront toteldu zitzayon. 

—Nere... a... nai... BETA... RRA... BIO, dio... zute 

—Bai. Guk bezin ongi dakizu zeñen gogor eta setatsu dabillen bere 

euskal ekintzetan. Ezten biurtzen zaizkio itzak! Ezpata, bere luma! Ezin 

neurtu alako kalteak egiten dizkigu bere izketa ta ibilleratan. Orregatik, 

nola edo ala limurtu bearra dugu... Eta eginkizun ortarako, nor zu 

baño egokiagorik Bere anaya zera ta ongi ezagutzen duzu. Beraz, zure 

esku zume ta samurretan utzi nai dugu arlo ori. 

Lendakariaren izketa bitartean, bere onera etorri al izan zan Ml- 

KELATS. Arnasa sakonki artu, bere MAixUA'rengan ustea jarri ta erabakiz 

mintzo zitzayen: 

—Nere gain geldi bedi eginkizun ori. Eta bitartean zuek, jaun 

agurgarriok, usterik onenaz bete zaitezte, zuen batzarkide berri onek bere 

almenik berezienak erabilliko dituela jakiñaz. 

Biltzarra amaitu ta MIKELATS bakarrik gelditu zanean, eta bere 

anai BETARRABlo'taz oroitzen asi, ez zuen arronka aundirik bere baitan. 

Bere anaya zarragoa izan eta euskera-arlotan edozein bezin ekintzale zalako, 

oso begiramen aundiaz ikusten zuen. Eta ortaz gañera, bi anayak 

DEABRUA'ren ikasle izan ondoren, MlKELATS'eri inpernuan gelditzea 

suertatu, eta naigabezko ordu artan, anai BETARRABIO errukiturik, DEA- 

BRUA'ren mende betirako gelditzea bere burua eskeñi zuelako, izugarrizko 

errespetua zion. 

Ori dana orrela izanik, Euskaltzaingo'ak eman zion eginkizuna guztiz 

neketsua zeritzayon. Ez zan, noski, jolasa bere gain artu zuen lana. 

Alare, egunetan bere baitan borroka zallean ibilli ta gero, anayarengana 

nola urbildu asmaketan ibilli, al zuen eran adorez bete ta an abiatu zan 

bere zeregiña betetzera. 

Anai gaztea aurrez-aurre ikustearekin asko arritu zan BETARRABIO, 

aldi luzea igaro bai zan azkenekoz elkar ikusi zuten ezkeroztik. 

—Kontxo, MlKELATS ! Zer dala-ta i gaur onera Ongi al ago 

—Bai, arras ongi, ta i 

—Baita ere... Azken aldi ontan bai al duk amaren berririk


—Ez, bada aspalditxo ontan ez diat ikusi, bañan ba-zekiat onik 

dagola, beti bezela mendirik-mendi dabillela entzun bai diat. 

MARi'k, bere aldetik, ez zeukan bere bi semeen berri zuzenik, lurrean 

bizitzen jarri ziran ezkeroztik, eta batez ere euskeraren joerak dirala-ta 

buru-belarri bai ziarzuten beren ekiñaletan. Eta bi anayak ere ez 

elkar ikustea ez zan arritzeko gauza, bakoitza bestearengandik ixuri ezberdiñetan 

bai zebillen. 

Asitako elkarrizketa ortan, arretarik aundienaz abiatu zan MIKE- 

LATS, berak uste baño geyago jakin bai zezakean BETARRABio'k. Orregatik, 

bada, MIKELATS kontu geyegirekin zebillela oartuaz, bekozko 

illun samarrez ekin zion anai zarrenak. 

—Oraindik ez didak esan zerk ekarri aun neregana, bañan antz 

ematen zioat, azken aldi ontan zertan eta norekin abillen bai bai zekiat. 

—Bai, noski, bañan neronek ere ederki zekiat ire urratsen berri. 

Ez goazik batera, bañan biok gabiltzak gure arbasoen izkuntz zarraren 

alde. 

—Ongi diok, MIKELATS, alegia, biok euskeraren alde ari gerala, 

bañan ala izan-ta ere edozein bide ona dala al deritzaik 

—Zergatik ez 

—Gauz bat duk euskeraren alde jardutea, eta bestea izkuntza aitzakitzat 

artu ta elkarren aurka jartzea! Eta ori ezin daitekek iñolaz ere 

ontzat artu! 

—Ori eztuk ain xinpleki esan daitekena, danok izkuntzaren betikotasunaren 

alde gabiltzak-eta! 

—Nola ibilli zindezteke euskeraren betikotasunaren alde, baldin 

eta gure izkera aoan duten aleak elkarren aurka jartzeko elburua besterik 

ezpaduzute 

—Izkuntza bere zarrean uzten ba-diagu, berez zijoak iltzera. Eraberritu 

baten bearra zeukak, eta ortan ari gaituk. 

—Gauz bat duk izkuntza indar berritu nai izatea ta ortarako esperimentuak 

egitea, bañan oraindik zoritu gabea dagon izkera berria, 

egoki iruditzen al zaik ume-gorrien aotan jartzea 

—Tira, BETARRABIO, etzakela gauza bere onetik atera, guztiok gabiltzak-eta 

asmorik onenaz. 

—Begira zak, MIKELATS, ez nazakela atera nere onetik! Ze uste 

duk, eztakitela, adibidez, nortzuk ibilli zeraten liturji-izkera aitzaki artu

MIKELATS 199 

ta erri osoa sakabanatzen Gure ama MARl'ren izena oroituaz, arren, 

ixildu adi, bestela.., 

—Eorre ere, BETARRABIO, euskeraren alde jo-ta-kea ibilli arren, ez 

diat ikusten ire aldetik alako borondate on-onik... 

—Zer diok Zer adierazi nai didak 

—Euskaltzaingo'koa izan —eta aizen bezela— eta ark esku artean 

dauzkan il edo-biziko arazoetan ez sartzea, jator jokatzea dala uste al 

duk Zergaitik ez dituk uzten irekoikeriak eta zergatik ez aiz jartzen 

eurekin batera lanean 

Azkeneko galdera oyek BETARRABlo'k entzun zituenean, Euskaltzaingoa'ren 

aurka pillaturik zeuzkan arrazoi gogorrak banaka-banaka 

jaurtitzeko eran sutu zan, bañan bereala bere barrena baretuaz, aspalditik 

buruan zeukan jokabideataz gogoratu zan, eta une batez oldozkun 

egon ondoren, irripar bat gurutzatu zan bi anayen artean, eta zarrenak 

patxaraz esan zuen: 

—Arrazoi duk, MIKELATS, ik oar arazi didak, alegia, nerone ere ez 

nabillela ain zuzen... 

—Beraz, ik ere Euskaltzaingo'koen lankide izan bearko ukela aitortzen 

al didak 

—Bai, aitortzen diat, eta nere jokabideak bestelakoak izango dirala 

ere agintzen diat. 

—Beraz, aren batzarretara joateko gertu al ago 

—Bai... Noiz duk urrengo billera 

—Datorren ostiralean. 

—Ongi zegok; an izango nauk. Eta nai ba-duk elkarrekin joango 

gaituk bertara. 

—Pozik, BETARRABIO! 

Bai, arrayuak ezpaitu! Pozik gelditu zan MIKELATS bere anayaren 

erabakiarekin, eta astirik galdu gabe, berri ori ematera joan zan Euskaltzaingo'ra. 

Ango euskaldunak, arrituaz gañera, etziran gutxi poztu, 

aspalditik zebilkiten borroka latza beren gogora bukatzera zijoala-ta ustez 

bete bai ziran. 

Esandako ostirala iritxi zan. Euskaltzaingo'ko billera ortan oi ez 

bezelako urduria nabaitzen zan, eta aspalditxoko billeratan baño bazkide 

geyago agertu ere. MARl'ren bi semeak eldu ziranerako, batzarra 

asteko garaya zan. Arrera ezin-da-obea egin zieten. Irriparrak gozoak inguruan. 

MlKELATS'en taldeko batzuk ere an zeuden, bañan ez pozik,


ordurarte ain ekintzale izan zana beste alderako biurgunea artu ote zuen- 

-ta kezketan zeuden... 

Asi zan billera. Betiko oar, eskutitz irakurtze, liburu aipatze, esker 

emate ta abar... Orduan, idazkariak eguneko ariari jarrayera emanaz, 

esan zuen: 

—Eta orain, BETARRABlo'ren txostena entzungo dugu. 

Aulkitik altxa ta bere lenengo itzak adiskidetasunezkoak izan ziran, 

azken aldiko lan ugariak goralduaz. Eta bereala abotsa pixka bat goratuaz, 

zekarren txostena irakurtzen asi zan: 

"Jaun ojoragarriok...". Lenengo bi itz oyek entzun zituztenerako 

arritu ta erne jarri ziran maiburuko gizonak. Eta berriro ATARRABlo'k: 

"Jaun ojoragarriok: Gure jerri jumil jontan...". Itz oyek uste gabeko 

ukaldi bat bezela izan ziran entzuleentzat. Idazkaria erne jarri zan lenaz 

gañera ta begiak zorrozturik... Lendakaria, berriz, ille-zipotzak trikuarenak 

baño zutikago... Eta entzuleak ixilik eta adi... BETARRABlo'k 

berriro: 

"Gure jerri jumil jonek jonenbeste hirauten ba-du...". 

Batzarra bat batean lertu. zan, BETARRABlo'ren lagunak algarari 

eman zioten. Beste taldekoak asarreari... Idazkaria zutitu ta asarre 

bizian. 

—Adarra jotzera etxera! ! —eta BETARRABlo'k patxara ederrean : 

—Barkatu, bañan nere txostena irakurtzeko eskubidean nagokizu... 

(BETARRABio'k lendakariari begiratu ta onek buruaren keñuz, "bayetz". 

Idazkaria bere asarrea ezin disimulaturik, bañan berriro exeri zan...). Eta 

izlariak berriro ekiten dio bere txostenari: 

"Gure jerri jumil jonek jonenbeste jiraun ajal dezake...". 

Ikaragarria izan zan ango lertzea! Idazkariarekin bat egin ziran 

bazkide asko gelaren erdira irten eta galerazi egin nai izan zuten BETA- 

RRABio'ren itzaldia... Taldetxo bat, berriz, izlariaren alde oyuka... Eta 

BETARRABio'k bere abotsa sendotuaz: 

—Zuek H idazteko bezela, guk eskubide berdiña dugu H oguztekoa, 

esatekoa! 

Ixkanbilla geitu egin zan. Batzarkideak ez zeuden amur ematekotan. 

Itz zakarrak eta zemai gaiztoak nunaitik irtetzen ziran. Izlariak bere 

abotsa trinkotuaz, galde egin zion lendakariari: 

—H oguzteko eskubiderik bai al dut ala ez —Ixkanbilla aundiagoa 

oraindik... Lendakariak ezin alt'xa bere abotsa ta buruaren keñuz,

MIKELATS 201 

"bayetz". Andik aurrera an ez zegoen onik eta Euskaltzaingoa'ren denboretan 

iñoiz gertam gabea igaro bear izan zuen egun artan: Billera 

oraindik bukam ez ta itxi bearra... 

Eta bitarte ortan, MIKELATS bazter batean, dana lots eta ixil, zer 

esan edo egin ez zekiela. Bere anai BETARRABlo'k era artan ikusi zuenean, 

arrim egin zan, bañan ez zuen orregatik asmo onik euki nai, maltzurkeriaren 

errege zan DEABRUA'ren alde zebillela ongi bai zekien. 

Danak kalera irten ziran; bakoitzak al zuen bezela... BETARRA- 

Bio'ren lagunak aspaldiko partez farrez billeratik,.. Besteak bekozko 

illunez, amorru bizitan... Inguru artan ez zegoen giro ta BETARRABlo'k 

efxe alderuntz arm zuen; anaya ondotik, berarekin bat egiña zegoela 

adierazi nayez. Orduan anai zarrenak: 

—Ikusten al duk Umorea zuen aurka zegok, bañan... gure alde. 

Eta umorerik gabe etzegok iñora joaterik... Bestetik, irria ta farra ondotik 

daramazkizutela, zuen jokabidean nola iraun dezakezutela uste 

duzute 

BETARRABlo'ren esaldi bakoitzaren ondotik, "Bai... Bai..." zion 

anai gazteak. Euskaltzaingo billera artan zerbaitek gogor jo zuela zirudin 

MlKELATS'ek... Alare, ez zan geyegi piyatzen anai zarrena... 

—Ikusi duk, MIKELATS. Zuek idatzi ditzakezute nai ainbat H, 

bañan ogutzi, esan... Ez! 

—Bai..., bai... 

—Konm egin zak, karriketan H bear bezelako indar guztiaz izketan 

asiko giñakela... Eta zer Lotsaren lotsez, irrigarri biurtuko gendukela 

gure izkuntza gaxoa. Besterik ez! 

Eta "Bai..., bai..." esatea besterik ez ba-lu bezela. Anai zarrena 

etxean utzi ta bere bidean jarraim zuen. 

Nekez, aspermrik bezela ígo zan MlKELATS Murumendi'n gora... 

Atsak ere ez ziola bear bezela laguntzen zirudin... Azkenean —ez nai 

bezin aguro—, iritxi zan arkaitz-zuloko atadira..., bañan ez zeukan bestetan 

bezela oyu egiteko kemenik, ez adorerik. 

Ordurako DEABRUA itxoiten zeukan, eta MlKELATS tankera artan 

Íkusteak arrim ta bereala kezkatu zuen. Mutilla ixilik... Irakaslea, berriz, 

bere ikaslea goitik bera aztertzen... Azkenean, muturra zorrozmaz, 

galde: 

—Zer, MlKELATS, okerren bat gertatu al zaik gaurko billera ortan 

—eta mutillak illun antzean yardietsi:


—Oker ez ezik, lotsagarri... 

—Nolaz 

—Nere anai BETARRABio'k izugarrikeri bat asmatu ta egin ziguk... 

—Izkillu berriren bat 

—Bai, MAIXU, izkillurik okerrena... iRRiA'rena... 

—Mmmm... Eztuk onena... 

Gertatutako guztia al zuen bezela adierazi zíon DEABRUA'ri. Alare, 

deabrua deabru izanik, ez zan kizkurtu; bere ikaslearen egoerak, ordea, 

kezka ematen zion, zearo apal, uzkur eta aul arkitzen bai zuen. Lendabizi, 

Inpernuko gela nagusira eraman eta ats berria eman nairik, gozo 

ta berotasunez mintzatu zitzayon, bañan alperrik; orrela ez zuen ikaslea 

pizkortzerik. Gero, izkera aldatuaz, gogorxeaigo eta tinko itz egiten asi 

zan... Alare, alperrik... Orduan, begiak inpernuko garrez pizturik, tximixtaren 

orratzez mintza zan. Bañan MIKELATS bere artan, ezereztua... 

eta BETARRABIO gogoan zeukala... MAIXUA sutu zan eta birao artean, 

asarre bizian eta ukabillari ekiñaz, izugarrizko zemayak jaurti zizkion. 

Bañan MIKELATS ez zan ezeren beldur zemai guztiak entzun arren, 

DEABRUA'k iñoren bizia kentzeko almenik ez zeukala bai bai zekien. 

Ikasleak ongi-ongi ikasia zeukan, alegia, baten bizitza EMALLEAK bakarrik 

laburtu zezakeala... Beraz, ez zan batere ikaratzen... Beste aldetik, 

ordea, anayarengana nola itzuli ta aren lagun eta lankide nola biurtu 

zitekean ezin asmaturik, galdera bat itxatxi zitzayon: 

—Nere anai BETARRABio'ri nola xinixta arazi berarekin zintzo 

jokatu nai dudala 

Gogaeta oyetan murgildurik zegoela, alako batean, bazter batean, 

BETARRABlo'ren itzala, DEABRUA'ren menpetasunetik iges egiterakoan, 

aren atzaparretan geldtu zan itzala ikusi zuen. Eta uraxe ezaugarririk 

onena! Itzal artaz jabetu ta anayari ematea aski zuen zintzotasunaren 

ezaugarri bezela... Bai, orixe egin bearra zeukan, eta bere sentsuak 'tinkotuaz, 

erne ta adi jarri zan MlKELATS, 

Eta DEABRUA ixtanpatez oyertu zan egokiera batean, raust! ! ! yautzi 

sendo bat egin, anayaren itzala artu ta kanpoan zegoen, geyago DEA- 

BRUA'ren beldurrik gabe ta aren atzaparretatik betirako aske. 

Astirik galdu gabe bere anayarengana joan zan. Apal agertu zan 

anai gaztea, eta aurrerantzerako bere alde, berarekin bat egiñik euskera 

jatorraren alde jokatuko zuela ziñ egiñaz. 

Alare, anai zarrena ayeruz, fidekaitz agertu zitzayon:

MIKELATS 203 

—Itzak onak dituk, anai, bañan ezin aut onartu zuri-zuri ta gurc 

izkuntzari egin dizkiozuten ainbeste ta ainbeste kalte bat-batean azturik. 

—Ziñetan natorkik, BETARRABIO! ! 

—Nola etorri aitekek ziñetan, baldin-eta DEABRU ber-berarekin 

elkarturik ba-abil 

—Lotura danak autsi dizkiat berarekin... eta emen zakart ezaugarria. 

—Ze ezaugarri 

—Ara ortxe. Begira zak... 

—Nere ITZALA ! ! Nolatan, MIKELATS 

—Areistian lapurtu zioat! Iretzat! 

—Ene anai maite MlKELATS! Au duk poza ta arintasuna eman 

didakena! Zearo askatu nauk! ! 

BETARRABIO egin zan berriro eta betirako bere ITZALAREN jabe ta 

besarkada luze batean esmtu zuten elkar bi anayak. Gero, MlKELATS'ek 

biotz-miñez beterik esan zion. 

—Naigabe bat —eta ura aundiena!— zeukat biotzaren erdian... 

Ire aurka ainbeste kalte egiña... 

—Aztu itzak joandakoak, orain euskeraren berpizkundearen alde 

elkarrekin bai geudek. Eta jakin zak uste baño legunago lorm al izango 

dugula berpizte ori. Eta gañera, azkeneko biltzar berezi ta gogoangarri 

artan argi geldim zan bezela, UMORE ona gurekin eta IRRIA besteekin 

zeudek. Laster gaztetxo berriak, ezeren griñarik gabekoak etorri ta auzia 

bere tokira eramango ditek, ainbeste petralkeri gure euskeragandik betirako 

uxatuaz.



-II- 


Olerkiak 

OTAMENDI'TAR IÑAKI 

ELORRI ...! 

Otzikarak gonapean 

basoko zugaitz soilak... 

Etxerik ez du oraindik 

zelaietan kirkillak. 

Gallurretara igesi 

"Negu" agure xarra... 

Soñekoaren txuria! 

gorputzaren igarra! 

Errekaldean saratsak 

udaberri-lurriña... 

Adarretan elorriak, 

pepitaren ler-miña. 

Masusta narru-bixitan, 

arantz-txuri loretan; 

alerik izango balitz 

elorri-adarretan! 

Udazkena masail-ori, 

mami biguñez soña zuri... 

Iñularrean tontorretik 

Eguzki'ren begiak irri. 

(Nere sorosle bati)

206 OTAMENDITAR IÑAKI 

Bide-ertzetan mizpira, 

iri nengoan, ba, begira; 

ale mardula zetorkiguk 

elorri-txuriren gerrira. 

Arrats gorriren gorria, 

aletan dek elorria. 

1936-2-11 

GlZA-ADINAK (1) 

SEASKA TA UEA 

(KABIA) 

Aziak, landara gordiña 

(Berezkoa izan ark sor-miña)... 

Udazkenerako azitan, 

lore izana udaberritan. 

"Tringulun-trangulum, Maria, 

auxe, bai, ume guria! " 

Seaskatxoari eragiñez 

aitona kaska-zuria. 

Kulun-kulun, uea txintxiJik 

seaska zarrak adarretik... 

Kolko beltzeko illuna dute 

seaska uheak erditik. 

Larrondoko keriza loretan txirri; 

arego bide-baztarretan eíorri. 

Baso-zokotik kabi-lanetan txori... 

Aitari zerutik izar bat etorri. 

(1) Lekeitio'n, VTI'gn. Euzko-Olerti-Egunean zillarrezko abarra irabazia.

OLBRKIAK 

Biotza nik egarri... 

(Argizai subera). 

Muxu-gorri bat nuan 

neretzat aukera. 

Kabia egin genduan 

txoriaren era; 

lorea etorri da 

gure baratzera. 

AURRA 

Gexai-mexal eguzkia txeletan... 

Larrosa-morgillak usaia muñetan. 

Arpegi-borobil, argi begietan, 

adimen lo-zorro jaio-berrietan. 

Kima berriko orritxoaren begi... 

Ostotan naro, zugaitza orlegi... 

Izango al-du or loreak abegi, 

amaren biotzeko ametsen egi! 

Gogape-sapaian laño-izpirik ez... 

Oskarbi zana-antzo azi-izarrez. 

Etorkizunaren luberri ezea 

aldiak apainduren digu landarez. 

"Potxolo-potxolin... 

noiz arte augun 

iñork ere ez jakin... 

"Geroa" zebillek 

jolasen irekin... 

Nor izango aizen 

galde, ea dakin ... 

Iri esanda ere 

izketan ik ezin.

210 OTAMENDITAR IÑAKI 

Artalde-aurretik ille ori, kixkur... 

Esku oien txurik ba'zirudik elur. 

Begi-urdin, muxu-gorri, soña lerden: 

i bezain ederrik iñorik bai al-den 

Atzo iñularrean goldan ni sorotik; 

Borda'ra ijean i goiko bidetik... 

Ura kili-zarrara nere biotzetik! 

Noiz izango aunat gure sukaldetik 

GlZONA 

Arrio-gurdiaren irrintzi mirriña... 

Matutietan, Elizako txilina... 

Eztaia baserri-bidean barrena... 

Bai parre gozoa etxeko-andrena! 

Ezkon-berrien alkar-izketa xamur! 

Muxurk-aleak mamian dizu exur: 

laiak sororako, baratzean atxur... 

Aitona su-ondoan aularen kixkur. 

Zugaitz zarraren adaska trinkoa: 

gordin dek gerrian altzuma ezkoa. 

Gizonaren buru aize-gabekoa... 

ale mardula dek belaunekoa. 

Egurretan aiz gaur, izerdi kopetan... 

Mendi malkarretik biar belarretan; 

udaberri-goizez soroak goldetan, 

babea erruz dek ire eskuetan. 

Azala lakatza, begia zorrotza; 

xamurra dek, baña, oraindik biotza; 

aurraren aita, emaztearen abotsa: 

ixillik artutako muxuren otsa.

OLBRKIAK 

Biotza nik egarri... 

(Argizai subera). 

Muxu-gorri bat nuan 

neretzat aukera. 

Kabia egin genduan 

txoriaren era; 

lorea etorri da 

gure baratzera. 

AURRA 

Gexal-mexal eguzkia txeletan... 

Larrosa-morgillak usaia muñetan. 

Arpegi-borobil, argi begietan, 

adimen lo-zorro jaio-berrietan. 

Kima berriko orritxoaren begi... 

Ostotan naro, zugaitza orlegi... 

Izango al-du or loreak abegi, 

amaren biotzeko ametsen egi! 

Gogape-sapaian laño-izpirik ez... 

Oskarbi zana-antzo azi-izarrez. 

Etorkizunaren luberri ezea 

aldiak apainduren digu landarez. 

"Potxolo-potxolin... 

noiz arte augun 

iñork ere ez jakin... 

"Geroa" zebillek 

jolasen írekin... 

Nor izango aizen 

galde, ea dakin... 

Iri esanda ere 

izketan ik ezin.

210 OTAMENDI'TAR IÑAKI 

Artalde-aurretik ille ori, kixkur... 

Esku oien txurik ba'zirudik elur. 

Begi-urdin, muxu-gorri, soña lerden: 

i bezain ederrik iñorik bai al-den 

Atzo iñularrean goldan ni sorotik; 

Borda'ra ijean i goiko bidetik... 

Ura kili-zarrara nere biotzetik! 

Noiz izango aunat gure sukaldetik 

GlZONA 

Arrio-gurdiaren irrintzi mirriña... 

Matutietan, Elizako txilina... 

Eztaia baserri-bidean barrena... 

Bai parre gozoa etxeko-andrena! 

Ezkon-berrien alkar-izketa xamur! 

Muxurk-aleak mamian dizu exur: 

laiak sororako, baratzean atxur... 

Aitona su-ondoan aularen ki'xkur. 

Zugaitz zarraren adaska trinkoa: 

gordin dek gerrian altzuma ezkoa. 

Gizonaren buru aize-gabekoa... 

ale mardula dek belaunekoa. 

Egurretan aiz gaur, izerdi kopetan... 

Mendi malkarretik biar belarretan; 

udaberri-goizez soroak goldetan, 

babea erruz dek ire eskuetan. 

Azala lakatza, begia zorrotza; 

xamurra dek, baña, oraindik biotza; 

aurraren aita, emaztearen abotsa: 

ixillik artutako muxuren otsa.

OLERKIAK 211 

ZARRA 

Udalengo orria, berde gordiña... 

Urri-aldean, oriaren gorriña... 

Elurrak jantzi dizu tontor-erpiña. 

Gizonak buruan txuriaren miña. 

Egonaren-egon, tximurtzen sagarra... 

Mamian zabilkion erioren arra... 

Gerria gogortu, okertzen bizkarra... 

Kaskazuri orri jun zaio indarra. 

Buruge soroan zut arto-zuztarra... 

Balantzaka agoan lasto belarra, 

ez dek ikusiko udalen berrian 

kantari jeikiren dan euzkiren parra. 

Adarretik lurrera osto igarra, 

erreka-ondoan dek illobi-baztarra... 

(ugolde ugerrak azalean aparra) 

elurraren azpian laixter ií-bearra! 

Aitona lotara, ler-ondo itzalera, 

(goroldioa zetorrek ire aldera): 

Gurutze Donearen magal bigunera: 

ixillik darion lelo xamurrera. 

1936-11-12 

ELURTAROAN 

Pinpoilka aidean maluta... 

(odeiatatik amildu-ta)... 

dar-dar atean otz-ikara... 

elurra, berriz, mara-mara. 

Txuria lurraren txapela... 

Maite det su-ondo epela.


Elur-izararen limuri; 

neguaren soñeko txuri. 

Ximurrik ez dun biotz zabala 

nere begietan iduri. 

Elur-ondorengo gezala, 

tarteka dager lur-azala... 

Lizunak orla zikintzen du 

lausorik ez dun biotz mazala. 

1936-4-24. 

ARGI-EGIN 

Eguzki Amandre'ren 

larria ta lotsa: 

pagotan nastu zaio 

urrezko mototsa. 

Masail biok gorri, 

piperra, bezela... 

Mendi-atean bait-du 

orrazi zimela. 

Sakonetan degu gabaren itzala... 

gabaren kalpar, ipar-laño gexala. 

Dulunka bidean ardien arrana... 

Larre mardulean izan du zer-jana 

eguzki-galdatan axpean etzana... 

Mendira dedilla pake-zale dana. 

Arkuma beeka amaren atzetik... 

Isetsa dantzatuz maiz da errapetik... 

Artzai gaztea guzien aurretik; 

zuzen daramazki bear dan bidetik.

OLBRKIAK 

Mutilla xaloa! gorputza liraña! 

(Eder udaberriz oi-dan lez larraña). 

(Mardul udazkenaren aleak aña),.. 

Lizunak ez du ikutu orren ezpaña. 

Tapa-tapa... urritz-xarba ezkerrean. 

Xurru-murrua da bide-baztarrean... 

So-egin-eta, begien aurrean 

Andre Gazte elorri-gañean. 

Jaungoikoaren Ama! 

gure Erregiña! 

Txuri zun soñekoa 

(Aingeruk egiña). 

Artzaia belauniko: 

Aren atsegiña! 

Zertxobait esan nai-ta 

itz-egin-eziña. 

Gorrotoak jana zegon euskalduna 

(Gabak ala oi-du, arratsez eguna); 

biotz aiera ta begien illuna... 

Ezin-ikusia bai dala ituna! 

Ezpain-ertzetatik bitsa zeriola... 

Baserriak erre, ta nun-nai odola... 

Euskalerria negarrez zegola 

ortxe dator Ama, pake dariola. 

Elorri-arantza bizi-bidetan... 

Biotz apalaren lorak arantzetan... 

Illargia dir-dir Mari'ren oñetan. 

Argi-egin euskoen biotz-begietan. 

193..-3-


TXURRUT 

Txuri basoan sagardo-aparra... 

Upelari dario barra-barra... 

Barrena pizteko ba'dek indarra... 

Ik dakarkiguk ortzetara parra. 

Txurrut bat, txurrut bi, oi-dan bezela... 

Erdi-utsik zegok oraindik sabela. 

Eskutan pitxarra, aurrez upela... 

ez dekan, orratio, ur epela! 

Pizten ari zait begitan lorea, 

azaltzen matrallera kolorea; 

apurren bat berotu da labea... 

Aupa, mutillak, au dek umorea! 

Pitxar bat, pitxar bi, ezpañak kantari; 

doñura, berriz, besoak dantzari... 

Antzik ezin diot eman ezeri... 

Gauzak gertatzen zaizkio gizonari! 

Atsok bezín are ítza eta pitza... 

Eskutan daukat ate onen giltza... 

Zutitu nairik, ezinka gabiltza, 

upelak ere dantzan al-dabiltza 

1937-3-7 

AITA! 

Zingirako izagan 

rak-rak zan igela... 

Illerri-atean ni, 

eskuan txapela.

OLERKIAK 

Buruko tximak arro 

zebillen egoia... 

Barruan orrela nik 

aitaren oroia. 

Lerdoia aurrez-aurre, 

kixkur osto-adarrak; 

ortxe eraikia du 

etxea negarrak. 

Lerraren kukulutik 

adi zegon gaba, 

obietan losa 

illen ugazaba. 

Ixilla iltegian, 

loak irazana... 

Atean aitu nuan 

aretxen laztana. 

Buruko tximak arro 

zebillen egoia... 

Barruan orrela nik 

aitaren oroia. 

Iñularrean xagu-xarra 

gau beltxaranen geznari, 

altzoan niñula ordutik 

asten zitzaidan kantari. 

