26.07.2013 Views

mama grigoli xelnaweris aRwerilobas misi garegnuli mxaris ...

mama grigoli xelnaweris aRwerilobas misi garegnuli mxaris ...

mama grigoli xelnaweris aRwerilobas misi garegnuli mxaris ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universiteti<br />

humanitarul mecnierebaTa fakulteti<br />

saqarTvelos istoria<br />

Teimuraz jojua<br />

XII saukunis qarTuli xelnaweri<br />

krebuli (Ven.4) da <strong>misi</strong> anderZ-minawerebi<br />

(istoriul-wyaroTmcodneobiTi gamokvleva)<br />

istoriis doqtoris (Ph.D.) akademiuri xarisxis<br />

mosapoveblad warmodgenili<br />

d i s e r t a c i a<br />

samecniero xelmZRvaneli: istoriis mecnierebaTa doqtori,<br />

Tbilisi<br />

2009<br />

profesori mariam CxartiSvili


s a r C e v i<br />

Sesavali - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 3<br />

Tavi I. garejuli krebulisa (Ven.4) da <strong>misi</strong> anderZ-minawerebis samecniero<br />

kvlevis istoria, <strong>xelnaweris</strong> aRweriloba da <strong>misi</strong> kodikologiuri<br />

analizi - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 10<br />

$1. garejuli krebulisa (Ven.4) da <strong>misi</strong> anderZ-minawerebis samecniero<br />

kvlevis istoria - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -10<br />

$2. garejuli krebulis (Ven.4) aRweriloba da <strong>misi</strong> kodikologiuri<br />

analizi - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 45<br />

Tavi II. garejuli krebulis anderZ-minawerebi, rogorc<br />

saistorio wyaro - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 85<br />

$1. saqarTvelos mefis giorgi III-is aRsaydrebis TariRi - - - - - - - 85<br />

$2. moqvis episkoposis luka oZrxelis xuTi minaweri (1363 w.) - - - - 98<br />

$3. artanujeli piligrimis giorgi lomas-Zis minaweri (XV s.) - - - 116<br />

$4. afxazeTis kaTolikosis barTlomes<br />

minaweri (daaxl. 1488-1519 ww.) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -129<br />

$5. gelaTeli monazonis, levan IV dadianis Tanamecxedris, TinaTin-<br />

yofili nino bagrationisa da monazon febronia xevariZis sami<br />

minaweri (XVIII s-is I nax.) - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -150<br />

Tavi III. garejul krebulSi (Ven.4) Setanili Txzulebebi, rogorc<br />

saistorio wyaro - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -179<br />

$1. dogmatikur-polemikuri traqtati `wvalebisa winamZRuarTa<br />

SeCunebaÁ~ - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -179<br />

daskvna - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 196<br />

damowmebuli literatura - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - 203<br />

2


sakvlevi problemis aqtualoba.<br />

S e s a v a l i<br />

xelnaweri wignebis aSiebze Sesrulebuli anderZ-minawerebi<br />

(kolofonebi) istoriuli wyaroebis erT-erT yvelaze ufro saintereso<br />

saxes warmoadgens. anderZ-minawerebi Sinaarsoblivi TvalsazrisiT,<br />

SeiZleba daiyos memorialuri, iuridiuli da sxva xasiaTis Zeglebad.<br />

anderZ-minawerebs, umravles SemTxvevaSi, axasiaTebs sami ZiriTadi<br />

niSani: 1. raime saxis mizez-Sedegobrivi kavSiri im xelnawerTan, romlis<br />

aSiazec Sesrulebulia esa Tu is kolofoni; 2. anderZ-minaweris<br />

lakonuri xasiaTi da amiT gamowveuli informaciuli SezRuduloba; da<br />

3. kolofonis avTenturoba anu <strong>misi</strong> Sesrulebis qronologiuri siaxlove<br />

teqstSi gadmocemul movlenebTan.<br />

CamoTvlili maxasiaTebeli niSnebis gamo anderZ-minawerebi,<br />

marTalia, mokle, magram sando da mravalferovan cnobebs gvawvdian<br />

saqarTvelos saero Tu saeklesio istoriis Sesaxeb.<br />

xelnawerTa anderZ-minawerebis teqstebiT qarTveli istorikosebi<br />

jer kidev XIX saukuneSi dainteresdnen. maTgan gansakuTrebuli aRniSvnis<br />

Rirsia Tedo Jordania, romelmac mis mier gamocemuli `qronikebis~ I-II<br />

tomebSi qronologiuri TanamimdevrobiT daalaga saqarTvelos istoriis<br />

mravalricxovani werilobiTi cnobebi. aRniSnul gamocemaSi, romelic<br />

didi xnis manZilze samagido wigns warmoadgenda specialistebisaTvis,<br />

mravali istoriuli movlena da faqti swored xelnawerTa anderZ-<br />

minawerebis daxmarebiT aris gadmocemuli (Jordania 1892; Jordania 1897).<br />

mogvianebiT, XX saukunis 40-iani wlebidan qarTulma istoriografiam<br />

erTgvarad daxvewa anderZ-minawerebis Seswavlisa da publikaciis meTodi.<br />

am periodSi specialistTa Zalisxmeva, ZiriTadad, mimarTuli iyo<br />

romelime konkretuli <strong>xelnaweris</strong> aSiebze Sesrulebuli sxvadasxva<br />

kolofonebis erTad Tavmoyrisa da maTi erToblivad gamoqveynebis<br />

mimarTulebiT.<br />

aRniSnuli saqmianobis gaaqtiurebas xeli didad Seuwyo imxanad<br />

saqarTvelos saxelmwifo muzeumis qarTuli xelnaweri wignebis<br />

koleqciebis akademiuri `aRwerilobebis~ Sedgenisa da gamocemis<br />

3


procesma. dadgenili wesis Tanaxmad, `aRwerilobaze~ momuSave<br />

specialistebs yovel gamocemul tomSi SehqondaT TiToeuli <strong>xelnaweris</strong><br />

arqeografiuli daxasiaTeba, aq warmodgenil TxzulebaTa CamonaTvali da<br />

am <strong>xelnaweris</strong> aSiebze Sesrulebuli metnaklebad yvela anderZ-minaweris<br />

teqsti (SaraSiZe 1948; mefariSvili 1949; metreveli 1950 da sxv.).<br />

XX saukunis II naxevarSi xelnawerTa anderZ-minawerebis Seswavlisa<br />

da gamocemis saqmem kidev ufro srulyofili saxe miiRo. am periodSi<br />

Seiqmna da gamoqveynda mTeli rigi samecniero naSromebisa, sadac,<br />

warmodgenili iyo aramxolod romelime konkretuli <strong>xelnaweris</strong> anderZ-<br />

minawerebis teqstebi, aramed am kolofonebisadmi miZRvnili Sesaba<strong>misi</strong><br />

istoriul-wyaroTmcodneobiTi gamokvlevebic. am rigis publikaciebidan<br />

SegviZlia davasaxeloT valeri silogavas mier gamocemuli `korideTis<br />

sabuTebi~ (silogava 1989), darejan kldiaSvilis mier gamoqveynebuli<br />

`Tislisa da xaxulis xelnawerebis minawerebi~ (kldiaSvili 1986) da sxv.<br />

dasaxelebul gamocemebsa da msgavs samecniero publikaciebze<br />

dakvirveba aCvenebs, rom qarTveli istorikosebis kvlevis sagans,<br />

ZiriTadad, im xelnawerTa anderZ-minawerebi warmoadgens, romlebic<br />

saqarTvelos siZveleTsacavebSi inaxeba. erTgvarad gansxvavebuli suraTi<br />

gvaqvs evropis universitetebSi, biblioTekebSi, muzeumebsa Tu<br />

samonastro centrebSi dacul qarTul xelnawerebTan dakavSirebiT,<br />

romelTa anderZ-minawerebic, dRemde ar aris safuZvlianad Seswavleli.<br />

am mxriv, gansakuTrebuli aRniSvnis Rirsia avstriis (venis)<br />

nacionalur biblioTekaSi daculi xuTi uZvirfasesi qarTuli xelnaweri<br />

wigni, romelTa anderZ-minawerebic aqamde arasodes gamxdara istoriul-<br />

wyaroTmcodneobiTi Seswavlis sagani (Tu, rasakvirvelia, aseTad ar<br />

CavTvliT grigol feraZis kodikologiuri xasiaTis naSroms, romelzec<br />

qvemoT vrclad gveqneba saubari).<br />

mokled davaxasiaTebT am xelnawerebs:<br />

#1 qarTuli xelnaweri, igive Ven.1. warmoadgens mcire zomis<br />

etratis oTxTavs da daTariRebulia X-XI saukuneebiT. <strong>xelnaweris</strong><br />

aSiebze Sesrulebulia sxvadasxva periodis aTeulobiT anderZ-minaweris<br />

(kolofonis) teqsti (feraZe 1940: 223; feraZe 2004: 161; jojua 2005;<br />

imnaiSvili 2008: 11).<br />

4


#2 xelnaweri, igive Ven.2. warmoadgens palimfsests. <strong>misi</strong> qveda Sre<br />

Seicavs wm. kviprianesa da wm. iustinas, agreTve, wm. qristinas `wamebaTa~<br />

xanmet teqstebs da tariRdeba V saukunis I naxevriT. palimfsestis zeda<br />

teqsti warmoadgens maisis `TTvens~ da daTariRebulia XIII-XIV<br />

saukuneebiT (feraZe 1940: 223-224; feraZe 2004: 161-162; qajaia 1981; qajaia<br />

2001; qajaia 2006; imnaiSvili 2008: 11).<br />

#3 xelnaweri, igive Ven.3. es aris saxelovani qarTveli mwignobris<br />

ioane xaxulelis mier gadawerili Tebervlis `TTveni~. xelnaweri<br />

TariRdeba X-XI saukuneebiT (feraZe 1940: 225-226; feraZe 2004: 162-164;<br />

imnaiSvili 2008: 11).<br />

#4 xelnaweri, igive Ven.4. warmoadgens sakmaod didi zomis krebuls<br />

da gadawerilia 1160 wels, garejis mravalmTaSi, SesaniSnavi kaligrafis<br />

nikoloz nikrais mier. krebulis aSiebze daculia garejis mravalmTasa<br />

da wmida miwaze myofi sxvadasxva pirebis mier Sesrulebili XII-XIX<br />

saukuneebis asze meti anderZ-minaweris teqsti.<br />

#5 xelnaweri, igive Ven.5. es aris momcro tanis oTxTavi, romelic<br />

gadawerilia XII-XIII saukuneebSi. xelnawers axlavs mdidrulad Semkuli<br />

vercxlis yda, romelic Sua saukuneebis qarTuli Wedurobis brwyinvale<br />

nimuSs warmoadgens (qajaia 1975: 294; imnaiSvili 2008: 12) 1 .<br />

venis nacionaluri biblioTekis qarTuli xelnawerebis koleqciidan<br />

istoriul-wyaroTmcodneobiTi TvalsazrisiT, gansakuTrebiT saintereso<br />

nusxas warmoadgens 1160 wlis garejuli krebuli anu Ven.4, romlis<br />

aSiebzec, rogorc ukve vTqviT zemoT, daculia garejis mravalmTasa da<br />

wmida miwaze myofi sxvadasxva pirebis mier Sesrulebili XII-XIX<br />

saukuneebis asze meti kolofonis teqsti. aRniSnuli xelnaweri da <strong>misi</strong><br />

anderZ-minawerebi yuradRebas ori ZiriTadi mizezis gamo ipyrobs:<br />

1 amJamad saqarTveloSi venis nacionaluri biblioTekis xuTive qarTuli <strong>xelnaweris</strong><br />

Sav-TeTri fotopiri mogvepoveba. fotopirebi xelnawerTa erovnuli centris<br />

fotopirebis koleqciaSia daculi: Ven.1 _ RT XXV-1; Ven.2 _ RT XXV-5; Ven.3 _ RT XXV-<br />

2, I-II; Ven.4 _ RT XXV-3, I-II; Ven.5 _ RT XXV-4. dasaxelebuli xelnawerebidan, Ven.1-is,<br />

Ven.3-is, Ven.4-isa da Ven.5-s fotopirebi damzadebulia im mikrofirebis saSualebiT,<br />

romlebic 1970-iani wlebis dasawyisSi venis nacionaluri biblioTekidan Camoitana da<br />

xelnawerTa instituts gadasca akademikosma giorgi wereTelma (qajaia 1975: 294). maTgan<br />

gansxvavebiT, mexuTe <strong>xelnaweris</strong> _ Ven.2-is fotopiri odnav ufro adre moipova<br />

xelnawerTa institutis mecnier-TanamSromelma lamara qajaiam (qajaia 2006: 37; Sdr.:<br />

qajaia 1975: 294).<br />

5


1. Ven.4 warmoadgens garejis samonastro skriptoriumidan gamosul<br />

CvenTvis cnobil uZveles xelnawer wigns. Sesabamisad, mis Sedgenilobasa<br />

Tu calkeul teqstebze dakvirvebas SeuZlia, garkveuli warmodgena<br />

Segviqmnas XII saukunis garejeli mamebis samonastro yofis, adgilobriv<br />

monastrebSi mimdinare samwignobre procesebisa da zogadad, qveyanaSi<br />

arsebuli saeklesio-kulturuli viTarebis Sesaxeb.<br />

2. gansakuTrebul interess iwvevs garejuli krebulis aSiebze<br />

Sesrulebuli XII-XIX saukuneebis aTeulobiT anderZ-minaweris teqstic.<br />

am kolofnebze zedapiruli dakvirvebac ki cxadyofs, rom maT teqstebSi<br />

daculia umdidresi da praqtikulad, ucnobi wyaroTmcodneobiTi masala<br />

garejis mravalmTis, ierusalimis qarTuli koloniisa da zogadad,<br />

saqarTvelos istoriis mravali sadavo Tu bundovani problemis Sesaxeb.<br />

vfiqrobT, yovelive zemoTqmulidan naTlad Cans, Tu raoden<br />

mniSvnelovan da saWiro saqmes warmoadgens venis nacionaluri<br />

biblioTekis #4 <strong>xelnaweris</strong> aSiebze daculi anderZ-minawerebis erTad<br />

Tavmoyra, maTi gegmazomieri Seswavla da bolos, iseTi samecniero<br />

naSromis Sedgena-gamocema, sadac, erTis mxriv, warmodgenili iqneba<br />

garejuli krebulis kolofonebis teqstebi, xolo, meore mxriv, am<br />

anderZ-minawerebisadmi miZRvnili istoriul-wyaroTmcodneobiTi<br />

gamokvleva.<br />

kvlevis mizani da amocanebi.<br />

winamdebare naSromze muSaobisas Cveni umTavresi mizania, istoriul-<br />

wyaroTmcodneobiTi kuTxiT SeviswavloT da samecniero sazogadoebas<br />

gavacnoT Ven.4-is is anderZ-minawerebi, romlebic saSualebas gvaZlevs,<br />

warmovaCinoT qarTuli istoriografiisaTvis aqamde srulebiT ucnobi<br />

faqtebi da movlenebi, davazustoT an axleburad gavaSuqoT specialur<br />

literaturaSi myarad damkvidrebuli debulebebi, damatebiTi<br />

argumentebiT SevamagroT sxva mkvlevarTa mier gamoTqmuli calkeuli<br />

mosazrebebi da sxv.<br />

dasaxuli miznis misaRwevad, saWirod migvaCnia, gadavWraT sami<br />

ZiriTadi amocana:<br />

6


1. akademiuri saxiT davadginoT, saTanado samecniero-teqnikuri<br />

aparatiT aRvWurvoT da samecniero sazogadoebas mivawodoT sakvlevad<br />

SerCeuli TiToeuli anderZ-minaweris teqsti.<br />

2. gavaanalizoT sakvlevad SerCeul anderZ-minawerebSi daculi<br />

sxvadasxva saxis cnobebi da miRebuli Sedegebis safuZvelze, movaxdinoT<br />

Sesaba<strong>misi</strong> istoriuli suraTis rekonstruqcia.<br />

3. SeZlebisdagvarad srulad SeviswavloT sakvlevad SerCeuli<br />

kolofonebis struqtura da Teoriuli ganzogadebis mizniT, movaxdinoT<br />

maTi tipologiuri klasificireba.<br />

mosalodneli samecniero siaxle.<br />

Tu winamdebare naSromis farglebSi warmatebiT movaxerxebT<br />

dasaxuli amocanebis gadaWras, maSin samecniero siaxlis gamovlena<br />

mosalodneli iqneba Semdegi ZiriTadi mimarTulebebiT: Ven.4-is<br />

gadamweris mier gadanusxuli sxva xelnawerebis mikvleva, romelTa<br />

warmomavlobac aqamde ar iyo dadgenili; qarTul-somxuri saeklesio<br />

urTierTobebis erTi mniSvnelovani sakiTxis garkveva garejul krebulSi<br />

Setanili ucnobi dogmatikur-polemikuri traqtatis daxmarebiT; Ven.4--s<br />

aSiebze daculi XII-XIX saukuneebis ocamde ucnobi an naklebad cnobili<br />

anderZ-minaweris teqstis Semotana samecniero mimoqcevaSi; saqarTvelos<br />

mefis giorgi III-is zeobis qronologiis koreqtireba garejuli krebulis<br />

anderZze dayrdnobiT; Ven.4-is kolofonebSi moxseniebuli ucnobi an<br />

naklebad cnobili TxuTmetamde qarTveli piligrimis biografiuli<br />

portretebis rekonstruireba; garejuli krebulis minawerebSi<br />

moxseniebuli ucnobi qarTveli saeklesio ierarqebis CarTva Sesabamis<br />

mRvdelmTvarTa qronologiur rigebSi; afxazeTis sakaTolikoso<br />

rezidenciis biWvinTidan xobis monasterSi gadatanis aqamde ucnob<br />

procesze dakvirveba Ven.4-is minawerze dayrdnobiT da sxv.<br />

naSromis struqtura.<br />

winamdebare naSromis struqtura agebulia sakvlevi sakiTxebis<br />

TaviseburebaTa gaTvaliswinebiT.<br />

7


naSromis I Tavi Sedgeba ori paragrafisagan. aqedan, pirvel<br />

paragrafSi dawvrilebiT aris mimoxiluli garejuli krebulisa da <strong>misi</strong><br />

anderZ-minawerebis samecniero kvlevis asormocdaaTwliani istoria. aq<br />

SeZlebisdagvarad sruladaa daxasiaTebuli da Sefasebuli sxvadasxva<br />

mkvlevarTa mier am mimarTulebiT Sesrulebuli samuSaoebi. aqvea<br />

warmodgenili Cvens mier Catarebuli kvleviTi samuSaoebis aRwerilobac.<br />

naSromis I Tavis meore paragrafi eTmoba Ven.4-is detalur<br />

<strong>aRwerilobas</strong>a da mis kodikologiur analizs. aq, pirvel rigSi,<br />

daxasiaTebulia garejuli krebulis teqnikuri parametrebi da<br />

moyvanilia Ven.4-is SedgenilobaSi warmodgenili Txzulebebis<br />

CamonaTvali, vrceli komentarebiTurT. amave paragrafSi dawvrilebiT<br />

aris Seswavlili garejuli krebulis gadaweris drosTan da adgilTan,<br />

agreTve, gadamweris vinaobasa da mis samwignobre saqmianobasTan<br />

dakavSirebuli sakiTxebi. garda amisa, ganxilul paragrafSi garejuli<br />

krebulis minawerebidan sagangebod aris gamoyofili XV-XIX saukuneebis<br />

ramdenime kolofoni da maTze dayrdnobiT, gansazRvrulia Ven.4-is wmida<br />

miwaze gadatanis zeda qronologiuri zRvari. aqve SeZlebisdagvarad<br />

srulad aris rekonstruirebuli xsenebul minawerebSi moxseniebul<br />

pirTa biografiuli portretebic.<br />

naSromis II Tavi dayofilia xuT paragrafad da TiToeuli es<br />

paragrafi eTmoba garejuli krebulis anderZ-minawerebidan gamoyofili<br />

kolofonebis TiTo jgufs. aqedan, pirvel paragrafSi warmodgenilia<br />

Ven.4-is anderZis teqsti da masze dayrdnobiT, dazustebulia<br />

saqarTvelos mefis giorgi III-is aRsaydrebis TariRi.<br />

rac Seexeba II Tavis momdevno oTx paragrafs ($2, $3, $4 da $5), aq<br />

warmodgenilia samecniero sazogadoebisaTvis, praqtikulad, ucnobi oTxi<br />

piligrimis mier XIV-XVIII saukuneebSi Sesrulebuli aTi kolofoni da<br />

maTi Seswavlis Sedegebi. am oTxi paragrafis struqtura TiTqmis<br />

identuria: paragrafSi Tavdapirvelad motanilia kolofonebis<br />

arqeografiuli daxasiaTeba, maTi teqsti, dednis Sriftis dacviT da am<br />

teqstis Cveneuli wakiTxva; amas mosdevs paragrafis ZiriTadi nawili,<br />

sadac zedmiwevniT srulad aris Seswavlili minawerebSi daculi<br />

8


cnobebi da miRebuli daskvnebis safuZvelze rekonstruirebulia<br />

Sesaba<strong>misi</strong> istoriuli suraTi.<br />

aqve, xazgasmiT SevniSnavT im faqts, rom winamdebare naSromSi, am<br />

ukanasknelis SezRuduli moculobis gamo, garejuli krebulis asze meti<br />

anderZ-minaweridan gamoyofili da Seswavlilia mxolod ocamde<br />

kolofonis teqsti. amasTan, sakvlevad SerCeulia konkretulad is<br />

anderZ-minawerebi, romlebic, erTi mxriv, aucilebel cnobebs gvawvdian<br />

Ven.4-is kodikologiuri SeswavlisaTvis, xolo, meore mxriv, gvTavazoben<br />

uZvirfases cnobebs samecniero sazogadoebisaTvis aqamde ucnobi an<br />

naklebad cnobili movlebisa Tu faqtebis Sesaxeb. dasasrul, SevniSnavT<br />

imasac, rom samomavlod dagegmili gvaqvs winamdebare naSromSi<br />

warmodgenili kvleva-Ziebis gagrZeleba da iseTi samecniero monografiis<br />

Seqmna, sadac analogiuri sisruliT iqneba Seswavlili garejuli<br />

krebulis aSiebze Sesrulebuli uklebliv yvela anderZ-minaweris teqsti.<br />

davubrundeT winamdebare naSromis struqturas. am ukanasknelis III<br />

Tavi Seicavs erTaderT paragrafs, romelic, Tavis mxriv, uWiravs Ven.4-is<br />

SedgenilobaSi warmodgenil erT-erT Txzulebas, samecniero<br />

sazogadoebisaTvis srulebiT ucnob dogmatikur-polemikur traqtats,<br />

saxelwodebiT `wvalebisa winamZRuarTa SeCunebaÁ~. marTalia, aRniSnuli<br />

traqtati wmindad sasuliero xasiaTis Txzulebaa, magram <strong>misi</strong> teqsti<br />

saSualebas gvaZlevs, sabolood gavarkvioT garejis samonastro Zmobisa<br />

da monofiziti somexi momlocvelebis urTierTobebis erTi konkretuli<br />

sakiTxi, romelic aqamde sadavod iyo qceuli qarTvel da somex<br />

mecnierebs Soris. ganxiluli paragrafis dasawyisSi dawvrilebiT aris<br />

daxasiaTebuli traqtatis struqtura da Sinaarsoblivi mxare. amas<br />

mosdevs Tavad traqtatis teqsti, romelsac darTuli aqvs<br />

mravalricxovani komentarebi.<br />

winamdebare naSromis daskvnas erTgvarad Semajamebeli xasiaTi aqvs.<br />

aq srulad aris reziumirebulia yvela is ZiriTadi Sedegi, romelic<br />

zemoT aRwerili samecniero kvleva-Ziebis safuZvelzea miRebuli. naSroms<br />

asrulebs damowmebuli literaturis CamonaTvali.<br />

9


Tavi I. garejuli krebulisa (Ven.4) da <strong>misi</strong><br />

anderZ-minawerebis samecniero kvlevis istoria,<br />

<strong>xelnaweris</strong> aRweriloba da <strong>misi</strong> kodikologiuri analizi<br />

$1. garejuli krebulisa (Ven.4) da <strong>misi</strong><br />

anderZ-minawerebis samecniero kvlevis istoria<br />

Ven.4-isa da <strong>misi</strong> anderZ-minawerebis (kolofonebis) samecniero<br />

Seswavlis saqmes TiTqmis as ormocdaaT welze meti xnis istoria aqvs.<br />

am process safuZveli Cauyara XIX saukuneSi moRvawe qarTvelma<br />

leqsikografma da siZveleTmcodnem niko CubinaSvilma (1788-1845 ww.). man<br />

1845 wlis maisSi, wmida miwaze mogzaurobis dros, sakuTari TvaliT<br />

moixila da mokled aRwera ierusalimis jvris qarTvelTa monastris<br />

wignTsacavSi daculi Teqvsmeti qarTuli xelnaweri (cagareli 1894: 44,<br />

47-52), maT Soris, CvenTvis saintereso garejuli krebulic. es<br />

ukanaskneli mkvlevris mier Sedgenil katalogSi meaTe nomriTaa<br />

aRniSnuli.<br />

Tavad katalogi orgzis aris gamoqveynebuli: pirvelad _ 1889 wels,<br />

gazeT `iveriis~ 70-e, 72-e da 73-e nomrebSi, cnobili sazogado moRvawisa<br />

da pedagogis aristo quTaTeliZis mier, mcired Semoklebuli saxiT<br />

(quTaTelaZe 1889), xolo meored _ 1894 wels, qarTveli filologosisa<br />

da istorikosis, profesor aleqsandre cagarelis avtorobiT dabeWdili<br />

rusulenovani krebulis `Сведенiя о памятникахъ грузинской письменности~-s<br />

pirveli tomis mesame nakveTSi, sruli saxiT (cagareli 1894: 44-52).<br />

niko CubinaSvilis katalogSi vkiTxulobT: `j(var)is monastersa<br />

S(in)a SenaxulTa wignTaT(vi)s. ros SevediT ekklesiasa taZrisasa, sadac<br />

ars biblioteka anu wignTsacavi, mas S(in)a mdebareben wignni. 1.<br />

laTinurni, 2. arabulni da 3. qarTulni, romelnic arian dawerilni<br />

xucurad zogni etratzed da zogni sqels qaRaldzed, ricxviT iqmneba<br />

vidre orasamdin, rogorc davsTvaleT ficris Taroebzed. romelnime<br />

maTganni daSlilan da visac k(vala)d Seukrevinebia, an ganuaxlebia,<br />

maTni saxelni zed awerian; magram k(vala)dca arian daSlilni da<br />

Wiisagan SeWmulni. am wignebidam gavsinjeT vidre 30 m-dan da raca<br />

10


maTSina vnaxeT Rirssaxsovari, gamovswereT esseT: ... 10. metafrasi,<br />

romlisa zanduki ars: SemosvlisaTvis marxvaTasa, qmnili anastasi<br />

monazonisa; cxovreba SiSvel marTalTa da w(mid)isa mamisa zosimesi.<br />

`qeba qebaTa~ iambikonad Tqmuli. ese wigni ars Tormet nawilad. Seikazma<br />

wigni ese q(oroni)k(on)s snÀ, 258-1570 w.~ (qaragmis gaxsna Cvenia _ T. j.)<br />

