01.03.2013 Views

SikoWuri kalmaxuri

SikoWuri kalmaxuri

SikoWuri kalmaxuri

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

vitali qenqaZe<br />

<strong>SikoWuri</strong> <strong>kalmaxuri</strong>


vitali qenqaZe<br />

<strong>SikoWuri</strong><br />

<strong>kalmaxuri</strong><br />

(iqTiologia)<br />

Tbilisi<br />

2011


UDK (uak) 597.2/5(479.22)<br />

q-41<br />

CanCqerebidan dabla, viwro WalebSi, lodebze morbenali<br />

mdinaris kalmaxisadmi siyvarulma da gadaSenebuli<br />

oragulis `nostalgiam~ Seqmna winamdebare wigni. misma avtorma<br />

pirvelad fexSiSvelma, ferad kenWebze gavliT SeigrZno<br />

samSoblos siyvaruli. SeigrZno nemskavze da badeSi<br />

mofarTxale kalmaxis rokviT da ara deniT daxocili, gulaRma<br />

wyalwaRebuli Tevzis daWeriT.<br />

sayovelTaod aris aRiarebuli mdinaris kekluci kalmaxi<br />

da orbunebovani, `orad rguli~ oraguli. maTi ufxo<br />

xorci xasiaTdeba maRali cximianobiT, SesaniSnavi gemoTi,<br />

kargi yuaTianobiT da samkurnalo TvisebebiT. swored am<br />

Tvisebebis gamoa, rom esoden didi yuradReba eTmoba kalmaxisa<br />

da oragulis mecnierul kvlevas da moSenebas.<br />

winamdebare wignSi ganxilulia mtkvris auzis mTis mdinareebis<br />

binadari ZiriTadi saxeobis Tevzebi da maTi mopovebis<br />

xerxebi, rac vfiqrobT saintereso iqneba bunebis<br />

moyvarul meTevze-monadireTa wrisTvis.<br />

redaqtori da recenzenti: ekologiur mecnierebaTa<br />

akademiis akademikosi,<br />

biologiur mecnierebaTa<br />

doqtori venera stefaniSvili<br />

mxatvari: konstantine varSaniZe<br />

ISBN 978-9941-0-3332-2<br />

© vitali qenqaZe, 2011


wigni eZRvneba udrood daRupul qsnis xeobel<br />

goCa tatunaSvilis xsovnas<br />

3


wigni gamoica belgiaSi moRvawe qvelmoqmed gela gvritiSvilis<br />

dafinansebiT, risTvisac uRrmes madlobas vuxdiT<br />

xeobadakarguli Tanamemamule qsnelebi.<br />

4


sarCevi<br />

winasityvaoba .................................................................................................. 6<br />

pirvelyofidan ............................................................................................... 9<br />

ankesiT Tevzaoba .......................................................................................... 25<br />

ankesiT TevzWeris dro da adgili: ......................................................... 29<br />

Tevzis mosatyuebeli ................................................................................. 33<br />

badiT Tevzaoba ............................................................................................. 39<br />

saTevzao badeebis religiuri mniSvneloba ......................................... 43<br />

xelaoba ............................................................................................................ 44<br />

oCxi ................................................................................................................... 45<br />

fSebSi Tevzaoba ............................................................................................ 50<br />

TovliT Tevzoba ........................................................................................... 55<br />

godriT anu pirqceuliT Tevzaoba ......................................................... 56<br />

facris Cadgma ................................................................................................ 57<br />

CangliT, barjiT da kaviT Tevzaoba ....................................................... 58<br />

wylis mowamvliT Tevzis daWera .............................................................. 62<br />

Tevzis morfologia .................................................................................... 62<br />

mdinaris kalmaxi ........................................................................................... 65<br />

tbis kalmaxi .................................................................................................. 72<br />

cisartyela kalmaxi .................................................................................... 72<br />

kalmaxis etimologia .................................................................................. 76<br />

oraguli .......................................................................................................... 77<br />

oragulis etimlogia .................................................................................. 84<br />

murwa ................................................................................................................ 85<br />

mtkvris wvera (dedali murwa) .................................................................. 86<br />

fiCxuli (kapoeti, cocxali, xramuli, lurja) .................................. 87<br />

Wanari .............................................................................................................. 89<br />

gvelana (mkbenara) ........................................................................................ 91<br />

mtkvris cimori (fetvia, RomRoma, CoCia) ............................................. 92<br />

aRmosavluri frita-nafota ..................................................................... 93<br />

mtkvris goWala (Cxira) ............................................................................... 94<br />

kavkasiuri mdinaris Rorjo, Rvana ......................................................... 95<br />

mtkvris TaRliTa ......................................................................................... 96<br />

Tevzebis migracia ........................................................................................ 98<br />

Tevzebis zrunva STamomavlobaze ......................................................... 100<br />

Tevzis mtrebi .............................................................................................. 102<br />

Tevzeuli da misi roli kvebis racionSi ............................................. 105<br />

teqstSi naxmari terminebis ganmarteba .............................................. 114<br />