Kea zerion tximinitik, 

su-galdaren arnasa... 

Illatiren atzaparretan 

iruindako matasa. 

Kerizetan eskiasuak 

udaberriz aberaska... 

Atsekigo ni su-ondoan 

aitaren itzak miazka.


Muxua eskeinka bizarrez, 

ziztatzen zidan okotza... 

Begiko dirdaiez arego 

zastatzen nere biotza. 

Ezari-ezarian arratsez 

kandua gallurretara... 

Loa zetorkidan aitagan 

malguki begietara. 

Gurutz-aurrean belauniko 

ezpañak mar-mar otoia, 

nere barruan ernai zegon 

aita zanaren oroia. 

Eguna atarian, 

begitan makarra, 

goxoa zeritzadan 

loaren galtzarra. 

Leio-zirriztutik 

eguzkiak kiri... 

Arek uxatu loa 

begítatik neri. 

Amona ikulluan 

olloai purraka... 

Gona-atzetik zuan 

aldra karaka. 

"Aita" oiu-egin nun, 

"Aitatxo" birritan... 

Erantzunik ez, berriz, 

nere belarritan. 

Gurutz-aurrean belauniko, 

ezpañak mar-mar otoia, 

nere barruan erne zegon 

aita zanaren oroia.

OLERKIAK 

Dunbatekoa añubean; 

arin atzetik oiartzuna... 

Aritz-ondoan luze-luze, 

zauri zetzan euskalduna. 

Odola zerion bor-borka, 

(Alaxe ura iturritik); 

zerurontz kea dijoan lez, 

lurriña odol-zauritik. 

Beso bat zeatz sakailduta, 

borobil zuloa keietan... 

Oñazearen muxoa zuan 

gizajoak ezpañetan. 

Bai garratza aren azken-agurra! 

ura oiu samiñaren luzea! 

Igitai-aoak oian beltzean 

zurtoiñetik jo dun garo ezea. 

Zakurrak zaunka atean, 

amatxok negar sukaldean; 

aita illotzik dakarte 

lau gudarien artean. 

Okotzetik xintxillik odol-tanta; 

zikin zirtzillez soñean txamarra... 

Zuri eskuturrean atzaparra... 

Itxumustuko barruren zarrara. 

Buztiñetan blai zituan oskiak, 

belaun-koskoltarañoko loia; 

adi-adi berari nengokiola, 

zotiñak eten zidan otoia. 

Begi beltxargak erdi-zabal, 

aurtxo logalea bait-litza... 

Jaungoikoa ta Lege Zarra 

izan omen-zun azken-itza,

218 OTAMENDl'TAR IÑAKI 

Lurrean luze ar-lau otza, 

ertzetan gordin belarra... 

Morkotzak aoan alea lez 

begi lausotan negarra. 

1937-9-30 

MAITEA 

Usoak usu egaz moltsotan... 

Txantxangorri pixpira illetan... 

Negu beltzaren kiñu maltzurra 

ozkamiña dute biotzetan. 

Udazkenaren egoi-zantzura 

soroetan arbiren erne-miña... 

Biotz-barruan aize-doñura 

kilika narabilnan sorgiña! 

Aize-begiaren ari meak 

ille-matazean ditun jostari... 

Irudiaren izpiak orrela 

zeragionen ene biotzari. 

Idiei-aida joan-ninjoala 

belar-printzetan intzaren oxkira... 

Ipar-zantzuren atzapar ezeak 

neri atxamarka ari al-dira 

Saratsa-aldean altxumak lore, 

bor-borka iturritik ur-aria... 

Artoa erne-min, gordin garia... 

Soñeko txuriz Borda'n madaria. 

Idiei-aida joan-nijoala 

bidean dilinka asto-arrana. 

Zein ote-da bai ote-da Ondoren 

Borda-txuriko neska beltxerana.

OLERKIAK 

Kulunka-kulunka, asto-gañean, 

ota-lorea aizetan bezela... 

Egun-sentiren argi-izpietan 

ire irripar-zantzuren zimela! (). 

Zer unan begietan, sorgin orrek... 

Oxiñean Euzki'k galdu dun printza 

totel-motel... ortzetan galdu niñan 

biotzmuñean erne niñan mintza. 

Gauak lur-azala egazpean 

lokak txita artzen dun bezela, 

oean.logale nentzanean, 

leio-zulotik aize epela. 

"Lo" amandrearen besoetan ; 

ura ametsaren poz-ikara!... 

Par-irriz joan-giñoazen biok 

alkarren besotik Elizara. 

Altza lerdenaren muin-erroak 

erreka-altzotik ur-txurruxta... 

Oian beltzeko krabelin orrek 

ez al-didan egingo purruxta! 

Arta-gerrian, txuikin gordiñan 

arta-bururen ale berria... 

Adi-adi natzaidanean 

ezpañetara dun par-irria. 

Sudurra ttiki, matralla bete, 

keriz-alearen bai-litza. 

Añubeko latsaren pol-pola, 

neretzat ire aoko itza. 

Eder kolkoa —ura txokoa! — 

pil-pil xoragarrian bularra... 

Umoren-umoz jaulkika datzan 

adar-besoetako sagarra.


Egunaren nir-nir listorra lez, 

ire begi beltzaren dirdira... 

Zorabioaren mizta gaiztoa 

sartzen eidan biotz-mamira. 

Gerria mea, trinko zankoak, 

muñoan ezo dagon lizarra... 

lo kuluxkaren kabi barean 

izanen al-diñat ire galtzarra 

1937-10-2

LEKUONA'TAR MANUEL JAUNAIIEN 


-II- 


Cultura Pirenaica 

THALAMAS LABANDIBAR, JUAN 

Ya en el cuaternario medio aparece la presencia humana en el ambiente 

pirenaico, en medio de una fauna representada por el mamut, el 

rinoceronte lanudo, el ciervo, el reno y el oso de las cavernas, sin que 

por ello desaparecieran los felinos y las hienas. Instrumentos toscos de 

cuarcita, correspondientes a las épocas chelense, achelesense y musteriense 

se han hallado en las cavernas del Ariége y otras zonas pirenaicas. También 

han aparecido huesos humanos pertenecientes a la raza Neanderthal 

que vivía cerca de los lechos de hielo de la última extensión glacial. 

Después de la retirada de los últimos glaciares, el clima se hizo 

más seco y frío en los Pirineos, dando nacimiento a una vegetación forestal 

de gran exuberancia. Ya entonces comenzaron a predominar los 

animales herbívoros, como los caballos salvajes, ciertos bóvidos, los bisontes, 

sin que por ello desaparecieran los mamuts y los elefantes. Especies 

carniceras como el león, los osos y los lobos hallaban fácil alimento 

gracias a las manadas de los herbívoros. Asimismo, el zorro azul, el oso 

gris y el reno no dejaron de abundar en toda la cadena pirenaica, en una 

época en que las cavernas eran habitadas por razas nuevas de un grado 

de civilización más avanzado que la del hombre Neardenthalense. Sus 

armas son de una factura perfecta y se destacan como excelentes artistas, 

no sólo en sus grabados sobre marfil y hueso, sino también en sus 

pinturas en negro de carbón u ocre, sobre las paredes de los lugares 

subterráneos en que hallaban abrigo. 

Los vestigios de esa civilización avanzada fueron hallados en Aurignac, 

estación prehistórica enclavada en una zona determinada del Pirineo 

y ha dado su nombre al "Auriñacense", o sea, a un tipo de cultura 

del paleolítico superior. La raza humana correspondiente a la cultura 

auriñacense pertenecía a Ia que se denomina de Grimaldi, semejante a 

la de ciertas poblaciones del Africa del Sur, tipo negroide que no ha 

dejado trazas en el fondo racial de las poblaciones pirenaicas actuales. 

En cambio, no cabe decir lo mismo del hombre de Cro-Magnon que se

222 THALAMAS LABANDIBAR, JUAN 

destacó en la cultura magdaleniense, propia de los cazadores de renos, 

cultura denominada franco-cantábrica. Se trataba de unas poblaciones 

que, a la vez que se dedicaban a la caza para el sustento diario, supieron 

mostrarse artistas consumados, ya que muestras indelebles de su gran 

pericia se encuentran en las cavernas de la Dordogne, el Quercy, el 

País Vasco y las provincias de Santander y Asturias. 

Las pinturas de las cavernas de Marsoulas pueden rivalizar con las 

de Altamira, y de la misma época son los grandes bisontes de arcilla 

existentes en la caverna de Tuc-d'Audoubert, así como la famosa pintura 

del hechicero disfrazado de reno que se halla en lo más profundo 

de la caverna de Montespan. La raza del hombre de Cro-Magnon sobrevive 

actualmente en el Pirineo con sus características propias, al lado de 

otros tipos humanos, braquicéfalos, más bajos de estatura y rechonchos. 

Al frío seco del paleolítico superior sucedió un clima más templado 

y húmedo, con ía consecuencia de que el reno se alejó hacia las 

zonas nórdicas de nuestro continente y la vegetación adquirió un desarrollo 

hasta entonces desconocido. Surge entonces la era neolítica con 

una civilización más sedentaria, conocedora del láboreo de las tierras y 

la domesticación de ciertos animales. Los monumentos megalíticos que 

aparecen en toda la Europa occidental, remedan las cavernas al aire libre, 

siendo lugares de enterramiento, y las primeras chozas de madera, 

habitáculos rudimentarios, dan cobijo, cuando menos de noche, a las 

familias. 

Tema controvertido es y será el saber si la transición de una Era 

a otra se efectuó en el Pirineo sin hiato, sin solución de continuidad, es 

decir, si el neolítico fue el término de una evolución que se eŕectuó in 

situ. Resultaría muy aventurado negar que en el epipaleolítico o en el 

aziliense, y también en los comienzos del neolítico, no se hubieran dado 

movimientos de pueblos en sus migraciones y que éstas no hubieran 

akanzado el Pirineo. Lo que cabe afirmar es que pueblos de tipo braquicéfalo 

venidos del Este de Europa y de Asia se mezclaron con los 

dolicocéfalos del paleolítico superior, sin que toda vez éstos llegaran a 

desaparecer, sino más bien consiguieron crear un tipo de civilización 

con personalidad propia, en medio de unas condiciones de existencia 

totalmente nuevas y con una fauna y modalidades de trabajo desconocidas 

en épocas anteriores. 

Después de la civilización del reno, los pirenaicos se entregaron a

CULTURA PIRBNAICA 223 

una vída pastoril, en medio de rebaños de cabras y de ovejas, adoptando 

más tarde rudimentos de agricultura. Tampoco dejaron de esforzarse 

por levantar monumentos megalíticos, dólmenes y menhires, propios 

de la civilización agraria europea. Por otra parte, la civilización almeriense 

o tarthéssica que se formó en el Sudeste de España, tuvo su influjo 

bienhechor en todo el ambiente pirenaico, gracias al conocimiento 

y explotación de los metales y la utilización de los jarros o vasos campaniformes, 

así como el perfeccionamiento de sus flechas, demás armas 

e instrumentos líticos. 

Se ha podido comprobar que en todos los valles pirenaicos los 

villorrios o vici existían ya anteriormente a la venida de los romanos, 

teniendo un origen que alcanza cuando menos la edad del hierro. Esos 

villorrios se hallaban cerca de ciertos lugares fortificados donde, en caso 

de apuro, las gentes pudieran hallar medios de defensa. En algunos de 

esos lugares se ha perpetuado el nombre de Camp de Cesar, pero en 

el lenguaje popular se les conoce por mauto, mauteto, tuco, turon. También 

se les denomina castela, castera, derivados del latino castellum. 

Todo demuestra que los pirenaicos poseían una verdadera habilidad en 

la construcción de tales lugares fortificados, los cuales, en ciertos casos, 

podían parangonarse con las oppida o castros romanos, por sus dimensiones 

y los materiales utilizados. La mayoría de los castros pirenaicos 

presentan una forma círcular u ovalada, protegídos por barreras y rodeados 

de una fila de fosas en lo más abrupto de una pendiente muy 

difícil de escalar. 

Esos campamentos venían a ser lugares de refugio para los habitantes 

del entorno, cuando se daban luchas intestinas entre las tribus 

vecinas. En su recinto solía habitar un poblado con su reyezuelo, jefe de 

tribu, y en él tenía lugar, los días de mercado, el intercambio de mercancías, 

así como ciertas ceremonias religiosas, con sus festejos, para honrar 

a los genios protectores o héroes de la tribu, simbolizados por bloques 

de roca, verdaderas piedras sagradas, objeto de ofrendas y libaciones. 

Ciertas fosas cavadas junto a las piedras sagradas, demuestran que también 

se hacían sacrificios cruentos de animaíes e incluso de seres humanos, 

de un modo especial la inmolación de prisioneros, después de cada 

batalla. 

La característica de la ocupación ibérica, desde Andalucía hasta el 

Ródano, sin excluir algunos territorios aquitanos, fue la fundación de

226 THALAMAS LABANPIBAR, JUAN 

tinación antigua se desconoce. Los arqueólogos franceses denominan cupules 

esos orificios, y se da el caso de que un gran bloque denominado 

popularmente por Ldlhou dets pourics, lleva nada menos que 98 cavidades 

de ese género. Es de hacer notar que ese bloque pertenece al conjunto 

de un cromlech conocido por peyrolade. Podían servir esas cavidades, 

o bien para verter los líquidos que convenían a cierto género de 

libaciones, o bien para recibir el agua de lluvia que luego se utilizaría 

como agua lustral. 

Antes de que surgiera la costumbre de los ex-votos junto a los lugares 

sagrados, se hacían ofrendas de frutas, flores y animales. Hasta 

hace muy poco se ha mantenido la costumbre de lanzar monedas a 

ciertos manantiales y también al interior de algunas ermitas dedicadas 

a santos protectores. En la intención de los donantes, se pide lluvia en 

tiempo de sequía o se expresa el reconocimiento por alguna gracia recibida. 

El talismán más considerado para la protección de las casas ha 

sido el hacha de piedra tallada o pulimentada, "piedra de rayo", costumbre 

que ha sobrevivido con las hachas de acero, cuyo filo se coloca 

en el umbral de las viviendas para protegerse contra los peligros del rayo. 

No se admite que el druidismo penetrara en zonas pirenaicas ni 

aquitanas en cuanto clase social, como tampoco lo hizo entre los celtas 

de España ni de Italia. Pero la agorería y otras formas de aruspicios y 

adivinación, en particular, la que se cifra en el vuelo de los pájaros, 

debió de florecer, de acuerdo con cierta forma de emotividad muy propia 

de gentes que habitan en la montaña. 

# * # 

Según Sacaze, iiustre investigador de la antigua religión de los pueblos 

pírenaícos y subpirenaicos, la divinidad que beneficiaba de un 

culto muy generalizado era Abellion, cuyo nombre, al parecer, presenta 

ciertas afinidades con Apolo y Belenus, siendo este último apelativo el 

que correspondía a Ja divinidad solar de los celtas de las Galias. Son 

numerosos los altares votivos dedicados a Abellion que han sido hallados 

en localidades como Luchon, Couserans y otras zonas de Aquitania. 

En cuanto a la diosa Belisama, venía a ser la páredra o compañera del 

dios solar Abellionis. Se trataría, según Lizop, de una muy antigua divi-

CULTUIU PIRENAICA 227 

nidad indígena que recibió un nombre céltico, antes de que fuese asimilada 

a la Minerva romana. 

El culto lunar distaba mucho de ser desconocido a lo largo de la 

cadena pirenaica, de modo muy especial durante las fiestas nocturnas 

de los pleniiunios. Juntamente con Abellion, la divinidad selénica llunnus, 

llunis fue la que mayor extensión y arraigo tuvo en el fervor de 

los pirenaicos. No solamente ese término corresponde al euskérico illune, 

que hoy se emplea para significar la oscuridad nocturna, siendo su 

etimología "el momento de il, la luna", sino que en una de las lápidas 

aparece la forma compuesta de Asto llluno deo, poniendo en evidencia 

una doble terminología lunar, expresión de dos estratos culturales superpuestos. 

Conviene señalar que el término de aste subsiste en el euskera 

hablado de hoy, con.la significación de "semana", pero habiendo tenido 

originariamente el alcance de período o fase lunar, cual lo señaló debicíamente 

Arturo Campión. 

En las inscripciones latino-aquitanas, el dios Marte va identificado 

con Leheren, y también con Erge, Dahus y Arixon. La variedad de vocablos 

pertenecientes a una misma divinidad, hace ver la facilidad con 

que, en el ambiente pirenaico, !os grandes dioses adquirían un carácter 

local o tópico. Solamente en la localidad de Ardiége se ha conseguido 

poner al descubierto diecisiete inscripciones dedicadas a Marte-Leheren o 

simplemente a Leheren a secas. De ahí se ha deducido que esa localidad 

fue un gran centro donde se tributaba un culto muy especial al dios de 

la guerra, al cual, como es 'bien sabido, se le hacían gran número de 

sacrificios de prisioneros y caballos, después de cada batalla. 

En lo que respecta a la etimología de Leheren, Luchaire opina que 

deriva del euskérico ler, leher, cuyo significado es aplastar, vencer, rendir, 

mientras que Lizop cree que corresponde a lehen, "el primero", cosa 

que no va en contra de la posición primordial que Marte ocupaba en 

las condiciones siempre combativas de las gentes de la antigiiedad, tanto 

en el Pirineo, como fuera de él. 

Existen también inscripciones dedicadas a lllumberri, lllumberrixus 

que, al parecer, se refieren de modo muy directo a la luna nueva, 

lllun berri en euskera. En cuanto a lluro cabe admitir que fuese un genio 

tópico, protector de poblaciones como Louron, Oloron y otras, y 

que el término de ilur tuviese que ver con iU, iri, teri, cuyo significado 

euskérico es poblado, ciudad, villa.


Existen inscripciones dedicadas a genios denominados Larraso, Lurgar, 

Lurberri enraizados en lur, lar que, en la lengua vasca, se refieren 

a pastizal y tierras labrantías, lo cual denuncia una vida pastoril y algún 

tanto agrícola. En cuanto a Idiatte, genio venerado en St. Pé d'Ardet, 

enraizado en idi, "buey'", indica su carácter de protector del ganado 

mayor, y variante de ese apelativo puede ser la inscripción correspondiente 

a Edelat que se conserva en el museo de Toulouse. 

Y ya con el ganado lanar, parecen tener relación las inscripciones 

de Aherbelteso (aker beltz, "macho cabrío negro"), Ele, llixo, emparentados 

con eli, "rebaño", Arixo —de ari ahari, "carnero"— y Erditse, 

de erditu, "nacer, parir". 

Con los bosques y, de un modo muy especial, con el haya y el 

roble, van identificados los genios de Bassat, Deo Fago, Garri, Garre. En 

cuanto a Baigorri se ha interpretado por beigorri, coincidiendo con abelgorri, 

término que actualmente se aplica al ganado vacuno en general. 

Creemos que no es desechable la opinión de quienes ven en baigorri el 

nombre que pudo corresponder a ibai gorri, manantial o riachuelo ferruginoso, 

considerado en tantos lugares como "fuente de la salud". Si 

la inscripción de Baios correspondiese a una expresión mítica de ibai, 

podría verse un numen o genio equivalente a un Tritón eúskaro-pirenaico. 

* * * 

Actualmente no se admite en el campo de la prehistoria la hipótesis 

de "un pueblo de los dólmenes", como si la construcción de esos 

monumentos, a veces gigantescos, fuese la manifestación elocuente del 

establecimiento o paso de gentes de una misma raza, lo cual no quiere 

decir que no haya existido una cierta comunidad de cultura que se hubiese 

transmitido por etapas hacia focos secundarios de difusión en el 

tiempo y el espacio. La presencia del cobre, al lado de objetos de oro, 

plata y bronce, permite situar esa civilización megalítica en el Eneolítico. 

Por orden cronológico, los megalitos caucásicos y palestinianos 

coinciden con los comienzos del tercer milenio, mientras que los de Lusitania 

remontarían a la primera mitad del segundo milenio, hacia 2800, 

o sea, a una época en que la península ibérica tenía ya, por vía marítima, 

relaciones con el Oriente. Este foco secundario parece haberse dividido 

en dos corrientes: una que se dirigió hacia las costas africanas,

CULTURA PIRENAICA 229 

desde Marruecos hasta Trípoli, y la otra que subió hacia el Norte, Uegando 

al Pirineo y a la Armórica o Bretaña francesa actual. Se admite 

que en la segunda mitad del segundo milenio esa gran cultura megalítica 

marcó su influjo en ambas vertientes de la cadena pírenaica. 

Las zonas nórdicas de Europa constituyen un foco receptor más 

tardío en lo que a esa cultura megalítica se refiere y cabe reconocer que 

los megalitos de la Alemania septentrional muestran grandes semejanzas 

con los de Irlanda y Escandinavia. Es de hacer notar que la cultura 

dolménica no alcanzó el Sur de Alemania, ni Hungría, ni la Europa 

central. 

Juntamente con esa cultura se propagaron en los Pirineos los vasos 

campaniformes. En la avenida cubierta de Taillan, en los Bajos Pirineos, 

se han hallado varios tipos de vasos con el fondo redondeado, a veces 

con asas y un cierto número de pies o soportes muy pequeños. En el 

Ariége y la Haute Garonne han aparecido no pocos vasos de tipo marcadamente 

campaniforme. Sobre este particular son de interés las enseñanzas 

de J. M. de Barandiarán, cuando dice que los elementos extraños 

más importantes, incorporados a la cultura pirenaica del eneolítico son: 

la arquítectura dolménica, el vaso campaniforme, el tipo de puntas de 

flecha y el uso del cobre llegados por influjo de la cultura de Almería, 

así como los tipos de hachas de piedra y de cobre y bronce, importados 

de los pueblos septentrionales. 

Los dólmenes de las zonas pirenaicas se hallan constituidos por amplias 

losas calcáreas, que recubren sepulturas con depósitos de flechas y 

lanzas de sílex, puntas de huesos aplastadas o redondeadas. En la época 

dolménica se generalizaron las puntas de flecha pediculares, a veces 

bastante largas y con pequeños dientes de sierra; ornamentos de perlas 

de hueso, de jade y de ámbar, van acompañados de huesos grabados; 

aparecen también conchas agujereadas, perlas redondas u ovoides, ani- 

Uos de cobre, de bronce y placas del mismo metal, sin que falten tampoco 

dientes agujereados de bueyes, jabalíes y osos pardos. 

Además de lugar de enterramiento, el dolmen venía a ser algo así 

como un esbozo de templo solar, ya que su orientación de Este a Oeste, 

coincide con la del curso dei astro dei día. Los cadáveres eran inhumados 

en posición horizontal, con la cabeza en el lado de occidente y los 

pies hacia el oriente. No pocos dólmenes fueron erigidos en collados y 

puertos, en general, en lugares de convergencia de vías naturales y tam-


bién de comunicación entre varios poblados. La importancia atribuida a 

las encrucijadas con reíación al culto de los muertos, ha sobrevivido 

hasta nuestros días, pues en ellas se quemaba el colchón del difunto, se 

sacaban responsos, deteniéndose la comitiva fúnebre como respondiendo 

a un auténtico rito. 

Otra característica muy importante de la civilización dolménica es 

el culto de la diosa madre. En efecto, son innumerables las estatuitas 

que se han hallado representando a esa divinidad y de las cuales suministran 

una amplia información F. M. Bergounioux y André Glory. Se 

trata en general de figuritas muy estilizadas: en su silueta rectangular, 

se destacan la nariz alargada y dos puntos que marcan los ojos; la boca 

aparece simplemente insinuada y los senos se muestran en relieve, siendo 

el hacha el único atributo que les acompaña. En el Mediodía de Francia 

se muestra esa figura esculpida en monolitos que alcanzan a veces una 

altura de cuatro metros y medio y un peso de 900 kilos. La famosa 

"déesse jaune" que se encuentra en la caverna de Ussat, en el Ariége, 

es suficientemente elocuente para dar a entender la significación genésica 

que tuvo ese culto con relacíón a todos los seres vivientes y al orden 

creado en su conjunto. En el País Vasco, tanto la literatura oral, como 

la toponimia revelan el culto de la Ma como el que más consistencía 

ha presentado a través de las edades. 

El percatarse del hecho de que una gran comunidad de creencias, 

verdaderamente ecuménica, existió a lo largo del eneolítico, desde las 

orillas del Tigris, el Asia Menor, las islas del Mar Egeo, hasta los países 

escandinavos, pasando por Italia, España y Francia, no deja de ser sorprendente. 

La realidad es que se impuso en zonas bien determinadas del 

mundo euroasiático el culto de gran divinidad femenina, la Mah, que 

hoy, entre los indúes, continúa siendo venerada en ciertas grutas y cavernas, 

en su calidad de divinidad ctónica, cuya eficacia genésica lo 

abarca todo. 

Por otra parte, esa divinidad, además de la fertilidad del mundo 

y el nacimiento de los seres vivientes, propicia y favorece el destino de 

las almas de los difuntos en ultratumba. Donde mayor esplendor adquirió 

esa forma de religión fue en la isla de Creta a partir del Micénico 

antiguo III (2400-2100 a. de J.C.). Los santuarios erigidos en honor de 

esa divinidad se hallaban muchas veces en altos lugares, debido a que 

ella reina, no sólo en las profundidades, sino también en los cielos.


La figura del hacha se vislumbra, inscrita, grabada o en relieve, en 

no pocos dólmenes; por estilización, el mango se presenta con signo 

pediforme. Tampoco es raro que dentro de las sepulturas existan hachas 

de piedra, a veces agujereadas, con miras a ser utilizadas como amuletos. 

Teniendo presente que ese instrumento reforzaba y vigorizaba la fuerza 

muscular del hombre, no es extraño que su culto fuese asociado al de 

los muertos en las sepulturas eneolíticas, simbolizando la supervivencia, 

es decir, la idea de poder vencer a la misma muerte. 

El culto solar, propio de la edad del bronce, tuvo su expresión plástica 

en los discos radiados. Las imponentes ruinas de Stonehenge que 

pueden contemplarse en la llanura de Salisbury, en Inglaterra, así como 

las famosas avenidas de Carnac, en la Bretana francesa, con sus 3.000 

monolitos alineados en múltiples filas orientadas hacia el punto en el 

cual aparece el sol en el solsticio de verano, son testimonios más que 

elocuentes de lo que representó el culto del astro del día en el Occidente 

europeo, incluyendo, claro es, toda la cadena pirenaica, donde la festividad 

de los dos solsticios, en ocasión de la Navidades y el día de San 

Juan, continúa despertando los sentimientos más alegres y joviales de 

todo el año. El hombre es hijo de la luz y la desea ardientemente para 

él y los suyos en este mundo y en el otro: et lux perpetua luceat eis. 

* #. * 

A D. Angel Ballarín Cornell se le debe la publicación de una obra, 

tan sustanciosa como amena, sobre la etnología de los Pirineos centrales, 

en la cual pone de relieve ante todo el hecho de que para los antiguos 

moradores pirenaicos "la cresta de la cordillera carecía de cierta 

significación especial, ya que, para el que llegaba a lo alto, sólo era el 

punto donde terminaba la cuesta arriba y comenzaba el descenso. Todo 

era montaña; las aguas no separaban nada. Los congostos están en la 

salida de los valles hacia el llano". Lo único que ha interesado al pirenaico 

ha sido poder conservar sus modos de vida tradicionales que ni 

los romanos, ni los celtas, ni los godos pudieron alterar, porque la vida 

del pastor, vieja de milenios, no admitía grandes variaciones: "Las piaras 

de cerdos, las manadas de vacuno, los rebaños de cabras y ovejas 

del tiempo de Ulises, mil años antes de Jesucristo, eran gobernados como 

los que pastaban en nuestras montañas veinte siglos después".


En los tiempos protohistóricos, cuando las tierras cultivables eran 

raras, los productos naturales: bellotas, avellanas, moras, endrines, frambuesas, 

escaramujos, etc, fueron de suma importancia, así como la caza 

de carnes para el alimento y pieles para vestido, calzado y tocado. Durante 

siglos la riqueza principal radicaba en el ganado, y el pastor fue 

el personaje más destacado. Luego, gracias a la extensión de la tierra 

labrada, el campesino se impone en el marco de una solidaridad vecinal 

que se manifiesta, no sólo en momentos de peligro, sino también en 

obras de interés general, en la ayuda a los desvalidos, así como en los 

regocijos y fiestas populares y en las ceremonias religiosas. 

En el marco de la etnología pirenaica, el señor Ballarín se fija en 

el simple palo. Desde que supo adelgazar la punta del palo, hasta que 

lo transformó en arco, transcurrieron muchos siglos. El hombre prehistórico 

fue descubriendo muy lentamente, por tanteos, las múltiples utilidades 

que representa el palo como adyuvante e instrumento de trabajo: 

apoyándose en su cayado, el pastor puede vigilar de pie durante horas 

su rebaño, puede sujetar o transportar una res, colgar y mover objetos 

de gran peso, defender o atacar. Pudo el palo convertirse en lanza y en 

el temible dardo ibérico, largo de tres pies. Las primeras chozas se construyeron 

con el palo aguzado con el ramaje, cubierto de barro. La collada 

o pinga es el palo apoyado sobre los hombros que incluso las mujeres 

utilizaban para acarrear el agua con pozales colgados de los extremos. 

Como arma arrojadiza, empuñándola, se adquiere la destreza necesaria 

para alcanzar el fin que se desea. De ahí el refrán benasqués: 

per cuca u per can, no está mal un tócho a ta man (por alimaña o por 

perro, es conveniente llevar un palo en la mano). 

Del palo salió el gancho, de gran utilidad para apresar una res, 

ahorrando molestias al ganado. Del primitivo arado cabe decir que fue 

un fuerte gancho de madera, tirado por una yunta de bueyes. Para la 

siembra todavía hoy en los huertos se utiliza el palo para hacer agujeros 

y depositar la semilla de las plantas. El betillo viene a ser un palo 

de la altura del hombre y grueso como el brazo que el pirenaico ha 

sabido utilizar para la construcción de las arcadas o defensas para los 

pasos de madera sobre las corrientes y para las paredes que cierran las 

fincas. 