(cagareli 1894: 47, 50. Sdr.: quTaTelaZe 1889: #73, 3) 2 .<br />

rogorc vxedavT, 1845 wels Sedgenil katalogSi garejuli krebuli<br />

da <strong>misi</strong> anderZ-minawerebi erTob Zunwad aris aRwerili. savaraudod,<br />

swored es faqti gaxda mizezi imisa, rom Semdgomi drois mkvlevrebma<br />

sakmaod didi xnis manZilze ver SeZles niko CubinaSvilis mier<br />

ierusalimis jvris monasterSi aRwerili #10 da venis nacionalur<br />

biblioTekaSi daculi #4 xelnawerebis erTimeoresTan gaigiveba (menabde<br />

1980: 1-31, 135-139) 3 . arada, am xelnawerTa identificireba sulac ar aris<br />

Zneli saqme.<br />

marTlac, niko CubinaSvilis katalogidan CvenTvis cnobilia eqvsi<br />

ZiriTadi niSani, romelic axasiaTebs jvris monastris #10 xelnawers:<br />

1. igi Sedgeba `Tormeti nawilis~ anu Tormeti sxvadasxva teqstisagan;<br />

2. xelnawers darTuli aqvs `zanduki~; 3. `zandukSi~ erT-erTi teqsti<br />

miTiTebulia Semdegi saxiT: `SemosvlisaTvis marxvaTasa, qmnili anastasi<br />

monazonisa“; 4. kidev erTi teqsti saxeldebulia rogorc: `cxovreba<br />

SiSvel marTalTa da w(mid)isa mamisa zosimesi“; 5. `zandukSi~<br />

dasaTaurebulia mesame teqstic: `qeba qebaTa~, iambikonad Tqmuli~;<br />

6. <strong>xelnaweris</strong> erT-erT furcelze miTiTebulia <strong>misi</strong> Sekazmvis TariRi _<br />

qronikoni snÀ anu 1570 weli: `Seikazma wigni ese q(oroni)k(on)s snÀ~<br />

(cagareli 1894: 50).<br />

2 #10 <strong>xelnaweris</strong> aRweriloba sagrZnoblad gansxvavebuli saxiT aris warmodgenili<br />

katalogis aristo quTaTelaZiseul gamocemaSi: `10. metafrasi romlisa zanduki ars<br />

SemosvlisaTvis marxvaTasa Tqmuli anastasi monazonisa. cxovreba SiSvel marTalTa<br />

da wmindisa mamisa zosimesi qeba-qebaTa iambikonad Tqmuli. ese wigni ars Tormet<br />

nawilad. Seikazma wigni ese qoronikons. snÀ 258-1586~ (quTaTelaZe 1889: #73, 3).<br />

3 sagulisxmoa, rom profesorma levan menabdem, romelic sagangebod ikvlevda<br />

ierusalimis jvris monastris qarTuli xelnawerebis Tavgadasavals XIX-XX<br />

saukuneebSi, garejuli krebulisagan gansxvavebiT, savsebiT sworad gansazRvra venis<br />

nacionaluri biblioTekis erT-erTi sxva <strong>xelnaweris</strong> _ maisis Tvenis (Ven.2) nomeri<br />

niko CubinaSviliseul katalogSi (#5) (menabde 1980: 135. Sdr.: cagareli 1894: 48; feraZe<br />

2004: 160-162).<br />

11


CamoTvlili eqvsi niSnidan uklebliv yvela axasiaTebs venis<br />

nacionaluri biblioTekis #4 xelnawers: 1. garejul krebulSi<br />

warmodgenilia Tormeti sxvadasxva teqsti; 2. xelnawers dasawyisSi<br />

darTuli aqvs saZiebeli: `zanduki ama wignisa~; 3. zandukSi pirvelive<br />

teqsti saxeldebulia rogorc: `SemoslvisaTÂs marxvaTasa, Tqmuli<br />

anastasi monazonisa~; 4. amave zandukSi rigiT meeqvse teqsti miTiTebulia<br />

Semdegi saTauriT: `cxorebaÁ SiSvel-marTalTa~. aRniSnuli saTauri<br />

sakmaod gansxvavebuli saxiT aris warmodgenili <strong>xelnaweris</strong> ZiriTad<br />

teqstSi: `SromaÁ da cxorebaÁ sanatrelTa maT SiSuel-marTalTaÁ da<br />

wmidisa mamisa zosimesi~; 5. zandukisave mixedviT, rigiT mecxre teqstis<br />

saxelwodebaa: `qebaÁ qebaÁTa, iambikonad Tqmuli~; 6. garejuli krebulis<br />

305r-ze dawerilia <strong>xelnaweris</strong> ganmaaxleblis mTavarepiskopos vlase<br />

urbnelis vrceli minaweri, romlis bolo fragmentic Semdegi saxiT<br />

ikiTxeba: `SeikazmaÁ wmidaÁ ese wigni qronikonsa snÀE(1570 w.)~.<br />

amrigad, Cvens mier gamoyofil saxasiaTo niSnebSi imdenad didi<br />

Tanxvedra gvaqvs, rom, vfiqrobT, dabejiTebiT SeiZleba iTqvas _ niko<br />

CubinaSvilis mier 1845 wels aRwerili ierusalimis jvris qarTvelTa<br />

monastris #10 xelnaweri anu `metafrasi~ da dReisaTvis venis<br />

nacionalur biblioTekaSi daculi garejuli krebuli `sanatreli~<br />

erTsa da imave xelnawers warmoadgens (Sdr.: jojua 2002g: 104, 129).<br />

Ven.4-is niko CubinaSviliseuli aRwerilobis 1889 da 1894 wlebis<br />

gamocemebi, pirvel rigSi, sayuradReboa rogorc qronologiurad<br />

yvelaze ufro adreuli periodis publikaciebi, sadac samecniero kuTxiT<br />

aris daxasiaTebuli garejuli krebuli da <strong>misi</strong> kolofonebi:<br />

warmodgenilia <strong>xelnaweris</strong> Sedgeniloba, miTiTebulia ramdenime teqstis<br />

saTauri, citirebulia erT-erTi minaweris fragmenti da a. S.<br />

meores mxriv, am <strong>aRwerilobas</strong> mTeli rigi naklovanebebic axlavs:<br />

krebulis Sedgeniloba metad arasrulad aris daxasiaTebuli: Tormeti<br />

teqstidan mxolod samis saTauria miTiTebuli; Tavad miTiTebuli<br />

teqstebis saTaurebi erTi saerTo principiT ar aris moyvanili _ zogi<br />

maTgani `zandukidanaa~ aRebuli, zogic uSualod teqstidan; <strong>xelnaweris</strong><br />

mravalricxovani kolofonebidan ratomRac mxolod erTi, 1570 wlis<br />

12


minaweria gamoyofili; imavdroulad, araferia naTqvami Ven.4-is<br />

gadamweris 1160 wlis anderZis Taobaze da sxv.<br />

niko CubinaSvilis mier sakuTari katalogisTvis SerCeuli ZiriTadi<br />

saxelmZRvanelo principebi sanaxevrodac ver pasuxobs <strong>xelnaweris</strong><br />

akademiuri aRwerilobis Tanamedrove normebsa da moTxovnebs.<br />

niko CubinaSvilis mier ierusalimis jvris monastris qarTul<br />

xelnawerTa katalogis Sedgenidan TiTqmis erTi saukunis Semdeg, 1940<br />

wels qalaq venaSi gamomavali avstriuli samecniero Jurnalis `Wiener<br />

Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes~ XLVII tomSi germanul enaze<br />

gamoqveynda emigraciaSi moRvawe qarTveli mecnieris, parizis wm. ninos<br />

qarTuli eklesiis winamZRvris, arqimandrit grigol feraZis werili,<br />

saxelwodebiT `Über die georgischen Handschriften in Österreich~ (`qarTuli<br />

xelnawerebis Sesaxeb avstriaSi~) (feraZe 1940) 4 .<br />

am statiis dabeWdvidan naxevar saukuneze meti xnis Semdeg, 2004<br />

wels TbilisSi, almanax `mwignobarSi~ gamoqveynda grigol feraZis<br />

dasaxelebuli naSromis sruli qarTuli Targmani komentarebiTurT.<br />

teqsti germanulidan Targmna cisia kilaZem, Targmanis redaqtoroba<br />

itvirTa dimitri TumaniSvilma, xolo statias komentarebi Cven davurTeT<br />

(feraZe 2004).<br />

vidre dasaxelebuli werilis ganxilvaze gadavidodeT, xazgasmiT<br />

aRvniSnavT im faqts, rom winamdebare naSromSi grigol feraZis mier<br />

gamoTqmuli sxvadasxva mosazrebebi, gasagebi mizezebis gamo, motanili<br />

gvaqvs ara uSualod 1940 wlis germanulenovani publikaciidan anu<br />

germanul enaze, aramed <strong>misi</strong> qarTuli Targmanidan, Sesabamisad, qarTul<br />

enaze. amasTan, yvela aseT SemTxvevaSi, 2004 wlis qarTuli gamocemis<br />

gverdiT, vuTiTebT germanulenovani publikaciis Sesabamis gverdebsac.<br />

aqve, SevniSnavT imasac, rom 1940 wlis publikaciaSi mravlad<br />

gvxvdeba garejuli krebulis calkeuli Txzulebebidan da anderZ-<br />

minawerebidan citirebuli teqstebi, romlebic grigol feraZes statiaSi<br />

4 am venuri Jurnalis bibliografiul iSviaTobad qceuli XLVII tomis moZiebaSi didi<br />

daxmareba gagviwies aw gardacvlilma mecnierma, profesorma levan menabdem, Cvenma<br />

maswavlebelma, filologosma Tamaz jologuam da istoriisa da eTnologiis<br />

institutis biblioTekis TanamSromelma cisana zukakiSvilma, risTvisac uRrmes<br />

madlobas movaxsenebT maT.<br />

13


germanuli Targmanis saxiT aqvs Setanili. winamdebare naSromSi<br />

mizanSeuwonlad miviCnieT am teqstebis isev qarTulad gadmoTargmna da<br />

isini dednis Sesaba<strong>misi</strong> adgilebis Cveneuli wakiTxvebiT CavanacvleT.<br />

amasTan, raime aRrevis Tavidan acilebis mizniT, yvela aseTi SemTxveva<br />

mivuTiTeT sqolioSi.<br />

davubrundeT sakuTriv publikacias. grigol feraZis werilis<br />

saTauridan gamomdinare, SeiZleba, Seiqmnas STabeWdileba, rom avtors<br />

statiaSi Seswavlili hqonda avstriis sxvadasxva siZveleTsacavebSi<br />

daculi qarTuli xelnawerebi. sinamdvileSi, publikacia Seexeba,<br />

ZiriTadad, venis nacionaluri biblioTekis anu yofili avstria-ungreTis<br />

saimperatoro karis biblioTekis qarTul xelnawerTa koleqcias da<br />

realurad, warmoadgens 1940 wlisaTvis am biblioTekaSi daculi oTxi<br />

qarTuli xelnaweri wignis mecnierul katalogs (feraZe 1940: Sdr.:<br />

feraZe 2004).<br />

rogorc gansaxilav statiaze dakvirveba aCvenebs, biblioTekis<br />

kuTvnili oTxi qarTuli wignidan grigol feraZem gansakuTrebuli<br />

yuradRebiT Seiswavla #4 xelnaweri anu CvenTvis saintereso garejuli<br />

krebuli da sakuTari statiis didi nawilic swored am xelnawerTan<br />

dakavSirebul sakiTxebs dauTmo (feraZe 1940: 219-222, 226-232; Sdr.: feraZe<br />

2004: 160-161, 164-170, 172-173).<br />

grigol feraZis publikaciis ZiriTad nawils anu katalogs win uZRvis<br />

erTgvari Sesavali teqsti. statiis am nawilSi avtori sagangebod exeba<br />

garejuli krebulis raobas da gamoTqvams mosazrebas, rom Ven.4<br />

patristikuli xelnaweria: `#4 mTlianad patristikuli xasiaTis xelna-<br />

weria, romlis msgavsi, qarTuli xelnawerebiT mdidar Tbilisis siZveleTa<br />

muzeumSic ki bevri rodia~ (feraZe 2004: 160. Sdr.: feraZe 1940: 220) 5 .<br />

aRniSnuli mosazrebis gamoTqmis Semdeg grigol feraZe iqve,<br />

sqolioSi ganmartavs, Tu konkretulad ras gulisxmobs terminSi<br />

`patristikuli xelnaweri~. mkvlevris TqmiT, `amgvar patristikul<br />

xelnawerebs qarTveli mecnierebi mravalTavs (daaxl. )<br />

5 aq avtors, savaraudod, mxedvelobaSi aqvs amJamindeli saqarTvelos erovnuli<br />

muzeumis simon janaSias saxelobis saqarTvelos saxelmwifo muzeumi, romelic,<br />

werilis gamoqveynebis Jams anu 1940 wels, saqarTvelos muzeumad iwodeboda da<br />

qarTul xelnawerTa umdidres koleqciebs flobda.<br />

14


uwodeben. CemTvis mxolod Svidi aseTi xelnaweria cnobili: 1. e. w.<br />

svanuri xelnaweri; X saukune; Tbilisis saeklesio muzeumis xelnaweri<br />

#19; Seicavs 73 Txzulebas da dawvrilebiT aris aRwerili sergi<br />

gorgaZis mier, `saqarTvelos arqivi~, III (tf., 1927); 2. parxlisa; Tbilisis<br />

saeklesio muzeumis xelnaweri #95; X saukune; moicavs 151 Tavs. am<br />

<strong>xelnaweris</strong> originaluri qarTuli Txzulebebi aRwerilia mose<br />

janaSvilis mier, `iveria~, #267 (tf., 1897). Tbilisis saeklesio muzeumis<br />

xelnawerebi amJamad Tbilisis siZveleTa muzeumSia; 3. aTonis iverTa<br />

monastris xelnaweri #57 (a. cagarelis mixedviT); X saukune; Seicavs 61<br />

Txzulebas; dawvrilebiT aRwerilia niko maris mier, `Агiографическiя<br />

матерiалы по грузинскимъ рукописямъ Ивера~, I-II (Спб., 1900), II (Спб., 1901); 4.<br />

bodlis xelnaweri oqsfordSi; gadawerilia 1038-1040 wlebSi; Seicavs 50<br />

Txzulebas; safuZvlianad aris aRwerili paul peetersis mier, De codice<br />

hiberico, biblioth. Bodleianae Oxoniensis, `Analecta Bollandiana~, XXXI (Bruxelles), 301-<br />

318; 5. jvris monastris patristikuli xelnaweri; 1034-1042 wlebi; amJamad<br />

britaneTis muzeumis sakuTreba _ #Add.11281-2764; Seicavs 12 Txzulebas;<br />

aRwerilia ser oliver uordropis mier, `Katologue of Georgian Manuscripts~,<br />

397-405 (London. SA., samwuxarod, TariRisa da TxzulebaTa saTaurebis<br />

miTiTebis gareSea). 6. sinas monastris xelnaweri #83; 864 weli;<br />

arasakmarisad aris aRwerili a. cagarelis mier, Памятники грузинской<br />

старины въ Святой земле и на Синае, `Православный Палестинскiй сборникъ~ (Спб.,<br />

1888), IV, 1, 234-235; 7. berZnuli sapatriarqos xelnawerebi ierusalimSi #2<br />

da #3 (orive saerTo warmomavlobisaa); Seicavs 28 Tavs; aRwerilia niko<br />

maris mier, `Житiе св. Григорiя Хандзтiйскаго~, (Спб., 1911), XXXVIII-XLI. venis #4<br />

xelnaweri am xelnawerebTan aris axlos. isini Seicaven patristikuli da<br />

hagiografiuli literaturis ramdenime dakargul Zegls. zogierTi am<br />

teqstTagan ukve gamocemulia n. marisa da k. kekeliZis mier, mravali<br />

maTgani ki mkvlevars elodeba. samomavlod, mniSvnelovani amocana iqneba<br />

yvela am <strong>xelnaweris</strong> dawvrilebiT aRwera da maTi urTierTmimarTebis<br />

Seswavla~ (feraZe 2004: 170. Sdr.: berJe 1868: 220-221).<br />

statiis Sesavali teqstis bolos grigol feraZe ramdenime<br />

winadadebiT exeba garejuli krebulisa da venis nacionaluri bib-<br />

lioTekis kidev ori qarTuli <strong>xelnaweris</strong> avstriaSi moxvedris mizezebs:<br />

15


`...venis xelnawerebi ierusalimis jvris monasterSi iyo daculi. #2 da<br />

#3 xelnawerebi prof. aleqsandre cagarelis 1888 wlis aRwerilobiT<br />

aris cnobili. am droisaTvis xelnawerebi jer kidev monasterSi<br />

inaxeboda. #4 aseve jvris monasters ekuTvnoda, magram a. cagarels is<br />

adgilze aRar daxvedria. xelnaweri mTavardiakvan (mogvianebiT ki<br />

mTavareposkopos) kleopas sakuTreba gamxdara. am ukanasknelis<br />

gardacvalebis Semdeg ki mis memkvidreebs igi aleqsandriaSi gauyidiaT.<br />

avstriis erovnuli biblioTekis gamgeobam es sami xelnaweri 1931 wels<br />

aleqsandriaSi, vinme antikvarisagan SeiZina. gamgeobam xelnawerebi<br />

sanimuSod aRadgina da akinZa~ (feraZe 2004: 161. Sdr.: feraZe 1940: 222).<br />

grigol feraZis naSromSi Sesavali teqstis Semdeg warmodgenilia pub-<br />

likaciis ZiriTadi nawili _ venis nacionaluri biblioTekis qarTul xel-<br />

nawerTa katalogi, sadac danarCen sam wignTan SedarebiT, gacilebiT ufro<br />

srulyofilad aris aRwerili CvenTvis saintereso garejuli krebuli.<br />

Ven.4-is aRwerilobis dasawyisSi mkvlevari mokled axasiaTebs<br />

<strong>xelnaweris</strong> teqnikur parametrebs: `qaRaldi; 305 furceli; or svetad;<br />

furclebi _ 30 X 24; teqsti _ 20,7 X 15; TiToeuli sveti _ 16,4 X 6; 17<br />

muxli; nusxaxucuri~ (feraZe 2004: 164. Sdr.: feraZe 1940: 226).<br />

garejuli krebulis teqnikuri parametrebis daxasiaTebis Semdeg<br />

grigol feraZe sakmaod dawvrilebiT ganixilavs xelnawerTan<br />

dakavSirebul kodikologiur sakiTxebs da am mizniT, Ven.4-is anderZ-<br />

minawerebidan sagangebod gamoyofs ramdenime kolofonis teqsts:<br />

`<strong>xelnaweris</strong> warmomavlobas gvamcnobs 304v-ze teqstis xeliTve,<br />

wiTeli feris melniT, nusxaxucuriT Sesrulebuli saintereso anderZi:<br />

`saxeliTa RmrTisaÁTa, wignsa amas ewodebis sanatreli [sanatreli].<br />

daiwera ÃeliTa undoÁsa, Sav nikoloz nikraÁsaÁTa [n(i)k(olo)z<br />

nikraÁsaÁTa], sanaxebsa wmidisa mamisa daviTissa, garesjas, kedelsa (?),<br />

romelsa ewodebis saxelad berTaÁ [sanaxebsa w(mid)isa mamisa daviTissa.<br />

garesjas, kedvisa, r(ome)lsa ewodebis soflad berTaÁ], qronikonsa tp<br />

(1160 w.), mefobasa Zisa demetres giorgisaze, welsa mefobisa <strong>misi</strong>sasa g<br />

(3). daamyaren RmerTman mefobaÁ <strong>misi</strong> saTnod oÂflisa Cuenisa iesÂ<br />

qristÀsa, romlisaÁ ars didebaÁ ukuniTi ukunisadmde, amen da Sav nikrasa<br />

16


[da Sav nikrasa) SromisaTÂs kurTxevaÁ saukunoÁ, amen. didebaÁ RmerTsa<br />

srulmyofelsa yovelTasa, amen. meufeo, guakurTxen~ 6 .<br />

xelnaweri 1160 welsaa gadawerili. 1570 wels igi mTavarepiskopos<br />

vlases aukinZavs da aRudgenia. amis Sesaxeb 305r-ze <strong>misi</strong>ve xeliT, Savi<br />

feris melniT, nusxaxucuriT dawerili anderZi gvamcnobs:<br />

`didebaÁ RmerTsa srulmyofelsa yovlisa keTilisasa. Rirs viqmen me,<br />

urbnel mTavarebiskoposi vlasi, Sekazmad wmidisa amis wignisa<br />

`sanatrelisa~ [sanatreli], rameTu JamTa sigrZisagan ganryunil da uÃmar<br />

qmniliyo da Cuen axlad, brZanebiTa da jerCinebiTa mamisa Cuenisa,<br />

tfilel mTavarebiskoposisa barnabaÁsiTa, Ãelvyav Sekazmad salocvelad<br />

codvilisa sulisa Cemisa da codvaTa CemTa Sesandobelad da yovelTa<br />

CuenTa TÂsTa da naTesavTa micvalebulTa Sesandobelad da aw, gevedrebi<br />

yovelTa, romelnica ikiTxÂdiT wmidasa amas wignsa, raÁTa Ãsenebul<br />

viqmnebodeT wmidaTa Sina locuaTa TquenTa, raÁTa Tquenca moiRoT<br />

sasyideli uxuvad mimniWeblisa mis yovelTa RmrTisagan da erTobiT<br />

Rirs viqmnneT sasufevelsa caTasa, amen. locua yavT mamisa barnabasaTÂs<br />

da Cuen sulierTa ZmaTaTÂs da Cem, codvilisa vlasesaTÂs, romelman<br />

wmidaÁ ese wigni Sevhkazme. mravali Wiri vixile, oÂfalman uwyis. Seikazma<br />

wmidaÁ ese wigni qronikonsa snÀE[snÀ] (1570 w.)~ 7 .<br />

rogorc anderZi cxadyofs, SesaZloa, xelnaweri am TariRebs Soris<br />

(e. i. 1160 wlis Semdeg) garejis monastridan palestinaSi vinme ucnobma ber-<br />

ma waiRo, sadac igi ierusalimis axlos mdebare jvris monastris biblio-<br />

TekaSi Seinaxes. xsenebuli mTavarepiskoposebi 1570-1572 wlebSi am monasterSi<br />

cxovrobdnen da Zveli xelnawerebis ganaxleba-akinZvisaTvis iRwvodnen.<br />

6 anderZis teqstis wakiTxva Cvenia. rac Seexeba dakuTxul frCxilebSi Casmul, dauxrel,<br />

xazgasmul fragmentebs, isini grigol feraZis 1940 wlis publikaciidan gvaqvs<br />

amoRebuli. aq es fragmentebi zustad citirebuli saxiT, qarTuli mxedruli SriftiT<br />

aris CarTuli anderZis germanuli Targmanis teqstSi. xsenebul fargmentebSi qaragmis<br />

gaxsna Cvenia.<br />

7 minaweris teqstis wakiTxva Cvenia. rac Seexeba kuTxovan frCxilebSi Casmul, dauxrel,<br />

xazgasmul fragmentebs, isini grigol feraZis 1940 wlis publikaciidan gvaqvs amoRebuli.<br />

aq es fragmentebi zustad citirebuli saxiT, qarTuli mxedruli SriftiT aris<br />

CarTuli minaweris germanuli Targmanis teqstSi. amave minawers darTuli aqvs sqolioSi<br />

Catanili avtoriseuli SeniSvna: `mTavarepiskoposis mier (albaT, didi raodenobiT)<br />

aRdgenili wignebidan sapatriarqos biblioTekaSi dReisaTvis mxolod samia<br />

daculi _ #77, #141 da #145 (ix.: a. cagareli, dasax. naSr., 64, 169, 182, 188)~ (feraZe 2004:<br />

172. Sdr.: feraZe 1940: 227).<br />

17


1864 wels xelnaweri kvlav iqve imyofeboda da ganaxlebul iqna<br />

besarion qiotiSvilis mier (CyÁd wels mxedruliT Sesrulebuli<br />

minaweri 8r-ze).<br />

1864 wlis Semdeg (1883 wlamde) xelnaweri jvris monastris<br />

biblioTekidan gaitanes. 1883 wels ruseTis saimperatoro palestinuri<br />

sazogadoebis davalebiT, prof. a. cagarelma Seiswavla jvris monastris<br />

qarTuli xelnawerebi, magram es xelnaweri katalogSi ar Seutania.<br />

rogorc berZnuli anderZi (303r, PIIC) cxadyofs,<br />

es xelnaweri mTavardiakvan kleopas pirad biblioTekaSi inaxeboda,<br />

romelic mogvianebiT nazareTis episkoposi gaxda 8 . mTavarepiskoposis<br />

gardacvalebis Semdeg xelnaweri, rogorc Cans, misma memkvidreebma<br />

mihyides vinme antikvars aleqsandriaSi, sadac igi 1931 wels venis<br />

erovnulma biblioTekam SeiZina. imave wels xelnaweri Tavidan aikinZa da<br />

sanimuSod iqna restavrirebuli venis erovnuli biblioTekis gamgeobis<br />

mier~ (feraZe 2004: 164-165. Sdr.: feraZe 1940: 226-227).<br />

Ven.4-is kodikologiuri sakiTxebis mimoxilvis Semdeg grigol<br />

feraZem saTiTaod CamoTvlis <strong>xelnaweris</strong> aSiebze dacul grafikul<br />

gamosaxulebebs: `xelnawerSi gvxvdeba ramdenime grafikuli Canaxati: 43r,<br />

68r, 179r da 260r _ RmrTismSoblis gamosaxuleba; 33r _ macxovris<br />

gamosaxuleba; 71r, 129r da 192v _ wmida giorgis gamosaxuleba; 94r _<br />

ucnobi wmidanis gamosaxuleba; agreTve, 56r da 105r _ jvris monastris<br />

beWedi da 259v _ sefiskveris sabeWdavi (igive sabeWdavi 203v-ze xeliT<br />

aris gamosaxuli)~ (feraZe 2004: 165-166. Sdr.: berJe 1868: 228).<br />

grafikuli gamosaxulebebis CamoTvlis Semdeg avtorma mokled<br />

axasiaTebs <strong>xelnaweris</strong> dekoratiuli morTulobis ZiriTad elementebs:<br />

`yoveli axali abzacis pirveli aso wiTlad aris daferili, xolo<br />

TiToeuli Txzulebis saTauri yvavilTa mSvenieri gvirgviniTaa<br />

garSemowerili~ (feraZe 2004: 166. Sdr.: feraZe 1940: 228).<br />

Ven.4-is dekoratiul Semkulobaze saubris Semdeg grigol feraZe<br />

axla ukve garejuli krebulis Sedgenilobaze gadadis da pirvel rigSi,<br />

8 iqve, sqolioSi: `arqiepiskoposma kleopam icoda qarTuli ena da berZnuli<br />

sapatriarqos gazeTSi `Nea Sion~ palestinis qarTuli monastrebis istoriis Sesaxeb<br />

ramdenime naSromic gamoaqveyna~ (feraZe 2004: 172. Sdr.: feraZe 1940: 227).<br />