5


winasityvaoba<br />

6<br />

`buneba CvenSia da Cven bunebaSi varT.~<br />

dasabamidanve brZola arsebobisaTvis adamianis cxovrebis<br />

umTavres amocanas warmoadgenda. rogorc winare istoriul xanaSi<br />

ise istoriulSi arsebobisaTvis brZola gulisxmobda upirvelesad<br />

sakvebis mopovebas da Semdgom Tavdacvas. swored<br />

neandertalel, moazrovne adamians gamokvebis instiqtma aaRebina<br />

xelSi joxi, qva. moapovebina cecxli, riTac daiwyo sakvebis<br />

momzadeba da mogvianebiT liTonis gamodnoba. Semdgom kvebiTi<br />

resursebis meti da meti moTxovnilebis gaCenam, uzrunveli, gabatonebuli<br />

cxovrebis survilma warmoSva tomobrivi SuRli da<br />

mtroba. pirdapir rom vTqvaT, sakvebis mopovebis mizani Seiqmna<br />

mizezi omebis dawyebisa.<br />

jer kidev uZveles droidan qarTvelTa miTologiaSi aisaxa<br />

adamianTa warmodgenebi cxovelTa samyaroze, ciur sxeulebze,<br />

bunebis kanonzomierebaze. im droidan moyolebuli cocxlobs<br />

qarTvelTa cnobierebaSi nadirTa mfarveli RvTaebani dali da<br />

oCopintre. isev adamianTa sakeTildReod bunebas dacva sWirdeboda.<br />

Tavisi saqcielis msjavrdasadebad Seqmna xalxma am RvTaebaTa<br />

saxelebi.<br />

Tu raoden Segnebuli hqonda qarTvel kacs bunebis dacvis<br />

aucilebloba iqidanac Cans, rom 1078 wlis sigelSi moxseniebulni<br />

arian `tyis mcvelTa uxucesni~. mcvelni ixsenieba me-14 saukunis<br />

`xelmwifis karis garigebaSi~, me-18 saukunis `dastur lama-<br />

Si~. vaxtang VI-is kanonTa wignSi gaTvaliswinebulia saZovrebis,<br />

wylebisa da sxvaTa dacva. ioane bagrationis sjuldebaSi weria:<br />

`agreTve iyos sanadiroTa, tyeTa da mdinareTa ufrosi kaci~.<br />

Cveni Soreuli winaprebis cxovrebaSi Tevzeulis did mniSvnelobaze<br />

metyvelebs uZvelesi qristianuli, oriaTaswlovani<br />

simboloebi _ Tevzi da xomaldi. xomaldi simbolurad aRniSnavs<br />

am cxovrebis mRelvare zRvaSi wynari navsayudelisaken maval<br />

eklesias.<br />

berZnulad Tevzi aris ichthys, (ixTus) romlis pirveli asoebi<br />

Seadgenen gamoTqmas `ieso qriste Ze RmrTisa, macxovari~. (`isus<br />

xrisTus Teus huios soter~).<br />

sagulisxmoa Tevzis Sublis erT-erTi Zvlis msgavseba jvar-<br />

Tan, rac winaparTa TqmiT asocirdeba qristianobasTan. `ixTus~-


idan unda momdinareobdes agreTve Tevzebis<br />

Semswavleli dargis `iqtiologiis~ saxeli, romelic<br />

aris biologiasTan gaerTianebul zoologiis<br />

nawili.<br />

axali Tevzis nedlad gamoyenebasTan erTad<br />

CvenSi amzadebdnen damarilebul, gamomSral<br />

Tevzs anu doSs. amzadebdnen Sebolilsac. gansakuTrebiT<br />

saukeTeso kaloriul Tevzeulad<br />

iTvleboda xizilala, zurgieli (damarilebuli da mzeze gamSrali<br />

oragulis, zuTxis da sxva Tevzis zurgis anaWeri). lori da<br />

SaSxi, wela _ romelic mzaddeba Tevzis grZel, gamxmar welebisagan.<br />

garda amisa Tevzisgan amzadebdnen gemriel konservebs da<br />

muJuJs, saWmel da teqnikur cxims. gamoiyenebdnen Tevzis buSts<br />

da zurgis sims. yovelive amis saSualebas iZleoda da iZleva rogorc<br />

Savi ise kaspiis zRvis binadari tarRani da sxva bevri jiSis<br />

Tevzi. magaliTad, kaparWina Tevzis cximianoba SemodgomiT 8,7%,<br />

sqelSublasi ki 23,5%-ia rac saSualebas iZleva gamoviyenoT<br />

maTi narCenebi sasursaTo da teqnikuri cximis, webos da fqvilis<br />

dasamzadeblad.<br />

kaspiis zRvis binadari TeTrulas Tevzis qerclisgan akeTeben<br />

xelovnur margalits. garda amisa, saukuneebis iqiT kataklizmebisa<br />

da sawesCveulebo ritualebisas micvalebulTa samarxebSi<br />

damarxuli da Semdgom arqeologTa mier napovn Tevzebis<br />

zeTisgan Cveni farmacevtebi amzadeben antiseptikur, anTebis<br />

sawinaaRmdego Tvisebebis mqone `iqTiolis malamos~.<br />

adamianebisaTvis didi sikeTisa da keTildReobis motana Seu-<br />

Zlia gambuziis jiSis Tevzs, romelic italiidan saqarTveloSi<br />

1924 wels Semoiyvana eqimma ruxaZem. aRniSnuli Tevzi masobrivad<br />

anadgurebs malariis gadamtan koRos matlebs, riTac Tavis<br />

droze didad Seuwyo xeli das. saqarTveloSi malariis mospobas.<br />

Cveni saTevze meurneobisaTvis didi sikeTis momtania cimbiridan<br />

saqarTveloSi 1962 wels aklimatizirebuli `amuris Te-<br />

Tri~. igi gamoiyeneba rogorc sakvebad aseve wyalsatevebis da<br />

xelovnuri arxebis mcenareulobisagan gasawmendad.<br />

dRes warmoudgenlad didia Cvens cxovrebaSi Tevzis roli da<br />

misi ekonomikuri mniSvneloba. arc gasul saukuneebSi iyo umniSvnelo<br />

da angariSgauweveli. sakmarisia aRiniSnos, rom msoflio<br />

bazarze yovelwliurad 17 milioni tona Tevzis xorci gamodis.<br />

sarewao Tevzebs Soris umTavresia qaSayisnairni, oragulisnair-<br />

7


ni, kobrisnairni, zuTxisa da virTevzasnairni da sxva. yvelaze<br />

meti raodenobiT mzaddeba qaSayisnairni. didi Rirebuleba aqvs<br />

oragulisnairebs. maT Soris Zvirfas xorcs iZleva kalmaxi, oraguli,<br />

siga, TevzTeTra (beluga).<br />

sabWoTa kavSiris arsebobis periodSi ZiriTad Tevzmeurneobis<br />

raionebs warmoadgendnen 1. kaspiis zRvis raioni, iZleoda<br />

mTel kavSirSi damzadebuli Tevzis daaxloebiT 30%-s. 2. azovi<br />

_ Savi zRvis raioni, misi xvedriTi wona daaxloebiT 15%-s.<br />

saqarTveloSi aRricxulia 25075 didi da patara mdinare,<br />

romelTa saerTo sigrZe 8 aTasi kilometria, aqedan didi nawili<br />

kaspiis zRvis auzs Caudis dedamdinaris _ mtkvris eSxiani RelviTa<br />

da duduniT. winamdebare wignSic am auzis mdinareTa magaliTzea<br />

ganxiluli iq binadarTagan 12 saxeobis wamyvani Tevzis<br />

jiSi, romlebic bunebis umSvenieres kalmaxTan erTad, saqarTvelos<br />

mtknar wylebSi gavrcelebul 80-ze met saxeobis Tevzebidanaa<br />

amorCeuli da silamazesTan erTad did sicxoveles aniWebs<br />

Cveni samSoblos mTisa da baris mdinareebs.<br />

mtkvris umTavresi Senakadebis ZiriTadi<br />

hidrografiuli monacemebi<br />

mdinare ras erTvis<br />

borjomula<br />

das. frone<br />

aRm. frone<br />

Zama<br />

didi liaxvi<br />

patara liaxvi<br />

mejuda<br />

tana<br />

TeZami<br />

lexura<br />

qsani<br />

aragvi<br />

qcia-xrami<br />

iori<br />

alazani<br />

mtkvars<br />

suramulas<br />

mtkvars<br />

_<br />

_<br />

did liaxvs<br />

_<br />

mtkvars<br />

_<br />

_<br />

_<br />

_<br />

_<br />

mingeCauris<br />

wyalsacavi<br />

mdinaris<br />

sigrZe<br />

km-Si<br />

19<br />

48<br />

50<br />

28<br />

115<br />

73<br />

54<br />

46<br />

63<br />

53<br />

84<br />

112<br />

201<br />

320<br />

351<br />

8<br />

auzis<br />

farTobi<br />

kv km-Si<br />

165<br />

398<br />

252<br />

342<br />

2311<br />

468<br />

656<br />

380<br />

394<br />

289<br />

885<br />

2740<br />

8340<br />

4650<br />

16920<br />

auzis<br />

saSualo<br />

simaRle<br />

m-iT<br />

1800<br />

960<br />

1040<br />

1430<br />

1590<br />

1815<br />

1040<br />

1400<br />

1460<br />

1070<br />

1470<br />

1600<br />

_<br />

840*<br />

940<br />

vardna<br />

metrebiT<br />

1737<br />

1175<br />

1096<br />

1489<br />

2450<br />

2248<br />

1468<br />

1424<br />

1541<br />

1506<br />

2447<br />

2681<br />

2162<br />

2752<br />

2741s


pirvel yofidanve adamianisTvis erTaderT saarsebo<br />

wyaros buneba warmoadgenda, materialur Tu sulier<br />

sazrdos igi gare samyarosgan iRebda.<br />

udavoa, rom pirveli `nanadirevi~ adamianma romelime<br />

mtaceblisgan Tavdacvisas misi mokvliT moipova da amavdroulad<br />

sakvebadac gamoiyena. faunis did da patara<br />

mxe-cebis Semdeg frinvelebamde, adamianma wylis binadar<br />

gemriel TevzTa saxeobebs miakvlia. wyaldidobebi, mdinareTa<br />

kalapotebis Secvla, totebis gadavardna, SemodgomiT<br />

wyaroebsa da fSebSi Tevzis qviriToba cxadia ar<br />

gamoepareboda SimSiliT aforiaqebul adamians da igi TandaTanobiT<br />

iTvisebda gonebis ganviTarebisaTvis saWiro<br />

yuaTian Tevzeulis mopovebis xerxebs da saSualebebs.<br />

Cveni qveynis geografiuli pirobebi: 1 Savi zRva, tbebisa<br />

da mdinareebis siuxve xels uwyobda meTevzeobis ganvi-<br />

Tarebas da mis erT-erT uZveles dargad Camoyalibebas,<br />

ris Sesaxebac mogviTxroben istoriuli wyaroebi. Zv. ber-<br />

Zeni istorikosis strabonis cnobiT (I s. Zv.w.) Savi zRvispireTSi<br />

mosaxle qarTveluri tomebis sameurneo saqmianobis<br />

erT-erT dargs meTevzeoba Seadgenda.<br />

raoden mosawyeni da uferuli iqneboda qarTvel mefe-<br />

Ta cxovreba, nadiroba da nadimoba Tevzis gareSe. istoriuli<br />

wyaroebiT irkveva, rom mefe-didebulebi nadirobisgan<br />

gansxvavebiT naklebad iRebdnen monawileobas Tevzis<br />

WeraSi, ufro metad maT TavianTi mebadureebi da maTi uxucesi<br />

mekoneebi hyavdaT dargis gamrigeebad.<br />

Semonaxulia wyalobis wigni saqarTvelos patriarqis<br />

anton II-isa zaza soloRaSvilisadmi mcxeTis mekoneTuxucesobis<br />

daniSvnaze.<br />

`q. yovlisa saqarTvelos patriarxisa, mefis iraklis<br />

Zis, antonis keTilad saxsovaro soloRaSvilo zazav.<br />

mere radgan Cveni namsaxuri iyav da mraval rigad Tavdadebuli,<br />

amisTvis Cvenc wyaloba giyaviT _ mcxeTis me-<br />

1. CvenSi, rogorc mTagorian qveyanaSi mTis wili bevrad metia.<br />

teritoriis saSualo simaRle 1300 metrs aRwevs. teritoriis<br />

mxolod 17% ganlagebulia 600-dan _ 1000 metramde, xolo naxevarze<br />

meti ki 1000-3000 metris simaRleze mdebareobs.<br />

9


koneT-uxucesoba; rom SenTan sadaoT xeli aravisa aqvs.<br />

Sen mixvidode da Tavs daadgebodes da konsa ise Caadgmevinebde.<br />

da romelic Seni ganweseba iyos imas aiRebde da<br />

Cvens saqmeze bejiTad maiqceode.<br />

noembersa 3, welsa CRpÀ (1788w. 6 dekemberi) 2<br />

mefeTa cxovrebaSi Caxeduli kacisTvis Zneli warmosadgenia<br />

sufrasTan mjdari `zaqiWamia~ _ giorgi XII, romlis<br />

win ar yofiliyo TevzeuliT damZimebuli ficarnagi.<br />

cxonebuls gansakuTrebiT `gelaqnuri~ 3 yvarebia.<br />

cnobili qarTveli istorikosi da geografi vaxuSti<br />

batoniSvili, Tavis uzarmazar naSromSi `aRwera samefosa<br />

saqarTvelosa~-Si bevr saintereso cnobas gvawvdis saqarTvelos<br />

florasa da faunaze, bunebriv simdidreebze.<br />

aRwers rogorc did mdinareebs aseve zRvis donidan maRal<br />

mTaTaSoris dakidebul, momcro mdinareebs da xevebs.<br />

iZleva maT daxasiaTebebs. aRwers gavrcelebul nadir-frinvels<br />

da mdinareebSi arsebul TevzTa saxeobebs. samefos<br />

aRweraSi vkiTxulobT:<br />

`kualad mdinareni mravalni da wyaroni did-didni,<br />

civni. gemoianni da Semrgoni, da mkurnalni senTani, da<br />

tbani didni da mcireni, aramed vieTni TevziTa tkbiliTa<br />

savseni da vieTni uxmarni.<br />

xolo wyalTa Sina Tevzni arian: oraguli, zuTxi, andakia,<br />

goWa, Wanari, loqo, 4 kapoeti, karCxana, mweri, kalmaxi,<br />

fiCxuli, da wvrili Tevzni mravalni da sxuanic 5 ~.<br />

vaxuSti qarTlis calkeuli mdinareebis daxasiaTebisas<br />

saubrobs maTSi Tevzis sxvadasxva saxeobis arsebobaararsebobaze.<br />

ganixilavs mdinareTa toponimebs, maTze<br />

mowyobil sarwyav sistemebs. mecniers aRwerisas TevzebSi<br />

pirveli oraguli da zuTxi uweria, xolo bunebis marT-<br />

2. qarTuli samarTlis Zeglebi t. III Tb. 1970. gv. 975.<br />

3. `gelaqnuri~ _ erTi gagebiT niSnavs sevanis tbis kalmaxs anu<br />

iSxans, meore gagebiT ki fSavsa da mTiuleTSi mdinaris kalmaxs<br />

gelaqnursac eZaxdnen.<br />

4. loqo ars somxuri, xolo qarTulad ewodebis Rlavi (daviT<br />

rektori)<br />

5. v. batoniSvili `aRwera samefosa saqarTvelosa~. qarT.<br />

cxovreba t. IV. Tb. 1973. gv. 43<br />

10


lac saocreba, ulamazesi da ugemrielesi _ kalmaxi me-10<br />

adgilze TiTqmis bolos yavs dayenebuli.<br />

gamorCeulad, qarTveli batoniSvilisgan, germanel<br />

mkvlevars da mecniers iohan anton giuldenStedts saqarTveloSi,<br />

kerZod qsnis xeobaSi mogzaurobisas mTis<br />

wylebis damamSvenebeli wiTelvarskvlavebiani kalmaxi<br />

yuradRebis centrSi mouqcevia, moswonebia da saTanado<br />

Canaweric gaukeTebia `raportSi~, romelic 1772 wlis zafxulSi<br />

gaugzavnia peterburgis saimperatoro mecniereba-<br />

Ta akademiisTvis, CanawerSi vkiTxulobT:<br />

`zemo qsnidan me miviRe Salmo fario _ kalmaxi da Cuprinus<br />

gobins (cimori v.q.) monadireebma momitanes Hirundo apus<br />

da Motoclla phoencicurus. aq Tevzaoben patara erTi saJeni 6<br />

sigrZisa da siganis badiT, romelsac amZimebs dakiduli<br />

liToni~ 7 .<br />

qarTl-kaxeTis samefos sapatio stumars, germanel<br />

naturalists, mecnier-mkvlevars, medicinis doqtors,<br />

ruseTis mecnierebaTa akademiis namdvil wevrs i. giulden-<br />

Stedts, romelic didi pativiT miiRo saqarTvelos mefem<br />

erekle II da aseve didi pativiscemiT miiwvia axalgorSi<br />

`saqarTvelos yvelaze mZlavrma magnatma~, imxanad avadmyofma<br />

daviT qsnis erisTavma, cxadia, araferi moakldeboda.<br />

mis saameblad (Cans qsnis erisTavis miTiTebiT.) zemo<br />

qsnidan miarTves yvelaze ugemrielesi Tevzi _ kalmaxi da<br />

cimori. magram ar ixsenieba aseve Tavisi gemoTi cnobili<br />

oraguli. uTuod oraguls largvisSic daiWerdnen da gansxvaveba<br />

ar eqneboda qarCoxs anu `zemo qsnur~ oragulTan.<br />

kalmaxi ki udavoa, rom rogorc axla ise 240 wlis winaTac<br />

gemoTi da feriT gansxvavebuli iqneboda qvemo qsnurisagan.<br />

mecnieris mier Tqmul `zemo qsnidan me miviRe...~ e. i.<br />

vgulisxmobT qarCoxidan... ratom qarCoxidan?! maS said-<br />

6. rusuli zomis erTeuli, udris 3 arSins; 2, 134 metria, ixmareboda<br />

metruli sistemis SemoRebamde (erTi arSini udris daaxloebiT<br />

71 sm-s)<br />

7. giuldenStedtis mogzauroba saqarTveloSi Tb. 1962. gv 97. t. I.<br />

11


an? zemo qsnurSi cxrazmis xeoba ar unda igulisxmebodes,<br />

Jamuris xeobaSi ki cimori arc Sedis da arc mravldeba.<br />

qsanTan lomisis xevis SesarTavis zeviT vidre gorgamde<br />

erTpirovnulad liderobs mxolod kalmaxi. gamodis, rom<br />

giuldenStedtis eqspedicias qarCoxelma meTevzeebma<br />

saCuqrad miarTves ugemrielesi Savi kalmaxi da cimori.<br />

aq uintereso ar iqneba Sida qarTlis erT-erTi mniSvnelovani<br />

mdinaris qsnis toponimi, rameTu winamdebare<br />

wignis Tematika dakavSirebulia mdinare mtkvarTan da mis<br />

marcxena SenakadebTan qsnaTan, aragvTan da liaxvTan.<br />

md. qsani zRvis donidan 2921 metris simaRleze `nefiskalos~<br />

mTebSi arsebul zurmuxtisfer, kamkama yelis tbidan<br />

iRebs saTaves. CanCqerebad dakidebuli, JangbadiT<br />

mdidari mTis civi wyali nasoflar gorgas win RorRianeb-<br />

Si kldeebs exeTqeba da `cecxlwakidebuli~ kalmaxiT galamazebuli,<br />

swrafi dinebiT, duJmoreuli 84 km-s sigrZis<br />

Tavisive gaWril kalapotSi, samxreTiT, mtkvrisken miedineba<br />

da sof. qsanTan erTvis dedamdinares. iqve maxloblad,<br />

maRal mTaze amayad dgas istoriuli cixe-simagre,<br />

romelsac xalxi erTdroulad qsnis, mtkvris, mtvris cixesac<br />

eZaxis. gadmocemis Tanaxmad am cixes konstantinelabadis<br />

saxeliTac moixsenieben, razec mogvianebiT qvemoT<br />

gveqneba saubari.<br />

qsnis saxelwodeba qarTul samecniero literaturaSi<br />

dRemde gaurkvevelia. arsebobs mecnier-mkvlevarTa<br />

urTierTgamomricxavi mosazrebebi. maTgan ufro sando<br />

vaxuSti batoniSvili migvaCnia. Tavis cnobil aRweraSi is<br />

Semdgnair ganmartebas iZleva:<br />

`xolo mdinareman qsanman moigo saxeli esreT, rameTi<br />

mdinare es ars sxuaTa mdinareTa erTi qsani da ars sargebliani<br />

mdinare Tevziani~ 8 . xolo rac Seexeba Zvel qarTul<br />

enaSi Sesul hidronim `qsans~ ixmareboda veluris, gareulis<br />

mniSvnelobiT 9 .<br />

8. qarTlis cxovreba, t. IV. gv. 352, Tb. 1973.<br />

9. v. RunaSvili `qsnis saerisTavos politikuri istoria~. Tb.<br />

2005. gv. 3<br />

12


qsani ixsenieba sakmevlis, nigvzis da erbos sawonad 10 .<br />

sabas leqsikonSi qsani Tuxti da Tuxtis naoTxalia (ix. s.<br />

orbelianis `leqsikoni qarTuli~ Tb. 1993. gv. 234) qsans<br />

aqvs Tu ara raime kavSiri somxur `qsanikasTan~, rac niSnavs<br />

patara parks, qisas, jer gamosarkvevia.<br />

mkvlevar v. sidamoniZis ganmartebiT _ dResac guriaSi<br />

qsani udris 20 kvercxis wonas, xolo 1772 wlis<br />

CanawerebSi germaneli mkvlevari giuldenStedti imereT-<br />

Si gavrcelebul wonis erTeulad afiqsirebs. `qsani udris<br />

rusul naxevar funts (naxevar girvanqas); Careqi udris 4<br />

qsans anu 2 funts~. 11<br />

zemoT moyvanil vaxuStiseul ganmartebas qsanze v.<br />

sidamoniZe Semdegnairad xsnis: `aq igulisxmeba, rom qsani<br />

pataraa mtkvarTan, liaxvTan, aragvTan da sxva mdinareebTan<br />

SedarebiT~.<br />

sawinaaRmdegos adasturebs qsnis sidideze aragvTan<br />

mimarTebaSi germaneli mecnieri. mdinare aragvis daxasiaTebis<br />

mere exeba md. qsans da dasZens, rom: `qsani aragvze<br />

didia, magram sxva yvelaferSi misi msgavsia; masze da mis<br />

Senakadebze zemoT arian osur-qarTuli, qvemoT qarTuli<br />

mxareebi~. 12 asea Tu isea, Cvenis azriT sityva qsani saerTo<br />

qarTuli terminia.<br />

saqarTvelo mTiani qveyanaa, sadac wylis resursebis<br />

farTo speqtria warmodgenili. es aris mdinareebi, tbebi,<br />

myinvarebi, Waobebi da miwisqveSa wylebi. gansakuTrebiT<br />

bevria mdinareebi, romelTa saerTo raodenoba, saqarTvelos<br />

hidrometeorologiuri institutis monacemebiT<br />

Seadgens 26060 erTeuls, aqedan 99,4% Zalian mcirea,<br />

romelTa sigrZe 25 km/s ar aRemateba. 13<br />

10. iv. javaxiSvili, safas-sazomi, Tb. 1955. gv. 68<br />

11. giuldenStedtis mogz. saqarTveloSi, gelaSvilis redaqciiT.<br />

Tb. 1962. gv. 287<br />

12. iqve. gv. 223<br />

13. saqarTvelos yvelaze uxvwyliani mdinare rionia. mas yovel<br />

wamSi Sav zRvaSi Caaqvs saSualod 403 m 3 wyali. aRm. saqarTveloSi<br />

ki mtkvaria, romelic qveynis yvelaze grZeli (1364 km) da didi<br />

auzis mqone mdinarea.<br />

13


qsani saSualo sididis mdinareebs miekuTvneba. misi<br />

sigrZe 84 km-ia. cnobili mecnieri roman kverenCxilaZe<br />

1968 wels gamocemul Tavis naSromSi `samxreT oseTi~<br />

aRniSnavs, rom mdinare uxvTevziani ar aris da dasZens<br />

mizezebsac: `Cqari dineba iwvevs mdinareSi TevzisaTvis<br />

saWiro sakvebis simcires~. sinamdvileSi ki mTavari mizezi<br />

mtacebluri, imdroindeli SxamqimikatebiT da sxva drakonuli<br />

meTodebiT TevzWera warmoadgenda, rasac zed erTvoda<br />

me-20 saukunis 80-iani wlebis bolos Seqmnili denis<br />

aparatiT Tevzaoba. (cnobilia, rom denis aparati Seiqmna<br />

TevzsaSeni meurneobis mecnier-TanamSromelTa mier).<br />

md. qsani da misi Senakadebi met-naklebad Cqari wylebia.<br />

wvimebisa da Tovlis dnobis dros xSirad ician adideba da<br />

kalapotidan gadmosvla. didi xmauriT axeTqeben lodebs,<br />

moaqvT tonobiT RorRi da qviSa, Tovlis zvavebisgan WalebSi<br />

gamotanili xeebi da maTi namsxvrevebi, aqa-iq Camowolil<br />

mewyerebs gamoyolili fesvebdawyvetili tyisa<br />

da buCqnaris didi koromebi. ivnisis meore naxevarSi zed<br />

erTvis yelis tbis yinulis lRoba da mtvreva, rac iwvevs<br />

mdinaris azvriTebas. aseT amindebSi Tevzi qsnis wylidan<br />

xevebsa da patar-patara xeobebSi: oxirSi, ZaburTxevSi,<br />

cxrazmulaSi, WurTulaSi, cxavaturaSi (rexvaSi), yanCeuraSi<br />

da naxidis wylebSi afarebs Tavs. miuxedavad amisa Zlieri<br />

wyaldidobebi da swrafi dineba mainc ver CaiTvleba<br />

qsanSi Tevzis Semcirebis mTavar mizezad.<br />

XIX saukunis TbilisSi gamomavalma qarTulma gazeTma<br />

`cnobis furclema~ dabeWda patara korespodencia, romelic<br />

gvawvdis cnobas imdroindeli soflis _ monasteris<br />

(largvisis) meduqneebze Tu rogor iafad yiduloben<br />

qsnis oraguls:<br />

`s. monasterSi Tevzis nadirobis amindia, radgan `yelis<br />

tbis~ yinuli Catyda da qsanic aimRvra. iqaurebi marjved<br />

isvrian bades da amoaqvT: oraguli, fiCxuli, kapueti<br />

romlebsac monastris duqnebSi naxevar Tung 14 Rvinoze<br />

14. Tungi sparsuli sityvaa, igi Rvinis Zveleburi sawyaoa da<br />

udris 2 xeladas. naxevari Tungi aris 1 xelada. qarTuli xelada<br />

_ sawyao ori litrisa da 1 Cais Wiqis tevadobisaa.<br />

14


hyidian, TiTo oraguli xuTi maneTi Rirs da am usindiso<br />

zogierT vaWrebs arc ki rcxveniaT xalxis amgvari motyueba.<br />

qarTuli andaza mainc gaixsenon, `qaTami wyals dalevs<br />

da RmerTs Sexedavso~ 15<br />

am patara werilSi korespodents uTuod gamorCa kalmaxis<br />

aRniSvna, romelsac oragulTan, fiCxulTan, kapuetTan<br />

da sxva gemriel TevzTan erTad mebadureebi iWerdnen,<br />

moixmardnen da nawils yiddnen korinTa-saZeguris,<br />

axalgoris, largvisisa da qarCoxis duqnebSi. XIX saukunis<br />

rogorc mTis ise barisa da qalaqis mosaxleoba didi raodenobiT<br />

moixmarda Tevzeuls. miuxedavad moijaradeebisa<br />

da CarC-vaWrebisgan xelovnurad fasebis zrdisa.<br />

msxvili kapitalistebis da maTi xelisSemyure gaiZvera,<br />

vaWar-meduqneTa Tavgasuloba, Tevzze fasebis zrda,<br />

meti da meti simdidris xelSi Cagdebis survili da sazogadoebis<br />

guliswyroma kargad Cans gazeT `droebis~ erTerT<br />

korespondenciaSi, romelic sergi mesxs miuwodebia<br />

redaqciisaTvis.<br />

_ `Tu romelsame saganze SeiZleba iTqvas, rom es sagani<br />

xalxis cxovrebisaTvis `aucilebel saWiroebas~ Seadgenso,<br />

ueWvelia, eseve unda iTqvas Tevzzedac. es iTqmis<br />

gansakuTrebiT Cveni xalxisa da kidev ufro Cveni qalaqis<br />

Sesaxeb. qalaqs uTevzod gaZleba ar SeuZlian, imas uyvars<br />

Tevzi, qalaqis qarTvelebisa da somxebisaTvis Tevzi ise-<br />

Tive sakvebi da sazrdoa, rogorc puri. maSasadame pirvel<br />

movaleobas im dawesebisas, romelsac xalxis bedze zrunva<br />

aqvs mindobili sxvaTa Soris isic unda Seadgendes, rom es<br />

aucilebeli sazrdo Cvens xalxs ar moakldes, imdenad ar<br />

gauZvirdes, rom imiT sazrdooba gauWirdes.<br />

rogorc mogexsenebaT, qalaqi da TiTqmis mTeli kavkasia<br />

im TevziT ikvebeba, romelsac salianSi da sazogadoT<br />

baqosken iWeren. mogexsenebaT agreTve, rom yvela es Tevzis<br />

saWeri wylebi (kaspiis zRvis napirebi, salianis tba,<br />

gogCa, araqsi da sxva mdinareebi) saxazinoa da xazina imaT-<br />

Si Tevzis daWeris uflebas ijariT aZlevs, kantraqtiT.<br />

15. gaz. `cnobis furceli~. 1897w. 4 ivl. №244. gv.3<br />

15


ogorc buzebi Tafls, ise exvevian, ise Senatrian<br />

xolme Cveni mdidari vaWrebi da kapitalistebi am ijaris<br />

aRebas. adviladac gasagebia es: marTla, Tavidanve _ visac<br />

ki es Tevzis daWerisa da yidvis ufleba ijariT auRia, yvela<br />

gamdidrebula, yvela milionerebad Seqmnilia. u. mirzoevebi<br />

am ijaram wamoayena pirvelad fexze uf. arSakunim<br />

Tevzis wyalobiT aaSena is `kruJokis~ saxli, romlis simSveniere<br />

da simdidre Cven gvakvirvebs. TamamSevi _ aman gaakeTa<br />

da sxvebi. axla es ijara onanovisa da amxanagebs aqvT<br />

da, rogorc amboben, weliwadSi ukanaksneli 80 000 Tumani<br />

naRdi mogeba rCebaT, erTi sityviT Cveni vaWrebisTvis<br />

salianis Tevzi kaliforniad aris qceuli.<br />

Cvens xalxs Tevzi da xizilala uyvars, is uTevzod ver<br />

gasZlebs, amboben Tavis gulSi ijaradrebi, erTi Sauri,<br />

abazic rom moumatoT girvanqaze, mainc kidev iyidiano!~<br />

da umateben fass, umateben, magram am momatebasac rom<br />

bolo aRara aqvs! u. mirzoevebis dros erTi girvanqa gamxmari<br />

Tevzi or Saurad Rirda da kargi xizilala _ abazad;<br />

axla gamxmar Tevzss girvanqas _ abazzs, eqvs Saurs nakleb<br />

ver iSovni da xizilalas 14 Saur, maneT nakleb!<br />

Cven SevityveT, rom qalaqis mcxovreblebi qaRalds<br />

amzadeben, amJamad kavkasiis samoqalaqo mTavrobisTvis<br />

misacemad, romelSiac isini ganmarteben TavianT gaWirebas,<br />

am Tevzis siZviris gamo, da Txouloben, rom mTavrobam<br />

taqsa daniSnos da sazogadoT sxva raime RonisZieba ixmaros<br />

Tevzis gaiafebisaTvis...~ [mesxi sergi] 16<br />

me-19 saukunis bolos Tbilisis guberniaSi Tevzze<br />

moTxovnilebis zrdam gamoiwvia Tevzis Semcireba mtkvris<br />

auzSi. rasac bunebrivad mohyva masze fasebis zrda. am<br />

arasaxarbielo mdgomareobas Cans naTlad xedavda imdroindeli<br />

xelisufleba da saTanado RonisZiebebic gautarebia<br />

mdgomareobis gamosasworeblad. manamde ki interesiT<br />

gamoukvleviaT Tu ra unda yofiliyo mtkvris auzSi Tevzis<br />

gawyvetisa da misi gaZvirebis mizezi.<br />

16. gaz. `droeba~. 1876. 10 dekemberi. №134. gv.1.<br />

16


gazeT `droebis~ furclebidan vgebulobT, rom mtkvris<br />

auzSi Tevzis katastrofulad Semcirebis mizezi yofila<br />

mtkvris gadaketva moijaradeebisagan kanonebis uxe-<br />

Si darRveviT. naTlad ikveTeba msxvil vaWar-moijaradeTa<br />

oTxi erTmaneTisadmi moqiSpe dajgufeba: 1. mirzoevebi; 2.<br />

onanovebi; 3. arSakunebi da 4. TamamSevebi 17 . am oTx sagvareulo<br />

klans aqvs xelSi Cagdebuli amierkavkasiaSi Tevzis<br />

mopovebisa da gasaRebis sadaveebi. amitomacaa, rom xalxi<br />

Txoulobs saTanado reagireba moaxdinos mTavrobam ma-<br />

Tze. 140 wlis ukan (1880w.) dabeWdili gazeTi iuwyeba:<br />

`... CvenSi ukanasknel xanebSi wylebi TiTqmis daicala<br />

Tevzisagan. mizezi pirveli is iyo, rom did wylebSi mtkvarSi,<br />

arezSi (araqsSi) da sxvebi moijareebma SemoiRes<br />

rkinis koni (zaboika) mTels wylebsa kravdnen, Tevzs amwyvdevdnen<br />

da arc zemoT uSvebdnen da arc qvemoT. amis<br />

gamo mmarTvelobam akrZala konis gamarTva, ase rom moijaradeebs<br />

gaRmiT napiridan da gamoRmidan wylis mesamedis<br />

Sesvlamdis SeuZliaT Tevzis dasaWeri iaraRebi ixmaron.<br />

maSasadame Sua wylis mesamedi nawili srulebiT Tavisufalia<br />

da Tevzs gza aqvs zRviTgan amosvlisa saTavemdis<br />

da ukan dabruneba qviriTidam gamosvlis Semdeg.<br />

wreuls axali wesiT mieca ijariT gatexili xidamdis<br />

tkvari zRvidgan amoyolebuli 29 nawilad dayofilia da<br />

TiTo moijarades ori wilis aRebis meti ar SeuZlia. erTi<br />

nawilis Sua carieli adgilebia asi saJeni (1 saJ=213 sm da<br />

4 mm.) darCenili, romelSiac akrZalulia daWera. esec Tevzis<br />

gasamravleblad aris, rom bina gaiCinos. amas garda<br />

dasaWeri iaraRebi, badeebi, facrebi da sxva iseTi zomis<br />

unda iyos, romelic damtkicebulia mmarTvelobisagan.<br />

iaraRebi imgvaria, rom wvrili Tevzi badeSi ar darCes da<br />

gavides.<br />

17. TamamSevebis ojaxidan iyo qsnis erisTavebis bolo warmomadgenlis<br />

kola erisTavis meuRle ekaterine mixeilis asuli Tamam-<br />

Seva, romlis mziTvis fuliT kolam ganaaxla xanZriT ganadgurebuli<br />

sagvareulo cixe-sasaxle axalgorSi.<br />

17


wylebze ijaradebis moqmedebisa da Tevzis dasaWeri<br />

zedamxvedelobisaTvis gamgeoba aris daniSnuli da<br />

yaraulebi iqnebian. wesis darRvevisaTvis didi jarimaa<br />

dadebuli da ijarads CamoerTmeva ijara.<br />

am zafxuls TandaTan Cndeba Cven mtkvarSi Tevzeuloba<br />

da imedia, am wels wina wlebze TandaTan gamravldes.<br />

jer gasayidaT bazarSi ar Cans, radganac zafxulis TveebSi<br />

qviriTis debis dros, kanoniT Tevzis Wera akrZalulia<br />

im azriT, rom Tevzi gamravldes da ar gamoilios~. 18<br />

mmarTvelobisagan droulad gatarebuli RonisZiebebis<br />

miuxedavad, saSualo da mcire sididis mdinareebze<br />

(qsani, aragvi, lexura, narekvavi) ar formdeba saijaro<br />

xelSekruleba, amitomac maTze kontroli da Tevzis dacva<br />

evaldeboda, rogorc adgilobriv TviTmmarTvelobebs<br />

ise mosaxleobas, ojaxs, sofels, Tems. romelTaganac samwuxarod<br />

xSirad gulgrilobas da daudevrobas hqonda adgili,<br />

gansakuTrebiT wlis im periodSi, rodesac mdinareebSi<br />

Tevzi zRvidan Sedioda gasamravleblad. adamianTagan<br />

aseT gulgrilobaze Sewuxebuli wers ori saukunis winandeli<br />

gazeTi `iveria~.<br />

`erTs metad samwuxaro ambavs gvweren aragvis xeobidan.<br />

mogexsenebaT am dros, Semodgomaze hyris oraguli<br />

qviriTs. amis gamo muceli stkiva, Sewuxebulia, gamodis<br />

napiras da exaxuneba da iq hyris qviriTs. xalxi wara-mara<br />

hxocavs Turme am dros oraguls da amnairad wyvets am gemoTi<br />

ganTqmuls Tevzs aragvisas, radgan xSirad maSina hxocaven<br />

xmliTa da xanjlebiT, roca qviriTi arc-ki dauyriaT.<br />

yovlad mavnebelia aseTi qceva xalxisao. imis garda,<br />

rom Tevzi wveba wyalSi, imiTia kidev cudi es Cveuleba,<br />

rom qviriTis dayris dros, oraguli sruliad ar aris gemrieli<br />

da CalasaviT xorci aqvso. amis gamo amgvarad daxocilis<br />

Tevzs arc fasi aqvs, TiTo uSvelebs oragulSi aTs<br />

Saurze mets ar iZlevian meduqneebi da CarCebio.~ 19<br />

18. gaz. `droeba~. 1880. 13 agvisto. №170. gv.3<br />

19. gaz. `iveria~ 1886. №213.gv.1<br />

18


zemoTxsenebuli da aucilebeli RonisZiebis gatarebis<br />

garda (mtkvris napirebidan wylis mxolod erT mesamedze<br />

TevzWeris daknoneba, rkinis konebis Cagebisa da mdinaris<br />

gadaketvis akrZalva) mTavrobis gadawyvetilebiT specialistebi<br />

muSaoben da eZeben adgils TevzsaSenis mosawyobad;<br />

qveyanaSi aseT siaxleebze, meurneobis asaRorZineblad<br />

win gadadgmul progresul nabijebs tradiciulad<br />

exmaureba gazeTi `iveria~ da `tfilisis sazogadoebas amcnobs<br />

rom: `miwad moqmedebisa da saxelmwifo mamulebis saministros<br />

azrad aqvs amierkavkasiaSi gamarTos oragulis<br />

mosaSenebeli adgili. am azriT saministrom gahgzavna b-ni<br />

kavroiski da inJineri gidravliki psarevi im adgilebis gamosakvlevad,<br />

sadac SesaZlebeli iqneba misi gamarTva. b-ni<br />

kavroiskim da psarevma ukve gamoikvlies yvela adgilebi<br />

da kidec dabrundnen tfilisSi. maTis azriT saukeTeso<br />

adgili md. patara aragvia fasanauris maxloblad, gudamayris<br />

xeobaSi~. 20<br />

qveynis xelisufalTagan TiTqos idgmeba nabijebi kavkasiis<br />

regionSi meTevzeobis ganviTarebisaTvis. dedaqalaqis<br />

gazeTebi aqveyneben sxvadasxva cnobebs am dargis<br />

gasaumjobeseblad, kerZod qonebis saministrosagan<br />

dagegmil RonisZiebebze: `1895 wels saqarTveloSi inspeqtoris<br />

_ vinme grimis movlinebisa raTa moamzados piroba<br />

mtkvarSi xelovnurad loqos moSenebisa da Tevzis qarxnis<br />

daarsebisaTvis~. 21<br />

zemo aRniSnul sakiTxTan dakavSirebiT, 5 wlis Semdeg,<br />

1900 wlis gazeT `cnobis furclidan~ vgebulobT, rom:<br />

`sax. qonebis saministros gadaudvia 8050 maneTi mtkvris<br />

SesarTavSi Tevzis qarxnis mosawyobad; ganzraxva aqvT,<br />

gaamrvalon mtkvarSi zuTxi da TarTi. am qarxanaSi qviri-<br />