La construcción de la palanca, apretando con las manos el palo 

hacia abajo, o tirando en el sentido de la gravedad, para conseguir le-


vantar un cuerpo, así como el invento del arco observando la elasticidad 

de ciertos palos, fueron el punto de partida de un gran progreso para 

el cazador y el guerrero. Con el palo curvado y la flecha se podía alcanzar 

una pieza o un hombre a distancia 

La reduerta viene a ser la atadura que se consigue con el tronco 

y las ramas de un abedul, sauce, avellano u otra planta arbórea flexible. 

Se utiliza la reduerta para atar los haces de leña, de abozos, de rama. 

Cuando se intercalan unas a otras varias reduertas, se consigue una 

fuerte soga de cuatro o cinco metros, para atar las cargas de hierba, 

procedimiento que se ha utilizado en el ámbito pirenaico hasta principios 

de siglo. El benselló es la atadura que se hace retorciendo hierbas 

o paja. A su vez, el armellón es la redtterta formando anillo, vilorta, que 

se emplea para sujetar los palos clavados en el suelo, aprisionando los 

barreres, o varasetos. Cuando se colocan áos armellons uno dentro de 

otro, se obtiene la traba o maniota, que sirve para sujetar un animal por 

las manos. 

El medio de transporte muy anterior al carro con ruedas, fue la 

narria, el estiraso pirenaico. Ya que hasta el primer cuarto del siglo 

actual la carretera no penetró en los valles altos, no podían existir 

vehículos rodados. De ahí que el único medio de transporte fuese el 

estiraso, que en euskera se denomina lera. Por otra parte, aunque no 

era desconocida la simple carretilla, era más frecuente utilizar las parihuelas 

o angarillas, carcano, debido a lo muy accidentado del terreno. 

La narria pirenaica consiste en un sólido cajón montado sobre un 

trineo. Las dos piezas que tocan el suelo son de madera muy dura y 

reemplazables. El destinado al arrastre de grandes piedras o de otros 

cuerpos voluminosos y pesados, está formado de un solo tronco ahorquillado. 

Ambos son de gran solidez. Existe otro medio de transporte 

que utiliza el pastor pirenaico, cuando lleva una res a cuestas. El animal 

va horizontalmente acostado sobre los hombros y la parte superior de 

la espalda, pero, a fin de que el montañés guarde las manos libres, ata 

las patas del animal y las hace subir a la frente, que es donde hace presión 

todo el peso del animal. Ese fue el procedimiento que Ulises empleaba 

cuando se dedicaba a la caza del ciervo en los dominios de Circe: 

"Rompo unas ramas de mimbrera, las tuerzo y, formando una atadura 

de varios codos, ato fuertemente las patas del monstruoso animal. Cargo 

sobre mi cuello este fardo, excesivamente pesado para llevarlo sobre un


solo hombro, y marcho hacia la orilla, apoyado en mi lanza. Al llegar, 

echo la carga delante de mi navío". En el léxico pirenaico, ese medio de 

transporte lleva el nombre de a giáña, y es el que emplea el cazador 

benasqués cuando baja los ixarsos, sarrios o cabras monteses, desde las 

crestas donde suele cobrarlos, "llevando la escopeta en la mano, en 

lugar de la lanza, y quedándose la otra libre, para agarrarse, si fuera 

preciso". 

La cabaña o choza fue la primitiva forma de vivienda que el montañés 

utilizó durante muchos siglos. Primitivamente, la construcción de 

tales refugios se efectuó al arrimo de las rocas y de grandes piedras, 

antes de que se estableciera la cabaña fija, cuya construcción con piedra 

seca, piedra natural, tomada tal cual la naturaleza la ofrece, sin argamasa 

que la una. Este procedimiento contínúa empleándose en el Pirineo 

para cierre de fincas, contención de tierras o construcción de cabañas: 

"Hace falta para ejercerlo, fuerza, golpe de vista y una intuición 

especial para encontrar la posición adecuada, porque esta piedra que no 

bien colocado de este lado, encajará, a veces, del otro; para calcular el 

centro de gravedad de cada bloque, porque la obra ha de ajustarse a si 

misma, por su propio peso, con el menor relleno posible". 

Por cobarcho se entiende en el lenguaje pirenaico el refugio natural 

donde poder abrigarse en caso necesario. En cuanto a la cabaña primitiva, 

su forma era rectangular, no ya circular, como la de los iberos. 

El único espacio libre es el de la entrada, y su techumbre es de dos vertientes, 

con inclinación suficiente y de forma que no pueda subir el 

ganado sobre ella. Para que no penetre el viento, se rellenan los intersticios 

de las paredes con tierra, la cual también se coloca encima de los 

maderos del techo dispuestos a vía justa; unas losas formando superficie 

continua hacen que puedan correr las aguas sobre el tejado. Junto 

a la puerta, el fuego, y en el lado opuesto una rama de pino, pitmrra, 

que aisla de la tierra. Luego vino el empedrado del suelo de la choza y 

la necesidad de elevar algún tanto sobre el suelo la cama o yacija. 

Según el señor Ballarín, ese espacio cubierto hubo de servir, durante 

mucho tiempo, de cocina, comedor y taller durante el día, especialmente 

en invíerno, y de dormitorio en la noche a los que no dormían 

al calor del ganado, y luego, siguiendo la evolución, "se acabó por 

destinar la planta baja a los animales y aperos, habilitándose otro espa-


cio destinado a habitación: lo cual, con e! tiempo, dio el tipo de "casa 

pobre", que ha llegado hasta nuestros días". 

Entre los recipientes adaptados a las más diversas necesidades, el 

más valioso es, indudablemente, el vaso, sustituto del hueco de la mano 

y del cráneo humano, el del enemigo, utilizados por el hombre primitivo. 

Muchísimo antes que las vasijas de barro, tejidas con mimbres recubiertos 

de barro, la rnadera fue el material del cual se valieron los 

pirenaicos para fabricar la escuella, o gran escudiila de madera, "plato y 

vaso a la vez, en el que han comido y bebido los montañeses durante 

siglos". Dato curíoso es que en las mesas de la Edad Media, gruesas y 

espesas tablas, se practicaban huecos, a modo de escuelles, y cada cual 

se instalaba frente al suyo, que le servía de plato. 

Las pieles de los animales han demostrado su gran eficacia y provecho 

para el transporte de líquidos. Tanto los bots, "odres", como los 

botes, "botas", por su solidez y poco peso, son los recipientes ideales 

para la montaña. Los odres, apropiados para el transporte a lomo, se 

emplean allí donde no ha llegado el tránsito. rodado. En cuanto a la 

mochila o zurrón, de piel de oveja, sirve para llevar las provisiones del 

pastor. En ella la bota se conserva fresca. "Por sus buenas cualidades, no 

la cambia por ningún morral, saco ni bolsa de los que le ofrece la industria". 

El ir descalzos, "gastando de lo suyo", fue algo corriente entre la 

gente del campo, como lo es en las regiones del mundo subdesarrollado. 

El calzado más rústico y primitivo en el ámbito pirenaico fue la a'barca, 

muy corriente hasta hace dos o tres décadas. Su confección no es complicada, 

pero debe ajustarse a ciertas normas para que mantenga su flexibilidad, 

y su atadura, llamada abarquera, no "muerda", es decir, deje 

de producir ciertas molestias, difíciles de aguantar. El material empleado 

suele ser la piel sin curtir de una res mayor, cortada en rectángulos. 

Para circular por la nieve la abarca se completa con la arrufia, piel 

de cordero, suavizada con lana, con la cual se envuelve el pie y las piernas 

hasta la rodilla, en condiciones de que la lana permanezca en el 

interior. Gracias a la arrufia, se puede andar por la nieve sin mojarse y, 

lo que es mejor todavía, sin sentir frío en los pies. 

El señor Ballarín destaca el hecho de que la abarca fue un caizado 

utilizado ya en tiempos lejanos por los iberos y, mucho más tarde, quedó 

como apelativo o mote al rey Sancho II de Navarra, "Sancho Abarca",


debido a que, "hallándose combatiendo contra los normandos en el norte 

de la cordillera pirenaica, hizo calzar a sus tropas con abarcas y arrufieSf 

para enfrentarlas con el moro Hafsum que se hallaba sitiando a 

PampÍona". 

El zueco, hecho de un trozo de madera ahuecada, ha sido utilizado 

en tiempo de lluvia o nieve, completado por la consola, ancha tira de 

badana que, formando brida, "cubre el borde anterior de la abertura del 

zueco, sujeta éste al empeine y evita que dicho borde haga daño al 

andar". 

El lenguaje de las campanas y de las esquilas, ha tenido en la vida 

de los valles un doble alcance, es decir, religioso y económico. Ante la 

ausencia de relojes, la voz de la campana anuncia el alba, el mesdía 

—mediodía— y el anochecer, toque de queda, de almes —ánimas— y 

avemarías, momento en que se invita a entrar en el poblado. El toque a 

rebato informa de un incendio u otro peligro inmediato. Toques diferentes 

anuncian si la misa es rezada, mayor o solemne, y tres volteos, interrumpidos 

por repiqueteos, se hacen oir en la víspera de las grandes 

fiestas. Para el bautizo de un niño, dos campanas menores anuncian la 

ceremonia, haciendo oir en primer lugar un timbre más alto que otro: 

No ye nerm, que ye nen; en el caso contrario, si el timbre más bajo se 

hace oir en primer lugar: No ye nen, que ye nena, o sea, se anuncia el 

bautizo de una niña. 

El sonido de Ja esquila denuncia ías circunstancias en que vive y 

se mueve el ganado: en la montaña señala su situación exacta, y en la 

cuadra, advierte si el animal se lame, se rasca o se impacienta. El sonido 

conjunto de las esquilas hace que el ramat de vacas avance resueltamente 

hacia los pastos, a no ser que la familia del dueño esté en duelo, en 

cuyo caso "el rebaño desfila silencioso y triste, privado del lenguaje de 

las esquilas". Las esquilas no tienen un nombre propio como las campanas, 

pero por su tamaño y forma poseen su individualidad y empleo 

determinado. Su tamaño puede ser de diez a cuarenta centímetros de 

longitud y su forma, cilíndrica o tambíén ventruda o prismática. Las de 

mayor tamaño corresponden a los machos cabríos, como rectores que son 

del rebaño, mientras que las más pequeñas pertenecen a las cabras y 

ovejas; les crabone>-es son las cilíndricas mayores, de sonido de campana; 

la esquella de yegua posee la misma forma, pero más reducida, 

mientras que la picarda, de tamaño mediano, corresponde a los carneros

CULTURA PIKENAICA 237 

y cabras. La esquila ventruda, de sonido profundo, es el truco, zumba, 

mientras que el truquet es de forma más reducida, destinada a los carneros. 

El cuartiso, y otro de tamaño más pequeño, la talaca o matraca, 

tienen una forma sensiblemente prismática y "suenan a caldero batido". 

Las más pequeñas, esquelletes, "forman entre todas un conjunto uniforme, 

una sonería continua, un chorro de sonido de un solo tono". 

La caza que tradicionalmente perdura en el Pirineo es la de los 

ixarsos o gamuzas. Puede el cazador dedicarse a ella por cuenta propia, 

o sea individualmente, con gran acopio de paciencia, buena pierna y excelente 

vista, pues el medio de defensa pnncipal del animal, es la huída. 

Pero existe otra forma de cazar, que ofrece mayores atractivos, y es la 

resaca, o sea, el ojeo, sin perros. En ella intervienen los ojeadores, els resacadós, 

y los tiradores. Los primeros siguen un itinerario apropiado, "sin 

acortarlo por ahorrarse trabajo". Les corresponde hacer una larga caminata, 

en movimiento combinado, escalando cimas, asomándose a brechas, 

disparando, para obligar a los ixarsos a mover y marchar en dirección determinada. 

Los lugares y emplazamientos que corresponden a los apostaderos 

se denominan paramas, y les corresponde seguir los consejos de 

"no fumar, no moverse, no dejarse ver y, sobre todo, serenidad cuando 

los ixarsos lleguen, porque estos animales, con su prodigiosa rapidez, sus 

saltos inverosímiles..., producen, al llegar, un aturdido apresuramiento, 

al que la mayoría de los cazadores, sólo consiguen sobreponerse después 

de repetidas e'xperiencias". Y es que, de repente, lo mismo pueden presentarse, 

ante los tiradores, tres, siete, diez o más sarrios, apuntando hacia 

el paso, produciendo un ruido de conchas o de casquillos que se vertieran 

deprisa". Después del tiroteo, la crabada salta "como volada por 

una mina" y no queda ni rastro de ix-arso. Después de explorar el terreno, 

se encuentran varias piezas muertas. Los ojeadores se encargarán de 

bajar a gmña las piezas cobradas, a las que sacarán las tripas en el 

primer arroyo, para aligerar el peso. El día siguiente se hará el reparto 

equitativo de la carne y se subastarán las pieles entre los del grupo, "excepto 

la más hermosa, que será "precisamente" la de la pieza cobrada 

por el Ciudadano, para que éste la lleve, como trofeo, a la ciudad". 

La asadura —freixura— se excluye del reparto general y se reserva 

para una comida en común. Es posible que esa "comunión con las entrañas 

de la víctima", sea algo que recuerda ciertos ritos ancestrales. En 

todo caso, se trata de una regocijada reunión, una lifara o cuchipanda,


opíparo banquet~e, denominado también freixura. Es el momento en que 

los comensales, a la vez que dan rienda suelta a su alegría, ponen de 

manifiesto sus grandes conocimientos cinegéticos en lo que a la caza de 

sarrios se refiere. "Los comentarios se prolongan durante horas, evocando 

un sin fin de casos que revelan la índole de los ixarsos, su extraordinaria 

vitalidad o sus costumbres. Se evoca la encarnizada lucha de los 

machos en la época de los celos, el apego que la hembra recién parida 

siente por su cabritillo, a quien no abandona ni en los momentos de 

máximo peligro, o también la extraña conducta de els soles, los machos 

viejos que frecuentan en su abandono, con insistencia suicida, un mismo 

lugar, no temen acercarse al poblado, o penetran, a pastar, tierras de 

cultivo, como una vulgar cabra doméstica". 

De la religiosidad propia de los valles pirenaicos, dice D. Angel 

Ballarín que era muy intensa y se traducía en las devociones a un cierto 

número de santos que tenían sus correspondientes ermitas, a las cuales 

estaban adscritos otros tantos ermitaños, los cuales desempeñaban, bajo 

el punto de vista social, funciones muy diversas y útiles: informaban 

sobre asuntos de interés general, como el estado de los caminos, el aspecto 

de la cosecha en los distintos pueblos, las transacciones importantes, 

los precios de mercancías y ganados, los daños causados por las tormentas, 

la aparición de alguna epidemia, la muerte ocurrida o la boda 

celebrada en tal o cual "casa buena", etc. También asumía en ciertos 

casos el papel del aponderador-casamentero, o sea que después de "tantear 

el terreno", "hacía rodar la conversación hasta llevarla, como por 

azar, al asunto deseado, y, sin manifestar especial interés, dejaba caer la 

especie, aprovechando la presencia de tercera persona, para hablar, por 

tabla, indirectamente con los padres. Cuando el asunto llegaba a feliz 

término, el ermitaño no faltába a la boda, ni dejaba de recibir su recompensa". 

La mayoría de las ermitas desaparecieron durante las guerras del 

siglo pasado, y ya no quedan más que sus ruinas sobre el terreno. La 

profusión de las ermitas fue debida a que, anteriormente a la implantación 

del cristianismo, se rendía culto en lugares determinados a las fuerzas 

de la Naturaleza. También respondía la presencia de ciertas ermitas 

en puntos estratégicos, para servir de refugio y protección a los caminantes. 

Por. otra parte, no puede negarse que las ermitas fueron un 

medio de relación entre las gentes del valle. En días determinados atraían


a los vecinos de distintos pueblos, "hermanando la ceremonia religiosa 

con la alegría profana, gracias a lo cual los jóvenes se conocían y las 

personas mayores mantenían con sus prolongadas charlas, viejas amistades 

e incluso podían tratar de sus negocios". 

NOTAS BIBLIOGRAFICAS 

Sobra decir que el libro de R. LlZOP, Le Comminges et le Couseran ayant 

la domination romaine, constituye una obra clásica para el conocimiento de los 

orígenes de las más antiguas poblaciones del Pirineo. Por otra parte, las anotaciones 

y comentarios de Lizop sobre los datos suministrados por Sacaze acerca 

de las antiauas divinidades y genios propios de las creencias de los pirenaicos, 

scn muy dignas de tener en cuenta, debido a su conocimiento de la lengua 

vasca y a la posibilidad que el!o representa para establecer ciertas interpretaciones 

en no pocos casos ajustadas. 

Acerca de la gran cultura meaalítica y su sisnificación europea, nos hemos 

inspirado en la obra de EM. BERGOUNIOUX y ANDRE GLORY, Les premiers hommes, 

Précis d'Anthropologie préhistorique (Toulouse. 1943. Le Mégalithique, 

págs. 356-392). Los puntcs de vista de estos autores franceses coinciden con los 

de HTTC-0 OBERMATER. catedrático que fue de la Universidad de Madrid, en su 

obra El hombre prehistóríco y hs orígenes de la humanidad (Madrid, 1932, 

pp. 176 y ss.). 

El estudio de J. M. BARANDIARAN sobre El hombre prhnitivo en el país 

vdsco (San Sebastián, 1934), resulta indispensable para ver la conexión de las 

culturas prehistóricas que se sucedieron en nuestro suelo con las que se dieron 

en las demás zonas pirenaicas. Cuando hace el recuento de las zonas dolménicas 

descubiertas en territorio vasco, alcanza hasta la fecha en que se publicó el 

libro, o sea, unos cuarenta años (pp. '65-66). Desde entonces el número conocido 

de tales monumentos ha crecido considerablemente. y mérito incuestionable 

del distinguido invesrigador tclosarra, Jesús Elósegui, es el haber dado cuenta 

de ello en una serie de trabajos que van señalados en la parte interior de la 

cubierta de su libro titulado Las minas de cobre de Aralar (Colec. "Estudios", 

n.° 2, de la Sdad. Guipuzcoana de Publicaciones, de San Sebastián). 

Recientemente han aparecido en versión caste'Jana dos obras de Louis 

CHARPENTIER : Los Gigantes y el misterio de los Orígenes y El misteño vasco, 

las cuales pueden inducir al lector a aceptar conclusiones que nada tienen que 

ver con las de los auténticcs investigadores de la prehistoria y la etnología. Sostener 

a estas alturas que hubo "un pueblo de dólmenes". identificar totalmente 

el vasco con el hombre de Cro-Magnon. ver en los poblados centrados en el 

nombre de Lugdunum, no ya la presencia de los celtas, sino de los ligures, y 

hacer de éstos los descendientes de los Gigantes que sobrevivieron a la catásrrofe 

de la Atlántida, podrá ser muy novedoso incluso novelesco y comercial, 

pero también se presta para el lector a un confusionismo total.

240 THALAMAS LABANDIBAU, JUAN 

No cabe decir io raismo del estudio de ANGEL BALLARIN CORNEL, CkiUhación 

pirenaica, que reune una serie de estudios que fueron publicados en la 

Reyista de Diaíectología y Tradiciones populares, del Consejo Superior de Investigaciones 

Científicas. Aunque los datos reunidos se ciñen al valle de Benasque, 

puede decirse que sus observaciones valen para lo que entendemos por 

cultura pirenaica, en su conjunto. Su valor etnográfico es de primera mano, pues, 

además de la reseña de las costurnbres y modos de vida, el señalax y dar a conocer 

no pocos refranes, dichos y leyendas del Pirineo, otorga a su obra un interés 

de psicología social, a cuya amenidad se añade un auténtico valor folklórico. 

El único falio del libro radica en la interpretación de la toponimia pirenaica, 

debido al desconocimiento del euskera. Así, al señalar la significación del Aneto, 

no se puede evitar de parangonarlo con el Anie (pico de), Aniz (pueblo de 

Navarra) y menos todavía con Anitua...



-II- 


Andoain, Berrozpe 

TOLEDÓ'TAR NEKANE 

Lekuona'tar Manuel Jauna'ri maitasunez. 

Aspaldi ontan ixilik dagon izena. Bai, Andoaiñen, antxen, kaletxikiko 

biotzean arkitzen da gaur ere azaletik leengo ta oraingo "Dorre 

Etxe", bere soro, zelai, ta mendi, Buruntza mendia alboan duala. 

Etxe onen kondairaren berri iñork baño obeto emango digu Lekuona'tar 

Manuel Jaunak, kondaira biltzalle jatorra, jakintsua, ta Gipuzkoako 

etxe zaarren eta oraingoen 'berri ondo dakianak. 

Orretzaz gañera, ez zituan ogei urte alperrik igaro Berrozpen, bertako 

eliz aitor-leku, eta... Andoañe'n bizi diranakin itz egiten ba-dezute 

laister esango dizute: Berrozpeko leengo ta oraingo berri ondona, Lekuona'tar 

Manuel Jaunak emango dizute. 

Loreillak ogei ta amaika, 1845 garren urtea, beraz, orain dala 131 

urte, jaio zan Berrozpen, Barriola Zipitria'tar Juana Joxepa, ta egun berean 

bataiatu zuten, Martin Deunaren Eliz Nagusian, gaur daukan pontean 

bertan. 

Zazpi urte arte aiton-amonakin bizitu zan. Zazpi urte zituala, gurasoakin 

Tolosa'ra bizitzera joan zan. 

Tolosa'n Ollangor'ko iturrira joaten omen zan, udaberrian, Ama Birjiñarentzat 

loreak biltzera. Lagunakin alkartu ta bixiketan jolasten zan, 

bañan, beti, eliz eta otoitz kutsuakin. 

Larunbatero Ama onen izenean bere buruari zerbait ukatzen zion. 

Tolosa'n bizi zalarik, zuzendari ta aitorle Barriola'tar Martin Jauna 

izan zuan. Orduan, Tolosa'ko Erruki-Etxeko Kapillau zan Barriola'tar 

Jauna. Geroago, Anoeta'ko Erretore. Apaiz onek biotzak ezagutzeko almen 

eta argia omen zituan. Juanita'rena urte aietan beintzat, ondo ezagutu 

zuan. 

Juanita'k txikitandik Jauna artzeko gose aundia, bañan orduko legeetan 

amabí urterarte artzerik ez. Alako egarria sumatuta, gure Jauna 

16

242 TOLEDO'TAR NEKANE 

artzeko baimena, eman zion Barriola'tar Martin Jaunak Juana Joxepari. 

Txikitandik zeruko gauzetzaz iñoren lotsik gabe itz egiten zuan, naiz 

askok par egin. Ajola gutxi zion, goratua edo beratua izateak, dana berdin 

zitzaion ta... 

Garai artan, jakiña, euskeraz bikaiñ itz egiten zuan, ta ez da arritzekoa 

beste izkuntzarik ez jakitea. Ori orrela dala ta, ez jo gure Ama 

Kandida ez jakintsua, ta azkarra ez zala, ori neri ez esan. Euskaldun 

bezela inguruan zer nolako jende daukan ikusi arte ixilla. Ba-dago gero 

ere itz egiteko garaia ta... 

Gure Juana Joxepa'ren barrena ikusi nai nuke, ta berak zeramazkin 

kezkak nereak bezelaxe artu. Gazte asko zala bere erria utzi ta Burgos 

bidea artu zuanean, aren barrungo miña, nai ta nai ez aundia izan bear 

zuan. Iñor ezagutzen ez zuan lur aldera, izkuntza berri bat ikasi bearra. 

Asmo batzuek barruan eta asmo oiek aurrera eramateko, Jaunaren zaletasunak 

gañez egiten zion, eta laister antz eman zioten onbidetsu, ta 

apala zala. Itz erdi bat naikoa, egin bear zuana egiteko. Beti alai, irri parra 

zeriola. 

Burgos'en sei urte egin zituan, aldirik luzeena, Sabater Jaunen 

etxean. Onen alaba Estrella ta gure Juanita, bi aizpa bezin maite izan 

zuten alkar. 

Beartsuentzat oso errukiorra zan; eta jan billa etortzen zizaizkion 

guztientzat bear año jan ez bazuen ugaritu egiten zitzaion. 

Egunero eltzetxo batean, bere dirutik, eskaleentzat jana maniatzen 

zuan. Bein batean, etxeko sukaldariak, traba egiten ziola ta, eltze ura 

apal batera txokoratu zion, Juana Joxepa bere garaian billa joan zanean, 

eta... "arritzekoa" apalean bear bezela egosi ta gozatua arkitu zuan. 

Sukaldariari txintik ere esan gabe. 

Garai artan Kastilla aldian legorti aundia, ta Juana Joxepa'ri otoitz 

egiteko eskatu zion bere aitorleak: Juanita'k erantzun zion: Eskatu 

arren, ez digu euririk egingo. Nola diozu ori Eskaleentzat eskeñi dizkiot 

nere irabaziak, guzti, guztiak Jauna'ri, neronentzat ez dezaket ezer 

erosi. Oñetakoak puskatuta dauzkat; eta euria asten ba-du busti egingo 

naiz, busti egingo nintzake, eta gure jaunak erruki aundia didanez, nik 

oñetako berriak izan bitartean ez du euririk egingo. 

Aitorleak nunbaitetik sortu zizkion oñetakoak, eta etxeko andreakin 

irten bear izan zuan batean, oñetako berrik jantzi zituan. Eguraldi

ANDOAIN, BERROZPE 243 

ederra zalarik, aterkia artzeko alegindu zitzaion etxeko andreari, euria 

etorriko zala ta... 

Irten ziran. Andik laister euria asi zan. 

Bai, Kandida Ama, xinismen osoz bizi zan. Xinismen indartsu ori, 

izan ez bazuan, ez zuan indarrik izango, goitik zetorkion asmoa aurrera 

eramateko. 

Bere bizitza, jaiot-erria utzi ta Kastilla aldera joan da nola arkitu 

ote zan azaldu nai nuke nere, ta bere iritziz. Ori euskaldun batek bakarrik 

ulertu lezakela uste det. Landare gazte bat bere etxekoetatik urruti, 

bere erria utzi, ta erbestera... 

Zer esan Ez ote zuan emen Barriola'tar Martin Jaunak uts egin 

Bear bezela ez ote zion lagundu, goiko, eta bereak egindako asmoak 

aurrera eramaten Euskaldun batek Salamanka'ra joan bear al zuan lekaimeen 

sortzalle izateko 

Dana dala antxen sortu zuan, an bota zituan oiñ-arriak. Andik 

asiko zitzaizkion eragozpen gogorrak, ez bearrak, Goikoaren naiak bere 

egin, da aurrera jarraitzeko. 

Bere bizitza idatzita dago, erderaz, eta euskaratua Munita'tar Iñake'k. 

Onek ogei ta zazpi urte egin zituan Txina'n, eta an zegoala euskeratu 

zuan; urte guztioietan egondu zan azaldu gabe, argitaratu gabe, 

bañan bigarren nagusi izentatu zutenean, orduan lan ura, erderatik itzultze 

ura, idatzi, liburuxka batean eta azalduazan, aurretik Lekuona'tar 

Manuel Jaunak irakurri, ta bear zan orrazketa eman zion, eta gaur ementxen 

daukagu "Izar baten dizdira". Izen ori ezarri zioten. Sarrerako itzak 

ere Lekuona Jaunarenak ditugu. 

Zenbat olako egin ote du Lekuona Jaunak, i'xil ixillean bat eta 

besteari Itzulketak, orrazketak, eta ez dakit zenbat laguntza geiago... 

Goikoak bakarrik jakingo ditu noski. Eskerrik asko batekin utzi ta. Askotan 

ori gabe ere...


BIZITZA BATEN ALDIAK 

1845—Orrillaren 31'ean Zipitria Barriola'tar Juana Josepa "Berrospe" 

etxean, Andoaiñ'en jaiotzen da, eta Martin Donearen eliz 

nagusian bataiatu. 

1862—Jaunaren deia. 

Burgos... Valladolid. 

1869—Elizaren txertu berri bat. Jesusen Kandida izango da zure 

izena. Jesusen Alabak izango dira zure alabak. 

1871—Salamankan. Sortzez Garbiko Amaren babesean, lenengo 

Jaungoikozko oñarriak... Jaunaren aintzarako eta gizonen 

onerako. 

1873—Lenengo ziñ eskeintza... eta Lekaimedi baten asiera. 

1874—Bide berriak: Gaztediaren eziketa, erakuste, ikastetxe... 

1892—Eliz barrutiko baietza. 

1902—Aita Santuaren baietza. 

1911—Zuaitzaren adar berriak. Brasil, Txina, Japon, Ameriketa, 

Filipinas. 

1912—Abuztuaren 9'an Salamankan eriotza. Alaba zintzoa bere Aitaren 

eskuetan. 

1942—Eliz barrutiko lanak aldare bidean. 

1957—Erromak aurrerapena ematen dio. 

Beraz nere iritziak ez dakit nola azalduko diran, bañan asi naizen 

ezkero emen dijoaz. 

Leenengo esango det nolakoa zan Kandida Ama: Bere irudiaren 

buruz "Garzia Alkaldek" (Jesuita) auxe dio: Gorputzez sendoa, luze 

xamarra, ongi eratua bizkorra, liraña, larru azal gorriantza, "euskalerriko 

neska gazteen antzera) osasuntsua. Naiz ta bere burua laztasun eta 

ilduraz akitu arren, iraun zion bere izaera arek. 

Nola nai ta ere euskaldun emakume zentzuduna, zertara zijoan 

zekiena, naiz ikusi zer eragozpen arkituko zituan bidean, Jaunaren naia 

aurrera eramateko prest zegoena. Euskaldun izateak bakarrik zer, eta 

zenbat ikusi ote zuan

ANDOAIN, BERROZPE 245 

Bere lenbiziko aizpetan, bat bazuan, jakintza aldetik, ikasi, ta agiria 

zuana, ordurako, asteko, etorkizuna emango ziona. Jákinduriari begiratuta, 

gizon bezela ala esan zitekian. Bañan arek ikusi zuanean danen 

artean bera bakarrik zala bear zan "Agiri"edo "titulo" zuana, arro xamar 

jarri, ta besteak gutxitu naiean, eta kristau onari dagokion bezela 

jokatzen ez zularik, Kandida Amaren bideak nola ez ziran oiek, baizik 

eta Jaungoikoarenak, erabaki zuan berari esatea, alkarte artan jarraitu 

nai ba-zuan apaltasuna, alkar maitasuna, leenago zegoala, asko jakitea 

baño. Jakinduria bai, maitasuna, ta besteen ongi naiakin. Maitasuna 

aurrena, besteren ongi naiakin, Kristoren bidea, ta jakinduria bigaren. 