18


<strong>xelnaweris</strong> `zanduks~ axasiaTebs: `pirvel gverdze nusxaxucuriT<br />

mocemulia sarCevi, Sinaarsis aRweriloba.<br />

xelnaweri Tormeti Txzulebisagan Sedgeba:<br />

1. `SemoslvisaTÂs marxvaTasa, Tqmuli anastasi monazonisa~.<br />

2. `TargmanebaÁ momixseneTa, Tqmuli <strong>grigoli</strong> noselisa~.<br />

3. `aRdgomasa Semdgomad amboris yofisa, Tqmuli wmidisa ioane<br />

oqropirisa~.<br />

4. `sakiTxavi amaRlebisa~.<br />

5. `kiTxva-migebani wmidisa basilisa da <strong>grigoli</strong>si~.<br />

6. `cxorebaÁ SiSvel-marTalTa~.<br />

7. `sakiTxavi wmidisa nisimasi~.<br />

8. `SeCuÀnebaÁ mwvalebelTaÁ~.<br />

9. `qebaÁ qebaÁTa, iambikonad Tqmuli~.<br />

10. `sakiTxavi Sobisa RmrTisaÁ Cuenisa ies qristesi, dekenbersa ke (25)~.<br />

11. `sakiTxavi dionisios ariopagelisa~.<br />

12. `aRricxva welTa ada<strong>misi</strong>TganTa~ (feraZe 2004: 166. Sdr.: feraZe<br />

1940: 228) 9 .<br />

`zandukis~ daxasiaTebis Semdeg grigol feraZe saTiTaod exeba Ven.4-<br />

Si Setanil pirvel TerTmet Txzulebas da TiToeuli am sakiTxavis<br />

saTauri moaqvs im saxiT, ra saxiTac isini warmodgenilia Ven.4-is<br />

ZiriTad teqstSi. garda amisa, avtori iqve miuTiTebs TerTmetive<br />

Txzulebis pirvel da bolo gverdebs, xolo zogierT am sakiTxavs<br />

damatebiT urTavs maTi teqstis dasawyis fragmentebs:<br />

`1. 3v-41r. `Tqumuli anastasi monazonisa, sinelisaÁ, SemoslvisaTÂs<br />

marxvaTaÁsa da meequsisaTÂs fsalmunisa~. Migne, PG. 89, 1077-1116 10 .<br />

2. 41v-177v. `TargmanebaÁ momiÃsenisaÁ, Tqumuli wmidisa <strong>grigoli</strong><br />

noselisaÁ~. Migne, PG. 44, 1193-1302.<br />

9 `zandukSi~ warmodgenili Tormetive Txzulebis saTauris wakiTxva Cvenia.<br />

10 iqve, sqolioSi: `sxva xelnawerebis Sesaxeb, romlebic igive Txzulebebs Seicaven da<br />

saqarTveloSi inaxeba ix.: Cemi Sroma: Die altchristliche Literatur in der georgischen Überlieferung,<br />

`Oriens Christianus~, Jahrgänge, 1929-1933 (Leipzig)~ (feraZe 2004: 172. Sdr.: feraZe 1940: 228).<br />

19


3. 178r-180r. `aRvsebasa Semdgomad amboris yofisa. ese sakiTxavi ersa<br />

zeda ikiTxevebis, Tqumuli wmidisa mamisa Cuenisa ioane oqropirisaÁ~.<br />

Migne, PG. 59, 721-724.<br />

4. 180v-186v. `wmidaTa Soris mamisa Cuenisa ioane oqropirisa,<br />

kostantinepolel mTavarepiskoposisaÁ, sityuaÁ amaRlebisaTÂs oÂflisa<br />

Cuenisa ies qristesa~. Migne, PG. 52, 791-794.<br />

5. 187v-208r. `sityÂs-gebaÁ kiTxva-migebiTi didisa basilisi da <strong>grigoli</strong><br />

RmrTismetyuelisaÁ~. Inc.: `hrqua <strong>grigoli</strong>: `vissa Sehgavs wodebad gulis<br />

Ãmisyofad~.<br />

6. 208v-224r. `SromaÁ da cxorebaÁ sanatrelTa maT SiSuel-marTalTaÁ<br />

da wmidisa mamisa zosimesi~. Inc.: `Jamsa mas, romelsa iyo kaci erTi<br />

udabnos da saxeli <strong>misi</strong> zosime~.<br />

7. 224v-234v. `cxorebaÁ da moqalaqobaÁ wmidisa nisimesi, romeli iyo<br />

asuli mefisa egÂbtisaÁ da iqmna <strong>mama</strong>saxlis udabnos mZuvarTa zeda, ricxÂT<br />

oTxasTa~. 11 . Inc.: `iyo egÂbtes dedakaci erTi, romelsa erqua nisime~.<br />

235r-249r. `moTxrobaÁ wmidaTa <strong>mama</strong>Ta mZuvarTaTÂs, ricxÂT oTxasTa~.<br />

Inc.: `xolo amisa Semdgomad mo-vinme-vida msaxursa eklesiisasa Tana<br />

aleqsandriisasa~.<br />

8. 249v-254v. `wvalebisa winamZRuarTa SeCuenebaÁ~. Inc.: `arioz, ucxo<br />

qmnuli RmrTisagan, mwvalebelTa winamZRuari~. aqve gankiTxuli da<br />

dawyevlili arian Semdegi eretikosebi: ariozi, evnomi, nestori, severiane<br />

da evtiqe.<br />

9. 255r-266r. `qebaÁ qebaTaÁ, SesxmaÁ wmidisa RmrTismSobelisaÁ brZnisa<br />

solomonisgan~. Inc.: `amboris yofaÁ pirisaÁ momecin me~.<br />

10. 266v-292r. `uwyebaTagan piruelTa gamowulilviT Sekrebuli<br />

netarisa ioanesgan xucisa da monazonisa damaskelisa, sakiTxavi<br />

SobisaTÂs oÂflisa Cuenisa ies qristesa~ 12 . Inc.: `raJams zafxuli<br />

moiwios, yovlisa soflisa nivTni kualad ganaxlebad moiqcevian~.<br />

11 iqve, sqolioSi: `berZnulad _ an (saZovarze gadena). ase uwodebdnen<br />

asketebs, romlebic mxolod balaxebiTa da fesvebiT ikvebebodnen~ (feraZe 2004: 172.<br />

Sdr.: feraZe 1940: 229).<br />

12 iqve, sqolioSi: `Migne, PG. 96, 763-768. es qadageba ioane oqropiris saxeliTaa<br />

motanili. igi gamocemulia quTaisSi, 1912 wels~ (feraZe 2004: 173. Sdr.: feraZe 1940: 230).<br />

20


11. 292v-303r. `cxorebaÁ wmidisa dionosios episkoposisa, romeli iyo<br />

Ze sokratisi da mTavari aTenelTaÁ, romelsa ewoda qalaqi brZenTaÁ.<br />

moTxrobaÁ juarcumisaTÂs oÂflisa Cuenisa ies qristesa~. Inc.:<br />

`gÂTxrobda Tavisa TÂsisaTÂs netari dionosios~ 13 (feraZe 2004: 166-167.<br />

Sdr.: feraZe 1940: 228-230) 14 .<br />

Ven.4-is pirvel TerTmet sakiTxavTan SedarebiT, grigol feraZe<br />

gacilebiT ufro dawvrilebiT exeba garejuli krebulis rigiT<br />

meTormete teqsts:<br />

`12. 303v-304r. vasili oprafis 15 mokle uwyeba samyaros Seqmnisa da<br />

qronografiis Sesaxeb 16 .<br />

moviyvan:<br />

radgan uwyebaSi mravali Secdomaa, mis mxolod mokle Sinaarss<br />

`adamidan warRvnamde gavida 2242 weli; warRvnidan babilonis<br />

godolamde _ 425 weli; babilonis godolidan abraamis droebamde _ 425<br />

weli; abraamis xanidan ebraelTa egviptidan gamosvlamde _ 430 weli;<br />

egviptidan gamosvlidan taZris agebamde _ 757 weli; taZris agebidan<br />

tyveobamde _ 425 weli; mTlianad ki _ 4880 weli 17 . tyveobis xanidan<br />

aleqsandres mefobamde _ 318 weli; aleqsandres mefobidan qristemde _<br />

303 weli; mTlianad ki _ 5005 weli 18 . qristedan konstantinemde _ 318<br />

weli; konstantines droidan mefe mixaelis 19 , Teofiles vaJis<br />

mmarTvelobamde _ 5045 weli, mTlianad ki _ 5365 weli. am droidan aleqsi<br />

komnenosamde _ 245 weli. amgvarad, samyaros Seqmnidan aqamde 6008 weli<br />

13 iqve, sqolioSi: `es versia, sxva xelnawerebis mixedviT, gamoqveynebulia p. peetersis<br />

mier. ix.: `Analecta Bollandiana~, XXXI (Bruxelles, 1912), 277-313~ (feraZe 2004: 173. Sdr.: feraZe<br />

1940: 230).<br />

14 TerTmetive Txzulebis saTaurisa da maTi teqstebis dasawyisi fragmentebis wakiTxva<br />

Cvenia.<br />

15 iqve, sqolioSi: `oprafi-s nacvlad wakiTxul unda iqnes oRrafi. aq mcdaradaa<br />

gadmocemuli xrono-grafi an hagio-grafi _ vasili qrono- anu hagiografosi~ (feraZe<br />

2004: 173. Sdr.: feraZe 1940: 230).<br />

16 iqve, sqolioSi: `rogorc teqstis erT-erTi minaweridan Cans, am qronografiis<br />

mTargmnelia Teofile. es Teofile XI saukunis kargad cnobili qarTveli mweralia.<br />

ix.: k. kekeliZe, dasax. naSr., 252-256~ (feraZe 2004: 173. Sdr.: feraZe 1940: 230).<br />

17 iqve, sqolioSi: `sinamdvileSi es 4704 welia~ (feraZe 2004: 173. Sdr.: feraZe 1940: 230).<br />

18 iqve, sqolioSi: `Tu aTvlis wertilad 4880 wels aviRebT, am SemTxvevaSi, 5501 welia,<br />

xolo Tu 4704 wlidan gamovalT, maSin 5325 weli gamodis~ (feraZe 2004: 173. Sdr.:<br />

feraZe 1940: 231).<br />

19 iqve, sqolioSi: `mixail III mefobda 842-867 wlebSi~ (feraZe 2004: 173. Sdr.: feraZe 1940:<br />

231).<br />

21


gavida. roca es Txzuleba qarTulad iTargmna, marti iyo, berZnuli<br />

indiktioni x. daiwera 13 wlis Semdgom, tla wels, indiktions l (1111 w.)~<br />

(feraZe 2004: 167-168. Sdr.: feraZe 1940: 230-231).<br />

garejul krebulSi warmodgenuli Txzulebebis daxasiaTebis Semdeg,<br />

grigol feraZe yuradRebas axla ukve garejuli krebulis minawerebze<br />

amaxvilebs da maTgan, sagangebod gamoyofs XVIII saukunis ori minaweris<br />

teqsts:<br />

`zemoT moyvanili anderZ-minawerebis garda, xelnawerSi sxva, Zalze<br />

saintereso minawerebic gvxvdeba.<br />

ydis mxares, mxedruliT:<br />

`CRom (1770 w.) marts ke (25). uRirsman: ioane. mRudel: monazonman<br />

munjman. Sevswire. jvaris. monastersa. Cemi: mogebuli Jamni. daviTni.<br />

kurTxevani: kondaki. stambisa. vinca moxvideT. aq. ixmareT. iaiTxeT. da<br />

Sendoba. mibrZaneT. vinc. am ierusalimidam. waiRos. xelimca moekveTos: da<br />

SeCvenebul iyos. q(rist)esgan. da meca. mepasuxos. didis. msajulis. winaSe.<br />

a(me)n: saxarebisa stambisa pirRebulisa 20 . R(mr)Tis mSoblisa: ars:~ 21 .<br />

iqve, sxva xeliT naweri:<br />

`CRoÀ (1778 w.) okdobersa ke (25). uRirsi arqimandriti antonios. ama<br />

wmidaTa. adgilTa. meored. moved. da Tayvanisvec. yovelT ganmacxovebels.<br />

q(rist)es saflavsa. da wmidasa. golgoTas. da yovelTa. wmidaTa.<br />

adgilTa. wmidis mamis. ioanes. naweri vnaxe. wignebi. veZie. da ierusalims.<br />

wignebis saunjeSi 22 . vnaxe. saxareba. da kurTxevani. vpove. sxva. ara iyo.<br />

bevri: veZie. yvelgan. da ver vipovne. vinca waiRo. aRwerilisa m(eb)r. eyos.<br />

da mas upasuxos. vinc. am monasters. gamoaxva. a(me)n~ 23 .<br />

20 iqve, sqolioSi: `sityva pirRebuli garkveul siZneleebs qmnis. SesaZloa, igi, mociqul<br />

lukas mier Seqmnil pirvel xats gulisxmobs, an aRniSnavs mravalferad<br />

gamosaxulebas, an kidev xats, romelic saswaulebrivad ganaxlda. yovel SemTxvevaSi,<br />

es RmrTismSoblis saswaulTmoqmedi xatis saxelia. ramdenadac vici, garda am<br />

SemTxvevisa, pirRebulis RmrTismSobeli saqarTveloSi ucnobia~ (feraZe 2004: 173. Sdr.:<br />

feraZe 1940: 231).<br />

21 qaragmis gaxsna, agreTve, frCxilebSi miTiTebuli weli da Tvis ricxvi Cvenia.<br />

22 iqve, sqolioSi: `minaweridan irkveva, rom ierusalimSi, garda samonastro<br />

biblioTekebisa, arsebobda qarTuli centraluri biblioTekac (ierusalimis<br />

wignTsacavi)~ (feraZe 2004: 173. Sdr.: feraZe 1940: 232).<br />

23 qaragmis gaxsna, agreTve, frCxilebSi miTiTebuli weli da Tvis ricxvi Cvenia.<br />

22


orive minaweri cxadyofs, rom XVIII saukunis meore naxevarSi<br />

palestinis qarTuli samonastro biblioTekebi rigianad ar imarTeboda~<br />

(feraZe 2004: 168. Sdr.: feraZe 1940: 230-231).<br />

statiis sul bolo nawilSi grigol feraZe garejuli krebulis<br />

minawerebidan damatebiT gamoyofs ocze meti kolofonis teqsts da iqve<br />

miuTiTebs, Tu konkretulad vin aris moxseniebuli am teqstebSi:<br />

`sxva minawerebSi ixsenebian: 4r (1863 w. 9 dekemberi), 8r (1864 w.), 39r,<br />

41v, 42r (samive _ 1863 w.), 56r, 81r, 129r, 180r (1863 w.) da 292v _ besarion<br />

qiotiSvili; 25v, 39v da 218r (samive _ 1806 w), 41r, 209r, 224v, 249rv da 292r<br />

(yvela uTariRo) _ beri lavrenti.<br />

18v-ze _ aRdgomis monastris beri ioseb xuntusZe; 120r _ ambrose da<br />

<strong>misi</strong> patroni qaixosro; 187r _ diakvani esaia; 265r _ batoniSvili TinaTin-<br />

yofili nino; iqve _ monazoni Tebronia guriidan da <strong>misi</strong> biZa grigol<br />

xevariZe~ (feraZe 2004: 168-169. Sdr.: feraZe 1940: 232).<br />

dasasrul, aRvniSnavT imasac, rom grigol feraZes statiis bolos<br />

CamoTvlili minawerebidan sqolioSi sagangebod moaqvs ori kolofonis<br />

teqsti:<br />

18v. `aRdgomeli ioseb xuntusZisa~ (feraZe 2004: 173. Sdr.: feraZe 1940: 232).<br />

265r. `R(merT)o S(eiwyal)e. batoniSvili TinaTin. yofili nino~<br />

(feraZe 2004: 173. Sdr.: feraZe 1940: 232) 24 .<br />

amiT vasrulebT grigol feraZis 1940 wlis germanulenovani statiis<br />

detalur mimoxilvas. vfiqrobT, gadauWarbeblad SeiZleba iTqvas, rom<br />

mkvlevarma ganxiluli naSromiT umniSvnelovanesi etapi Seqmna garejuli<br />

krebulisa da <strong>misi</strong> anderZ-minawerebis samecniero Seswavlis saqmeSi.<br />

metic, ar SevcdebiT, Tuki vityviT, rom arc qarTul da arc romelime<br />

ucxo enaze dRemde ar Seqmnila samecniero gamokvleva, sadac ase<br />

mravalmxrivad iqneboda gaSuqebuli Ven.4-Tan dakavSirebuli calkeuli<br />

sakiTxebi.<br />

grigol feraZis statiis dabeWdvidan or aTeul welze meti xnis<br />

Semdeg, 1962 wels ivane javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo<br />

universitetis profesorma levan menabdem gamoaqveyna Tavisi<br />

24 minawerSi qaragmis gaxsna Cvenia.<br />

23


monografiuli naSromis `Zveli qarTuli mwerlobis kerebis~ I tomis<br />

pirveli nakveTi. wignSi, sxva mravalferovan masalasTan erTad<br />

warmodgenili iyo garejis qvabovan savaneebSi gadawerili xelnawerebisa<br />

da aq moRvawe mwignobar-kaligrafTa sakmaod vrceli CamonaTvali<br />

(menabde 1962: 273-319).<br />

CamonaTvalis bolos levan menabdes sqolioSi Catanili hqonda<br />

SeniSvnis teqsti, sadac zemoT ganxilul 1940 wlis statiaze dayrdno-<br />

biT, aRniSnavda, rom `g. feraZes venaSi unaxavs nikoloz nikrais mier 1160<br />

wels garejSi gadawerili mozrdili krebuli~ (menabde 1962: 319).<br />

miuxedavad imisa, rom dasaxelebul wignSi sxva araferi iyo naTqvami<br />

Ven.4-is Sesaxeb, am cnobas mainc didi mniSvneloba hqonda qarTveli<br />

filologosebisa da istorikosebisaTvis. marTlac, levan menabdis naS-<br />

romi warmoadgenda saqarTveloSi dabeWdil pirvel wigns, romlis daxma-<br />

rebiTac farTo samecniero sazogadoebam garkveuli informacia miiRo<br />

aramxolod qveynis imdroindeli xelisuflebis mier Serisxuli emig-<br />

ranti mecnieris erT-erTi publikaciis Taobaze, aramed venis nacionalur<br />

biblioTekaSi daculi 1160 wlis garejuli krebulis Sesaxebac 25 .<br />

levan menabdis wignis gamocemidan daaxloebiT ori aTeuli wlis<br />

Semdeg Ven.4-iT sagangebod dainteresda qarTvel filologosTa erTi<br />

jgufi da ramdenime sxvadasxva xasiaTis naSromic miuZRvna garejul<br />

krebuls, ufro zustad ki, krebulSi warmodgenil `qebaÁ qebaTaÁs~<br />

teqsts. am mxriv, pirveli rigSi, aRsaniSnavia xelnawerTa institutis<br />

mecnier TanamSromlis, profesor zurab sarjvelaZis mier 1983 wels,<br />

25 sabWoTa saqarTvelos oficialuri xelisuflebis mxridan grigol feraZis samecniero<br />

moRvaweobisadmi ukiduresad agresiuli damokidebulebis ukeT warmosaCenad moviyvanT<br />

nawyvets istorikosi goCa saiTiZis statiidan `wm. mRvdelmowame arqimandriti<br />

grigol feraZe (cxovreba da moRvaweoba)~: `...<strong>mama</strong> grigols misma moRvaweobam saer-<br />

TaSoriso samecniero wreebSi udidesi avtoriteti mouxveWa. mis mravalmxriv saqmianobas<br />

ignorirebas mxolod sabWoTa sistema uwevda. aq, rogorc wesi, grigol<br />

feraZis naSromebis araTu dabeWdva, aramed sqolioSi damowmeba da, ubralod, saxelis<br />

xsenebac ki sastikad ikrZaleboda. sailustraciod erT magaliTs movitanT: `1937 wels,<br />

rodesac mTels msoflioSi farTod aRiniSneboda SoTa rusTavelis `vefxistyaosnis~<br />

750 wlis iubile, grigol feraZem am RirsSesaniSnav TariRs erTbaSad sami naSromi<br />

uZRvna, varSavaSi gamarTul saerTaSoriso konferenciaze moxsenebac waikiTxa.<br />

iubilesTan dakavSirebuli RonisZiebebi, rasakvirvelia, saqarTveloSic tardeboda,<br />

gamoicemoda samecniero krebulebi Tu wignebi, romelTagan erT-erTs savalalo bedi<br />

ewia: cnobili literatoris _ gaioz imedaSvilis wigni sabWoTa cenzuram akrZala<br />

mxolod da mxolod imitom, rom avtors sqolioSi miTiTebuli hqonda grigol<br />

feraZis naSromi SoTa rusTavelis Sesaxeb~ (saiTiZe 2003: 17).<br />

24


krebul `mravalTavis~ X tomSi gamoqveynebuli statia `venaSi daculi<br />

`qebaÁ qebaTaÁs~ teqstisaTvis~ (sarjvelaZe 1983).<br />

statiis Sesaval nawilSi avtori Segvaxsenebs, rom gansaxilavi<br />

bibliuri wignis `qebaÁ qebaTaÁs~ teqsti daculia ramdenime qarTul<br />

xelnawerSi da iqve CamoTvlis am nusxebs: oSkis biblia (978 w.), mcxeTuri<br />

anu sulxan-saba orbelianis mier gadawerili biblia (XVII-XVIII ss.) da<br />

baqariseuli pirvelnabeWdi biblia (1743 w.). mkvlevris TqmiT, garda<br />

uSualod `qebaÁ qebaTaÁs~ teqstisa, cnobilia `qebaÁ qebaTaÁs<br />

Targmanebebi~, romlebic, Tavis mxriv, warmodgenilia Satberdis<br />

krebulsa (X s.) da xelnawerTa institutSi dacul or xelnawerSi _ A-55-<br />

sa (XII s.) da A-65-Si (1188-1210 ww.). dasasrul, avtori SeniSnavs, rom imave<br />

A-65-Si Setanilia Sesaba<strong>misi</strong> `Targmanebidan~ gamokrebili `qebaÁ<br />

qebaTaÁs~ teqstic (sarjvelaZe 1983: 75) 26 .<br />

amis Semdeg zurab sarjvelaZe pirdapir gadadis garejul krebulze<br />

da gvauwyebs, rom `qebaÁ qebaTaÁs~ sruli teqsti aris daculi avstriaSi,<br />

venis nacionaluri biblioTekis #4 qarTul xelnawerSi. es saintereso<br />

xelnaweri aRwera gr. feraZem (aq avtors mxedvelobaSi aqvs grigol<br />

feraZis 1940 wlis statia _ T. j.). am SemTxvevaSi usaTuod imsaxurebs<br />

26 specialuri literaturis Tanaxmad, zurab sarjvelaZis mier CamoTvlil xelnawereb-<br />

Si Semonaxulia `qebaÁ qebaTaÁs~ xuTi gansxvavebuli redaqcia. aqedan, pirveli redaqcia<br />

daculia 978 wlis oSkis bibliaSi (Ath.1) (gigineiSvili ... 1989: 559-572; cagareli<br />

1886: 17-56; kiknaZe 1965: 127-134; doCanaSvili 1985: 21-30; solomoni 1987: 164-174, 717). meore<br />

redaqcia warmodgenilia XI-XII saukuneebiT daTariRebul A-55-sa (bregaZe ... 1973: 147-153;<br />

kiknaZe 1965: 127-134; doCanaSvili 1985: 21-30) da sulxan-saba orbelianiseul bibliaSi (A-<br />

51) (gigineiSvili ... 1989: 609-619; kiknaZe 1965: 133-134; doCanaSvili 1985: 21-31, 61-68),<br />

agreTve, XII saukunis grigol noselis TxzulebaTa krebulSi (A-108) (bregaZe ... 1976:<br />

29, 33; kiknaZe 1965: 126), XVIII saukuneSi gadaweril Q-1052-sa (kiknaZe 1965: 126) da aTonis<br />

iverTa monastris kuTvnil erT-erT qarTul xelnawerSi (kiknaZe 1965: 126). `qebaÁ<br />

qebaTaÁs~ mesame redaqcia Setanilia 1188-1210 wlebis krebulSi _ igive A-65-Si (bregaZe<br />

... 1973: 224-230; gigineiSvili ... 1989: 592-593; kiknaZe 1965: 133; doCanaSvili 1985: 21-30);<br />

xolo kidev erTi, rigiT meoTxe redaqcia ki _ qarTlis mefis baqaris (1717-1719 ss.)<br />

safasiT 1743 wels moskovSi dabeWdil bibliaSi (gigineiSvili ... 1989: 627-635; kiknaZe<br />

1965: 133; doCanaSvili 1985: 21-30). calke msjelobis sagania `qebaÁ qebaTaÁs Targmanebis~<br />

is teqsti, romelic, saTauris Tanaxmad, ipolite romaels miekuTvneba da romelic,<br />

Cvenamde sami xelnaweriT aris moRweuli. es nusxebia: X saukunis Satberdis krebuli<br />

(S-1141) (ipolite 1901: V-Áz; gigineiSvili ... 1979: 15-44, 249-268), XII-XIII saukuneebis<br />

ierusalimuri xelnaweri #39 (mari 1955: 81-82; gigineiSvili ... 1979: 32-36) da XVII-XVIII<br />

saukuneebiT daTariRebuli krebuli (A-165) (bregaZe ... 1976: 244-248; gigineiSvili ... 1979:<br />

32-36). am TxzulebaSi ganmartebuli `qebaÁ qebaTaÁs~ teqsti, zurab sarjvelaZis<br />

jerjerobiT gamouqveynebeli naSromis Tanaxmad, ar miekuTvneba zemoT CamoTvlili<br />

oTxi redaqciidan arc erTs da maTgan gansxvavebul mexuTe redaqcias qmnis<br />

(informaciis mowodebisaTvis madlobas movaxsenebT mkvlevris qaliSvils, Tbilisis<br />

saxelmwifo universitetis mecnier TanamSromels, filologos sofio sarjvelaZes).<br />