Tidan yovelwliv unda gamoiyvanon milion naxevarze meti<br />

Tevzis WiWyina~. 22<br />

20. gaz. `iveria~ 1897 №165. gv.1<br />

21. gaz. `iveria 1895. №115. gv.2<br />

22. gaz. `cnobis furceli~ 1900 №1171. gv.3<br />

19


aRniSnuli gancxadebidan gadis ramdenime Tve da<br />

tfilisSi arsdeba `kavkasiis tbebSi Tevzis Werisa da Tevzis<br />

moSenebis sazogadoeba~. 1902 wlisTvis, zemoaRniSnuli<br />

sazogadoebisagan gansxvavebiT, realurad ukve Seqmnilia<br />

TevzeulobiT vaWrobis komisia, romlis moTxovniT,<br />

radgan kavkasiaSi meTevzeebis mometebuli nawili mahamdiania,<br />

uqmdeba kvira dRiT Tevzis daWeris akrZalva, radgan<br />

maT wes-Cveulebas ar esadageba qristianuli kviraZali.<br />

amasTanave dgindeba axali umniSvnelo wesebi meTevzeobas-<br />

Tan dakavSirebiT.<br />

1897w. gazeTi `cnobis furceli~ (№216) aqveynebs novatorul<br />

ideas `amierkavkasiis rkinigziT cocxali Tevzebis<br />

gagzavna-gamogzavnaze, albaT momdinares isev qonebis<br />

saministrosagan. im saministrosagan, romelsac arc saqarTveloSi<br />

da arc mTlianad amierkavkasiaSi meTevzeobis<br />

ganviTarebisaTvis kapiki ar gauRia, Tu ar CavTvliT oriode<br />

specialistis mivlinebis xarjebs. idea idead darCa,<br />

fiqri, mosazreba, survili _ mogonebad, Tevzi ki Cvens<br />

dedamdinare mtkvarSi da mis civ, JangbadiT, sakvebiT uxv<br />

SenakadebSi RmerTisa da met-naklebad gergiliani adamianebis<br />

amara.<br />

Zveli naTqvamia, yvelafers Tavisi mteri hyavso. marTlac<br />

rom asea TevzisTvis, Tanac erTi mteri ki ara mravali.<br />

maTgan angariSgasawevia wyaldidobebi, Rvarcofebi<br />

da mewyerebi. aTasobiT tona qva da talaxi CaexeTqeboda<br />

qsnis da aragvis WalebSi, damewyril-daglejil-daxeTqil<br />

mTis ferdobebidan. gazafxulze gabmul wvimebs Tu cota<br />

siTbo daerTo, maRal da saSualo mTebSi iwyeba ori-sami<br />

metri Tovlisa da Rrma Rrante xevebSi datkepnili, ramdenime<br />

aTeuli metris sisqis zvavebis dnoba. am dros mTis<br />

midinareebi gacofebulebi da gadareulebi moedinebian<br />

barisken, angreven, Slian zRudeebs da sul raRac wuTebSi<br />

qreba glexkacis mier wlidan-wlamde nanoliavebi baRi da<br />

bostani, zvari da maRlari. miagorebs qvebs guguniT, dga-<br />

20


funiT da xocavs uamrav Tevzs: qviriTians da uqviriTos,<br />

didsa da pataras. spobs maT sakveb Wia-Ruas da damfrTxali<br />

Tevzi Tavis gadasarCenad awydeba aqeT-iqiT, xSirad<br />

rCeba aqa-iq morevebSi da ixoceba. aboboqrebuli qsani da<br />

aragvi mxolod mtkvarTan CaxutebiT wynardebian da ise<br />

Zvrebian mis kalTis qveS rogorc dedasTan bavSvebi.<br />

mdinare mtkvrisa da qsnis `xerTvisi~<br />

1963 wels lamisyanaSi garayanisZisgan g. xorguaSvilis<br />

mier Cawerili xalxuri leqsic udavod qsanze erT-erTi<br />

wyaldidobis merea Seqmnili.<br />

`lomisa, Zliero patrono,<br />

Sen gagviZliere qsani da aragvi:<br />

me Tqveni gaZliereba rad minda<br />

me Cem Tavad gavZlierdebi.<br />

am wineebzec davglije<br />

midelaanT wisqvilebi,<br />

vakeze, rom Camovedi<br />

21


atiSvils SemovuTvale: 23<br />

movrbivar, movxuvi,<br />

fexzed ar makravs nalebi<br />

Sen vin mogca mand mamuli<br />

rodis mogiwere xeli?<br />

davglijo Seni kaklebi<br />

Tan gavatano vazebi<br />

sul Cavzido kowaxurazeda<br />

sadac mtkvars verTvi~ 24<br />

wyaldidobebis garda uamravi Tevzi ewireboda sarwyav<br />

sistemebs. md. qsnidan saTaves iRebda ramdenime arxi,<br />

romelTa daniSnuleba rogorc morwyva, aseve wisqvilebis<br />

dabruneba iyo. pirveli didi ru qsnis Suawelze `walkotidan~<br />

miedineboda gaRma saZegurSi, meore ru sof. wirqvilis<br />

pirdapir `berikoanT wisqvilebidan~ ikoTSi, axSadurze,<br />

dolianSi. aseve qsnidan, didi ru iRebda saTaves ikoTis<br />

boloSi `bunelisa~ da qsnis SesarTavTan (qsnis marcxena<br />

mxare). arxi miedineboda axalgor-fiWvnaramde. igi dRevandeli<br />

axalgoris centrSi wmindanTa memorialis dasavleTiT<br />

abrunebda samTvlian wisqvils25 , rwyavda asobiT<br />

heqtar baR-venaxs. ueWvelia sakmaod mozrdili da mowesrigebuli<br />

wylis ru eqnebodaT Tavis droze gayvanili axalgorSi<br />

qsnis erisTavebs.<br />

Sida qarTlis vake SedarebiT Raribia atmosferuli<br />

naleqebiT da wlis manZilze maTi ganawileba xelsayreli<br />

ar aris sagazafxulo sasoflo-sameurneo kulturebisTvis;<br />

zafxulis meore naxevarSi aq icis gvalvebi, amitom,<br />

sakmaod mravali saxnav-saTesebi didad iyo damokidebuli<br />

sarwyav arxebze. komunistebma arxebi gaiyvanes qsnis marjvena<br />

sanapirodan axmaji-lamisyana-Tezi-okami-igoeTis<br />

23. qsnis erisTavebis ganayari ratiSvilebi cxovrobdnen mdinare<br />

qsnis marcxena sanapiroze sof. qsovrisSi, sadac dRemde<br />

SemorCenilia maTi nasaxlarebi.<br />

24. g. xorguaSvili, namcvrevi. Tb. 1989. gv. 138<br />

25. aRniSnuli arxis fragmentebi axalgorSi bolodromde<br />

SemorCenili iyo stalinis quCaze mcxovrebi gogi zaqarias Ze<br />

gaTenaSvilis ezoSi.<br />

22


gavliT, romliTac moqmedebda agreTve hidroeleqtro<br />

sadguri. (2008 w. omis dros, axalgoris okupaciis gamo zemoaRniSnuli<br />

arxi aRar funqcionirebs).<br />

rogorc cnobilia, morwyva saqarTvelos mdinareTa<br />

gamoyenebis erT-erT Zvel da gavrcelebul saxed iTvleba.<br />

irkveva, rom Sida qarTlis mdinareebze: liaxvze, mejudaze,<br />

qsanze, aragvze meTvramete saukuneSi yofila gayvanili<br />

ramdenime arxi. arsebobs cnoba, rom saqarTveloSi<br />

uZvelesi sarwyavi arxi gayvanili unda yofiliyo md. qsnidan<br />

al. makedonelis mier. Cv.w. aR-mde me-4 saukuneSi.<br />

Tevzi gamudmebiT eZebs sakvebs, mignebis SemTxvevaSi<br />

moTxovnileba ufro izrdeba, amitom iyo, rom qsnidan wasul<br />

arxebs, mudam gasdevda didi raodenobiT rogorc<br />

msxvili, aseve wvrili Tevzi. maTi Sesvla arxebSi ganadgurebis<br />

tolfasi iyo.<br />

mkiTxvels, oZisidan qvemoT _ muxranis velisken gayvanil<br />

sarwyavi sistemis arxebze da iq moxvedril Tevzze<br />

warmodgena rom Seeqmnas moviyvanT i. WavWavaZis gaz. `iveriaSi~<br />

oZiseli erisTavebis mier miwodebul da gamoqveynebul<br />

korespodencias:<br />

`...qsani retiani cxvariviT gamoqandeba sarwyav arxebs<br />

da ruebs erTmaneTSi arevs xolme domxaliviT.<br />

sarwyavi arxebis dacva wyaldidobebisagan aqauris<br />

`mirabis~ movaleobas Seadgens erTis mxirv, da meores<br />

mxriv misive movaleobaa sarwyavi arxebis gamravleba da<br />

sarwyavad wylebis momateba, radgan zafxulobiT sarwyavi<br />

wylebis Zala mcirdeba, mcxovrebTa umravlesobas aw<br />

arsebuli sarwyavi wyali ar yofnis da Tav-piris mtvreva<br />

astydeba xolme. es sagani jer-jerobiT uyuradRebod<br />

aris mitovebuli. Cven gvaxsovs Zveli droiTgan marto 3<br />

sarwyavi arxi: 1. `saoZiso wisqvilebis ru~ romlidganac<br />

sarwyavad Zlier mciredi wyali rCeba, radgan isev wisqvilebs<br />

sWiria da arc ki yofnis; 2. `saglaxao ru~; 3. `nadikvaris<br />

wyali~ es ukanaksneli sazafxulod imdenad mcirdeba<br />

rom `muxraniani~ gulSeRonebulTa mosabrunebladac ki<br />

23


`wilknelebs~ wyals ar uTmoben da xSirad `Zalis~, `wilkans~<br />

da `muxranianTa~ Soris sisxlis Rvra moxdeba xolme.<br />

Tu amJamad arsebul sarwyav arxebs mcireoden Sromas<br />

davadebT; Tu wylebis mmarTvelobac keTils inebebs xalxisaTvis,<br />

maSin `saoZiso wisqvilebis ru~ gaganierdeba, qsnidan<br />

wyali moemateba da amasTanave gamagrdeba qsanTan um-<br />

Tavresi saTave, rom mdinarem kvlav ar gaWamos. s. qsovrisidan<br />

gaiWreba calke arxi `wilknelebis~ sulis mosagebad,<br />

radgan mdinare qsani borotebasTan mowyalec aris da yvelas<br />

uxvad miawvdis sarwyav wyals: unayofo miwas nayofs<br />

gamovaRebinebT da `wilknelebsac~ samudamod davixsniT<br />

`muxranianTa~ mtarvalobisagan~. 26<br />

qsnis Tavadis werilidan Cans Tu rogori mzardi<br />

moTxovnaa mosaxleobisagan sarwyavi sistemebis gaumjobesebasa<br />

da ganviTarebaze, ukeTesi mosavlis misaRebad.<br />

drois msvlelobam gviCvena, rom wliTi-wlobiT izrdeboda<br />

sarwyavi arxebis qseli ara marto mdinare qsanze aramed<br />

aragvze, liaxvze da mtkvarze. Cans ver akmayofilebda<br />

burJuaziis relsebze Semdgar qarTvel Tavadebs aragvidan<br />

wilkan-Zalisze gavliT muxranSi Camavali arxis wyali,<br />

romelic Tavis dros ise wilknels Camouyvania. `tyvilianidam~<br />

iso wilknelma, i ~ g (12) mamaTaganman, warmoiRo yavarjnis<br />

TreviT ru, romelsa mosdevda umuSakod wyali~ 27 .<br />

rogorc zemoT avRniSneT, sarwyav arxebs, romlebic<br />

wisqvilebsac abrunebdnen, uamravi Tevzi gasdevda da<br />

iRupeboda. amitom yvela mewisqvile meTevze iyo da naziarebi<br />

im sixarulis mazandas, romelsac adamianebi Tevzis<br />

daWerisas ganicdian.<br />

sof. muxranSi mcxovrebma lado oqroaSvilma,<br />

romelsac adre wylis wisqvilSi umuSavia gviTxra, rom<br />

bevrjer wisqvilis saRoredan 100 kilogramamde Tevzi<br />

amouRia da megobar-amxanagebisaTvis daurigebia:<br />

`Cemi papebi qsans da arxebs aSrobdnen da TevziT urmebs<br />

26. gaz. `iveria~ 1897. №90. gv.3.<br />

27. vaxuSti batoniSvili. `aRwera samefosa saqarTvelosa~ _ qarTlis<br />

cxovreba (yauxCiSviluis redaqciiT) t. IV Tb. 1973. gv. 351<br />

24


avsebdnen~. misive TqmiT TevzeuliT sakmaod mdidari yofila<br />

aragvidan wamosuli arxi, romelic muxranis Tavze<br />

gadioda da sof. rozentalis bolos qsans uerTdeboda.<br />

(aRniSnuli arxi gaiWra meore msoflio omis Semdeg 50-ian<br />

wlebSi, Zalisel da muxranel glexTa erToblivi ZalisxmeviT.<br />

ganawesis Tanaxmad TiToeuli ojaxi valdebuli iyo<br />

30-metriani monakveTi gaeWra.) muxranis velze gamavali<br />

erT-erTi TevziT mdidari arxi `nadikvaris wyali~ saTaves<br />

iRebda iltozis qveviT, irwyveboda: qsovrisi, rozentari,<br />

muxrani, qanda, sadac or, sam da oTx Tvliani wisqvilebsac<br />

abrunebda.<br />

saqarTveloSi uxsovar droidan meurneobis erT-erT<br />

tradiciul dargs meTevzeoba warmoadgenda. Tevzis mopovebis<br />

iaraRebi da xerxebi Tavdapirvelad martivi iyo.<br />

Tevzss iWerdnen erTsa da imave dros sanadiro da sabrZolo<br />

daniSnulebis iaraRebiT: Svild-isriT, SubiT, satevriT.<br />

sabrZolo iaraRebis (xmlis, xanjlis) gamoyeneba XIX<br />

saukunis mTiuleTSic aris dafiqsirebuli (ix. gaz. `iveria~<br />

№213)<br />

saerTod eTnografiisaTvis cnobili saTevzao iara-<br />

Rebi da xerxebi metad mravalferovania, rac orive erTad<br />

ganapirobebda warmatebul Tevzaobas. isini SeiZleba Semdegnairad<br />

CamovayaliboT. 1. ankesiT Tevzaoba; 2. badiT<br />

Tevzaoba; 3. xelaoba; 4. oCxi; 5. fSebSi Tevzaoba; 6. TovliT<br />

Tevzaoba; 7. godriT anu pirqceuliT Tevzaoba; 8. facris<br />

Cadgma; 9. CangliT, barjiT da kaviT Tevzaoba; 10. wylis<br />

mowamvliT Tevzis daWera.<br />

ankesiT Tevzaoba<br />

_ upriania cal-calke ganvixiloT TevzWeris es iara-<br />

Rebi da xerxebi, romlebic Tavis mxirv imdenad gansxvavdebian<br />

erTmaneTisagan Tavisi formiT, moculobiT da<br />

terminologiiT, ramdenadac TviT mdinareTa da wyalsatevarTa<br />

adgilmdebareoba da xasiaTi.<br />

25


vertikalur zonalobasTan mimarTebaSi arqeologiuri<br />

kvlevebiT dasturdeba, rom Tevzis mopvebis uZvelesi<br />

saSualeba ankesi yofila. igi gvian _ paleoliTidan<br />

gvxvdeba. `sagvarjiles eneoliTis fenebSi napovnia Tevzis<br />

Zvlebi, Zvlisa da liTonis ankesebi. aqve neoliTur<br />

fenebSi aRmoCnda bolomokauWebuli Zvlis ankesebi, aseve<br />

cxovelis Zvlisgan gakeTebuli WvilTi~. 28<br />

sazogadoebis ganviTarebis sxvadasvxa safexurze<br />

ankesi mzaddeboda qvisgan, Zvlisgan, liTonisgan. droTa<br />

ganmavlobaSi icvleboda aramarto saankese masala, aramed<br />

TviT ankesic. igi ufro rTuli da daxvewili xdeboda.<br />

aRm. saqarTveloSi ankess nemskavs veZaxiT, xolo didi<br />

zomisas ki Cangals, Savi zRvispireTSi berZnuli dasaxelebebis<br />

zegavleniT iq mcxovrebTa leqsikaSi damkvidrda<br />

berZnuilidan Semosuli sityva `ankasi~. (am sityvis ber-<br />

Znul warmomavlobaze miuTiTebs TviT sabac.)<br />

ankesis joxze amagrebdnen kanafisa da abreSumis Zafs,<br />

vinaidan Tevzaobdnen dRisiT, wminda wyalSi meTevzeebs<br />

unda SeerCiaT iseTi Zafi, romelic TevzisTvis SeumCneveli<br />

iqneboda. metad sainteresoa abreSumis Wiidan saankese<br />

Zafis damzadeba samegreloSi. aseve sainteresoa abreSumis<br />

Zafis damzadebis xalxuri wesi lazebSi. abreSumis parks<br />

roca is meoTxe kanSi iyo aTavsebdnen ZmarSi, Tavsa da bolos<br />

moaWridnen, Zafs amoiRebdnen da dagrexavdnen. am xerxiT<br />

miRebuli Zafi wylisferia da Tevzi ver amCnevda mas.<br />

saqarTvelos saxelmwifo muzeumSi eTnografiis ganyofilebis<br />

fondSi daculia erTi lazuri ankesi (№44-<br />

40/65). sainventaro davTarSi vkiTxulobT: `ankesi grZelia,<br />

lerwmis wverSi mibmulia abreSumis Zafi, romelsac<br />

gansakuTrebiT akeTeben. ZmarSi moaTavseben, rom Sesaferi<br />

feri miiRos. am Zafis bolosve mibmulia ankesi da mis<br />

garSemo mikrulia yverulis (dakodili qaTmis mamali)<br />

bumbuli. `kvanwila~, romelic wyalSi gadasrolis dros<br />

pepelas emsgavseba. 29<br />

28. saq. arqeologia, Tb. 1959. gv.64<br />

29. q. mirianaSvili, TevzWeris iaraRebis SeswavlisaTvis. wignidan<br />

masalebi saq. eTnografiisTvis. t. 28. 1975. gv.102.<br />

26


tbis ankesi<br />

wynar wylebSi ankesis Zuaze tyviebis klasikuri<br />

ganawileba xdeba satyuaradan Sors, xolo erTi<br />

cali safantis da aseve sasignalo safantis damontaJeba<br />

xdeba nemskavTan axlos. simZimeebis<br />

aseTi ganawileba xels uwyobs mgrZnobiare kontaqts<br />

satyuarasa da tivtivas Soris (nax. 1)<br />

sainteresoa, rom rogorc Zvel ise Tanamedrove TevzWeraSi<br />

farTod gamoiyeneboda da gamoiyeneba xmauri,<br />

(musika) razec qvemoT gveqneba saubari.<br />

mTels saqarTveloSi icodnen Tokze ramdenime ankesis<br />

Camokideba da Rame mdinareSi maTi Cafena erTi napiridan<br />

meoremde. mas guriaSi `lari an `erTi yra ankesi~ ewodebo-<br />

27<br />

arxis ankesi<br />

wynar wylisTvis sxvadasxva zomis safants aTavseben<br />

jaWviseburad. safantis zoma da maT Soris<br />

manZili mcirdeba satyuaradan nemskavamde.<br />

yvelaze patara safanti TiTqmis dacuravs<br />

fskerTan axlos da ar uwevs winaaRmdegobas Tevzs<br />

mokidebisas (nax. 2)<br />

nax. 1 nax. 2


da. qarTlSi grZelToka ankesi, imereTSi `gageba~, mesxeTSi<br />

`olTi~ (Zvelad) axleburad Snuri. 30 iq olTiT Tevzaoba<br />

iseTive Zveli Cans, rogor nemskaviT da aRniSnul sityvas<br />

TiTqmis aRaravin xmarobs. olTas eZaxdnen rogorc qarTvelebi,<br />

aseve mesxeTSi mcxovrebi sxva tomis warmomadgenlebi.<br />

olTiT did mdinareebSi Tevzaoben. mTis patara<br />

mdinareebi am tipisaTvis gamousadegria.<br />

mtkvris auzSi qarTlis mdinareebi: qsani, aragvi, didi<br />

da patara liaxvi, nemskaviT Tevzaobis saukeTeso pirobebs<br />

gviqmnian, miuxedavad maTi siswrafisa, tyian-Cirgviani<br />

Walebisa, uzarmazari megaliTuri, qvebisa, lodyrilebisa<br />

da nariyTa barikadebisa, rac gansakuTrebiT zemo dinebebzea<br />

TvalSisacemi.<br />

nax. 3<br />

mdinaris ankesi<br />

mdinaris dinebis siRrmeSi satyuara tyviebma unda<br />

Caitanon, amav dros isini advilad unda gadaadgildebodnen<br />

wyalSi. amitom ZiriTadi simZime unda Sedgebodes<br />

tyviebis jaWvisagan da maTi sidide unda mcirdebodes<br />

zemodan qvemoT.<br />

ZiriTadi simZimis qveda safanti unda iyos mcire zomis,<br />

aseve ufro mcire unda iyos sasignalo safanti,<br />

romelic nemskavTan axlos unda damagrdes. (nax. 3)<br />

30. n. beriZe, mebaduroba, Tevzebi, saxelebi. Tb. 2005. gv.16.<br />

28<br />

swrafi dinebis ankesi<br />

Zlieri dinebis dros wyalze srialis karg<br />

Tvisebebs avlens burTi, amitom ZiriTadi simZimis<br />

saxiT iyeneben msxvil burTismagvar simZimes,<br />

romelic SuaSi aris gaxvretili. ZiriTadi<br />

simZime (burTi) Tav-boloSi SeiZleba dafiqsirdes<br />

wvrili safantiT. (nax. 4)<br />

nax. 4


ankesiT TevzWeris dro da adgili:<br />

_ zafxulobiT TiTqmis yvela mdinare Tu wyalsacavi<br />

savsea sakvebiT, Tevzi am dros maZRari da wuniaa. amitom<br />

uxvi TevzWeris winapirobaa zustad mivagnoT Tevzis<br />

adgil-samyofels. wyalSi Tevzebis yofnis maniSnebelia:<br />

mkvdari planqtonis, benTosis da sxva motivtive sxeulis<br />

Tavmoyra. mTis mdinareebSi Tevzebi wynar gubeebSi,<br />

umetesad RamiT Sedian, dRisiT ufro Cqar, qvian, RvinWian<br />

fskerian adgilebSi arian, rac ufro gamoirCeva mdinaris,<br />

wyalsacavis romelime monakveTi saerTo formisgan, miT<br />

ufro meti Tevzi grovdeba iq. magaliTad, vrcel mdinareSi<br />

_ siviwrove, viwroSi _ farTo yure, Rrma wyalSi _<br />

meCeCi, TavTxelSi _ ormo da a. S.<br />

dabal temperaturaze Tevzebs umcirdebaT Jangbadis<br />

moTxovnileba. agvistos bolodan agrilebisTanve Tevzebi<br />

aqtiurdebian _ mniSvneloba aqvs mTvaris ciklebsac:<br />

mag. gvelTevza maqsimalurad moZraobs axal, minimalurad<br />

savse mTvareze, radgan sibneleSi kargad nadirobs loqos<br />

msgavsad.<br />

`Weqa-quxilis win dagrovebuli eleqtromuxtebi, wnevis<br />

cvalebadoba, cxeli teniani haeri awuxebs Tevzebs<br />

(rogorc sxva sulierebs) da amitomac aRar aqtiuroben.<br />

Zlier nislSic cudad mosdevs Tevzi. amindis mosalodneli<br />

cvlilebebisas Tevzebis momentaluri reaqcia ufro<br />

ganpirobebulia infrabgerebis, ultraiisferi sxivebis,<br />

magnituri talRebis, mzis radiaciis cvliT, rac maT axlo<br />

momavalSi usiamovno siurpirzebs uqadis da frTxiloben<br />

(xSirad amaodac). zogjer am dros, arc wylis temperatura,<br />

wneva, gamWvirvaloba, arc sakvebi baza ar icvleba, Tevzebi<br />

ki mainc instiqtiT Tadarigs iWeren. albaT, amitomac<br />

nebismieri cvlilebebis win TevzWera umjobesdeba mcire<br />

xniT, Semdeg ki neldeba da wydeba~. 31<br />

wnevis cvalebadobas Tevzebi sacurao buStiT grZnoben,<br />

kargad aRiqvamen rezonatul sxivebs. sinoptikuri<br />

miznebiTac iyeneben gvelanas, karCxanas, guwus.<br />

31. Jurn. `nadiroba~ 2000w. ivlisi. №7. gv.38.<br />

29


avdris win Tevzebi wylidan xtebian, Cqafunoben, infrabgerebiT<br />

SeigrZnoben avdris moaxloebas, jer Riziandebian,<br />

Semdeg iRlebian da wyveten kvebas.<br />

xangrZlivi avdris Semdeg<br />

Tbil amindSi ankess<br />

saukeTesod mosdevs Tevzi<br />

da piriqiT _ gaavdrebis<br />

win frTxebian. kargi Weraa<br />

Tu susti qari SuadRemde<br />

zomierad Zlierdeba da<br />

saRamos Cadgeba. Tevzi<br />

saerTod moyveba dila-saRamos.<br />

mTis swraf da JangbadiT<br />

mdidar, mcire debitian<br />

wylebSi kalmaxi ZiriTadad<br />

mosdevs gaTenebidan dilis<br />

10 saaTamde da saRamos 5<br />

saaTidan dabindebamde. TevzWerisaTvis<br />

yvelaze xelsayrelia<br />

unaleqo, cvalebadi moRrubluloba, dRisiT mcire<br />

qariani, saRamos wynari amindi. arc Tu xelis SemSlelia<br />

naxevarsaaTiani Sxapuna wvima. igi wyals agrilebs da<br />

JangbadiT amdidrebs. xanmokle wvima da zogjer sakmaod<br />

Zlieric, subalpur da alpur zolSi iwvevs cxvar-Zroxis<br />

sadgomebidan fekaluri masis wamoRebas, Tavisi WiayelebiT,<br />

rac aseve xels uwyobs rogorc JangbadiT, aseve sakvebiT<br />

mdinareebis gamdidrebas. mTis patara mdinareebSi wylis<br />

gaciebisa da JangbadiT gamdidrebis TvalsazrisiT<br />

Sxapuna wvimis procesi umniSvneloa, radgan mTaSi viwro<br />

xeobebis kldovan kalapotSi morbenal xevebs arc Jangbadi<br />

akliaT da arc sigrile. Tevzi kargad mohyveba xangrZlivi<br />

wvimebis Semdeg, radgan wylis donis momatebisas rogorc<br />

wesi Tevzi Tavis adgilsamyofels tovebs da Senakadebsa<br />

da patar-patara totebSi ifanteba, amitom Cveul adgilze<br />

TevzWera mcirdeba da SeiZleba mTlianad Sewydes.<br />

30


mdinaresa da wyalsatevebSi, rodesac wyali TandaTan<br />

an swrafad iwyebs klebas, Tevzi mRelvarebas iwyebs da amcirebs<br />

an saerTod wyvets kvebas, igi mcirewylian adgilsamyofels<br />

tovebs da qvemoT dinebis mimarTulebiT Rrma<br />

wylisken micuravs.<br />

meteorologiuri movlenebi saerTod cxovelTa samyaroze,<br />

maT Soris Tevzebis cxovrebazec axdens gavlenas.<br />

zogjer Tevzi aqtiuria, zogjer ki piriqiT _ pasiuri, an<br />

saerTod uZravia. `TevzWerisaTvis yvelaze xelsayreli<br />

pirobebi gamdinare da Camdinare wylebSia. rac ufro didxans<br />

grZeldeba uamindoba, gamodarebis Semdeg miT ufro intensiuria<br />

TevzWera. cxel,<br />

mzian amindSi Tevzi dRisiT<br />

mcenareulobiT dafarul<br />

adgilebSi Cerdeba da saRamos<br />

Txel, sufTa adgilebs<br />

etaneba, sadac wyali grili<br />

da JangbadiT mdidaria. zafxulobiT<br />

cvrianobisas, Tevzi<br />

wylis zedapirze Cerdeba<br />

sanapiroze. buCqebisa<br />

da xeebis mzardi totebis<br />

qveS, sadac foTlebidan<br />

Camorecxili mwerebiTa da<br />

matlebiT ikvebeba~ 32<br />

meTevzem uyuradRebod<br />

ar unda datovos iseTi<br />

adgilebi, sadac saqoneli<br />

midis wylis dasalevad.<br />

Tevzis qaravani am dros<br />

saqonlis mier amRvreul<br />

da sufTa wylis sazRvarzea<br />

xolme gaCerebuli. aseve<br />

angariSgasawevia Tevzis<br />

32. baxtaZe r. `TevzWeris amindi da dro~. Jur. `nadiroba~ 2010w.<br />

№2. gv. 23.<br />

31


adgilsamyofelis Zebnisas<br />

monakveTebi sadac mRvrie<br />

mdinares gamWirvale, sufTa<br />

wyali erTvis, an piriqiT dawmendil<br />

mdinares romelime<br />

sxva patara: wvimiT, mewyeriT,<br />

intensiuri Tovlis dnobiT<br />

amRvreuli Senakadi. Tevzis<br />

samyofelis saukeTeso<br />

mignebaa swraf mdinareze giganturi<br />

lodebis win gaCenili<br />

morevebi da ukudinebiani<br />

morevebi, sadac Semdegnairi<br />

wesi moqmedebs: rac mcirea<br />

manZili ZiriTad nakadsa da<br />

ukudinebas Soris, miT ufro<br />

mimzidvelia TevzisaTvis.<br />

Tevzaobis dawyebis win meTevzem unda Seiswvalos mdinaris<br />

an wyalsatevis reliefi, wylis siRrme, dinebis siZliere<br />

da xasiaTi. garda amisa, aucileblad unda gaiTvaliswinos<br />

yovelgvari bunebrivi movlena, romlebic Tevzze kompleqsurad<br />

moqmedebs.<br />

patara da saSualo mdinareebze Tevzaobisas mizan-<br />

Sewonilia meTevze dinebis mimarTulebiT gadaadgildes<br />

vinaidan, damfrTxali Tevzi yovelTvis dinebis sawinaaRmdegod<br />

miiCqaris, amitom dinebis qvemoT Tevzi damfrTxalia.<br />

zafxulobiT dilis saaTebSi Tevzi sakvebs wylis Sua<br />

da zedapirTan axlos dinebaSi eZebs, mzis amosvlisas ki<br />

fskerTan axlos. sadac ar unda viyoT mTis patara xevze<br />

Tu did mdinareze maqsimaluri siCume unda davicvaT, unda<br />

moveridoT napirs, miTumetes Tu mze zurgidan gvirtyams.<br />

amisaTvis SeumCnevlad naxevrad Camjdar mdgomareobaSi<br />

vuaxlovdebiT da frTxilad vagdebT rogorc ankess ise<br />

bades, CvenSi erTi aseTi xalxuri gamoTqmac ki arsebobs:<br />

`wyals Crdili daeca, meTevzes Tevzi gaeqca~.<br />

gaxosvdeT! saxlSi imdeni Tevzi waiReT, ramdenic<br />

Tqvens ojaxs erT jerze eyofa, wvrili da saSualo zomis<br />

Tevzi ki daWerisTanave gauSviT, gansakuTrebiT qviriTobis<br />

dros.<br />

32


Tevzis mosatyuebeli:<br />

33<br />

`vinc endoba alal beds<br />

is daiWers arafers~<br />

_ yvela saxeobis Tevzs Taviseburi bilogiuri xasiaTi,<br />

siTbo, sicivis moTxovnileba da kvebis manera aqvs,<br />

romlis codna didad mniSvnelovania. tempataraturas,<br />

romlis meryeoba wylis garemoSi gacilebiT ufro naklebia<br />

vidre xmeleTze didi roli eniWeba Tevzebis cxovrebaSi.<br />

Tevzebi warmoadgenen egreT wodebul `civsisxlian~<br />

cxovelebs. maTi sxeulis temperatura damokidebulia<br />

garegani garemos temperaturze. wyalSi temperaturis momateba<br />

iwvevs Tevzis gaZlierebul kvebas, Cqardeba sqesobrivi<br />

momwifeba, izrdeba sxeulis wona da a. S. temperaturis<br />

daweva iwvevs aRniSnul movlenaTa tempis Semcirebas,<br />

xolo zogi Tevzis, magaliTad: kobris, oragulis, karasis<br />

da sxvaTa Zils.<br />

Tevzaobis dros umniSvnelovanesi pirobaa misatyueblis<br />

mopoveba, momzadeba, SerCeva da gamoyeneba. misatyuuebeli<br />

ewodeba imas rac gamoiyeneba nemskavze wamosagebad,<br />

Tevzis misazidad da dasaWerad. misatyuebeli iyofa 2 jgufad:<br />

cxovelur da mcenareul satyuarebad.<br />

TevzaobisaTvis saWiro cxoveluri satyuara uamravia:<br />

wyalsatevebSi, wyalmcenareebze da xmeleTze mcxovrebi<br />

yvela mweri da misi matli saukeTeso sakvebia TevzebisaTvis.<br />

mtacebel Tevzebze misatyueblad gamoiyeneben wvril<br />

Tevzebsac. xmeleTze mcxovrebi satyuarebia: nakelis Wia,<br />

neSos qveSa Wia, moTeTro<br />

Wiayela, muxluxo, kutkalia,<br />

lokokina da sxva.<br />

qsnis xeobis sofel<br />

muxranSi Cvenma respodentma<br />

kolia oqruaSvilma<br />

gviTxra, rom gasuli<br />

saukunis 80-ian wlebamde<br />

sof. rozentalis


_ `vardisubnis~ _ qaTmebis fermis sanagveze mopovebuli<br />

qaTmis matli saukeTeso cxovelur satyuaras warmoadgenda<br />

mravali saxeobis Tevzis dasaWerad, romelic ki<br />

gavrcelebuli iyo mtkvris auzSi. respodentis TqmiT, rogorc<br />

Tbilisidan ise axlo-maxlo adgilebidan modiodnen<br />

da didi raodenobiT mihqondaT zemoT aRniSnuli cxoveluri<br />

satyuara. muxranelTa TqmiT, mTel rig Tevzebze<br />

sanadirod, nemskavze wamosagebi saukeTeso saSualeba iyo<br />

aseve saxlis sxvenze strafilebsa da kramitze mimagrebuli<br />

krazanis matlebi.<br />

upriania Tevzaobis dasawyisSi pirvelive daWeril Tevzs<br />

gavuWraT muceli da iq nanaxi Wia-RuaTagan erT-erTze<br />

SevaCeroT arCevni, rogorc ukve dadasturebul, realurad<br />

yvelaze saukeTeso satyuaraze. xmeleTze mcxovrebi<br />

satyuarebidan yvelaze gavrcelebuli da Seucvleli Wiayelaa.<br />

maTi SerCevis dros gasaTvaliswinebelia Tevzis<br />

saxeoba da sidide, nemskavis zoma. Secdoma iqneba did<br />

nemskavze patara Wiis ageba, ris Sedegadac satyuara kargavs<br />

bunebriv saxes da Tevzi ar ekareba. arsebobs miwis<br />

Wiis ramdenime aTeuli saxeoba, magram meTevzeebi iyeneben<br />

mxolod ramdenimes. nakelis Wia mravldeba gadamwvar<br />

nakelSi (gamoirCeva muqi wiTeli feriT), naxevrad dampal<br />

TivaSi, saqonlis sadgom adgilebSi, miwaSi _ es ukanaskneli<br />

Ria molurjo _ vardisferia, sxva Wiebisagan mZafri<br />

suniT gansxvavdeba, xelis moWeris dros gamoyofs yviTel<br />

siTxes, kani SedarebiT mkvrivi aqvs da kargad magrdeba<br />

nemskavze. Wiayelis wamogeba iwyeba Tavis mxridan, romelic<br />

mowiTalo-moiisfroa, kudis mxare baci. agroveben<br />

foTlebisa da Tivis gadaqeqvis Sedegad, didi xnis dayril<br />

xeebis qveS.<br />

miwis TeTri Wia gvxvdeba mdeloze, naxnavSi, baRSi,<br />

mdinaris pira svel adgilebSi. unda aRiniSnos, rom zemoxsenebuli<br />

arcerTi saxeobis Wia ar moipoveba md. qsnis<br />

alpur zolSi _ baginSi, WurTisa da Jamuris xeobebSi.<br />

`Tevzaobis dros Wia unda SeinaxoT mWidrod naqsov<br />

tilos parkSi, odnav nestian xavsTan an neSompalasTan<br />

34


erTad. dauSvebelia Wiebis Senaxva mzeze, uhaerod, mSral<br />

masaSi~ 33 .<br />

tivtiviani ankesiT Tevzaobis dros tivtiva mowyobilobis<br />

umniSvnelovanesi da Seucvleli nawilia. tivtiva<br />

mianiSnebs Tevzis satyuaraze mikarebas da wiwknas, Tan<br />

amave dros ankess saWiro simaRleze afiqsirebs.<br />

`tivtiva kargia Tu is mcire zomisaa, aqvs maqsimaluri<br />

tvirTmzidaoba da mgrZnobiaroba. is advilad unda<br />

iZirebodes, unda iyos mkvrivi, advilad unda magrdebodes<br />

Zuaze, Tavisi SeferilobiT ar unda afrTxobdes Tevzs da<br />

ar unda iJRinTebodes wyliT, yvela am moTxovnas `penoplastisagan~<br />

damzadebuli tivtiva akmayofilebs. is martivi<br />

da advili dasamzadebelia. penoplastis Semcvlelia<br />

korpi~ 34 rac ufro patarazea amoSverili tivtivas zeda<br />

nawili wylis zedapiridan, miT ufro mgrZnobiarea is. amas<br />

didi mniSvneloba aqvs frTxili Tevzebis mag., kalmaxis<br />

daWeris dros. mgrZnobiaroba damokidebulia tivtivas<br />

konfiguraciaze. arsebobs mravali konfiguraciisa da<br />

saxis tivtiva. yvelaze mosaxerxebelia TiTistaris formis,<br />

is advilad iZireba da nakleb winaaRmdegobas qmnis<br />

Tevzis amoyvanis dros. Tu tivtivas araswori forma aqvs,<br />

maSin is Znelad iZireba, rasac Tevzi grZnobs da satyuaras<br />

nemskavTan erTad piridan agdebs.<br />

tivtivas zomas gansazRvavs<br />

ankesis tyvia da satyuaras sidide.<br />

tivtivasaTvis saukeTeso mdgomareobaa,<br />

roca is vertikalurad<br />

dgas. aseT mdgomareobaSi tivtiva<br />

kargad Cans, advilad iZireba da me-<br />

Tevze maSinve aRiqvams satyuaraze<br />

umniSvnelo mikarebas. tivtiva rom<br />

wylis zedapirze kargad gamoCndes<br />

33. revaz baxtaZe. `Tevzis misatyuebeli~ Jurn. `nadiroba~ 2007.<br />

№ 7. gv.34<br />

34. misive ankesiT Tevzaobis ZiriTadi principebi, Jur. `nadiroba~<br />

2007. № 9. gv.31<br />

35


saWiroa misi zeda nawili SeiRebos yviTlad, wiTlad da<br />

sxva romelime muq ferad, xolo misi qveda nawili bac<br />

ruxad, wyalSi uxilavi rom iyos.<br />

nemskavi aris saTevzao ankesis ZiriTadi elementi. misi<br />

xarisxi da sworad SerCeva gansazRvravs TevzWeris Sedegs.<br />

nemskavi arsebobs ornairi: mokle da grZel Reroiani.<br />

mokle Reroians iyeneben mcenareuli satyuaraTi Tevzaobisas,<br />

xolo grZel Reroians cxoveluri (kalia, muxluxo,<br />

Wiayela da sxva) satyuarasaTvis. nemskavis zoma unda ganisazRvros<br />

Tevzisa da satyuaras sididis mixedviT, magram<br />

yovelTvis unda ecadoT, rom nemskavi naklebad SesamCnevi<br />

iyos.<br />

nemskavebs ganasxvaveben agreTve Reros daboloebis<br />

mixedviT. erTia niCbiani TaviT, meore rgolianiT. maTi<br />

SerCeva xdeba `povadokis~ mixedviT: elastiuri da wminda<br />

`povadokis~ dros mizanSewonilia niCbiani nemskavi, xolo<br />

xistisaTvis rgoliani ufro mosaxerxebelia. aucilebelia<br />

didi nemskavis xmarebis dros saTevzao joxis wveri<br />

mkvrivi iyos da piriqiT, Tu patara nemskaviT da satyuara-<br />

Ti TevzaobT maSin joxis wveri elastiuri unda iyos.<br />

saZiravis daniSnulebaa satyuara daafiqsiros saWiro<br />

siRrmeze da adgilze. Tevzaobis meTodis mixedviT iyeneben<br />

sxvadasxva zomis da formis saZiravs. mdinareze fskeruli<br />

Tevzaobis dros iyeneben brtyel, masiur saZiravs,<br />

wylis nakadma advilad rom ar gadaadgilos, tivtiviani<br />

ankesiT Tevzaobisas ki gamoiyeneba tyviis firfitebi an<br />