Bere "Agiri" ta guzi etxera bialdu zuan. 

Jaunaren laguntzakin asiera eman zitzaion goiko deiaren erantzunari. 

Lekaime bizikera berria. Sinismen aundiko emakumea. Seaskatik 

ikasi zuan sinisten, sinismen argia, Jesusen eskuetan jartzen zituan esku 

arteko gauza guztiak, beti pozik, naiz ta bere burua urratuta egon. 

Euskaldun izateak ekarri zizkion lanak ez ziran txantxetakoak, bera 

gutxitu, ez jakintzat jo, baztertu naia. Sortzalle izateko argitasunak berak 

bakarrik izan. Ez bai zan gizonen lana, goikoarena baizik. Or egon Koxka! 

Jaungoikoaren indarrakin, argiakin, eta berak ematen zion almenakin, 

ikusiak ikusi aurrera. 

Ongi zekian bakoitzak zer zebilkian bere barruan, ostopoak jartzeko, 

lagundu bearrean. Alaz guztiz ere, ona zabalduaz bere inguruan, 

biotz aundi ta zabalakin, barkatuaz, ondo artuaz bakoitza. 

Atzerrian, arpegi berriakin, ango oiturakin, berea ez zan izkuntzakin. 

Kandida Ama Ikusten zaitut urratuta, ta askotan arkituko ziñan lur 

jota. Zure sinismena ain aundia zan, ain sendoa, Jaunarekin dana ba- 

-nezake, ta... Aurrera. 

Tolosa'ko etxeakin ere ikusi ziñun zureak. Salamanka'tik beti deika 

esanaz: Or artu dezun lan ori utzi ta zatoz onuntza. Zure erantzuna 

auxe zan. Jaunak nai du etxe au arri sendoakin egitea, ez da bai da 

guztien aurka, patxarakin, poliki, poliki asi degun lana aurrera eraman 

bear degu, beraz, ez naiz joango emendik alik eta gauzak ondo antolatuak 

ikusi arte. 

Dirurik ez langilleak ordaintzeko, bañan alaz ere, orrela esaten 

zuan: Jaunak nai du etxe au egitea, ta dirua azalduko da nunbaitetik. 

Estu aldi aundiak ikusi zituan, asi zuan lana aurrera eramateko. 

Sortzalle, Jesusen Alaben Oiñ-Arri izateko nai ta nai ez Jaungoi-


koaren laguntza bear Kandída Amak, bestela ez dago orrelako eragozpenari 

Aren laguntza gabe ezer egiterik. 

Lekaimeen lana izango da irakaskintza, ta berakin eziketa. Garaiean, 

garaikoa. Batez ere bere asmoetan zan Kristau ikas bidea erakustea. 

Erri aundi ta txikietan, bearra arkitzen zan tokietan. Ikastetxeak umez 

ugaritzen ikusten zituanean, bere biotza pozez betetzen zan, kristau bidea 

erakusteko egokiera ikusten zualako. 

Ordaindu gabe joaten ziran taldeko ikasieak eunka asi ziren. Bai 

poza ta atsegiña Kandida Amarentzat, talde aiek agian, leen ezagutu 

gabeko Jaungoikoa ta Ama Birjiña orain gurtzen ikusten zitualarik. 

Oroipen auek pozgarri zitzaizkion Kandida Amari. Zailtasunetan eusle; 

eta bere aizpentzat artutako lanetan pizkortzalle. 

Orduan ere gaur bezela gobernu buru Kastelar izenean, egun bi 

barru jesuitak irtetzeko agindua artu zuten. Orratx berriz zuzendari zurtz 

gure Kandida Ama. Saminduak egon arren, arrigarria izan zan Kandida 

Amaren sendotasuna, eta eramana. Jainko maitasunez zeukan biotz artatik 

jalki zitzaizkion itzak. Gertakizun guztiak Jainkoaren aintza eta gizonen 

onerako izan ziran. 

Elkarte bizitzan eragozpen aundiak izan zituan, erdeídunak beti 

euskaldunak baño gorago jartzen zitziazkion. Bañan bera bakarrik izan 

Sortzalle, berak bakarrik ortarako bear ziran argiak, berak bakarrik zer 

ezarri bear zuen zekina. Ez bai zan gizon jakintsuen lana, baizik, Jaungoikoaren 

goi eragitea ta bere naia betetzea. 

Egia esan bear badet pozik ikusiko nintzake Salamanka'n dagon gorde 

lekutik aterako ba-lituzkete orrenbeste eskutitz, bai, Kandida Amarenak, 

baita ere bere zuzendari zan Herranz Aitarenak (au jesuita zan) 

Kondaira osoa argitaratu gure Juana Joxepa'ren berri ondo jakin dezagun. 

Etsai asko, Goiko laguntza gañez. Aren laguntzari eskerrak. Iritxiko 

al da noizbait gure artera kondaira orren askatasuna. 

Bere buruarentzako gogorra, besteentzako xamurra. Ala dio aizpa 

bateri: Nunbait janean ez zuan nai neurririk, lan egin bear dan ezkero. 

Au ezin diteke. Janarientzat neurri ori jartzerik ez det nai. Lan 

egiteko ematen dana jan, ez auleriz gaxotu, lan egiteko kemena galdurik. 

Suleitzeko beltzak orixe nai du. Ene! alaba: jan, bañan ez det esan nai 

zere buruari zerbait ukatzerik. Ulertzen al didazu Gauz asko esateko 

gelditzen dira. Agertu nai nukena da euskaldun izaeragatik eraman zituan 

lanak.

ANDOAIN, BERROZPB 247 

Batzar-aldia sortu zuanetik, Berrogei urte bizitu zan, ta gauza arrigarria 

benetan. Sei urtetik sei urtera batzar buru egiten zituzten billerak 

irixten ziran, berritzeko asmoakin. Naiz ta asko izan bere aurka zituanak, 

aukeratzeko ordua irixten zanean, Zer Kandida Ama izentatzen 

zuten beti, beti, oso, osorik. Ludi ontako ez zan zerbait ikusten zuten 

nunbait bere-gan. 

Euskalduna, ez jakiña, atzeratua ta ez dakit zenbat gauza geiago, 

bañan egitako garaian, ikusten zuten egiazko kemen, almen Jaungoikozkoak, 

euskaldun zentzua, begi argia, ta barruak ikusten zituana. 

Zer geiago bear da gure Andoaindar dan Juana Joxepa aldarera 

eramateko Ortarako ere lanean ari dira Erroma'n. 

Kandida Amaren berri iñork baño obeto bere berri emango dizute 

Lekuona'tar Manuel Jaunak. Ogei urtean Andoañ'en bizitu dan ezkero, 

Berrozpe'ko kondairaren berri, Jesusen Alaben berri ere orrenbeste urtean 

aztarna asko, ikasi, ikusi bear asko izan bai ditu, berrogei urteak, 

eun urteak, eta ez dakit zenbat gauza gieago igaro diran urte eder oietan. 

Eskerrik asko Lekuona Jauna danagatik.

Apaizgaiarena. w Aurtxoarena 



-II- 


SUKIA'TAR GOTZON 

Maite diat baserri-bidea 

biurrika dirudin sugea. 

Intxaur esne-zur bi 

alkarren begira, 

erreka urdiñak 

agertzen ez dira. 

Soro, zelai; sagarkimuak 

ortzira... 

arnariak berriz, 

nere baserrira. 

Baserri-bide, 

Baserri. 

Zeru bazterra 

idurí. 

Ire oroimen 

eziñen 

nire barrenak 

aantzi. 

Urrundu nitxoan 

noizpait iregandik 

egun-senti erne 

gogoan oraindik... 

Sukalde bazterren 

BASERRI 

BlDEAN 

Amona bakarrik, 

Gaxo! sarri nire 

galdezka geroztik. 

Ama, nere dena 

Isil antolatzen 

begiak noizean 

nere gain ezartzen. 

Ezer utzi ote... 

ez da gogoratzen... 

Amonak gordeta 

gaztaia giltzapen 

Atzetik ba-dator 

Aitona alderoka 

ñir ñirrez begiak 

ezpañak dardarka: 

—Ba-al oakit utsik 

baserria utzita, 

orbelak basoan, 

sagarrak elduta 

Atera zorian 

odolak zaiñetik 

malko bi urrena 

jario begitik, 

(1) Lekeitio'n (1936-VI-28) VH'gn. Euzko-Olerti-Egunean, ohorezko aipa 

irabazia. Gaurko egunez, egillea, Compostela'ko Santiago'n, Gon-gotzai agurgarri 

dagona.

250 

SUKIA'TAR 

GOTZON 

—Jarrai zak jarraitu 

jaunaren bidetik 

etxea bañan len 

Jaungoikoa baitik. 

Laztan niñun gero 

negarrez, 

neguak galtzeko 

ikarez. 

Larogei urteak 

beteak 

zituan enara 

garaiez... 

AURTXOARENA 

Landaretxo-landare 

berria, 

Jainkok gure baratzan 

jarria! 

Gizon batek araultsi 

azia, 

zeru goitik etorri 

ebia, 

sortu zaigu, noizpaiten, 

—egia...! — 

aingerutxo bat guri 

guria! 

Ume onen arpegi 

bizia!... 

Izarra dirudien 

begia... 

Jango nuke, ai, balitz 

ogia! 

Gau ta egun lo dago 

umea. 

Auxen da, au, loz ezin 

asea! 

Titia eman, eta 

pakea! 

Begira dezaioten 

batea! 

...Anka xabalak, beatz 

luxea; 

musu borobil bete 

betea; 

gorputz ximela, ezpain 

lorea; 

ille bel-beltxa, arnas 

barea; 

Ez naiz aspertzen 

begiratzea! 

...Zikintzen bazaio atze 

aurrea, 

zapi txuriak urre 

"kolorea "... 

Usai au ez da berriketea! 

Amona ba dator 

korrika, par-parrez. 

Eman dio muxu 

bat, jipoi bearrez. 

Umea ala ere 

negar ta negarrez, 

aldatu naiz 

itz gabe, esanez,

APAIZGAIARENA, AURTXOARENA 251 

Oitikan amatxok 

begiratzen dio. 

Alaban malkoak 

malko dakarkio. 

Ezin-egon larri 

bat sortu zaio. 

Egingo lioke 

ezer aal-balio! 

Artu du amonak, 

geldi, magalian; 

korpiñoa aska, 

ta larru bixian, 

eskallua bezela, 

utzi du udian. 

...Malkorik ez dago 

amaren begian. 

Zapi txuritan 

guri-guri 

umea... 

—Ekarri amona, 

biotz ori 

onea! 

Nere titian 

ugariki 

esnea; 

"Tori" ! ez ba dezu nai, 

gañezka 

dijea... 

Asi da, zuku-zuku, 

umea. 

(Txikitxoarentzat 

amaren bularra, 

ez ote dan nago, 

orain, zail xamarra. 

Naiago bildotxak, 

aazteko bearra, 

zelaien datorren 

bigarren belarra). 

...Eran da lo, lo 

berriz ere 

naikoa, 

Amaren begi 

esnai, erne, 

gaxoa, 

alaba dagon auntzañe 

dijoa. 

...Amonaren beatzak, 

geldi-geldi, 

dabilte 

kuitxoa. 

Bataiatu degu 

bataio udetan. 

Gatz pixkat ezarri 

zaio ezpañetan, 

Belarrik iriki 

Itza entzun dezan. 

Belauneko jarri 

bear nuke bertan! 

Olioz iurtzi 

bizkar okozpeak, 

besoan eultsiaz 

aitapunteak. 

Ura bota dio 

or dan Abadeak. 

Etxe bat du emen 

Irutasun Berak!

252 

"Aitaren, Semearen..." 

Zenen miraria! 

Jaungoikoz bete zait 

nere aur txikia. 

Azaletik illun. 

Barrendik, Argia. 

Tori, ba, enetxo, 

muxu bat aundia...! 

...Lizarra'ko baserrin 

danok jai. 

Aurtxoa lotan, ama 


ere bai. 

Amona, ixil-ixillik, 

kui-zai. 

Kezka zorrotz bat sortzen 

zait noiz-nai. 

Begira nagokio 

umeai... 

Zer izan bear dun baneki, 

ai!... 

Jaungoikoak dakiña 

jakin nai...!



-II- 


Zaldibi'ko euskeraren bizi-indarra 

1934'an eta gaur 

("LLNGUISTICA CHARTA" BATERAKO EGIGAIAK) 

SUKIA'TAR JOXE MARI 

Lekuona'tar Imanol jaunaren Omenaldiari bait leiokela-ta zuekin 

dezute, orain berrogei ta bi urte jaio ta lotaratutako lantxo au... On 

Imanolen bide batzuei jarraituz, nik ere ene erritxo maiteari artu nion 

izkuntz-arnas neurriak dituzute; garai aldi artakoak, ain zuzen!... 

Beraz, gure Euskera xaarrak, ainbeste zor dion Irakasle edo Maixuari; 

gaur-egun, oranidik, Euskerari bizi-arnas-giroa zintzo ta ederrenen 

zaintzen dion apaiz jatorrari, nere erri-arnas agerketa auxe, biotz- 

-biotzez. 

On Imanolen euskal-sena Euskera jatorraren zaiñ-zaiñetikoa, usaia 

errez entzuten zaiona ezik, Euzkadi osoaren ezaugarri duguna!... 

Ta nola ez bada!, euskal edesti-edertietan ere maixu izan da!... 

Euskaldun eta euskaltzale bait dittu bere buru argi ta biotz xamurra!... 

Erri txikiek ere aundien babes eta bizi-lagun direnez, ez bada gaitzetsi 

zure ikasle ta zuri ainbeste zor dizun onen omen-printzatxo auek. 

Galderadi-arian egindako ene lantxoa, aldaketarik gabe diajoakizu, 

argiz jazte onetan! 

I AURRE GALDERAK: 

1.—Zaldibi, Txindoki magalean gordetako errietan azitxuenetako 

bat dezu. Iparraldetik Altzaga ta Aramak mugatzen dute; Egoaldetik 

Ataun eta Aralar mediak; sortaldetik berriz Gaintza ta Abaltzisketak 

neurtzen dute, ta Lazkano ta Ordiziak sartaldetik. 

Itxaso-azaletik 164'64 neurkinez goitik du arnas. Eta 12'80 aneurkin 

laukitu bere lurraldeak. Eta, bere 233 sendietan 1.700 biztanle inguru. 

Ta, 233 sendi oietatik, 31 artantza utsetik bizi dirañak; 106 ba-

254 SUKIA'TAR JOXB MARI 

serritar utsak; eta 32 sendi, baserriaz gañera, ardiak dituztenak; gañetikoak 

kaletar utsak; batzuek langilleak, txurrutegiak dauzkatenak beste 

batzuek, eta abar... 

Gaurdaño, bide-zabal bat besterik ez dauka: Ordiziatik erri-atarira 

zartzen dana bera. Oraintxe, ia-ian dute Zaldibi lurretatik Gaintzera iriki 

dana ere. Au Lizarraga-baserri aldamenetik ebaki da: Zaldibiko eliz- 

-ataritik 1'50 aneurkin inguru, goiti-betik. 

Ori orrela ta, joan dan urtean, Gipuzkoako Aldundiak oniritzia 

emanik du, Zaldibi guenetik Larraitzara beste bide-zabal bat irikitzea; 

oniritzia bakarrik ezetz, neurtu ta mugatua ere bai. Datorren Udaberrian 

asera ematekotan, noski. 

Ibaiak: Ibaietan aziena Ayestaran aídetik barrena sartzen dana, 

aldamenetatik eskeintzen zaizkion ainbesteren urez aseta. Errian barrena 

ordurako, zerbait azirik agertzen zaigu. Erri atari-atarian, edaten dittu 

Urtsuerrekatako urak, berriz. Amundarain ibaia deritzaio ta Oriakin Arama 

ta Ordizia mugetan elkartzen zaigu. Bitartean, tximist-indar-etxe 

batzuek astintzen dittu, alaitu ere bai Zaldibiko Erri ta baserrietako 

gau-illunpeak. 

Burrú-bideak: Burni-biderik ez du Zaldibik bere lurretan. Gertueneko 

geltoki edo eztazioa Ordiziakoa. 

Aldamenetako erri-azitxuenak: Ordizia, Beasain, Lazkano, Ataun, 

Tolosa ere ez aiñ urruti, —20 aneurkiñetara—, ta Donosti bera ere 40 

aneurkin ingurura. 

2.—Lantegiak: Lantegi izenekorik ez du Zaldibik, oraindik. Baldin, 

izena baleioke: "La Carpintería Mecánica de Ignacio Irastorza", 

deritzana: lau langille jakiñakin eta lan-aldietan beste zenbaitzuekikoa. 

Gañerantzean, Beasaingo lantegi aundia dijoan tximist indarraren 

etxean ere beste zazpi langille jakiñak badira. Bi errementari ere bai: 

oietarik bat perratzallea, —aita-semeaz gañera lengille bat beti eukitzen 

dutenak—; bestea bakarrik, berriz, tresna zuzendu ta berritzen (baserrilan 

tresnak zuzentzen) diarduna. 

Errian lan dioten langilleak danak erritarrak dira. Eunen bat langille 

joaten ziran Beasaingo lantegietara, 1930'gn urtera arte. Gaur, ordea, 

ogeien bat besterik ez, lana urrittu zalako; beste ogeikoen bat ere 

badabiltz Itxasondoko arrubietan; Ordizian ere bai beste zeinbait. Oiezaz 

gañera, beste eunen bat gertu ibilliko dira neskame, morroi ta langille, 

Donosti la beste al duten errietan.

ZALDIBI'KO EUSKERAREN BIZI-INDARRA... 255 

3. Udaran; Arrotz gutxi izan oi da Zaldibin: danera seien bat 

sendi, ta geienak donostiarrak. Joan-etoriian, berriz, asko-askorik ez bada 

ere, banaka batzuek bai, ta, erdeldunak izateko, naikoa. 

II ETXEAN : 

4. Zalditbik 233 sendi dituala esan dut. Oietatik 95 kaletarrak 

dira. Baserritarrak beraz, ortik gorakoak. Edota 1.700 biztanleetatik 

400'en bat kaletarrak, eta baserritarrak beste 1.300'ak. 

5-—IZKUNTZA-BIDEAK : Bost etxeetan nabarmenki mintzatzen dira 

erderaz, —geiegi alegia—, Euskerea dakienak izateko. Oietatik bi etxeetan, 

—maixunean eta beste aberats batenean—, gurasoak ez dakitelako 

(naiz gizonezkoak bakarrik izan euskeraz ez dakitenak). Oien emazteak, 

bata erritarra ta bestea ordiziarra bait dittugu. Ala ta guztiz ere oien 

umeak Euskera ondo dakitenak dittugu, erderaz mintza arren. 

Ikusten danez, kale etxeak dittugu biak! .. Eta beste, erderaz mintzatzen 

diranen, iru etxeetan, errezago zaielako, edota, Euskerea baiño 

ederrago jotzen dutelako erdera... Oiek orrela ta beste geiagok ere egiñen 

luteke: "Euskerak ezertarako indarrik ez dualako", pozik baztarturik..., 

baiñan, ez jakin erderaz, nunbait, eta Euskeraz egin bear!... 

6.—Urtean, amarren bat ume irtetzen dira erritik at erderaz ikastera: 

batzuek Napar aldera (Billafrankara, Olitera... eta...), ta beste 

batzuek Araba aldera, berriz. 

Orretzaz gañera, Negu garaian, askok bialtzen dituzte beren umeak 

Ordiziako ta Beasaingo lekaide-lekaime ikastoletara, erdera erakustearren... 

Baserritar zenbaitek, euskaldun jatorrak izanagatik, erderarik jakin 

gabe, etxetik ezin irten litekela diote. Orrelako euskaltzalei baiezkoa 

adierazitzea, benetan, gauza zailla... 

III KALEAN: 

7.—Naiz kale gorrian, naiz eta baserrian, Euskerea da gaurko Zaldibiko 

mintzaera. Ta ori, egunek dittuan ordu guzietan. Erderaz diardutenak, 

leen esandako oietzaz gañera, apaizak eta kanpotarren batzuek 

besterik ez.

256 SUKIA'TAR JOXE MARI 

Salgai-eskeintzale edo biajante-ak dituzulakoen batzuek etortzen 

diranean, saltokiŕen batean ere entzun oi dezu erdera apur bat, ez bait 

dute euskerarik jakiten geienak, bestela izlari bikaiñ eta mingaiñ xamur 

oiek... 

Zaldibin, gaur-gaur bezela, erdera ondo dakitenik konta ala dira, 

oso gutxí... Erdizka ta arrastaka ibiltzeko lain dakitenak ere ez asko, 

—oso banakak—, eta batere ez dakitenak geienak. Aurrera ere lagun 

dezala gure Jainkoak giro orri eusten 

8.—Beraz, erderak nabarmenki ittotako alderdirik ez du, gaur, 

oraindik, gure Zaldibik, baiñan zerbait asi naiekoa bai, azken aldera 

esanen dut zein eta zergatik. 

9.—Ume —jolasik geienak—, danak ez sartzeagatik, euskerazkoak 

-dittugu, naiz erderazko batzuek ere asiak izan agertzen. Jakiña..., kanpo-errietan 

izan diran ume ta neskame ta... gañetikoak... Zerbait ekarri 

bear bada ta orrelako jakinduriak ekartzen dizkigute. 

Zaldibin, amar urtez beekoétan, ziur esan gentzake, erdera ulertzen 

duanik ez dagoela; ortik gorakoen artean ere banaka-bakana batzuek 

besterik ez. Neskatilla gazteak, —"señoritak"—, batez ere, naiz eta itz 

bi besterik ez jakiñ, atsegiñ izaten dute dakitena, besteai adierazteko, 

azaltzea. 

Gizon-emakumeak beti euskeraz mintzatzen dira Zaldibin. 

IV ELIZAN : 

10.—Eleizan egiten diran itzaldi guziak euskeraz izaten dira. Erderaz 

irakurtzen dana, —euskerarik ez daramenean—, Gotzai jaunaren 

idaztia oi da. Ta irakurri ondoren, apaiz jaunak euskeraz adierazten die 

entzuleei zer esan nai duan irakurgaiak, bestela ez bait lirazke jabetuko 

ezertzaz. 

11.—Kristau Ikasbidea euskeraz erakusten da ta Ikasbide berritik; 

ala ta guztiz ere, ume bat edo beste balitezke, oraindik, Ikasbide zaarraren 

jarraitzalle izatea, etxekoei berri ori begi onetik sartu etzaielako. 

Tamalez, badira ordea, -—naiz ez apaízen gogotik—, lau edo bost sendietako 

guraso, Euskeran aziak arren, semeak erdera bakarrik jakitea


naiago lutekenak, eta, jakiña, oien umeak Kristau-ikasbidea erderaz ikasi 

bearrean arkitzen dira, guraso agintepean. 

Orregatik, sei umetxo bakarrik dira erderaz ikasten dutenak Kristau-Ikasbidea. 

Baiñan, egia esateko, sei oietatik batek bakarrik ere ez 

dute ulertzen zer ikasten duten. Guraso bakartxo oiek ara nola ixten 

dizkien beren seme gaixoei Jainko-maitasun agiri-bideak eta, uste ez 

duten atea iriki gorroto bideei. Jainkoak barka deiela, zerbait ustekoak 

arren, ezjakintasunak aukeratzen dizkien bide kaxkar oiek!... 

Nun, eta Kristau Ikasbidean ala jaiña !... Jainkoak orretarako emaniko 

eskubiderik ote gizonak... Jainko bideari..., maitasun bideari langak 

jartzea ez da, zer da ori Euskera, gure izkuntz eder eta maiteari 

egiten dioten zitalkeria, gero, beren seme-alaba ta Jainkoak ez deiela, 

zaartzaroan, negarrez garbitu azin. 

12.—Bederatziurrenak bezelaxe, ill osoko eleizkizunak ere euskerazkoak 

izan oi ditu Zaldibik. 

--'• •••'• •• JPÍ^SÍJÍ 

13.—EÍiz-abesti geienak ere euskerazkoak. Baiñan, urte gutxiz 

onuztik, erderazkoak ere jaulkitzen asi dira, noizik eta beiñ. 

14. Erderaz, elizjai bat bakarrik ere ez da egiten Zaldibiko errian, 

oraingoz. 

Mezetako azken AGUR MARIAK ere berdin: beti euskeraz. 

V IKASTOLETAN: 

15.—Maixu ta Maixtra, biak dira euskeraz ez dakitenak. Maixu 

jaunak amalau urte zaar badamazki errian, baiñan, bere ikasleekin artu- 

-eman izateko biderik iriki gabekoa, oraindik! Avila aldekoa da ta 

"bertan goxo" egin diguna. Zaldibiko ume ta gurasoei naiko ulergaitz 

gertatzen zaie orren erakusbideak. Eta orren aurreko beste biak ere erdaldun 

utsak izan zituan gure Erriak... 

Maixtrea etorri zala, badira zazpi urte. Naparra berez; euskerarik 

batere etzekiena, baiñan, poliki-poliki, ari zaigu apurtxo baten jabe egiten; 

asi ere bai zertxo bat mintzatzen, —senarra erritarra bait du. 

Baiñan, Jainkoari esker, bi ikastola oien aldamenean badegu beste 

irugarren bat: Erriak jarritakoa. (Ikastola onetan, umeak, illean, gutxi 

edo geiago, zerbait ordaindu bearra dute). Ta bertako maixu edo maix- 

17


trea—, geienetan maixtrea izandu da, ta oraingoa ere bai—, beti euskalduna 

izan da ta, naiz erderazko idaztietatik arren, euskeraz erakutxi 

izandu du beti. 

16.—Beste leen esan ditugun ikastoletan, euskeraz mintzatzea galeraztua 

ez dago, —zertan egon bearrik ere ez berriz—, maixuak beinere 

egingo ez dualako. Idaztiak ere zein izkuntzetakoak litezken esan bearrikan 

ez, beraz. 

Izandu da ,ordea, garaia, euskeraz ez egitea ezik, debekatuta egondu 

zana: "Primo de Rivera'ren Dictadura" edo agintekeripean. "Anillo" 

baten bidez, billatzen ziran euskeraz egiten zutenak... Danak izaten zirala 

anillopean zigortutakoak esan bearrik ez, noski; bestelako izkuntzarik 

etzekitelako... Ortarañoxe oinpetu ta zapaldurik bizi izandu da 

gure ele ta izkuntz maite: Euskera gaixoa! 

Vi ERRI-ETXEETAN : 

17.—Udal-batzar, epaitegi ta onelako beste tokietan ere, Euskera 

ibilli oi da erri onetan. Batzar-agiriak, ordea, erderan jasotzen dituzte. 

Euskerak ez ote ainbeste kemen edo egi-agiri indarrik 

18.—Ostatu ta txurrutegietan, Euskera utsa entzuten da, itzen batzuek..., 

iñoiz edo beiñ, erderaz naiz. 

19-—Antzerkiak, euskerazkoak eta euskeraz beti. Itzaldi edo mitiñetan, 

abertzaleak beti euskeraz eta karlixtak, erdizka: erdia euskeraz 

eta beste erdia erderaz, —oraiñ artekoan, beintzat. 

20.—Eusko-Etxean, —erriarentzat: Batzokia—, beti euskera ibiltzen 

da, ta utsik egin gabe, ala ere. Karlixta edo "tradicionalista "Circulua-n" 

geiena euskeraz, aldizka, naiz erdera erabilli, batez ere badakitela 

eral

ZAI.DIBl'KO EUSKERAREN BIZI INDARRA... 259 

OARRA 

Gero esateko utzitakoari buruz zertxo bat orain: Zaldibiko erdera 

—zaletasunaren ageri antzeko zerbait. 

Oraiñ aztian, esan dizuedan bezela, Zaldibik, erderak nabarmenki 

jotako alderdirik ez duala, baiñan zerbait asia bai. Geienbat erderari atea 

irikitzen asi zaion alderdia "BEKO-KALE" deritzaiona. Zaldibitarren "dotorentxoenak" 

bertan bizi diralako Erdera dakitenak ez-dakitenak baiño 

aundiagotzat jotzen dituztelako edo azkarragotzat Euskera aitzakian, 

beste zerbait oinperatu nai dutelako Euskotar-abertzaletza baiño españitarrena 

gogotagoko jotzen dutelako Errez al da gauza orri zaiñak billatzen 

Errepublika edo Erri-agintetza etorri zan ezkeroz, eta, batez ere, 

Euzkadiko anai-asarretasuna sortu zitzaigunetik, erderak egoak zabaldu 

nai dittu, egatu ere ortxe, baserrietako goi-gaillurrak kilimatutzeko asmo 

osoakin nunbait... Gazte taldea dala geienbat erdera darabilkina, esan 

bearrik ez, eta oietan geienbat neskatxak !... 

Atarramentu kaxkarra ta negargarria, benetan, jokaera onena, egi 

ordea! Gure asabe zaarrak zer esango ote liguteke jokaerakeri onegatik!... 

Guregandik aldenduko ote, noizpait, gure Euskera xaar eta kuttun 

maitea Iritxiko ote gure baserri, ibai, mendi ta zelaietan Euskera entzungo 

ez dan garaia 

Aspaldi danik, Euskadik bazitun, —-gaur Zaldibin bezelaxe—, euskera 

zeriola entzuten zitzaizkion beste erri ta mendi alderik... Orain, 

ordea, gure izkuntz goxoa, ainbeste totikan, bastar ederren izen, eriotz- 

-izen besterik ez!... 

Une onetan, Jauregitar Luis apaizak bere "BIOZKADAK" etan: 

"Bai Erri Gaxoa-"n diona datorkit ene burura: 

"Euskal-Erria, Euskerik gabe, 

bai Erri gaxoa! 

Masti orritsu ederra baña 

matsik gabekoa!, 

Loretegian il eta agortu 

dan iturritxoa !...