25


yuradRebas is faqti, rom `qebaÁ qebaTaÁ~ Setanilia arabibliur<br />

krebulSi. rogorc kargadaa cnobili, `qebaÁ qebaTaÁ~ ar gvxvdeba leq-<br />

cionarebSic ki, sadac TiTqmis yvela sxva bibliuri wignebidan aris da-<br />

dasturebuli nawyvetebi, xolo calkeuli wignebi (ruTisa, ionas winas-<br />

warmetyveleba da sxva) mTlianadaa warmodgenili~ (sarjvelaZe 1983: 75).<br />

odnav ufro qvemoT mkvlevari kidev erT sayuradRebo detalze<br />

amaxvilebs yuradRebas: `irkveva, rom avstriul xelnawerSi dadas-<br />

turebuli teqsti ar misdevs `qebaÁ qebaTaÁs~ sxva romelime qarTul<br />

redaqcias. igi gankerZoebiT dgas da damoukidebel Targmans warmoadgens.<br />

amasTan zogierT SemTxvevaSi qarTuli teqsti sakmaod sxvaobs TviT<br />

berZnuli teqstisagan~ (sarjvelaZe 1983: 75). aRniSnuli mosazrebis<br />

dasasabuTeblad zurab sarjvelaZe safuZvlianad ganixilavs aramxolod<br />

`qebaÁ qebaTaÁs~ venur nusxas, aramed am teqstis sxva qarTul da berZnul<br />

variantebsac (sarjvelaZe 1983: 76-79).<br />

zurab sarjvelaZis ganxilul naSroms gansakuTrebul samecniero Ri-<br />

rebulebas sZens is faqtic, rom mkvlevars warmodgenili aqvs `qebaÁ qeba-<br />

TaÁs~ venuri nusxis pirveli da jerjerobiT erTaderTi sruli pub-<br />

likacia. teqsti akademiuri saxiT aris gamocemuli (sarjvelaZe 1983: 79-86).<br />

calke aRniSvnis Rirsia kidev erTi garemoeba. statiis avtors `qebaÁ<br />

qebaTaÁs~ teqstisaTvis darTuli aqvs garejuli krebulis Sesaba<strong>misi</strong><br />

furclebis (255r-266r) aSiebze Sesrulebuli oTxi minaweris teqsti.<br />

ucvleli saxiT mogvyavs am kolofonebis zurab sarjvelaZiseuli<br />

publikacia:<br />

1. `aSiaze (igulisxmeba 265r-s aSia _ T. j.): `mandragori vaSlia,<br />

Zmano~ (sarjvelaZe 1983: 85).<br />

2. `aSiaze (igulisxmeba amave 265r-s aSia _ T. j.): `RmerTo, Seiwyale<br />

batoniSvili TinaTin, yofili nino. RmerTo, Seiwyale febronia monazoni,<br />

guruli, biZa <strong>misi</strong> grigol xevariZe~ (sarjvelaZe 1983: 86) 27 .<br />

27 es ori kolofoni, rogorc ukve vnaxeT zemoT, grigol feraZis statiaSic aris<br />

moxseniebuli (feraZe 2004: 162). garda amisa, dasaxelebul publikaciaSi sruli saxiTaa<br />

Setanili pirveli minaweris teqstic (feraZe 2004: 173).<br />

26


3. `minaweri (igulisxmeba 266r-ze nikoloz nikrais xeliT Sesrulebu-<br />

li da uSualod `qebaÁ qebaTaÁs~ teqstze mikruli kolofoni _ T. j.):<br />

`didebaÁ RmerTsa, srul-myofelisa yovelTasa, amen~ (sarjvelaZe 1983: 86).<br />

zurab sarjvelaZis statias asrulebs rusul enaze Sedgenili<br />

reziume, sadac kidev erTxel aris Sejamebuli mkvlevris mier gamut-<br />

qmuli ZiriTadi mosazrebebi: `Грузинская рукопись 1160 года Венской<br />

национальной библиотеки (№4) содержит полный текст `Песни песней~. В резултате<br />

сравнения Венского текста с другими вариантами этой книги автор приходит к выводу,<br />

что Венский текст самостоятельный перевод с греческого языка. Время перевода –<br />

приблизительно XI в 28 . Интересен язык Венского текста. Он содержит лексические<br />

единицы, которые не учтены в словарях древнегрузинского языка. К статье прилагается<br />

Венский текст Песни песней~ (sarjvelaZe 1983: 87).<br />

amrigad, zurab sarjvelaZis 1983 wlis statia SeiZleba CaiTvalos<br />

saetapo mniSvnelobis mqone samecniero publikaciad, romelmac<br />

safuZveli daudo garejul krebulSi Tavmoyrili teqstebis akademiuri<br />

Seswavlisa da gamocemis saqmes.<br />

ganxiluli statiis dabeWdvidan mcire xnis Semdeg, 1985 wels<br />

saqarTvelos mecnierebaTa akademiasTan arsebulma saqarTvelos istoriis<br />

wyaroebis ko<strong>misi</strong>am seriiT `mcxeTuri xelnaweri~ gamoaqveyna sulxan-saba<br />

orbelianiseuli bibliis (A-51) ramdenimetomiani gamocemis meoTxe<br />

nakveTi. publikaciaSi Setanili iyo Semdegi teqstebi: eklesiaste, sibrZne<br />

solomonisa, qeba qebaTa solomonisa da winaswarmetyvelebis: esaias,<br />

ieremias, baruqisa da ezekielis wignebi. Zeglebi gamosacemad moamzada<br />

Tbilisis saxelmwifo universitetis profesorma elene doCanaSvilma.<br />

manve Seadgina publikaciisaTvis wamZRvarebuli vrceli Sesavali<br />

teqstic (doCanaSvili 1985).<br />

aRniSnul Sesaval nawilSi mTeli Tavi aqvs daTmobili mcxeTur<br />

xelnawerSi warmodgenil erT-erT bibliur wigns `qebaÁ qebaTaÁs~. masze<br />

saubrisas elene doCanaSvili Tanmimdevrulad mimoixilavs sxvadasxva<br />

qarTul xelnawerebSi dacul nusxebs da arsebiTad ucvleli saxiT<br />

imeorebs specialur literaturaSi damkvidrebul sam ZiriTad<br />

28 sagulisxmoa, rom avtoris mier SemoTavazebuli bolo debuleba uSualod statiaSi<br />

Setanili ar aris da mxolod rusulenovan reziumeSi gvxvdeba.<br />

27


mosazrebas: 1. 978 wlis oSkis bibliaSi (Ath.1), 1160 wlis garejul<br />

krebulSi (Ven.4), 1188-1210 wlebis A-65-sa da 1743 wlis pirvelnabeWd<br />

bibliaSi warmodgenilia `qebaÁ qebaTaÁs~ oTxi gansxvavebuli redaqcia; 2.<br />

XI-XII saukuneebiT daTariRebuli A-55-isa da XVII-XVIII saukuneebis<br />

mcxeTuri bibliis (S-1141) nusxebi qmnian zemoT CamoTvlili<br />

redaqciebidan calke mdgom, rigiT mexuTe redaqcias; 3. `qebaÁ qebaTaÁs~<br />

qarTul redaqciaTa mTargmneli pirebi ar kmayofildebian mxolod erTi<br />

romelime ucxoenovani wyaroTi da saWiroebis SemTxvevaSi daubrko-<br />

leblad sargebloben sxva wyaroebiTac (doCanaSvili 1985: 21-30).<br />

am daskvnebis paralelurad, elene doCanaSvili sagangebod gamoyofs<br />

garejul krebulSi dacul `qebaÁ qebaTaÁs~ teqsts da ramdenime<br />

saintereso mosazrebas gamoTqvams mis Sesaxeb: `rogorc zemoT aRvniSneT,<br />

z. sarjvelaZem gamosca venis nacionalur biblioTekaSi daculi `qebaÁ<br />

qebaTaÁs~ sruli teqsti da am teqstis Sesaxeb sagangebo gamokvleva,<br />

romelSic is aRniSnavs, rom avstriul xelnawerSi dadasturebuli<br />

teqsti ar misdevs `qebaÁ qebaTaÁs~ sxva romelime qarTul redaqcias. igi<br />

gankerZoebiT dgas da damoukidebel Targmans warmoadgens. es SeimCneva<br />

rogorc redaqciul-Sinaarsobriv aspeqtSi, iseve leqsikaSi. dasaxele-<br />

buli naSromis avtori Tvlis, miuxedavad TviT Zeglis berZnuli<br />

teqstisagan ara erTi gansxvavebisa, rom igi aucileblad berZnulidan<br />

aris Targmnili da amis damadasturebeli masala moaqvs. marTlac, am<br />

teqstis guldasmiT Sejereba sxva qarTul nusxebTan da CvenTvis<br />

xelmisawvdom ucxo (berZnuli, somxuri, ebrauli, laTinuri) wyaroebTan<br />

sruliad damajerebls xdis z. sarjvelaZis daskvnas. magram interess<br />

aRZravs da gaocebas iwvevs is faqti, rom rodesac S nusxas (igulisxmeba<br />

`qebaÁ qebaTaÁs~ sulxan-sabaseul bibliaSi warmodgenili nusxa _ T. j.)<br />

vudarebdiT sxva nusxebsa Tu ucxo wyaroTa Cvenebebs, zogjer is<br />

gansxvavebuli leqsema Tu sxva ram ganmasxvavebeli niSani swored A<br />

nusxaSi e. i. avstriul teqstSi iCenda Tavs. redaqciulad isini isev<br />

calke rCebian am konkretul SemTxvevaSic, magram aRniSnuli garemoeba<br />

28


maTSi saerTo wyarodan momdinare nakadis arsebobazec unda miuTi-<br />

Tebdes~ (doCanaSvili 1985: 28-29) 29 .<br />

rogorc vxedavT, `mcxeTuri <strong>xelnaweris</strong>~ meoTxe nakveTisTvis<br />

wamZRvarebul SesavalSi elene doCanaSvilma erTgvarad gaagrZela<br />

garejul krebulSi warmodgenili erT-erTi teqstis `qebaÁ qebaTaÁs~<br />

filologiuri Seswavlis saqme da aramxolod gaiziara, aramed ramdenime<br />

axali dakvirvebiTac gaamdidra zurab sarjvelaZis mier amave teqstis<br />

Sesaxeb odnav ufro adre gamoTqmuli mosazrebebi.<br />

`mcxeTuri <strong>xelnaweris</strong>~ meoTxe nakveTis dabeWdvidan arcTu ise didi<br />

xnis Semdeg, 1989 wels xelnawerTa institutma gamoaqveyna agreTve<br />

ramdenimetomiani gamocemis `wignni Zuelisa aRTqumisanis~ pirveli<br />

nakveTi, sadac Setanili iyo `SesaqmisaÁs~ da `gamoslvaTaÁs~ teqstebi.<br />

wigns damatebis saxiT erTvoda `Zveli aRTqmis qarTul xelnawerTa<br />

aRweriloba~, romelic, Tavis mxriv, Sesrulebuli iyo filologosebis:<br />

baqar gigineiSvilis, nargiza goguaZis, gulnaz kiknaZis, ciala<br />

qurcikiZisa da uCa cindelianis mier (gigineiSvili ... 1989).<br />

aRniSnul `aRwerilobaSi~, rogorc es <strong>misi</strong> saxelwodebidan Cans,<br />

metnaklebi sisruliT aris daxasiaTebuli yvela is qarTuli xelnaweri,<br />

sadac Zveli aRTqmis Tundac erTi wigni mainc aris warmodgenili.<br />

qronologiuri principiT dalagebul am or aTeulamde xelnawers Soris,<br />

rasakvirvelia, garejul krebulsac vxvdebiT. <strong>misi</strong> aRweriloba gulnaz<br />

kiknaZis mier aris Sedgenili (gigineiSvili ... 1989: 538).<br />

publikaciaSi vkiTxulobT: `venis nac. bibl. xeln. 4. krebuli. 1160.<br />

305 f.; 30X24; qaRaldi; naweri 20,7X15, sveti 16,4X6; gverdze 17 striqoni;<br />

nusxuri, sazedao asoebi asomTavruliT; gadamweri nikolozi (304v),<br />

gadaweris adgili daviT gareja (304v); mkazmveli vlasi (305r); 1160;<br />

miniatiura (260). `qebaÁ qebaTaÁ, SesxmaÁ wmidisa RmrTismSobelisaÁ,<br />

29 amave Sesavali nawilis bolos elene doCanaSvili gvauwyebs, rom `qebaÁ qebaTaÁs~<br />

Zveli qarTuli redaqciebi gamosacemad hqonia momzadebuli zemoT ukve araerTgzis<br />

naxseneb zurab sarjvelaZes (doCanaSvili 1985: 21, 30). vinaidan es metad mniSvnelovani<br />

naSromi dRemde ar aris dabeWdili, piradad davukavSirdiT gardacvlili mecnieris<br />

qaliSvils sofio sarjvelaZes da gavarkvieT, rom zurab sarjvelaZis mier<br />

kritikulad dadgenili da Sesaba<strong>misi</strong> samecniero aparatiT aRWurvili teqstebis<br />

gamocema axlo momavlisTvis yofila dagegmili. imave sofio sarjvelaZis cnobiT,<br />

publikaciaSi jerovani saxiT iqneba warmodgenili Ven.4-Si daculi `qebaÁ qebaTaÁs~<br />

teqstic.<br />

29


Znisa solomonisagan; meufeo, guakurTxen, _ amboris-yofaÁ pirisaÁ<br />

momecin me, rameTu Senni ZuZuni RÂnisa mjob arian...~ 30 . 255r-266r. SeniSvnebi:<br />

1. teqsti moTavsebulia arabibliuri xasiaTis krebulSi, naTargmni<br />

berZnulidan XI s-Si, gamoikvlia da gamoaqveyna z. sarjvelaZem (ix. z.<br />

sarjvelaZe, venaSi daculi `qebaÁ qebaTaÁs~ teqstisaTvis, mravalT., X,<br />

1983, gv. 75-87). 2. xelnaw. aRwerili aqvs g. feraZes (ix.: Gr. Peradze, Über die<br />

Georgischen Handschriften on Östereich: Weiner Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes<br />

1940, Bd. 47, H. 3-4, S. 226-232). minawerebi (nusxuriT): 1. `RmerTo, Seiwyale<br />

batoniSvili TinaTin, yofili nino~; 2. `RmerTo, Seiwyale febronia<br />

monazoni guruli, biZa <strong>misi</strong> grigol xevariZe~ (265r); 3. `dideba RmerTsa,<br />

srulmyofelsa yovelTasa, amen~ (265r) 31 . sxva minawerebis Sesaxeb ix.: G.<br />

Peradze, dasax. naSr., iqve~ (gigineiSvili ... 1989: 593).<br />

amrigad, gulnaz kiknaZem samecniero sazogadoebas SesTavaza gare-<br />

juli krebulis pirveli qarTulenovani aRweriloba, romelic, marTa-<br />

lia, informaciis sisruliT sagrZnoblad Camouvardeboda grigol fera-<br />

Ziseul germanulenovan <strong>aRwerilobas</strong>, magram am ukanasknelisagan gansxva-<br />

vebiT, bibliografiul iSviaTobas ar warmoadgenda da farTo samecniero<br />

sazogadoebisaTvisac gacilebiT ufro advilad xelmisawvdomi iyo.<br />

XX saukunis 90-ian wlebSi garejuli krebulisadmi samecniero<br />

interesma erTgvarad iklo. marTlac, am periodidan CvenTvis cnobilia<br />

mxolod erTi publikacia, 1995 wels dabeWdili SemecnebiT-<br />

bibliografiuli xasiaTis wigni `bibliis megzuri~, romlis qarTuli<br />

versiac filologos elguja giunaSvils ekuTvnis. aq `qebaÁ qebaTaÁs~<br />

Semcvel sxva qarTul xelnawerebs Soris ubralod dasaxelebulia Ven.4<br />

(giunaSvili ... 1995: 32).<br />

XXI saukunis dasawyisidan garejuli krebulisa da <strong>misi</strong> anderZ-<br />

minawerebis samecniero kvlevis procesi isev ganaxlda. am mxriv, pirvel<br />

rigSi, aRsaniSnavia avstriis qarTuli siZveleebis cnobili mkvlevris,<br />

filologos vaxtang imnaiSvilis avtorobiT 2001 wels gamoqveynebuli<br />

30 `qebaÁ qebaTaÁs~ es fragmenti sxvadasxva saxiT aris warmodgenili grigol feraZisa<br />

(feraZe 2004: 167) da zurab sarjvelaZis (sarjvelaZe 1983: 79) publikaciebSi.<br />

31 aq citirebuli kolofonebi sxvadasxva saxiT aris Setanili grigol feraZisa (feraZe<br />

2004: 169, 173) da zurab sarjvelaZis (sarjvelaZe 1983: 86) statiebSi.<br />

30


mciretaniani wigni `sinas mTidan gracamdis (gracis qarTuli xelna-<br />

werebis istoria)~. naSromSi ZiriTadi yuradReba gracis universitetis<br />

kuTvnil qarTul xelnawerebs, ufro zustad ki, am xelnawerebis sinas<br />

mTidan gracSi moxvedris peripetiebs eTmoba (imnaiSvili 2001).<br />

garda amisa, vaxtang imnaiSvili gakvriT exeba venis nacionalur<br />

biblioTekaSi dacul qarTul xelnawerebs, maT Soris, CvenTvis<br />

saintereso Ven.4-sac da am xelnawerebis `pirad saqmeebze~ dayrdnobiT,<br />

garkveul informacias gvawvdis maTi venaSi moxvedris droisa da<br />

pirobebis Sesaxeb: `venis erovnuli biblioTekis #1 xelnaweri 1873 wlis<br />

8 maiss iyides 45 guldenad antikvar goldSmidtisagan, ##2-3-4 xelnawe-<br />

rebi (#4 xelnawerSi igulisxmeba garejuli krebuli _ T. j) profesorma<br />

turkerma biblioTekisaTvis ucnobi antikvarisagan 1931 wlis 3 ianvars<br />

SeiZina egvipteSi, aleqsandriaSi, xolo #5 xelnaweri, saxareba, 1938<br />

wlis 15 ivliss iyides venaSi natalia kronegerisagan~ (imnaiSvili 2001) 32 .<br />

rogorc vxedavT, vaxtang imnaiSvilma mis mier warmoebuli<br />

kodikologiuri kvleva-Ziebis Sedegad, samecniero mimoqcevaSi Semoitana<br />

ramdenime dazustebuli cnoba garejuli krebulis mravalsaukunovani<br />

istoriis bolo monakveTis Sesaxeb.<br />

Ven.4-is filologiuri Seswavlis TvalsazrisiT, sakmaod<br />

warmatebuli gamodga 2003 weli. daviwyoT imiT, rom am wels krebul<br />

`mravalTavis~ XX nomerSi gamoqveynda xelnawerTa institutis mecnier-<br />

TanamSromlis qeTevan asaTianis statia: `nisimes cxovrebis~ XII saukunis<br />

ucnobi qarTuli nusxis Sesaxeb (winaswari cnobebi)~, romelic<br />

sagangebod garejul krebulSi warmodgenili hagiografiuli Txzulebis<br />

_ wm. nisimes `cxovrebisadmi~ iyo miZRvnili (asaTiani 2003: 53-59) 33 .<br />

32 zustad sami wlis Semdeg, 2004 wels vaxtang imnaiSvilma gamoaqveyna vrceli naSromi<br />

saxelwodebiT: `uZvelesi qarTuli xelnawerebi avstriaSi~. avtors wignSi A nakveTad<br />

Setanili aqvs 2001 wels dabeWdili wignakis teqsti (imnaiSvili 2004: 4-46). vinaidan<br />

2004 wlis gamocema absoluturad ucvleli saxiT imeorebs 2001 wlis publikaciis<br />

CvenTvis saintereso adgils, winamdebare naSromSi mxolod am ukanasknelis citireba<br />

CavTvaleT saWirod.<br />

33 marTalia, aRniSnuli naSromi 2003 wels gamoqveynda krebul `mravalTavis~ furclebze,<br />

magram <strong>misi</strong> teqsti avtorma gacilebiT ufro adre, 2001 wlis seqtemberSi, Cveni<br />

TxovniT, moxsenebis saxiT waikiTxa istoriisa da eTnologiis institutSi gamar-<br />

Tul, institutis daarsebis 60 wlisTavisadmi miZRvnili axalgazrda mecnierTa da<br />

aspirantTa dargTaSoris samecniero konferenciaze. moxsenebis saTauri iyo: `nisimes<br />

cxovrebis~ Seuswavleli XII saukunis qarTuli nusxis Sesaxeb (winaswari cnobebi)~.<br />

31


statiis dasawyisSi qeTevan asaTiani mokled gvacnobs wm. nisimes<br />

warmomavlobasa da moRvaweobasTan dakavSirebul detalebs 34 . amis Semdeg<br />

avtori gvauwyebs, rom wm. nisimes `cxovrebis~ X saukuneSi Sesrulebuli<br />

qarTuli Targmanis teqsti korneli kekeliZis mier sam _ A, B da C<br />

redaqciad aris dayofili 35 . iqve mkvlevari detalurad mimoixilavs<br />

`nisimes cxovrebis~ qarTuli Targmanis warmomavlobis Taobaze<br />

gamoTqmul sxvadasxva mosazrebebs 36 da Zeglis samecniero kvlevis<br />

istoriaze saubarsac amiT amTavrebs (asaTiani 2003: 53-54).<br />

34 mkvlevris TqmiT: `cnoba nisimes Sesaxeb jer kidev IV saukunidan Cndeba. yvelaze<br />

Zveli avtori, romelic masze mogviTxrobs, efrem asuria. <strong>misi</strong> avtorobiT moRweuli<br />

Txrobis siuJetis mixedviT, egviptis mefis asuli isidora (igulisxmeba wm. nisime _ T.<br />

j.), mSoblebis gardacvalebisTanave tovebs mamiseuli saxl-kars da udabnoSi midis.<br />

ormoci wlis asketuri cxovrebis Semdeg, igi udabnodan tabeneses dedaTa monasterSi<br />

mkvidrdeba, iq salosis moRvaweobas iwyebs, xolo mas mere, rac pitirionis meSveobiT,<br />

<strong>misi</strong> faruli Rvawli cxaddeba, igi kvlav udabnos ubrundeba da amis Semdeg aRaravin<br />

icis <strong>misi</strong> asaval-dasavali. amave Txrobas imeorebs odnav mogvianebiT paladi<br />

helinopoleli `lavsaikonSi~. am adreuli Txrobebisagan gansxvavebiT, ufro didi<br />

moculobisa da SedarebiT farTo Sinaarsisaa <strong>misi</strong> `cxovreba~, romlis mixedviTac<br />

tabaneses monastridan udabnoSi wasuli nisima (isidora) oTxasi meudabnoe mamis<br />

winamZRvari xdeba~ (asaTiani 2003: 53).<br />

35 korneli kekeliZis Tanaxmad, `nisimes cxovrebis~ A redaqcias miekuTvneba erTaderTi,<br />

X-XI saukuneebis krebulSi (A-249) daculi nusxa (bregaZe ... 1980: 87; kekeliZe 1918:<br />

XXXIV, XLVI, 202-214; kekeliZe 1960: 92-101). B redaqciaSi gaerTianebulia sami sxva<br />

nusxa, romlebic, Tavis mxriv, warmodgenilia Semdeg xelnawerebSi: XIVBsaukunis<br />

krebulSi (A-146) (bregaZe ... 1976: 200; kekeliZe 1960: 92-101), 1738 wlis `wmidaTa<br />

cxovrebasa~ (A-161) (bregaZe ... 1976: 230; kekeliZe 1960: 92-101) da XVIII saukunis krebulSi<br />

(A-126) (bregaZe ... 1976: 1976 w. 121; kekeliZe 1960: 92-101). sul bolo, C redaqciaSi<br />

Tavmoyrilia kidev sami xelnaweriT moRweuli nusxebi. es xelnawerebia: XV saukunis<br />

krebuli (A-382) (bregaZe ... 1985: 123; kekeliZe 1918: XXXV, XLVI, 202-214; kekeliZe 1960: 92-<br />

101), 1708 wlis krebuli (A-518) (bregaZe ... 2004: 518; kekeliZe 1960: 92-101) da XIX saukunis<br />

A-653 (kekeliZe 1960: 92-101). mogvianebiT, 1983 wels filologosma nani waqaZem mTeli<br />

monografia miuZRvna CvenTvis saintereso teqsts: `nisimes cxovrebis~ siriuli,<br />

arabuli da qarTuli versiebi (gamokvleva, teqstebi, Targmanebi)~. naSromSi avtorma<br />

korneli kekeliZis mier Seswavlil Svid nusxas kidev Tormeti sxva nusxa daumata.<br />

aqedan, aTi nusxa aRmoCnda saqarTveloSi, xelnawerTa institutis fondebSi, xolo<br />

ori nusxa, did britaneTSi, bodleis biblioTekis uordropiseul xelnawerTa fondSi<br />

(waqaZe 1983: 29-31). nani waqaZis mier gamovlenili nusxebidan rva nusxa miekuTvneba<br />

`nisimes cxovrebis~ B redaqcias. esenia: Wardr.e-1 (1784 w.), H-2281 (1793 w.), S-134 (XVIII s.),<br />

Wardr.e-2 (XVIII s.), A-1050 (1801 w.), H-286 (1853 w.), S-139 (XVIII-XIX ss.) da S-3640 (XIX s.)<br />

(waqaZe 1983: 30-32). kidev sami nusxa miekuTvneba C redaqcias: H-947 (1864 w.), A-851 (XIX s.)<br />

da H-1762 (XIX s.) (waqaZe 1983: 30-32). sul bolo, 1765-1779 wlebis krebuli (S-300) ki,<br />

mkvlevarma sulac meoTxe, D literiT gamoyo (waqaZe 1983: 7; gabiZaSvili 2009b: 32).<br />

36 qeTevan asaTianis TqmiT: `specialur gamokvlevaSi k. kekeliZe varaudobs, rom `nisimes<br />

cxovreba~, romelic qarTulad naTargmni hagiografiis erT-erTi uZveles nimuSs<br />

warmoadgens, kopturidan unda iyos naTargmni. p. peetersi ki mas ufro siriulidan<br />

momdinared miiCnevs. k. kekeliZis da p. peetersisagan gansxvavebuli azri aqvs n. waqaZes.<br />

is aRniSnavs, rom qarTuli versia imdenad zedmiwevniT emTxveva Sin.342-is arabul<br />

teqsts, rom maT Soris variantuli sxvaobebic ki misTvis sagangebo kvlevis sagani<br />

gamxdara. sxvaobaTa Seswavlis Semdeg mkvlevari askvnis, rom rig SemTxvevaSi<br />

variantebi arabuli sityvebis polisemiurobiT aixsneba, zogjer ki isini mTargmnelis<br />

32


publikaciis momdevno nawilSi qeTevan asaTiani mkiTxvels<br />

ganumartavs Tu ratom dainteresda igi maincdamainc am teqstiT: `sanam<br />

`nisimes cxovrebis~ qarTul Targmans SevexebodeT, aRvniSnavT, Tu ram<br />

gamoiwvia Cveni daintereseba am sakiTxiT. saqme isaa, rom 1949 wels g. fe-<br />

raZem venaSi oTxi umniSvnelovanesi qarTuli xelnaweri aRmoaCina. erT-<br />

erT maTganSi, romelic meoTxe nomrad aris gatarebuli da hagiografi-<br />

ul da homiletikur krebuls warmoadgens, aRmoCnda `nisimes cxovrebis~<br />

kidev erTi, manamde ucnobi nusxa. es xelnaweri jer ar gamxdara mecni-<br />

erTa Seswavlis sagani 37 . mis Sesaxeb arc zogadi cnobebi mogvepoveba spe-<br />

cialur literaturaSi, vinaidan samecniero literaturaSi cnobili iyo,<br />

rom nisimes `cxovrebis~ qarTuli teqsti mxolod xelnawerTa saqarTve-<br />

loSi dacul koleqciebSi dasturdeboda, aseve uordropebis qarTul<br />

nusxaTa Soris. `nisimes cxovrebis~ teqstebis rogorc teqstologiur-<br />

enobrivi, aseve ideuri TvalsazrisiT didi mniSvnelobis gamo aucileb-<br />

lad CavTvaleT am Seuswavlili nusxis gadasinjva~ (asaTiani 2003: 54).<br />

amas mosdevs garejuli krebulis qeTevan asaTianiseuli mokle<br />

aRweriloba: `xelnawers aqvs saocrad natifi xeliT Sesrulebuli<br />

sazedao asoebi. pagincia axali gakeTebulia da furclebi<br />

restravrirebuli. zogan teqsti aRdgenilia. `cxovreba~ lamazi xeliTaa<br />

naweri da SesaniSnavad ikiTxeba. adgil-adgil teqsti Camatebulia (sxva<br />

xeliT), Sesworeba Setanili, amoSlilia aSkarad zedmeti asoebi. aqvs<br />

minawerebi rogorc xucurad (238v), ise mxedrulad (229r, 248v, 429v).<br />

xelnaweri gadawerilia 1160 wels daviT garejis monasterSi, rac<br />

TavisTavad mniSvnelovani faqtia~ (asaTiani 2003: 54).<br />

statiis ZiriTadi nawili Ven.4-Si daculi `nisimes cxovrebis~<br />

teqstologiur, enobriv da orTografiul analizs eTmoba. am nakveTis<br />

dasawyisSi qeTevan asaTiani xazgasmiT aRniSnavs Semdegs: `verc imas<br />

mier arabuli gramatikuli formebis aRreviTaa gamowveuli. n. waqaZe samive<br />

redaqciisaTvis erTi arqetipis arsebobas uSvebs, romlisaganac samive damoukideblad<br />

ganviTarda. <strong>misi</strong>ve azriT, sinuri versia unda momdinareobdes siriulidan: siriulidan<br />

jer arabulad iTargmna, arabulidan _ qarTulad, xolo Semdeg Seivso efrem asuris<br />