CaWrili sxvadasxva zomis safanti.<br />

SesaZlebelia zogjer xeli ar migviwvdes ZviradRirebul<br />

saTevzao mowyobilobebze, magram dainteresebis Sem-<br />

TxvevaSi kaci yovelTvis gamoZebnis gamosavals.<br />

mTis mdinareebze da viwro xevebSi kalmaxze saTevzaod<br />

guli Tu migiwevT, aiReT sam metriani Txilis saxre-joxi,<br />

gaqerqeT da ramdenime dRiT mzeze CamokideT wveriT.<br />

aiReT 0,4 milimetriani Zua, CaabiT joxis wverze sadac patara<br />

Znelad SesamCnevi gantotva aqvs. Zua joxze 20-25 san-<br />

36


timetriT mokle unda daayenoT. kalmaxisaTvis 7-8 nomeri<br />

nemskavia sasurveli. nemskavidan 15 santimetrSi Zuaze<br />

daamagreT 5-10 gramiani dinebis siCqaris Sesabamisi tyviis<br />

burTula da ankesic mzadaa.<br />

Semdgomi etapi sansalas (Rortavis) an Wiayelas Segrovebaa.<br />

sansala kalmaxisa da murwas _ wveras nugbari<br />

sakvebia, mas mdinaris mZlavr CqerebSi movipovebT. mdinaris<br />

Cqeridan amoRebuli yoveli qvis qveS mraval mofusfuse<br />

mwers dainaxavT, maT Soris sansala Tavisi formiT<br />

da sididiT gamoirCeva. igi ovaluri da brtyelia, zurgi<br />

ruxi aqvs, muceli ki TeTri an movardisfro. gaWyletils<br />

Tevzis suni dahkravs. sansala rac ufro didia, miT ufro<br />

ukeTesia. umjobesia 1,5-2 santimetris sigrZisa. sansala<br />

advilad kvdeba da kargavs satyuaris Tvisebebs. amis Tavidan<br />

asacileblad saWiroa naWris mcire qisa, romelSic<br />

momaragebul sansalas xSir-xSirad davasvelebT xolme.<br />

aRniSnuli satyuara nemskavze TaviT muclisken unda<br />

wamovagoT da joxi mdinaris dinebis sawinaaRmdegod moviqnioT.<br />

mTis swraf da patara, did lodebsa da muryniantirifian<br />

xevebze saxeldaxelod gamarTuli ankesiT tivtivis<br />

gareSe ufro mizanSewonilia Tevzaoba, amitomac<br />

kontaqti sansalasa da Tqvens Soris erTi wamiTac ar unda<br />

Sewydes. nemskavze wamogebul satyuaras wyalSi CavardnisTanave<br />

dineba gaitacebs, swored aq gvmarTebs maqsimaluri<br />

yuradReba. satyuara ise unda vmarToT, rom man rac<br />

SeiZleba axlos Caiaros fskerTan da am dros erTxelac ar<br />

unda moeSvas Zua. mTis patara xevebze Tevzaobisas maqsimalurad<br />

unda vecadoT lodebs Sua da RorRSi damarxul<br />

nariys ar wamoedos ankesi, rac SeiZleba Zuis mTlianad dakargviT<br />

damTavrdes.<br />

kalmaxi agresiuli, mtacebeli Tevzia. dartyma metad<br />

Zlieri aqvs da sxva Tevzebisagan amiTac gamoirCeva,<br />

sportuli TvalsazrisiT kalmaxze Tevzaoba amitomaa gansakuTrebiT<br />

azartuli. rac Seexeba Tevzis dartymas _<br />

pirvelad iseTi SegrZneba aqvs, TiTqos nemskavi raRacas<br />

37


wamoedoo, amas wamSi mZlavri dartyma mohyveba, romelic<br />

uwyvet rokvaSi gadaizrdeba. kalmaxs rqovani xaxa aqvs da<br />

Tu droze ar movqaCeT joxi Cvensken is ukve wasula da nemskavze<br />

mxolod sansalas an Wiayelas narCeni fragmentebi-<br />

Ra SegvrCeba. gatyevebul viwro xevebze Tevzaobisas didi<br />

sifrTxile gvmarTebs, rom kalmaxis amoyvanisas, ankesis<br />

joxi emociebs ayolilebma, gauazreblad ar amovkraT da<br />

murynis an sxva romelime xe-buCqis totebs ar SevanaskvoT.<br />

qarTlis mTianeTSi, qsnel momTabare mecxvareebs did<br />

da patara liaxvis saTaveebSi Tevzis simravliT bevrjel<br />

usargebliaT da saWiro mowyobilobebis gareSe, Zafze<br />

gamobmuli `gulapkiT~, xSirad dauWeriaT mTis ugremielesi<br />

kalmaxi. saerTod warmatebuli TevzaobisTvis<br />

saWiroa: Tevzis cxovrebis niris, Cvevebis, qcevis, binadrobis,<br />

adgil-samyofelis da imis codna Tu riTi ikvebeba<br />

is.<br />

TevzWeris saxeobebidan zogi gankuTvnili iyo sazafxulod,<br />

zogi saSemodgomod, zogic sazamTrod. mag.: nemskaviT,<br />

totis dawyvetiT, facriT Tevzis daWera SeuZlebeli<br />

iyo zamTarSi. xalxSi gavrcelebuli azriT, zafxulSi da<br />

SemodgomiT, qviriTobaSi, Tevzis daWera codvad iTvleboda:<br />

`Tu Tvis saxelSi bgera `r~ ar urevia, im TveSi Tevzi<br />

ar iWmevao~. namdvili meTevzeebi eridebodnen Tevzis<br />

Weras qviriTobisa da gamravlebis-`muniobis~ dros.<br />

meTevzeobasTan dakavSirebuli iyo zogierTi rituali,<br />

kerZod: saTevzaod gasuli kaci moerideboda Tarss da<br />

wiTurs, iseTsac romlis Sexvedra dacdili ar qonda, amitom<br />

rogorc wesi, vinc saTevzaod midioda gverdze ar iyureboda,<br />

araviTar SemTxvevSi meTevze ukan ar mibrundeboda,<br />

meTevzeebs ar esalmebodnen, igi arasodes upasuxebda<br />

dadebiTad kiTxvas `saTevzaod midixar?~ an `sad<br />

midixar?~, pirvel Tevzs, daWerisTanave kuds moakvnetda<br />

meTevze. Tu Tevzi patara iyo wyalSi gadaagdebda dids ki<br />

tomaraSi. Tevzaoba Zalze cudi SedegiT mTavrdeboda Tu<br />

qals waiyvanda vinme Tan. amitom bolo dromde tradiciad<br />

ar iyo miRebuli saTevzaod qalebis wayvana.<br />

38


gasuli saukunis<br />

Sua xaneb-<br />

Si, qsanze, qar-<br />

CoxSi cxovrobda<br />

ankesiT moTevzave<br />

gigia qenqaZe, romlis<br />

ojaxis kvebis<br />

racionSi didi<br />

adgili ekava Tevzeuls.gadmocemiT<br />

mas xSirad,<br />

TiTqmis yovelTvis<br />

warmatebuli<br />

Tevzaoba gamosdioda<br />

Tu wylidan<br />

amoyvanil, yovel<br />

daWeril Tevzze<br />

ityoda: `RmerTo<br />

didebulo, dido<br />

wyalafTaro, Cemi<br />

ojaxis qelexSi<br />

momandome! Cemi<br />

pirSi TevzgaCrili mebaduri<br />

col-Svilis wirva-<br />

Si momaxmare! Cemi<br />

Svilebis wirvaSi!..<br />

Cemi Svilebis wirvaSi!..<br />

iZaxda iRbliani gigia da Sedegic ar ayovnebda, yovelTvis<br />

xeldamSvenebuli brundeboda Sin ojaxis `mawyevari~.<br />

badiT Tevzaoba<br />

TevzWera da masTan dakavSirebuli iaraRebis gamoyeneba<br />

gansazRvruli iyo maTi praqtikuli da ekonomikuri<br />

daniSnulebis mixedviT. iaraRis srulyofa ar niSnavda<br />

axal iaraRze uaris Tqmas. mebadureobis ganviTarebam<br />

CrdilSi moaqcia ankesiT Tevzaoba da gasarTob-sportul<br />

saqmianobad aqcia igi. dReisTvis meTevzeoba, mebaduroba<br />

aRar aris, radgan yoveldRiur cxovrebaSi dainerga Tevz-<br />

Weris axali xerxebi da badis roli minimaluri gaxda.<br />

39


adiT Tevzaoba da misi zomebi ganpirobebuli iyo mdinaris<br />

xasiaTze, debitze, geografiul mdebareobaze da a.<br />

S. qsnis, aragvisa da liaxvis auzebSi TiTqmis erTi da igive<br />

saxis badeebiT iWerdnen Tevzs adgilobrivi mcxovrebni.<br />

droTa ganmavlobaSi icvleboda, ixveweboda badeebi. germaneli<br />

mkvlevari, iohan anton giuldenStedti romelic<br />

ruseTis mecnierebaTa akademis mier dafinansebuli eqspedicias<br />

xelmZRvanelobda saqarTveloSi, Tavis 250 wlis<br />

winandel CanawerebSi axsenebs bades, romliTac md. qsnis<br />

zemo welze mebadureebi Tevzs iWerdnen: `...aq Tevzaoben<br />

(qsnis zemo welze v.q.) patara, erTi saJeni sigrZis da siganis<br />

badiT, romelsac amZimebs dakiduli liToni~. 35<br />

patara bade, romelsac kalmaxis bade erqva, gamoiyeneboda<br />

ZiriTadad mTis mdinareebSi. mas ase axasiaTebdnen<br />

meTevzeebi: `patara kalmaxis bade, aris 40 Tvliani da eqvsi<br />

namati TvliT. mas 90 tyvia (mZivi) akravs. TiTo tyvia 40-50<br />

grami unda iyos.~ 36<br />

qarTlSi gavrcelebuli iyo ZiriTadad sami saxis<br />

bade: 1. sasroli bade, 2. mosasmeli bade, 3. Casagebi bade.<br />

pirvel da meore bades TiTo kacic gaarTmevda Tavs, Casagebs<br />

ki minimum sami kaci mainc undoda.<br />

badeze xSirad tyviis nacvlad mZivebad rkinis rgolebs<br />

xmarobdnen, rac xmauriania. gaSlisas da akrefis<br />

dros raki-ruki gaudis. sasroli badis nawilebia: kalTa<br />

ormoci rigi; beWi 28-30 Tvali _ 20 mm. da kalTis Tvali<br />

16-18mm.<br />

bades sWirdeba ori Toki, zeda Toki da tyviebSi gasayreli<br />

Toki. zeda Toki unda yofiliyo 5-6 metri. es orive<br />

Toki aucileblad bambis Zafis unda iyos, raTa srolisas<br />

qvebs Sua Cawves da Tevzi ar gaiqces. sasroli bade mdinaris<br />

saTaveebTan ufro mcire zomisa ixmareboda, vidre<br />

mdinaris SesarTavTan. saqsovad Zafi abreSumis an bambis<br />

unda yofiliyo. Zvelad iyo kanafi da seli.<br />

35. i. a. giuldenStedti, mogzauroba saqarTveloSi. tomi I. Tb.<br />

1962. gv. 97<br />

36. beriZe merab, mebaduroba, TevzWera, saxelebi, Tb. 2005, gv. 26<br />

40


eTnografiul literaturaSi, romlis erT-erTi<br />

mniSvnelovani Senakadi swored Cveni didi mgosnis vaJafSavelas<br />

memkvidreobaa, SesaniSnavad gvixatavs oragulis<br />

Casagebi bade muxranidan<br />

41


cxovrebas, sadac mraval saintereso cnobebs gvawvdis<br />

aragvSi gavrcelebul am unikalur Tevzis jiSze da mis<br />

mtrebze, TevzWeris xerxebze da saSualebebze. mwerali<br />

Tavis prozaul nawarmoebSi (dawerilia 1912 wels) `oragulis<br />

cxovreba~ alaparakebs kaspiis zRvidan, mtkvriT _<br />

aragvSi Semosul dedal-mamal oraguls da moixseniebs imdroindel<br />

`saoragule bades~.<br />

`-wavze uaresi mteri Cven adamiani gvyavs. aba ifiqre<br />

ramdeni manZili unda gamoviaroT zRvidan aqamomde<br />

da TiTo fexis gadadgmaze asi da aTasi mteri gvicdis<br />

zogi CangliT, zogi TokiT, sxva badiT, es sasroli bade<br />

varo, es mosasmelio, mcxeTelebs garda imisa, rom facers<br />

gvidgamen iq, sadac aragvi erTvis mtkvars, SemouRiaT<br />

sxvanairi gudulis badeebi, romelsac saoragule bades<br />

uZaxian. gaugiaT, SeuswavliaT Cveni zne; ician kargad, rom<br />

oragulebi, roca wyali adiddeba piraRma napirze vdgebiT;<br />

saSiSroebas veridebiT. meTevzec moayolebs am bades<br />

zevidan _ Tavqve, rom gudulaSi Tavi Cagvayofinos da Semdeg<br />

mSralze tyapani gagvadinos~... 37<br />

amJamad iseT did mdinareebze rogoric mtkvari da<br />

alazania Tevzaoben e. w. `putanka~ badeebiT, romlebic sigrZiT<br />

15-25 metria, sigane ki 1,50 santimetri.<br />

teqnikis ganviTarebam igive mdgomareobaSi Caayena<br />

bade, ra mdgomareobaSic am ukanasknelma ankesi. amJamad<br />

badiT Tevzaoba ufro sportisa da garTobis saxeobaa, Tu<br />

ar CavTvliT zogierT brakonierTa ojaxur tradiciebs,<br />

Semosavlis wyarod TevzWeris gaxdomas. aqve minda aRiniSnos<br />

vandaluri midgoma Cveni bunebis margalitis _ unikaluri<br />

kalmaxisadmi Cvenive xalxis mxridan. dRes `yoCa-<br />

Ri, gergiliani biWebi~ denis aparatiT iWeren da restornebSi<br />

30 larad abareben gadaSenebis pirze misul, `wiTel<br />

nusxaSi~ Setanil endemuri jiSis Sav kalmaxs.<br />

37. vaJa-fSavela, Txzulebani, Tb. 1987, gv. 336<br />

42


saTevzao badeebis religiuri mniSvneloba<br />

_ saTevzao bade gamoiyeneboda ara marto Tevzis dasaWerad,<br />

aramed `Cveni winaprebis rwmena-warmodgenebis<br />

mixedviT, mas miewereboda avi Tvalis da uJmurisagan adamianis<br />

dacvis unari. amiT unda aixsnas axaldabadebul<br />

bavSvsa da mSobiare qalze misi gadafarebis Cveuleba,<br />

radgan xalxis warmodgeniT avi sulebi gansakuTrebiT maT<br />

emterebodnen~. 38<br />

eTnologisa da qarTveli eris sulieri kulturis<br />

mkvlevaris vera bardaveliZis azriT, es Sexeduleba momdinareobs:<br />

`im msoflmxedvelobidan, rom adamianTa yofa-cxovrebas<br />

marTavs ori Zala, ori dasabami: keTili da<br />

boroti, romelTa Soris mudmivi brZolaa. es ori Zala gansakuTrebiT<br />

mZafrdeba sicocxlis sakiTxSi da ramdenadac<br />

qali WurWelia, romelSic isaxeba axali sicocxle, amdenad<br />

is xalxis TvalSi warmoadgens metad mimzidvel ares<br />

keTili da boroti sulebis WidilisaTvis~. 39<br />

mSobiarobisas qalis avi Tvalisagan badiT dacvis Sesaxeb<br />

yvelaze adreuli werilobiTi cnoba moepoveba vaxtang<br />

batoniSvils: `ra Jamsa ganTavisufldis qali, igi<br />

iSvis yrma, warvidis mTxrobeli maTTa naTesavTa da megobarTa<br />

Tan da samSoblosa qalisasa, dResa mesamesa, Jamsa<br />

bindisasa Seawvenen qals taxtsa zeda diliT turfiTa<br />

sagalobeliTa da gardaagdeben badebr mSvenivrad moqsovilsa<br />

baldaxinad~. 40<br />

samegreloSi arq. lambertis cnobiT saTevzao badiT<br />

faravdnen avadmyofis logins da bavSvis akvans. igi<br />

asufTavebda haers avisulebisgan. gurulTa warmodgeniT<br />

melogine, rom morCeboda 15 dRe Tavze bade unda hqonoda<br />

gadafarebuli.<br />

38. mirianaSvili q., saTevzao badeebis religiuri mniSvneloba;<br />

masalebi saqarTvelos eTnografiisTvis, t. XXIII. Tb. 1087. gv.232.<br />

39. bardaveliZe v., bavSvis dabadebasTan dakavSirebuli rituali<br />

mTian qarTlSi; saq. saxelmwifo muzeumis moambe. Tb. 1927. t.<br />

IV. gv. 254<br />

40. v. batoniSvili, istoriebrivi aRwera. Tb. 1914. gv.18.<br />

43


avi Tvalisgan dasacavad saqarTvelos zogierT kuTxeebSi<br />

badis gafena icodnen akvanze, saxlis mTavar SesasvlelSi<br />

da yvelgan, sadac ki saWirod CaTvlidnen adamianis<br />

dacvas uxilavi avi Zalebisgan. bade aucileblad naxmari,<br />

wyalSi namyofi unda yofilyo. rac ufro Zveli iqneboda<br />

bade miT ufro didi Zala hqonda.<br />

xelaoba<br />

meTevzeobis dawinaurebas Cvens qveyanaSi xels uwyobda<br />

zRvis uSualo siaxlove, TevziT mdidari tbebisa da<br />

mdinareebis siuxve.<br />

ocdameerTe saukuneSi jer kidev SemorCenilia Tevz-<br />

Weris iseTi umartivesi saxe rogoricaa qvebis qveS xeliT<br />

Wera, rasac CvenSi `xelaobas~ uwodeben. `xelaobdnen~<br />

ZiriTadad mdinareebis an maTi totebis daSrobisas an axal<br />

kalapotSi gadagdebisas. sayovelTaod cnobilia, rom wylis<br />

donis vardnisas (daSrobisas) Tevzi grZnobs moaxloebul<br />

safrTxes, swrafad tovebs Zvel samyof adgils da<br />

miiltvis wylis dinebis mimarTulebiT siRrmeebisken, am<br />

dros moTevzaveebi buCqebis totebiT, beltebiT da lamiT<br />

damSral tots boloSi `ukraven pirs~ da iwyeba `xelaoba~,<br />

anu topva. Sekruli piris qvemoT anTeben cecxls, rac sakmao<br />

efeqts iZleva Tevzis gadinebisTvis. Cven Semdgom gavamaxvilebT<br />

yuradRebas ganaTebisa da musikis faqtorze.<br />

totis dawyveta Sromatevadi saqmea. gadasagdebi wylis<br />

mTel siganeze keTdeba beltis kedeli. Tu mozrdili wyalia<br />

brezentiT an celofnebiT ketaven. aRniSnul samuSaos<br />

4-6 kaci unda. sanam wyali daSreba manamde boloSi facers<br />

an maneuliT dawnul godors ugeben. wyali saTavidan unda<br />

daiwmindos da moTevzaveebi aucileblad bolodan Semohyvebian<br />

xelaobiT da joxebis CxveriT, radgan amRvreuli<br />

wyali gauCxrekel teritoriaze xels ver SeuSlis, Tanac<br />

damfrTxali Tevzi xSirad dinebis sawinaaRmdegod midis.<br />

44


xelaobis dros ar gamoiyeneba TevzWeris aranairi sa-<br />

Sualeba. am dros ukeTesia wyali gamWvirvale iyos, radgan<br />

qvebis qveS xelis Seyofisas da xelis gulebSi momwyvdevisas<br />

Tevzi zogjer gamorbis Rrmulidan gareT da gverdiT<br />

qvis qveS Zvreba. aRniSnuli procesi gansakuTrebiT<br />

moswonT mozardebs, roca qvebze gawolilebi damklauli<br />

xelebiT qvis qveS kalmaxs TiTis wverebs Seaxeben da daiyvireben:<br />

`aris biWo aris!~, Semdeg gancdebSi Cavardnilebi<br />

da emocias ayolilebi, saxis artistuli gamometyvelebiT<br />

xelisgulebSi moiqceven sxart kalmaxs da layuCebiT gadaisvrian<br />

TavmowonebiT napirze.<br />

xelaoba eTnografiul literaturaSi miCneulia Tevz-<br />

Weris uZveles saxeobad, rac ZiriTadad patara wylebSi da<br />

fSa-wyaroebzea SesaZlebeli Tanac kalmaxze da murwaze.<br />

oCxi<br />

bunebrivia, rom adamiani sanam xelovnurad mowyobil<br />

Tevzis dasaWeri saSualebebis, kerZod `oCxis~ mowyobas<br />

iswavlida manamde bunebrivad arsebuli RrmulebiT sargeblobda,<br />

sadac Tevzi didi raodenobiT Tavs iyrida da advili<br />

iyo misi daWera. TevzWeris am saxes aRwers vaxuSti batoniSvili<br />

da mas rogorc `Rrudos~ ise ixseniebs.<br />

adamianebma mdinareebSi bunebriv ormo-adgilebze dakvirvebiT<br />

da iq TevzWeriT miRebuli gamocdilebis safuZvelze<br />

daiwyes xelovnuri Rrmulebis mowyoba. aseTi moqmedebisken<br />

adamians ubiZgebda rogorc kvebiTi moTxovnileba,<br />

ise ekonomiuri daqveiTeba, rac socialurad daucvel,<br />

mdinaris piras mcxovreb glexis ojaxs uCndeboda.<br />

adamiani, zamTarSi sakvebiT daculi da uzrunvelyofili<br />

rom yofiliyo xSirad mimarTavda oCxiT TevzWeras,<br />

romlis mowyoba sakmaod did codna-gamocdilebas da<br />

energias moiTxovda. xSirad ramdenime kaci, gvari da sofelic<br />

ki Seikribeboda, airCevdnen am saqmeSi gamocdil pirebs<br />

da ramdenime oCxs moawyobdnen mdinareze.<br />

45


qsnis xeobaze oCxis gakeTeba da Cadgma icodnen mtkvris<br />

SesarTavidan sof. qurTamde da korinTamde. am soflebis<br />

zeviT rogorc md. aleuraze ise qsnis mTavar dinebaze<br />

batonobda kalmaxi da iklebda iseTi wvrili Tevzi,<br />

romelic advilad Sedioda oCxSi. mogexsenebaT, rom kalmaxi<br />

Zalze iSviaTad Tu Sevidoda xelovnurad mowyobil<br />

zamTris sabudarSi da Tu Sevidoda ufro cudi, Wamda da<br />

anadgurebda oCxSi Tavmoyril, siTbos moyvarul sxvadasxva<br />

jiSis wvril Tevzs. isinic instiqturad eridebodnen<br />

Zlier, mtacebel kalmaxs da maTi gamoisobiT xSirad oCxi<br />

carieli rCeboda. amitomac qurTa-korinTis zeviT oCxis<br />

gakeTebis arc survili da arc tradicia ar arsebobda.<br />

oCxze didi moTxovnileba baris soflebs ufro hqondaT,<br />

rogorc qsanze ise liaxv-lexuris xeobebze, xolo<br />

rac Seexeba mtkvars, iq mTel rig soflebis mcxovrebT oCxi<br />

kvebis garda damatebiT Semosavlis wyarod eqciaT. glexoba<br />

qristeSobisTvis bolos amoRebul Tevzeulis nawils<br />

sakvebad da ufro did nawils gasayidad anu saarsebod<br />

saWiro moTxovnilebebis dasakmayofileblad iyenebda.<br />

savele monacemebze dayrdnobiT vlindeba, rom<br />

muxranSi, lamisyanaSi, ikoTSi oCxis mowyobisas erTidaigive<br />

xerxebiT sargeblobdnen. sof. ikoTSi mcxovreb<br />

SoTa (lomzari) isakis Ze gigauris TxrobiT (daibada<br />

1949w.) `qsanze oCxis mosawyobad 3-4 kaci mivdiodiT, mdinareze<br />

SevarCevdiT iseT mdore adgils, sadac wyali ufro<br />

dablobSi gadadioda (wyaldidobis SemTxvevaSi mdore<br />

adgilze rCeboda lami da gadasasvlelSi mowyobili oCxis<br />

ormo ki sufTa da gaubidnavi~. misive TqmiT SerCeul adgilze<br />

amoiRebdnen 1.5X1.5 ormos siRrmiT erT metramde.<br />

Sig saSualo zomis qvebiT wriulad amoaSenebdnen kedels<br />

ise, rom ormos Tavi daefara wyals. Sesasvlels winidan,<br />

dinebis mxares gaukeTebdnen. aRniSnul wriul yoreSi aTavsebdnen<br />

xis totebs, Calas, lams, Zvlebs, xSirad saqonlis<br />

tyavs da qviT gadafarebul ormos sxvisi TvalisTvis<br />

Znelad SesamCnevs xdidnen. oCxs tovebdnen seqtembridan<br />

dekembris bolomde, zogjer ianvramde da Tebervlis<br />

46


Suaricxvamdec. oCxidan Tevzi unda amoeRoT manam, sanam<br />

daTbeboda da wylis done moimatebda.<br />

samcxe-javaxeTSi aseT xelovnurad mowyobil ormos<br />

rogorc CvenTan `oCxs~ uwodebdnen. msgavsi wesiT Tevzis<br />

Wera dadasturebuli aqvs j. sonRulaSvils mtkvirs xeobaSi.<br />

`mdinaris pira adgilebi nawildeboda gvarSi Semaval<br />

ojaxebze. oCxisTvis ormo mdinareSi iTxreboda agvistodan<br />

seqtembris gasvlamdis erT metr siRrmemde. sigane iqneboda<br />

2,5 m. ormos amoTxris Semdeg mrgvlad amoaSenebdnen orpir<br />

kedels, xolo kedelis SuaSi garSemo Cayridnen silas<br />

da wvril xreSs, agreTve naZvis totebs. oCxs karebi ukeTdeboda<br />

qvevidan~. 41<br />

Tevzis Weris xelovnurad mowyobili ormoebi icodnen<br />

imereTSic, sadac ufro momcroebi keTdeboda vidre samcxe-javaxeTSi.<br />

oCxSi dabudebuli Tevzi gemrielia da mas<br />

`yinvis Tevzsac~ uwodebdnen.<br />

TevzWeris msgavsi saSualebebi aRwerili aqvs T. saxokias<br />

aWaraSi. sadac `moyorvas~ uwodebdnen, oRond gansxvavebiT<br />

oCxisagan es ewyoboda april-maisSi. rogorc<br />

cnobilia oCxebis gakeTeba sarfian da sargeblian saqmed<br />

mtkvarze iTvldeboda, ufro mosaxerxeblad ki xaSuridan<br />

varZiamde. oCxebis mowyobaze da sargeblobaze saintereso<br />

cnobebs gvawvdis XIX saukunis qarTuli gazeTi `iveria~.<br />

`SemodgomobiT roca wyali gacivdeba xolme mtkvris ayoleba<br />

sofelbs goris mazraSi Cveulebad aqvT oCxebis keTeba<br />

mtkvris napiras. oCxebs eZaxian wylis napirze amoTxril<br />

ormos romelSiac Cayrilia qva da RorRi. am qvas da lodSi<br />

roca acivdeba wvrili Tevzi binasa sdebs da iqidan sul<br />

aRar gamodis zamTris siciveSi. am Tevzs oCxis Tevzs eZaxian.<br />

sofeli ar aris mtkvris axlos, gvwers korespondenti,<br />

romelsac oci da ormoci oCxi mainc ar hqondes mosaCxreki<br />

am qristeSobis damdegao. dila adrian roca jer isev yinavs<br />

da mzes ar mouvlia cazed, Seikribebian glexni Tvrebian<br />

aryiTa da Seudgebian xolme oCxis Cxrekasa. xSirad moxdeba<br />

xolme, rom oCxis Cxrekisas mraval oCxis mCxrekelT saSine-<br />

41. j. sonRulaSvili, masalebi qarT. xalxis yofisa da kulturis<br />

istoriisaTvis. Tb. 1964. gv.37<br />

47


li Cxubi da ayal-mayali mosdiT da Tavpirs amtvreveno.<br />

ara iSviaTia xolme isica, rom erTi sofeli meore sofels<br />

mouCxreks xolme qurdulad oCxs da axla mazed Sesdgeba<br />

xolme davidaraba da ayalmayalio.<br />

sazogadod _ ki oCxebi mcire sargeblobas ar aZlevs<br />

glexobas xan da xan, roca amindi xels miscems xolme, erTis<br />

oCxidam ori da xan sami fuTi 42 wvrili Tevzi amodis da Zalian<br />

kargs fasadac iyidebao~. 43<br />

mdinare qsnaze oCxis keTebis Tavisebur xerxebze<br />

gvelaparaka sof. lamisyanis mkvidri gia giorgis Ze qenqaZe<br />

(tripaCa. daibada 1963w.)<br />

`oCxisTvis varCevdiT mdore adgilis dasasruls da<br />

Cqeris dasawyiss. mosawyobad saWiroa Tivis konebi, raTa im<br />

adgils wyali avacdinoT, sadac oCxis ormo iTxreba. ormo-<br />

Si patara oTaxis msgavsad brtyeli qvebiT vaSenebT kedels,<br />

SuagulSic vatanT did qvebs. kedelsa da simaRleze dawyobil<br />

qvebs Soris vaTavsebT Calas, Zvlebs, balaxis fesvebs,<br />

garecxil beltebs. karebs vutovebT im mxares saidanac Tevzs<br />

SesaZlebloba eqneba SigniT Sesvlisa.<br />

oCxi unda moewyos maSin, roca xeebs foTlebi gauyviTldebaT,<br />

amoReba dekembris bolos an ianvarSi ZveliT axal<br />

wels xdeba. amoRebisas kvlav saWiroa Tivis konebi romliTac<br />

advilad davaSrobT oCxis adgils da Tevzs iolad davi-<br />

WerT. oCxs CvenTan etaneba goWala, murwa, cimori, gvelana<br />

_ amas CvenTan mkbenarasac veZaxiT. fiCxulic bevria Cven-<br />

Tan, oCxSic kargad Sedis, bevria qaSapi _ Cveneburad fSantala.<br />

am bolo dros momravlda Rorjo, gaCnda wvrili Tevzi<br />

_ xamsa, romelic aqamde qsanSi aravis gvinaxavs. lamisyanis<br />

WalebSi amJamad kaci Tevzs Znelad daiWres, ZiriTadad<br />

`Cxlde~ adgilebzeRaa. cudi ram aris es denis aparati, am<br />

aparatma amoiRo qsnidan Tevzi, Torem ra gamolevda Cvens<br />

dalocvil qsanSi am RvTisnier arsebas~. ambobs guldawyvetiT<br />

Cveni respodenti da Tan saxeldaxelod gaSlil sufrasTan<br />

gvepatiJeba.<br />

oCxze da iq daWeril Tevzis mniSvnelobaze, agreTve<br />

Tavis soflis ikoTis patara mdinareze _ bunelaze<br />

42. fuTi udris 16 kilograms da 384 grams, anu 3 fuTi=49 kg-s.<br />

43. gazeTi `iveria~ 1886. №260.<br />

48


gvelaparaka SoTa gigauri `zamTarSi `cocxali~ 44 -s (oCx-<br />

Si v.q.) daWera saSulebas aZlevda adgilobriv meTevzeTa<br />

ojaxebs gamoeyenebinaT sakvebad, zogjer gaeyidaT kidec.<br />

religiuri kalendris mixedviT aris aseve sauflo dReebi:<br />

bzoba, xareba, fericvaleba da bevri samarxvo dReebi aseve<br />

qorwilebi, qelexebi romlis drosac adamiani valdebulia<br />

moixmaros Tevzeuli~.<br />

Cvens respodents ar axsovs is dro roca 15-20 kiloiani<br />

oragulebi Semodiodnen qsanSi saqviriTod, magram axsovs<br />

bunelas kalmaxebi da kidev mravali sxva jiSis Tevzebi.<br />

`bunela lorwomis mTidan `wveris axos~ bolodan iRebs sa-<br />

Taves. zafxulSi baRebSi sarwyavad miSvebul ruebSi bevrjer<br />

agvikrefia simind-lobioebSi gaCerebuli Tevzi. adre<br />

`wyalkodeebamde~ adioda Tevzi, iqvea `mlaSe wylebi~ mis<br />

zeviT Tevzi ver wavidoda, CanCqerebia. axlo puri iTeseboda<br />

da namklebSi `mlaSe wyalTan~ qedani grovdeboda. Cven<br />

bunelas marjvena mxridan sofelSive `cira xevi~ uerTdeba,<br />

iqac CaCqerebamde adioda Tevzi ZiriTadad murwa, mezobel<br />

axSaduris xevSi `xevTaSuamde~ aRwevda gvelana da murwa,<br />

romelsac zogi wverasac eZaxis. exla sadRa ra aris, qsani<br />

dacarielda, fituls daemsgavsa fituls!~.<br />

samegreloSi `oCxi~ ewodeba im adgils sadac bevri Tevzi<br />

budobs. oCxi md. xobis wyalze adgilis saxelwodebacaa.<br />

`oCxi~ sabas ganmartebuli aqvs rogorc `TevzT sabunago~<br />

adgili, asevea n. CubinaSvlis leqsikonSic, xolo igive sityva<br />

`qiziyur leqsikonSi~ axsnilia rogor faceri.<br />

Cveni azriT `oCxi~ da `oCxari~ mniSvnelobis mxriv Zalian<br />

axlos dganan. `oCxi~ Tevzis Sesakrebels niSnavs<br />

samcxe-javaxeTSi, xolo `oCxari~ mTel aRm. saqarTveloSi<br />

cxvris Sesakrebel, erTjerad gaweul daxmarebas. maTTan<br />

saerTos unda poulobdnes sityva `Cxa~ rac ramdenime mtevnis<br />

nakrebs, Sekrebas, erTobliobas gamoxatavs. iqtiologiis<br />

cnobili mkvlevari q. mirianaSvili oCx-s ukavSirebs<br />

megrul-Wanurs, kerZod Cxom-s da wers rom `oCxi~ aRniSnavs<br />

saTevzes~. 45<br />

44. saqarTvelos zogierT kuTxeSi cocxals eZaxian xramuls da<br />

kapoets.<br />

45. q. mirianaSvili, meTevzeobis SeswavlisaTvis saqarTveloSi.<br />

Tb. 1975. gv.48<br />

49


oCxos gansxvavebul etimologias gvaZlevs p. cxadaia.<br />

igi anviTarebs azrs, rom oCxe-oCxi unda ukavSirdebodes<br />

qarTulsa da zanurSi dacul Cix, Cex fuZes, romelic zogadad<br />

Semoragul, dasamwyvdev adgils gamoxatavs.<br />

dResdReobiT oCxi TandaTan idevneba, rogorc Tevz-<br />

Weris yofiTi tradicia, Tu ar CavTvliT md. mtkvris ramdenime<br />

sofels 46 , sadac saburavebiT kvlav misdeven oCxebis<br />

keTebas.<br />

fSebSi Tevzaoba<br />

_ rogor cnobilia Tevzebis didi nawili mravldeba<br />

gazafxulsa da SemodgomiT. am dros qviriTiT momwifebuli<br />

mdedri mdinareebidan fSebSi gadadis qviriTis dasayrelad<br />

da gamosazamTreblad. saukuneebis iqidan es<br />

periodi dRemde akrZalul drod aris gamocxadebuli,<br />

radgan TviT ugemrielesi Tevzic ki tofobis periodSi<br />

Zalze ugemuria, xolo zogierTi saxeobis Tevzi momwamvlelic<br />

ki.<br />

SemodgomiT fSebSi Sesvlisas Tevzi erT adgilas<br />

etaneba da gayuCebulia. zogjer xelis mokidebasac ver<br />

grZnobs isea gabuJebuli. im adgils sadac Tevzi iyris Tavs<br />

46. mtkvarze `oCxis~ mowyobis Tanamedrove xerxi gagvacno<br />

sof. qsanSi mcxovrebma robizon isakis Ze zangurma (daibada<br />

1952w.) misive TqmiT `mtkvarze cotaRa vinme awyobs oCxebs. me<br />

satvirTo manqanis ramdenime saburavis erTmaneTze dawyobiT,<br />

romelsac Zirze liTonis wvril bades amovakrav vavseb qvebiT,<br />

romelTa Soris darCenili adgilebi sakmaod didia. amas vakeTeb<br />

seqtemberSi. saaxalwlod saZmakacodan ramdenime biWi wavalT,<br />

amoviRebT `libiotkiT~ da ase mTeli erTi Tve qeifSi vatarebT<br />

zamTris yvelaze susxian dros.<br />

sof. qsanSive Sevityve, rom gaRma azerbaijanelebiT dasaxlebul<br />

sof. xidisyurSi, vinme Tavze xelaRebuli `TaTari xalila~ ketavs<br />

siganeze gasaWimi badiT md. qsans. iyenebs agreTve eleqtro<br />

Soks badis magivrad. is mudmivi denis dartymiT Tevzs amwyvdevs,<br />

mdinaris ayolebaze aRar uSvebs raTa kilometr naxevrian monakveTze<br />

TavisTvis hqondes Tevzis maragi. sainteresoa, ratom ar<br />

aRkveTen kaspis raionis mesveurebi mdinare qsanze gadamTielis<br />

aseT Tavxedobas.<br />

50


saTxari ewodeba. fSis mdore fskerze advilad SeamCnevs<br />

dakvirvebuli kaci _ naTxaria Tu ara. am dros Tevzaoba<br />

rogorc avRniSneT did danaSaulad iTvleba.<br />

qsanze, aragvze da liaxvze, roca oraguli kaspiis zRvidan<br />

Semodioda gacxovelebuli nadiroba hqodnaT ga-<br />

CaRebuli adgilobriv mosaxelobas. isini angariSmiucemlad<br />

xocavdnen gasamrvaleblad zRvidan Semosul oraguls.<br />

Zveli presis furclebi ara erT cnobas inaxavs aseT<br />

uamur ambebze: `didi ugnurobaa qviriTis dayris dros<br />

oragulis daWera. jer imitom, rom Tu qviriTi ar dayara,<br />

Tevzi saidamRa gamova. meoreT Tevzi samSvidobo adgils<br />

eZebs, rogorc yoveli suldgmuli Tavis Camomavlobis<br />

zrunvaSia, kargi mSvidobiani adgili uSovos da TviTonac<br />

damSvidebuli iyos qviriTis an kvercxis debis an mSobiarobis<br />

drosa.<br />

Cveni wylebi TevzeuliT da tyeebiT, frinveliT savse<br />

yofila da axla amitom daicala, rom xalxi ar ufrTxildeba<br />

droTi da udrooT Jletavs, Sebraleba da angariSi ar<br />

icis da bolos Sesabralisi TviTona xdeba Tavis uangari-<br />

So uazrobisagan~ 47<br />

aseT savalalo mdgomareobaSi oragulTan erTad misi<br />

`xorci-xorcTagani da sisxli-sisxlTagani~ ulamazesi<br />

kalmaxic iyo. magram dRevandeli gadasaxedidan im droebaSi<br />

ra uWirda kalmaxs, gasaWirSi dResaa. oraguls ki<br />

saqme ise gauWires, rom industriis pirmSo avWalisa da<br />

mingeCauris wylis kaskadebma saerTod `amoakveTina fexi~<br />

mtkvris auzSi. mxolod mosagonebladRa darCa qarTul<br />

sityvierebaSi erTi aseTi gamonaTqvami: `RmerTma gaumarjos<br />

im mamal oraguls, romelic amaRam aragvs auyveba,<br />

gudamayarTan mdedrs wamoeweva da Tavis guliswadis<br />

aisrulebs~-o. am sityvebs daaxloebiT 200 wliT uswrebda<br />

didi geografis vaxuSti batoniSviliseuli Sefaseba mTiuleTisa<br />

da misi aragvisa: `haviTa ars friad keTili Suenieri,<br />

wyaro _ wyliTa da mwuaniTa. wyalTa Sina kalmaxi,<br />

47. gazeTi `droeba~ 1880. №170. gv.1.<br />

51


mravalni, xorcni, Tevzni da frinvelni gemoianni, puri<br />

noyieri, agreTve qrTilica~. 48<br />

civ da JangbadiT mdidar wylebSi oragulis ltolva<br />

ufro metad nakarnaxevi iyo ara pirdapiri moTxovnilebidan<br />

aramed gamravlebis da STamomavlobis gadarCenis instiqtidan.<br />

swored am instiqtis gamo oraguli da kalmaxi<br />

metad Txel, meCxer wylebSi Sedioda saqviriTod, rac uadvilebdaT<br />

adamianebs maT daWeras. xSiri iyo SemTxvevebi,<br />

rom fon-TxelaSi da wyal-meCxer adgilebSi moxvedril 15-<br />

20 kilogramian oragulebs qalebi da bavSvebic ki iWerdnen.<br />

sof. balanSi mcxovrebi Temur raJdenis Ze balaSvili<br />

gadmogvcems, rom `papaCem Tedos safqvavi yria xozovlebis<br />

wisqvilze (sof. midelaanis pirdapir, md. qsnis marcxena<br />

napirze) ucbad wisqvili gaCerebula, gamovardnila<br />

gareT papaCemi da ras xedavs, erTi uSvelebeli oraguli<br />

rus gamoyolia da RarSi gaWedila. maSvinme wyali gadauketia,<br />