Baña zergatik Zergatik ote 

ene Jaungoikoa 

Noietan ote nai degu gaidu 

gure izen zintzoa 

Ai, gure Euskera t'oitura zarrak 

igesi dijoaz!... 

Bildur naiz laister ez ote geran 

aztuko Jainkoaz! 

Ixil ixilik, euskaldunok baztertu degulako, kaletik goora, mendira 

dijoa gure Euskera xar maitea. Menditik nora joko ote du gaixoak! 

# * * 

Ori atzokoa, ta gaur zer 1936'ko ieiaketan, Lekeittion sarittutako 

zaldibitar apaizgai olerkari, —ta orain Compostelako Gongotzai—, Sukiatar 

Gotzon argiak ara zer nola adierazten zuan, —bi urtez gero—, 

orduko gure Euskeraren egoera: 

Egonaren egon ximurtzen sagarra !... 

Mamian dabilki eriren aarra! 

Gerria gogortu, okertzen bizkarra!... 

Kaska zuri orri jun zaio indarra! 

Ordutik onera, gure Euskerak izan dituan erauntsiak!... Zenbat 

urteen buruan aterpelari, arzuloetako sagu ta pixtien antzera..., bizitzeko 

eskubiderik gabe! ! !... Ala ere eskerrak barrengo aarra esnatu etzitzaionik... 

Bañan, 42 bi urte auetan, Zaldibik izan dituan aldaketak beste 

esakuntz edo esan-nai giro bat ere agertzen digutela nago. 

1950'tik onuntzko urte aldaketalariek, kanpotik erdeldunek ekarri 

ezetz, etxekoak ere naiko erdeldundu dizkie Zaldibiri. 

Onen urte gutxitan, nolaz orrenbeste 1936'an, Españian sortu zan 

elkarren arteko gudate etsaikor artan, gure Eukerari etsai aundiak jaio 

zitzaizkion. 

Gudaritzara jeiki ziranak, Errian sartu beziñ laxter, jarri zioten 

maatilla gure Izkuntzari... Gudari etsai bat izan balitz ere ez geiago!...


Jokaera ura area, benetan! : erderakeritzaren ateak bakarrik zabalik!... 

Eta zaldibitarrak, Euskal-Erriko beste erri ta errixkaetakoak bezelaxe, 

erderaz jantzi bear batak besteakin elkarbidetzeko... 

Elizkizunak berak ere erderapean loturik utzi zizkioten gudari-agintariak. 

Beraz, Zaldibiko Elizan, otoitzak eta itzaldiak Erriak entzuten 

etzuan izkuntzan eratuak bear!... Leenago eman degun, Zaldibiko izkuntza 

giroan, pentsa besterik ez dago, nolako bildur-lañoa sartuko zuan 

erabaki orrek... Euskalduna ta Euskera etsaitzat erabakiak gertatu bait 

ziran... Izan ere, orduko gizonaren izatea aiñ baitta gutxikoa gertatu 

zan!.., 

Jainkoak barka ditzala gizonon astakeri ta ezbide aiek!... Gizatasun 

indarrez goitikoa izan bait zan, bolara artako, izkillu-kearen lañoa!,.. 

Orrelako eralariak Jainko Bera ere sokatikakoa zutelakoan bait 

zeunden, garai arretan. Gaiztakeriak ez dakit, bañan ezjakintasunak zakuan 

lotuta, alegia, giza ta kristau-argitasunak!... Beraz, agintariak 

Jainko-izenpe-itzaletik agindutakoa, nola la nork gaitzetsi Eskerrak 

Jainkoa gizona baño leku geiagokoa degunik, leentxego edo gero-xego, 

atzera bideak zuzentzen, laguntzeko, elkar-maitasun giro berrijator batean! 

Gauzak ez bait ziran orrela izateko jaioak! Noizpaitean, naiko 

berandu bederen, egi-bideei iritxi zaie beren ordua. 

TA, ZALDIBIKO BITARTE ORI 

Bitarte luze... ta motz... orretan, Zaldibiri ara zer jaio zaizkion : 

zortzi lantegi-ola, seireunen bat langilliei ogi-bide berri batzuek eskeñiaz. 

Bañan, garaiak badu bere giro ta Zaldibiri ere iritxi zitzaion kanpotar 

erdeldunen usai... Gizonak bear ogi, bizitzari eusteko, ta ogi-bidelari 

Zaldibira jo..., ango mendi-zelai, baserri ta kaleetan erdera irrixtakatzeraño. 

Orretzaz gañera gudate ta ondorengo gudarilari aldia luzatzeak, 

erdera zerbait itsatsi ere bai zaldibitar gudarakiei, ta berdin aiek etxekoei... 

Orrela, Zaldibiko kale ta baserrietan, barreatu ere bai erdel-izkuntza. 

Ta, erdel izkuntzarekin batean, erdel idaztiak eta irakurgaiak ere zer 

esanik ez.


ETA BESTE ASTEKARI TA ALDIZKARI AUETATIK, BERRIZ : 

"Aranzazu", aldizkari-illerokoa: 100 artzalle. 

"Zeruko-Argia", aldizkari-asterokoa: 80 artzalle. 

"Goiz Argi", aldizkari-asterokoa: 15 artzalle. 

"Hola " : 20 artzalle. 

"Semana": 20 artzalle. 

"Lecturas": 10 artzalle. 

"As": 10. 

"Pronto": 30. 

Begien aurrean dago, beraz, atzotik gaurra, erdel irakurgaiei Zaidibin 

egin zaien arrera... Erdel-giroa ugaritu dala naiko... 

Gaur-egun, eskubidetzen asirik degun gure Izkuntz maiteari ateak 

irikitzen asi zaizkio, ta batzu-batzuen egarriak indartu ere bai, itxaropen 

bideitxurretan, oraindik naiz intxaur ots gutxi... 

Bañan, bitarte onetan, euskaldunon artean, bearrik ez gendukan 

puskatze bat ez ote degu sartu, izki jantzi-erantzi baten ezta-baidan; 

berdiñ eta "Euskera Batua" edo "Euskera Osatua" diraiakoen izenpeetan 

ere Mingarriena leikena, erriak ulertzen ez digun joeratan sarturik ez 

ote Izkuntza norena da: itzlari dugun erriarena ala maixulari nai dutenena 

... 

Gure zenbait astekari ta aldizkárik goserik ote Euskal Errien euskal 

giroan Norako, orduan, gure Euskera Erdeikada ta izki-burrukan eosi 

ta ikustoki edo museotara eramateko 

Erderaz ikasitako ainbatek, erderakadan dímiaiguten itzulpe-izkuntzak 

beiñere ezin indartu gure Euskera; ta gutxiago, oraindik, bizittu ízkuntz 

errikoia. Gure ikastoletan, —denetan ez arren, asko-askotan bai—, 

erakusten dan Euskera Batuan ikasten dutenak noia mintzatu beren 

etxeko gurasoekin Naaste-borraste orrek ez ote ekarriko, pixkanan-pixkanan, 

erderara jotzea gure baserritarrak ere Alde batetik, izkuntzkera 

ta idazti ittoa ta ulergaitza, bestetik, erdera barra-barran nun-nai... Ta 

ori, gutxi ezik, erri txikitako ta Euskera bixkorren egiten dutenetako eskolumeak 

erri azien ikastol-balladatara, —erabakirik dutenez—, badaramazkite, 

laxter degula nago gure Euskera, latiñaren antzera: izkuntz 

eder eta arrigarria, bañan eriotzak ikustokietara sarturik!!!... 

Nola-nai ere, eldurik ez ote dugu ordua, adar zaar oietan, gure

ZALDIBI'KO EUSKERAREN BIZMNDARRA... 265 

Euskeraren adar garbietan, txertatzeko indar-gazté berria, baiñan, zugatz 

zaarraren belaunetan... 

Euskalkiei indarrik kendu gabe, osatu dtzagun, beraz, eta jantzi 

Erri ta Iakintz-bideetarako gure Euskera maite-maitea; bere zaardade iuzean 

bai bait du, oraindik, erdel-itz jaio-berrientzat esan eziñezko augozo. 

Donostin 1976-VIII-15.



-II- 

ÍCARDABERAZ-BAZKUNA. 1977 

Apaiza errian ta aberrian 

YURRE'TAR YULEN AlTAK 

I 

XI Pio'k Txina'ko mixiolariei esan zien, "berak naiago zuela bertako 

apaiz bat, 50.000 katekumeno baiño". 

Txina'n nengoen orduan. 

Lenengotan, arritu ninduan XI Pio Aita Santuaren esaera orrek; 

eta banenbillen banenbillen, nolako edo alako adiarazpena eman beat 

zitzaion ezin ondo adituz... 

Urteak yoan ta urteak etorri ziran. 

Eta orra, N[ao Tse-fung mixiolariak bota ta bota asten da; ta danak 

bota arte yarraitzen du, eztiola iñori ere Txina'n gelditzea uzten. 

Orduan asi nintzan XI Pio'ren esaerak barrutzen zuan egia autematen. 

Orduan ikusi nuan, argi ta garbi, Aita Santuaren ikuspegia, luze ta 

egiazko ta bearrezko zala. 

Ta gora ta gora egiteh nion Aita Santuari. 

II 

Irugarren munduan nengoela zan ori. 

Utzagun orain irugarren mundu ura ta etor gaitezen lenengo mundura, 

au da gure Euskalerrira. 

Zer dan ta zer izan dan emen gurean, apaiza... 

Nere bizitzako urte ezberdiñetan izan dedan gertakizun ta gogoeta 

bat edo beste ekarriko diot irakurleari. 

* * * 

1908-garren inguruan zan. Arratia'ko Yurre'n 5 apaiz ziran: 4, 

erriaren serbitzurako; ta 5-garrena, organista ta monjen kapellau.

268 YURRE'TAR YULEN AITAK 

Garai areik "Arana-Goiri'"k asmaturiko euskal-izenen garaiak 

ziran... 

Igande batez, meza nausiaren ondoan, andre zar batzu moltzoan, 

etxerantza zijoazten. Ta ni ere arein ondoan ninjoan. 

Ona nola mar-mar-mar egiten zuten: 

"Gaur zengatik ez du parrokoak berak irakurri obispoaren eskutitza...". 

("Cadena y Eleta" zan gotzaia. Ta eskutitz artan euskaldunei esaten 

zien, ezin zitezkela erabilli ta ipiñi "Arana-Goiri'"ren euskal izenak 

umetxoen bataioetan). 

"Besteetan parroko yaunak berak irakurtzen ditu gotzaiaren eskutitzak; 

ta gaur zergatik ez...". 

Orrela yoan ziran zati luzean mar-mar-marka. 

Orduan ene ume-buruan, berez ta basa-loretxo bat bezela, burutazio 

au sortu zitzaidan : 

"Parroko yauna "Arana-Goiri"'ren euzkal izenen aldekoa bide 

da...". 

* * * 

Urte ura igaro-ta laster, nere erritik urrutira nintzan ta komentu 

batera sartu. 

Berriz ere urteak yoan ta urteak etorri ziran. 

Eta 1923-an, ikasteak amaitu-ta, nere errira nintzan. Orduan ere 

parroko berdiña zan. 

Nere umezaroan baiño yende geiago arkitu nuan errian. Eta baita 

bat edo beste, erderaz egiten zuena ere: edo Bilbo'tik ibillia zala edo 

komentuen batean ikasten egona zala edo badakit nik edo eztakit nik 

zergatik, bazan bat edo beste erderaz egiten zuena. 

Ala ere elizan euskeraz ta euskera utsez bakarrik egiten zan. 

Parroko yaunak esaten zidanez: "Gu elizan erderaz asiko bagiña, 

bereala Euskerak indarra galduko luke errian ta aren ordez erderak irabazi". 

Egia andia. 

Bainan elizan dana euskeraz egiten zan. 

"Agur, Maria" esan oi zuan parroko yaunak errosarioan, "Ave, 

Maria" esan ordez. 

Eta itzaldietan (iztun eder, dizdizaria zan) "Yosu" eta "Miren" izenak, 

ere, erabiltzen zituan noiz-peinka.

APAIZA ERRIAN TA ABERRIAN 269 

Eta bataioetan Iñaki ta Yon ta abar ere ipintzen zituan. 

Goizetan, elizatik ateratzen zanean, ikusten zuan mutikoen bateri 

esaten zion, txakur txiki edo txakur andia eskura emanaz (ez naiz oroitzen 

oraintxe bietarik zein): "mutiko, ekarriko deustak neure periodikua...". 

Eta mutikoa galapan estankora. Eta "Euzkadi" egunkaria ematen 

zioten beti estankoan. 

Batek edo bestek "bizkaitarra" zala, zion. 

Bainan etzan ori. Biotz on-oneko gizona zala zan; erria maite- 

-maite zuan biotzaren biotzetik; yende guztiekin txeratsu ta begitartetsu 

zan. 

Ta ortik atera oi zuten erriko politikari batzuk, parrokoa "bizkaitarra" 

zala; bainan etzan ezertan ere sartzen. Jainko ta erlijio-maitasunak 

eragiten zion erria ta euskera maitatzera. Ori zan dana ta besterik 

ez... 

* * * 

Andik laster, berriz ere, urruti-urrutira yoan nintzan: oraingoan 

zorioneko Txina'ra ta betiko. 

Ta an ere urteak yoan ta urteak etorri; ta orreikin batez, 1936-grn 

urtea ere etorri zan, guda madarikatu ura ekarri zigun urtea. 

Orduan ere parroko berdiña zan Yurre'n. 

Eta yoan egin bear izan zuan erritik. 

Ta Frantzi'tik zear ta Bel'jika barrena ibilli bear izan zuan nekez, 

naigabez ta miñez eramanaz erbesteko bizitza. Eta urteen zama aztuna 

ere eraman bearrez...! ! 

Andik atzerritik bere illoba Dima'ko "Soloeta" Kaputxino Mixiolariari 

Txina'ra idazten zion, neretzako ere goraintzí andiak emanaz. 

Eskutitz areitatik erraz igartzen genduen, euskaldun erbestetuek 

zeramaten gurutzea ta benetango bizitza neketsua ta latza...! ! 

Gazteiz'ko gotzaia fiadore atera ta dei egin zien munduan zebiltzen 

euskotar apaizei. 

Eta arako nere parrokoa, ere, itzuli zan Yurre'ko bere parrokiara. 

Eta itzuli-ta ere, errira etorberri ziran garaile bat edo bestek, asko 

sufriazi zioten.

270 YURRE'TAR YULEN AITAK 

* # # 

Bainan berriz ere urteak yoan ta urteak etorri ziran. Eta neroni, ere, 

Txina'tik Euskalerrira etorri nintzan. 

Txori bateri arrika egin oi diotenean, dagoen zugaitzetik iges egiten 

du ta urrutiagoko beste zugaitz batera yoan oi da. 

"Mao Tse-tung'"ek Txina'tik mixiolari guztiok, indarkeriz, bota 

ginduzen bata bestearen ondoan; eta bakoitza aal zuen lekura etorri 

giñan. 

Yurre'ra nintzan; bainan etzegoen parroko berdiña. 

Etzegoen; bainan oraindik badago ta beti ere egongo da. 

Elizako ezker aldeko orman, "Sortzez Garbiaren" aldare ondo-ondoan, 

ona ezarririk idazkun au izki anditan: 

HILARIO SOLOETA 

ABADE AGURGARRIA, 1945 'KO 

GABONILLAREN 15'AN IL ZAN, 

TA BERE AZURRAK ELEXA 

ONETARA ALDATU ZIRAN, 

1964'KO URRILLAREN 25'N. 

G. B. 

Ta idazkun orren azpian illobia ta barruan aren azur santuak. 

Elizatik kanpora berriz, zugaitz baten ázpian tá elizaren ondoan, 

arri landuzko aga eder bat ta gaiñean aren arrizko giza-irudia, aren buru-bularretakoa. 

Onen erdiko arpegian izki andiz onela: 

MONSEÑOR HILARIO DE SOLOETA 

Eskui aldean, euskeraz, onela: 

YURRE'KO ERRIAK 57 URTEAN 

IZAN ZAN BERE ARTZAI ONARI. 

Ezker aídean berriz, erderaz, onela: 

EL PUEBLO AGRADECIDO 

A SU PASTOR 

BUENO Y FIEL

APAIZA ERRIAN TA ABERRIAN 271 

* # * 

Nik yakin-naiez beterik, erriko apaizari galdetu nion: "lan oneik 

burutzeko, nork eraan du dirua... Udaletxeak... ". 

Eta erriko apaizak bereala: 

"Zer diok, mutil. Ez al dakik ba nola ibilli zoan au mundutik barrena, 

Ezpaiña'n zorigaiztoko guda ura asi zanetik... 

"Ez al dakik, nor izan zoan au... 

"Pozik udaletxea isilik egon izan danean ta ola gobernadoreak debekatu 

izan ez dualako...". 

"Erriko yendeak eman du dirua". 

Ainbat on egin ziolako ta 57 urtetan parrokian alako maitasunez 

serbitu izan ziolako, erriak goretsi zuan apaiz on-ona ta betiko oorea 

cman zion... 

Zorionak "Lekuona" yaunari omenaldi egitea, gogoratu zaitzuen 

yaun agurgarrioi. 

Erriak ezpaldin badaki bere gizon goresgarriak goratzen ta aintzatzen, 

ez du "Erri "-izenik merezi. 

Omenaldi au egitean, aintza ematen diozute ori ondo merezi-ta 

daukanari, baita gure Erriari ere adibide t'a ikaspide onuratsua irakatsi 

diozute. 

Zorionak bioz-biotzez.

Platon-en atal bat 3 Lekuon zaarraren 

Omenaldirako 

LEKUONATAR MANUEL JAUNAREN 


-II- 


ZAITEGI ETA PLAZAOLA'TAR IOKIN 

POLO-IC: 

SOKRATE-k: 

POLO-k: 

SOKRATE-k: 

POLO-k: 

SOKRATE-k: 

POLO-k: 

SOKRATE-k : 

POLO-k: 

Zuk bezala, Sokrate, etzenuke are naiago izango errian 

zuk uste duzunik egiteko zilegi izatea, ala, ez izatea, ezta 

etzenuke inor bekaiztuko, berak uste duena il, naiz ontasunak 

kendu, naiz ziegan uzkaldu egiten ikus lezazukenean. 

Zuzenki ala zuzengabe esaten ote duzu 

Biotatik zernai egin badeza, ez ote litzateke biotara bekaizgarri 

izango 

Ongi mintza zaitez, Polo. 

Zer ba 

Opagarri eztirenak, ezta zorigaiztokoak ere eztitugu bekaiztu 

bearrik, errukitu baino. 

Zer Itz eginez aipatzen nituen gizon aiek orrelakoak 

direla uste ote duzu 

Nola ez ba 

Zuzen ileraziz, berak uste dezakena ilerazten duena zorigaiztoko 

ta errukigarri dela uste ote duzu 

Nik neuk ez beinik-bein, eztela opagarri baizik. 

SOKRATE-k: 

POLO-k: Ez aal zenuen oraintsu esaten zorigaiztoko dela 

SOKRATE-k: Bai, zuzengabe ilerazten duena beinik-bein, lagun, baita 

errukigarri ere gainera. Zuzen ilerazten duena, berriz, 

eztela opagarri. 

POLO-k: 

SOKRATE-k: 

POLO-k: 

SOKRATE-k: 

18 

Nonbait zuzengabe il dena, beinik-bein, errukigarri ta 

zorigaiztoko da. 

Erailea baino gutxiago, Polo, ta zuzen iltzen dutena 

baino gutxiago. 

Nola ori, Sokrate 

Orrelaxe, zuzengabekeria egitea gaitzik andien bezala 

baita.

274 ZAITEGI ETA PLAZAOLA'TAR IOKIN 

PoLO-k: 

SOKRATE-k: 

PoLO-k: 

SOKRATE-k : 

PoLO-k: 

SOKRATE-k ; 

PoLO-k: 

SOKRATE-k: 

PoLO-k: 

SOKRATE-k ; 

PoLO-k: 

Ori ote da andien Zuzengabekeria iasatea ez ote da 

andiago 

Ez orixe! 

Zuk, beraz, zuzengabekeria iasatea naiago izango ote 

zenuke zuzengabekeria egitea baino 

Enuke opa nik beinik-bein ez bata ta ez bestea; baina, 

biotatik baten bearrean izango balitz, zuzengabekeria 

iasatea naiago nuke egitea baino. 

Zuk, beraz, ez aal zenuke onartuko tiranu izaterik 

Ez, tiranu izatea nik esaten dudana esan badezazu, beinik-bein. 

Alabaina, leengoa bera esaten dut nik beinik-bein: 

errian uste dezaken uraxe egitea zilegi izatea, alegia, 

il, erbesteratu ta buruak ematen dion edozer egin. 

Zoriontsu orrek, begira solasa autsi ni mintzatzean. Baldin 

agoran mukuru beterik ledinean, esku-aizto bat galtzarpean 

artuta au esango banizu: "Polo, nolabaiteko 

indarra ta tiranutza arrigarria nereganatu dut ain zuzen: 

beraz, emen ikusten dituzun gizonen arteko norbait 

berealakoan il bearra dukela uste badezat, uste dezakedan 

ori ila izango litzateke; ta orietako norbaiti 

burua apurtu bear zaiola uste badezat, berealakoan apurtuta 

izango da, .ta soinekorik zarrastatu, zarrastatuta 

izango litzaioteke: erri ontan onelako aalmen andia 

baitut". Baldin zuri, sinetsi-ezinean zinateken orri esku- 

-aiztoa erakutsiko banizu, ikusi-ala au edo esango zenuke, 

nonbait: "Sokrate, orrela izango luke aalmen 

andirik edonork; uste izan dezakezun edozein etxe, 

Atenai-tarren itsas-ontzitegiak, iru-arrauneko potinak 

eta erriaren eta erritar soilen itsas-ontziak oro scítan 

errez gero". Orixe besterik ezpaita aal andirik izatea, 

alegia, berak uste izaten duena egitea. Ala, zer derizkiozu 

 

Orretara ez noski, beinik-bein. 

Orrelako indarra iraizten duen esanenik ba ote daucazu.' 

Bai nik beinik-bein.

PLATON-EN ATAL BAT, LEKUONA ZAARRAREN OMENALDIRAKO 275 

SOKRATE-k : 

PoLO-k: 

SOKRATE-k : 

POLO-k: 

SOKRATE-k : 

PoLO-k: 

SOKRATE-k : 

POLO-IC : 

SOKRATE-k : 

POLO-k: 

SOKRATE-k : 

PoLO-k: 

SOKRATE-k : 

POLO-IC : 

SOKRATE-k : 

PoLO-k: 

SOKRATE-k : 

Zer ba Esan. 

Orretara egiten duena zigortatua izaten da ezin-bestez. 

Eta zigortatua izatea ez ote da txar 

Erabat. 

Lagun arrigarria, aalmen andia dela agertzen zaizu berriz 

ere, baldin uste duena egiten duenari onerakorik 

egitea badatxekio ta on dela: orixe da, dirudienez, aalmen 

andia izatea. Ezperen, aalmen txar eta txikia izatea 

da. Azter dezagun ori oraindik: besterik ez aal dugu 

aitortu Alegia, batzutan orain esaten genituenok 

egitea obe dela, ots, iltzea, gizonak erbesteratzea, ontasunak 

kentzea ta beste batzutan ez. 

Erabat. 

Eta ori zuk eta biok aitortuta dugu, dirudienez. 

Bai. 

Noizbait oriek egitea obe dela esaten ote duzu zuk 

Esan, ezar ezazu mugarri bat. 

Zeuk, Sokrate, erantzun orixe. 

Nik neuk orain ere auxe esaten dut, Polo, nigandik 

entzutea atseginago bazaizu: norbaitek oriek zuzenki 

egin ditzanean, abe direla, ta zuzengabe egin ditzanean, 

txar. 

Zu gezurtatzea zail da, beinik-bein, Sokrate: baina, eztuzula 

egiarik esaten ez aal lizuke egiztatuko aur batek 

ere 

Aurrari eskerrik asko egingo nioke nik, eta berdin zuri 

ere, nerau gezurtatu ta zozokerietatik aldenduko baninduzu. 

Baina, etzaitez neka adiskide bati on egitez, gezurta 

baizik. 

Zu gezurtatzeko, Sokrate, ezta aspaldiko gertariak batere 

ekarri bearrik. Atzo ta egungo gertariak zu gezurtarazteko 

aski izango lirateke ta zuzengabe egiten duen 

gizonik asko zoriontsu dela erakusteko. 

Nolako gertariak 

Ez aal duzu Arkelao ori, Perdika-ren semea, Makedonia-n 

agintari ikusten 

Ikus ezpadezat, badantzut beinik-bein.


PoLO-k: 

SOKRATE-k : 

PoLO-k: 

SOKRATE-k : 

PoLO-k: 

SOKRATE-k : 

PoLO-k: 

SOKRATE-k : 

PoLO-k: 

SOKRATE-k: 

PoLO-k: 

Zoriontsu, ala zorigaiztoko dela uste ote duzu 

Eztakit arean, Polo, ezpainaiz oraindik gizon arekin 

egokitu. 

Zer ba Arekin egokituta ezagutuko zenuke, ta bestela 

emendik bertatik ezin ezagun ote duzu zoriontsu 

denik 

Ala Tzeu, ez noski. 

Ezagun da, Sokrate, ezta errege andia bera ere eztakizula 

zoriontsu den esango duzuna. 

Eta egia esango dut beinik-bein, ezpaitakit nola den 

eziketari ta zuzenari buruz. 

Zer ba Ortan ote da zorion osoa ala 

Neronek diodanez beinik-bein, Polo: eder eta on diren 

gizon-emakumeak zoriontsu direla esaten baitut, eta zuzengabea 

ta galgarria, zorigaiztoko. 

Beraz, zure izpideak dakarrenez, Arkelao ori zorigaiztoko 

ote da 

Zuzengabe badadi beinik-bein, adiskide. 

Alabaina, zuzengabe nola ezta izango Orain daukan 

agintaritzarako etzegokion batere eskubiderik, Alketu 

Perdika anaiearen iopu zen andrearen seme izaki, ta zuzenbidezkoak 

dakarrenez, Alketu-ren iopu zen, eta zuzen 

egin nai izan balu, Alketu-ren iopu izan bear zukeen 

eta zoriontsu izan zitakeen, zure izpideak dakarrenez. 

Orain, berriz, arrigarriro zorigaíztoko bezala gertatu 

da, zuzengabekeriarik andienak egin dituenez gero. 

Leenik beraren iaun eta osaba Alketu etorrierazi 

egin zuen, Perdika-k berari kendu zion agintaritza emango 

zioíakoan; arrotz bezala etxeratu, ta ura ta aren 

seme Alexander, beraren lengusu ta ia adinkidea moxkortu, 

gurdira egotzi ta gauaz eramanki, lepoak moztu 

ta biak estali egin zituen. Bidegabekeriok eginda, etzen 

oartzen bera zorigaiztokoenik bilakatu zenik eta etzen 

bera damutu, baina, gerotxoago anaiea, Perdika-ren seme 

iatorra, zazpi urteko-edo aurra zuzenbidez agintari 

gertatua zuzenez azi ta ari agintaritza emanik, etzuen 

zoriontsu gertatu nai izan, baina osin batetara egotzi ta


SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

ito egin zuen; gero, Kleopatre aren amari auxe esan 

zion: antzara baten atzetik ibiíki, osinean erori ta bertan 

il egin zela. Ara orain, Makedonia-n direnen artean 

zuzengabekeriarik andienak egin dituenez gero, Makedoniar 

guzien artean zorigaiztokoen da, ez-baina zoriontsuen, 

eta berdin Atenai-tarren artean edonork, zeugandik 

asita, naiago izango luke beste edozein Makedoniar 

gertatu, Arkelao baino. 

Eta izketaren asieratik, Polo, zerau goratu egin zaitut 

nik, erretorikan ongi ikasia zarela uste baitut, elkarrizketan 

ari izaten, berriz, zabartuxe zarela. Eta orain 

aur batek gezurtatuko nindukeen izpide eder ori duzu, 

zuk irizten duzunez, nerau ere zeuk oraintxe, izpide 

orrekin gezurtaturik naukakezulakoan, zuzengabekeriarik 

egiten duena, ezin daitekela zoriontsu-izan esaten 

baitut. Nondik-nora lagun on orrek Zuk esaten dituzunekin 

beinik-bein batere ezpainatorkizu batera. 

Ezpaituzu nai izaten, nik esaten dudan bezala zuk uste 

izan-arren. 

Nerau erretorika bidez gezurtarazten saiatzen baitzara, 

zoriontsu ori, auzitegietan nagusi direnek gezurtarazten 

duten bezala. An batzuk besteak gezurtarazten dituztela 

uste izaten baitute, esan ditzaketen itzen lekuko asko 

ta izen onekoak ekar ditzatenean eta aurkakorik dioena 

bat bakarra, edo bat ere aurkezten eztuenean. Egiztabide 

ori, berriz, egiarekiko ezertan aintzat ez artzekoa 

izaten da: batzutan askoren eta zerbait direla uste dutenen 

gezurrezko lekukotasunek eraginda, norbait ilgai 

iocen dute. Ain zuzen, orain zerorrek esaten dituzunei 

buruz Atenai-tar eta atzerritar guzitsuek zurekin batera 

esango lukete, egiarik esaten eztudan bezala nere aurka 

lekukoak aurkezterik nai izango bazeneza. Nai izanez 

gero, lekuko izango zenituzke Nikia Nikeratu-ren semea 

ta arekin batera anaieak orien iru-zangoak urrenez-urren 

zutik dira Dionisio-ren iauretxean; or izango 

zenuke Aristokrate, Skellio-ren semea, nai izango bazenu, 

arena da Delfo-n dagoen eskeintzari ederra; nai


POLO-k: 

SoKRATE-k: 

POLO-k: 

SoKRATE-k: 

izango bazenu, Perikel-en etxe osoa, edo emengoen artean 

aukeratu nai izan zenezakeen beste edozein etxekoak. 