Txzulebis im monakveTis TargmaniT, romelic Seicavs Txrobebs `nisimes cxovrebis~<br />

Sesaxeb~ (asaTiani 2003: 53-54).<br />

37 mkvlevari iqve, sqolioSi Catanili SeniSvnebiT azustebs am bolo frazas: `erTi<br />

teqsti am xelnaweridan `qebaTa qeba~ Seuswavlia z. sarjvelaZes~ (asaTiani 2003: 54).<br />

33


vityviT gadaWriT, nisimes `cxovrebis~ axali nusxa pirvel redaqcias<br />

ekuTvnis, meores, mesames, Tu saerTod axali versiaa. samwuxarod, k.<br />

kekeliZes gamokvlevaSi `nisimes cxovrebis~ teqstis Sesaxeb ara aqvs<br />

miTiTebuli, ra principiT yofs igi mis mier Seswavlil xelnawerebs sam<br />

redaqciad. Cven SevudareT Cveni teqsti mis mier xazgasmul gansxvavebebs<br />

da unda aRiniSnos, rom garejuli krebulis `nisimes cxovrebasa~ da ukve<br />

Seswavlilebs Soris aris imdenad gansxvavebuli wakiTxvebic, rom<br />

teqstis axal, stilistur redaqciaze SeiZleba saubari~ (asaTiani 2003:<br />

55). amis Semdeg mkvlevars sakuTari mosazrebis sailustraciod<br />

citirebuli aqvs mTeli rigi adgilebi, erTis mxriv, X-XI saukuneebis A-<br />

249-Si daculi `nisimes cxovrebis~ jerjerobiT uZvelesi qarTuli<br />

nusxidan, xolo, meores mxriv, garejul krebulSi warmodgenili<br />

teqstidan (asaTiani 2003: 55-59).<br />

statiis daskvniT nawilSi avtori saboloo saxiT ajamebs mis mier<br />

gamoTqmul ZiriTad mosazrebebs: `venaSi daculi garejuli krebuli<br />

aSkarad iTvaliswinebs koreqcias. zemoTmocemuli masala gvaZlevs<br />

saSualebas, visaubroT stilistur redaqciaze, Tumca dabejiTebiT am<br />

etapze mainc ver vwyvetT <strong>misi</strong> redaqciuli mimarTebis sakiTxs. Cveni<br />

xelnaweri aSkarad iTvaliswinebs X saukunis qarTul Targmans da Seaqvs<br />

masSi stilistur-literaturuli xasiaTis koreqtivebi. teqstologiuri<br />

Sedarebis Sedegebi gviCvenebs, rom saqme Zalian saintereso teqstTan<br />

gvaqvs, romelmac, SesaZloa, redaqciaTa urTierTmimarTebis garkvevisaT-<br />

vis sayuradRebo masala mogvawodos. `nisimes cxovrebis~ aq ganxilul<br />

XII saukunis nusxas garkveuli mniSvneloba eniWeba am Txzulebis qar-<br />

Tuli Targmanis istoriis gaTvaliswinebisas (asaTiani 2003: 59).<br />

mkvlevris ZiriTadi daskvnebi odnav ufro kategoriuli Cans statiis<br />

rusulenovan reziumeSi: `В статье рассматривается новый список `Жития Нисимы~,<br />

грузинская рукопись XII в. Текстологическое сопоставление данного текста с другими<br />

существующими списками выявляет интересные детали характеризующие этот текст как<br />

новую редакцию, отличающую от других. Данный вариант `Жития Нисимы~ представляет<br />

большой интерес для изучения истории грузинского перевода этого текста~ (asaTiani<br />

2003: 59).<br />

34


amrigad, qeTevan asaTianma sagrZnoblad gaafarTova garejuli<br />

krebulis filologiuri kvlevis areali da specialuri Seswavlis<br />

sagnad, zurab sarjvelaZisa da elene doCanaSvilis mier gamokvleul<br />

`qebaÁ qebaTaÁs~ Semdeg, Ven.4-Si daculi kidev erTi teqsti, wm. nisimes<br />

`cxovreba~ aqcia 38 .<br />

imave 2003 wels daibeWda mdidrulad ilustrirebuli, sqeltaniani<br />

krebulis `naTeli qristesi _ saqarTvelos~ pirveli wigni. krebulSi<br />

sxva saintereso nakveTebTan erTad Setanilia filologos mixeil<br />

qavTarias mier Sedgenili Tavi saxelwodebiT: `daviT garejis<br />

samonastro-literaturuli skola~. nakveTi, rogorc es <strong>misi</strong> saTauridan<br />

Cans, mTlianad garejuli mwignobrobis istorias eTmoba (qavTaria 2003).<br />

mkvlevari dasaxelebuli nakveTis pirvel nawilSi qronologiuri<br />

TanmimdevrobiT mimoixilavs garejis mravalmTaSi gadaweril an garejel<br />

moweseebTan raime saxiT dakavSirebul xelnawerebs da sagangebod<br />

Cerdeba Ven.4-ze: `XII saukuneSi daviT garejaSi SemoqmedebiT-<br />

mwignobruli saqmianoba aqtiurad mimdinareobda. es SesaniSnavad Cans<br />

xelnaweridan, romelic dRes avstriaSi, venis nacionaluri biblioTekis<br />

sacavSi inaxeba me-4 nomriT. am metad saintereso <strong>xelnaweris</strong> anderZSi<br />

vkiTxulobT: `saxeliTa RmrTisaÁTa, wignsa amas ewodebis sanatreli.<br />

daiwera ÃeliTa undoÁsa Sav nikoloz nikraÁsaÁTa, sanaxebsa wmidisa<br />

mamisa daviTisa, garejas, kedelsa, romelsa ewodebis saxelad berTaÁ.<br />

qoronikonsa tp (1160 w.), mefobasa Zisa demetres giorgisaze, welsa<br />

mefobisa <strong>misi</strong>sasa g (3). daamyaren RmerTman mefobaÁ <strong>misi</strong> saTnod uflisa<br />

Cuenisa iesu qristesa, romlisaÁ ars didebaÁ ukuniTi ukunisamde, amen. da<br />

Sav nikrasa SromisaTÂs kurTxevaÁ saukunoÁ. amen. didebaÁ RmerTsa<br />

srulmyofelsa yovelTasa, amen. meufeo, guakurTxen~. xelnawers didi gza<br />

38 ganxiluli statiis dabeWdvidan erTi wlis Semdeg, 2004 wlis 14 noembers qeTevan<br />

asaTianma mecnierebis fond `udabnos~ daarsebis aTi wlisTavisadmi miZRvnil<br />

dargTaSoris samecniero konferenciaze, Cveni TxovniT, waikiTxa `nisimes cxovrebis~<br />

Ven.4-is nusxisadmi miZRvnili kidev erTi moxseneba: `SiSvel-marTalTa da wm. nisimes<br />

`cxovrebebis~ axal redaqciaTa Sesaxeb~. konferenciis masalebi da maT Soris,<br />

rasakvirvelia, dasaxelebuli moxsenebac axlo momavalSi sruli saxiT gamoqveyndeba<br />

mecnierebis fond `udabnos~ perioduli krebulis `ANALECTA IBERICA~ II tomSi. sxvaTa<br />

Soris, am moxsenebis publikacia imiTacaa mniSvnelovani, rom aq, `nisimes cxovrebis~<br />

gverdiT, pirvelad iqneba warmodgenili garejul krebulSi daculi apokrifuli<br />

xasiaTis Txzulebis `SiSvel-marTalTa cxovrebis~ teqstis filologiuri kvlevis<br />

Sedegebi.<br />

35


gauvlia. me-16 saukuneSi igi ierusalimSi jvris monasterSi moxvedrila,<br />

sadac igi ganuaxlebiaT: `Rirs viqmen me urbnel mTavar-episkoposi vlasi<br />

Sekazmvad wmidisa amis wignisa `sanatrelisa~, rameTu JamTa sigrZisagan<br />

ganryunil da uÃmar qmniliyo. da Cuen axlad brZanebiTa da jer CinebiTa<br />

mamisa Cuenisa, tfilel mTavar-episkoposisa barnabaÁsiTa Ãel vyav<br />

Sekazmad~. es momxdara 1570 wels~ (qavTaria 2003: 587).<br />

amis Semdeg mixeil qavTaria ukve nikoloz nikrais mier gadaweril<br />

meore xelnawerze _ wm. ioane sinelis `klemaqsze~ (H-1669) gadadis: `amave<br />

nikolozs gadauweria meore xelnaweri _ H-1669 ioane sinelis Txzuleba<br />

`klemaqsi~ _ eqvTime mTawmidelis Targmani. kodeqsis anderZSi vkiT-<br />

xulobT. `sulsa nikraÁsasa Seundven ufalo RmerTo, amen, romelman<br />

iSroma es wigni~. am <strong>xelnaweris</strong> mixedviT vaxtang beriZe ase axasiaTebs<br />

gadamwers: `naweri mowmobs, rom igi didi temperamentisa da fantaziis<br />

patroni unda yofiliyo, Tanac, maincdamainc ar daudevda sayovelTaod<br />

miRebul wesebsa. nikraÁ TiTqos sul ver egueboda verafers mSvidsa da<br />

statikurs... nikraÁ kaligrafi ki yofila, magram profesionali mxatvari<br />

ara~ (qavTaria 2003: 587).<br />

sul bolos mkvlevari xazgasmiT aRniSnavs Semdegs: `am periodidan<br />

(igulisxmeba XII saukune _ T. j.) dResdReobiT garejaSi gadawerili<br />

mxolod es ori xelnaweria moRweuli Cvenamdis~ (qavTaria 2003: 587) 39 .<br />

mixeil qavTarias naSromi mniSvnelovan etaps warmoadgens garejuli<br />

krebulis samecniero Seswavlis saqmeSi. marTlac, es aris pirveli da<br />

jerjerobiT erTaderTi publikacia, sadac Ven.4-is gadamweris nikoloz<br />

nikrais mxatvrul-kaligrafiuli saqmianoba ganxilulia garejis samonas-<br />

tro skriptoriumebSi moRvawe XVII-XIX saukuneebis mxatvar-kaligrafebis<br />

samwignobre saqmianobis gverdiT.<br />

amave `naTeli qristesi _ saqarTvelos~ pirvel wignSi, mixeil qavTa-<br />

rias avtorobiT Sedgenili nakveTis garda, warmodgenilia filologos<br />

ciala qurcikiZis mier momzadebuli Tavi saxelwodebiT `qarTuli bib-<br />

lia~. aq avtors sakmaod detalurad aqvs daxasiaTebuli sxvadasxva<br />

39 aqve, SeniSvnis saxiT davZenT, rom mixeil qavTarias Ven.4-Tan da H-1669-sTan<br />

dakavSirebuli mosazrebebi gamoTqmuli aqvs Cvens mier 2002 wels gamoqveynebul<br />

statiaze dayrdnobiT: `wmida mRvdelmowame grigol feraZe da 1160 wels garejSi<br />

gadawerili erTi ucnobi xelnaweri~ (Sdr.: jojua 2002g: 93-101).<br />

36


qarTul xelnawerebsa Tu ZvelnabeWd wignebSi daculi bibliuri<br />

sakiTxavebi nusxebi (qurcikiZe 2003).<br />

nakveTSi mkvlevari sagangebod amaxvilebs yuradRebas `qebaÁ<br />

qebaTaÁs~ teqstze da aRniSnavs, rom `XII saukunis or xelnawers A-65-s<br />

(1188-1210 ww.) da venis nacionaluri bibioTekis #4 xelnawers (1160 w.)<br />

daculi aqvT solomonis qeba qebaTas ori sxvadasxva Targmani. venis<br />

<strong>xelnaweris</strong> teqsti imiTaa sayuradRebo, rom mTargmneli Txzulebas<br />

RvTismSoblis xotbad aRiqvams da qeba qebaTas, sxva Targmanebisagan<br />

gansxvavebiT, amgvarad asaTaurebs: `qeba qebaTaÁ, SesxmaÁ wmidisa<br />

RmrTismSobelisaÁ brZnisa solomonisgan~ (es Targmani gamocemulicaa _<br />

z. sarjvelaZe, `mravalTavi~, X, 1983)~ (qurcikiZe 2003: 613) 40 .<br />

amrigad, ciala qurcikiZem `qebaÁ qebaTaÁs~ Ven.4-Si dacul nusxas<br />

aramxolod jerovani adgili miuCina qarTuli bibliuri mwerlobis<br />

istoriaSi, aramed specialuri miniSnebac gaakeTa am nusxis saTauris<br />

originalur Sinaarsze.<br />

`naTeli qristesi _ saqarTvelos~ I wignis dastambvidan erTi wlis<br />

Semdeg, 2004 wels, gamomcemloba `naTlismcemelma~ dabeWda `saqarTvelos<br />

eklesiis kalendari 2005 wlisaTvis~. gamocemis pirveli nakveTi TiTqmis<br />

mTlianad saTveo kalendars uWiravs, xolo meore nakveTSi<br />

warmodgenilia wm. grigol noselis saRmrTismetyvelo, egzegetikur da<br />

panegirikul TxzulebaTa Zveli qarTuli Targmanebi, sul _ eqvsi teqsti.<br />

Txzulebebi gamosacemad moamzada mkvlevarTa jgufma TinaTin doliZis,<br />

nino efremiZis, malxaz kobiaSvilis, eqvTime koWlamazaSvilis, gaxu<br />

megrelauris, kaxa oRaZis, ana RambaSiZisa da medea Samugias<br />

SemadgenlobiT. gamocemis saerTo redaqcia eqvTime koWlamazaSvils<br />

ekuTvnis (wmida <strong>grigoli</strong> noseli 2004).<br />

wm. grigol noselis dabeWdil TxzulebaTa Soris erT-erTia<br />

egzetikuri xasiaTis `TargmanebaÁ momiÃsenisaÁ~ (wmida <strong>grigoli</strong> noseli<br />

2004: 198-285). <strong>misi</strong> kritikuli teqstis dadgenisaTvis gamoyenebulia oTxi<br />

qarTuli xelnaweri: A _ Ath.49, B _ A-55 (XI-XII ss.) (xelnawerTa aRweri-<br />

40 aRniSnul detalze yuradReba gamaxvilebuli gvqonda Cvenc, odnav ufro adre, 2002<br />

wels gamoqveynebul statiaSi: `wmida mRvdelmowame grigol feraZe da 1160 wels<br />

garejSi gadawerili erTi ucnobi xelnaweri~ (jojua 2002g: 132).<br />

37


loba (A) 1973, 150), C _ A-108 (XII s.) (xelnawerTa aRweriloba (A) 1976, 30),<br />

dabolos, D _ W4 anu CvenTvis saintereso 1160 wlis garejuli krebuli<br />

(wmida <strong>grigoli</strong> noseli 2004: 145).<br />

sxvaTa Soris, am ukanasknelze sagangebod Cerdebian gamomcemlebi da<br />

sqolioSi Catanili SeniSvnis daxmarebiT, ramdenime aucilebel<br />

ganmartebas aZleven mkiTxvels: `W4-iT aRvniSnavT venis nacionaluri<br />

biblioTekis qarTul xelnawers #4. `momiÃsenenis~ Targmanebis Semcveli<br />

es krebuli grigol noselis TxzulebaTa arc erT bibliografiaSi<br />

dRemde moxseniebuli ar yofila. mis Sesaxeb informacia mogvawoda<br />

qeTevan asaTianma~ (wmida <strong>grigoli</strong> noseli 2004: 145).<br />

amave gamomcemelTa TqmiT, `momiÃsenenis~ Targmanebis teqstze<br />

muSaobdnen: gaxu megrelauri (I-IV Tavebi), ana RambaSiZe (V T.) nino<br />

efremiZe (VI T.), kaxa oRaZe (VII T.) da medea Samugia (VIII T.). maT teqsti<br />

gadmoweres B xelnaweridan (igulisxmeba A-55 _ T. j.). ACD variantebi<br />

(igulisxmeba Ath.49, A-108 da Ven.4 _ T. j.) daurTo eqvTime<br />

koWlamazaSvilma~ (wmida <strong>grigoli</strong> noseli 2004: 146).<br />

amrigad, irkveva, rom gamomcemlebs, ufro zustad ki _ gaxu<br />

megrelaurs, ana RambaSiZes, nino efremiZes, kaxa oRaZesa da medea<br />

Samugias `TargmanebaÁ momiÃsenisaÁs~ sruli teqsti A-55-dan<br />

gadmouweriaT. rac Seexeba danarCen sam nusxas, maT Soris, garejul<br />

krebulSi dacul teqsts, isini eqvTime koWlamazaSvils variantebis<br />

saxiT Seuwyvia A-55-dan gadmowerili ZiriTadi teqstisaTvis.<br />

anu sxvagvarad rom vTqvaT, `TargmanebaÁ momiÃsenisaÁs~ Ven.4-Si<br />

warmodgenil nusxaze, zemoT CamoTvlili mkvlevrebidan, uSualod<br />

mxolod cnobil liturgistsa da filologoss eqvTime koWlamazaSvils<br />

umuSavia da am nusxaSi dadasturebuli mravalricxovani variantuli<br />

kiTxva-sxvaobebic swored mas daurTavs gamocemaSi ZiriTad nusxad<br />

aRebuli A-55-is teqstisaTvis (wmida <strong>grigoli</strong> noseli 2004: 198-285).<br />

rogorc vxedavT, eqvTime koWlamazaSvilma, masTan erTad ki<br />

mkvlevarTa mTelma jgufma gaxu megrelauris, ana RambaSiZis, nino<br />

efremiZis, kaxa oRaZisa da medea Samugias monawileobiT kidev ufro<br />

gaafarTova Ven.4-is filologiuri kvlevis areali, sagangebod<br />

38


dainteresda aq daculi egzetikuri TxzulebiT `TargmanebaÁ<br />

momiÃxenisaÁ~ da es ukanaskneli, sam sxva nusxasTan erTad warmatebiT<br />

gamoiyena dasaxelebuli Txzulebis kritikuli teqstis dadgenisa da<br />

gamocemisaTvis.<br />

wm. grigol noselis saRmrTismetyvelo, egzegetikur da panegirikul<br />

TxzulebaTa Zveli qarTuli Targmanebis gamoqveynebidan arcTu didi<br />

xnis Semdeg, 2008 wels TbilisSi daibeWda I tomi krebulisa `SoTa<br />

rusTavelis saxelobis stipendiantTa Sromebi~. krebulSi sxva<br />

saintereso masalasTan erTad, Setanilia filologos vaxtang<br />

imnaiSvilis qarTul da inglisur enebze Sedgenili werili `uZvelesi<br />

qarTuli xelnawerebi ucxoeTis wignTsacavebSi~ (imnaiSvili 2008).<br />

vaxtang imnaiSvilis dasaxelebuli naSromi Sedgeba Sesavali<br />

teqstisa da sami nakveTisagan: 1. `gracis universitetis qarTuli<br />

xelnawerebi~; 2. `venis nacionaluri biblioTekis qarTuli xelnawerebi~<br />

da 3. `britaneTis muzeumis #11281 qarTuli xelnaweri~ (imnaiSvili 2008).<br />

gansaxilavi statiis meore nakveTis dasawyisSi avtori mokled<br />

mogviTxrobs venis nacionalur biblioTekaSi daculi qarTuli<br />

xelnawerebisa da maT Soris, garejuli krebulis biblioTekaSi<br />

moxvedris istorias: `#1 xelnaweri 1873 wlis 8 maiss iyides 25 guldenad<br />

antikvar goldSmidtisagan, ##2-3-4 xelnawerebi (#4 xelnawerSi<br />

igulisxmeba garejuli krebuli _ T. j.) profesorma turkerma SeiZina<br />

biblioTekisaTvis ucnobi antikvarisagan 1931 wlis 3 ianvars<br />

aleqsandriaSi, dabolos, 1938 wlis 15 ivliss biblioTekam venaSi n.<br />

kronegerisagan iyida #5 xelnaweri _ saxareba~ (imnaiSvili 2008: 10).<br />

statiis meore nakveTis momdevno nawilSi vaxtang imnaiSvili rigri-<br />

gobiT warmogvidgens venis nacionaluri biblioTekis qarTul xelnawe-<br />

rebs da ramdenime winadadebiT axasiaTebs garejul krebulsac. mkvlev-<br />

ris TqmiT: `#4 xelnaweri mravalTavis msgavsi krebulia, igi gadaweri-<br />

lia 1160 wels kedvaSi, daviTgarejis maxloblad, nikolaoz nikras mier,<br />

akinZulia 1570 wels mTavarepiskopos vlasas mier. xelnaweri 300 fur-<br />

cels Seicavs, Tumca bolo gverds 306 aweria. naweria qaRaldze, asoebi<br />

nusxuria. berZnuli minaweri 303-e furcelze gvauwyebs, rom es xelnaweri<br />

ekuTvnoda mTavardiakon kleopas, SemdgomSi nazareTis mTavarepis-<br />

39


kopososis, pirad biblioTekas. g. feraZis fiqriT, mTavrepiskoposis<br />

sikvdilis Semdeg romeliRac antikvars mihyides aleqsandriaSi, sadac<br />

1931 wels venis biblioTekisaTvis SeiZines~ (imnaiSvili 2008: 10-11).<br />

rogorc vxedavT, vaxtang imnaiSvili Tavis 2008 wlis statiaSi or<br />

adgilas Seexo Ven.4-Tan dakavSirebul sakiTxebs. aqedan, pirvel<br />

SemTxvevaSi, mkvlevarma mokled gagvacno garejuli krebulis venis<br />

nacionalur biblioTekaSi moxvedris detalebi, xolo naSromis meore<br />

adgilas SedarebiT ufro vrclad Seexo Ven.4-is kodikologiasTan<br />

dakavSirebul sakiTxebs.<br />

aqve SevniSnavT imasac, rom vaxtang imnaiSvilis statiis is nawili,<br />

sadac moTxrobilia garejuli krebulis venis nacionalur biblioTekaSi<br />

moxvedris peripetiebi, TiTqmis sityvasityviT imeorebs mkvlevris mier 2001<br />

da 2004 wlebSi gamocemuli wignebis Sesabamis adgilebs da amitom raime<br />

samecniero siaxles ar Seicavs (Sdr.: imnaiSvili 2001; imnaiSvili 2004).<br />

rac Seexeba garejuli krebulis <strong>aRwerilobas</strong>, aq avtors motanili<br />

aqvs Ven.4-is mokle kodikologiuri daxasiaTeba, romelic, Tavis mxriv,<br />

mTlianad amokrefilia grigol feraZis mier 1940 wels gamoqveynebuli<br />

germanulenovani statiidan: `Über die georgischen Handschriften in Österreich~ (Sdr.:<br />

feraZe 1940: 220-222, 226-232; feraZe 2004: 160-161, 164-170, 172-173, 176-181).<br />

Sesabamisad, raime samecniero siaxles statiis arc es nawili ar Seicavs.<br />

miuxedavad zemoTqmulisa, vaxtang imnaiSvilis mier 2008 wels gamoq-<br />

veynebuli werili mainc win gadadgmuli nabijia Ven.4-is samecniero Ses-<br />

wavlis saqmeSi. marTlac, am publikaciis daxmarebiT, gacilebiT ufro<br />

meti qarTveli da ucxoenovani mkvlevari gaecnoba venis nacionalur bib-<br />

lioTekaSi dacul garejul krebulsa da mis saintereso Tavgadasavals.<br />

2008 wels, vaxtang imnaiSvilis ganxiluli statiis Tanadroulad,<br />

istorikosma darejan kldiaSvilma gamoqveyna pirveli nakveTi wignisa<br />

`qarTuli samonastro sulTa matianeebi~. naSromSi saTanado gamokvle-<br />

vasTan erTad, warmodgenilia sinas mTis wm. ekaterines monastris qar-<br />

TvelTa eklesiis sulTa matianis teqsti (kldiaSvili 2008).<br />

dasaxelebul publikaciaSi avtorma yuradReba gaamaxvila sulTa<br />

matianeSi mogvianebiT, XV saukunis II naxevarSi, Setanili mosaxseneb-<br />

lebis fenaze da sagangebod Seexo aq warmodgenil xuntusZeTa ojaxis<br />

40


wevrebs. mkvlevris TqmiT, sinas mTis sulTa matianeSi Setanil<br />

xuntusZeTa saojaxo mosaxseneblebSi `ixseniebian ioane-yofili ioseb<br />

xuntusZe, gognia xintusZe da <strong>misi</strong> Tanamecxedre mzeqali. am pirebis<br />