oraguli joxiT mouklavs da zugrze moukidia. Tevzi<br />

imxela yofila, rom kudis bolo quslebamde urtyamda<br />

Turme~.<br />

erTi gadmocemiT, qarCoxis cixis dasavleTiT md. qsnis<br />

marjvena sanapiroze, loTiSvili ninikas wisqvilze<br />

qalebs safqvavi hqonodaT dayrili. qsnis fon-TxelSi<br />

daenaxaT didi oraguli, romelsac muceli da layuCebi<br />

hqonoda marto wyalSi da veRar moZraobda. dauZaxiaT<br />

loTianSi wisqvilis patronisTvis, miSvelebia ninikac da<br />

ketebiT mouklavT qviriTiT gatenili Tevzi. 49 sof. ikoTSi<br />

mcxovrebi SoTa gigauri ixsenebs Tanasoflelis daTiko<br />

imnaZis monaTxrobs, rom `Rvinobis TveSi berikoanT Walebze<br />

urmiT mimavals fSanis wylebze uSvelebeli oraguli<br />

mouklavs barjiT, uremze daudvia, wamouRia da bolos<br />

dabla moaTrevdao~.<br />

48. qarTlis cxovreba. t. IV. yauxCiSvilis red. Tb. 19873. gv.356<br />

49. mTxrobeli ioseb giorgis Ze pavliaSvili daib. 1925w. s. pavliani<br />

52


qsnis zemo welze largvis-qarCoxSi sul ramdenime<br />

kaci Tu iyo, romlebic oragulebze profesional monadireebad<br />

CaiTvlebodnen. sof. midelaanSi ucxovria gigo<br />

midelaSvils (gogilaanT Stodan) romelic kargi mewisqvilec<br />

yofila da xeobaSi lxinis da Wiris sufrebisTvis<br />

dakveTebs iRebda. erTdroulad gameCxerebula TevzeuliT<br />

zahesis agebis Semdeg mdinareebi: qsani, aragvi, didi<br />

da patara liaxvi da mtkvris mTeli rigi Senakadebi. noyier<br />

da gemriel Tevzs miCveuli mosaxleoba kalmaxis, murwas<br />

da zogierT sarevela wvril Tevzis amara darCenilan.<br />

oraguli da kalmaxi TavianTi saukeTeso TvisebebiT,<br />

rogorc delikatesi Tevzebi erTmaneTs tols ar udebdnen<br />

da Tanabrad gabatonbuli mdgomareoba ekavaT rogorc mtkvris<br />

auzis ise Savi zRvispira mosaxleTa kvebis racionSi.<br />

saqarTveloSi wyalmomaragebis sistemiT gawyobil yvela<br />

cixe-simagreSi, wylis auzebSi hyavda cocxali kalmaxi da<br />

oraguli, rogorc sanovage sakvebi, simbolo qristianobisa,<br />

simbolo siZlierisa da sicocxlisa.<br />

gadmocemis Tanaxmad qsnis xeobis Sua welze mdebare<br />

uZlieres wirqvils cixes lekebi utevdnen. gardamavali<br />

upiratesobis meti veraferi ver moutania qarTvelTa<br />

sisxlis mwov `tkipebisTvis~ brZolis sam dRes. meoTxe<br />

dReze wirqvils cixeSi SexiznulT cocxali kalmaxi gadmougdiaT<br />

galavnidan da lekebic gasclian cixis misadgomebs.<br />

`miTxari lekma lamisyanaSi~,<br />

rogor mogtaca mgosani koxta<br />

da maT alyaSi Seni kalmaxi<br />

wirqvlis cixidan rogor gadmoxta~.<br />

dasZens muzamoreuli axalgoreli leqsSi `qsani meZaxis~.<br />

53


wirqvlis cixidan danaxuli qsnis xeoba<br />

wirqvlis cixis samalavSi mowyobili sakalmaxe auzi 230X3,7m.<br />

54


TovliT Tevzoba<br />

ver ityvis kaci, rom TovliT wylis daSroba da uwylo<br />

fskerze Tezvis akrefa nakleb Sromatevadi saSualebaa vidre<br />

TevzWeris sxva romelime xerxi.<br />

TovliT TevzaobisaTvis arCeven momcro mdinares,<br />

xevs. Tovli aranakleb 80-100 sm. simaRlisa unda iyos. Tvi-<br />

Ton mdinares ki ar unda hqondes yinuliani napirebi. cudia<br />

Tu Zlieri yinvebis mere mosul TovliT SevecdebiT<br />

wylis daSromas, radgan mdinaris 70% gayinulia. wyali ki<br />

daSreba, magram yinulis xorgebis qveS ver movixelTebT<br />

Tevzs. am xerxiT TevzWeras sul cota 2 kaci sWirdeba.<br />

gasaTvaliswinebelia is, rom Cven mier dinebaSi Cayril<br />

Tovls wylis didixniT Sekaveba ar SeuZlia. piriqiT, wylis<br />

Zala matulobs da Tu erTi dausxlta Tovlis barikadebs<br />

didi siswrafiT gaeqaneba win da napirebze dadebul<br />

Tovls gadalokavs, rac Semdgom Tevzaobis gagrZelebas<br />

aferxebs. kargia Tu mTis Relob-ferdodan dacurebul<br />

Tovlis sqeli fena devs wylis pirze, rac erTiorad gaaiolebs<br />

wylis daSrobas da ganapirobebs warmatebul TevzWeras.<br />

TevzaobisTvis saWiroa mxolod qoniT gagozili xis<br />

didi niCabi da sicivis amtanoba.<br />

aRniSnuli xerxiT TevzWeris saSualeba mxolod mTis<br />

patar-patara mdinareebzea SesaZlebeli, radgan didTovloba<br />

mTis regionisaTvis damaxasiaTebelia, xolo iq sadac<br />

naleqebi minimaluria an saerTod ar modis Tovlis<br />

saxiT, Tevzs yinulis moWriT iWeren. amgvari xerxiT Tevzaoba<br />

karg Sedegs iZleoda mesxeTSi: `zamTarSi SearCevdnen<br />

yure adgils, Semoafarebdnen mdinaris mxares garSemo<br />

bades. Wrian rkinis ketebiT yinuls da uSveben. miacureben<br />

bades ise, rom Ziri mihyveba fskers. bolos yinuli rom moi-<br />

Wreba darCeba mcire monakveTi, romelsac yuryujas eZaxian.<br />

aq aris mogrovili Tevzi, romlis amosayvanad saWiroa<br />

xolixi~. 50 (xolixi Cveneburad grZeltariani orkap joxze<br />

morgebuli patar bade)<br />

50. beriZe m. mebadureoba, Tevzis saxelebi. Tb. 2005. gv.27.<br />

55


godriT anu pirqceuliT Tevzaoba<br />

_ mtkvris auzis mdinareebis zemo welze didi xania<br />

aRar misdeven godriT anu pirqceuliT Tevzaobas. mas<br />

ufro Sua da bolo welze gamoiyeneben warmatebulad:<br />

mejudaze, tortlaze, lexuraze, narekvavze. qsnis toponimikaSi<br />

gvaqvs TevzTan dakavSirebuli hidronimebi,<br />

kerZod qarCoxis xeobaze fiqsirdeba `murwaTxevi~ da `konofiso~.<br />

am ukanasknelis etimologia adgilobriv uxucesebisTvisac<br />

gaugebaria. sabas leqsikonSi koni `quemodan<br />

aRmavlis Tevzis sapyrobi godriT pirSeqceulTa~-s niSnavs.<br />

gamodis, rom koniT Tevzaoba igive pirSeqceuli godriT<br />

Tevzaoba gasul saukuneebSi qarCoxis mcxovrebTa<br />

saqmianobas ufro warmoadgenda vidre dRes. saba Tavis<br />

leqsikonSi pirSeqceulis ganmartebisas axsenebs `sasalikos~<br />

rasac Semdgnair ganmartebas aZlevs: `ars badeTa<br />

mosayreli adgili~ 51 . sinonimad asaxelebs `sapaluros~<br />

rasac Tavismxriv ase ganmartavs: `sapaluro ewodebis yovelTa<br />

sawylispirosa adgilTa TevzTa sapyrobelsa, xolo<br />

sasaliko, sada badeni esrolebian da moeyrebian~. 52<br />

toponimi `konofiso~ geografiulad mdebareobs sof.<br />

karelTkaris (Zveli vake) samxreT-aRmosavleTiT da ewodeba<br />

saxnavi miwis nakveTs, romelsac samxreTidan esaz-<br />

Rvreba xevi, sadac gavrcelebulia kalmaxi da murwa. savaraudod<br />

im saxnavi miwis monakveTSi mis mepatrones Cadgmuli<br />

eqneboda konusuri formis pirSeqceuli. gansxvavebiT<br />

dRevandeli mavTulis godrebisa romelic dawnuli<br />

unda yofiliyo Txilis an urZnis saxriT.<br />

axlo warsulamde godors ZiriTadad zRvis donidan<br />

1000 metris qvemoT mcxovrebni xmarobdnen. igi ori saxeobisaa:<br />

erTi _ romelic gankuTvnilia zemodan qvemoT<br />

51. sulxan-saba orbeliani, leqsikoni qarTuli. t. II. Tb. 1993. gv.<br />

47.<br />

52. qarCoxSi, kerZod sof. Tinikaanis CrdiloeTiT fiqsirdeba<br />

toponimi `saxalike~. sadac soflis mcxovrebni zafxulobiT<br />

agrovebdnen sazamTro SeSas.<br />

56


dinebas dayolili Tevzis dasaWerad da meore qvemodan zemoT<br />

dinebis sawinaaRmdegod aRmavali Tevzis dasaWerad. 53<br />

savele muSaobisas sofel muxranSi vnaxeT da suraTi<br />

gadavuReT aluminis mavTuliT moqsovil pirSeqceul<br />

godors, romelsac garda Sida qarTlis baris soflebisa<br />

mtkvris xeobis CaTvliT xmrobdnen faravnis, saRamos da<br />

tabawyuris tbebSi, `Zabrisebri godrebiT, sadamdec Sevidoda<br />

meTevze tbaSi Cadgamda. godris ZirSi misatyueblis<br />

garda qvebs alagebdnen, rom ar gadaadgilebuliyo. Cadgma<br />

niSnavda godris dawolil mdgomareobaSi datovebas~. 54<br />

SedarebiT martivad Tevzaobdnen lazebi. godriT, Tevzs<br />

RariTac iWerdnen.<br />

dasavleT saqarTveloSi da javaxeTSi `godris Cadgma~,<br />

_ midgma Tevzis dasaWerad scodniaT CanCqeris ZirSi.<br />

maRla asasvlelad amxtari Tevzi pirvelive cdaze iSvia-<br />

Tad ava, ukan Camovardninas ki godorSi cviva da veRar<br />

gamodis.<br />

facris Cadgma<br />

_ faceri ficris oTxkuTxa 1,50X1 metris zomis yuTia<br />

Zirze liTonis badiT. metwilad zemodan ficrebiT dafaruli,<br />

xSirad saketiT. mdinares an mis tots almacerad<br />

gaRobaven msxvili qviT, lastebiT, xis foTliani totebiT<br />

da wylis aCqarebuli nakadi Caedineba facerSi. aRniSnuli<br />

meTodiT Tevzis Weras (maT Soris oragulisac) misdevdnen<br />

rogorc swraf mdinareebze ise mdore dinebebze, seqtembris<br />

dasawyisidan noembris dasawyisamde.<br />

53. amgvarad TevzWera imereTSi aRwerili aqvs vaxuSti batoniSvils:<br />

`Zabrian godors gazafxulze Zabriani TaviT wylis<br />

dinebis mimarTulebiT Cadgamdnen ise, rom wylis done Zabris<br />

naxvretis Suamde aRwevdes. Tevzi, romelic saqviriTod mdinaris<br />

dinebis sawinaaRmdegod micuravs moxvdeba Zabridan godorSi.<br />

54. m. beriZe, mebaduroba, Tevzebi, saxelebi, Tb. 2005. gv.24<br />

57


faceriT Tevzis Wera kargad aqvs dasuraTebuli vaJafSavelas<br />

bewinas magaliTze: `...bewina oqtomberSi facersac<br />

hmarTavda, saoragule facers, romelic mxolod<br />

dedal oragulebs iWerda, radgan mamlebi bewinas gakeTebul<br />

lastebze zeda xtebodnen. bewinas ukvirda, rom mamals<br />

oragulebs ver iWerda da arc icoda es garemoeba riT aexsna<br />

im dromde, vidre erTxel Rame layuCebiT lastze dakidebuli<br />

oraguli ar naxa; maSinRa mihxvda, rom dedali<br />

oragulebi dasustebis, gamxdrobis gamo Turme cvioden bewinas<br />

naostatar facerSi radgan jani aRar mosdevaT mamal<br />

oragulebiviT lastebze gadamxtariyvnen~. 55<br />

totis daSrobisas faceri karg saSualebad iTvleboda<br />

Tu ki mis miRma cecxlic daenTeboda. maSin erTianad gaikrifeboda<br />

Tevzi da faceric damZimdeboda. sinaTlis zemoqmedebis<br />

erT-erTi kargi magaliTia CangliT Tevzaoba,<br />

rac savele eTnografiuli kvlevisas sofel lamisyanaSi da<br />

muxranSi moviZieT.<br />

CangliT, barjiT da kaviT Tevzaoba<br />

SeiZleba darwmunebiT iTqvas, rom temperaturisa da<br />

Jangbadis Semdeg wylis binadarTa cxovreba yvelaze metad<br />

sinaTlezea damokidebuli. lifsitobis periodSi Suqis<br />

Zala imdenad didia, rom, mraval mSvidobian Tevzs aviwyebs<br />

sakvebsa da safrTxes. rac ufro mSieria miT ufro etaneba<br />

naTebas wylis binadari. saerTod Tevzebs aqvT sadReRamiso<br />

ganaTebis ciklis SegrZneba e. w. fotoperiodi. magaliTad<br />

kaSkaSa Suqi zamTarSi naklebad izidavs, vidre zafxulSi.<br />

sagulisxmoa, rom Tevzebi tofobisas (qviriTobisas) eridebian<br />

sinaTles, e. i. gamravlebis instiqti aviwyebT kvebas.<br />

55. vaJa-fSavela, Txzulebani, Tb. 1987. gv.340.<br />

58


mokvlevisas mopovebuli informaciis Tanaxmad sof.<br />

lamisyanaSi dafiqsirda CangliT da barjiT Tevzis Weris<br />

xerxebi.<br />

md. qsanze RamiT karg Sedegs iZleoda CangliT Tevzaoba:<br />

aiRebdnen naxevarmetrian diametris, mucel Cazneqil,<br />

mrgval Tunuqis naWers, romlis kideebi amobrunebuli<br />

iyo 2-3 santimetrze. Sig CaanTebdnen cecxls. aRniSnuli<br />

Tunuqi oTxi wvrili jaWviT ekida or metrian joxze, romelic<br />

meTevzes xelSi horizontalurad ekava da dahqonda<br />

mdinaris napirze. sinaTliT aRgznebuli Tevzebi napirs<br />

etanebodnen, meTevzec ar ayovnebda da Cangals moxerxebulad<br />

urWobda. 56<br />

Canglis sidides ganapirobebda Tevzis saxeoba. Wanarze,<br />

kapoetze, wveraze patara Canglebi gamoiyeneboda,<br />

xolo oragulebze mozrdili grZeltariani Canglebi.<br />

mimsgavsebuli Tevzis saWeri xelsawyo davafiqsireT<br />

sofel muxranSic, sadac gasanaTeblad xmarobdnen martivad<br />

gakeTebul samxedro `baklaSkas~. Caasxavden navTs<br />

da bambis patruqs gaxvretil sacobidan amoatarebdnen,<br />

amagrebdnen 1,5 metri sigrZis joxze da mowyobilobac<br />

mzad iyo.<br />

rac Seexeba Cangals, qsnis xeobaze mas zogi barjs eZaxis,<br />

muxranSi`Stikavoi lafatkiTac~ ukeTebiaT or, sam da<br />

oTx TiTianebi. dRes ukve Znelia daadginos kacma romeli<br />

barjia, romeli Cangali da romeli kavi, an xoWi da WvilTi.<br />

saqarTvelos yvela kuTxeSi sxvadasxva terminologiiT<br />

iyo cnobili TevzWeris rkinis iaraRebi. qarTuli enis<br />

ganmartebiTi leqsikonis rvatomeulSi sityva `barji~<br />

ganmartebulia rogorc rkinis kaviani joxi, romelic ixmareba<br />

Tevzis saWerad, 57 saba barjs ase ganmartavs: `kapia-<br />

56. lamisyanaSi yofnisas erT-erTma informatorma gviTxra:<br />

lamisyanelebs cud moTevzeebad gvTvlian. mezobel sofelSi<br />

xSirad gaigonebT Cveni misamarTiT naTqvams: lamisyanaSi Tevzs,<br />

rom daiWeren pirvel rigSi jiSs ki ara wonas kiTxulobeno.<br />

57. qarT. enis ganmartebiTi leqsikoni t. I. Tb. 1950. gv. 985<br />

59


saoragule kavi. qsnis xeoba. sigrZe 1,20 sm.<br />

ni joxi, gina saTevzao xoWi, 58 xolo xoWis<br />

ganmartebas ase iZleva: `WvilTi rkinis<br />

barji saTevze~. 59 zemoTxsenebuli es ori<br />

ganmartebiTi leqsikoni erTmaneTTan winaaRmdegobaSi<br />

modis. rvatomeulis mixedviT<br />

rkinis kaviani joxi kapiani ver iqneba.<br />

kavi gamosadebia, xolo kapiani dasartymeli<br />

an Casartymeli, romelic naxevrad Wris Tevzs. vaJaseuli<br />

ganmartebiT barji _ `orTiT xeze gakeTebulia galesili<br />

rkina ise, rom zevidan dauSvas kacma oraguls, mxolod<br />

naxevramdis gasWris, es ki sakmarisia, rom mokvdes.<br />

monadiresac es unda mxolod Suaze rom gaapos, maSin Sei-<br />

Zleba naxevari wyalma moitacos~. 60<br />

Cveni azriT barji rkinis kavi ver iqneba, igi gamosadebi<br />

iraRi ar unda iyos, ise, rogorc kavi CasarWobi iaraRi<br />

ver iqneba.<br />

oragulze saukeTeso sanadiro iaraRad iTvleboda<br />

rkinis kavi, romelsac aragvze Cangalsac eZaxdnen. kavi<br />

daaxloebiT 10 milimetriani diamtris mrgvali rkina iyo.<br />

magrdeboda 5-6 metris sigrZis bambukis an Txilis joxze.<br />

oragulze monadire, amRvreuli wylis siRrmeSi kavs<br />

zurgiT win da wveriT ukan mdinaris dinebas daayolebda.<br />

morevebSi piraRma gatvrenil oragulze rbilad Sexebisas<br />

swrafad Seatrialebda wveriT win Tevzisken da didi<br />

ZaliT gamohkravda Tavisken. wamogebul nadavls napirze<br />

gamoaTrevda da qviT moklavda. saoragule kavis erTi egzemplari,<br />

romelic gavrcelebuli iyo liaxvis, qsnisa da<br />

58. s.s. orbeliani, leqsikoni qarTuli. t.I. Tb. 1991. gv 96.<br />

59. s.s. orbeliani, leqsikoni qarTuli. t.II. Tb. 1991. gv 428.<br />

60. vaJa-fSavela, Txzulebani, Tb. 1987. gv.339.<br />

60


aragvis auzSi, daculia axalgorSi.<br />

qsnis xeobis istoriis,<br />

arqeologiisa da arqiteqturismuzeum-nakrZalis<br />

fond-sacavSi. (sigrZe<br />

1m.20sm. sainventaro №2298)<br />

saoragule kaviT Tevzaobisas<br />

aragvze damatebiT<br />

xmarobdnen wvril joxs _<br />

wkeplas, romlis daxmarebiT<br />

jer Tevzs poulobdnen<br />

mere ki kavs gadauwvdendnen<br />

da gamosdebdnen. oragulis<br />

dasaWerad am xerxis gamoyenebaze<br />

kargad wers bunebis<br />

mesaidumle vaJa-fSavela.<br />

`...bewina aragvze xelSi<br />

Cangals da saxres daiWerda da dauwyebda Zebnas oraguls,<br />

saxris SexebiT ise atyobda, rogorc xeliT. mousvamda<br />

saxres roca darwmundeboda, rom oragulia, varaudiT,<br />

`andiT~ gadaawodebda Cangals, gamohkravda, Cangali<br />

gverdSi moedeboda oraguls da rkaliviT moxrils gamoa-<br />

Trevda mSralze~.<br />

rogorc avRniSneT ganaTebis faqtori sayovelTaod<br />

dadasturebulia warmatebuli TevzWerisaTvis. amitomacaa,<br />

rom am meTods xSirad mimarTaven Tevzaobisas. xelovnur<br />

Suqs umetesad etanebian sinaTleSi mcxovrebi Tevzebi,<br />

gansakuTrebiT mdinareebSi mobinadreebi. iaponelma<br />

iqtiologebma daadgines, rom zogierTi zvigeni Tavisi<br />

manaTobeli TvalebiT izidavs msxverpls. loqo ulvaSebis<br />

Wiiseburi cmacuniT ityuebs sakbilos. aseve dadgenilia,<br />

rom wylis binadrebs izidavT musikac, oRond klasikuri.<br />

jazis xmaze Tevzebi frTxebian. qaSayebi da nafotebi wruwuneben,<br />

qarsalebi bzuian, loqo Rrutunebs an gminavs,<br />

delfinebi goWebiviT Wyipineben, murwa xrotinebs da sxva.<br />

61<br />

TevzWeris iaraRebi<br />

mxatv. konstantine varSaniZe


wylis mowamvliT Tevzis daWera<br />

Tevzis dasaWerad wylis mowamvlis xSiri SemTxvevebi<br />

fiqsirdeboda jer kidev sabWoTa xelisuflebis periodSi<br />

romlis gaaqtiurebac gamoiwvia qimiis ganviTarebam. manamde<br />

xSirad adgili hqonda dinamitiT afeTqebebs, Semdeg<br />

qloriT da sxva Sxam-qimikatebiT mdinareebisa da wyalsatevebis<br />

mowamvlas.<br />

wylis mowamvlis Tavdapirveli SemTxvevebi ukavSirdeba<br />

toqsikur mcenareebs, kerZod: Sqeres, iels, atams, lafans<br />

da kakals.<br />

samegreloSi wylis mowamvla TevzWeris uZveles xerxebs<br />

miekuTvneba. Tevzis mosawamlad iyenebdnen lafans.<br />

mis nedl Stoebs moxarSavdnen da Stoebianad wyalSi Caasxamdnen.<br />

mesxeTSiac yofla wylis mowamvlis xalxuri xerxi. Semoaclidnen<br />

kakals wengos, CeCqvavdnen da uSvebdnen patara<br />

ReleebSi.<br />

savele muSaobisas sof. muxranSi patara liaxvis xeobidan<br />

Casaxlebulma emzar Cxataurma gviTxra, rom `muxranis<br />

meurneobis atmis baRebidan mTaSi mimqonda konebad Sekruli<br />

atmis gasxlili totebi da kalmaxiT mdidar, patara<br />

xevSi vdebdi. naxevar saaTSi furCxvis Semdeg xevis bolos<br />

Cagebuli kapronis bade kalmaxiT ivseboda~. SedarebiT<br />

ukeTesi iyo saaraye qvabSi atmis xis Catenili nasxlavis<br />

naxarSis CaRvra patra xevebSi.<br />

Tevzis morfologia<br />

Tevzis warmoSobisa da ganviTarebis mTliani sura-<br />

Tis gadmocema metad rTulia, radgan paleontologiuri<br />

namarxebi Zalze mwir sabuTebs iZleva. zogierTi mkvlevaris<br />

azriT Tevzebi warmoSobilan mtknar wyalSi saindac<br />

isini TandaTanobiT zRvaSi gadasulan, rac akademikos l.<br />

62


ergis mixedviT ZiriTadad devonuri sistemis Sua periodSi<br />

unda momxdariyo.<br />

Tevzis klasSi gaerTianebulia daaxloebiT 20 000 saxeobis<br />

wylis cxoveli, romlebic erTmaneTisagan imdenad<br />

mkveTrad gansxvavdebian, rom saWiroa maTi klasebad dayofa.<br />

Tevzebis sacxovrebel garemos warmoadgens wyali,<br />

romlis gareSe arseboba isic metad mokle vadiT SeuZlia<br />

mxolod zogierT saxeobas, is iTvleba civsisxlian wylis<br />

xerxemlian cxovelad. sunTqavs layuCebiT. misTvis temperaturas,<br />

romlis meryeoba wyalSi ufro naklebia vidre<br />

xmeleTze didi mniSvneloba aqvs. maTi sxeulis temperatura<br />

damokidebulia garegan garemos temperaturaze. wylis<br />

temperaturis momateba iwvevs Tevzis gaZlierebul<br />

kvebas. Cqardeba sasqeso produqtebis momwifeba da a. S.<br />

temperaturis dakleba iwvevs aRniSnul movlenaTa tempis<br />

Semcirebas, xolo zogi Tevzis, magaliTad: oragulis, kobris<br />

Zils.<br />

Tevzis sxeuli TiTistarisebrad aris wagrZelebuli,<br />

gverdebidan gabrtyelebuli. mis formaze gavlenas axdens<br />

wylis moZraoba da misiT gamowveuli meqanikuri faqtori,<br />

agreTve wylis siCqare gansazRvravs farflebis ganviTarebas<br />

da safarvels.<br />

Tevzis sxeuli SeiZleba gaiyos sam nawilad: 1 _ Tavi;<br />

2-tani; 3 _ kudi. Tavsa da tans Soris sazRvars warmoadgens<br />

layuCis naprali, xolo tansa da kuds Soris analuri<br />

xvreli. Tavis wina nawilSi piri da wyvili nestoa moTavsebuli.<br />

Tevzis piris forma sxvadasxvanairia: ganivi, iribi,<br />

naxevarmTvarisebri da sxva. layuCis saxuravs ukana kideze<br />

Semovlebuli aqvs kanovani apki, romelic xels uwyobs<br />

sarqvelis mWidrod daxurvas. kudis farfli zog Tevzs<br />

mTliani aqvs, zogs _ orlapotiani.<br />

Tevzebi gansazRvrul adgilsamyofelTan Seguebis<br />

mixedviT iyofa Semdeg ZiriTad ekologiur jgufebad: I _<br />

zRvis Tevzebi _ binadroben mudam zRvaSi; II. mtknari wylis<br />

Tevzebi _ binadroben mudam mtknar wyalSi; III. gamsvle-<br />

63


Tevzis gazomvis sqema<br />

a-b mTeli sigrZe (absoluturi sigrZe); a-c sigrZe kudis farflis Sua<br />

sxivebis bolomde (sarewi sigrZe); a-d sxeulis sigrZe (sigrZe kudis farflis<br />

fuZemde), a-e Tavis sigrZe; f-g sxeulis udidesi simaRle; h-i sxeulis umciresi<br />

simaRle, k zurgis farfli; i mkerdis farfli; m muclis farfli; n<br />

analuri farfli; okudis farfli, p gverdis xazi; q analuri xvreli.<br />

li Tevzebi _ gamravlebisTvis zRvidan Sedian mdinareSi,<br />

an mdinaridan Cadian zRvaSi; IV. momlaSo wylis Tevzebi _<br />

binadroben zRvis gamtknarebul ubnebSi, iyofian momlaSo<br />

wylisa da naxevrad gamsvlel formebad. es ukanasknelni<br />

gasamravleblad Sedian mdinaris qvemo dinebaSi.<br />

Tevzebi irCevian rogorc siTbos moyvarul ise sicivis<br />

moyvarulebad. am ukanasknelTa kategorias miekuTvnebian<br />

qaSayisnairTa rigis oragulisebrTa ojaxi, romlis<br />

warmomadgenelTa umravlesoba binadrobs zRvaSi,<br />

saidanac saqviriTod Sedian mdinareebSi da xSirad maT<br />

saTaveebamde aRweven. zogi maTgani cxovrobs mdinareebSi<br />

da maRali mTebis tbebSi. Tavis mxriv oragulTa ojaxSi er-<br />

Tiandebian: 1. Cveulebrivi oraguli; 2. kaspiuri oraguli;<br />

3. Savi zRvis oraguli da 4. mdinaris kalmaxi.<br />

pirvel rigSi CvenSi gavrcelebuli mravali saxeobis<br />

TevzebSi yvelaze gemriels, samkurnalos da lamazs,<br />

bunebis marTlac saocrebas mdinaris kalmaxs SevexebiT,<br />

romliTac uSurvelad aris dajildovebuli Cveni<br />

64


mTis mdinareebi. mdinaris kalmaxis garda saqarTveloSi<br />

gavrcelebulia tbisa da cisartyela kalmaxi (ar igulisxmeba<br />

oraguli _ `zRvis kalmaxi~)<br />

mdinaris kalmaxi<br />

iSviaTi silamazisa da Zvirfasi xorcis gamo, erT-er-<br />

Ti mniSvnelovani adgili ukavia saqarTvelos mtknari wyalsatevebis<br />

Tevzebs Soris. kalmaxis aseTi silamaze, sxvadasxva<br />

feris da elferis pigmentebis (wiTeli, Savi, yavisferi,<br />

narinjisferi, limonis feri, Sindisferi da sxva)<br />

arsebobiT aixsneba.<br />

`kalmaxis Seferiloba metad did cvalebadobas ganicdis<br />

da umTavresad damokidebulia adgilsamyofelze,<br />

asakze, sqesze, weliwadis droze. sasqeso produqtebis mdgomareobaze<br />

da sakvebis Semadgenliobazec. axalgazrdebs<br />

laqebi ufro Ria ferisa aqvT vidre asakovnebs. gamravlebis<br />

periodSi ki ufro kaSkaSa Seferilobas Rebulobs,<br />

gverdebze mkrTali momwvano elferi gadakravs, zurgis<br />

mxare ufro muqia zogjer moSavo, muclis mxare vercxlisferi.<br />

mdinaris kalmaxis sigrZe 20-26 sm-ia. wona 100-400<br />

grami da metic~. 61 iSviaTad gvxvdeba 35-37 santimetris<br />

xolo woniT 1-2 kg-mde. mis ZiriTad sakvebs Seadgens sxvadasxva<br />

saxeobis Tevzi da wylis uxerxemlo cxovelebi.<br />

Zvlian TevzebSi kalmaxs oragulTan erTad mniSvnelovani<br />

adgili uWiravs. saqarTvelos mtknar wylebSi<br />

gvxvdeba sami saxis kalmaxi: 1. mdinaris; 2. tbisa da 3. cisartyela<br />

kalmaxi, romelic Semoyvanilia Cr. amerikidan.<br />

kalmaxs gaaCnia rogorc layuCis ise ybebis, enis, sasis<br />

Zlieri kbilebi. is moyvarulia JangbadiT mdidari civi<br />

wylebis. kargad egueba mdinaris Cqar dinebas. SeuZlia 4-5<br />

metriani CanCqeris dabrkolebis daZleva, Tu wylis done<br />

61. r. baxtaZe, kalmaxi. Jurnali `nadiroba~ 2008. 6<br />

65


vardnis adgilze minimum 50-70 santimetria. kalmaxs zRvis<br />

donidan 2800 metr simaRleze SeuZlia asvla. mas mxardamxar<br />

misdevda dasavleT saq-Si wvera, aRmosavleTSi murwa.<br />

Tumca is bolomde partniorobas ver uwevs, misdevs maqsimum<br />

z.d. 1400 metramde. amis zeviT kalmaxi mTis Smagi mdinareebisa<br />

da xev-xuvebis erTpirovnuli lideri da batonpatronia.<br />

zRvis donidan rac ufro maRla binadrobs kalmaxi<br />

miT ufro samkurnalo da gemrielia. amis dasturad<br />

gadmocema gveubneba, rom avadmyofi daviT qsnis erisTavi<br />

sistematiurad miirTmevda Jamuris xeobaSi daWeril kalmaxs.<br />

swored misive miTiTebiT mis mkurnals i. a. giulden-<br />

Stedts largvisSi yofnisas 1772 wlis 29 ivniss `zemo qsnidan~<br />

miarTves sasargeblo, yuaTiani kalmaxi da cimori.<br />

kalmaxisTvis wylis optimaluri temperatura 8-16 0 ,<br />

ufro maRali temperaturisas roca naklebia agreTve<br />

Jangbadi, midis ufro zemo dinebaSi. ikvebeba mwerebiT,<br />

maTi matlebiT, kibosnairebiT, WiebiT. misi sayvareli saWmelia<br />

sansala anu Rortavi (RorTava). nawilobriv eweva<br />

mtaceblur kvebas umetesad tbebsa da wyalsacavebSi. Wams<br />

Tevzebs, maT Soris Tavisive jiSis patara kalmaxebs da oragulis<br />

qviriTs: `Tu oraguli yvela juris wvril Tevzsa<br />

hylapavs da aCanagebs, samagierod es wvrili Tevzebi qaravnad<br />

am dros oraguls Tan dasdevs da Zalian bevrs qviriTs<br />

uWamen. oragulis qviriTs ufro kalmaxi emtereba. oraguli<br />

amas hxedavs, kargad hgrZnobs da albaT amitom hmalavs<br />

wyalSi, qviSaSi da qvebSi hflavs qviriTs, rom advilad ar<br />

SeuWamon Tevzebma~. (vaJa-fSavela, oragulis cxovreba)<br />

kalmaxi garemo pirobebis mixedviT viTardeba. tbaSi<br />

kalmaxi gacilebiT male da didi, daaxloebiT 3-4 kg-mde izrdeba.<br />

gavrcelebulia evropaSi, mcire aziaSi, kavkasiaSi,<br />

iranSi, mesopotamiaSi, CrdiloeT afrikaSi. saqarTveloSi<br />

farTodaa gavrcelebuli, umetesad binadrobs mTis mdinareebsa<br />

da tbebSi. mdinareebis umetesobaSi cxovrobs<br />

mxolod zemo dinebaSi, mtkvari, alazani, iori, rioni. zog<br />

66


mdinareSi vrceldeba mTel sigrZeze mtkvarTan SeerTebidan<br />

alpur zonamde: liaxvi, qsani, aragvi, Tumca am bolo<br />

dros Jinvalidan mcxeTamde iSviaTad. agreTve gvxvdeba<br />

tbebSi: tabawyurSi, faravani, saRamo, riwa, erwo. 62 wyalsacavebSi:<br />

xramis Tbilisis, sionis, Saoris da sxva.<br />

sqesobriv simwifes kalmaxi aRwevs 3-4 wlis asakSi.<br />

qviriTobs seqtembridan maisamde. tofobisTvis irCevs mTvarian<br />

Rames iwyebs mzis Casvlisas da amTavrebs gaTenebisas,<br />

Txelwylian, qva-qviSian adgilebSi. wylis 4-8 0 temperaturisas.<br />

yris 500-1000 qviriTamde, inkubaciis periodi<br />

65-200 dRea, rac damokidebulia wylis gansxvavebul temperaturaze.<br />

misi qviriTis diametri 4-6 milimetramdea.<br />

qviriTs yris Tavis amoTxril ormoSi da ganayofierebis<br />

mere faravs qviSiT. 63 lifsitebi mxolod Svidi-rva aseuli<br />

iCekeba, am ukanasknelidan ki zrdasrul asaks mxolod 20dan<br />

50-mde lifsita Tu aRwevs. kalmaxis sicocxlis xangrZlivoba<br />

10-12 welia.<br />

mdinaris kalmaxi mfrTxalia. meTevzis danaxviT<br />

gamowveuli SiSi, daaxloebiT naxevar saaTSi gauvlis<br />

da mxolod Semdeg Tu gaagrZelebs wylis zedapiridan<br />

62. bevrs da maT Sors qsnis xeobis baris soflebis mcxovrebT<br />

hgoniaT, rom mTis ulamazesi kalmaxi yelis tbaSic mravldeba<br />

da izrdeba, rac mxolod Rimilis momgvrelia. yelis tba vulkanur<br />

zeganzea zR. d. 2921 m. simaRleze. sarkis farTobi 1.28 km 2 .<br />

udidesi siRrme 63 m. saSualo 24.7m. 7-8 Tve gayinulia. wyali mtknaria.<br />

tba sazrdoobs Tovlis miwisqveSa da wvimis wyliT. Tevzi<br />

ar aris.<br />

63. kalmaxi saqviriTed ormoebis amoTxras farflebis moZraobiTac<br />

axerxebs. qviriTi viTardeba qviSa wayril bnel ormoebSi,<br />

an lodebis qveS, sadac wyali JonviT gadis da uzrunvelyofs<br />

rogorc Jangabdis, ise sxva gazebis miwodebas ganayofierebuli<br />

qviriTisaTvis. Semodgomaze dayril qviriTidan adre<br />

gazafxulze, iCekeba 13-15 mm.-is sigrZis embrionebi. maT didi<br />

sayviTre parki aqvT, sadac moTavsebulia cximovani wveTebi,<br />

romliTac organizmi 2-3 kviris ganmavlobaSi ikvebeba. am dros<br />

isini gverdze an mucelze wvanan. sayviTre parkis SewovasTan<br />

erTad kalmaxis lavrebi budobidan gamodian da damoukideblad<br />

iwyeben sakvebis motacebas. am dros isini swrafad dacuraven da<br />

sakvebsac advilad iWeren.<br />

67


mwerebis, Wuprebis, Wiebis, siRrmeSi ki sansalebisa da lifsitebis<br />

Wamas. (ar ikvebeba 3 gradusis qveviT da 18 gradusis<br />

zeviT). rac ufro izrdeba miT ufro mtacebeli xdeba,<br />

zogjer TanamoZmeebsac ar indobs. advili SesaZlebelia<br />

did kalmaxs patara kalmaxi upovoT mucelSi. is vertikalze<br />

150 gradusze xedavs, xolo horizontalze 160-170<br />

gradusze, amasTanave axlomxedvelia da msxverpls erT<br />

metr radiusSi amCnevs. amitom satyuariani ankesi axlos<br />

unda CaugdoT. ufro kargad amCnevs moZrav siluetebs.<br />

kalmaxs iyeneben mdinaris wylis siwmindis indikatoradac<br />

_ Tu sisufTavea saTavisken micuravs, Tu mavne nivTierebebi<br />

Seeria qveviT daqandeba.<br />

Zvel wignebSi aRniSnulia, rom kavkasiaSi adgilobrivi<br />

wiTeli, TeTrzoliani WiebiT, zogjer cxvris, Zroxis<br />

nedli xorciT bevr kalmaxs iWerdnen. wvrili kalmaxebi<br />

gamudmebiT dadian mdinareSi, zeviT-qveviT sakvebis ZebnaSi.<br />

didebi ZiriTadad mdinareTa mosaxvevebSi, morevebSi<br />

dadarajebulni arian qvebTan, kunZebTan, fesvebTan.<br />

kalmaxi Cqar wyalSi advilad etaneba satyuaras. nelSi akvirdeba,<br />

SeiZleba ukanac gadmoagdos, maT Zalian aSinebT<br />

setyva, qvebis gruxuni, am dros SesaZlebelia xeliTac<br />

daiWiros kacma napirze.<br />

kalmaxi saqarTveloSi odiTganvea popularuli. masze<br />

mravali moTxroba da leqsia dawerili.<br />

trfobis cremlebad, margalitebad,<br />

qsani qarafebs daekideba,<br />

aaxmaurebs sajixveebs da<br />

kalmaxebs cecxli waekidebaT. (v.q.)<br />

qsnis kalmaxi Tavisi feriT (pigmenturi xalebiT) da<br />

gemoTi gansxvavdeba aragvis, didi da patara liaxvis kalmaxisagan.<br />

kerZod zemo welze mkveTri wiTeli winwklebiT,<br />

naklebad sriala kaniTa da Savi feriT, qsnis Sua welze ki<br />

kalmaxisaTvis tanis da winwklebis Ria feria damaxasiaTebeli.<br />

68


qarTvelma mkvlevarma vaxuSti batoniSvilma,<br />

romelmac aRwera me-18 saukunis saqarTvelo, misi flora<br />

da fauna, bevri sagulisxmo da angariS gasawevi cnoba<br />

dagvitova mdinareebsa da tbebze da maT iqtiofaunaze.<br />

vaxuSti qarTlSi gansxvavebuli Seferilobis kalmaxs<br />

asaxelebs: `varianis fSani da axaldabisa am fSansa Sina ipyrobs<br />

kalmaxi yviTeli da friad kargi~. 64 rogorc Cans wi-<br />

Tel da Sav winwklebian kalmaxis garda yviTeli kalmaxic<br />

yofila qarTlSi gavrcelebuli.<br />

vaxuStis TqmiT `yarabulaxis xeobaSi Savwyaros orive<br />

mxirdan mdinare gamodis, romelic savsea kalmaxiT~.<br />

samxreT mdinaris kalmaxi misive cnobiT _ Savia, xolo<br />

CrdiloeTis _ TeTri. Tu gadaviyvanT CrdiloeTis kalmaxs<br />

samxreTis mdinareSi _ gaSavdeba. xolo samxreTisas<br />

CrdiloeTis mdinareSi gaTeTrdeba.<br />

64. qarTlis cxovreba t. IV, gv. 368. Tb. 1973.<br />

70


69<br />

mdinaris kalmaxi<br />

oraguli<br />

murwa<br />

mtkvris wvera<br />

fiCxuli (kapueti, xramuli)