Baina nerau bakarrik izan arren, enatorkizu zure esanetara, 

nerau ezpainauzu beartzen zuk, nere aurka gezurrezko 

lekuko asko aurkeztuz nerau ontasunetik eta 

egíatik egozten saiatu baizik. Nik, berriz, esaten ditudanei 

buruz batera etortzen zeran lekuko bakarra aurkeztu 

ezik, darabilgun elkarrizketari buru emateko, eztudala 

aintzat artzeko batere egiztabiderik azaldu irizten 

dut. Ezta zuk ere, nere iritziz, baldin ni bat-bakarra 

izaki, zure lekuko izatera gertatzen ezpanatzaizu, ta beste 

guziok agur eginda ioaten utz ezpaditzazu. Izan ere 

bada ikuspide- era ori, zuk eta beste askok irizten duzuen 

bezalakoa: baita besterik ere bada, nik irizten 

dudan au. Elkarren artean alderatuta, azter ditzagun 

biok zertan daitezken bestelako. Eztabaidaka darabilzkigun 

zerak, ezpaitira inola ere gauza txikiak, gutxi gora- 

-beera oriei buruz iakitea ederrenik eta ez-iakitea itsusienik 

baizik. Orien zera nagusia ontan baitatza: zoriontsu 

nor den eta nor ezten ezagutzean, ala, ez-ezagutzean. 

Orain darabilgun elkarrizketa aurrenik auxe da: zuzengabekeriarik 

egin eta zuzengabe dena, gizon zoriontsu 

dela bezala irizten duzu zuk, Arkelao zuzengabe dela 

ta zoriontsu berriz irizten duzunez gero. Orretaz besterik 

uste duzula gogoan izan ote dezakegu 

Egin-eginean, beinik-bein. 

Ori ezina dela esaten dut nik berriz. Gauza bakar orixe 

eztabaidaka baitarabilgu. Demagun : zuzengabekeriarik 

egiten duena zoriontsu izango ote da beraz, minik eta 

zigorrik gerta balekizkio 

Ez orixe beinik-bein, zorigaiztokoen orrelaxe izango 

litzatekenez gero. 

Alabaina, zuzengabe egiten duena beraz, berari ordain- 

-bearrik gerta ezpalekio, zoriontsu izango ote da, zure 

itzak dakarrenez


POLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

POLO-IÍ : 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

POLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

Bai. 

Nere usteak dakarrenez, berriz, Polo, zuzengabekeriarik 

egiflen duena ta zuzengabea orobat zorigaiztoko dira, 

baina, zorigaiztoago errurik ordain eztezana ezta zigorrik 

gerta eztakion zuzengaibe egiten duena, zorigaizto- 

-ezago, berriz, errua ordain dezana ta Iainkrek eta gizonek 

zigor dezatena. 

Sokrate, gauza bakanak esateari ekiten diozu, beinik- 

-bein. 

Aaleginak aalegin saiatuko naiz beinik-bein, zu ere, nerekin 

oriek esatera egin zaitezken, lagun, zerau adiskide 

irizten baitzaitut. Oraingotan auxe da banantzen gaituena: 

begira ezazu zuk ere. Nonbait aurrekoetan, zuzengabekeriarik 

iasatea baino txarrago dela zuzengabekeriarik 

egitea, esan nuen nik. 

Bai. 

Zuk, berriz, zuzengabekeriarik iasatea. 

Bai. 

Eta zuzengabe egiten dutenak zorigaiztoko direla esaten 

nuen nik, eta zuk gezurtarazi egin nauzu. 

Bai, ala Tzeu! 

Polo, zuk irizten duzun bezala, beinik-bein. 

Egia iritzita beinik-bein. 

Bear bada. Zuk, berriz, zoriontsu direla zuzengabe egiten 

dutenak beinik-bein, ordanik eman ezpalezate. 

Erabat. 

Nik, berriz, oriek beinik-bein zorigaiztokoenak direla 

esaten dut eta zuzenbidezkoa ordaintzen dutenak, gutxiago. 

Ori ere gezurtatu nai ote duzu 

Alabaina, orí gezurtaraztea oraindik ura baino zailago 

da, Sokrate. 

Ez arean, Polo, ezina baizik; egundaino c'gia gezurtarazi-ezina 

baita. 

Nola diozu Baldin gizon bat zuzengabe eginaz, tiranutza 

baten aurka azpi-iokoa egiten atzeman balezate, 

ta atzeman-ala, biurritu ta ebaki, begiak erre ta beste 

asko, andi ta edonolako indarkeriatan gorriak eraman-


SoKRATE-k: 

POLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

da gero, beraren seme-alabak eta emaztea oinaze berdinetan 

min artzen ikusita gero, azkeník makilaz zeatu 

ta gurutziltzatu egiten dute, naiz erretxinez uieldu erretxeko. 

Iges eginda, tiranu gertatu, errian agintari izan, 

bizitzarte osoan nai zukeenik eginda, bekaizgarri izaki 

ta erritar eta beste atzerritarrek zoriontsu iritzita baino, 

ura. beste orretara ote zitekeen zoriontsuago Oriek gezurtatu 

ezinak direla esaten ote dituzu 

Txorimalo batez izutu egiten nauzu, Polo iator orrek, 

eta ez gezurtatu, arestian lekukoak emanda bezala. Dena 

dela, oroi zakizkit gauza txiki batez: tiranutza aren 

aurka azpi-iokoa egiten zuzengabe ari zela esan ote 

duzu 

Bai, noski. 

Zoriontsuago elirateke egundaino izango orietako ez 

bata ta ez bestea, ots, zuzengabe tiranutzaz iabetu dena 

ez, ezta zigortua izán eztena ere, biok zorigaiztoko izaki, 

zoriontsuagorik ezin baitateke izan ez bata ta ez bestea. 

Benetan zorigaiztoago iges egin eta tiranu gertatu 

dena. Zer da ori, Polo Farre egiten ote duzu Beste 

gezurta-biderik ote da ori, norbaitek zer-edo-zer esan 

dezanean, aren lepotik farre egin, gezurtatu gabe 

Etzarela gezurtarazia irizten ote duzu, Sokrate, gizonen 

arteko inork esango elituzkenak esan ditzazunean Beraz, 

galde iezaiozu aurrean duzun edonori. 

Polo, enauzu politikalari orietakorik, eta igaz zotz eginda 

aolku-batzarreko egokitu nintzen, Atenai'ko Bosteun 

aolkulari-batzarra, eta leinuak nausi aldia zuelarik, eta 

neuk autatu bearra izan nuenean, farraz ler gaizto eragin 

nuen, ezpainekien aukeragaia ezartzen. Orain ez 

iezadazu eska aurrean diranok auta dezatenik. Alabaina, 

oriek baino gezurtabide oberik ezpazeneuka, oraintsu 

esaten nizun bezala, neroni nere aldia utzita, neronek 

irizten dudan gezurtabideak nolakoak izan bear duen 

adierazteari ekingo nioke. 

Nik esan dítzakedanen alderako lekuko bakar bat aurkezten 

dakit, nere itz kgun dateken beraxe, alegia,


PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SOKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

POLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

POLO-k: 

SOKRATE-k: 

geientsuak berriz agur eginda bertan bera uzten ditut. 

Eta bat-bakarrari autatu eragiten dakit, geientsuekin 

berriz eztut elkarrizketarik ere izaten. Begira, bada, gezurtabiderik 

eman nai izango zenukenentz, aldian bein 

nere galderak erantzunik. 

Ni neu etsi-etsita bainago, zerorrek, neronek eta beste 

gizonek txarragotzat irizten dutela zuzengabekeriarik 

egiten duena, zuzengabekeriarik iasaten duena baino, ta 

zigortatua eztena zigortatua baino. 

Nik, berriz, beinik-bein ezta neronek, ezta gizonen arteko 

beste inork ere. Zeuk orregaitino zuzengabekeriarik 

egin baino 

Baita zuk ere beinik-bein, baita beste guziek ere. 

Ezta urrik eman ere; ez nik, ez zuk, ezta beste inork 

ere baina. 

Erantzungo aal didazu 

Erabat. Zer esango ote duzun iakiteko írrikan bainago. 

Esan iezaidazu, bada, iakin dezakezun, asierandanik galde 

egiten nizuken bezala. Zeri derizkiozu txarrago zuzengabekeriarik 

egiteari, ala, zuzengabekeriarik iasateari, 

Polo 

Zuzengabekeria iasateari nik beinik-bein. 

Eta itsusiago zein ote da Zuzengabekenarik egitea, 

ala, zuzengabekeriarik iasatea Erantzun ezazu. 

Zuzengabekeriarik egitea. 

Txarrago ere bai beraz, benetan itsusiago badadi 

Ez orixe. 

Badakit: ezpaituzu irizten zuk, iduri duzunez, ederra 

ta ona, itsusia ta txarra berdin direnik. 

Ez arean. 

Eta ori zergatik Eder diren gauza guziak, adibidez, 

gorputzak, koloreak, izakerak, abotsak eta iarduerak, 

ederrak direla izentatzen dituzun bakoitzean, begiak 

ezeri itzuli gabe izentatzen ote dituzu Adibidez, leenik 

eder diren gorputzak, bearrak dakarren arakoxe bakoitza 

onuragarri daitekenean, ez aal dituzu eder direla 

esaten, naiz, atseginen batetarako, baldin ikustean ikus-


PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SOKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

POLO-k: 

SOKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

leek begi-betegarri arkitu ta pozgarririk ar badezate 

Oriek ezik, ba aal daukazu esatekorik gorputzaren edertasunari 

buruz 

Eztaukat arean. 

Ez aal dira beste guziak orretara izaten, izakerak eta 

koloreak, naiz nolabaiteko atseginen batez, naiz onura 

batez, naiz biotaz, ez aal dituzu edertzat aipatzen 

Nik bai beinik-bein. 

Ez aal da orrelaxe izaten abotsei buruz eta musikak 

dakarren denari buruz 

Bai. 

Baita lege ta iarduerari dagokienez ere beinik-bein, eztira 

nonbait oriek ezik eder izaten, ots, naiz onuragarri 

izan, naiz atsegin izan, naiz biok batean izan. 

Nik eztut uste beinik-bein. 

Ez aal da orrelaxe izaten iakinkizunen edertasuna ere 

Erabat. Eta orain beinik-bein ederki mugatu duzu, Sokrate, 

ederra atseginez eta onez mugaturik. 

Eta ez aal da itsusia aurkakoekin mugatzen, minez eta 

txarrez alegia 

Ezin bestez. 

Beraz bi gauza eder izaki, bata bestea baino ederrago 

dadinean, oriekiko naiz batez, naiz batera biotaz gainditurik 

ederrago dateke, ots, naiz atseginez, naiz onuraz, 

naiz batean biotaz. 

Erabat 'beinik-bein. 

Eta bi gauza itsusi izaki, bata bestea baino itsusiago dadinean, 

naiz atsekabez, naiz txarrez garaiturik, itsusiago 

dateke: ala, ez aal da bearrezko 

Bai. 

Eup, bada : nola esaten ote genuen oraintsu zuzengabekeriarik 

egin eta zuzengabekeriarik iasateari buruz 

Ez ote zenuen esaten zuk, zuzengabekeriarik iasatea txarrago 

zela, zuzengabekeriarik egitea, berriz, itsusiago 

zela 

Bai, orixe esaten nuen. 

Beraz, zuzengabekeriarik iasatea baino itsusiago zuzen-

PLATON-BN ATAL BAT, LEKUONA ZAARRAREN OMENALDIRAKO 283 

PoLO-k: 

SOKRATE-k : 

PoLO-k: 

SOKRATE-k: 

PoLO-k: 

SOKRATE-k: 

PoLO-k: 

SOKRATE-k: 

PoLO-k: 

SOKRATE-k: 

PoLO-k: 

SOKRATE-k: 

PoLO-k: 

SOKRATE-k: 

PoLO-k: 

SOKRATE-k : 

PoLO-k: 

SOKRATE-k: 

POLO-k: 

gabekeriarik egitea badadi, naiz atsekabegarriago ote da, 

ta atsekabez, naiz txarrez, naiz batean biotaz garaiturik, 

izango ote litzateke itsusiago Ori ere ez aal da bearrezko 

 

Zergatik ez ba 

Azter dezagun leenik bada : atsekabez gainezago egiten 

ote da zuzengabekeriarik cgitea zuzengabekeriarik iasatea 

baino Ta zuzengabekeriarik egiten dutenek atsekabeago 

izaten ote dute, zuzengabekeriarik iasaten dutenek 

baino 

Ori inola ere ez beinik-bein, Sokrate. 

Beraz, eztitu gainak artzen atsekábeak. 

Ez arean. 

Beraz, atsekabeak ezean, biak batera elukete oraindik 

garaituko. 

Ezta ageri. 

Besterik gelditzen zaigu oraindik. 

Bai. 

Txarra. 

Orrela dirudi. 

Beraz, txarrez gaindi baledi zuzengabekeriarik egitea, 

txarxago izango litzateke zuzengabekeriarik iasatea 

baino. 

Ezagun da. 

Aurreko aldian ez aal zeniguten zuk eta gizonik geienek 

besterik aitortzen, zuzengabekeriarik egitea itsusiago 

zela zuzengabekeriarik iasatea baino esaterakoan 

Bai. 

Orain, berriz, fxarrago dela ageri da beinik-bein. 


Gutxiago denaren ordez, txarragorik eta itsusiagorik 

naiago izango ote zenituzke zuk Etzaitez erantzuteko 

bildur izan, Polo: ezpaitizu ezerk kalterik egingo. Baina, 

eman zakizkio izpideari zabal-zabal sendatzaile bati 

bezala ta erantzun ezazu, esan baietz, aia, ezetz galdetzen 

dizudanari. 

Baina enuke naiago izango, Sokrate.


SOKRATE-k: 

PoLO-k: 

SOKRATE-k : 

PoLO-k: 

SOKRATE-k : 

PoLo-k: 

SOKRATE-k : 

PoLo-k: 

SOKRATE-k : 

PoLo-k: 

SOKRATE-k : 

PoLo-k: 

Gizonen arteko beste inork 

Izpide orrek dakarrenez beinik-bein eztut uste nik. 

Beraz egia esaten nuen nik, ez nik, ez zuk, ezta gizonen 

arteko beste inork ere ezin zezakela naiago izan zuzengabekeriarik 

egin, zuzengabekeriarik iasan baino: izan 

ere, txarragorik baita. 

Agerian da. 

Badakusazu, Polo, egiztabidearen ondoan egiztabidea 

alderaturik, eztutela ezertan irudikorik izan. Baina, zurekin 

nizaz beste guziek aitortuko dute; nerekiko, berriz, 

aitortzen eta lekuko izaten zeu bat-bakarra izaki, 

aski zatzaizkit; eta neronek zeu bakarrik autatzen ikusita, 

besteei agur eginda, bertanbeera uzten ditut. Eta 

beude orrela oriek guretzat. 

Orren ondoren, berriz, bigarrenari bur.uzkoa eztabaidaka 

erabilki azter dezagun, alegia, zuzengabekeriarik egiten 

duenak zuzenbidezkoaz kitatzea gaitzik andien ote 

denentz, zuk uste duzun bezala, ala, ez kitatzea andiago 

ote denentz, nik uste dudan bezala. Azter dezagun onetara: 

zuzengabekeriarik egiten duena zuzenbidezkoaz 

kitatzea ta zuzen zigortatzea bat-beraxe izentatzen ote 

duzu 

Nik beínik-bein baí. 

Zuzen diren bestean, zuzen diren guziak eztirela eder 

bezala esatekorik ba ote daukazu Zeatz-meatz aztertuta 

gero, esan. 

Orixe uste dut nik, Sokrate. 

Azter ezazu au ere oraindik: norbaitek zer-edo-zer egin 

badeza, ori egiten duenak ez ote du bearrezko iasapenik 

ere eragingo 

Orixe uste dut nik beinik-bein. 

Beraz, egin eragiten duen iasapen ori nolako, ez ote da 

alako izaten egin eragiten duena ere Onetara esaten 

dut: baldin norbaitek io badeza, ez aal du bearrezko 

ioa izaten 

Ezin bestez.

PLATON-EN ATAL BAT, LEKUONA ZAAR3AREN OMENALDIRAKO 285 

SoKRATB-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

POLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

POLO-k: 

SoKRATE-k: 

POLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

POLO-k: 

SoKRATE-k: 

POLO-k: 

Eta gogor naiz laster io badeza, ioa ere ez aal da orrelakoxea 

izaten 

Bai. 

Beraz, ioarekin alako iasapena izaten ote du, ioak egin 

dezakena bezalakoa 

Erabat beinik-bein. 

Orobat norbaitek erre egin badeza, zer-edo-zer errea 

izatea bearrezko ote da 

Zergatik ez ba 

Eta baldin gogor eta mingarri erre badeza, orrelako 

erreak dakioken erredura bezalakoa izango ote du 


Norbaitek e'baki badeza ere, izpide berdina izango ote 

luke Zer-edo-zer ebakitzen baita. 

Bai. 

Eta baldin ebakia andi beinik-bein, naiz sakon, naiz 

mingarri gerta baledi, ebakia lekioken ebakera bezalakoa 

iasango ote luke ebakía izan den alakoak 

Agerian da. 

Itz batez esateko, begira ea aitortzen ote duzumentz 

edozertaz esaten nuena oraintsu: alegia, egina egin dezakena 

nolako, iasapena iasatea orrelako. 

Bai, aitortzen dut. 

Oriek aitortuta, berriz, zuzenbidezkoaz kitatzea zerbait 

iasatea, ala, egitea ote da 

Tasatea noraezean, Sokrate. 

Norbaitek eginda ote 

Enura gabe. Zigortatzen duenak eginda. 

Zuzen zigortatzen duenak, berriz, zuzen eta bidez zigortatzen 

ote du 

Bai. 

Zuzenbidezkoak egiten ote ditu, ala, ez 

Zuzenbidezkoak. 

Beraz, zigortatua denak, zuzenbidezkoaz kitatuz, zuzenbidezko 

iasaten ote du 

Agerian da.


SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

POLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k : 

POLO-k: 

SoKRATE-k: 

POLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

Nonbait zuzenbidezkoak eder direla ez ote dugu aitortu 


Beraz, oriek egiten dituenak eder egiten du, baita iasaten 

duenak ere, zigortatuak alegia. 

Bai. 

Eder direnez gero, on ote dira Atsegin eta onuragarri 

baitira. 

Ezin bestez. 

Beraz, zuzenbidezkoaz kitaturik on iasaten ote du 


Beraz, onuragarri ote dakioke 

Bai. 

Beraz, nik aieruz susmatzen dudan onura izaten ote du 

Aren arima obe gertatzen ote da, zuzenbidez zigortatua 

denez gero 

Egiaren antza du, beinik-bein. 

Beraz, zuzenbidezkoaz kitatzen duenak arimako gaiztakeria 

kondu egiten ote du 

Bai. 

Beraz, gaitzik andiena kentzen ote du Azter ezazu, onetara: 

gizon baten ontasun-antolaketan beste gaitzik 

ikusten ote duzu bear gorria baizik 

Ez, bear gorria baizik. 

Eta gorputzaren antolaketan zer Ez aal zenituzke esango 

mazkalaldia, eritasuna, itxuskeria ta orrelakoak gaitzak 

direna 

Nik neuk bai, beinik-bein. 

Irizten ote duzu ariman nolabaiteko gaiztakeriarik badenik 

Nola ez ba 

Gaiztakeria oriek zuzengabekeria, ez-iakitea, bildurra ta 

orrelakoak ez aal dituzu izentatzen 

Erabat. 

Beraz, aberastasunen, gorputzaren eta arimaren, iru zera 

izaki, iru gaiztakeria aipatzen ote duzu, bear gorria, 

eritasuna, zuzengabekerk, alegia


PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoiCRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

Bai. 

Zein ote da utson arteko lotsagarrienik Ez aal da zuzengabekeria, 

ta erabat esateko, arimaren gaiztakeria 

Askozaz ere, beinik-bein. 

Eta lotsagarrien badadi, baita txarrenik ere 

Nolatara esaten ote duzu, Sokrate 

Onetara : beti lotsagarrien den zerak, naiz atsekaberik, 

naiz kalterik, naiz batetik eta bestetik andienak aurkeztuz 

lotsagarrien izaten da, aurrekoetan aitortuetatik 

datorrenez. 

Erabat. 

Ez aal dugu orain aitortu, zuzengabekeria ta arimaren 

orobateko gaiztakeria lotsagarrienik direla 

Aitortu baitugu. 

Ez aal da samingarrien ízango, naiz saminez, naiz kaltez, 

naiz bataz eta bestez gainditurik lotsagarrienik izan 

ere 

Ezin bestez. 

Bear gorrian izatea ta eri izatea baino mingarriago ez 

aal da zuzengabe, neurrigabeko, bildurti ta ez-ikasi 

izatea 

Nik neuk beinik-bein eztut uste, orietatik datorrenik 

beintzat, Sokrate. 

Beraz, zerbaitetan gainez egiten du arimaren gaiztákeriak 

kalte anditan eta gaitz arrigarritan bezala besteak 

gaindíturik, guzien arteko lotsagarrien izaten baita, saminetan 

beinik-bein eztenez gero, zure izpideak dakarren 

bezala. 

Agerian da. 

Alábaina, benetan nonbait kalterik andienetan gainditzen 

duena beinik-bein, diranen arteko gaitzik andien 

izango litzateke. 

Bai. 

Beraz, zuzengabekeria, neurrigabekeria ta arimaren beste 

gaiztakeria diranen arteko gaitzik andienak ote dira 

Ezagun da.


SOKRATE-k : 

PoLo-k: 

SOKRATE-k : 

PoLo-k: 

SOKRATE-k : 

PoLO-k: 

SOKRATE-k : 

PoLO-k: 

SOKRATE-k: 

PoLo-k: 

SOKRATE-k : 

PoLO-k: 

SOKRATE-k: 

PoLO-k: 

SOKRATE-k : 

PoLO-k: 

SOKRATE-k : 

PoLO-k: 

SOKRATE-k: 

PoLO-k: 

SOKRATE-k : 

PoLO-k: 

SOKRATE-k: 

PoLO-k: 

SOKRATE-k : 

PoLO-k: 

Bear gorria zein antzek kentzen ote du Ez ote du dirularitzak 

kentzen 

Bai. 

Eta eritasuna zeinek Ez ote du sendalaritzak 

Noraezean. 

Eta gaiztakeria ta zuzengabekeria zeinek Irtenbiderik 

orretara ezpadezazu, begira ezazu onetara: gorputzetan 

eri direnak nora ta nortzuengana eramaten ote ditugu 

Sendatzaileengana, Sokrate. 

Eta zuzengabekeriak eta neurrigabekeriak egiten dituztenak 

nora 

EpaiÍeengana esaten ote duzu 

Zuzenbidezkoaz kitatzeko 

Bai. 

Beraz, ez aal dute zuzenbidezko ezeinbat erabilita zigortatzen, 

zuzen zigortat2en dutenek 

Agirian dago. 

Beraz, dirularitzak bear gorria kendu egiten du, sendalaritzak, 

berriz, eritasuna ta zuzenbidezkoak neurrigabekeria 

ta zuzengabekeria. 

Orrek dirudi. 

Eta orietako ed'errena zein ote da 

Zerena esaten ate duzu 

Dirularitza, sendatzailegintza, zuzenbidezkoa. 

Zuzenbidezkoa ta alde andiz izan ere, Sokrate. 

Beraz, berorrek atseginik naiz onurarik, naiz biotatik 

andienak sortzen ote ditu, ederrenik denez gero 

Bai. 

Beraz, sendatzaileen menpean izatea atsegingarri ote da, 

ta sendatzaileen eskumenean direnak pozik egoten ote 

dira 

Nik neuk eztut uste, beinik-bein. 

Baina, onuragarri da beinik-bein: ez ote 

Bai. 

Gaitz andirik kentzen baita, oinazepean iraun eta sendatu, 

onuragarri dakieken bestean. 

Zalantzarik gabe.


SOKRATE-k: 

PoLO-k: 

SOKRATE-k: 

POLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SOKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

POLO-k: 

SoKRATE-k: 

POLO-k: 

SoKRATE-k: 

POLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

POLO-k: 

SoKRATE-k: 

Beraz, gorputzari buruz gizon bat zoriontsuen orrela 

izango ote litzateke sendatzaileen axolapean egonda, 

ala, eritasun-asierarik ere ez izanda 

Ezagun da, eritasunik izateke. 

Ezpailitzateke ori zorion izango, dirudienez, gaitzik kentzea 

alegia, asieratik ez artzea baino. 

Izan ere, orrelaxe da. 

Zer Naiz gorputzean, naiz ariman gaitzen bat dauzkaten 

biren artean nor ote da zorigaiztoago, sendatzaileen 

axolapean egon eta gaitza kentzen duena, ala, sendatzaile 

baten eskumenean izateke, gaitzak daukana 

Sendatzailearen axolapean egoten eztena, nere iritzian. 

Zuzenbidezkoaz kitatzeak ez aal du gaitzik andiena 

kentzen, gaiztakeria alegia 

Bai. 

Zentzarazi nonbait eta zuzenago egiten baitu zuzenbidezkoak, 

gaiztakeriaren sendakuntza gertatuta. 

Bai. 

Beraz, zoriontsuenik ariman gaiztakeriarik eztaukana 

da, gaitzik andiena ori dela agertu zaigunez gero. 

Ezagun da. 

Bigarren nonbait gaitza kendu duena. 


Eta ori akarrak onartu, gaitzetsi, ta zuzenbidezkoaz kitatzen 

dena izaten da. 

Bai. 

Beraz, bizitzarterik txarrena zuzengabekeria euki ta kentzen 

eztuenak eramaten du. 

Agerian dago. 

Ori ez aal da gertatzen zuzengabekeriarik andienak egin 

eta zuzengabekeriarik andiena erabiliz, alderen alde bete 

dezakenarekin, akarrik onartu gabe, zigortatua izateke, 

ezta zuzenbidezkoaz kitatu gabe, zuk esaten duzun 

Arkelao-k, eta beste tiranu, iztun eta agintariek egiten 

duten bezala 


Ori egiten dutenek gutxi gora beera onelakoturik iza- 

19


POLO-k: 

SoKRATE-k: 

POLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

POLO-k: 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SOKRATE-k: 

POLO-k: 

ten dira: baldin noŕbaitek eritasunik andienak iota, sendatzaileei 

gorputzari buruzko utsen zuzenbidezkoaz kitatu 

gabe, ezta sendatzaileen axokpean lotu gabe, erre 

ta ebaki egingo dutenen bildurrez izango litzateke ori 

mingarri dela-ta, aur bat bezala. Ala, zuk ere ez aal 

duzu orrela uste 

Nik ere orixe uste dut beinik-bein. 

Ez iakin beinik-bein, dirudienez, nolakoak diren soinaren 

osasuna ta adorea. Arrixkatzen baitira, orain aitortu 

ditugunetatik datorrenez, alakokeriarik egiten eta zuzenbidezkoari 

iges eginda, Polo, ain mingarria dek ikusiarren, 

onuragarri dakiokenaren aurrean ksuturik gelditzen 

dira ta gorputz eriarekin baino arima eriarekin 

batera bizi izatea zein zoritxarrekoago den ez iakinki, 

ain zuzen arima usteldu, zuzengabe ta dongearekin. Ori 

dela-ta, aalegínak ero egíten dituzte zuzenbidezkoaz kitatu 

gabe, gaitzik andiena ez kendu ainakoan; eta ontasunak 

eta adiskideak antolatzen dituzte, itz egiten sarkorren 

nola gerta daitezken. Baldin guk egiak aitortuak 

badauzkagu, Polo, elkarrizketa onetatik gure gainera 

datozenak ez aal dituzu sumatzen Ala, elkarrekin ondorioka 

atera ditzagun nai aal duzu 

Zuk uste baduzu beinik-bein. 

Zuzengabekeria ta zuzengabekeriarik egitea gaitzik andien 

gertatzen ote dira 

Agerian dago beinik-bein. 

Bestalde, ez aal zaigu argitan agertu, gaitz orretatik 

kendu egiten dela beinik-bein zuzenbidezkoaz kitatuta 

Daitekena da. 

Eta kitatu gabe beinik-bein gaitza iraunkor gertatzen 

dela 

Bai. 

Beraz, gaitzen andkasunean bigarrena zuzengabekeriarik 

egitea da; zuzengabekeriarik eginda, berriz, zuzenbidezkoaz 

ez kitatzea gaitz guzien artean andien eta leenen 

gertatzen da, izan ere. 

Orren antza du.

PLAT0N-EN ATAL BAT, LEKUONA ZAARRAREN OMENALDIRAKO 291 

SoKRATE-k: 

PoLO-k: 

SoKRATE-k: 

POLO-k: 

Ez aal zen orretaz gure eztabaida, adiskide Zuk benetan 

Arkelao zoriontsu egiten zenuen, zuzengabekeriarik 

andienak egin eta zuzenbidezkoaz batere kitatu gabe; 

nik, berriz, alderantzekorik irizten nuen, naiz Arkelao-k, 

naiz gizonen arteko beste edonork zuzengabekeriarik 

egin eta zuzenbidezkoaz kitatu gabe, beste gizonen artean 

zorigaiztokoen izatea irabazten duela, ta beti zorigaiztoagoa 

dela zuzengabekeriarik egiten duena, zuzengabekeriarik 

iasaten duena baino, ta zuzenbidezkoaz kitatzen 

eztuena kitatzen duena baino. Ez aal zen orixe nik 

esaten nuena 

Bai. 

Ez aal dago argiro egiazturik egia esaten nuela 

Agerian dago. (Gorgia izeneko elkarrizketatik).



-II- 


«H», ikako aditz-iokoetan 

ZATARAIN'DARR ANBROSI'K 

Oihanarte'ren "Atsotitzak eta Neurtitzak" liburuan Alvarez jaunak 

aditz-jokoetako "h" letra jatorrizkotzat jotzen du, eta ez agertzeari "fenomenu" 

esaten dio. Gertabide au argitzea da txosten onen asmoa. 

Ona Alvarez'en itzak: 

"54.—Auko zori gaitzari, eta onari aiduru (Egon hakio tinko gaitzari, 

eta itxaron ona. "Auko" hori egon berboaren sint. bat da: hagokio 

hagoko, aoko. Beste anitzetan bezela, eta Oihanarte ez da honetan 

bakarra, bigarren pertsonaren agintze-berboetan "H" dalakoa galdu egiten 

da). 

"669-—Sentona, agorrilan bidez bahoa, uk eureki ekitakoa. [Sentona 

itza gaizki dago: sentoña da; ikus RIEB 4-231. Z.]. 