Sesaxeb cnobebs vxvdebiT ierusalimur xelnawerTa minawerebSi, sadac<br />

ioane xuntusZe <strong>xelnaweris</strong> Semkazmavad ixsenieba da ierusalimSi moRvawe<br />

sasuliero piri Cans. ierusalimis berZnuli sapatriarqos qarTuli<br />

koleqciis XIII-XIV saukuneebiT daTariRebuli Jer. Georg. 6 <strong>xelnaweris</strong><br />

anderZidan irkveva, rom igi Seukazmavs ioane xuntusZes, romelic<br />

mogvianebiT iosebis saxeliT berad aRkvecila ierusalimis aRdgomis<br />

eklesiaSi. amis Taobaze vigebT mravalTavis tipis krebulis<br />

`sanatrelis~ (Ven. Georg. 4) mosaxseneblidan, agreTve maqsime aRmsarebelis<br />

RmrTismSoblis cxovrebis (A-40) anderZ-minaweridan, sadac igi aseve<br />

aRdgomelad iwodeba da wignis mkazmavadaa dasaxelebuli. amave<br />

anderZidan cnobili xdebian aRdgomel ioseb xuntusZis ojaxis wevrebi,<br />

<strong>misi</strong> mSoblebi _ gognia, <strong>misi</strong> Tanamecxedre mzeqali da maTi Zeebi<br />

xuxubiaÁ da lalaÁ, [asuli] n(a)Teli (A-40, 01r). aRsaniSnavia, rom am<br />

<strong>xelnaweris</strong> gviandel momgeblad (SesaZloa iosebis Tanamedroved) Cans<br />

vinme germanoz elmeliqisZe (A--40, 333r). es germanoz elmeliqisZe<br />

SesaZloa iyo STamomavali im svimon elmeliqisZisa, romelic jvris<br />

<strong>mama</strong>d unda yofiliyo XIV saukunis pirvel meoTxedSi...<br />

sinas sulTa matianeSi Setanili xuntusZeTa saojaxo mosaxseneblebi<br />

XV saukunis meore naxevriT TariRdeba, savaraudod, isini matianis<br />

teqstSi sinas wm. ekaterines monasterSi yofnis dros aRdgomeli ioane-<br />

yofili ioseb xuntusZis mier Tavad unda iyos Setanili~ (kldiaSvili<br />

2008: 11-12).<br />

rogorc vxedavT, darejan kldiaSvilma garejuli krebulis erT-<br />

erTi minaweris teqsti, romlis Taobazec qvemoT gveqneba saubari,<br />

warmatebiT gamoiyena ierusalimis aRdgomis taZarSi moRvawe erT-erTi<br />

qarTuli sasuliero piris ioane-yofili ioseb xuntusZis biografiuli<br />

detalebis dasadgenad.<br />

marTalia, avtori ar icnobs Cvens mier 2002 wels gamoqveynebul<br />

erT-erT statias, sadac SeZlebisdagvarad srulad gvaqvs aRdgenuli<br />

ioseb xuntusZis biografiuli portreti (jojua 2002g: 102, 128-129), magram<br />

41


aRniSnuli faqti, arsebiTad, ar cvlis suraTs. darejan kldiaSvilis<br />

wigni miekuTvneba im iSviaT publikaciaTa ricxvs, sadac raime sakiTxis<br />

Sesaswavlad sxva saistorio masalis gverdiT, Ven.4-is minawerebic aris<br />

gamoyenebuli.<br />

sul bolos, yovelive zemoTqmulis Semdeg, vfiqrobT, aucileblad<br />

unda davaxasiToT uSualod Cvens mier Sesrulebuli samecniero-<br />

kvleviTi samuSaoebic. garejuli krebulisa da <strong>misi</strong> anderZ-minawerebis<br />

Seswavlas 1990-iani wlebis meore naxevridan SevudeqiT. Cveni imJamindeli<br />

kvleva mTlianad Ven.4-is Sav-TeTr fotopirze iyo damyarebuli. aRniS-<br />

nul etapze Sesrulebuli samecniero kvleva-Ziebis ZiriTadi Sedegebi<br />

sami statiis saxiT gamovaqveyneT 2001-2002 wlebSi. es publikaciebia: 1.<br />

`saqarTvelos mefis giorgi III-is aRsaydrebis TariRi 1160 wels gada-<br />

werili <strong>xelnaweris</strong> (Ven.4-is) anderZis mixedviT~ (jojua 2001; jojua<br />

2002b); 2. `wmida mRvdelmowame grigol feraZe da 1160 wels garejSi<br />

gadawerili erTi ucnobi xelnaweri~ (jojua 2002g) da 3. `XII saukunis<br />

garejuli krebulis (Ven.4-is) erTi minaweri da afxazeTis ucnobi<br />

kaTolikosi barTlome (daaxl. 1488-1519 ww.)~ (jojua 2002a).<br />

Ven.4-isa da <strong>misi</strong> kolofonebis Seswavlis TvalsazrisiT, CvenTvis<br />

gansakuTrebulad warmatebuli gamodga 2002 wlis Semodgoma da 2003<br />

wlis zafxuli. am periodSi SesaZlebloba mogveca, saerTaSoriso<br />

organizacia INTAS-is mier axalgazrda doqtorantebisaTvis gacemuli<br />

individualuri stipendiis daxmrebiT, ramdenime Tvis ganmavlobaSi<br />

samecniero mivlinebiT gvemuSava avstriaSi da adgilze Segveswavla<br />

garejuli krebuli. daaxloebiT amave periodSi saqarTvelos mecnierebTa<br />

akademiisagan miviReT orwliani samecniero granti, romlis farglebSic<br />

vimuSaveT Temaze: `XII saukunis ori ucnobi garejuli xelnaweri da maTi<br />

anderZ-minawerebi~.<br />

aRniSnul etapze Sesrulebuli samecniero kvleva-Ziebis ZiriTadi<br />

Sedegebi Sejamebuli gvaqvs 2003 wels gamoqveynebul kidev sam statiaSi.<br />

CamovTvliT am publikaciebs: 1. `XII saukunis garejeli kaligrafi<br />

nikoloz nikraÁ da mis mier gadawerili ori xelnaweri (Ven.4 da H-1669)~<br />

(jojua 2003a); 2. `XII saukunis garejul krebulSi (Ven.4-Si) daculi erTi<br />

dogmatikur-polemikuri traqtatis Sesaxeb (`wvalebisa winamZRuarTa<br />

42


SeCuenebaÁ~)~ (jojua 2003b) da 3. `moqvis ucnobi episkoposi luka oZrxeli<br />

(1360-iani ww.) da <strong>misi</strong> xuTi minaweri XII saukunis garejuli krebulis<br />

(Ven.4-is) aSiebidan~ (jojua 2003g).<br />

winare periodisagan gansxvavebiT, CvenTvis ukiduresad warumatebeli<br />

aRmoCnda 2003 wlis Semodgoma. am wlis oqtombris TveSi saqarTvelos<br />

parlamentis ilia WavWavaZis saxelobis erovnuli biblioTekis qarTve-<br />

lologiis ganyofilebis samkiTxvelo darbazidan, yovlad gaurkvevel<br />

viTarebaSi daikarga Cveni saqaRalde, sadac daculi iyo, praqtikulad,<br />

mTeli is masala, rac ki 1997-2003 wlebSi Ven.4-Tan dakavSirebiT gvqonda<br />

Tavmoyrili.<br />

ufro konkretulad, saqaRaldesTan erTad daikarga: 1. garejuli<br />

krebulis uklebliv yvela kolofonis teqnikuri aRweriloba, am<br />

teqstebis gadmonawerebi dednis Sriftis dacviT da maTi Cveneuli<br />

wakiTxvebi (Savi varianti, Sesrulebuli <strong>xelnaweris</strong> originalze<br />

dayrdnobiT, venaSi yofnis Jams); 2. Ven.4-is anderZ-minawerebis sruli<br />

korpusi, aRWurvili Sesaba<strong>misi</strong> aparatiT da gamzadebuli gamosacemad<br />

(TeTri varianti, garedaqtirebuli avstriaSi yofnis dros da<br />

gasrulebuli saqarTveloSi dabrunebis Semdeg); 3. garejul krebulsa da<br />

mis kolofonebTan dakavSirebiT wlebis manZilze nagrovebi<br />

mravalferovani masala: venaSi warmoebuli samuSao dRiurebi, TbilisSi<br />

nakeTebi samecniero-kvleviTi xasiaTis Canawerebi, sxvadasxva saxis<br />

baraTebi da sxv. (upiratesad, Savi variantebi).<br />

sabednierod, dakargvas gadaurCa Ven.4-is dednidan gadmowerili<br />

Txzuleba `moTxrobaÁ sul mcire vasiloRrafisgan, ricxÂsaTÂs<br />

dasabamiTgan gardasrulTa welTaÁsa~, romlis samecniero-teqnikuri<br />

aparatiT aRWurvili da gamosacemad momzadebuli teqsti erT-erT<br />

kompiuterul centrSi asakrefad gvqonda datovebuli.<br />

saqaRaldis dakargvis faqtma uaRresad negatiuri gavlena moaxdina<br />

Ven.4-isa da <strong>misi</strong> anderZ-minawerebis Semdgomi Seswavlis saqmeze. jer<br />

erTi, TiTqmis mTlianad wyalSi Cagveyara wlebis manZilze gaweuli<br />

uzarmazari Sroma da iZulebuli gavxdiT Tavidan mivbrunebodiT im<br />

samecniero-kvleviT samuSaoebs, romlebic manamde erTxel ukve gvqonda<br />

Sesrulebuli. garda amisa, absoluturad naTlad gamoCnda isic, rom<br />

43


xelmeored wamowyebuli kvleva-Ziebis warmatebiT damTavrebis<br />

SemTxvevaSic ki, Cvens mier miRebuli samecniero Sedegebi tolfardad<br />

ver Secvlida dakarguls. marTlac, es ukanaskneli, ZiriTadad, garejuli<br />

krebulis originalze muSaobis produqts warmoadgenda, xelmeored<br />

wamowyebuli kvleva-Ziebis procesSi ki mTlianad <strong>xelnaweris</strong> Sav-TeTr<br />

fotopirs unda davyrdnobodiT.<br />

miuxedavad yovelive zemoTqmulisa, Cven kvlav davubrundiT Ven.4-is<br />

samecniero Seswavlis saqmes da 2004-2008 wlebSi kidev sami axali statia<br />

gamovaqveyneT. es statiebia: 1. `ramdenime axali cnoba moqveli<br />

episkoposis luka oZrxelis (1360-iani ww.) biografiisaTvis~ (jojua 2004);<br />

2. `artanujeli piligrimis giorgi lomas-Zis savedrebeli (XV s.)<br />

ierusalimSi gadatanili 1160 wlis garejuli krebulis (Ven.4-is)<br />

aSiebidan~ (jojua 2006) da 3. `gelaTeli monazonis _ levan IV dadianis<br />

colyofilis nino bagrationisa da monazon febronia xevariZis<br />

savedreblebi (XVIII s-is I nax.) ierusalimSi gadatanili erTi garejuli<br />

<strong>xelnaweris</strong> (Ven.4-is) aSiebidan~ (jojua 2008).<br />

garda amisa, amave 2004-2008 wlebSi, ufro zustad ki, 2004 wels<br />

gamovaqveyneT grigol feraZis erT-erTi germanulenovani statiis<br />

qarTuli Targmani _ `qarTuli xelnawerebis Sesaxeb avstriaSi~.<br />

aRniSnul naSromSi <strong>mama</strong> grigols warmodgenili hqonda venis<br />

nacionaluri biblioTekis qarTuli xelnawerebisa da maT Soris, 1160<br />

wlis garejuli krebulis sakmaod vrceli aRweriloba. statia<br />

germanulidan Targmna xelovnebaTmcodne cisia kilaZem, Targmanis<br />

redaqtoroba dimitri TumaniSvilma itvirTa, xolo komentarebi Cven<br />

davurTeT publikacias (feraZe 2004).<br />

amJamad, winamdebare sadisertacio naSromis farglebSi, samecniero<br />

sazogadoebas Tamoyrili saxiT vTavazobT Cvens mier 1997-2008 wlebSi<br />

Sesrulebuli samecniero-kvleviTi samuSaoebis ZiriTad Sedegebs.<br />

44


$2. garejuli krebulis (Ven.4)<br />

aRweriloba da <strong>misi</strong> kodikologiuri analizi 41<br />

Ven.4 sxvadasxva Janris Tormeti sakiTxavisagan Sedgenil mozrdil<br />

krebuls warmoadgens. xelnawers aqvs Tavisi kerZo, sakuTari saxel-<br />

wodeba _ `sanatreli~, rac Zalzed iSviaTi movlenaa qarTuli mwignob-<br />

robis istoriaSi. <strong>xelnaweris</strong> saxelwodebaze pirdapir migviTiTebs Ven.4-<br />

is gadamweris mier garejuli krebulis 304v-ze Sesrulebuli anderZis<br />

teqsti: `saxeliTa RmrTisaÁTa, wignsa amas ewodebis `sanatreli~ (feraZe<br />

2004: 164).<br />

Ven.4 `sanatrelis~ saxeliT aris moxseniebuli moqveli episkoposis<br />

luka oZrxelis mier garejuli krebulis 3r-ze dawerili 1363 wlis<br />

bolonakluli kolofonis teqstSic: `wigni ese `sanatreli~ xel...~.<br />

(jojua 2003g: 34).<br />

garda amisa, xelnaweri `sanatrelad~ iwodeba Ven.4-is erT-erTi<br />

mkazmvel-ganmaaxleblis, urbneli mTavarepiskoposis vlase saakasZis mier<br />

garejuli krebulis 305r-ze Sesrulebuli 1570 wlis vrceli minaweris<br />

teqstSi: `Rirs viqmen me, urbnel mTavarebiskoposi vlasi, Sekazmad<br />

wmidisa amis wignisa `sanatrelisa~ (feraZe 2004: 164).<br />

Ven.4 qaRaldis xelnaweria da samas eqvs furcels (1r-306v) Seicavs.<br />

TiToeuli furclis zoma, daaxloebiT, 31 X 25 santimetria. <strong>xelnaweris</strong><br />

qaRaldi sakmaod araerTgvarovania.<br />

garejuli krebulis dasawyisSi warmodgenilia paginaciis gareSe<br />

datovebuli e. w. sacavi furceli, romelsac, pirobiTad, 1rv-Ti<br />

aRvniSnavT. furceli Ria TeTri feris, sqeli, uWvirniSno qaRaldisagan<br />

aris gamoWrili da xelnawerSi, savaraudod, venis nacionaluri<br />

biblioTekis TanamSromlebis mier, garejuli krebulis bolo<br />

restavraciis dros anu 1930-ian wlebSia CakinZuli (feraZe 2004: 165).<br />

41 winamdebare paragrafSi ganxiluli sakiTxebisa da miRebuli daskvnebis ZiriTadi<br />

nawili Setanili gvaqvs 2002-2003 wlebSi dabeWdil sam statiaSi: 1. `wmida<br />

mRvdelmowame grigol feraZe da 1160 wels garejSi gadawerili erTi ucnobi<br />

xelnaweri~ (jojua 2002g); 2. `XII saukunis garejeli kaligrafi nikoloz nikraÁ da mis<br />

mier gadawerili ori xelnaweri (Ven.4 da H-1669)~ (jojua 2003a) da 3. grigol feraZe.<br />

`qarTuli xelnawerebis Sesaxeb avstriaSi~ (feraZe 2004).<br />

45


Ven.4-is momdevno, agreTve paginaciis gareSe datovebuli furceli,<br />

romelsac Cven, pirobiTad, 2rv-Ti aRvniSnavT, sakmaod gansxvavebuli saxis<br />

qaRaldisagan aris damzadebuli. igi, sacavi furclis msgavsad, Ria TeTr<br />

fers atarebs, Tumca, misgan gansxvavebiT, TvalSisacemad ufro Txelia.<br />

WvirniSani arc am qaRaldze gvxvdeba. vinaidan 2rv-ze Sesrulebuli<br />

ramdenime kolofonidan yvelaze ufro adreuli periodis teqsti _<br />

mRvdelmonazon ioane munjis vrceli minaweri 1772 wliT TariRdeba<br />

(jojua 2002g: 109-110), am furclis Ven.4-Si CarTvis droc, Sesabamisad,<br />

1772 wlamde periodiT unda ganisazRvros.<br />

<strong>xelnaweris</strong> momdevno samas ori furceli anu praqtikulad, mTeli<br />

Ven.4 dawerilia SesamCnevad moyviTalo feris, kargad damuSavebuli<br />

zedapiris mqone, sqel, maRalxarisxian qaRaldze. es ukanaskneli, masze<br />

dawerili teqstis mixedviT, rasakvirvelia, garejuli krebulis<br />

gadaweris Tanadroulia. qaRalds aranairi WvirniSani ar aqvs. misgan<br />

gamoWrili TiToeuli furclis recto-verso-ze, Zveli qarTuli samwignobre<br />

wesis Sesabamisad, amokawvris wesiT gavlebulia erTimeoris parale-<br />

lurad ganlagebuli horizontaluri da vertikaluri xazebi. rogorc<br />

cnobilia, furclis zedapiris amgvarad daxazvis tradicia teqstis<br />

simetriulad daweris mizniT iyo SemoRebuli.<br />

Ven.4-is rigiT samas mexuTe furceli (305rv) TeTri feris sakmaod<br />

Txeli qaRaldisagan aris damzadebuli. dReisaTvis am furclis reqto-<br />

verso-ze garkveviT ikiTxeba ramdenime kolofonis teqsti. maTgan, yvelaze<br />

ufro adreul periods ganekuTvneba garejuli krebulis ganmaaxleblis<br />

vlase urbnelis erTxel ukve naxsenebi 1570 wlis vrceli minaweri,<br />

romelsac TiTqmis mTlianad uWiravs 305r-s zeda naxevari da am gverdis<br />

Sua nawili (feraZe 2004: 164-165). minaweris qronologia da misTvis<br />

SerCeuli aSkarad aqcentirebuli adgili, savaraudod, imaze migvaniSnebs,<br />

rom 305rv Ven.4-is SedgenilobaSi swored am kolofonis daweris mizniT<br />

iyo CarTuli. Sesabamisad, cxadi xdeba isic, rom xsenebuli furceli<br />

xelnawerSi CakinZuli iyo 1570 wels, uSualod vlase urbnelis mier.<br />

xelnawers asrulebs rigiT samas meeqvse, e. w. sacavi furceli (306rv),<br />

romelic, Ven.4-is dasawyisSi warmodgenili kidev erTi sacavi furclis<br />

46


(1rv) msgavsad (ix.: zemoT), agreTve sqeli TeTri qaRaldisagan aris<br />

gamoWrili da garejul krebulSi venis nacionaluri biblioTekis<br />

TanamSromlebis mier, 1930-ian wlebSia CakinZuli (feraZe 2004: 165).<br />

Ven.4-s ormagi paginacia aqvs. pirveli _ rveulebrivi, meore ki _<br />

furclobrivi. pirveli, rveulebrivi paginacia <strong>xelnaweris</strong> gadamweris<br />

xeliT aris Sesrulebuli, garejuli krebulis Sedgenis Tanadroulia<br />

da tradiciuli xasiaTi aqvs. kerZod, kaligrafi garejuli krebulis<br />

pirveli furclis recto-ze, zeda marjvena kuTxeSi svams ricxvi 1-is<br />

aRmniSvnel asomTavrul grafema a (a)-s da amiT aRniSnavs pirveli<br />

rveulis dasawyiss. momdevno Svidi furclis Semdeg, ufro zustad ki<br />

Ven.4-is merve furclis verso-ze, qveda marcxena kuTxeSi igi kidev erTxel<br />

svams imave grafema a (a)-s da amgvarad gvamcnobs, rom pirveli rveuli<br />

anu rva furceli ukve dasrulda. amis Semdeg gadamweri momdevno,<br />

<strong>xelnaweris</strong> rigiT mecxre furclis recto-ze gadadis da iq, zeda marjvena<br />

kuTxeSi svams ricxvi 2-is aRmniSvnel asomTavrul grafema b (b)-s, rac<br />

imis mauwyebelia, rom meore rveuli daiwyo. amas mosdevs mis mier imave<br />

grafema b (b)-s dasma <strong>xelnaweris</strong> rigiT meTeqvsmete furclis verso-ze,<br />

niSnad meore rveulis dasrulebisa da a. S.<br />

aqve davZenT, rom garejuli krebulis gadamwers es asomTavruli<br />

grafemebi, danarCeni teqstisagan gamoyofis mizniT, oTxive mxridan<br />

dasmuli ganivi xazebiT, dekoratiuli wertilebiTa da mZimeebiT aqvs<br />

gamSvenebuli. dReisaTvis am asomTavruli grafemebis mxolod erTi<br />

nawiliRa ganirCeva SeuiaraRebeli TvaliT, maTi meore nawili<br />

gadasulia, mesame nawili ki mogviano drois sarestavracio qaRaldis<br />

qveS aris moxvedrili.<br />

Ven.4-is meore, arabuli cifrebiT gakeTebuli paginacia, romelic<br />

furclobrivad aRnusxavs mTels xelnawers, gacilebiT ufro martiv<br />

princips efuZneba. mis avtors (an avtorebs) garejuli krebulis pirveli<br />

furclis recto-ze, zeda marjvena kuTxeSi dasmuli aqvs cifri 1, meore<br />

furclis Sesabamis adgilas _ cifri 2, mesame furcelze _ cifri 3 da a.<br />

S. vidre <strong>xelnaweris</strong> bolomde. amasTan, sagulisxmoa, rom arabuli<br />

paginacia gakeTebuli aqvs Ven.4-is sul bolo furcels anu 306rv-sac ki,<br />

romelic, garejul krebulSi 1930-ian wlebSi, venis nacionaluri<br />

47


iblioTekis TanamSromlebis mier aris CakinZuli (feraZe 2004: 165).<br />

Sesabamisad, cxadi xdeba isic, rom <strong>xelnaweris</strong> arabuli paginaciis<br />

avtorebi venis nacionaluri biblioTekis TanamSromlebi arian da am<br />

samwignobre operaciasac 1930-ian wlebSi asruleben. amJamad garejuli<br />

krebulis paginaciisaTvis gamoyenebuli TiTqmis yvela arabuli cifri<br />

garkveviT ikiTxeba.<br />

garejul krebuls darTuli aqvs <strong>xelnaweris</strong> 2r-ze Sesrulebuli<br />

`zanduki~, romelic, paleografiuli niSnebis mixedviT, ara XII saukunes,<br />

aramed gacilebiT ufro mogviano periods miekuTvneba.<br />

dReisaTvis Ven.4-is `zandukis~ teqsti xuTgzis aris gamoqveynebuli:<br />

pirvelad _ 1889 wels, aristo quTaTeliZis mier, mcired Semoklebuli<br />

saxiT (quTaTelaZe 1889); meored _ 1894 wels, aleqsandre cagarelis mier,<br />

sruli saxiT (cagareli 1894: 44-52); mesamed _ 1940 wels, grigol feraZis<br />

mier, germanuli Targmanis saxiT (feraZe 1940: 228); meoTxed _ 2002 wels,<br />

Cvens mier, danawevrebuli saxiT (jojua 2002g: 106); xolo mexuTed _ 2004<br />

wels, isev Cvens mier, oRond amjerad ukve sruli saxiT (feraZe 2004: 166).<br />

winamdebare naSromSi kidev erTxel mogvyavs garejuli krebulis<br />

`zandukis~ teqsti:<br />

`zanduki ama wignisa.<br />

a (1). SemoslvisaT(Â)s m{a}rxvaTasa, Tqm(u)li anastasi monazonisa.<br />

b (2). T{a}rgm(a)n(e)b(a)Á momixs{e}neTa, Tqm(u)li gr(i)g(o)li noselisa.<br />

g (3). aRdg{o}masa S(emdgoma)d amboris y(o)fisa, Tqm(u)li w(mid)isa<br />

i(oan)e oqropirisa.<br />

d (4). sakiTxavi am(a)Rl(e)bisa.<br />

e (5). kiTxva-migeb(a)ni w(mid)isa basilisa da <strong>grigoli</strong>si.<br />

v (6). cx(o)r(e)b(a)Á SiSvel-m(a)rT(a)lTa.<br />

z (7). s(a)kiTx(a)vi w(mid)isa nisimasi.<br />

À (8). SeCuÀneb(a)Á mwv(a)l(e)b(e)lTa{Á}.<br />

T (9). q(e)b(a)Á q(e)b(a)ÁTa, iambikonad Tqm(u)li.<br />

i (10). s(a)kiTx{a}vi S(o)bisa R(mrTisa)Á C(ue)nisa i(es)Â q(riste)si,<br />

dekenbersa ke (25).<br />

ia (11). s(a)kiTx(a)vi dionisios ariopagelisa.<br />

ib (12). aRricxva welTa ada<strong>misi</strong>Tg(a)nTa~ (feraZe 2004: 166).<br />

48


`zandukSi~ CamoTvlili Txzulebebi garejuli krebulis teqstSi<br />

sakmaod gansxvavebuli saxiT aqvs dasaTaurebuli nikoloz nikrais. mog-<br />

vaqvs Tormetive sakiTxavis nikraiseuli saxeldebani da iqve vuTiTebT<br />

Ven.4-is im gverdebs, sadac iwyeba da mTavrdeba TiToeuli es Txzuleba:<br />

1. 3v-41r. `Tqumuli ana|stasi monazoni|sa, sinelis(a)Á, Se|moslvisaTÂs<br />

ma|rxvaTaÁsa da | meequsisaTÂs | fs(almu)nisa~ (feraZe 2004: 166).<br />

2. 41v-177v. `Targm{a}neb(a)Á momiÃ|senisaÁ, Tqum(u)li | w(mid)isa<br />

g(ri)g(o)li n(o)s(e)lis(a)Á~ (feraZe 2004: 166).<br />

3. 178r-180r. `aRvsebasa S(emdgoma)d am|boris yofisa. e|se sakiT|xavi ersa<br />

z{ed}a ik|iTxevebis, Tqu|muli w(mid)isa m(a)misa C(ue)nisa i(oa)ne<br />

oqro|pirisaÁ~ (feraZe 2004: 166).<br />

4. 180v-186v. `w(mida)Ta S(ori)s m(a)misa C(ue)nisa | i(oa)ne oqropirisa, |<br />

kostantinepo|lel mTavare|piskoposisaÁ, | sity(ua)Á amaRlebi|saTÂs<br />

o(Âfl)isa C(ue)ni|sa i(es)Â q(ristes)a~ (feraZe 2004: 166).<br />

5. 187v-208r. `sityÂs-geb(a)Á kiTxva-|migebiTi didisa | basilisi da<br />

g(ri)g(o)li | R(mrT)ismetyuelisaÁ~ (feraZe 2004: 167).<br />

6. 208v-224r. `SromaÁ da cx(o)r(e)b(a)Á sana|trelTa m(a)T SiSu|el-<br />

marTalTaÁ | da w(mid)isa m(a)misa zo|simesi~ (feraZe 2004: 167).<br />

7. 224v-234v. `cx(o)r(e)b(a)Á da moq(a)l(a)qob(a)Á w(mid)isa | nisimesi,<br />

r(ome)li iy|o asuli mefi|sa egÂbtisaÁ | da iqmna m(a)masaxl|is udabnos<br />

mZ|uvarTa z(ed)a, ri|cxÂT oTxasTa~ 42 (feraZe 2004: 167).<br />

235r-249r. `moTxrob(a)Á w(mida)Ta | m(a)m(a)Ta mZuvarT|aT(Â)s, ricxÂT<br />

oT|xasTa~.<br />

8. 249v-254v. `wvalebisa winam|ZRuarTa SeCu|eneb(a)Á~ (feraZe 2004: 167).<br />

9. 255r-266r. `qeb(a)Á qeba|TaÁ, SesxmaÁ | w(mid)isa R(mrT)ismS[o]be|lisaÁ<br />

brZnisa | solomonisg(a)n~ (feraZe 2004: 167).<br />

10. 266v-292r. `uwyebaTag(a)n | p(irue)lTa gamowu|lilviT Sekreb|uli<br />

net(a)risa i(oa)ne|sg(a)n xucisa da mo|nazonisa damaske|lisa, sakiTxavi<br />

SobisaTÂs o(Âfl)isa | C(ue)nisa i(es)Â q(ristes)a~ (feraZe 2004: 167).<br />

42 #7 Txzuleba ori, praqtikulad, damoukidebeli sakiTxavisagan Sedgeba da amitom aq<br />

orive sakiTxavis saTauri mogvaqvs.<br />

49


11. 292v-303r. `cx(o)reb(a)Á w(midi)sa dionosios | episkoposisa, r(omel)i<br />

| iyo Ze sokratisi | da mTavari aTene|{l}TaÁ, r(ome)lsa ewoda | q(a)l(a)qi<br />

brZenTaÁ. mo|TxrobaÁ j(ua)rcumi|saTÂs o(Âfl)isa C(ue)nisa | i(es)Â<br />

q(riste)sa~ (feraZe 2004: 167).<br />

12. 303v-304r. `moTxrob(a)Á s(u)l mcire vasiloRrafisg(a)n, ricxÂsaTÂs<br />

dasabamiTg(a)n gardasrulTa welTaÁsa~ (feraZe 2004: 177).<br />

rogorc vxedavT, garejul krebulSi Tavmoyrilia sxvadasxva Janris<br />

Tormeti Txzulebis teqsti. aqedan, oTxi Txzuleba homiletikuri xasi-<br />

aTis Zeglebs warmoadgens. es teqstebia: #1. `Tqumuli anastasi mona-<br />

zonisa sinelisaÁ SemoslvisaTÂs marxvaTaÁsa da meequsisaTÂs fsalmu-<br />

nisa~ 43 ; #3. `aRvsebasa Semdgomad amboris yofisa. ese sakiTxavi ersa zeda<br />

ikiTxevebis, Tqumuli wmidisa mamisa Cuenisa ioane oqropirisaÁ~ 44 ; #4.<br />

`wmidaTa Soris mamisa Cuenisa ioane oqropirisa, kostantinepolel mTa-<br />

varepiskoposisaÁ, sityuaÁ amaRlebisaTÂs oÂflisa Cuenisa ies qriste-<br />

sa~ 45 da #10. `uwyebaTagan piruelTa gamowulilviT Sekrebuli netarisa<br />

ioanesgan xucisa da monazonisa damaskelisa, sakiTxavi SobisaTÂs<br />

oÂflisa Cuenisa ies qristesa~ 46 .<br />

43 anastasi sinelis es Txzuleba berZnulidan qarTulad naTargmnia XI-XII saukuneebSi,<br />

cnobili qarTveli mwignobris Teofile xucesmonazonis mier (kekeliZe 1980: 245).<br />

homiliis teqsti Setanilia XII-XIX saukuneebiT daTariRebul ocdaaTamde qarTul<br />

xelnawerSi (gabiZaSvili 2009b: 219). samwuxarod, am homiliis Ven.4-Si warmodgenili<br />

nusxa miTiTebuli ar aris enriko gabiZaSvilis mier 2009 wels gamocemul<br />

bibliografiuli xasiaTis wignSi: `Zveli qarTuli mwerlobis naTargmni Zeglebi.<br />

bibliografia. 3. homiletika~ (gabiZaSvili 2009b: 219).<br />

44 wm. ioane oqropiris es Txzuleba Setanilia XI-XIX saukuneebis ocdaaTamde qarTul<br />

xelnawerSi (gabiZaSvili 2009b: 86). samwuxarod, am homiliis garejul krebulSi<br />

warmodgenili nusxa miTiTebuli ar aris enriko gabiZaSvilis mier 2009 wels<br />

gamocemul bibliografiuli xasiaTis wignSi: `Zveli qarTuli mwerlobis naTargmni<br />