Tevzaobis Semdeg<br />

aragvis xeoba, xadis CanCqeri<br />

70


tbis kalmaxi: warmoSobili unda iyos mdinaris kalmaxisgan.<br />

misgan gansxvavdeba SeferilobiT. Savi laqebi<br />

aqvs da didi zomis sxeuli. sigrZiT saSualod 50-60 sm-s<br />

aRwevs. woniT 4-6 kg-s. (iSviaTad 100-120 sm-s. woniT ki 15-<br />

20 kg-s) tofoba (qviriToba) seqtembridan Tebervlamde<br />

grZeldeba. qviriTs yrian iq sadac wylis temperatura<br />

3-10 0 C Soris meryeobs. misi lifsitebi mdinaris kalmaxis<br />

lifsitebisnairad Wamen mwerebs da maT Wuprebs, lokokinebs,<br />

kibosnairebs, WianWvelebs, xolo mozardi kalmaxi<br />

mtacebeli xdeba da umTavresad Tevzebsa da bayayebs<br />

etaneba.<br />

cisartyela kalmaxi: iseve, rogorc Cveni mdinaris<br />

kalmaxi mtknari wylis binadaria. mis samSoblod iTvleba<br />

Cr. amerika (aliaskidan meqsikamde). igi gavrcelebulia<br />

wynari okeanis sanapiroebis mdinareebsa da tbebSi. 1882<br />

wels kanadidan aklimatizebuli iqna evropis, aziis, avstraliis,<br />

afrikis mTel rig qveynebSi. yofil sabWoTa kav-<br />

SirSi, 1936-1940 wlebSi moaSenes leningradisa da kurskis<br />

olqebSi, krasnodaris mxareSi, estoneTsa da ukrainaSi.<br />

saqarTveloSi cisartyela kalmaxi 1952 wels kurskis<br />

olqidan gadmoiyvanes da afxazeTSi md. Savwyalas napirze<br />

mowyobil kalmaxis saSen tborebSi moaTavses, saidanac<br />

Semdeg SavwyalaSi gavrcelda. mogvianebiT gadayvanili da<br />

moSenebuli iqna Tbilisis, tyibulis, kumisis, Saoris wyalsacavebSi<br />

da ruisis saklamaxe meurneobebSi.<br />

cisartyela kalmaxs gverdebze TiTo-TiTo cisartyelas<br />

msgavsi farTo xali gasdevs da swored aqedanaa warmo-<br />

Sobili misi saxelwodeba. is ori wlis asakamde Zlier hgavs<br />

mdinaris kalmaxs.<br />

cisartyela kalmaxi civi wylis moyvarulia. cxovrobs<br />

mdinareebSi da nakadulebSi, oRond Cveni mdinaris kalmax-<br />

Tan is ufro amtania. advilad egueba Tbil wylebs. itans<br />

4-30 0 -mde siTbos. saerTod ki misTvis normalur temperaturad<br />

20 0 -iTvleba, maSin rodesac Cveni mdinaris kalmaxi<br />

wylis 14-15 0 temperaturis dros saTaveebisaken iwevs, sa-<br />

72


dac wylis temperatura dabalia. garda amisa cisartyela<br />

kalmaxi swrafad izrdeba, Tumca imave sakvebiT ikvebeba<br />

roTac Cveni mdinaris kalmaxi. sqesobrivad mwifdeba 3-4<br />

wlis. nayofiereba saSualod aRwevs 500-2500 qviriTamde.<br />

mravldeba sxvadasxva qveyanaSi sxvadasxva dros, imis<br />

mixedviT Tu sad rogoria wylis temperatura. qviriTs<br />

yris mdinaris Txel da Cqar dinebis qva-qviSian adgilebSi.<br />

dedali kalmaxi qviriTs marxavs, igi fskeruli _ arawebovania,<br />

moyviTalo narinjisferi, diametriT 4-6,5 mm-mde.<br />

misi inkubacia grZeldeba 1,5-2 Tvemde wylis temperaturis<br />

mixedviT. larvis mier yviTris Sewova xdeba 7-14 dRis ganmavlobaSi.<br />

izrdeba 50-90 santimetramde. woniT 0,8-1,6 kilogramia,<br />

iSviaTad 6 kilogramianebic xdebian. xelovnur<br />

tbaSi ori wlisa aRwevs 350-450 gramamde, 3 wlisa 1-1,2 kgmde,<br />

4 wlisa 2 kg-mde kvebis pirobebis mixedviT.<br />

Tavisi Tvisebebis gamo cisartyela kalmaxi Zvirfasi<br />

sarewao, satbore Tevzia, xolo mdinaris kalmaxi ZiriTadad<br />

sasporto Tevzia, Tumca am bolo dros gonebadayandebuli<br />

adamianebi umowyalod anadgureben Cveni bunebis<br />

siamayesa da simdidres _ wiTelvarskvlavebian kalmaxs,<br />

uromlisodac Cveni qsani, aragvi, liaxvi da aTasi sxva mdinare<br />

Tu wyaro-xevebi aseTi keklucebi, gulis da gonebis<br />

momajadoeblebi aRar gveqneboda.<br />

monadireTa da meTevzeTa wreSi mdinaris kalmaxisa<br />

da oragulis (zRvis kalmaxis) saerTo warmoSobis sakiTxi<br />

yovelTvis kamaTis sagania xolme. 65 aq Sevecdebi Cveni<br />

mkiTxvelisTvis naTeli gavxado aRniSnuli sadavo sakiTxi<br />

risTvisac citirebas gavukeTeb zoologiis institutis<br />

mecnier-TanamSromlis m. demetraSvilis mosazrebebs.<br />

rogorc ukve avRniSneT CvenSi kalmaxi warmodgenilia<br />

4 ekologiuri formiT: mdinaris, tbis (tbaSi yvelgan cisartyela<br />

kalmaxi ar aris), cisartyela kamlmaxi da zRvis<br />

kalmaxi (oraguli) oTxive formis kalmaxis genotipi anu<br />

65. rogorc bevrgan ise sof. lamisyanaSic mcxovreb meTevze<br />

gia qenqaZes miaCnia, rom kalmaxi da oraguli warmoSobiT sul<br />

sxvadasxva saxeobis Tevzebi arian.<br />

73


memkvidreobiTi safuZveli erTnairia, Tumca fenotipurad<br />

anu garegani niSan-TvisebebiT gansxvavebulni arian.<br />

maTi formis Camoyalibeba garemo pirobebzea damokidebuli.<br />

saxeldobr: Tu is mdinareSi gaizarda, maSin mdinaris<br />

kalmaxad Camoyalibdeba, Tu tbaSi an wyalsacavSi moxvda,<br />

tbis kalmaxad gadaiqceva da Tu zRvaSi icxovrebs _ zRvis<br />

kalmaxis anu oragulis saxes miiRebs. aRsaniSnavia, rom<br />

oraguls das. evropis qveynebSi (inglisi, germania da sxva)<br />

zRvis kalmaxs uwodeben.<br />

kalmaxi da oraguli, rom erTiani ojaxis warmomadgenelia<br />

imiTac dasturdeba, rom isini Tavisuflad ejvarebian<br />

erTmaneTs da maTi najvari anu hibridi iseTive nayofieria.<br />

amitomac oragulis qviriTs xSirad anayofiereben<br />

kalmaxis spermiT. kalmaxisa da oragulis erTianoba<br />

dasturdeba sqesTa SefardebiTac. saxeldobr, sqesmwife<br />

oragulebSi, romlebic gasamravleblad zRvidan mdinare-<br />

Si Sedian sWarbobs mdedrobiTi sqesi (80-90%), xolo mdinaris<br />

kalmaxebSi _ piriqiT, mamrobiTi sqesi metia.<br />

kalmaxis intensiuri zrdis unari, istoriulad didi<br />

wyalsatevebis pirobebSi gamomuSavebuli Tvisebaa da mas<br />

es dRemde aqvs SenarCunebuli. kalmaxis romeli lifsitac<br />

ar unda gamovzardoT patara wyalSi igi mainc mcire<br />

zomisa darCeba msgavsad mdinareSi gamozrdili kalmaxisa,<br />

xolo did wyalSi _ didi zomisa gaxdeba. 66 sagangebo cdebiT<br />

dadgenilia, rom gamoCekidan 5 wlamde mdinareSi namyofi<br />

oraguli sigrZiT saSualod 14 sm-s ar aRemateba, xolo<br />

igi erTi wlis ganmvlobaSi zRvaSi 56 sm-mde izrdeba. aseve<br />

intensiurad izrdeba wyalsacavebSic. 67<br />

oraguli qviriTidan gamoCekis Semdeg, erT an ramdenime<br />

wels rCeba mdinareSi Semde ki midis zRvaSi, iqac<br />

rCeba erT an ramdenime wels. ZiriTadad ikvebeba TevziT,<br />

izrdeba intensiurad da gamravlebis mizniT, ubrundeba<br />

mSobliur mdinares. aRsaniSnavia, rom sxvadasxva mdin-<br />

66. kaspiis oraguli woniT aRwevs 51 kg-s. tabawyuris tbis kalmaxi<br />

10.5 kg-s. mdinaris kalmaxi _ 0,5 kg-s.<br />

67. ix. Jurnali `nadiroba~. 2007. № 8. gv.30<br />

74


aresTan dakavSirebuli oraguli erTmaneTisgan gansxvavdeba<br />

zrdis tempiT, qviriTis raodenobiT, sasicocxlo<br />

ciklis mdinareuli da zRviuri stadiis xangrZlivobiT,<br />

mdinareSi Sesvlisa da qviriTobis periodiT da zogierTi<br />

morfologiuri niSniTac ki, araerTgvarovani bunebiT<br />

xasiaTdeba kalmaxic. yovelTvis didia interesi kalmaxisa<br />

da oragulis naTesauri kavSiris Sesaxeb. am sakiTxiT<br />

specialistebis garda dainteresebulia bunebis moyvarulTa<br />

farTo masebi. Tumca isini zogjer cdebian, roca am<br />

sakiTxebze msjeloben.<br />

cnobili iqTiologi g. baraCi Tavis monografiaSi<br />

`Savi zRvis kumJa (oragula kalmaxi)~ _ kalmaxs arqmevs<br />

`binadar kumJas~, xolo oraguls _ `gamsvlel kumJas~, anu<br />

zRvis kalmaxs. Tu kumJa mdinareSi an tbaSi izrdeba da iqve<br />

mravldeba, is kalmaxad iwodeba. Tu zRvaSi wava maSin oragulis<br />

saxels atarebs da mainc orive SemTxvevaSi is kum-<br />

Jaa.<br />

Savwyalas sakalmaxe meurneobis mdinaris tipis auzebSi<br />

Catarebuli cdebiT dadasturebulia, rom erT wlamde<br />

asakis kalmaxis da oragulis lifsita erTmaneTisagan ar<br />

gansxvavdeba. rogorc kalmaxis, ise oragulis qviriTidan<br />

gamoCekil individebs erTnairad SeuZliaT zRvaSi moxvedrisas<br />

oragulad gazarda, xolo mdinareSi darCenisas _<br />

kalmaxad Camoyalibeba.<br />

kalmaxis oragulad da oragulis kalmaxad gazrdis<br />

damajerebeli faqtebi aqvT, agreTve frang, germanel,<br />

Sotlandiel, axalzelandiel specialistebs.<br />

patara da Cqar mdinareSi neli zrdiT xasiaTdeba aramarto<br />

adgilobrivi binadari kalmaxi, aramed misi gamsvleli<br />

formac e. i. namdvili oraguli, romelic qviriTidan<br />

gamoCekis Semdeg, ramdenime wlis ganmavlobaSo mdinareSi<br />

rCeba. 68<br />

aRsaniSanvia, rom kalmaxisa da oragulis xorcis feri<br />

da gemo ZiriTadad damokidebulia sakvebze. magaliTad<br />

68. m. demetraSvili, kalmaxi da oraguli. Jurnali `nadiroba~<br />

2007 №8. gv.13<br />

75


kibosnairebiT mkvebavi kalmaxis xorci vardisferia. amrigad<br />

zemoaRniSnuli dakvirvebebi saSualebas iZlevian,<br />

kalmaxisa da oragulis erTianobaSi davinaxoT maTi ormagi<br />

buneba _ kalmaxSi kalmaxis bunebis garda oragulis<br />

bunebacaa da piriqiT.<br />

kalmaxis etimologia<br />

saqarTvelos wyalsatevebSi ori saxeobis endemuri<br />

jiSis kalmaxia, gavrcelebuli _ wiTelwinwklebini anu<br />

mTis kalmaxi da Savwinwklebiani anu tbis kalmaxi. kavkasiaSi<br />

am saxeobis Tevzs kalmaxs da iSxans uwodeben. es<br />

orive sityva sparsuli enidanaa gavrcelebuli. jer `kalmaxi~<br />

ganvmartoT. `sparsul enas asobgera `k~-ar gaaCnia,<br />

mis magivrad xmaroben `x~-s da `q~-s. `kal~ _ sparsulad<br />

ikiTxeba rogorc `xal~. xali ki sparsulSic da qarTul-<br />

Sic erTnairi mniSvnelobiT ikiTxeba. `mah~ _ Tevzia, e.i.<br />

kalmaxi anu xaliani Tevzi. rac Seexeba `iSxans~, sparsulad<br />

`iS~ _ igive `fiS~ _ Tevzia, xolo xani mogexsenebaT Tavads,<br />

lords niSnavs. amgvarad iSxani iTargmneba rogorc<br />

Tavadi Tevzi~. 69<br />

sityva kalmaxi mWidrod damkvidrda Cvens leqsikaSi,<br />

miuxedavad imisa, rom qarTul dialeqtebSi mas ramdenime<br />

sinonimi aqvs. aleqsandre neimani `qarTul sinonimTa<br />

leqsikonSi~ gvamcnobs: `kalmahi _ gelaqnuri, iSxani, baxtaki~<br />

(gv.244). mTiulebi da fSavelebi kalmaxs moixsenieben<br />

rogorc gelaqnuri, aseve winwkalad. svanebi kalmaxs<br />

`Tuzs~ _ uwodeben.<br />

kidev erTi saintereso cnoba: sityva xizilala,<br />

romelsac mogexsenebaT qarTvelebi zuTxisa da oragulis<br />

qviriTs vuwodebT, arabul samyaroSi kalmaxi hqvia. Tu ratom<br />

damkvidrda am mniSvnelobiT CvenSi, daudgenelia.<br />

69. ix. Jurnali `nadiroba~ 2008 №4. gv. 32<br />

76


sityva kalmaxi qarTul enaSi ise lamazad da moxdenilad<br />

Cajda, rom es saxeli mogvevlina, rogor hidronimTa<br />

ise istoriul-geografiul toponimebad. kerZod erT-er-<br />

Ti `kalmaxis wyali~ saTaves iRebs TurqeTis sazRvrebidan<br />

samxreT saqarTveloSi, aseve `kalmaxis wyali~ hqvia mdinares,<br />

romelic saTaves iRebs `eSmakis cixidan~ da agaras-<br />

Tan erTvis mtkvars marcxena napiridan.<br />

aseve kalmaxi udebs saTaves istoriul cixes _ kalmaxs,<br />

romelzec samcxe-saaTabagos aRwerisas, vaxuSti<br />

dasZens: `Woroxs moerTvis TorTomis mTidan gamomdinare<br />

wyali, am xevzed ars cixe kalmaxisa, romeli aRaSenes<br />

pitiaxSTa, did-Seni, magari da Seuvali. iyo saerisTao<br />

taosi~ (qarTlis cx. T. IV. 1973. gv. 683) kalmaxis cixe Semdeg<br />

kalmaxis saerisTaos centrad iqca: `Semdgomad erisTavman<br />

kalmaxisaman da grigol erisTavman awvies bagrat~. kalmaxis<br />

cnobili erisTavi da patroni aris sula kalmaxeli.<br />

oraguli<br />

iqTiologebi 28 saxeobis oraguls gamoyofen. CvenTan,<br />

saqarTveloSi oragulis ori saxeoba iyo gavrcelebuli<br />

_ kaspiis zRvidan da Sav zRvidan Semomavali. kaspiis zRvis<br />

anu mtkvris auzis oraguli TiTqmis yvela did da patara<br />

mdinareSi Sedioda: did da patara liaxvSi, mejudaSi,<br />

froneSi, lexuraSi, qsanSi, aragvSi, alazanSi da sxvagan.<br />

oraguli md. iorSi ar icoda, razec sainteresod wers va-<br />

Ja-fSavela, jer kidev Tamar mefis droindeli ambebidan:<br />

`mdinare iors, Tumc aragvis tolia, wvrili TevziT mdidari,<br />

magram radganac oraguli ar icis iors aragvis extibar<br />

ar aaqvs. _ kurTxeul Tamar mefes sdomebia Zalad<br />

gaeCina iorSi oraguli. amitom dedal-mamali oraguli<br />

Causmeinebia Tanac boloSi faceri Caudgams, magram oragulebi<br />

isev ukan dabrunebulan da facerSi Cacvinulan.<br />

ratom ar unda icodes iorma oraguli? _ kvirobda bewina.<br />

77


ioric mTis wyalia, qvebze da kldeebze modis, sasmelad<br />

aragvze naklebi ar aris, magram ar icis oraguli da ara,<br />

rom daamwyvdio, or dRes ver gasZlebs. mokvdebao~ (oragulis<br />

cxovreba).<br />

gansakuTrebiT gemrieli oraguli aragvSi yofila,<br />

romlis saxelidanac moisazreba TviT am Tevzis saxelis<br />

warmoSoba, rasac TviTon vaJa-fSavelac iziarebs: `...aq<br />

var dabadebuli, Cveni mSobeli deda aragvia: - saxelic oraguli<br />

aragvisgan dagvrqmevia. mixarian, me da Cemma Rmer-<br />

Tma, rom sxva saxeli ara gvqvian~. (oragulis cxovreba).<br />

Tumc gansakuTrebuli azric ikveTeba, razec mogvianebiT<br />

gveqneba saubari.<br />

kaspiis zRvis oragulma mtkvris zemo welze arseboba<br />

Sewyvita 1926 wlidan, roca zemo avWalis hidroeleqtro<br />

sadguri `zahesi~ aSenda, 70 xolo aragvis da mtkvris xerTvisamde<br />

anu mtkvris qvemo welze 1953 wlidan. 71<br />

oraguli zRvis binadaria, magram misi samSoblo<br />

swored mTis ankara xevebi da mdinareebia. zamTarSi Tevzi<br />

zRvaSi ikvebeba, rogorc mtacebeli, igi Tavs esxmis<br />

patar-patara Tevzebs da zoma-wonaSi swrafad matulobs.<br />

gazafxulobiT an zafxulis dasawyisSi, winaparTa saukunovan<br />

instiqts damorCilebuli, oraguli Tavis mSobliur<br />

mtknar wyals ubrundeba da iq qviriTobs. tofobis Semdeg<br />

igi imdenad sustdeba, rom farflebis qnevac ki uWirs.<br />

zRvisken faqtiurad mdinaris dinebas miaqvs. am periodSi<br />

oraguli xSirad iRupeba. Tu gaumarTlebs da xelaxla<br />

zRvis sivrceSi amoyofs Tavs, igi droTa ganmavlobaSi<br />

70. amierkavkasiaSi pirveli mZlavri hidro el. sadguri aSenda<br />

zemo avWalaSi. daiwyo 1922 wels. pirveli rigi 1927 w. gadaeca<br />

saeqspluataciod. sruli simZlavriT zahesi amuSavda 1938w.<br />

wliuri gamomuSaveba 203 mln.kvt.sT; kaSxalis simaRle 34 metri.<br />

saderivacio arxis sigrZe 3 km.<br />

71. wyalsacavi md. mtkvarze Seiqmna mingeCauris hesis kaSxliT<br />

(azerbaijani) aivso 1953-1959 wlebSi. farTi 605 km 2 . sigrZe 70<br />

km. maqsimaluri sigane 18 km. siRrme minimaluri 27 m. aigo energetikis,<br />

sof. meurneobis da wylis transportis ganviTarebis<br />

mizniT. wyalsatevidan gayvanilia zeda yarabaRisa da zeda Sirvanis<br />

arxebi.<br />

78


iRdgens dakargul Zalebs da SesaZlebelia erTxel kidev<br />

daubrundes mSobliur mdinares. 72<br />

oragulis zurgi muqi nacrisferia, lurji _ foladis<br />

elferiT. gverdebi da muclis mxare movercxlisfero<br />

_ TeTri. sxeulze Savi laqebi. umetesad gverdiTi xazis<br />

zeviT. TavTan gverdebze ufro msxvili, muqi laqebia. sigrZe<br />

aRwevs 110 sm-mde. wona 24 kg-mde. iSviaTad mets.<br />

oraguli gamsvleli Tevzia. gasamravleblad Semodioda<br />

kaspiis zRvidan da faravda mtkvris auzis yvela<br />

mdinares. qviriTobs weliwadSi erTxel _ SemodgomiT.<br />

mdinareebSi da maT Soris liaxvSi, qsanSi, aragvSi rCeboda<br />

maisidan noembramde (giorgobamde). mdinareebSi lifsitebi<br />

rCebodnen 2-3 wlamde, Semdeg Cadiodnen zRvaSi, sadac<br />

intensiurad ikvebebodnen, izrdebodnen da iqidan erTi an<br />

ramdenime wlis Semdeg brundebodnen mSobliur adgileb-<br />

Si.<br />

oraguli anu zRvaSi binadari kalmaxi Tavisi ZirTadi<br />

formis _ mdinaris kalmaxisagan gansxvavdeba swrafi zrdiT,<br />

maRali nayofierebiT, sxeulis formiT, SeferilobiT,<br />

rac gamowveulia zRvis Taviseburi pirobebis gavleniT.<br />

mdinareSi yofnisas ikvebeba kibosnairebiT, mwerebiT,<br />

matlebiT, wyalSi Cacvenili WianWvelebiT, xolo zRvaSi<br />

ZiriTadad ikvebeba TevzebiT (qafSia, qarsala) da uxerxemlo<br />

cxovelebiT. misi zrda mdinaresa da zRvaSi sakmaod<br />

gansxvavebulia. mdinareSi izrdeba nela, xolo zRvaSi<br />

swrafad. sqesobrivad mwifdeba 3-4 wlis asakSi. zRvaSi er-<br />

Ti-ori wlis yofnis Semdeg.<br />

mdinareSi Sedian jer msxvili individebi 80-100 sm.<br />

sigrZisa Semdeg mcire individebi 50-60sm. sigrZisa. 73 mdinareSi<br />

qviriToba grZeldeba seqtembridan Tebervlamde,<br />

(mdinareTa zemo welze da mTis mdinareebSi oqtombramde).<br />

72. nacvalaZe k., saqarTvelos xerxemlianTa cxovelTa samyaro.<br />

Tb. 2004. gv.19<br />

73. qsanSi, aragvSi, liaxvSi zRvidan Sesvlas iwyebda maisis<br />

bolos. mcxeTamde pirvelad wamosuli TiTo-orola individi<br />

aRwevda TebervalSi. zahesis aSenebamde adioda axalcixis zeviT<br />

sof. xerTvisamde.<br />

79


oragulis saqviriTe adgilebi ganlagebulia mdinaris Sua<br />

da zemo dinebebSi, Txelwylian, qva-qviSian adgilebSi.<br />

kalmaxis msgavsad qviriTs yris Tavismier, zogjer mamris<br />

mier amoTxril ormoSi. wylis 4-8 0 temperaturisas.<br />

nayofiereba aRwevs 2,5-15,5 aTas qviriTs. oragulis qvri-<br />

Tis ganayofierebaSi monawileobs agreTve mdinaris kalmaxi.<br />

qviriTis ganviTareba damokidebulia wylis temperaturaze,<br />

9-10 0 temperaturisas inkubacia grZeldeba 40-50<br />

dRe-Rame.<br />

oragulisa da kalmaxis axalgazrda Taoba mdinareSi<br />

erTian fonds Seadgens, cxovrebis meore wels calkevdeba<br />

anu irCeva mdinareSi damrCen kalmaxad da zRvaSi Camsvlel<br />

oragulad, am dros saoragule mozardebi Rebuloben vercxlisfer<br />

Seferilobas da eSvebian zRvisken, rogorc wesi<br />

ZiriTadad midis mdedrobiTi sqesis individebi, rac Seadgens<br />

80-90%, xolo mdinareSi rCeba umTavresad mamrobiTi<br />

sqesi romlebic rogor avRniSneT kalmaxad rCebian da momavalSi<br />

anayofierebn oragulTa qviriTs.<br />

rogorc kalmaxs ise oraguls saukeTeso, kaloriuli,<br />

samkurnalo Tvisebebis gamo bevri mteri hyavs. stiqias-<br />

Tan erTad maT daundoblad anadgurebs faunis zogierTi<br />

warmomadgeneli (daTvi, melia, maCvi da sxva.) xolo maTi<br />

yvelaze didi mteri yovelTvis da yvelgan adamiania. gasul<br />

saukuneebSi siRaribesa da SimSils qarTveli glexi<br />

kalmaxisa da oragulis mopovebiT ebrZoda. glexTa siRaribeze<br />

da drodadro bunebis wyalobaze movusminoT 110<br />

wlis winandeli qarTul presas, romelic aragvis xeobaze<br />

mTiuleTis soflebs da iq mcxovreb glexTa mdgomareobas<br />

gvixatavs: ` es sam weliwadze metia mosavalma mTiuleTSi<br />

iklo, rom glexs saTesle xorbalic ki gamoelia da simindis<br />

zidvam kavkavidam cxovreba gaumwara. Tqveni mteri<br />

wreulac, rom beds emtyuna mTiuleTisTvis da mosavali<br />

rigiani ar mohsvlodaT... rogorc puris mosavalma, ise<br />

balaxma wreul unugeSod ar dagvtova da mSvenieri Tivebi<br />

daadgmevina glexebs.<br />

80


am zafxuls oraguli imdeni Semovida mtkvridgan am<br />

Cvens aragvSi. rom aqauri meTevzeebi TiTo oraguls, romelic<br />

20-35 girvanqa 74 gamodis saqarTvelos samxedro<br />

gzis sadgurebSi sam-oTx maneTad hyidian~. 75<br />

qarTul presaze da sxvadasxva monacemebze dayrdnobiT<br />

SeiZleba iTqvas, rom XIX-XX saukuneebis mijnaze TandaTan<br />

izrdeba oragulze fasebi, rac gamowveuli unda yofiliyo<br />

mtkvris auzSi am Tevzis SemcirebiT, Tavis mxriv<br />

mtkvarSi da mis SenakadebSi TvalSi sacemad oragulis<br />

Semcireba provocirebuli iyo rogorc brakonierebis ise<br />

Cveulebrivi moqalaqeebis gaaqtiurebiT. wina aTwleuleb-<br />

Si, rom bevrad meti oraguli iyo liaxvSi, qsanze, aragvSi<br />

vidre XX saukunis dasawyisisTvis naTlad Cans vaJa-fSavelas<br />

bunebis suraTSi _ `oragulis cxovreba~-Si. `winad,<br />

Zvel droSi auarebeli unda yofiliyo oraguli Turme<br />

patar-patara wylebSic ki iWerdnen; yvelas, mdidars Tu<br />

Raribs jgufad Senaxuli hqonda oragulis xorci wliTiwlobamde<br />

da dRes ris tanjva-wvalebiT unda ipovno TviT<br />

aragvSi oraguli rom daiWiro. ...gaswyda Tevzi! am ociormoci<br />

wlis Semdeg iqneba oraguli TvaliT dasanaxavad<br />

gvenatrebodes~... samwuxarod acxadda vaJas winaTgrZnoba<br />

da 10 wlis mere, 1922 wels (`oragulis cxovreba~ daiwera<br />

1912w.) marTlac sanatreli gauxda mosaxleobas oragulisTvis<br />

Tvalis Sevlebac ki.<br />

Tevzis deficitma fasebis zrda gamoiwvia, kerZod:<br />

1886 wels mTiuleTSi Tu `TiTo uSvelebels oragulSi aTs<br />

Saurze mets ar iZlevian meduqneebi da CarCebi~, maSin 1901<br />

wlisTvis 8-14 kilogramian oraguls samxedro gzis sadgurebSi<br />

sam-oTx maneTad hyidian.<br />

oraguli yvelgan germiel Tevzad iTvleba da yvela<br />

kontinentis wylebSi gxvdeba. ar aris mxolod ekvadoris<br />

siaxloves, radgan mas Tbili wyali ar uyvars.<br />

74. erTi girvanqa udris 96 misxals. e.i. 409.5 grams. 20 girvanqa<br />

udris 8 kg-s da 190 grams, 35 girvanqa _ 14 kg-s da 332.5 grams.<br />

75. gazeTi `iveria~ 1901w. №199.<br />

81


ogorc qarTvelTa kvebis kulturidan ise istoriidan<br />

naTlad Cans, rom kalmaxi da oraguli didad dafasebuli<br />

yofila Cveni winaprebis mier. cnobilia, rom aRm.<br />

saqarTveloSi kaspiis zRvis oraguli Semodioda da qar-<br />

Tuli da ara marto qarTuli sufris mSveneba iyo. Zlierni<br />

ama soflisani mas cocxlad inaxavdnen WebSi. istoriam<br />

Semogvinaxa erTob saintereso ambavi imaze Tu rogor ixsna<br />

qsnis oragulma maSindeli qarTlis mefis daviT V-is<br />

(1505-25 ww.) Zma bagrat ufliswuli da misi samuxranbatonos<br />

qarTveloba avgiorgisa da kaxel TanamemauleTa risxvisagan.<br />

`1512 w. qarTlis mefis umcrosma Zmam bagratma saufliswulod<br />

muxrani da Sida qarTlis sadroSos spaspetoba<br />

iTxova. samagierod kaxeTis mefe avgiorgisTan SebrZoleba<br />

ikisra. daviTi daTanxmda Zmas. bagratma qsnis<br />

cixe saufliswulo mamulebis miRebisTanave aago. roca<br />

avgiorgim cixis agebis ambavi gaigo wamovida jariT da cixes<br />

alya Semoartya. alya sam Tves gagrZelda magram uSedegod.<br />

avgiorgim bagrats dacinviT Rvino gaugzavna da Seu-<br />

Tvala: _ Sen mefis Ze xar da ramdeni xania Rvinis gemo ar<br />

ginaxavso. bagrats WaSi ki cocxali oraguli hyavda, gaugzavna<br />

oraguli da Tan SeuTvala: _ sami Tvea qsanze dgaxar<br />

da oraguli ar gigemiaT. aha, es cocxali igemeo. avgiorgi<br />

darwmunda, rom cixe uzrunveyofili iyo sanovagiT, alya<br />

moxsna da ukuiqca~. 76<br />

oraguli da kalmaxi rogorc ukve avRniSneT saukeTeso<br />

TevzTa siis TavSi arian moxvedrilebi. kaSxlebis Senebasa<br />

da eleqtrofikacias Sewiruli oragulis xelovnuri<br />

moSeneba daiwyes, maSindeli sabWoTa kavSiris bevr respublikaSi<br />

da maT Soris saqarTveloSic. kerZod _ das.<br />

saqarTveloSi aSenda Savi zRvis oragulis mosaSenebeli<br />

sarewao qarxana Savwyalaze (afxazeTi). aRmosavleT saqarTveloSi,<br />

Sida wyalsatevebSi Tevzis maragis gadidebis<br />

mimarTulebiT muSaoba daiwyo jer kidev 1928 wlidan,<br />

76. saq. istoriisa da kulturis ZeglTa aRweriloba t. 5, Tb. 1990<br />

gv. 326<br />

82


odesac mtkvris zemo dinebisaken gasamravleblad momaval<br />

oraguls gza gadauRoba zahesis jebirma, maSin Seiqmna<br />

oragulis saSeni nataxtarTan (iarseba 1941 wlamde.)<br />

1933 w. TevzsaSenebi Camoyalibda tabawyuris da faravnis<br />

tbebze xolo 1958 w. Tbilisis wyalsacavze, 1969 w. xramis<br />

wyalsacavze. sarewao oragulis xelovnurad moSenebaze<br />

ufro naTeli warmodgenisTvis citirebas movaxdenT<br />

erTi sagazeTo statiidan, romelic Savwyalaze kalmaxisa<br />

da oragulis mosaSenebel meurneobas exeba:<br />

`Savi zRvis sanapiroze mdinareSi xelovnurad aSeneben<br />

da zrdian oraguls, roca is daaxloebiT 100 grami gaxdeba,<br />

facers kars gauReben da haida _ gasasuqeblad oragulis<br />

qaravnebs zRvaSi uSveben. gava dro, dazrdili da<br />

dasuqebuli, namdvil oragulebad qceuli Tevzebi kvlav<br />

mSobliur mdinares daubrundebian qviriTis dasayrelad.<br />

xom ar ggoniaT, rom gza aerevaT da sxva mdinareSi Sevlen?<br />

qaravnebad darazmulni mxolod mSobliur mdinares<br />

monaxaven da aRma ahyvebian.<br />

marTlac, rom kargi sanaxavia, oragulebis dabruneba.<br />

am procss meTevzeebi da iqtiologebi tofobas-qviri-<br />

Tobas eZaxian. saocrad lamazia satofod gamzadebuli<br />

oraguli. am periodSi buneba sagangebod rTavs mas. cisartyelas<br />

yvela feriT brwyinavs da elavs imis ganTqmuli<br />

xalebi~.<br />

im oragulTa STamomavlebi, romelTac ukanasknelad,<br />

mSenebare zahesis kaSxali gadalaxes darCnen mtkvris zemo<br />

dinebaze aragvSi, qsanSi, liaxvSi da sxvadasxva did da patara<br />

wylebSi. maT TavianT STamomavlebTan erTad ramdenime<br />

wels kidev gauZles brakonierebs da wyaldidobebs.<br />

maTi genofondi wliTiwlobiT mcirdeboda da pataravdeboda<br />

maTi STamomavloba.<br />

mtkvridan qsanSi da iqidan cxrazmulaSi Sesuli oragulis<br />

erT egzemplarze gviambo axalgorelma mTis kacma<br />

fedra (didi) CitiSvilma (daibada 1926wels) `8-9 wlis mo-<br />

CeCili balRi viqnebodi, kargad maxsoms, Samadgoma iyo.<br />

erTma Cveneburma cixe Citianelma, koWlma kacma _ nika<br />

83


CitiSvilma, udrood gardacvlili Svilis qelexisTvis<br />

`ToxTuras wisqvilTan~ cxrazmulaSi nakafi toti eyara<br />

da im totebSi dagubebul wyalSi gaCxerili oraguli mokla~.<br />

dRes-dReobiT saqarTveloSi oragulis Semcirebis<br />

gamo, garda zogierT patara, kerZo tborebisa, sarewao<br />

Wera ar xdeba. adre misi mopoveba (XXs. 50-60-ian wlebSi)<br />

wliurad aRwevda 90 centeramde. dReisaTvis kerZo satbore<br />

meurneobaSi xdeba rogorc oragulis ise kalmaxis<br />

moSeneba.<br />

oragulis etimlogia<br />

_ oragulis saxelis warmomavlobasTan dakavSirebiT<br />

mkvlevarTa azri orad iyofa: erTni ganmartaven, rom oraguls<br />

saxeli md. aragvidan warmosgdebao. (aragvi-aragvuli-oraguli,<br />

sadac xmovani `a~, `o~-m Secvala) am mosazrebas<br />

safuZveli samecniero lietraturaSi vfiqrob vaxuSti<br />

batoniSvilma Cauyara, xolo TviT am mdinarem saxeli<br />

swrafi dinebidan miiRo, romelic ar gvida xeobas. `xedav<br />

ara gvis es wyali am xevTa! aramed ese mdinare urgebi, Tevzni<br />

Tvinier oragulisa, ararai da igica Jamad~. 77 e. i. es<br />