"N669-—"uk", baina "bahoa". Bestetan "oha" dator (61, 349)- 

Aldera daitezke bestalde, atsotiz hau eta lehenago ikusitakoak (175, 584, 

eta 606 bereziki). 

"Fenomenu hau, lehen hedatuago, normala izan da zubereraz gaur 

arta. Aski da, gonbarazio baterako, "Kantika espiritualak" arakatzea 

(1846). 

"Har ditzagun "Jujamentiaz" eta "Iferniaz" parteak (20-21-22 orr.). 

"Eta hauek ditugu: ikaraturen iz, hark ezariren ai, egonen iz, orhit 

adi, abilana, desabiisa adi, izana, ikharadi, izan adin, erregla itzak, Jesvisek 

har ezan. 

"Baina baita hauek ere: lotsa izan bahiz gizonarentzako, ziihiir 

bahiz. 

"Lafonek oharrarazia du lege hau berau Etxepare-ren eta Leizarraga- 

-ren izkribuetan (Ikus "Homenaje", I, 440)". 

Garbi dago Alvarez'ek emen ikusi duan "fenomenua" zearo alderantziz 

gertatu dala, ots, ikako aditz-jokoetan "H" sartuberria dala, eta 

jatorriz ots-aldatze-gertaera bat besterik eztala; gaztelaniz esateko "fenómeno 

fonético". Aipatzen dituanak "ba-" dudenak baitira.

294 ZATARAIN'DARR ANBROSI'K 

Au garbienik 175 esaeran agertzen zaigu: 

175.—Gaitza, hunki ator, bakar bahator. 

Lenengoan ator, bigarrenean bi a oiek bereizteko h bat. Fonetismo 

utsa. 

Ezta ere egia, naiz Lafon'ek esana izan' "H"rik eza aginte-jokoetan 

bakarrik agertzen danekoa; edozein jokotan agertzen baita. Alvarez'ek 

N669 oarpenean aipatzen dituan amaiketatik lau agintezkoak dira, eta 

zazpi bestelakoak. Ona Uhlenbeck'ek ontaz idatzia: 

"Oft stehen im frz. bask. formen mit und ohne h im anlaut neben 

einander, wodurch ein starkes schwanken in der orthografie verursacht 

wird. (...) Im allgemeinen wird auch das b-praefix der 2 pers. sing. bei 

Liz. und Dech. weggelassen. Ich verzeichne z. b. au (Mt. 9, 22), augu 

(Mt. 25, 37 sqq.), autela (Mt. 4, 6), eraiien (Mt. 25, 27), aiz (Mt. 3, 14. 

8, 29, 14, 33), ezaiz (Mt. 2, 6. 5., 26. 5, 33), incén (Mc. 14, 67), ezatzayo 

(Mt. 7, 3), atzaye (Mt. 13, 10), athor (Mt. 8, 9 14, 29. 19, 21), arreit 

(Mt. 8, 22. 9, 9. 19, 21), ezago (Mt. 22, 16), atza (Mc. 14, 37), adi 

(Mt. 2, 20. 5, 24. 6, 6. 9, 5. 9, 6), adin (Mt. 8, 8), ezadin (Mt. 5, 25), 

ezadinçát (Mt. 4, 6), oha (Mt. 8, 9), ohá (Mt. 8, 13. 18, 15. Mc. 1, 44. 

7, 29) (...) Aus Dech. notiere ich içaneniz, inçan, eçan (beguireçan), 

agoen, adi. Eine ausnahme ist der imperativ habil (bei Dech. und Liz 

Mt. 4, 10. 5, 24. 8, 4. 9, 6. 20, 14. 21, 28. Lc. 5, 24 und ófters), wáhrend 

im indicativ deselben verbums das h bei Liz. fehlt (...). Nach ba, bai 

wahrt Liz. das personalpraefix h-, vgl. bahau (Mt. 5, 29), baihau (Mt. 

5, 41), bahaiz (Mt. 4, 3. 4, 6. 14, 28), baheça (Mt. 5, 39), bahadi (Mt. 

5, 23, bahaquian (Mt. 25, 26), u. s. w. So hat auch Dech. bahiz". 

Euskeraz esanik : Iparr-euskalkietan maiz agertzen dira asieran "H" 

duden formak eta eztudenak alkarren ondoan, eta ortatik idazkeran aldakuntza 

edo zabukada aundiak sortzen dira. Bigarren pertsona bakarraren 

h-aurreizkia ere Lizarraga'k eta Etxepare'k arauz kendu egiten dude. 

Arauz kontra habil aginte-jokoa agertzen da, baiña gertatze-jokoetan 

aditz ori Lizarraga'k "H"rik gabe dama. Ba eta bai ondoren "H" nor- 

-aurrizkiari eutsi egiten dio Lizarraga'k, eta Etxepare'k ere bahiz badu. 

Ain zuzen ere' Alvarez'ek Lafon'i ikasirik diona alderantziz. 

Oihanarte'ren esaeretan ediren ditudanak bi sailletan banatu ditut:

"H", IKAKO ADITZ-IOKOETAN 295 

A.—aginte-jokoclunak: 

1.—Ago Janikoareko, Jainko dukek hireki. 

33.—Arraika ahuntzari, agozke kaparrari. 

61.—Atsoa lehia duna hiltzera Oha atzerrira bizitzera. 

103.—Bizi adi ongi onareki, eta ezadila alborota gaxtoareki. 

139.—Eneko, atxeko hi hartzari, nik demadan ihesari. 

219.—Haur maite haz aite, eztenara hig' aite. 

226.—Helgaitz herenagati ezaizela ordeinatzeaz axolati. 

213.—Haz nezak egunko aragiaz, atzoko ogiaz, eta xazko arnoaz, 

eta atxeterrak bihoaz. 

235.—Hil adi, alaba aite. 

240.—Hiri zionat Alaba, adi ezan Alabaizuna. 

398.—Prestatzen ezadila ari, gero burhasik eskatu behar itzaukeonari. 

438.—Zori onari irekok athea, eta gaitzari auko beha. 

543.—Aiz kortes guziekin, eta nabasi gutirekin. 

545.—Ardi bilha adi, nahiz bake: otsoak jan ezake. 

584.—Erregal' adi eure doiareki, et' utzak nekatzera zoroa bere 

thusto nahiareki. 

668.—Sendo nahi dituka begiak Lot itzak eure erhiak. 

606.—Gaxtoen artean ezin biziz bahabila, oha bertze mundu baten 

bilha. 

677.—Urthearekila, iragan dateeno, kexa ezadila. 

690.—Eskerrak iztadan, zeren neure haziendari on daritzadan. 

725.—Auko bihardrano. 

795.—Idi berari adondora akio. 

872.—Begira adi oldar bat aserreti, bethi ere ixilezko etsai gordeti. 

877.—Emazte: ave-mariak joitean, aiz edo etxean edo ber bidean. 

B.—-agmte-joko eztiranak : 

33.—(agozke). 

219.—(aite(ke)). 

148.—Errak egia, urka aite. 

149.—Erradak noreki biz' izan, nik hiri gero nolako izan. 

340.—Noren ari aiz Lo datzanaren.

2% ZATARAIN'DARR ANBROSl'K 

394.—Otso larrurik jauntz eztezala, entzun nahi ezpaduk otsoa 

izala. 

3 98.—(itzaukeonari). 

424.—(ezezaguke). 

450.—Uhalde, nola aiz hola aberastu kolpe batez—Traidore 

izatez. 

545.—(ezake). 

585.—Ezagutu nahi ut hobeki, adiskidetu bano lehen hireki. 

606.—(bahabila). 

669.—(bahoa). 

756.—Ez ezaguanak egar ezala (Ez hazaguanak, jasan hazala; "hazagu" 

= ezagutzen hau, sint.) [Alvarez'en oarpena]. 

854.—Minez ago ander-aurena, eztun sendi neskatoena. 

859-—Eztezala desohora ahal iroena xora. 

865.—Sentona: agorriletan bidez bahoa, uk eskuetan ekitakoa. 

873.—Zor hueneti deus ere hon duk kornatu bat ere. 

Zalgitze'ren esaeretan: 

15.—Arraika ahuntzari, baihagozke gapharrari. 

17-—Begira adi ur bareti, nihaur niaitek lasterreti. 

35.—Ago neskaxia ago; ukhanen dun haritz edo phago. 

77.—Kidia kidiareki, habil euriareki. 

149.—Domingo, egik emazte, atzi lo, berak iratzar hiro. 

184.—Haur maite haz aite, ezten ara higa aite. 

Bela'ren esaeretan: 

29.—Hil adi, laida adi. 

Tartas/Jenkoaren manú saindiak euskaraz: 

4.—Aita eta ama ohora itzak, bizi izan liizezki. 

5.—Gizon hiltzale ezitz izanen obraz, ez borondatez. 

6.—Lutsurios ezitz izanen gorpitzez, ez konsentimentuz. 

Leizarraga/Euskal protestantismoa zer zen: 

Zergatik haren sortzetik bertan, heriora ethorten aiz haren bizitzearen 

historia guzia utzirik (101 a). 

iezantzat, gentzantzat (103). 

Bainan zer aditzen duk hik, eskuinaz eta mintzo aizen jarten horrez 

(108).

"H", IKAKO ADITZ-IOKOBTAN 297 

idoki audana (123) Aizen orhoit Sabbath-egunaz... trabailaturen aiz 

(130) ZERUETAN AIZENA. .. (155) zeruetan aizena (157). 

eskatzen aizen ogiaz... eskatzen atzaio (161). 

Etxepare: 

Doc. Christ.: gomenda adi (6 bertsoa, len. lerroa) orhit adi (6, 3) 

ioan adi (7, 1) norekila mintzo izan (7, 4) han agoen (7, 4) orhit adi 

(8, 1) Elizara izanian (9, 1) nola izan (11, 2) ezaiala (19, 4) nola huyen 

guardatu (30, 3) ezin aite (38, 2) nahi ezukeyena (38, 3). 

Hamar manam.: izena (1, 2) ohora itzak bizi izan luzeki (1, 4). 

Iudi. gen.: bethi oha galduya; gomenda adi. 

Mossen Bernat Efx. kantuya: iakin bahu (1, 1) egon ahal intzanden 

(1, 2) gaztigari intzan, orai adi gaztiga (18, 1) albaheça escusa (18, 

3) gaztiga iro ihaurk berze guzia (19, 1). 

Contrapas: Heuscara ialgui adi, oni intzan (2, 1) habil egon bahiz 

(6, 1). 

Garbi dago euskal aditzean ikako jokoetan jatorriz "H"rik etzala, 

eta geroztik ots-gertaera utsez sartuak dirala oraiñ agertzen diranak. 

Oihanarte'ren esaeretan hi, hik, hire, hireki 14 aldiz agertzen dira 

7, 139, 141, 149, 231, 232, 234, 239, 240, 313, 335, 553, 621), eta 

eure, eurei, eureari eureki 20 aldiz (59, 141, 168, 169, 349, 402, 458, 

569, 573, 574, 578, 584, 598, -669, 672, 697, 870, 874). 141 esaeran 

biak alkarren ondoan ditugu: Erakuts itzatak eure lagunak, nik gero 

hiri eure athunak.

Ipuin lako gertaerak 



-II- 


ZUBIKARAI, AUGUSTIN 

Errikoitasuna maitatzen erakutsi eustan "don 

Manuel" Lekuona jaunari, gaur be, bere gaztetan 

egun bakar batzutan ikasle izan nintzanean 

sartu eustan

300 ZUBIKARAI, AUGUSTIN 

—Perretxikuak ez ei dira onak. 

—E 

—Ala diño. 

Emaztea ta ni alkarri begira geratu giñan. 

—Nun dagoz besteak 

—Or, otzaran, ugari. 

Begiratu, aztertu, usaiña artu, bat edo beste ebagi, zeetu, esnerik 

ete euken estutu... 

Onetan niarduia emen dator Junanton. Estu, larri, izerdi likiñetan. 

—Ederra egin dogu ! 

—Zer ba 

—Ikusi dozuz perretxikuak 

—Oraintxe nabil ikusten. 

—Ba dakizu zer diñon Buesa'ren liburuak Irakurri, irakurri... 

—Ba! 

—Zer ba 

—Euron antzerakoetzaz begira zer diñon. 

—Antzerakoak 

—Ziur zagoz jan dozuezanak antzerako orreitako ez dirala Begiratu 

ondo perretxiko oneri. Erastun antzeko au, tukur ondoa... Begiratu! 

Ederra egin dogu! Nortzuk jan dozuez 

—Danok. Batzuk erdika, baiña, ikutu beintzat, danok. 

Ez nago ni perretxiko oneik... 

—Ez zaitez naastuten asi. Ni itsu-itsu nago liburuak diñon orreitakoak 

dirala. 

—Ala izatekotan zerbait sentiduko gendun. 

—Ori da ba ain zuzen euron kakua. Ezer igarri ez eta sei ordura, 

edo amaseira, edo iru egunetara... iikorrak. Ori, ilkorrak. 

—Ezin lei ori. 

—Ezetz Ez dozu irakurten ala Irakurri egizu ondo! 

Ta ekin barriro liburu irakurteari. 

—Artu egizu esne otza, esan eustan albotik emazteak, burdintzaliagaz 

katillu bat beteten ziardula. 

—Zetarako 

—Ona izaten ei da esnea olakoetan. 

—Beti da ona esnea. Dsanga dsanga edan neban katillu bete. 

—-Umiei emongo dautset

IPUIN LAKO GERTAERAK 301 

—Laga egiezue baketan. 

—Zerbait egin bearko da, jardetsi eban Junanton'ek. Baketan laga 

Auxe da biarra! Nundik asi orain Bilbora juatea izango da onena. 

—Bilbora zetan 

•—Ez daigun denporarik galdu. 

—Bertsuak atarako dauskuez. 

—Olgetako gogoa daukazu Umorea gañera 

—Zeuk jan dozuz ala 

—Ez kezkatu nigaz. 

—Ni baiño obeto zagoz ala dala. 

—Ez nagizu berotu. 

—Ni neu ez nua Bilbora. 

—Ez zaitez olako izan. Irakurri egizu, baíña, ondo. Ez zara konturatzen 

edo ez dozu konturatu nai. Baiña irakurri egizu, egin, ondo. 

Ez zara konturatzen edo ez dozu konturatu nai. Baiña irakurri. 

—Nork daki kaltegarri diran 

—Oraindik orretan Ene ba da! Alaba ebillan perretxikoak garbitzen. 

Eskerrak bera zerbait konturatu dan. Esan orduko artu dot líburua 

ta... 

—Nai dana gertatu dedilla. 

—Ezin orrela gelditu. Ez zara zu bakarrik. Zure emaztea... 

—Ez, nik ez dot jan, erantzun eban emazteak. 

—Umeak eta... 

—Kaltegarri ba litzakez ez ete eben onezkero zerbait igarri eragingo 

—Gogoratu zer gertatu zan Berriatu'n, gogoratu Iruña'n jazoa... 

Ezin geinke onetan gelditu. 

Igo giñan umien lo gelara, goian lo egiten ebelako. Danak lo, 

nasai, luze, arnas baketsuan, bat edo beste irribarrezka... 

—Ikusten 

—Orrek ez dauka ze ikusirik. Ez dozu irakurri, ba, sei ordura edo... 

Egia esateko, ez nitzan bildurtzen. Nik be ez nitun ondo ezagutzen 

perretxiku arek, baiña ez neutsen kaltegarri itxurarik artzen. Ikusi liburu 

bat, beste bat... 

"—Mesedez, ez daigun denporarik galdu. Guazen bixkor Bilbora. 

Itxartu danak, eskatu kotxe bat.


—Gizona, aurrez... Bilbao baiño lenago be zerbait billatu leike. 

Ibili ta ibili zuritu nindun osagille batengana joatera. 

—Erriko bat ikusi daigun, ba, lenengoz. Gure lagun bat, bera be 

zalea da ta. 

Amabi ta erdiak inguruan ba guaz Junanton eta ni, eskuan perretxiko 

batzuk artuta, don Alberto'ren etxera. Giro ederra. Oraindik balkoietan 

jente asko gau giroaren atsegiñez. 

jo atea osagillearen etxean eta erantzunik ez. Jo barriro, ta barriro, 

gitxienez amar bidar. Zabaldu ez. 

Bekoak sentidu ginduezan eta ausartu ziran atea zabaltzen. 

—Zerbait gertaten yatzue 

—Ez da ainbesterako, baiña medikua ikusi nai genduke. 

—Lo gogorreko da ta deitu egiozue barriro. Nai dozue telefonotik 

deitzea erantzuten ete daben Edo eskoba kirtenagaz goia jotea obe izango 

da bere oe inguruan... 

Borondate oberik ezin. Jo batetik eta bestetik eta alako baten be 

sentidu gendun norbait ba etorrala atera. Bera zan. 

—Zein da 

—Gu. 

—Zein 

—Ni, Junanton, alkatea, ta au, Austin. 

—Zer dakartzue 

—Ara... beti ebillan au esaten Iruzubieta baiño goratxuago edozenbat 

perretxiku ikusten zirala autobustetík, andík igarokeran, piñu 

landara sail baten. Ta gaur ekarri dodaz. 

—Zelako dira 

—Ara... Paketea zabaldu orduko asi zan medikua begira ta usaika. 

—Zer dauke oneik 

—Ikusi Buesa'k zer diñon bere íiburuan. 

Liburua artu ta perretxikuei begiratu. Betaurrekoak kendu ta barriro 

liburu ta perretxikuei begiratu. Beste betaurreko batzuk jantzi ta 

obeto irakurri... 

—Nik uste dot... Urte asko dira, berrogeitik gora. Sasoi aretan 

Gernikan bizi nitzala, Gernika'tik Bermeo bideko zugazti ertzean, antzerako 

perretxikuak urteten ebela ta nago ta jan egiten zituen an.

IPUIN LAKO GERTAESAK 303 

—Ez ziran bardiñak izango. Oneik... begiratu liburuari. 

—Bai, liburuak bai. Ala ta be... Ba dirudie bardiñak dirala. Zeiñek 

jan ditu ba 

—Onek. Eta bere semeak. Seik beintzat. 

—Noiz apaldu dozue 

—Bederatzietan. 

—Ia ordubatak dira. Iru ordu igaro dira. Onezkero jan ondorenak 

estean dagoz. Urdailleko garbitasun bat alperriko litzake. Estea garbitzeko 

emen erreztasun gitxi daukagu... Baiña. Nik ez dot uste... 

—Ara, ni baietzean nago. Ta zortzi ordura edo amaseira... 

—Ala ba litz egiña eginda dago. 

—E 

—Gitxi gitxiago beintzat. Ni, zuen tokian, ba-da ezpadan, nai beste 

karabaña edo gatz urez betetako zerbait artu ta oera joango nitzake. Besterik... 

Nik, nire ustez... esango neuke ez dirala diñozuzan lakoak. 

—Irakurri dau ondo 

—Ba daukat ori baiño liburu zeatzegoen bat. Etorri, sartu liburu 

gelara. Sartu giñan. Don Alberto'k iru-lau astiñaldi emon bere liburuei 

ta ezin aurkitu ain zuzen be nai gendunik. 

Bera be larritzen asi zan. Berez estua zan ta orain estuago. Zerbait 

billatu nai ta ezin. Ementxe egon bear leukie nai ta ez... baiña ez egozan 

an. 

—Zein demoniño ibilten ete da ba nire liburuekin Ain zuzen be 

arañegun... 

Gero ta urduriago nire laguna. Osagilleak baretu nai, ala-alako 

itxaropen aizeen bat sortu nai. 

—Ez zaiteze estutu. Okerrik ez daitela agertu, ni ezetzean nago, 

baiña len esanda lez, karabaña artu ta ezer ba litz... ikusiko genduke. 

Laga egidazue frantzesezko liburu ori be ia zerbait ataraten dogun, premiña 

ba litz be. 

Osagillearen etxetik nirera ba dagoz irureun bat metro. Barriro 

kezka ta izerdiak gorputza dardaratu ta gainduteko aiña. 

—-Ez nago nirean. Ez nago. Bilbora joan bear gara, asi yatan Junanton. 

—Ez dozu entzun zer esan daben medikuak 

—Nik dakidana ta zuk ukatu ezin zeinkena auxe da. Sei edo 

zortzi ordura traidoreak dirala perretxiku oneik.


Alkatea zan nire laguna ta Bizkaiko diputadua. 

Agintaritzaren ardurak be zirikatu eban. 

—Telefonotik itz egitera nua. 

—Nora 

—Bilbora. 

—Zeiñeri 

—Diputasiñoko teknikoen bateri... 

Asi izenak gogoratu nairik eta ezin. Idazkari nagusiari deitzea 

onena. 

Bat batean, telefonistei aguro ibilteko eskaruz, deika asi zan. 

—Emen, Junanton, Ondarroa'ko alkatea. Al dan ariñen erabagi 

bear dogu... Zoritxarreko gertaera bat, famili oso bat, zortzi lagun, perretxikoekin 

gaiztotuta, pozoituta... Buesa'k diñonez, iru lau ordu barru, 

zortzi ordura edo, ilkorrak dira perretxiko orreik. Bai, ilkorrak. Zein da 

bioloji gaietan or aurrean dabillena 

—Ez egiozu esan ainbesterik, gizon, albotik nik. Bildur zareala 

esatea, ondo da, dudako ete diran esatea, baiña gaitz eginda nor dago 

ba, nik. 

—Ixildu zu, garratz berak. Eta ekin barriro Bilbogaz. Ezin leike 

ezer egin Nik baiño errezago izango dozu ortik norbai billatzea ta mesedez, 

Jaungoikuagaitik, ia zerbait jakiten dogun. Argitasun edo nasaitasun 

pixkat... Laster arte. Emen egongo naz. Deitu batari edo besteari... 

zeuk dakizu, bai, baiña bixkor ibili. 

Orduak aurrera ta gero ta larriago. 

—Eskatu kotxe bat. 

—Norako 

—Itxartu egizuz umeak, jantzi ta goazen Bilbora. 

—Ez zagoz ondo! 

—Ez daigun denporarik galdu. 

—Ara, zortzi ordu ba dira, denpora ba daukagu gero be umeak 

eroateko ta ainbestetan alegintzen ba zara, biok joango gara lenengo. 

Nire emazteak eta bereak, berea be nire etxera etorrita egoalako, 

ondo artu eben nire erantzuna. 

Taxi bateri deitu ta bera etorri orduko Bilbotik deika ziran. Teknikoa 

erbestean egoala, baifia bere laguntzallearen kontsejuz, klinikaren 

batera joatea izango zala bidezkoena, perretxikuen analisisak-eta egin 

baiño len gora-berarik gertatekotan, leenago igaroko ziralako.

IPUIN LAKO GERTAERAK 305 

—Klinikaren batera Basurto'ko ospitalera joatea ez ete obe, an 

geiago ikusiko eben-eta, esan neban nik. 

—Errazoia. Guazen edonora, denporarik galdu barik. 

Sartu giñan taxisean. 

Berez, irudimenaren indarrez-edo, sarri dakit janaria errez urdailletik 

kanporatzen. 

Markiña baiño len, kotxeko kristala eratsi ta asi nitzan jaurtiten. 

—Ez bildurtu, ez bildurtu onegaitik, esan neutsan. Borondatez dagit 

au, iñoiz gertatzen yatan eran. 

Baiña a ikusi ta nire laguna ez egoan nire esanak sinistuteko. Iruzubietatik 

gora giñoiazala, txoferrari agindu eutsan: gelditu, gelditu 

emen. Jaurti argia, al dozun eran eta al zeinken bestean, baster orretara. 

Ain zuzen be perretxikoak egozan tokiaren aurrez aurre gengozan. 

Baldarki, itsu-mustuan kotxetik urten, munan gora iru-lau metro txirristadaka 

igaro nai, oker edo makur al zan eran igo, ta emen dator eskukada 

perretxikogaz. Eta len baiño kezka geiagoz: 

—Egingo neuke Diputasiñoiko txoferrak, etxeratzekoan, emendik 

igarotean, batu egin dituala berak be, len baiño askoz gitxiako dagoz-ta. 

Nun billatu orain bera Berak be Bilbora eroan eta jan ba ditu Auxe 

da eguna! 

Orrelaxe, gero ta irudimen illunagoak artegatzen ebela, eldu giñan 

Biíbora. 

Erdi olgeta, erdi barrez, baiña barruko bildurra gaindu eziñik. Fede 

edo itxaropen batek arintzen ninduan. Gaurko teknikaz, ilkorrak izan 

da be, zerbait lortuko da beintzat, niñuan. Origaitik ez nitzan ainbeste 

larritzen. 

Blbora eldu ta zuzen Basurtora. Taxis'ari atean gelditu eragin 

ondoren, sartu giñan Ospitalean. Ez dakit zein atetatik. Kobaltoko bonba 

egoan tokira zuzen-zuzen. An egoan gizon bat mai gañean ta iru-lau 

lagun bere inguruan. 

Pratikante bateri, ikusi orduko: 

—Nun dago osagilleren bat 

—Zetarako 

—Perretxikuak gaitz eginda gatoz. Ta okerrena: Ondarroan geratu 

dira beste sei. 

Osagillea, ga'betan arduradun egoten diranetakoa, itxuraz, lo egoan. 

Joan zan gora pratikantea. Jezarri giñan. Jezarri Ormaetako agiri 

20


ta paper guztiak irakurtera urreratzen zan Junanton urduri, egon eziñik. 

Minituak ordu beretzat eta niretzat be bai. Bost-sei igaro orduko, asi zan : 

—Ba dator osagillea edo ez Erantzunik ez artzean, didarka: Jakin 

egizue Ondarroa'ko alkatea naizala eta diputadua... 

Beste iru-lau minutu ondoren agertu zan osagille gazte bat, begietako 

makarrak kentzen; oetik edo sofaren batetik etorran igarten zanez. 

Pratikanteagaz jardunean, ixil-mixilka, unetxo bat igaro ondoren, 

guri begira ots egin eban: 

Nortzuk dira emen perretxikoak kalte egindakoak 

Oso-osoan, soldaduzkan iru oin aurrera egin eta tinkotzen dan eran, 

bete-betean, lerden-lerden aurreratu zan Junanton eta bat batez: 

Ni... ta au, ta onen semeak, beste bost edo sei. 

—Ta Zer euki dozue 

—Oraiñarte ezer ez. 

—Ezer ez Zelan dakizue ba kalte eginda zagozena 

—Perretxiko batzuk jan doguz, txarrik pentsatu barik, eta begira 

liburu onek zer diñon. 

Osagillea irakurten asi zan. Bein eta barriro, eta barriro... Igarten 

yakon ez ekiala ezer gai ontaz, edo ta ez ekiala zer esan. Alako baten, 

zorrotz: 

Nai dabena esan daiala liburu onek edo bere egilleak. Kaltegarriak 

izan ba lira, nai ta ez, zerbait igarri bearko zenduen. 

Aizerik euki dozue 

—Ez. 

—Larritasunik 

—Ez. 

—Miñik 

—Gitxiago. 

—Otzikararik! Izerdi otz eta likiñik 

—Ez. 

—Jaurti dozue 

—Nik bai, baiña egia esateko ba daukat ortarako erreztasuna eta... 

Osagilleak, bete-betean: Nik ezin nei ezer egin. 

—Ezetz 

—Geiago barik, ez. 

Junanton gero ta estuago. Baiña irakurri... Sei ordura edo amaseira...

PARROKIETAKO ZINEMAK 129 

iñork ematen ez, ta nora jo jakin ez. Ez zan erraza bide berriak urratzea. 

Indar pixka bat izatekotan, zinemak alkartu bearra zegon. Zinema 

txiki asko batuta, indarra, batasunaren indarra, agertuko gendulako uste 

garbian geunden. 

Zinema txiki oietakoen elkarte bat Lapurdi-n, Orthez'en ba-zala 

jakin gendun eta ango araudia jaso ta ikasteko lana Irigoyen-dar Txomin'i 

eman zitzaion. Orrela, Orthez'en Candau apaiz jaunak "SANOKY" 

izeneko eliz-zinemaetarako egiña zeukan araudia oiñarri artuta, aurkeztu 

zan gure lenengo araudia. Elkarte berriari, F.I.D.E.S. izena ezarri genion. 

Arrezkero gero ta garbiago ikusten zan bakarka jokatzearen kaltea 

ta legetik kanpo ibiltzearen •arrixkua. Ta gure arteko goraberak errazteko 

ta aurrera bear bezela eramateko, "ofizina" bat lantegi berri bat 

sortzea erabaki genduan. Baiño ez nolanaikoa, gaurkotua nai gendun, 

teknika berriz egiña, zinema-gaietan gizon ikasiekin eratua ta elizaren 

erakutsietara jarria. 

Bizkaia'en ere asi ziran Sestao'ko Patronato dalako zineman, gure 

arira etortzen. Gure berri laister jakin zuten Oviedo'n ere ta ango eliz- 

-zinemak elkartzeko lanak bereala asi genitun. 

Alde batera ez da arritzekoa baiño, ez uste asitako danok beti 

aurrera egin genduanik. Asi ta gero atzera egindakoak ere askotxo izan 

bait-dira. Asi ta buka, erabat iraun dutenak Tolosa'ko ta Zumarraga'ko 

zinemak izan dira. Urrena Azpeitia-ko "Soreasu" zinema, ondotik beste 

batzuk dirala. Alare, asiera zaillari eutsiak ondorio onak ekarri ditu. 

1952-ean, O.C.I.C.-ek batzarre bat eratu zuan Madrid-en. Antxe 

nintzan, ain zuzen. Zinema-aretoak elkartu egin bear lutekeala: orixe 

zan zekarten asmoa. Gu ba-genbiltzan, nai bezain irmo ta pizkor ez 

izan arren, ibillian beintzat. Battzarre artatik banatu zan toki askotara 

elkartu-bearraren garrantzia ta indarra. 

Aukera ona zala-ta, dei berri bat egin zitzaien parroki-zinemak zituzten 

apaizei. Zumarraga'n batzartu giñan, 1952-go Urrillaren 6-ean. 

Eta egun artan itz-emandakoak, andik urte-betera FlDES VASCA S. L. 

elkartea sortu gendun Donostia-n Castells notario jaunarenean. Naparroa-koak 

ere gurekin ziralarik, talde ederra osatu gendun. 