Zeglebi. bibliografia. 3. homiletika~ (gabiZaSvili 2009b: 86). sxvaTa Soris, aRniSnul<br />

gamocemaSi Setanili ar aris am homiliis kidev erTi nusxa, romelic, Tavis mxriv,<br />

warmodgenilia vatikanSi daculi erT-erTi qarTuli <strong>xelnaweris</strong> SedgenilobaSi<br />

(TarxniSvili 1994: 294).<br />

45 wm. ioane oqropiris es Txzuleba qarTulad naTargmnia XI saukunis cnobili<br />

mwignobris efrem mcires mier (kekeliZe 1980: 265-266). homilia Setanilia XII-XIX<br />

saukuneebiT daTariRebul ocze met qarTul xelnawerSi (gabiZaSvili 2009b: 66-67).<br />

samwuxarod, am Txzulebis Ven.4-Si warmodgenili nusxa miTiTebuli ar aris enriko<br />

gabiZaSvilis mier 2009 wels gamocemul bibliografiuli xasiaTis wignSi: `Zveli<br />

qarTuli mwerlobis naTargmni Zeglebi. bibliografia. 3. homiletika~ (gabiZaSvili<br />

2009b: 66-67).<br />

46 Txzuleba qarTulad naTargmnia giorgi mTawmidelis mier (kekeliZe 1980: 230). amas<br />

TvalnaTliv mowmobs Ven.4-Si warmodgenili teqsti, romlis saTaurTanac nikoloz<br />

nikrais xeliT Sesrulebulia nusxuri minaweri: `T(a)rgm(a)ni g(iorg)i~. wm. ioane<br />

damaskelis es homilia Setanilia XI-XIX saukuneebis ocdaaTamde qarTul xelnawerSi<br />

(gabiZaSvili 2009b: 459). samwuxarod, am homiliis garejul krebulSi warmodgenili<br />

50


erTgvarad gansxvavebuli xasiaTis teqstia Ven.4-is rigiT mexuTe<br />

Txzuleba, romelic, Tavis mxriv, an homiletikuri an kidev, apokrifuli<br />

Janris sakiTxavebs miekuTvneba: #5. `sityÂs-gebaÁ kiTxva-migebiTi didisa<br />

basilisi da <strong>grigoli</strong> RmrTismetyuelisaÁ~ 47 .<br />

garejul krebulSi Setanili ori sxva Txzuleba an hagiografiuli<br />

xasiaTis apokrifebs an kidev, wmindad hagiografiul sakiTxavebs<br />

warmoadgens. es teqstebia: #6. `SromaÁ da cxorebaÁ sanatrelTa maT<br />

SiSuel-marTalTaÁ da wmidisa mamisa zosimesi~ 48 da #7. `cxorebaÁ da<br />

nusxa miTiTebuli ar aris enriko gabiZaSvilis mier 2009 wels gamocemul<br />

bibliografiuli xasiaTis wignSi: `Zveli qarTuli mwerlobis naTargmni Zeglebi.<br />

bibliografia. 3. homiletika~ (gabiZaSvili 2009b: 459).<br />

47 korneli kekeliZis dakvirvebiT, qarTul xelnawerebSi warmodgenilia am apokrifuli<br />

Txzulebis ori redaqcia. aqedan, erT-erTi redaqcia `saxismetyuelebiTi sityÂsgebaÁ<br />

wmidaTa mRdelTmoZRuarTa basilisi da <strong>grigoli</strong>si~, gvxvdeba XII-XIII ss. ZeglebSi,<br />

xolo meore redaqcia am apokrifisa, romelic ufro axlos dgas slavur `Беседа трех<br />

святителей~-sTan, gvaqvs X-XI saukunis mravalTavebSi~ (kekeliZe 1980: 455). `X-XI<br />

saukuneebis mravalTavebze~ saubrisas mkvlevars mxedvelobaSi aqvs xelnawerTa<br />

erovnul centrSi daculi ori xelnaweri: A-19 (bregaZe ... 1973: 58-71) da A-95 (bregaZe ...<br />

1973: 361-393). imave korneli kekeliZis dakvirvebiT, aRniSnuli sakiTxavi zemoT naxsenebi<br />

xelnawerebis garda, Setanilia apokrifuli xasiaTis krebul `margalitSic~ (kekeliZe<br />

1980: 451-455). Tavad `margalitma~ Cvenamde moaRwia XVIII-XIX saukuneebis ramdenime<br />

nusxis saxiT. es nusxebia: S-1536 (baqraZe ... 1961: 337-338), A-1369 (SaraSiZe 1954b: 456-457), H-<br />

1296 (SaraSiZe 1948: 244-248), A-381 (bregaZe ... 1985: 108-118), agreTve, l. lopatinskisa<br />

(TayaiSvili 1898: 74-76) da mixiel sabininis (xaxanaSvili 1901: 428-429) naqoni<br />

xelnawerebi, S-3529 (bregaZe ... 1969: 68-69) da A-658 (Jordania 1902: 140-141). yovelive<br />

zemoTqmulTan dakavSirebiT, aucileblad unda aRiniSnos erTi metad mniSvnelovani<br />

faqti. kerZod, dReisaTvis samecniero literaturaSi myarad aris damkvidrebuli azri,<br />

rom `margaliti~ warmoadgens ara apokrifuli Janris, rogorc amas fiqrobda korneli<br />

kekeliZe, aramed homiletikuri xasiaTis krebuls (gabiZaSvili 2009b: 18, 21). Tu es<br />

mosazreba sworia da `margaliti~ marTlac homiletikur krebuls warmoadgens, maSin<br />

avtomaturad Cndeba kiTxva _ ramdenad marTebuli iyo korneli kekeliZis pozicia,<br />

roca basili didisa da grigol RmrTismetyuelis `kiTxva-migebiT sityvisgebas~<br />

apokrifuli xasiaTis Zeglad miiCnevda? samwuxarod, dasmul kiTxvaze raime saboloo<br />

pasuxi jerjerobiT ar gvaqvs da amitomac winamdebare naSromSi am sakiTxze mets<br />

arafers vityviT. aq mxolod imas SevniSnavT, rom gansaxilavi Txzulebis garejul<br />

krebulSi warmodgenili nusxa, savaraudod, miekuTvneba korneli kekeliZis mier amave<br />

TxzulebebSi gamoyofil pirvel redaqcias.<br />

48 korneli kekeliZis azriT, es Txzuleba warmoadgens hagiografiuli xasiaTis<br />

apokrifs. amave mkvlevris dakvirvebiT, aRniSnuli apokrifi cnobilia ori redaqciiT<br />

(kekeliZe 1980: 451). aqedan, pirveli redaqciis saTauria: `cxovrebaÁ da moqalaqobaÁ da<br />

saqmeni netarTa SiSvel-marTalTani, romelsa warvida zosime~. teqsti, ZiriTadad,<br />

daculia XVIII-XIX saukuneebis xelnawerebSi (bregaZe ... 1976: 230; bregaZe ... 1985: 175).<br />

rac Seexeba meore redaqcias, <strong>misi</strong> saTauria: `SiSuÀlmarTalTaTÂs, TxrobaÁ wmidisa<br />

basilisi evbolis mimarT, moZRurisa <strong>misi</strong>sa~. es teqsti Setanilia A-65-Si (bregaZe ...<br />

1973: 227). sakmaod mcired gansxvavebuli mosazreba aqvs enriko gabiZaSvils. mkvlevari<br />

miiCnevs, rom CvenTvis saintereso Txzuleba warmoadgens ara hagiografiuli xasiaTis<br />

apokrifs, aramed wmindad hagiografiuli Janris nawarmoebs (gabiZaSvili 2009a: 56, 82-84,<br />

207). amasTan, enriko gabiZaSvili dasaxelebuli Txzulebis Cvenamde moRweul nusxebs<br />

yofs or kimenur redaqciad. <strong>misi</strong> TqmiT, pirveli redaqciis saTauria: `cxorebaÁ da<br />

moqalaqobaÁ da saqmeni netarTa SiSvelmarTalTani, romelsa warvida zosime~.<br />

mkvlevris dakvirvebiT, am redaqciis teqsti Setanilia X-XIX saukuneebis eqvs qarTul<br />

51


moqalaqobaÁ wmidisa nisimesi, romeli iyo asuli mefisa egÂbtisaÁ da<br />

iqmna <strong>mama</strong>saxlis udabnos mZuvarTa zeda, ricxÂT oTxasTa~ 49 .<br />

daaxloebiT msgavsi xasiaTis Txzulebaa Ven.4-is SedgenilobaSi<br />

warmodgenili #11 sakiTxavi, romelic an apokrifuli an kidev,<br />

hagiografiuli Janris nawarmoebs warmoadgens: #11. `cxorebaÁ wmidisa<br />

dionosios episkoposisa, romeli iyo Ze sokratisi da mTavari aTenelTaÁ,<br />

romelsa ewoda qalaqi brZenTaÁ. moTxrobaÁ juarcumisaTÂs oÂflisa<br />

Cuenisa ies qristesa~ 50 .<br />

xelnawerSi (gabiZaSvili 2009a: 56, 207). rac Seexeba meore redaqcias, <strong>misi</strong> saTauria:<br />

`cxorebaÁ da moqalaqobaÁ wmidaTa maT da sanatrelTa SiSvel-marTalTa da wmidisa<br />

da netarisa mamisa Cuenisa zosime ganSorebulisa~. enriko gabiZaSvilis TqmiT, am<br />

redaqciis teqstma Cvenamde moaRwia XVI-XVIII saukuneebis mxolod ori <strong>xelnaweris</strong><br />

saxiT (gabiZaSvili 2009a: 56, 207). sagulisxmoa, rom amave Txzulebis is nusxa,<br />

romelic, Tavis mxriv, Setanilia Ven.4-Si, enriko gabiZaSvils miTiTebuli ar aqvs arc<br />

pirveli da arc meore redaqciis xelnawerebs Soris (gabiZaSvili 2009a: 56, 207).<br />

dReisaTvis, CvenTvis Zalian Znelia vTqvaT, sinamdvileSi, romel Janrs miekuTvneba<br />

garejul krebulSi warmodgenili teqsti _ apokriful-hagiografiuls, rogorc amas<br />

fiqrobda korneli kekeliZe, Tu wmindad hagiografiuls, rogorc es miaCnia enriko<br />

gabiZaSvils. amitomac winamdebare naSromSi jerjerobiT Riad vtovebT CvenTvis<br />

saintereso Txzulebis Janrobrivi kuTvnilebis sakiTxs. Tumca ki, aqve SevniSnavT, rom<br />

am Txzulebis garejul krebulSi warmodgenili nusxa, savaraudod, miekuTvneba<br />

korneli kekeliZisa da enriko gabiZaSvilis gamoyofil pirvel redaqcias. Tu Cveni es<br />

bolo daskvna sworia, maSin miTiTeba am Txzulebis Ven.4-Si warmodgenil nusxaze<br />

aucileblad unda Sevides enriko gabiZaSvilis mier 2004 wels gamocemul<br />

bibliografiuli xasiaTis wignSi: `Zveli qarTuli mwerlobis naTargmni Zeglebi.<br />

bibliografia. 3. hagiografia~ (gabiZaSvili 2009a: 207).<br />

49 am Txzulebis Janrobrivi kuTvnilebis Taobaze qarTul istoriografiaSi ori<br />

gansxvavebuli mosazreba arsebobs. korneli kekeliZis dakvirvebiT, wm. nisimes<br />

`cxovreba~ hagiografiuli xasiaTis apokrifia (kekeliZe 1941: 412). aRniSnul mosazrebas<br />

ar eTanxmeba enriko gabiZaSvili, romelic, Tavis mxriv, miiCnevs, rom xsenebuli teqsti<br />

wmindad hagiografiuli Janris nawarmoebs warmoadgens (gabiZaSvili 2009a: 60, 82-84, 104,<br />

299). Cveni kvlevis am etapze, jerjerobiT ar SegviZlia, dabejiTebiT vTqvaT, visi<br />

mosazreba ufro sworia _ korneli kekeliZis Tu enriko gabiZaSvilisa. amitomac<br />

winamdebare naSromSi saerTod Riad vtovebT wm. nisimes `cxovrebis~ Janrobrivi<br />

kuTvnilebis sakiTxs. samagierod, xazgasmiT aRvniSnavT im faqts, rom gansaxilavi<br />

Txzulebis Ven.4-Si warmodgenili nusxa, CvenTvis ucnobi mizezebis gamo, miTiTebuli<br />

ar aris enriko gabiZaSvilis mier 2004 wels gamocemul bibliografiuli xasiaTis<br />

wignSi: `Zveli qarTuli mwerlobis naTargmni Zeglebi. bibliografia. 3. hagiografia~,<br />

sadac jerovani saxiT aris CamoTvlili amave Txzulebis Semcveli sxva qarTuli<br />

xelnawerebi (gabiZaSvili 2009a: 207). dasasrul, SevniSnavT imasac, rom wm. nisimes<br />

`cxovrebis~ garejul krebulSi Setanili nusxa da masTan dakavSirebuli sakiTxebi<br />

sakmaod safuZvlianad aris Seswavlili filologos qeTevan asaTianis mier 2003 wels<br />

gamoqveynebul statiaSi `nisimes cxovrebis~ XII saukunis ucnobi qarTuli nusxis<br />

Sesaxeb (winaswari cnobebi)~ (asaTiani 2003).<br />

50 korneli kekeliZis dakvirvebiT, es Txzuleba apokrifuli xasiaTis Zeglia da<br />

ukavSirdeba pavle mociqulis erT-erTi mowafis dionise areopagelis saxels (kekeliZe<br />

1980: 449-450). gansxvavebuli Sexeduleba aqvs enriko gabiZaSvils. <strong>misi</strong> azriT, dionise<br />

areopagelis `cxovreba~ wmindad hagiografiuli Janris nawarmoebia (gabiZaSvili 2009a:<br />

175-176). dReisaTvis, Cven ar SegviZlia vTqvaT, realurad romel Janrs miekuTvneba<br />

garejul krebulSi warmodgenili teqsti _ apokrifuls Tu hagiografiuls. amitomac<br />

winamdebare naSromSi Tavs vikavebT raime saboloo daskvnisagan da jerjerobiT Riad<br />

52


ac Seexeba Ven.4-Si Setanil danarCen oTx Txzulebas, isini<br />

egzegetikuri (#2), dogmatikur-polemikuri (#8), bibliur-himnografiuli<br />

(#9) da istoriul-qronografiuli (#12) xasiaTis Zeglebs warmoadgens.<br />

es Txzulebebia: #2. `TargmanebaÁ momiÃsenisaÁ, Tqumuli wmidisa <strong>grigoli</strong><br />

noselisaÁ~ 51 ; #8. `wvalebisa winamZRuarTa SeCuenebaÁ~ 52 ; #9. `qebaÁ qebaTaÁ,<br />

SesxmaÁ wmidisa RmrTismSobelisaÁ brZnisa solomonisgan~ 53 da #12.<br />

vtovebT CvenTvis saintereso Txzulebis Janrobrivi kuTvnilebis sakiTxs. enriko<br />

gabiZaSvilis dakvirvebiT, dionise areopagelis `cxovrebam~ Cvenamde moaRwia X-XIX<br />

saukuneebis TxuTmetamde qarTuli <strong>xelnaweris</strong> saxiT (gabiZaSvili 2009a: 175-176).<br />

samwuxarod, dasaxelebuli Txzulebis garejul krebulSi warmodgenili nusxa, am<br />

xelnawerSi Setanili sxva sakiTxavebis msgavsad, miTiTebuli ar aris enriko<br />

gabiZaSvilis mier 2004 wels gamocemul bibliografiuli xasiaTis wignSi: `Zveli<br />

qarTuli mwerlobis naTargmni Zeglebi. bibliografia. 3. hagiografia~ (gabiZaSvili<br />

2009a: 176-177).<br />

51 am egzegetikuri Txzulebis avtoria wm. grigol noseli, razec pirdapir migviTiTebs<br />

Ven.4-Si Setanili teqstis saTauri. sakiTxavi qarTulad naTargmnia giorgi<br />

mTawmidelis mier (kekeliZe 1980: 224, 463). ufro dawvrilebiT am Txzulebis Sesaxeb ix.:<br />

`wmida <strong>grigoli</strong> noseli. saRmrTismetyvelo, egzetikuri da panegirikuli Txzulebebi~<br />

(wmida <strong>grigoli</strong> noseli 2004: 141-146, 198-285).<br />

52 am Txzulebis Sesaxeb dawvrilebiT ix.: winamdebare naSromis Tavi II, $1.<br />

53 Ven.4-Si Setanili sakiTxavebidan gansakuTrebul yuradRebas ipyrobs `qebaÁ qebaTaÁs~<br />

teqsti. pirvel rigSi, aRsaniSnavia is garemoeba, rom garejul krebulSi es bibliuri<br />

wigni warmodgenilia aramxolod dialoguri formiT, rasac jer kidev aTonis 978<br />

wlis bibliaSi vxvdebiT (kekeliZe 1980: 418-419), aramed _ iambikos saxiT. CvenTvis<br />

ucnob himnografs (nikoloz nikrais?) teqsti Tormetmarcvlian (5+7) taepebad aqvs<br />

dayofili. sayuradReboa isic, rom Ven.4-Si yoveli taepis pirveli xuTi marcvlis<br />

Semdeg dasmulia ori (an erTi) zeviT abrunebuli da oric qvemoT daxrili mZime,<br />

momdevno Svidi marcvlis bolos ki Sesrulebulia, rogorc Cans, taepis dasrulebis<br />

aRmniSvneli orwertili da xazi. am mxriv, garejul krebulSi Setanili es Txzuleba<br />

Zalzed saintereso unda iyos qarTuli himnografiiT dainteresebul mkvlevarTaTvis.<br />

miT ufro, rom Ven.4 gadawerilia garejSi anu im sasuliero centrSi, sadac<br />

daaxloebiT imave xanebSi damianes saxeliT Semonazvnebul mefe demetre I-s (1125-1156<br />

ww.) SeTxzuli aqvs brwyinvale iambikoebi, maT Soris, saxelovani sagalobeli `Sen xar<br />

venaxi~ (kekeliZe 1980: 314-316; saqarTvelos ... 2000b: 131-132). Ven.4-Si Setanili teqsti<br />

dasaTaurebulia Semdegi saxiT: `qebaÁ qebaTaÁ, SesxmaÁ wmidisa RmrTismSobelisaÁ<br />

brZnisa solomonisgan~. maSasadame, CvenTvis ucnobi egzegetikosi (nikoloz nikrai?)<br />

`qebaÁ qebaTaÁs~ ganmartavs, rogorc bibliuri mefe-winaswarmetyvelis solomonis mier<br />

yovladwmida RmrTismSoblis Sesxmas, rac erTob originalur mosazrebas warmoadgens.<br />

magaliTisaTvis SevniSnavT, rom `qebaÁ qebaTaÁs~ teqstisadmi srulebiT gansxvavebuli<br />

damokidebuleba hqondaT iseTi safuZvliani Teologiuri ganaTlebis mqone mecnierebs,<br />

rogorebic iyvnen korneli kekeliZe (kekeliZe 1980: 428) da grigol feraZe (feraZe 2001:.<br />

103-113). maTi azriT, es bibliuri wigni warmoadgens ara yovladwmida RmrTismSoblis<br />

Sesxmas, aramed qalisa da vaJis siyvarulisadmi miZRvnil himns. vfiqrobT, motanili<br />

magaliTidanac ki naTlad Cans, Tu saRmrTismetyvelo TvalsazrisiT, raoden<br />

saintereso Zeglia garejul krebulSi warmodgenili `qebaÁ qebaTaÁs~ teqsti. aqve<br />

SevniSnavT im faqtsac, rom xsenebuli bibliuri wigniT didad iyo dainteresebuli<br />

zemoT ukve xsenebuli grigol feraZe. mkvlevarma `qebaÁYqebaTaÁs~ teqsti sagangebod<br />

Targmna Zveli ebraulidan da aRniSnuli Targmani 1932 wels gamoaqveyna parizSi,<br />

<strong>misi</strong>ve radaqtorobiT gamomavali Jurnalis `jvari vazisas~ furclebze (feraZe 1995:<br />

152; feraZe 2001: 2001). `qebaÁ qebaTaÁs~ garejul krebulSi warmodgenili teqsti, Sesabamis<br />

gamokvlevasTan erTad, gamoqveynebulia zurab sarjvelaZis mier, 1983 wels (sarjvelaZe<br />

1983). 2003 wels `qebaÁ qebaTaÁs~ amave nusxis Sesaxeb ramdenime saintereso mo-<br />

53


`moTxrobaÁ sul mcire vasiloRrafisgan, ricxÂsaTÂs dasabamiTgan<br />

gardasrulTa welTaÁsa~ 54 .<br />

garejuli krebulis Sedgenilobaze dakvirveba gviCvenebs, rom aq<br />

Txzulebebi kalendaruli wesis dacviT ar aris dalagebuli. anu<br />

sxvagvarad rom vTqvaT, Ven.4-Si warmodgenili sakiTxavebis<br />

Tanamimdevroba ar Seesabameba im mkacrad gansazRvrul kalendrul rigs,<br />

romelTa dacviTac es teqstebi mTeli wlis manZilze ikiTxeboda<br />

saeklesio liturgiaSi monawile mRvdelmsaxurTa mier.<br />

metic, garejul krebulSi Setanilia ramdenime iseTi Txzuleba,<br />

romelsac aranairi kavSiri ar aqvs saeklesio liturgiasTan. magaliTad,<br />

aseTi teqstebia: dogmatikur-polemikuri traqtati `wvalebisa<br />

winamZRuarTa SeCuenebaÁ~; saistorio-qronografiuli sakiTxavi<br />

`moTxrobaÁ sul mcire vasiloRrafisgan, ricxÂsaTÂs dasabamiTgan<br />

gardasrulTa welTaÁsa~ da sxv.<br />

aRniSnuli Taviseburebebis gaTvaliswinebiT, Ven.4-is filologiuri<br />

kvlevis ukve am etapze calsaxad SeiZleba iTqvas, rom garejuli<br />

krebuli ar warmoadgens mravalTavis tipis xelnawers anu Zveli<br />

sazreba gamoTqva ciala qurcikiZemac (qurcikiZe 2003: 613). dasaxelebuli ori publickacia<br />

zemoT ukve dawvrilebiT gvqonda ganxiluli, amitom aq aRar SevCerdebiT maTze.<br />

54 Ven.4-Si warmodgenili Tormeti Txzulebidan Cvens gansakuTrebul interss swored es<br />

istoriul-qronografiuli traqtati iwvevs. amJamad momzadebuli gvaqvs aRniSnuli<br />

teqstisadmi miZRvnili vrceli gamokvleva, romelsac uaxloes momavalSi SevTavazebT<br />

samecniero sazogadoebas. rac Seexeba winamdebare naSroms, aq mxolod imiT<br />

SemovifarglebiT, rom sruli saxiT warmovadgenT xsenebuli traqtatis teqsts:<br />

Txzulebis sruli qarTuli teqsti: `moTxrob(a)Á s(u)l mcire, | vasiloRrafis|g(a)n,<br />

ricxÂsaTÂs da|sabamiTg(a)n garda|srulTa welTaÁsa. | ada<strong>misi</strong>Tg(a)n wyliT rRuna|dmdis<br />

gardaÃdes | welni oraTas oras | ormeocdaorni. | wyliT rRuniTg(a)n | v(idr)e<br />

godlisa Sene|badmde _ oTxas oc|daxuTni. god|lisa SenebiTg(a)n v(idr)e | abrahamisamde<br />

_ o|Txas ocdaxuTni. | a[bra]ha<strong>misi</strong>Tg(a)n v(idr)e | gamoslvamde ZeTa | i(sra)ElisaTa _<br />

oTxas | ocdaaTni. [e]gÂbtiT | gamoslviTg(a)n v(idr)e so|lomonis taZ[r]isa | Senebadmde<br />