mdinare _ aragvi gamousadegari, urgebi garda oraguli-<br />

Ta, oRond isic periodulad _ `Jamad~. 78<br />

zogierT mkvlevarTa mosazrebiT oraguls md. aragvidan<br />

ar unda hqondes saxeli miRebuli da ai ratom: mtkvridan<br />

oraguli aRm. saqarTvelos TiTqmis yvela mdinareSi<br />

Sedioda, iseT patara mdinareSic ki, rogoricaa frone. mas<br />

77. batoniSvili vaxuSti `aRwera samefosa saqarTvelosa~. qarTlis<br />

cxovreba. t. IV. Tb. 1973. gv. 350-51.<br />

78. vaxuSti batoniSvili, mTiuleTis aRwerisas, aragvis zemoT<br />

moyvanil daxasiaTebis Semdgom iZleva aseT suraTs: `haviTa ars<br />

friad keTili da Suenieri, wyaro-wyliTa da mwuaniTa. wyalTa<br />

Sina kalmaxi, mravalni, xorcni, Tevzni da frinvelni gemoianni~...<br />

(iqve gv.356)<br />

84


yvelgan oragulad moixseniebdnen. dasafiqrebelia isic,<br />

rom alaznis amave saxeobis Tevzs adre `goWalas~ uwodebdnen!<br />

da kidev, Tu saxeli oraguli mdinare aragvidanaa<br />

nawarmoebi, maSin am saxeobis Tevzs dasavleT saqarTvelo-<br />

Si ratom sxva saxeli ar daerqva?! loqos magaliTad aRm.<br />

saqarTveloSi am saxeliT, das. saqarTveloSi ki Rlavad<br />

moixsenieben.<br />

`Cveni azriT oraguli am saxeobis Tevzs daerqva ara<br />

mdinaris saxelidan, aramed misi bunebis wyalobiT. orguli<br />

xom orbunebiania. is rogorc mtknari wylis aseve mlaSe<br />

wylis binadaria e. i. masSi ori bunebaa Carguli. anu `oradaa<br />

rguli~, radganac ori gansxvavebuli wylis binadaria.<br />

mogexsenebaT, qarTuli fonemi ramdenime Tanxmovans<br />

erTad ver itans da droTa ganmavlobaSi romelime Tanxmovani<br />

ikargeba. am SemTxvevaSi `oradrguli~, sadac sami<br />

Tanxmovani _ `d~, `r~ da `g~ erTadaa, savaraudod `d~ da<br />

`r~ daikargeboda da darCa `g~ da am saxeobis Tevzs qar-<br />

Tul leqsikaSi ewoda oraguli~. 79<br />

murwa<br />

saqarTvelis ulamazes xeobaTa mdinareebSi gavrcelebul<br />

kekluc kalmaxs gverds umSvenebs da swraf mdinare-<br />

Ta zvirTebSi did simaRleebze mxardamxar mihyveba murwa,<br />

romelsac mxolod qarTlSi _ kaspidan borjomamde<br />

cimorsac eZaxian.<br />

murwa amierkavkasiis endemuri formaa: saqarTveloSi<br />

binadrobs mtkvarSi da mis SenkadebSi: did da patara liaxvSi,<br />

froneSi, mejudaSi, lexuraSi, qsanSi (adis lomisis xevis<br />

SesarTavamde z. d. daaxloebiT 1400 metr simaRlemde 80 ),<br />

79. koWlaSvili n., oragulis Sesaxeb. Jurnali `nadiroba~ 2008.<br />

№2. gv.34<br />

80. qsnis zemo welze qarCoxSi fisqirdeba (sof. balaanSi) murwasTan<br />

dakavSirebulia hidronimi `murwaT xevi~. gadmocemiT<br />

85


alazanSi (Sedis pankisis xeobamde), jandaris tbaSi da sxva<br />

wylebSi. misi sxeuli wagrZelebulia, TiTistariseburi,<br />

Subli amozneqili, dinji, mogrZo tuCebi Zlier ganviTarebuli,<br />

qveda tuCi samad gayofili, Tvalebi patara, ori<br />

wyvili ulvaSi, ukana SedarebiT grZeli.<br />

biologiurad reofiluri formaa _ amjobinebs mdinaris<br />

Cqar, qva-qviSian adgilebs. ikvebeba ZiriTadad<br />

mwerebiT da maTi matlebiT, kibosnairebiT, detritiT da<br />

sxva. sqesobrivad mwifdeba 2-3 wlis asakidan. tofobs maisivnisSi<br />

mdinaris qva-qviSian fskerze. 81 qviriTis raodenoba<br />

aRwevs 3000-23000-mde.<br />

saqarTvelos wylebSi raodenobis simciris gamo sarewao<br />

mniSvneloba ar aqvs, iWeren sxva TevzebTan erTad. gemriel<br />

Tevzadaa miCneuli qsanze da bevr sxva xeobebSi.<br />

m. beriZis ganmartebiT `murwa~ da `wvera~ erTi da<br />

igivea. wveras ZiriTadad dasavleTSi eZaxian (imerlebi),<br />

aRmosavleT saqarTveloSi ki murwas. gasaTvaliswinebelia,<br />

rom liaxvis midamoebSi murwas cimorsac uwodeben. 82<br />

mtkvris wvera (dedali murwa)<br />

gavrcelebulia saqarTvelos mtknar wylebSi, xSirad<br />

mtkvarsa da mis SenakadebSi: xrami, algeTi, aragvi, araqsi,<br />

liaxvi, borjomi, focxovi, axalqalaqis wylebi, iori,<br />

alazni. mcirea tbebSi da wyalsacavebSi: jandaris, faravnisa<br />

da saRamos tbebSi. xramis, Tbilisisa da sionis wyalsacavebSi.<br />

cnobilia agreTve azerbaijanis wylebSi.<br />

mtkvris wvera mtknari wylis Tevzia. amjobinebs Cqar<br />

dinebas, naklebad egueba mdgar wylebs, axasiaTebs sqesobrivi<br />

dimorfizmi _ dedali 3-4 jer didia mamalze. deda-<br />

glexebs Zvel droSi, maRali mTis nakadulSi unaxavT aRniSnuli<br />

jiSis Tevzi.<br />

81. rogorc kalmaxi, oraguli da sxva bevri Tevzi _ murwac<br />

goraobiT iSorebs qviriTs tofobisas.<br />

82. gelaSvili l. saubrebi Tevzebze, Tb. 1982. gv. 43<br />

86


li sqesobrivad mwifdeba 3 wlis asakidan, mamali 2 wlidan.<br />

sqesmwife mamlis minimaluri sigrZe 10 sm. wona 12 grami.<br />

dedalisa _ 15 sm. wona 70 gr. mravldeba aprilis bolodan<br />

Sua agvistomde. qviriTs yris sam jerad. nayofiereba aRwevs<br />

24 aTasamde, qviriTis diametri 1,94-2,24 mm-mdea, ikvebeba<br />

benTosiT da nawilobriv wyalmcenareebiT. mis kvebaSi<br />

zoobenTosidan mTavaria, ruiselebi, kibosnairebi, dRiurebi.<br />

raodenobis simciris gamo sarewao mniSvneloba ar<br />

aqvs, is sportuli TevzWeris erT-erTi saintereso obieqtia.<br />

iWeren rogorc fskeruli ise tivtiviani mowyobilobiT.<br />

umetes SemTxvevaSi satyuaras dinebaze gayolebiT.<br />

mdinareze TevzaobisTvis yvelaze mosaxerxebeli fskeruli<br />

mowyobiloba, mokle saTevzao joxi da uinercio koWia.<br />

ZiriTadi Zua sasurvelia iyos 0.25-0.35mm.<br />

murwaze Tevzaobisas ZiriTadad cxovelur satyuaras<br />

iyeneben: nakelis Wias, buzis matls, lokokinas xorcs, qerqiWamias<br />

da sxva. Tevzi mohkidebs Tu ara pirs satyuaras<br />

maSvinve Zlierad swrafad qaCavs Zuas, zustad am drosaa<br />

saWiro joxis swrafi da Zlieri amokvra. igi advilad ver<br />

sZvreba nemskavs Tu wamoego, radgan qseli da dakunTuli<br />

tuCebi aqvs.<br />

fiCxuli (kapoeti, cocxali, xramuli, lurja)<br />

_ fiCxuli farTod gavrcelebuli Tevzia. piri ganivi<br />

aqvs, qveda tuCi dafarulia rqovani garsiT da win gafxianebulia.<br />

riTac advilad fxeks qvebze da sxva sagnebze<br />

modebul wyalmcenareebs. ori mokle ulvaSiT, Subli<br />

odnav amozneqili, zurgi kefis ukan odnavaa SetyleJili.<br />

sxeuli TiTistariseburi, wina nawili sqeli, maRali, ukana<br />

nawili SedarebiT wvrilia da dabali. kudis farfli sakmaodaa<br />

amoWrili. Tavze, Sublze, dingze gamravlebis dros<br />

uCndeba rqovani borcvakebi, zurgis mxare muqia, gverdebi<br />

muqi nacrisferi, iSviaTadaa movercxlisfero, muceli<br />

moTeTro-moyviTalo elferiT. analuri farflebi xSir-<br />

87


ad mowiTalo elferiT, sigrZe 50 sm-mdea, wona 0,5 kg-dan<br />

2,5 kg-mde 83 xSirad gvxvdeba patarebi.<br />

fiCxuli aRm. saqarTvelos wylebSi gvxvdeba TiTqmis<br />

yvelgan _ mtkvari da misi Senakadebi: xrami, algeTi,<br />

aragvi, qsani, liaxvi, focxovi, alazani, iori. tbebi _ jandaris,<br />

bazaleTis. wyalsacavebi _ Tbilisis, sionis. saqarTvelos<br />

garda gvxvdeba azerbaijanis wylebSi.<br />

es xuTi saxelis matarebeli Tevzi binadrobs rogorc<br />

mdinareebSi ise tbebsa da wyalsacavebSi. ikvebeba wyalmcenareebiT,<br />

detritiT da maTTan Seyolili cxoveluri<br />

organizmebiT. lifsitebi ikvebebian planqtonuri organizmebiT.<br />

mcenareul kvebasTan SefardebiT axasiaTebs<br />

sakmaod grZeli nawlavi, romelic sxeulis sigrZes aRemateba<br />

3,5-12,5-jer. muclis apki aqvs Savi.<br />

xramuli tbasa da wyalsacavSi izrdeba ufro swrafad,<br />

aRwevs did zomas, vidre mdinareSi. is sxvadasxva adgilebSi,<br />

garemo pirobebis mixedviT, sqesobrivad mwifdeba<br />

sxvadasxva asakSi 2-5 wlamde. qviriTobs maisidan agvistomde<br />

Txelwylian qva-qviSian adgilebSi. wylis 12-20 0<br />

temperaturis dros. nayofiereba mdinareSi aRwevs 6-30<br />

aTas qviriTs, tbaSi da wyalsacavSi 90 aTasamde. tofobs<br />

ramdenime jerad. qviriTis diametri 0.6-1.0 mm-mdea. Canasaxis<br />

ganviTareba 15 0 temperaturisas grZeldeba 8-10 dRe-<br />

Rames.<br />

fuCxuli gemrieli yuaTiani Tevzia, rac qarTul sufraze<br />

odiTganve cnobilia `cocxalis~ saxelwodebiT.<br />

mas saqarTveloSi gasuli saukunis 40-ian wlebidan 80-ian<br />

wlebamde Sida wyalsatevebis Tevzis mopovebaSi erT-erTi<br />

mniSvnelovani adgili ekava. misi wliuri mopoveba aRniSnul<br />

periodSi Seadgenda 200-450 centners. amJamad fiCxulis<br />

anu xramulis maragi sakmaod Semcirebulia.<br />

fiCxuls iWeren mosasmeli, Casadgmeli, sasroli badeebiT,<br />

iyeneben gorul mosmas, yuris mosmas. dazamTrebisas<br />

mdinaris qvemo dinebisken mimavals iWeren faceriT, rac<br />

83. zrdadausrulebeli fiCxuls qarTlSi da maT Soris qsanze<br />

kapoets ar eZaxian, sanam ar miaRwevs garkveul zoma-wonas.<br />

88


amJamad akrZalulia. fiCxuli izamTrebs wyalqveSa ormoebSi<br />

Sejgufebulad, ris mixedviTac awyoben xelovnur<br />

ormoebs. e. w. oCxebs da masSi Sebudebul Tevzs iWeren zamTarSi.<br />

iyeneben nedls, zog adgilebSi agreTve Sebolils da<br />

damarilebuls. misi qviriTi gamravlebis dros Sxamiania.<br />

Wanari<br />

Wanari qarTul saxelmwifo wylebSi da sufraze pativsacem<br />

Tevzad iTvleboda, iTvleba da momavalSic ar<br />

dakargavs Tavis adgils, qarTvelTa kvebis racionSi. gamsvleli<br />

Tevzia da uyvars Cqari dinebebi. bunebis mesaidumlem<br />

vaJa-fSavelam mxatvrulad aRwera oragulisa da Wanaris<br />

`salam-qalami~.<br />

` _ moxvediT mSvidobiT, moxevdiT mSvidobiT, Zmobilebo,<br />

megobrebo: rogor Zviri sanaxavi gahxdiT?! _<br />

miesalma oragulebs Wanari.<br />

_ mSvidoba mogces RmerTma, keTili iyos Cveni mosvla<br />

da Seni daxvedra. sxvafriv rogor gikiTxoT, Wanaro,<br />

javaro, ar-avo, TevzTa mfarvelo karavo?! _ miesalmnen<br />

Wanars Tavis mxriv oragulebi: _ rogor scxovrob, mtrianoba,<br />

SiSianoba xom ar aris? (`oragulis cxovreba~.)<br />

aRwerilobis mixedviT Wanars ori wyvili ulvaSi aqvs.<br />

zeviTa ulvaSebi aRweven nestoebamde, an Tvalis Suamde.<br />

Subli brtyelia, farTo, kudis farfli Zlier amoWrili,<br />

89


zurgis mxare muqia, muceli moyviTalo, sigrZe 100 santimetri,<br />

wona 5-6 kg-mde.<br />

saqarTveloSi gavrcelebulia md. mtkvris auzSi. mtkvarSi<br />

gvxdeba axalcixemde, md. aragvis qvemo da Sua dinebaSi,<br />

xramSi, qsanSi, didsa da patara liaxvSi, alaznis qvemo<br />

da Sua dinebaSi, iorSi paldomde, binadrobs agreTve jandaris<br />

tbaSi, Tbilisis wyalsacavSi.<br />

arsebobs adgilobrivi binadari da gamsvleli forma.<br />

saq. wylebSi gvxvdeba mxolod adgilobrivi binadari.<br />

azerbaijanis wylebSi cxovrobs rogorc adgilobrivi ise<br />

gamsvleli forma. es ukanaskneli ZiriTadad imyofeba kaspiis<br />

zRvidan gamtknarebul adgilebSi da gasamravleblad<br />

Sedis mdinareebSi.<br />

ikvebeba wylis fskeris binadari uxerxemlo cxovelebiT<br />

(zoobenTosiT), lokokinebiT, mwerebis matlebiT,<br />

wyalSi Cacvenili xmeleTis mwerebiT: WianWvelebiT, kaliebiT,<br />

maxraTi, da sxva. sxvadasxva mcenareebiT, maTi<br />

TesliT da detroitiT. sakvebad iyenebs agreTve bayayebs,<br />

Tevzebs da sxva.<br />

sqesobrivad mwifdeba mamali 4 wlidan, dedali 5 wlidan.<br />

mravldeba maisidan agvistos bolomde. nayofiereba<br />

aRwevs 115 aTasidan 1 milion qviriTamde, romlis diametri<br />

1,17 milimetramdea. qviriTobs ramdenime jerad. Wera<br />

xdeba mosasmeli, Casadgmeli, sasroli badeebiT, venteriT,<br />

ankesiT da sxva. gemireli, cximiani Tevzia (4,5 -8,3%).<br />

gamoiyeneba nedli, damarilebuli, Sebolili, dakonservebuli.<br />

Wanari, sadac Wan-fuZe eTnonimia, xolo _ ar sufiqsi,<br />

_ ur, _ ul-i ki miuTiTebs warmomavlobiT kuTvnilebas<br />

niSnavs Wanurs, iseve rogorc xramuli niSnavs mdinare<br />

xramis Tevzs.<br />

90


gvelana (mkbenara)<br />

aRwerilobiT gvelanas sxeuli wagrZelebulia,<br />

gverdebidan SetyleJili. aqvs sami wyvili ulvaSi. erTi<br />

wyvili piris kuTxeebSi, ori wyvili dingis bolozea. kudis<br />

farfli momrgvalebulia. mis fuZesTan gawyvetili muqi<br />

zolia. zurgisa da analuri farflebis ukan met-naklebad<br />

ganviTarebuli kanovani qedia. sxeulis gverdebze 10-15<br />

muqi laqaa, sxeulis muq-nacsifer fonze oqros elferi<br />

gadahkravs, sigrZe 138 milimetramdea. wona 5 gramamde.<br />

saqarTveloSi binadrobs mdinareebSi: mtkvarSi, alazanSi,<br />

iorSi, did da patara liaxvSi, mejudaSi, froneSi,<br />

qsanSi 84 saZeguramde, aragvSi Jinvalamde, Tbilisisa da<br />

sionis wyalsacavebSi. erTnairad egueba mdinarisa da tbis<br />

pirobebs. ikvebeba cxoveluri benTosiT, planqtoniT da<br />

nawilobriv mcenareuli detritiT. mravldeba maisidan<br />

agvistos bolomde. nayofierebas aRwevs 2500 qviriTamde,<br />

rasac yris ramdenime jerad. ara aqvs sameurneo mniSvneloba,<br />

_ sarevela Tevzia.<br />

84. qsnis xeobis baris soflebSi anu dinebis qvemo welze gvelanas<br />

kbenarsac eZaxian. rogorc ikoTSi mcxovrebma SoTa isakis Ze<br />

gigaurma gviTxra gvelanas layuCebTan, gverdebze aqvs Zvlovani<br />

wamonazardebi. daWerisas Tevzi iCxvliteba da kbenis imitacias<br />

qmnis. amis gamoa, rom mas CvenTan mkbenarasac eZaxian.<br />

91


mtkvris cimori (fetvia, RomRoma, CoCia)<br />

cimoris kudi wvrilia, piri qvedaa. aqvs erTi wyvili<br />

ulvaSi. kudis farfli Rrmada aqvs amoWrili. gamravlebis<br />

periodSi Tavze uCndeba fetvis marcvlis odena borcvakebi,<br />

swored amis gamo Serqmeuli aqvs fetvia da Rom-<br />

Roma. sxeulis sigrZeze gverdiTi xazis zemoT 6-12 muqi<br />

laqaa. zurgisa da kudis farflebze wvrili, muqi laqebis<br />

mwkrivebia. zurgi muqia, muceli Ria nacrisferi. sigrZe 24<br />

sm-mdea, wona 15 gramamde.<br />

mtkvris cimori gavrcelebulia aRmosavleT saqarTvelos<br />

wylebSi. mtkvarSi da mis SenakadebSi; xramSi, aragv-<br />

Si, qsanSi, liaxvSi, iorSi da sxvagan. cnobilia: azerbaijan-<br />

Si, somxeTSi, iranSi.<br />

mtkvris cimori kargad egueba rogorc mdinareebs,<br />

ise tbebs. amjobinebs mdinareSi neli dinebis mdore adgilebs,<br />

Tumca gvxvdeba mTis mdinareTa Cqar nakadebSi (qsanze<br />

qurTamde, aragvze civwyaromde). ikvebeba kibosnairebiT,<br />

mwerTa matlebiTa da WuprebiT, Tevzis qviriTiT da<br />

lifsitebiT. sqesobrivad mwifdeba 2-3 wlidan. qviriTobs<br />

mais-ivnisSi, Txelwylian, qviSian adgilebSi da mcenareulobaze.<br />

qviriTi webovania. ewebeba mcenareebs da sxva<br />

sagnebs. nayofiereba aRwevs 1000 qviriTamde. sameurneo<br />

mniSvnelobis TvalsazrisiT dabali, uxarisxo, sarevela<br />

Tevzia, iyeneben naklebad. Setanilia `wiTel nusxaSi~.<br />

92


aRmosavluri frita-nafota<br />

nafotas sxeuli maRalia, gverdebidan sakmaod SetyleJili<br />

layuCis kbilakebi mokle. meCxerad mjdomi. muclis<br />

farflebs ukan uqerclo qedia. zurgi muqi momwvano.<br />

analuri, muclis mkerdis farflebis fuZeebi umetesad<br />

mowiTalo-narinjisferia. sigrZe 13 santimetramde, wona<br />

60 gramamde; umetesad ufro patara.<br />

nafota aRm. saqarTvelos TiTqmis yvela wyalSi binadrobs.<br />

irCevs mdinaris mdore adgilebs. tbebsa da wyalsacavebs,<br />

mdinareebSi adis sakmaod maRla. md. qsnis zemo<br />

welze Jamuris xeobis dasawyisamde _ `navixevamde~ vrceldeba.<br />

adre gazafxuliT, roca jer kidev foTol-balaxi<br />

gaRviZebuli ar aris badiT Tevzaobisas mosdevs intensiurad.<br />

tbebSi amjobinebs sanapiro adgilebs. gvxvdeba<br />

azerbaijanisa da somxeTis wylebSi.<br />

nafota Tavisi bunebidan gamomdinare erTnairad egueba<br />

mdinarisa da tbis pirobebs. ikvebeba ZiriTadad zoobenTosiT,<br />

plaqtoniT da wyalmcenareebiT. sqesobrivad<br />

mwifdeba 2 wlis asakidan. nayofiereba aRwevs 500-6000-mde<br />

qviriTs, misi diametri 1.16-2.16 milimetramdea. qviriTobs<br />

qva-qviSian gruntze maisidan agvistos bolomde. sarevela<br />

Tevzia. zogierT wyalsatevSi meti momravlebis gamo<br />

sarewao mniSvnelobis iyo. iWeren wvrilTvala mosasmeli<br />

badeebiT. iyeneben rogorc nedls ise damarilebuls.<br />

93


mtkvris goWala (Cxira)<br />

aRwerilobis mixedviT mtkvris goWalas sxeuli dabalia,<br />

wagrZelebuli, dafarulia wvrili qercliT. zeda<br />

ybaze susti, kbilisebri morCi. kudis farfli Zlieraa<br />

amokveTili. aqvs sami wyvili ulvaSi. sxeulze aqvs usworo<br />

muqi laqebi da zolebi. saerTo Seferiloba muqi-nacrisferia.<br />

sigrZe 80 mm-mde. wona 4,5 gr-mde.<br />

goWala aRmosavleT amierkavkasiis endemuri formaa.<br />

binadrobs mtkvris auzis yvela mdinareSi. didi raodenobiT<br />

moipoveba md. qsnis, aragvisa da liaxvis qvemo dinebebze.<br />

saerTod mtknari wylis binadrad iTvleba. ikvebeba<br />

wvrili benTosuri organizmebiT da Tevzis qviriTiT.<br />

mravldeba maisidan-ivlisis bolomde, Txel wylian adgilebSi.<br />

nayofierebas aRwevs 3000-5000 qviriTamde. ar aqvs<br />

sameurneo mniSvneloba. miekuTvneba sarevela Tevzebs.<br />

94


kavkasiuri mdinaris Rorjo, Rvana<br />

sxeuli TiTistariseburia, saSualo zomis qercliT<br />

dafaruli. Tavi momrgvalebulia, Subli viwro, tuCebi Txelia.<br />

zeda tuCi piris kuTxeebTan odnav gafarToebulia.<br />

Txemi, kefa, mkerdis farflebis Reroebi da yelis ukana<br />

nawili dafarulia qercliT. mozrdilebs sacurao buSti<br />

ar aqvT. sxeuli muqi-moyviTaloa. gverdebze zurgisa da<br />

kudis farflebze muqi laqebia. mamali gamravlebis dros<br />

Rebulobs Sav fers. sigrZe 15 santimetramdea, wona 35<br />

gramamde.<br />

Rorjo saqarTvelos mdinareebSi TiTqmis yvelgan gvxvdeba,<br />

aseve gvxvdeba zogierT tbaSi da wyalsacavebSi. 85<br />

umetesad binadrobs Cqar mdinareebSi, irCevs qvaqviSian<br />

garemos. ikvebeba wvrili TevzebiT. nawilobriv<br />

xmeleTis mwerebiT da wyalmcenareebiT. sqesobrivad<br />

mwifdeba 2-3 wlis asakSi. qviriTobs mais-ivnisSi. nayofiereba<br />

aRwevs 400-1000 qviriTamde. sameurneo mniSvneloba<br />

ar aqvs.<br />

mkvlevari m. beriZe ganmartavs, rom qarTlSi da mesxeTSi<br />

saxeli `Rorjo~ Semoitanes gadmosaxlebulma imer-<br />

85. md. qsanSi Rorjo sof. axmajamde vrceldeba. respodentTa<br />

TqmiT zog weliwads didi raodenobiT Semodis zog weliwads ki<br />

naklebad. saqarTveloSi arsebobs Rorjos ramdenime saxeoba:<br />

brtyeldinga, Tavdida, mdinaris Rorjo anu Wyora, meSlamia,<br />

mdevari, namceca, Savpira, cicqa, sul 12 saxeoba. ix. quji niSnianiZe,<br />

cxovelebis saxelwodebaTa leqsikoni, Tb. 2005<br />

95


lebma. sabolood Rorjom gandevna kidec Rvana. 86 Rvanas<br />

fonetikuri varianti Rona aqvs ganmartebuli sabas: `Rona<br />

(Tevz.) _ Rorjo hqvian~. Rona da Roja sinonimebia d. CubinaSvilisaTvis,<br />

agreTve amatebs: Roja, patara loqoa. 87<br />

mtkvris TaRliTa<br />

sxvadasvxa Tevzebs piris Wrili sxvadasxva formis da<br />

mimarTulebisa aqvT. mtkvris TaRliTas piri aRwerilobis<br />

mixedviT zeviTaa mimarTuli. sqesmwife mamlebs gamravlebis<br />

dros Tavze uCndebaT TeTri borcvakebi. sxeuli<br />

zevidan momwvano-muqia. qvemodan movercxlisfro-TeTri.<br />

sigrZe 170 mm-mdea, wona 44 gr-mde.<br />

mtkvris goWalas msgavsad TaRliTa amierkavkasiis endemia.<br />

binadrobs mtkvris auzSi. saqarTveloSi gvxvdeba<br />

mtkvarSi mTel sigrZeze, mis SenakadebSi: xramSi, algeTSi,<br />

aragvSi, liaxvSi, qsanSi, borjomiswyalSi, abasTumanisa<br />

da axalqalaqis wylebSi, iorSi. maT SenakadebSi da sxva.<br />

Tbilisis da sionis wyalsacavebSi.<br />

TaRliTa pelaguri, qaravnuli Tevzia. eweva mcire migracias<br />

kvebasTan, gamravlebasTan da dazamTrebasTan dakavSirebiT.<br />

mravldeba maisidan _ agvsitomde. qviriTobs<br />

86. beraZe m. mebaduroba, Tevzebi, saxelebi. Tb. 2005. gv. 41<br />

87. CubinaSvili d. qarTul-rusuli leqsikoni, Tb., 1984<br />

96


sam jerad. nayofiereba aRwevs daaxloebiT 1-10 aTasamde<br />

qviriTs, romlis diametri 0.5-1.18 mm-mde. ikvebba ZiriTadad<br />

planqtonuri organizmebiT, agreTve benTosiTa da<br />

mwvane wyalmcenareebiT. sameurneo mniSvneloba ar aqvs.<br />

msgavsad mtkvris cimorisa, gvelanasi, goWalasi, Rorjosi<br />

sarevela Tevzia, ufro metic sarewao Tevzebis konkurentia<br />

kvebaSi da gamravlebis adgilebisaTvis.<br />

zemoT CamoTvlili Tevzebis garda aRm. saqarTvelos<br />

mdinareebSi gvxdeba met-naklebi raodenobis sxvadasxva<br />

saxeobis sarevela Tevzebi, romlebic erTmaneTisagan gansxvavdebian<br />

rogorc xarisxiT ise biologiuri TvisebebiT.<br />

md. qsnis qvemo welze sof. muxranSi gviTxres, rom<br />

CvenTan mowonebas imsaxurebs Rona. mas ganviTarebuli<br />

aqvs wyvili ulvaSi, waagavs loqos, mamali moSavoa, xolo<br />

dedali moyviTalo feris. aqvs erTi nawlavi (patarebs arc<br />

welaven) izrdeba 12-15 santimentramde.<br />

mdinaris Rorjo, romelic yovel wels ar gvxvdeba<br />

md. qsanSi sof. axmajamde aRwevs. aseve axmajamde gvxvdeba<br />

qsanSi bolo dros gaCenili wvrili Tevzi _ xamsa. zogierT<br />

wels, gazafxuliT april-maisSi mtkvris adidebisas<br />

xdeba Semodineba qsanSi zogierTi qaravnuli Tevzisa.<br />

1953 -59 wlebSi mingeCauris wyalsacavis srulma avsebam<br />

gamoiwvia mtkvris auzSi da mis Senakad mdinareebSi<br />

zogierTi Tevzis gaqroba da zogierTi ucxo jiSis Tevzis<br />

Semodineba: magaliTad Tu gaqra sayovelTaod cnobili<br />

Tevzi oraguli, romelic jer kidev zahesis aSenebis Semdeg<br />

mcxeTis zeviT veRar adioda. 88 samagierod mtkvarSi<br />

da mis SenakadebSi gaCndnen iseTi Tevzebi rogoric arian:<br />

farflwiTela (mtkvarSi amodis Tbilisamde, gvxvdeba<br />

alazanSi, iorSi); blika (gavrcelebulia aRm. saqarTvelos<br />

88. aRniSnul dabrkolebebis gamo aragvze, qsanze, liaxvze da<br />

sxva mdinareebSi oragulis kvlav gavrcelebis mizniT mowyobili<br />

iqna nataxtarTan oragulis saSeni, aseve mcxeTis sagubar-<br />

Tan muSaobda meTevzeTa spec. brigada, romlebsac evalebodaT<br />

kaspiis zRvidan Semosul oragulTa gadasxma-gadayvana kaSxlis<br />

miRma, mtkvris zemo dinebaSi gasamravleblad. Tumc samwuxarod<br />

yovelive aman sasurveli Sedegi ver gamoiRo.<br />

97


evr mdinareSi); TeTrula, kaparWina (gunduri Tevzia gavrclebulia<br />

xramSi, algeTSi, alazanSi, iorSi); mtkvris nafota<br />

saqarTvelos wylebSi Semovida 1959 wlidan. gavrcelebulia<br />

aragvSi, qsanSi, liaxvSi, mejudaSi da sxvagan. Setanilia<br />

`wiTel nusxaSi~.<br />

Tevzebis migracia<br />

Tevzebis migracia, iseve rogorc cxovelebisa, masobrivia,<br />

ZiriTadad _ aqtiuri, magram zogjer SeimCneva pasiuri<br />

gadaadgilebac. Tevzebi iltvian iqiTken, sadac isini<br />

sasicocxlo pirobebs pouloben. es SeguebiTi Tvisebaa,<br />

romelic uzrunvelyofs arsebobisTvis da saxeobis populaciis<br />

gamravlebisTvis (aRwarmoebisaTvis) xelsayrel<br />

pirobebs. faqtobrivad migracia sasicocxlo ciklis erTerTi<br />

rgolia, romelic uzrunvelyofs rogorc wina, ise<br />

momdevno Taobebis urTierTkavSirs. Tevzis migraciaTa<br />

cikli Cveulebriv sami saxisaa: 1. saqviriTe migracia; 2. kvebiTi<br />

migracia; 3. gamosazamTrebeli migracia. 89<br />

Tevzebis didi umravlesobisaTvis damaxasiaTebelia migraciebi.<br />

xolo zogierTi jgufi mudmivad cxovrobs erTsa<br />

da imave adgilas, magaliTad Rorjoebis ojaxi.<br />

migracia TevzebSi erTnairad ar aris gamoxatuli. zogierTi<br />

saxeobisaTvis, magaliTad, fargasaTvis damaxasiaTebelia<br />

mxolod saqviriTe da kvebiTi migracia. Tevzebis<br />

umravlesobas mxolod zamTris migracia axasiaTebs. magaliTad<br />

cimorebi zamTrobiT mdinaris SedarebiT ufro Rrma<br />

adgilebs etanebian, kalmaxebi piriqiT _ Tbil adgils.<br />

zogierTi saxeobis TevzisTvis, magaliTad mozrdili<br />

oragulisTvis, damaxasiaTebelia kvebiTi migracia mdinaridan<br />

zRvaSi, xolo roca isini sqesobrivad momwifdebian,<br />

saqviriTe adgilebisaken moeSurebian, zRvidan mdinareSi.<br />

89. ix. Jurnali `nadiroba~ 2006. №11. gv.32<br />

98


Tevzebis umravlesobisaTvis sazamTro migraciebi<br />

im drosaa damaxasiaTebeli rodesac isini maqsimalurad<br />

suqdebian, rac normaluri gamozamTrebisaTvis ZiriTadi<br />

pirobaa. magaliTad kaparWina (leSa), xamsa anu sardala<br />

da sxva, Tu gamxdrebia, ar miiltvian gamosazamTreblad<br />

Tugind wylis temperatura mkveTrad daeces.<br />

migraciis dasawyisi rogorc Tevzis mdgomareobaze,<br />

aseve garemo pirobebis cvlazea damokidebuli. saqviriTe,<br />

sakvebTan dakavSirebuli da sazamTro migraciebi mtkice<br />

urTierTkavSirSia erTmaneTTan, rac Tevzebis sasicocxlo<br />

cikls uzrunvelyofs.<br />

zogjer TevzebisaTvis TavdacviTi migraciebicaa damaxasiaTebeli.<br />

am SemTxvevaSi maTi migracia aqtiuria. mraval<br />

Tevzs pasiuri migracia axasiaTebs, romlis drosac<br />

organizmi ar xarjavs Zalas, igi wylis dinebas miuyveba.<br />

sainteresoa ra iwvevs amgvar migracias? udavoa, rom migracia<br />

aris Segueba. magaliTad davuSvaT, rom yvela oraguli<br />

romelic qviriTis dasayrelad Sevida ama Tu im mdinareSi,<br />

darCa iq gamosakvebad da ar dabrunda zRvaSi. sakvebi<br />

ueWvelad SemoelevaT da misi raodenobac Semcirdeba,<br />

miTumetes rom qviriTobis gamo dasustebul Tevzebs didi<br />

raodenobiT sakvebi esaWiroebaT, amitomac aucilebelia<br />

maTi migracia sakvebiT mdidar adgilebSi, e. i. zRvaSi.<br />

arian iseTi Tevzebic romelTa mamrebi mxolod mdinareSi<br />

cxovroben xolo mdedrebi sxva wyelbSi gadian.<br />

aseTebi arian oraguli, wvera da sxva.<br />

saerTod Tevzebi moZraoben qaravnebad maT Soris migraciis<br />

drosac, romelTac saerTo beladi ar yavT. qaravnebad<br />

moZraoba aadvilebs maT Weras. Tevzebis Wera<br />

yvelaze mosaxerxebeli da iolia zamTris migraciis dros,<br />

Tanac am droisaTvis maRali xarisxisaa.<br />

im kanonzomierebis codna, romelsac migraciebi eqvemdebareba,<br />

saSualebas iZleva Seumcdarad davadginoT<br />

Tevzebis gadaadgilebis gzebi, mimarTulebebi, vadebi,<br />

agreTve maTi gamosazamTreblad Tavmoyris adgilebi. am<br />

momentebis codna da gaTvaliswineba Tevzis didi raodenobiT<br />

Weris garantiaa.<br />

99


Tevzebis zrunva STamomavlobaze<br />

yvela cocxali arseba mravldeba. mravldebian Tevzebic<br />

da Tqven warmoidgineT, zogi saxeoba iseTi intensivobiT,<br />

rom bunebis garkveuli kanonzomiereba rom ara erTi<br />

wyvili STamomavloba albaT mTel dedamiwas dafaravda.<br />