Gure ametsak egi biurtzen, gure asmoak indartzen zijoazen. Arrezkero, 

Araba, Burgos, Santander eta Logroño-ko parroki-zinema geienak 

9


elkartu zitzaizkigun. 1958-gn. urtean 121 giñan, aundi ta txiki, naiz-ta 

noizbeinka, bat edo bestek alde egin. 

Gerora, FIDES S. L. zana FIDES COOPERATIVA biurtu zan, lege- 

-aldetik erraztasun obeak zirala ikusirik. Ortan dago ta ortan diardu, 

gaur ere. 

Baiño elkartearen onurak ez genitun gure-guretzat bakarrik nai, ta 

beste 'bazter askotara edatzeko alegiñak egin izan ditugu. Madrid, Barzelona, 

Valentzia, Sevilla, Coruña-urietan gurearen antzeko elkarteak sortuak 

dituzte. Ez degu uste, ordea, egiteko guzia egiña dagonik. FIDES 

oiek duten indarrari etekin guzia eman-arazi arte, ezin giñezke egonean 

egon. Egindakoari eusteak ba-ditu bere lanak eta gaurko gizarteari bear 

bezelako zinema-giro bat emateko zailtasunak eun-da-alakoak dira. Gaiñera 

dirutza aundiak bear dituzten lanketak. 

Iñor gutxik erabiltzen ditun filme-gai egokiak bear-bearrekoak dira 

parrokien zinemaetarako. Batik-bat, umeentzakoak. Onelakoak oso gutxi 

egiten dira ta diran aletxoak gure eskuetaratzeko, JUVENSA filme-banatzaille-ekinza 

sortu du FlDEs'ek. Alare, bear-izanak ugariago, banaketarako 

filmak baiño. 

Beste ardurarik ere bearko da gaur eguneko giroan. Ez du lan xamurra 

izango ortaz kezkatu ta lanari ekin nai dionak. Batzorde bat egiñik 

dute iritzi ta asmorík jatorrenak aurrera-aterazteko. 

Ogei-ta-bost urte luze egiñak ditu guzti oien zuzendaritzan Garmendia-tar 

Juan Jose apaizak. Espaiñia-ko Gotzai jaunak goraipatu dute 

egiten ari dan kn onuratsua. Ez da gutxi. Baiño Jaunak eman dezaiola 

geiagorako argíbide ta kemena.

Peru Abarka 



-II- 


"KAMIÑAZPI" 

XVIII mende azken aldean agertu zan eibartarra jaiotzaz eta Markiña'ko 

erretorea zan Jose Antonio Moguel abadearen PERU ABARKA 

baizen begiko egiten diran liburu gitxi arkitzen dira euskal literaturan. 

Gauza asko erakusten dituana da, bera irakurtera milla errezoiz bultzaten 

dabena. Orain ia berreun urte ídatzitako idazti onetan argi ta garbi ikusten 

da orduko mundua. Orduko pentsaera, orduko oitura, orduko sendakintza 

ta abar jakiteko Peru Landeta'ko diñozanak entzutea besterik ez 

dago. 

Peru eskolaua ez izan arren bizitzeak irakatsita gauza asko ekiana 

zan eta biziera zuzenekoa zanez moral kontuan edozeiñeri arpegi ematekoa. 

Bein uste barik andi usteko ederto jantzitako Maisu Juan barberuagaz 

tope egin eban eta gizarajo au arrituta laga eban. Baserritar batek 

ainbeste jakin eikeanik ezin eban sinistu. Bear ebanari bear zana esateko 

bildurrik ez eukan Peru'k. Nozbait bere iritxietan gogorregia be bazala 

irudiarren nekez asarratuko zan. Maisu Juan'ek eta biak naikoa eztabaida 

gogorrean asi ziran baiña denpora asko baiño len lagun andi egin ziran. 

Berbeta ta gramatika aldetik begiratuta be atsegiñez irakurten da 

PERU ABARKA. Beti ez gara batera etorriko auzi onetan, baiña osotara 

begiratuta kontu onetan be jakingarri asko dagerz. 

KRISTIÑAUA 

Peru, gure asaben antzera kristiñau sutsua zan. Goizeko, bazkaldu 

aurreko ta apaldu aurreko otoitzak eta gabean errosariua erresau barik 

ez zan geldituko. Baiña, otoitzak marmarrian esatea ez zan bakarrik bere 

kristiñautasuna. On guztia Jaungoikoagandik etorkigula ta orregatik eskerrak 

zor geuntsazala esaten eban. "Eztago bake iraunkorrik ezpadago 

Jaungoikoaren bildurrik; baña bildur, donga egitetik atzeratuten gaituana". 

Kristiñautasuna, Jaungoikoa gauza guztien gaiñetik eta lagun-urkoa


geure burua lez maitatzea da ta Peru'k be olantxe artzen eban eta bere 

pamilikoei irakatsi. Ondorengo Peru'ren berbetan olako zerbaitegaz oartuko 

gara: 

"Alaba bijen artean gazteenak eztaukaz amazortzi urte baño gejago, 

ta ez bakarrik susmau, baita bere ziur jakin deutsat, gordeten dabela 

sarri bere gosarija, emoteko eskutuban, bere buruari kenduta, Jangoikuaren 

deiko lenen datorkonari, esaten deutseela ez iñori ezer adierazoteko. 

Baru barurik dago alanguetan eguberdiraño, ta eztago orregaitiño 

atserena biarrik gogorrenetan. Bere amak diño, topau dabela belauniko 

gabak orduak emonda, burubari luba kenduta, baztertxu baten". 

Beste kontutxo polit bat be badiño Peru'k, bere alabearen Jaungoiko 

zaletasunaren barri damoana: 

"Etorri zan ona, neu etxian ez nenguala mutil lotsa gaistoko bat. 

Oles egiebanian, urten eutsan atera esan deutsudan alaba onek. Bere itxura 

ederrak beste baga, zoraeraso eutsan mutillari ta zabaldu zituan besuak 

laztanen bat egiteko; neskatilla onek atzeratu eban gorputza, baña 

bai prestau bere besua emoteko belar-ondoko ain sendo ta zolija, zein 

da ikariaz ta uste bagako esku ezartiaz, jausi zan beera; itxi eutsan atia 

neskatilliak, zirautsala: juaadi, lotsa baga ori etorri asan bideetati". 

Au sinistuteko kontua da, berak diñoan lez, orduko baserritar neskatillak 

beso banatan kaleko neska bat eroateko ainbat indartsuak baziran. 

^Zein mutil ausartu alako neskatillai ikututxuak egiten 

; Semeak be gaurko mutillen tertijokuak ba ziran! Entzun deiogun 

berari: 

"...mutillok bere ez ditu inok ikusiko neskatilla atzian, ez eurakaz 

berba egiten. Egunak dakaz etxera. Esan daruaket nik : mutillak, aurrena 

da Jangoikuaren bildurra; baña zuben munduko on izatiari begiratuta 

bere, gorde biar zaree neskatilletatik. Katuba sagubaren zain legez 

dagoz bat baño geijago, nundi ta zelan atrapau aldajen mutillen bat". 

Gure Peru zintzoa gaur biztuko balitz ta gazteen agiriko alkarri 

eldute ta musu emoteak ikusi zer esan edo egingo ete leuke! 

EUSKALDUNA 

Peru euskaldun osoa zan. Euskaldunak bagara asabak irakatsitako 

oituretan bizi bear garala esaten eban. Baita beste au be: "Galdu gai-


tube arrotz ta erdaldunak, ta tximino eginik jarraitu gura deutsegu aren 

asmuei". 

Berbeta arazoan ez eban begiko euskera mordoillua. Ara zer iñoan: 

"Euskaldun utsak ezin aitu eikeezala berba oneik; Poderosua, kriadoria, 

konzebidu, poderiaren beian, errezuzitatu, katolikua, komuninua, 

errezurrezinoia, sekulakua... ". 

Berari entzunda, "Agur" berbia, bilbotar erdaldun eusko abertzaleen 

kontua bakarrik danik iñok ez dau esango. 

"Agurra da euskera garbi ta ederra, esaten dana sarrera ta juarean. 

Agur jauna, agur andria esaten jakee lotsiaren kalte baga andikijai bere". 

Dirudianez "basko" berbeak, olantxe, Bidasoa andiko berbetea-edo 

esan nai eban orduan. Peru'gaz jardunean dan abadeak au diño: 

"Erosiko ditut, topau aldaidazan, basko ta giputzeko liburuak bere, 

euskera guzti guztietara aituteko". 

Babel torreko nastearen ondorengoak Españia'ra ekarri eben berbetia 

izan zeinkeala euskeria uste dau Peru'k. Peru, (Moguel), bere aldikoa 

zan ta orduko pentsamodua eban. Zenbait abereen izenai emoten 

dautsazan azalpenik gaur iñok ez leuke ontzat emongo. Dana dala, alan 

asmauteko be burua bear da. Nik beintzat atsegiñez irakurri izan dot 

atal ori. 

GlZARTE MAILLA 

Gizadia mailla bitan banatuta egoan aldi aretan (aberats ta andikiak 

leiñargi ta eskubide guztien jaube ta langilleak edo erri xumea ezeren 

eskubide barik) Euskal Erria'n andikia izan bearrik ez zan leiñargi 

izateko; edozein langille izan eikean jatorriz euskalduna izan ezkero. 

Euskaldunen leiñargi izatea ez zan andinaikeria bardintasun naia baiño. 

Peru'k olan esan eutsan Maisu Juan'eri, au, beste barberu ezagun bat 

baiño asko apañago jantzia ta andi naikoagoa zala ikusirik. 

"Bizkaitarra zarian aldetik eginda daukazu idalgija; ez baña Bizargin, 

Odolateratzalle ta zauri osatzallia zarianetik". 

Arrokeri bakoa zan Peru. "Ni naz iru etxaguntzaren jaube; buruba 

larregi urratu baga, badaukat zer jan ta zegaz jantzi, ta ez dot oraindino 

jaunaren izenik enzun neure semeen aotik bere ta gura bere ez dot". 

Ori bai, bere abizena bizi zan baserriaren izen bera izateak asko poztuten 

eban. "Eldu gara bada gabiltzan gabiltzan, o adiskidia, neure etxa-


guntzara; ta jakin egizu deritxola Landeta, landa eder baten dagualako. 

Ezta, gizon aldi dakigunian, etxe ontara ezkondu mutil arrotz edo beste 

etxetakorik; belaunik belaun gizon etxeko semeetati eldu da nigana; 

agaiti aldatu ezta niganaño neure izen ondokotzat etxe onen izena; alan 

derist Peru Landeta-ko". 

Baserria ondatu ez eitean oso osorik oiñordeko bakar baten gain 

laga bear zan (gaur be bai). Onetzaz ara zer diñon Peru'k: 

"Bizkaiko porubak emoten deust eskubidia aututeko zuben artian 

gura dodana oiíiordékotzat. Guztiak bardin diriala, autuko dot semeen 

artian lenen jaiua. Zubek buru dongakuak bazinee autuko neuke alaba 

nagusija". 

Baiña orretarako, alabea oiñordekotzat aututeko, gauzak txarto joan 

bearko ziran semeen artean. "Beti da ondo berez semeren batek eruatia, 

arrotz ta beste izeneko bat jaubetu baga" —iñoan berak. 

JANTZIAK 

Peru'n jantziak zelangoak ziran berak esanda dakigu ta gaiñontzeko 

baserritar ta langilleak be bere antzera jantziko ziran kontixu: 

"Ez naz ni Jauna, abarkak oñetan, txapel bat buruban, gerreztuba 

gorputzian". 

Beste baten diño: "Sartu dira kapela kerizgarrijak ta egal biribil 

eta luzedunak. Nik enzun neutsan aita asaba bati, antxiñako andikijak 

bere ebiltzala abarkakaz, txapel batubaz, zeintzuk obago dirian buruba 

ta belarrijak berotuteko kerizgarri zuk sombrellubaren izena emoten 

deutseezunak baño. Jagiko balira lurpetik antxiñako asabak, ez leukee 

sinistuko bizkaitar ta euren ondorenguak diriala gaurko jaun andiki ta 

andikigurak". 

Jakiña, baserritarrak eurak be, jai edo olakoetan, bera Peru'n antzera, 

obeto jantziko ziran. Beintzat, bazituen "zapatak zotutxubetan, ta 

kalzerdijak kakuan esegita". 

Baiña, ondorengo bere berbak entzunda, ezin asmau dot zer zapata 

modu ziran sutotxubetan gordeta eukezanak: "Eztozu emen idoroko 

oñetako zorrotzik bai abarka edo zapata zabal edo motza ". 

Peru'n ustean "zapatia" berbea euskalduna da: "Zapatia esaten 

jako oñetako zoru sendodunari, zapala dalako edo zapalduteko zerbait,


txito adjutuba. Zapua bere esaten deutsagu piztija atsitu zapalari. Auxe 

dakit, ez zer geijago". 

Ortozik be noízbait ibilten ziran dirudianez: "Barriz gurç neskatillak, 

euri ta aterri, eguraldi on edo txar, ortozik edo abarka zulatubakaz 

dabiltzanak

136 "KAMIÑAZPI' 

JAN EDANA 

Peru'k jan edanari buruz emoten dituan barriak guztiz politak 

dira. Uste barik kanpoko gizona apaitara andreari eroan eutsan ta au 

zan euken aparia: 

"Badakizu, Maisu Juan, zelangua oidan baserri etxeko jan lekuba; 

txisilluban zamauba zabaldu, subaren ondoan egon, lapikua eraz ta aurrian 

euki; ,;nun Erregeen jauregietan bere, mai egoki ta adjutubagorik 

Uste bagian legez artu ditugu. Jakin izan baleu Marija nire emaztiak 

etorteko ziniala zu ,ipiniko eutsun apari galanta. Gaur igaroko gara zelan 

alan. Urdai zielgati ta lukainka-solomuakaz egingo dogu koipatsu; gura 

badozu erregutakaz, gura badozu arto berozkuakaz. Zeure au-keran eukiko 

dozu. Erreten dagoz kastañak; egosten dago beisegijaren ezne txito 

mamintsu ta koipatsuba; lapikuan dagoz urdai ta zeziñaz eginiko azaak; 

erreten sagar mueta asko... Burduntzijan dakutsuz ollanda ta usakumiak. 

Eztogu etxeú urten ezeren fcilla; usuak azten ditugu emen ez geuk jaateko, 

ezpada eruateko artu emona daukagun andiki edo abadeen etxera, ta 

bai nor edo nor baletor geurera uste uste bagian". "Idi gizen ta zezin 

egitekuak eruaten ditugu olagizon ta aberatzen etxeetara, díru ederrak 

artuteko, ta gulanguen etxeetarako gordeten ditugu txaaltxu, idisko, bei 

zar edo aketirenak. Gose onarentzat ez dago jaaki dongarik. Aberatsen 

maijetan etxakee ain gogoz ekiten geeli gizen ta egaztijai, zelan baserri 

etxeetan arbi, aketiren ta aza lurruna darijuenai. Ogi zurija aentzat baño, 

gozuago da guretzat arto arregutada galanta. Talo ondo egiña auspian, 

morokilla, eznia, gaztañak ta sagarrak daukazan nekezalia, dontsuago da 

andiki guztiak baño. Milikerijen artian ez dago aragi sendorik egiten". 

Taloaz gaiñera iru ogi mueta egiten zituezan; bat txakurrentzat 

berariz. ;Ez ziran edozein orduko txakurrak! 

"Egin oi dira batzubetan iru ogi mueta; bata garbija, bestia tremesa 

ta zantarrena ta txakurrentzat obia, birzaizkua". 

Ikusi daigun orain zelan jaten eben: 

"Erretilluba da euskaldunen platera. Ekarriko deuskuben platerak 

euko ditu gitxienez berrogei urte, ta iraungo dau beste ainbeste urtian. 

Zure bestelango platerok austen dira egunian bein lurrezkuak badira, ta 

bestelanguak, edo urtu oi ditu subak, edo ausita saldu edo trukau biar 

izaten dira. Zurezko kollara bat ekarten badeusku, ezta gitxi izango.


Barriz alperrak dira nik etxe batzubetan ikusi ditudan oratzalle, zubek 

tenedoren izena emoten deutseezunak. ,;Zetako emon euskuzan Jangoikuak 

amar atzak edo atzamarrak Askoz gozuago dira aza ta okela zati 

eskuz ebagi, atzakaz eta ogiz batu ta jaten dirianak. Ondo izango da 

zamau lodi bategaz estalduten badeuskube mai ardao zetakaz zikinduba. 

...Serbilleta orainguen ordian eztaukagu imiñi baño aus zapi edo marrats 

bat loitu etzaitian". 

Euren janarietan ez dau patatarik aitatuten orduan emen ez zalako 

ezaguna. Ta indaba edo babarruna be geroagokoa al da ba Beintzat au 

be ez dau aitatuten. 

Peru ez zan edalea. Ardau gitxi edaten eban, geienetan maian be 

ura. Baiña ez ziran egoten etxean ardau barik, norbait bajoakien be. 

Maisu Juan'eri iru ardau mueta atera eutsezen: txakoliña, klareta ta 

naparra. Edateak Euskal Erri'ra edo Bizkaia'ra ekarren kalteak minduta 

egoan. ";O zorigaiztoko ardandegijak! (íñuan). Eta jzenbat kalte egiten 

dozuben! Bizkairik geijenak Erriojara darua dabena ta eztabena". 

Orduan sagarra ba zana ba dakigu, baiña sagardorik eta sagardotegirik 

ez al zan ba Beintzat orduko sagardorik ez dau aitatuten. Bera 

baiño lenagoko denporakua bai: 

"Len ozta ezagututen zan matsardua. Sagasti asko zirian, ta erriko 

ardao ta sagarduaz igaroten zirian bizkaitar ta beste euskaldunak. Diruba 

geratuten zan bertan. Eztago ikusi baño zenbait tolara topetan dirian et'xe 

zaarretan, ezertako eztirianak". 

LUA 

Baserritarren orduko oiak gozo-gozoak ziranik ez dirudi. Peru ta 

Maisu Juan'en onetzazko jarduna entzun daigun: 

P.—...guazan oera; ni logura naz; ez dot eunezko, ez miesazko 

izararik biar, ez artulezko burkorik. Marrageruben izara latzen artian 

atserengo dot goisartian. Ez nabe iratzartuko ez ardi, ez imitxen zirikak. 

M.J.—Gurago dot nik orrelango oera etzun baño sutonduan egon 

eguna argitu artian". 

Biaramonian Peru'k diñotsa: "Obeto egingo zenduban zeuk bere 

lo egin bazendu, gaba alperrik igarota, ardi ta imitxa txatxar batzuk gora 

bera. jZelango mutilla zu arratoetzarrez beterik dagozan toki edo geletan 

lo egiteko!.".


Ardandegiko oira ez eban sartu nai izan baiña urrengo egunean 

pozik lo egin eban Peru'n etxean Maisu Juan'ek. 

"Sartu nintzanian egin neban luma artian toki eder bat; eztot jira 

bat egin gau guztian. Bentako imitxa guztiak bere ez ninduben iratzartuko". 

Orduko politena au zan, zera... lotara aurretik su ondoan beroaldiak 

artzen zituela. Ori neguan izango zan kontixu. 

LANGINTZAK 

Peru'k azalduten dituan langintzen artian nekazaritzako ia ezer ez 

dau aitatuten; olari buruz jardutean aitatuten dau basoa. Guk emen 

lenengo aitatu nai doguna, orduan bat batean adiskide andia egin eban 

Maisu Juan'ena da: barberutza. Onek, bera Barberuba, Sangradoria, ta 

Zirujauba zala esan eutsan Peru'ri. Ta onek, bera Arotza, Argiña, Itzaña, 

Atxurlarija ta Baso-azterlarija zala erantzun. Baserritarrak, obeto edo 

txartuago orrek danok egin bear izaten dituelako. 

Egia, orduan barberuak, bizarra kenduaz gaiñera sendakintzan be 

ekiten eben geiago edo gitxiago. Sendakintzako euren egitekoak azur 

auzi ataraak konpondu ta gaixotasun batzutan gaixuari odola ataratea 

izaten zan geien bat. Ta bear bada agin ataratzea be bai. Neuk be neure 

errian agiñak ataraten zituan barberu bat ezagutu neban orain ia irurogei 

urte; ta ziur inyezio barik. 

Ara Peru'k Maisu Juan'eri onen langintzari buruz esandako batzuk: 

"Odola ateratia, eskutur ikara bagia ta begi zolijak ditubenentzat, 

ez da orren gauza gatxa. Amabost egungarreneko ikasiko leuke edozein 

andrak, ta zuk baizen ondo edo obeto iminiko litukee txaplatatxubak, ta 

eraatsi zauritxuban lokaarrijak askatuko ez diran gisaan iñoren esku 

baga. Barriz, nok igarri zubei dakizuzan edo ez osatuten zaurijak, ezagututen 

bedar onak 

"Ez diñot nik dongarik zure biargintzagaiti; gizon biarrak zaree 

zelan bait; bizarra kendu baga ezin egon geindez; atera biar da odola 

gatx askotan, baña neure ustez, ez ainbestetan, zelan ateratzen dan; eta 

nik agindu biar baneu, odola ateratia gaiti ez leukee zubek legezkuak 

diru berezkorik eruan biarko, edo beintzat ez odol-aterarik egin Osagille 

nausi Medikuben izena emoten jakeenak ikusi, ta onek agindu artian". 

Len sendakintzan, batez be sasi sendakintzan bedar asko erabilten


zan. Ara eraen olako zerbait baieztuten daben bertso bat, PERU ABAR- 

KA'tik jasoa: 

Pasmo bedarrak biarko dira 

Eragosteko pasmua, 

Orma bedarrak gozatuteko 

Banatu yatzun albua. 

Orduko denporetan Euskal Erriko langintzetan nebarmenetarikoa 

burdingintza zan. Lau laguneko aldrea, su ta garretan, lurrari be dardarea 

ataraten eutsen ots artean, gizonen itxura barik, brus andiak jantzita, 

moruak baiño baltzagoako arpegiak izerdi lamatan zituela, lotarako txandatuaz, 

jarduten eben. 

"Peru'k.—Maisu Juan: zer uste zenduban emen ediro ,;Gizon 

ondo apaindubak Begiratu egiezu ondo buruti biatzetara: eztabe agiri 

ez begi, ez betulerik baltzaren baltzaz: ederrak dira maurubak oneen 

aldian. Kapela igartu ta erdikin bat buruban, zapi kedartu bat bekoki 

erdiraño izerdija artu ta subaren berotasuna arinduteko. Obrera uts, idunian 

lotuba; ezta zer eskatu jakerik, ez kalzerdi, ez abarka, ez ta prakarik 

bere. Oera etzuteko ta jagiteko eztaukee nekerik zer artu". "Erdu 

neugaz oneen oetokija ta oia ikustera. Eztozu ikusiko ez uarkarik, ez 

etzun-toki jaso ta adardunik. Lurraren gañian lastamarraga bat estalki 

zantarragaz, ta burko ez obia.

140 "KAMlÑAZPl" 

"M. J. Eta ,;Eztabee ardaorik edaten 

P.—Ez egunoro ta gitxiago bere. Asteazkenian daukee edanaldi bat 

ola-jaunaren lepora, ta nos edo nos, zu ta ni orain legez etorrita zerbait 

emoten deutseenian euren izenian edateko". 

Olak askontzat ziran irabazi-bide ondorengo berbetatik ateratzen 

danez: 

"M. J.—Eta


milla modutako lanen ondoren euna gelditzen zan arterañoko gora bera 

guztiak azaltzen deutsaz Peru'k Maisu Juan'eri. Ta oraindik guztia argiago 

ikusi daian, ezpatariak, liñuaren kontuak zeatz-meatz adierazoten dituan 

bertsuak abesten ditue. 

Kantatu dagiguzan 

Linuaren penak 

Ezpata oneen otsian 

Izanik latsenak; 

Alkar ondo artuta, 

Soñuba neurturik, 

Gorputzeko nekia 

Isteko arindurik. 

Itxura danez azia erein ta alkondara biurtu arte oso-osorik lanak 

emakumeenak ziran: lan asko neketsuak baiña euskaldun neskatilla gazteak, 

aldran, kontu konfari ta. kanta kantari pozik egiten eben. 

Euskaldun neskatillak 

Nekiak arturik, 

Eztabe onetako 

Gizonen biarrik; 

Eurak dira erella 

Lino gijarijak, 

Eunla ta jostun 

Ta gorularijak. 

Ta gaia alboan lagatea badabe, bertsoak aitatu doguzan ezkero onetzaz 

zerbait esan daidan. 

PERU ABARKA'n agertzen dan bertso pilloa, edozer gaitakoak, guztiak 

euskera jator ta garbian egiñak dira. Bear bada, baserri giroko kontuak 

euskera garbiz azaltzea erreza dala esango dau norbaitek; baiña 

gure bertsolarien bertsoak orko antzeko gaiaz egiñak izan arren berbeta 

mordoilloa ikusten da euretan. Aldi bateko bertso zar sailla eskuetan 

artzen badogu errez oartuko gara diñoadanaz. Txirrita'k eta, ez dauke olako 

euskera garbirik.

142 "KAMIÑAZPl" 

BlTXI ATALTXUAK 

PERU ABARKA liburuan aitatutea merezi daben kontu polit ta bitxi 

naikoa irakurten da ta geíenak olantxe aitatu utsa egiñaz, edo azalpen 

txiki batzukaz ona aldatzen doguz. 

Iñorgaitik marmarrean edo txarto esatea ez jakon atsegin Peru'ri. 

"Abagadune txito erazkua da illunzeti ta apal orduraño sutondoko inguruban 

berba egiteko, iñori ezetan ikutu baga. Nire etxian ez da entzuten 

dongarorik lagunaren bizieraren gañian. ,;Zek sartu biar gaitu inoren 

gauzeetan 

* # * 

Síñiskeriak. Azeriak errez atrapauten zituen bategaitik Maisu 

Juan'ek diño: "Alakorik bada, enkantubak daukaz ta pamerialak ta laster 

atrapauko dabe, inkisizinoera eruateko". 

* * * 

Justiziakoak zorrak ordaindu eragiten. "Ikusi ditut nosbait idijak 

korteetati atera ta salduten euren pagurako, arrantza batian isten zitubela 

idi jaubeak". 

* # # 

Agurra. Ez darabil "Kaxo" edo euskaldun Ítxurako agur berbarik. 

Ta gizonak izan arren alkarri musua emoten dautse. 

";0 aspaldiko Joanis! ^Bizi zara Ondo etorrija izan zaitiala. 

,;Nor dozu lagun ori... O Txergori! Emoidazu apa laztan bat". 

* * # 

Eríojurik ez al euken baserrietan 

"M. J.—^Nundi dakizu emen ze ordu dan erlojurik ezpadago, enzuten 

bere ezpada elexakua 

P.—Baserrijetan daukaguz igargarri asko egunez ta gabaz, ta zuzenago 

gabiltz gu ordubetan, erri barrubetakuak baño".

PERU ABARKA 

143 

* * # 

Pozik artuko eben areik gaurko boligraŕua. 

"Peru, esaidazu arren ostera bersua, ta aterako ditut papera ta 

tinteruba beti aldian darabildazan legez, eskribiduko dot aztu eztakidan". 

Dirua. Zidarrezko dirua aitatuten dau ta urrezkoa be erabilliko eben 

kontixu. Gure denboran be ezagutu izan da ziddarrezkoa Españia'n eta 

bere mendeko lurraldetan. Balio be ederto balio eban ogerlekoak, baiña 

alako iru-laurek zelako pixua sakelean Orixe, iru-lau ogerleko gitxik 

euki al izaten ebela. 

"Pagau deuste bisitako errial zidarra". 

* * # 

Txarriagaitik diñoana. "Gurasotzat artuten dirianai edo aituteko, 

deituten jakee apua, ta parkaziñua eskatu baga, ezin emon deutsee nekezale 

prestubak onelango izenik". 

Txakurraz. "Eutsi bada makilla bat larrapastuta jausi etzaitian, ta 

baserri txakurren batek usigi etzaitzan. Makilliak bildurtuten ditu, bestelan 

badakije atzeti bestela baitakuan oratuten ta osatuteko, biarko zenduke 

bere ulia; bada esaeria da: Txakurrak egiñiko zaurija osatuten da 

txakurraren uliaz". 

* # # 

Txakurren kontu orregaz emon deiodan azkena PERU ABARKA'ko 

orrialdetan irakurritakoak ona aldatzeari. Bear bada beste norbaitek ango 

beste kontutxuren batzutan be begia ipiñiko leuke, baiña nire ustez onetxek 

dira ango kontagarrienak. Jakiña, berbeta edo gramatika aldetik 

begiratuta oraindik lan au baiño askotaz andiagoa egiteko ainbat gai 

daukaz. Baiña ori beste baterako edo beste batentzat lagaten dogu. Lekuona'tar 

Manuel abade agurgarriaren omenez idazlan luze bat eskatu 

dauskuenean auxe egitea bururatu jaku; erreza dalako (ia guztia bestetik 

jazoa) ta kontu politak diralako, PERU ABARKA irakurri ez dabenentzat 

beiñepein. 

Ta amaitzeko; Jangoikoak bizi luzea emon deiola Lekuona gure 

maisu argiari.

ARKIBIDEA 323 

THALAMAS LABANDIBAR, JUAN 

Cultura Pirenaica 221-240 

TOLEDO'TAR NEKANE 

Andoain, Berrozpe 241-247 


Apaizgaiarena. Aurtxoarena 249-252 

SUKIA'TAR JOXE MARI 

Zaldibi'ko euskeraren bizi-indarra 1934'an eta gaur ("Lingiiística 

Charta" baterako egigaiak) 253-265 

YURRE'TAR YULEN AlTAK 

Apaiza errian ta aberrian 2.67-271 


Platon-en atal bat, Lekuona zaarraren Omenaldirako 273-291 

ZATARAIN'DARR ANBROSI'K 

"H", ikako aditz-iokoetan 293-297 

ZUBIKARAI, AUGUSTIN 

Ipuin lako gertaerak 299-320

LekuonaÂ´tar Manuel J.. - Euskerazaintza

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?