magram bunebaSi arsebobs mravali dabrkoleba, romelic<br />

aferxebs organizmTa esodeni intensivobiT gamravlebas.<br />

yoveli saxis individTa didi raodenoba nadgurdeba<br />

sakvebis naklebobiT, mtaceblebiT, parazitebiT, araxelsayreli<br />

klimaturi pirobebiT da sxva.<br />

da mainc, Tevzebs Soris cotaa iseTi saxeoba, STamomavlobaze<br />

rom zrunavdes. TevzTa umravlesoba qviriTs bedis<br />

anabara tovebs. lifsitebi mSoblebisgan damoukideblad<br />

iCekebian, ikvebebian da izrdebian. magaliTad tropikuli<br />

da zomieri sartylis TiTqmis yvela zRvasa da okeane-<br />

Si binadrobs mTvaraTevzi. misi sigrZe sam metrs aWarbebs.<br />

wona 1410 kg-ia. da ai es Tevzi sicocxleSi erTxel mravldeba.<br />

yris 300 milion kvercxs. yvelaze mets xerxemlian<br />

cxovelTa Soris. davuSvaT, rom yvela kvercxidan gamosuli<br />

lifista gaizarda, maSin am Tevzis mesame Taobis saer-<br />

To wona asjer meti iqneba TviT dedamiwis wonaze, magram<br />

cxadia bunebaSi ase ar xdeba da rTuli saarsebo pirobebis<br />

gamo am mravalricxovani masidan sqesobriv simwifes sul<br />

raRac oriode wyvili aRwevs.<br />

TevzTa gamravlebaSi, zemo aRniSnul dabrkolebebis<br />

gamo ra mouvidodaT dabalnayofier Tevzebs, STamomavlobaze<br />

zrunvis instiqti rom ar hqondeT. es instiqti maT<br />

CamouyalibdaT evoluciis procesSi, rogorc saxeobis gadarCenisTvis<br />

aucilebeli piroba.<br />

mainc romeli Tevzebi zrunaven STamomavlobaze da<br />

rogor?, magaliTad, Savi zRvis oraguli romelic gamsvleli<br />

Tevzia tofobisTvis Sedis mdinareSi. qviriTs<br />

oqtombridan Tebervlamde yris. dedali ormos akeTebs<br />

(zogjer mamalic exmareba) da yris qviriTs, romelsac mamali<br />

anayofierebs. amis Semdeg oragulebi ormos qvebiT<br />

100


da qviSiT faraven, toveben da zRvaSi brundebian. marTalia<br />

umniSvneloa, magram mainc garkveuli mzrunvelobaa<br />

STamomavlobaze. gamoCekili lifsitebi 2-3 walmde mdinareSi<br />

rCebian. Semdeg Tu zRvaSi dabrundnen swrafad<br />

izrdebian da maTgan oragulebi viTardeba, Tu mdinareSi<br />

darCnen isini kalmaxebad izrdebian.<br />

zogi saxeobis Tevzi ufro aqtiurad zrunavs STamomavlobaze,<br />

Sav zRvaSi binadrobs Tevzi _ samekala. igi 40-90<br />

milimetris, sul 4 gramiani Tevzia. mamali samekala qviri-<br />

TobisTvis winaswar iWers Tadarigs, aSenebs budes, budis<br />

asaSenebeli masala Tevzis Tirkmlidan gamonadeni erTgvarovani<br />

nivTierebaa. es nivTiereba rogorc ki wyalSi<br />

moxvdeba, cemetiviT magrdeba.<br />

gamravlebis periodSi mamali samekala Zalian agresiuli<br />

xdeba. mamlebs Soris rainduli orTabrZolac ki<br />

imarTeba. gamarjvebuli mamali rigrigobiT Serekavs<br />

budeSi or-sam dedals romlebic dayrian 20-dan 100 kvercxamde<br />

da es aris da es. amiT amTavrebs Tavis dedur movaleobas.<br />

STamomavlobaze zrunva mTlianad mamals ekisreba.<br />

igi anayofierebs qviriTs da icavs mas. icavs rogorc<br />

gaerSe mtrebisagan ise dedali samekalasagan, radganac<br />

masSi imdnad atrofirebulia mSoblis instiqti, rom Tavs<br />

esxmis sakuTar qviriTsa Tu lifsitebs da Wams kidec. mamali<br />

samekala mzrunveli mSobelia. igi Tavs dastrialebs<br />

qviriTs, darajobs mas. drodadro mkerdis farflebis<br />

daCqarebuli moZraobiT aZlierebs wylis cirkulacias<br />

da amiT Canasaxis JangbadiT momaragebas uzrunvelyofs.<br />

lifsitebis gamoCekis Semdeg mamali erTxans kidev icavs<br />

maT.<br />

101


Tevzis mtrebi<br />

msoflios zogierT qveyanaSi popularobiT sargeblobs<br />

gawvrTnili frinveliT CvamiT Tevzaoba. Zveli<br />

xelnawerebi gvamcnoben, rom es xerxi 813 wels SemouRiaT<br />

iaponelebs. CvamiT Tevzaoben koreaSi, indoeTSi, CineTSi,<br />

indoneziaSi. sakiTxavia da Tanac saintereso yovelive<br />

amas dasabami rogor mieca. zogierTi aRmosavluri religia<br />

krZalavs cocxali arsebis mokvlas, vinaidan Tevzs<br />

frinveli iWers da ara TviTon adamiani, amiT morwmuneebi<br />

RvTis winaSe ucodvelad Tvlian dResac Tavs.<br />

Cvamas daxmarebiT Tevzis Wera evropelebma mxolod<br />

XIV saukuneSi daiwyes da XVII saukunidan ukve farTod<br />

gavrcelda ZiriTadad begliaSi, safrangeTsa da inglisSi.<br />

es iseve, rogorc baziT nadiroba sportuli garToba, hobi<br />

ufroa, vidre nadirobiT sakvebis mopoveba.<br />

meTevzeebi sxvadasxva saxeobis Cvamas iyeneben (sul<br />

am frinvelis 26 saxeobaa cnobili. CineTSi igi moSinaurebuli<br />

hyavT da mis kvercxebs qaTmebs aCekineben. sxva qveynebSi<br />

ki axalgazrda frinvelebs iWeren da mere wvrTnian.<br />

Cvamas gawvrTna metad Sromatevadi saqmea. amas Svidi-rva<br />

Tve mainc sWirdeba, patroni rom ar dakortnos niskartebs<br />

wvers axerxaven da frTebs aWrian. Cvama tyveobaSi didxans<br />

cocxlobs, zogierTi cnobiT 20-30 welsac ki. yvelaze nayofierad<br />

3-8 wlamde asakSi `Sromobs~. gamorCeulad marjve<br />

frinvels saaTSi 100 Tevzis daWera SeuZlia.<br />

* * *<br />

yvela arsebas Tavisi mter-moyvare yavs. mtrebis simravles<br />

TviTon gansazRvraven, gamomdinare TavianTi<br />

Tvisebebidan. zog Tevzs mometebulad bevri mteri yavs,<br />

zogs naklebi da Tanac pasiuri. rac ufro Zvirfasia wylis<br />

102


inadari (xorciT, tyaviT, qoniT da a. S.) miT meti mtrobs<br />

da nadirobs masze.<br />

adamianebisa da frinvelebis garda Tevzebs cxovelebic<br />

emterebin. CvenSi cnobilia, rom melakudas erT-er-<br />

Ti gemrieli sakvebi fSaSi daWerili kalmaxi da murwaa,<br />

ramdens SegvimCnevia bind-bundSi, diliT qsnis Walebze,<br />

seqtember-oqotmberSi, oSoSiTa da wylis wiwmatiT gamwvanebul<br />

xavsmodebul fSebSi muxlamde talaxiani fexebiT<br />

(TiTqos Ceqmebi acviao) moTevzave melia. man kargad<br />

icis Tevzis fasi da amitomacaa rom kalmaxs danatrebuli,<br />

ZaRlebiT savse soflis pirebsac ar erideba. movusminoT<br />

bunebis mkvlevarT:<br />

TiTqmis ori aTasi wlis win romaelma klavdius<br />

elianusma Tavis wignSi `cocxali buneba~ aseTi ram Cawera:<br />

`mdinaris napirze moseirne mela eSmakurad iWers wvril<br />

Tevzebs. Tavis fumfula kuds igi wyalSi yofs. Tevzebi<br />

Semoexvevian mas da xSir bewvebSi ixlarTebian. rogorc ki<br />

mela amas igrZnobs, swrafad amoagdebs kuds wylidan, mSral<br />

adgilze gadaxteba da kuds dabertyavs. Tevzebi Zirs<br />

cviva da meliac gemrielad miirTmevs maT~.<br />

mogvianebiT 1555 wels cnobili Svedi naturalisti,<br />

arqiepiskoposi olas magnusi Tavis TxzulebebSi dasZens:<br />

`norvegiis kldeebSi me TviTon minaxavs wyalSi kudCayofili<br />

melia, igi drodadro amoiqnevda xolme kuds da zed<br />

CaWidebul kiborCxalebs Seeqceoda~.<br />

sxvadasxva xalxebis _ rusebis, germanelebis, eskimosebis<br />

da sxvaTa zRaprebSi meliebi xSirad sCadian msgavs<br />

gmirobebs.<br />

doqtori gajeri cxovelTa yovelgvari ucnauri<br />

Cvevebisa da Tavgadasavlebis dauRalavi mkvlevaria. did<br />

samecniero JurnalSi gamoqveynebul statiaSi man CamoTvala<br />

yvela misTvis cnobili cxoveli, romelTa Sesaxebac<br />

amboben, TiTqos kudiT iWeren Tevzebs, kiboebs da kibor-<br />

Cxalebs. aseTi cxoveli Svidia: mela, koioti, wavi, enoti,<br />

virTagva, kata da iaguari (man ratomRac ar moixsenia maimuni)<br />

rac Seexeba wavs da mis siyvaruls Tevzisadmi, gakvr-<br />

103


iT, magram mainc aqvs naxsenebi vaJa-fSavelas Tavis `oragulis<br />

cxovrebaSi~. `wavze uaresi mteri Cven adamiani gvyavs.<br />

ramdennairi manqana aqvs gamogonili Cvens Sesapyrobad~...<br />

garda am mtaceblisa bevrs daunaxavs Walebze, fSebTan<br />

did koxis qvaze Semomjdari bora, romelic Casafrebulia<br />

da elodeba aRma mimaval Tevzis gaCqafunebas Txel wyal-<br />

Si. _ ras vizvT, kalmaxi yvelas moswons da uyvars.<br />

104


Tevzeuli da misi roli kvebis racionSi<br />

sakvebi adamianis erTaderTi cnobili energetikuli<br />

wyaroa. adamiani kvebis gziT Sedis mWidro kontaqtSi biosferos<br />

Semadgenlobis qimiur nivTierebebTan. garemomcveli<br />

buneba moiTxovs, rom adamiani ikvebebodes im sakvebiT,<br />

rasac igi mas aZlevs da im raodenobiT rasac gascems.<br />

Tavdapirvelad adamianis gamosakvebad daSvebuli iyo<br />

vegetarianuli sakvebi: `da Tqva RmerTma: `aha, mogeciT<br />

Tqven yoveli balaxi, Tesli mTesveli, romelic miwis<br />

pirzea, da yoveli xe, romelzec Teslis mTesveli nayofia<br />

_ saWmelad~. warRvnis Semdgom adamianis sakvebad daSvebuli<br />

iqna cxovelis xorci da yovelive rogorc mcenareuli<br />

safaridan, aseve cxoveluridanac _ `yoveli moZravi<br />

cocxali arseba saWmeli iyos TqvenTvis, rogorc mwvane<br />

balaxi: Tqven gaZlevT yvelafers~ _ ambobs ufali (dab.<br />

9.3).<br />

Tu warRvnamde iyo erTi xalxi, romelic erTi saxis<br />

sakvebiT ikvebeboda da am sakvebis mogrovebis erTnairi<br />

saSualebebi hqonda. warRvnis Semdeg adamianis cxovreba<br />

sxvagvarad warimarTa, amavdroulad daiwyo eTnikur<br />

erTeulebad Camoyalibebis procesi. eTnikuri jgufebi<br />

iwyeben axal teritoriebze arsebuli faunisa da floris<br />

sakvebad gamoyenebas. Sesabamisad daiwyo eTnokulturebis<br />

Camoyalibebac.<br />

winaaziis istoriul-eTnografiul olqSi (TurqeTi,<br />

israeli, arabuli qveynebi, irani) yvela xalxs Tavisi kulturul-sayofacxovrebo<br />

Taviseburebani gaaCnia. ama Tu<br />

im eTnosisaTvis kveba bevrad iyo damokidebuli garemosacxovrebel,<br />

socialur da qonebriv pirobebze.<br />

araswori kveba (rac SesaZlebelia sxvadasxva mizezebiT<br />

iyos gamowveuli), gavlenas axdens adamianis centralur<br />

nervuli sistemis funqciaze da umaRles nervul<br />

moqmedebaze, rac gansakuTrebulad mgrZnobiarea organizmis<br />

garegani da Sinagani garemos cvlilebebisadmi.<br />

ebrael erze, kerZod polonel ebraelebze, gamokvle-<br />

105


vis safuZvelze dayrdnobiT<br />

werda erTi amerikeli, viskoniis<br />

universitetis profesori<br />

_ morgulisi, rom:<br />

`am xalxs, romlebic TaobaTa<br />

manZilze uWmelobis msxverplni<br />

iyvnen, aqvT gaRaribebuli<br />

sisxli, viwro beWebi,<br />

Cavardnili mkerdi, dablebi<br />

da fermkrTalni arian. maTi<br />

susti konstitencia, fizikuri<br />

uZlureba naTels xdis,<br />

rom isini ar gamodgebian mZime<br />

samuSaoebze~. 90<br />

saqarTvelos mosaxleobis<br />

umetesi nawili kvebis<br />

racionSi cxovelur cilaze<br />

moTxovnilebas ikmayofilebda<br />

TevziT, rZis produqtebiT<br />

da kvercxiT. dasavleT da aRmosavleT<br />

saqarTveloSi gansxvaveba iyo, rogorc kvebis<br />

xasiaTSi, aseve etiketSi. Zvelad saqarTveloSi yvelgan,<br />

xolo Semdeg ki dasavleT saqarTveloSi gardacvalebulis<br />

sulis mosaxseniebeli qelexi samarxvo iyo. Wirisuflebi<br />

40 dRis, zogjer erTi wlis ganmavlobaSi marxulobdnen.<br />

don juzepe judiCi milaneli, qarTuli wes-<br />

Cveulebebis Sesaxeb werda: `gardacvalebis Semdeg naTesavebi<br />

da ymebi mgloviarobis aRsaniSnavad miwaze gaSlil<br />

Wilofze iZineben, mTeli wlis manZilze ar Wamen xorcs,<br />

Tevzs, kvercxsa da rZis nawarms~. 91 analogiur cnobas<br />

gvawvdis vaxuSti batoniSvili: `ara sWamdin xorsca da<br />

cxovelsa wlamde, garna maSinac iZulebiTa didiTa, STa-<br />

90. d. baxtaZe, p. koRuaSvili, qarTvelTa kvebis kultura, Tb.<br />

2009. gv. 132<br />

91. iqve gv.138<br />

106


icvian ZaZa-flasni da daiburon Tavsa Txisurni CaCni~. 92<br />

n. janaSia ase aRwers afxazTa qorwils: `sazogadod,<br />

afxazTa qorwili ar aris naqebi nair-nairi sasmel-saWmelebiTa:<br />

erTi naWeri mSrali xorci, simindis fqvilis<br />

Romi, Rvino da qorwilis gaTavebis xans qaTmis an batknis<br />

xorci, egreTwodebuli `aZ~ _ morCa da gaTavda~.<br />

germaneli mkvlevari k. koxi Tavad ColoyaSvilis<br />

samxaris sufras ki Semdegnairad agviwers: `samxari marTlac<br />

dResaswauls mogagonebdaT. Cinebuli naxvretebiani<br />

yveliT daiwyo, romelsac axali kitrebi mohyva, Semdeg<br />

rig-rigobiT mohqondaT Caxoxbili, cxvris xorci, Tevzi<br />

da bolos sxvadasxva Semwvari kerZi. SigadaSig madis SesanarCuneblad<br />

surnelovan mwvanils Seeqceodnen~.<br />

kvebasTan dakavSirebuli aRkveTebi da SezRudvebi<br />

yofiTi tradiciebisa da religiuri msoflmxedvelobis<br />

udidesi movlenaa, e. i. rogorc irkveva kvebiT akrZalvas<br />

sakraluri safuZveli aqvs. mag: mesxebi, aWarlebi da<br />

javaxebi ar Wamdnen Roris xorcs. aseve me-19 s-Si Roris<br />

xorci ikrZaleboda xevsureTSi, xevSi, gudamayarSi,<br />

fSavSi, mTiuleTSi, mTis raWvelebSi. kurdRlis xorcs,<br />

kalmaxs da oraguls ar Wamdnen xevsurebi. 93 daTvis xorci<br />

ikrZaleboda zemo svaneTSi. zogan tabu dadebuli aqvs ara<br />

cxovelis xorcs mTlianad, aramed mxolod mis ama Tu im<br />

nawils, mag.: qarTveli mTielebi (qsanze, liaxvze, aragvze)<br />

daTvis xorcis mxolod marcxena mxares Wamdnen. afxazebi<br />

XVII s-Si megrelebisagan gansxvavebiT ar Wamdnen Tevzs da<br />

kiborCxalebs. saqarTvelos mTieli mosaxeloba marxvaSi<br />

Wamda nivris xinkals, moxarSul lobios, Tevzs, velurad<br />

mzard mxaleuls da mwvanils. 94<br />

92. qarTlis cxovreba. t.IV. Tb. 1973. gv. 395<br />

93. Волкова Н. Г. Джавахишвили Г. Н. Бытовая культура грузии XIX-XX<br />

веков, М. 1982. _ с. 163.<br />

94. saaRdgomo did marxvaSi ikrZaleba cxoveluri warmoSobis<br />

sakvebi, mxolod yvelieris kviraSia daSvebuli rZis nawarmi,<br />

kvercxi da Tevzi; petre-pavlobis marxvis dros daSvebulia mxolod<br />

Tevzi (oTxSabaTi, paraskevis garda); mariamobis marxvisas<br />

(14-27/VIII) saerTod ikrZaleba cxoveluri warmoSobis sakvebi da<br />

107


XVII-XVIII saukuneebSi Tbilisis bazarze kvebis<br />

produqtebis didi nairsaxeoba iyo: puri, Rvino da arayi,<br />

batkani, Wedila, brinji, erbo, Saqari, zeTis xili, Zvirfasi<br />

Tevzeuli _ gelaqnuri, oraguli, zuTxi, xramuli,<br />

fiCxuli: xmeli Tevzi _ zurgieli, doSi, xizilala da<br />

sxva mravali. gacxovelebuli vaWroba warmoebda agreTve<br />

provinciebSi. amave periodisTvis mcire qalaqad wodebul<br />

cxinvalSi, sadac vaWrobas didad uwyobda xels misi<br />

geografiuli mdebareoba da masze gamavali savaWro gzebi,<br />

adgilobrivi warmoebis saqonelTan erTad iyideboda<br />

Tevzeulic: `...abreSumi, marili, zurgieli, zuTxi, doSi,<br />

xizilala, gelaqnuri, TeTri brinji~. 95<br />

XIX-XX saukuneebis mijnaze Tbilisis bazrebze damkvidreba<br />

did Zalisxmevasa da Sromas moiTxovda, rogorc<br />

TevziT movaWre amxanagobebisagan, ise calkeul meduqnenoqrebisagan.<br />

maT sasamarTloebzec ki uxdebodaT TavianTi<br />

profesiuli kavSirebis uflebebisa da Tavis dacva,<br />

rogorc reaqciiT mosargeble aRebisgan, ise sxva juris<br />

qor-vaWarTagan da adgilobriv biurokrat-CinovnikTagan.<br />

ai ras wers amis Sesxeb saukunis winandeli presa: `Tfilisis<br />

TevziT movaWre noqrebis, (ricxviT 25 kaci) krebas am<br />

dReebSi TaTbiri qonda noqarTa mdgomareobis Sesaxeb.<br />

krebam erTxmad gamoitana Semdegi rezolucia: viRebT ra<br />

mxedvelobaSi, rom Cvenma aRebma isargebles reaqciis ga-<br />

ZlierebiT da wagvarTves is mcire Tavisuflebis namcecic<br />

ki, romelic sisxliTa da brZoliT gvqonda mopovebuli,<br />

isini sargebloben SemTxveviT da ar ketaven maRaziebs<br />

daniSnul droze, arc kvira-uqmeobiT, amitom Cven TevziT<br />

movaWreTa noqrebi erTxel da samudamod vadgenT, rom<br />

daiketos maRaziebi kviraobiT mTeli dRis ganmavlobaSi,<br />

xolo saqmis dReebSi neba mieceT ivaWron mxolod dilis<br />

bolos, saSobao marxvis dros (28/XI-6/I) iseve rogorc petre-pavlobisas<br />

daSvebulia mxolod Tevzi (oTxSabaTisa da paraskevis<br />

garda, isic mxolod 25 dekembramde).<br />

95. cotniaSvili mix. cxinvalis istoria. _ cxinvali, gamomc.<br />

`irisToni~. _ 1986. _ gv.121<br />

108


7 saaTidan saRamos 7 saaTamde. is noqari, romelic ar daemorCileba<br />

Cvens gadawyvetilebas, dauyovnebliv micemul<br />

iqneba saamxanago samarTalSi. amis Semdeg krebam amoirCia<br />

komisia, romelsac pirdapiri damokidebuleba eqneba noqarTa<br />

profesionalur kavSirTan. es dadgenileba ZalaSi<br />

Sedis dRidan gamoqveynebisa.-~ 96<br />

saqarTveloSi qalaqTa bazrebze didad fasobda damarilebuli<br />

da gamSrali Tevzi (erTi xalxuri, frTiani<br />

gamoTqmac zustad doSs ukavSideba: `mizez-mizez doSs<br />

marili akliao~), Tevzis damarilebis gansxvavebuli xerxebi<br />

arsebobda. zuTxs an sxva jiSis msxvil Tevzs sigrZeze<br />

Wridnen da awyobdnen marilwyalSi did kasrebSi,<br />

sadac erTi kviris ganmavlobaSi ayovnebdnen, wvril Tevzis<br />

jiSebs gamouSignavad amarilebdnen da aSrobdnen.<br />

damarilebuli Tevzisagan iRebdnen ori saxis produqts:<br />

damarilebul-gamSral da damarilebl-Sebolil Tevzs.<br />

Tevzisagan aTeulobiT sxvadasxva gemriel kerZs<br />

amzadeben. evlia Celebi Savi zRvis aRwerilobisas werda:<br />

`maTi sanaqebo Tevzebi: zRvis qorWila, kefali, skumbria<br />

da kidev aTasnairi Tevzia, magram amaTgan lazebi yvelaze<br />

ufro etanebian xamsas... imdenad sasargebloa, rom misi<br />

mWameli kacis Zala Svid dReSi araCveulebrivad izrdeba.<br />

Zalian noyieri da swrafad mosanelebelia. radgan Wamis<br />

dros Tevzs suni ara aqvs. mWamels wyurvili ar awuxebs.<br />

tkivilebiT Sepyrobili adamiani Tu mas SeWams, gamojanmrTeldeba...<br />

ormocnair kerZs amzadeben misgan. keTdeba<br />

Semwvari, wvniani, moxrakuli, xaxviT Semzadebuli<br />

Rvezeli, baklava~. amrigad xalxur kvebiT sistemaSi Segvi-<br />

Zlia eTnosis Taviseburebebic davinaxoT, sadac vlindeba<br />

erovnul TviTSegnebaSi gamoxatuli sasicocxlo uzrunveyofis<br />

kulturis Rirebulebebi.<br />

Cvens mkiTxvels qvemoT mivawvdiT ugemrielesi TevzeuliT,<br />

ugemrielesi kerZebis momzadebis ramdenime recepts,<br />

rac didi xania amSvenebs qarTul sufras.<br />

96. gaz. `win~. _ 1907, marti, №20, gv.2.<br />

109


Semwvari kalmaxi * *<br />

_ masala: kalmaxi _ 500 gr; erbo an karaqi (SeiZleba<br />

zeTi) _ 150 gr; nigozi 1/2 Wiqa; broweulis wveni Wiqanaxevari,<br />

xaxvi erTi Tavi, qinZi 2-3 Rero, niori, wiwaka da<br />

marili gemovnebiT.<br />

momzadeba: gasufTavebuli da garecxili kalmaxi<br />

davWraT naWrebad. davayaroT marili (gavaCeroT 10 wuTi).<br />

amovavloT fqvilSi, davawyoT cxel erboian tafaze da<br />

SevwvaT orive mxridan. gamzadebuli Tevzi sasurvelia<br />

pirdapir tafiT mivitanoT sufraze.<br />

Wiqa naxevar broweulis wvenSi davamatoT marilSi danayili:<br />

niori, qinZi, wiwaka da nigozi, wvrilad daWrili xaxvi<br />

da movurioT. gamzadebuli sawebeli davasxaT gacivebul<br />

Tevzs. (SeiZleba sawebeli calkec mivitanoT sufraze<br />

TevzTan erTad).<br />

kalmaxi sawebliT* *<br />

_ masala: kalmaxi 500 gr; gamxmari (kurkebis gareSe)<br />

Sindi _ 1/2 Wiqa; xaxvi erTi Tavi; niori erTi kbili, Zmari<br />

1/2 Wiqa, wyali Wiqa naxevari; marili gemovnebiT.<br />

momzadeba: moxarSuli kalmaxis naWrebi davawyoT langarze.<br />

sufTa qvabSi CavasxaT Wiqa naxevari wyali; CavyaroT<br />

gamxmari Sindi 1/2 Wiqa; daWrili xaxvi, danayili niori da<br />

nigozi, 1/2 Wiqa Zmari, marili gemovnebiT da vxarSoT 15-<br />

20 wuTi, saSualo cecxlze. gadmovdgaT cecxlidan da gavacivoT.<br />

gacivebuli sawebela davasxaT Tevzs.<br />

suxarSi da kvercxSi Semwvari kalmaxi* *<br />

_ masala: kalmaxi _ 500 gr; kvercxi 2 cali, erbo an<br />

karaqi 50-70 grami, fqvili da suxari ramdenic dasWirdeba;<br />

daWrili xaxvi, limoni da marili gemovnebiT.<br />

momzadeba: patara zomis (an saSualo zomis) kalmaxi gavasufTavoT,<br />

davayaroT marili da amovavloT im wuTSive<br />

110


fqvilSi, Semdeg amovavloT kvercxSi da Semdgom suxarSi.<br />

davawyoT cxel erboian tafaze da SevwvaT orive mxridan.<br />

Semwvari Tevzi gadmoviRoT langarze, davasxaT Sewvisas<br />

warmoqmnili wveni, movrToT oxraxuSis foTelbiT,<br />

CavawuroT limonis wveni (SegviZlia movrToT daWrili<br />

limoniT) da davayaroT daWrili xaxvi.<br />

moxarSuli oraguli Tavis wvenSi* *<br />

_ masala: oraguli _ 500 gr; xaxvi 400 gr, Savi pilpili,<br />

marili, qinZi gemovnebiT.<br />

mozadeba: gasufTavebuli da garecxili oraguli<br />

davWraT saSualo sisqis naWrebad. Semdeg qvabSi CavawyoT<br />

fena-fena oraguli da daWrili xaxvi. TiToeul fenas movayaroT<br />

marili da Savi pilpili. ase davawyoT or-sam an<br />

oTx fenad, Semdeg davasxaT wyali ise, rom am ukanasknelma<br />

odnav dafaros qvabSi moTavsebuli masala. davafaroT qvabs<br />

saxuravi da vxarSoT dabal cecxlze. gamzadebuli ker-<br />

Zi gadmoviRoT Rrma langarze Tavisive wveniT, davayaroT<br />

wvrilad daWrili qinZi da gavacivoT.<br />

oragulis bozaTma* *<br />

_ masala: oraguli 500 gr; erbo an karaqi 300-400 gr;<br />

xaxvi 1-2 Tavi, limoni, qinZi, oxraxuSi, kama (cereco), tarxuna,<br />

marili gemovnebiT.<br />

momzadeba: gavasufTaod, gavrecxoT da davWraT Tevzi.<br />

xaxvi davWraT mrgvlad da avurioT masSi daWrili qin-<br />

Zi, oxraxuSi, kama, tarxuna.<br />

qvabSi CavyaroT xaxvis da mwvanilis narevis naxevari<br />

cximTan erTad, zemodan davawyoT daWrili oragulis<br />

naWrebi, davayaroT marili da darCenili narevi. davasxaT<br />

wyali ise, rom man odnav dafaros qvabSi moTavsebuli masa.<br />

davdgaT cecxlze da movxarSoT.<br />

momzadebuli kerZi gadmoviRoT langarze, movasxaT<br />

limonis wveni. sufraze SegviZlia mivitanoT rogorc civi<br />

aseve cxeli.<br />

111


gelaqnuri wveniT* *<br />

_ masala: gelaqnuri _ 1 kg; Sindis CurCa _ 1C/W; xaxvi<br />

_ 2-3 Tavi; danayili nigozi _ 4 s/k.<br />

momzadeba: gelaqnuri movxarSoT Cveulebrivi wesiT.<br />

calke qvabSi CavasxaT 3-4 Wiqa wyali, davumatoT Sindis<br />

CurCa, daWrili xaxvi, danayili nigozi da vaduRoT. moxar-<br />

Suli gelaqnuri TefSze davawyoT da zed davasxaT gamzadebuli<br />

sawebeli.<br />

doSi sawebliT* *<br />

_ doSi wina RamiT unda davalboT, xolo meore dRes<br />

sxva wyalSi movxarSoT. wyali bolomde unda daesxas da ise<br />

moixarSos. gavukeToT nigvzis an Zmris sawebeli da moxar-<br />

Suli Tevzi Sig CavawyoT.<br />

loqo wveniT* *<br />

_ masala: loqo _ 1 kg; dafnis foToli 2-3 cali, qinZi<br />

6-7 Ziri, pilpili, tyemlis tylapi, marili gemovnebiT.<br />

momzadeba: loqo gavasufTaoT, davWraT naWrebad,<br />

gavrecxoT, CavawyoT qvabSi, davasxaT imdeni wyali, rom<br />

Tevzi daifaros. duRilis dros movxadoT qafi, CavyaroT<br />

marili, dafnis foToli, daWrili qinZi, daWrili tyemlis<br />

tylapi, pilpili da vaduRoT. rodesac Tevzi moixarSeba<br />

da wveni Sesqeldeba, cecxlidan gadmovdgaT.<br />

moxarSuli loqo qinZmarSi* *<br />

_ masala: loqo _ 500 gr; qinZi 9-10 Reri; Zmari _ naxevari<br />

Wiqa; 1/2 an 3/4 loqos naxarSi; marili gemovnebiT.<br />

momzadeba: gasufTavebuli, garecxili da saSuialo<br />

zomebad daWrili loqo movxarSoT aduRebul marilnarev<br />

wyalSi. moxarSuli Tevzi amoviRoT qvabidan, davawyoT<br />

112


sufTa xis dafaze, zemodan movapkuroT civi wyali da gavacioT.<br />

gacivebuli loqo davawyoT langarze da movrToT<br />

oxraxuSiT.<br />

wvrilad daWrili qinZi avurioT ZmarSi da loqos naxarSSi,<br />

vuqnaT marili da davasxaT Tevzs sufrasTan mitanis<br />

win. qinZmari SeiZleba calkec mivitanoT sufraze.<br />

kalmaxi bostneuliT* *<br />

_ masala: 4 c. saSualo zomis kalmaxi; 1 c. wiTeli bulgaruli<br />

wiwaka; 1 Tavi xaxvi; 2 c. pomidori, zeiTunis an simindis<br />

zeTi an erbo; marili, pilpili gemovnebiT.<br />

momzadeba: Tevzi kargad garecxeT, gamoSigneT,<br />

moayareT marili da pilpili Signidan da garedan. bulgarul<br />

wiwakas movaSoroT yunwi da Teslebi. xaxvi da pomidori<br />

daWeriT Txel rgolbad. kalmaxi saTiTaod gamoteneT<br />

bostneuliT. daawyveT tafaze. sufrasTan miitaneT<br />

limonis naWrebTan erTad.<br />

113


teqstSi naxmari terminebis ganmarteba<br />

benTosi _ wyalsatevis fskerze binadari organizmebi<br />

gamsvleli Tevzi _ gasamravleblad an sakvebad zRvidan<br />

mdinareSi, an mdinaridan zRvaSi gamavali Tevzi.<br />

gverdis xazi _ wylis zogierTi cxovelisaTvis, maT<br />

Soris TevzisaTvis damaxasiaTebeli organo, riTac aRiqvams<br />

wylis moZraobas.<br />

detriti _ mkvdari organizmebis narCenebi wyalsatevis<br />

fskerze.<br />

doSi _ zuTxis, oragulis, loqosa da sxva TevzTa<br />

SaSxad, lorad gamoyvanili gverdi.<br />

endemuri _ mxolod garkveuli adgilisaTvis, mxarisaTvis<br />

damaxasiaTebeli cxoveli an mcenare.<br />

epiTeluri borcvakebi _ gamravlebis dros kanze,<br />

umetesad Tavze warmoqmnili borcvakebi rac Semdeg qreba.<br />

zoobenTosi _ cxoveluri benTosi (ix. benTosi)<br />

zooplaqtoni _ cxoveluri plaqtoni (ix. plaqtoni)<br />

larva _ cxovelis Canasaxovani ganviTarebis momdevno<br />

stadia, romelic xasiaTdeba iseTi organoebiT, romlebic<br />

dasrulebul cxovels ar gaaCnia. cxovelSi es stadia<br />

grZeldeba lifsitis ganviTarebamde.<br />

pavadoki _ aris saTevzao mowyobilobis is nawili,<br />

romelic moTavsebulia ZiriTad Zuasa da ankess Soris.<br />

yovelTvis ZiriTad Zuaze wvrili unda iyos erTi an ori<br />

safexuriT. misi sisqe damokidebulia Tevzis sidideze, iseve<br />

rogorc ZiriTadi Zua.<br />

pelaguri Tevzi _ pelagiaSi binadari Tevzi.<br />

plaqtoni _ wylis sisqeSi binadari umetesad mcire<br />

zomis organizmi, romelTa gadanacvleba xdeba pasiurad<br />

wylis dinebiT. plaqtonSi cxoveluri organizmebi Seadgenen<br />

zooplaqtins, mcenareuli organizmebi _ fotoplaqtins.<br />

reofiluri _ Cqari wylis dinebis moyvaruli.<br />

114


sqesobrivi demorfizmi _ gansxvaveba dedal-mamals<br />

Soris zogierTi garegani niSniT (magaliTad, sididiT,<br />

feriT da sxva.)<br />

tofoba _ Tevzis mier qviriTisa da spermis (Teslis)<br />

dayris procesi.<br />

yviTris parki _ larvis mucelze mikruli parki nar-<br />

Ceni yviTriT.<br />

115


garekanis pirvel gverdze: `Jamuris xeoba~,<br />

mebaduri morgeni garozaSvili<br />

avtoris fotoebi<br />

kompiuteruli uzrunvelyofa: Tamar qituaSvili<br />

tiraJi 200<br />

Tbilisi<br />

2011


fasi 7 lari<br />

aragvis xeoba, mTiuleTi<br />

ISBN 978-9941-0-3332-2<br />

9 789941 033322

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!