_ SÂda[s] | ormeocdaa[T]SÂd|metni. solomonis | taZrisa Senebi[Tg(a)n] | v(idr)e<br />

tyueobadmde | i(sra)ÀlTa _ oTxas oc|daxuTni. [- -] x(olo) ju|mlad _ oTxaTas | rvaas<br />

oTxmocni. | tyueobiTg(a)n v(idr)e a|leqsandres mefo|bamde _ samas aTr|vametni.<br />

aleqsa|ndres mefobiTg(a)n v(idr)e | q(riste)samde _ samas samni. | erTbamad _ xuT aTas |<br />

xuTi weli. q(rist)esiT|g(a)n v(idr)e didisa kosta|ntine mefisamde _ sa|mas aTrvametni. |<br />

didisa kostantinesiTg(a)n | v(idr)e mixail mefisa, Te|ofiles Zisamde _ xu|Tas<br />

ormeocdaxu|Tni. erTbamad _ e|qus aTas samas same|ocdaxuTi weli. | Teofiles Zisa<br />

mixae|l mefisaÁTg(a)n v(idr)e | aleqsi komianosi|samde gardaÃdes | welni oras<br />

orme|ocdaxuTni. | x(olo) dasabamiTg(a)n v(idr)e moa|qamde gardaÃdes | welni equsaTas |<br />

equs{a}s da rvani. da odes e|se iTargmna, TÂÀ iyo | marti, indiktioni À | berZulado<br />

(8+1092=1100 w.) da a[m]a|s wlamde ig (13) [w]e[l]i | gardasrula. | daiwera xronikonsa |<br />

tla (331+780=1111 w.), indiktionsa e (5+1107=1112 w.)~ (feraZe 2004: 177-178. Sdr.: jojua<br />

2002g: 107-109).<br />

54


qarTuli mwerlobidan kargad cnobil iseT liturgikul krebuls, sadac<br />

didi saeklesio dResaswaulebisaTvis gankuTvnili, ZiriTadad, hagiogra-<br />

fiuli da homiletikuri xasiaTis sakiTxavebi, swored kalendaruli<br />

principiT iyo dalagebuli (Sdr.: maisuraZe ... 1999: 9-23) 55 .<br />

gadavideT garejuli krebulis gadawerasTan dakavSirebul sakiT-<br />

xebze. <strong>xelnaweris</strong> gadamweris vinaobis, gadaweris adgilisa da drois<br />

Sesaxeb pirdapir miTiTebas gvawvdis Ven.4-is 304v-s zeda naxevarze<br />

Sesrulebuli vrceli anderZis teqsti. kolofoni Sesrulebulia<br />

garejuli krebulis ZiriTadi teqstis xeliT, nusxurad. ramdenime gra-<br />

fema gadmocemulia asomTavruliT. anderZi, didwilad, dawerilia sin-<br />

guriT, xolo qronikonisa da indiktionis ricxvebi gamoyvanilia Savi (?)<br />

feris melniT. srulad mogvaqvs anderZis teqsti:<br />

`saxeliTa R(mrT)isaÁTa, wignsa amas ewodebis sa|natreli. daiwera<br />

ÃeliTa undoÁsa, Sav | nik(olo)z nikraÁsaÁTa, sanaxebsa w(mid)isa m(a)misa<br />

d(avi)Tissa, | garesjas, kedelsa (?), r(ome)lsa ewodebis saxelad | berTaÁ,<br />

qronikonsa tp (1160 w.), mefobasa Zisa | d(eme)tres g(iorg)isaze, welsa<br />

mefobisa <strong>misi</strong>sasa g (3). | daamyaren R(merTma)n mefob(a)Á <strong>misi</strong> saTnod<br />

o(Âfl)isa C(ue)nisa | i(es)Â q(ristÀ)s{a}, r(om)lisaÁ ars d(ide)b(a)Á<br />

uk(uni)Ti uk(unisadmd)e, a(me)n da Sa|v nikrasa SromisaTÂs k(urT)x(e)vaÁ<br />

s(au)k(u)n(o)Á, a(me)n. | d(ide)b(a)Á R(merTs)a sr(u)lmyofelsa y(ovel)Tasa,<br />

a(me)n. | me{u}feo, g(ua)k(urT)x(e)n~ (feraZe 2004: 164).<br />

rogorc vxedavT, citirebuli teqsti pirdapir gvauwyebs, rom<br />

garejuli krebuli gadawerili iyo vinme nikolozis mier: `daiwera<br />

ÃeliTa undoÁsa, Sav nikoloz nikraÁsaÁTa...~.<br />

55 gansxvavebuli mosazreba hqonda grigol feraZes. mkvlevris dakvirvebiT, Ven.4 swored<br />

mravalTavis tipis krebuli iyo (feraZe 1940: 220-221; feraZe 2004: 160, 170). mogvianebiT,<br />

grigol feraZis mosazreba raime damatebiTi argumentis gareSe gaimeores vaxtang<br />

imnaiSvilma da darejan kldiaSvilma (imnaiSvili 2008: 10; kldiaSvili 2008: 11). Cven<br />

2002 wels gamoqveynebul erT-erT werilSi sagangebod SevexeT grigol feraZis am<br />

mosazrebas da vfiqrobT, damajereblad vaCveneT, rom Ven.4 arcerTi niSniT ar<br />

miekuTvneba liturgikuli daniSnulebis mqone mravalTavebis jgufs. paralelurad<br />

amisa, xsenebul statiaSi hipoTezis saxiT gamovTqviT mosazreba, rom garejuli<br />

krebuli ufro kerZod sakiTxav wigns warmoadgenda da savaraudod, senakebsa Tu<br />

samartomyofeloebSi moRvawe monazvnebisaTvis iyo gankuTvnili (jojua 2002g: 106).<br />

55


amave anderZidan irkveva, rom nikolozs narTauli zedwodebac<br />

hqonia 56 . mas metsaxelad nikrais eZaxdnen: `daiwera ÃeliTa undoÁsa, Sav<br />

nikoloz nikraÁsaÁTa... Sav nikrasa SromisaTÂs kurTxevaÁ saukunoÁ~.<br />

calke saubris Temaa anderZis teqstSi dadasturebuli sityva `Savi~,<br />

romelic, erT SemTxvevaSi, Ven.4-is gadamweris saxelTan da<br />

zedwodebasTan aris dawyvilebuli, xolo, meore SemTxvevaSi _ mis<br />

zedmetsaxelTan: `daiwera ÃeliTa undoÁsa, Sav nikoloz nikraÁsaÁTa...<br />

Sav nikrasa SromisaTÂs kurTxevaÁ saukunoÁ~. Cveni dakvirvebiT, es sityva<br />

amave anderZSi dadasturebuli sityva `undoÁs~ msgavsad, sakuTari Tavis<br />

damamcrobel Tu damakninebel termins unda warmoadgendes 57 .<br />

garejuli krebulis anderZSi pirdapir aris miTiTebuli <strong>misi</strong><br />

gadaweris adgilic: `daiwera... sanaxebsa wmidisa mamisa daviTissa,<br />

garesjas, kedelsa (?), romelsa ewodebis saxelad berTaÁ...~. rogorc<br />

vxedavT, Ven.4 gadawerili iyo garejis mravalmTaSi (`garesjas~), wm.<br />

daviT garejelis lavrisa Tu udabnos monastris midamoebSi (`sanaxebsa<br />

wmidisa mamisa daviTissa~) mdebare 58 , jerjerobiT daudgeneli tipis<br />

56 Sua saukuneebis saqarTveloSi sityva `narTauli~ zedwodebas, zedmet saxels<br />

aRniSnavda, mag.: `Rirs viqmen me, glaxaki iovane, narTaulad berai, aRsrulebad wmidasa<br />

amas saxarebasa oTxTavsa~ (quTaTelaZe 1955: 2). saerTod, qarTul narTaul<br />

zedwodebebSi ori jgufi gamoiyofa. pirvel jgufs miekuTvneba zedwodebebi, romelTa<br />

mniSvnelobac met-naklebad gasagebia, mag.: giorgi grZeli (abulaZe 1973a: 236), saba kuti<br />

(SaraSiZe 1948: 292), miqael modrekili (bregaZe ... 1959b: 544), gabriel patarai (bregaZe ...<br />

1973: 389), basili etratai (bregaZe ... 1973: 395) da sxv.). rac Seexeba meore jgufs, mas<br />

miekuTvneba iseTi zedwodebebi, romelTa sementikac daudgenelia, mag.: miqael marcla,<br />

antoni laxtara, daviT koWikaÁ, elempi goxazi, ioane ToÃabi (sxirtlaZe 1998: 72) da<br />

sxv. vinaidan Ven.4-is gadamweris zedwodebis warmomavloba ucnobia, is narTaul<br />

saxelTa meore jgufSi unda ganvixiloT.<br />

57 sityva `Savi~ sxva mniSvnelobiT, kerZod ki, narTaul zedwodebad esmiT ilia<br />

abulaZesa (abulaZe 1973a: 362-363) da vaxtang beriZes (beriZe 1967: 223-224). isini<br />

iTvaliswineben XI saukunis erT-erTi <strong>xelnaweris</strong> anderZis teqsts: `daiwera wmidaÁ ese<br />

saxarebaÁ... ÃeliTa ubadrukisa da mwared co(d)vilisa Sav zaqariaÁsiTa~ (janaSvili<br />

1908: 60) da kaligrafs `Sav zaqarias~ uwodeben. rasakvirvelia, `Savi~ narTauli<br />

zedwodebac SeiZleba iyos, magram, rig SemTxvevebSi, igi sakuTari pirovnebis<br />

damakninebel termins unda warmoadgendes, mag.: `ese aRapni iqi-aqa dafanCulad ewernes<br />

da saWiro iyvnes saZebnelad. xolo me, brZanebiTa wmidisa mamisa Cuenisa ioanesiTa,<br />

Cemsa Sav dekanozobasa gardavweren dawyobiT~ (metreveli 1998: 191). Ven.4-is anderZSi<br />

`Savi~ ueWvelad sakuTari pirovnebis damamcrobeli termini unda iyos, radgan,<br />

sapirispiro SemTxvevaSi, gamodis, rom kaligrafi sakuTar Tavs erTdroulad ori<br />

zedwodebiT ixseniebda: `nikrai~ da `Savi~. aseT precedents ki qarTul werilobiT<br />

ZeglebSi jerjerobiT versad mivakvlieT.<br />

58 Ven.4-is anderZSi motanili fraza `wmida <strong>mama</strong> daviTi~, Sesaba<strong>misi</strong> konteqstis<br />

gaTvaliswinebiT, aSkarad gulisxmobs garejis mravalmTaSi moqmed erT-erT savanes,<br />

romelic atarebda wm. daviT garejelis saxels. dReisaTvis mkvlevarTaTvis am<br />

saxeliT cnobilia garejis mxolod erTi monasteri _ wm. daviTis mier daarsebuli<br />

uZvelesi qvabovani savane, igive wm. daviT garejelis lavra, sadac dRemde ixilveba<br />

56


savaneSi (`kedelsa (?)~), romlsac saxelad berTas eZaxdnen (`romelsa<br />

ewodebis saxelad berTaÁ~).<br />

samwuxarod, anderZis im adgilas, sadac Sesrulebulia sityva<br />

`kedelsa (?)~ melani TiTqmis mTlianad gadasulia, ris gamoc sityvis<br />

zustad amokiTxva veRar xerxdeba. Tavdapirvelad, imedi gvqonda, rom am<br />

gansakuTrebiT mniSvnelovani adgilis amokiTxvas uSualod <strong>xelnaweris</strong><br />

dedanSi mainc movaxerxebdiT, Tumca, Cveni molodini fuWi gamodga.<br />

gadasuli sityvis amokiTxva verc dedanSi ver SevZeliT. metic, am<br />

adgilis danamdvilebiT garCeva verc venis nacionaluri biblioTekis<br />

specialuri teqnikuri kabinetebis daxmarebiT movaxerxeT, romlebic,<br />

Tavis mxriv, ultraiisferi sxivebiT iyo aRWurvili.<br />

samarTlianobisaTvis unda aRiniSnos, rom garejuli krebulis an-<br />

derZis es adgili sakmaod gansxvavebuli saxiT amoikiTxa grigol fera-<br />

Zem. mis mier 1940 wels avstriaSi gamoqveynebul germanulenovan statiaSi<br />

kolofonis es fragmenti Semdegi saxiT aris warmodgenili: `sanaxebsa<br />

wmidanis saflavi. Cven sakmaod gansxvavebuli mosazreba gvaqvs aRniSnul sakiTxTan<br />

dakavSirebiT da migvaCnia, rom garejSi wm. daviTis saxels atarebda aramxolod<br />

wmidanis saflavis lavra, aramed misgan samxreTiT mdebare didi qavabovani savane,<br />

romelic dReisaTvis udabnos monastris saxeliT aris cnobili. ras emyareba Cveni<br />

amgvari mosazreba? daviwyoT imiT, rom udabnos monastris mTavari eklesiis<br />

CrdiloeTi kedlis freskul moxatulobaSi warmodgenilia qtitorTa rigi (X-XI ss.),<br />

romlebic taZris models sasoebiT miarTmeven maT win mdgom wm. daviT garejels<br />

(abramiSvili 1972: 69-77). daaxloebiT msgavsi suraTi gvaqvs amave monastris xarebis<br />

eklesiis moxatulobaSi (XIV s-is dasawyisi), sadac ninowmideli (?) episkoposi ioane<br />

taZris models, mTavar eklesiaSi warmodgenili qtitorebis msgavsad, mowiwebiT<br />

uwvdis imave wm. daviT garejels (abramiSvili 1972: 145). ratom miarTmeven<br />

zemoxsenebuli qtitorebi maTi safasiT gamokveTili Tu moxatuli eklesiasamlocveloebis<br />

models maincadamainc wm. daviTs? am kiTxvaze Cven erTaderTi pasuxi<br />

gvaqvs. rogorc Cans, udabnos monasteri wm. daviT garejelis saxelobisa iyo da<br />

amitomac qtitorebi sakuTar Rvawls swored mas avedrebdnen. Cveni dakvirvebiT,<br />

swored am mizeziT aixsneba is mravlismetyveli faqti, rom monastris mTavar taZarsa<br />

(X-XI ss.) da sadiakvneSi (IX s.) Sesrulebuli iyo ara romelime sxva wmidanis, aramed<br />

maincadamainc wm. daviT garejelis cxovrebis ferweruli cikli (abramiSvili 1972: 21-<br />

89). savaraudod, amave mizeziT aixsneba is faqtic, rom udabnos monastris sxvadasxva<br />

eklesia-samlocveloebsa Tu satrapezoSi uCveulo raodenobiT aris warmodgenili wm.<br />

daviT garejelis freskuli gamosaxulebebi (abramiSvili 1972: 101-114, 143-145). freskul<br />

nimuSebze dakvirvebis garda, zustad analogiur daskvnamde mivyavarT udabnos<br />

monasterSi gamovlenili warwerebis ganxilvasac. rogorc irkveva, adgilobrivi<br />

epigrafikuli fondis mniSvnelovani nawili, oTxmocamde savedrebeli teqsti swored<br />

wm. daviTisadmi iyo mimarTuli (kldiaSvili ... 1999: 97-375). yovelive zemoTqmulidan<br />

gamomdinare, vfiqrobT, ar SevcdebiT, Tuki davaskvniT, rom udabnos monasteri<br />

marTlac wm. daviT garejelis saxelze iyo daarsebuli. samwuxarod, werilobiTi<br />

wyaroebis uqonlobis gamo, jerjerobiT ar SegviZlia, visaubroT imaze, Tu<br />

konkretulad ra saxis urTierTmimarTeba arsebobda Sua saukuneebSi wm. daviTis<br />

saflavis lavrasa da udabnos monasters Soris, romlebic, Cveni dakvirvebiT, erTi da<br />

imave wmidanis anu wm. daviT garejelis saxels atarebdnen.<br />

57


w(mid)isa mamisa daviTissa. garesjas, kedvisa, r(ome)lsa ewodebis<br />

soflad, berTaÁ~ (qaragmis gaxsna Cvenia _ T. j.) (feraZe 1940: 226).<br />

rogorc vxdavT, gansaxilavi adgilis grigol feraZiseuli da<br />

Cveneuli wakiTxvebi sakmaod gansxavdeba erTmaneTisagan, risi ZiriTadi<br />

mizezic, cxadia, teqstis dazianebaa. grigol feraZiseuli publikaciidan<br />

Cven principulad ver gaviziarebT im debulebas, rom sityva `berTaÁs~<br />

win ikiTxeba sityva `soflad~. marTlac, anderZis teqstze dakvirveba<br />

aCvenebs, rom aq, marTalia, Znelad, magram mainc garCeviT ikiTxeba sityva<br />

`saxelad~. rac Seexeba grigol feraZis mier gansxvavebuli saxiT<br />

wakiTxul meore sityvas _ `kedvisa~, aq verc uarvyofT da verc<br />

daveTanxmebiT mkvlevris mier SemoTavazebul wakiTxvas, vinaidan<br />

anderZis dazianebuli adgili ar iZleva raime kategoriuli daskvnis<br />

gamotanis uflebas 59 .<br />

amrigad, jerjerobiT Riad vtovebT sakiTxs, Tu konkretulad ra<br />

tipis samoRvaweo adgilsa Tu savanes ixseniebda nikoloz nikrai<br />

`berTas~ saxeliT da Sesabamisad, gansaxilavi sityvis Cveneul<br />

wakiTxvasac kiTxvis niSniT warmovadgenT winamdebare naSromSi.<br />

rodis iyo gadawerili garejuli krebuli? dasmul kiTxavze pasuxs<br />

kvlav Ven.4-is anderZi gvaZlevs: `daiwera... qronikonsa tp (1160 w.), mefo-<br />

basa Zisa demetres giorgisaze, welsa mefobisa <strong>misi</strong>sasa g (3)~. kolofo-<br />

nis teqstSi moxseniebuli mefe giorgi demetres-Zis zeobis sakiTxs<br />

vrclad qvemoT SevexebiT, aq ki yuradRebas mxolod meore qronologiur<br />

monacemze gavamaxvilebT da masze dayrdnobiT, aRvniSnavT, rom garejuli<br />

krebuli gadawerili iyo tp (380) qronikons anu qristeSobidan 1160 wels<br />

(780+380=1160 w.).<br />

garejuli krebulis gadamweris vinaobis, gadaweris adgilisa da<br />

drois dadgenis Semdeg Cven sagangebod gavecaniT saqarTvelosa da<br />

ucxoeTSi dacul qarTul xelnawer wignTa sxvadasxva `aRwerilobebsa~<br />

59 samagierod, aRniSnuli sityvis grigol feraZiseuli wakiTxvis marTebulobasTan<br />

dakavSirebiT, savsebiT safuZvlian eWvs badebs is garemoeba, rom saxelwodeba `kedvis~<br />

mqone arc savane da arc raime sxva toponimi dReisaTvis dadasturebuli ar aris<br />

garejis mravalmTis arc erT raionSi (Todria ... 1988: 117-119). miuxedavad amisa, grigol<br />

feraZis mosazrebas, rogorc Cans, srulad iziarebs filologosi vaxtang imnaiSvili,<br />

vinac Tavis 2008 wlis statiaSi aRniSnavs, rom Ven.4 gadawerilia `kedvaSi, daviT<br />

garejis maxloblad~ (imnaiSvili 2008: 11-12, 19).<br />

58


Tu katalogebs da metad saintereso Sedegamde mivediT. aRmoCnda, rom<br />

nikoloz nikrais Ven.4-is garda, kidev erTi xelnaweri wigni hqonda<br />

gadawerili.<br />

mxedvelobaSi gvaqvs TbilisSi, xelnawerTa erovnuli centris<br />

qarTuli xelnaweri wignebis H koleqciaSi 1669-e nomriT daculi wm.<br />

ioane sinelis `klemaqsis~ erT-erTi nusxa, igive H-1669. aRniSnuli<br />

xelnaweri H koleqciis xelnawerTa akademiuri `aRwerilobis~ IV tomSi<br />

paleografiuli niSnebis mixedviT, XII-XIII saukuneebiT aris daTariRebu-<br />

li. amave `aRwerilobis~ mixedviT, H-1669-is gadaweris adgili ucnobia.<br />

samagierod, `aRwerilobaSi~ motanilia <strong>xelnaweris</strong>aTvis darTuli erT-<br />

erTi mcire anderZis teqsti da masze dayrdnobiT, aRniSnulia, rom H-1669<br />

gadamweri vinme nikraia: `sulsa nikraÁsasa Seundven o(Âfal)o R(merT)o,<br />

a(mi)n, romelman iSroma ese wigni~ (metreveli 1950: 96-97).<br />

miuxedavad imisa, rom H-1669-s gadamweris vrceli anderZi ar axlavs<br />

(wigns aklia Tavdapirveli Sedgenilobis pirveli TxuTmeti da bolo<br />

ramdenime furceli), danamdvilebiT SeiZleba iTqvas, rom igi, ise<br />

rogorc Ven.4, nikoloz nikrais mieraa gadawerili.<br />

am mxriv, yovelgvari eWvi gamoricxavs Ven.4-isa da H-1669-is ZiriTadi<br />

teqstebis erTimeoresTan Sedareba. xelnawerebi absoluturad identuri<br />

xeliT aris naweri.<br />

amrigad, irkveva, rom nikoloz nikrai daxelovnebuli kaligrafi<br />

yofila da XII saukunis II naxevarSi _ 1160 welsa da mis axlo xanebSi,<br />

garejis mravalmTaSi ori xelnaweri wigni gadauweria: 1. krebuli<br />

`sanatreli~, igive Ven.4; da 2. wm. ioane sinelis `klemaqsi~, igive H-1669 60 .<br />

nikoloz nikrais mier gadawerili wm. ioane sinelis `klemaqsi~,<br />

garejuli krebulisagan gansxvavebiT, SedarebiT ufro ukeT aris<br />

Sewavlili filologosebisa da xelovnebaTmcodneebis mier. maTgan,<br />

gansakuTrebuli aRniSvnis Rirsia xelovnebaTmcodne vaxtang beriZe,<br />

romelmac Zalian maRali Sefaseba misca nikoloz nikrais mxatvrul-<br />

60 amrigad, sabolood dgindeba H-1669-is warmomavlobasTan dakavSirebuli ramdenime<br />

ZiriTadi detali. kerZod ki, irkveva, rom wm. ioane sinelis `klemaqsis~ es nusxa gadawerili<br />

iyo mxatvar-kaligraf nikoloz nikrais mier, garejis mravalmTaSi, wm. daviT<br />

garejelis lavris midamoebSi, 1160 wlis axloxanebSi (Sdr.: metreveli 1950: 96-97).<br />

59


kaligrafiul ostatobas. marTalia, am Sefasebebisas mkvlevari nikoloz<br />

nikrais mier gadaweril mxolod kidev erT xelnawers, H-1669-s<br />

eyrdnoboda, magram mis mier gamoTqmuli mosazrebebi imdenad zustad<br />

Seesabameba Ven.4-s, rom maTi moxmoba Ta<strong>mama</strong>d SegviZlia rigorc H-1669-is,<br />

ise garejuli krebulis dasaxasiaTeblad:<br />

`nikrai _ kaligrafi. cxovrobda XII an XIII s-Si. Cven vicnobT mis<br />

mier gadaweril erT wigns _ ioane sinelis e. w. klemaqss, romelic XI s-<br />

Si berZnulidan gadmoTargmna eqvTime mTawmidelma. wigni (xelnaw. inst. H<br />

1669) didi formatisaa (36,5 X 29 sm), 223 furclisagan Sedgeba (qaRaldia).<br />

nikras xeliT naweria 16-215 furclebi (Tavis Tavs ramdensame<br />

minawerSi axsenebs _ yovelTvis arSiaze: `sulsa nikraÁsasa Seundven<br />

RmerTman amen~ _ furc. 114, 115, 171 da sxv.), danarCeni _ e. i. pirveli<br />

TxuTmeti da bolo furclebi _ sxva xeliTaa gadawerili. es meore<br />

kaligrafi rigiani ostati yofila, magram gansakuTrebuli ram<br />

damaxasiaTebeli niSani araferi gaaCnia _ wers Savi melniT, or svetad,<br />

daqanebuli, gadabmuli kuTxovani nusxuriT. sazedao asoebi zogi<br />

melniTvea naweri, zogi singuriT. esaa, rom pirvel furcelze teqstis<br />

svetebis sigane sxvadasxvaa _ yuisken mdebare svetebi ufro viwroa.<br />

am kaligrafis gverdiT gansakuTrebiT mkafiod Cans nikras<br />

Tavisebureba. <strong>misi</strong> naweri (nusxuriTve, yavisferi melniT, or svetad)<br />

mowmobs, rom igi didi temperamentisa da fantaziis patroni unda<br />

yofiliyo, Tanac, maincadamainc ar daudevda sayovelTaod miRebul<br />

wesebs. jer TviT teqstia TiTqos mousvenari xeliT naweri:<br />

kaligrafiulia, magram ufro Znelad wasakiTxi, vidre meore mwerlis<br />

xeli; sityvebs Soris wertil-mZimeebia (Zalian `moqneuli~ mZimeebiT),<br />

striqonebs zemoT da qvemoT sxvadasxva damatebiTi niSnebi (qaragmebis<br />

garda), zogi talRovani xaziviT, zogi ayiravebul mZimeebiviT, zogan<br />

patara wreebi SuagulSi Casmuli wertiliT. sazedao asoebi didi<br />

`gaqanebiTaa~ Sesrulebuli _ yvela ornamentirebulia, didi, zogi Zalian<br />

didic _ yvelas kidurebi xiStebiviT aqvs, asos moxazuloba horizon-<br />

taluri `TaroebiTa~ da burTulebiTaa danawevrebuli, zogs foTlebi<br />

ebmis, zogan (sadac Sekruli moxazulobaa) adamianis saxea Caxatuli.<br />

aris sazedao asoebi, romlebSiac mTeli sityvaa Cawerili, sxvagan mTeli<br />

60


sityva gadaxlarTuli sazedao asoebiTaa naweri. sazedao asoebi Tavisi<br />

kudebiTa da xiStebiT xSirad iWreba teqstSi.<br />

arSiebi farToa da zed uamravi sqolioa gamotanili: yvela<br />

wvriladaa naweri, ise, rom teqsti raRac figurebs qmnis Tavisi ganla-<br />

gebiT. zogan ganlageba martivia, safexurebiviT. magram erTgan (furc. 181)<br />

arSiaze melniT adamianis figuris mTeli konturia Semoxazuli da<br />

sqolios teqsti am konturs avsebs. am kacs saxe daxatuli aqvs da<br />

gverdiT aweria: `<strong>mama</strong>i jerasime~. nikras fantaziisaTvis damaxasiaTe-<br />

belia, rom jerasime cali xeliT yavarjens eyrdnoba, meoreSi ki uWiravs<br />

patara sazedao aso, romliTac am gverdis teqsti iwyeba. ramdensame<br />

adgilas sqolios teqsti jvarisebr figurebs qmnis, gvxvdeba arwivisa da<br />

mamlis moxazulobaSi Cawerili sqolioebi, erTgan ki TxisTaviani kacis<br />

konturSi (am fantastikur kacs aweria `vackaci~) 61 . amis gamo gverdebis<br />

gaformeba dinamikuria, nikraÁ TiTqos sul ver egueboda verafers<br />

mSvidsa da statikurs.<br />

yvela es naxati mxolod kalmiTaa Sesrulebuli. nikraÁ kaligrafi<br />

ki yofila, magram profesionali mxatvari ara. <strong>misi</strong> naxatebi ufro<br />

xalxuri Semoqmedebis nimuSebia. am ucnauri wignis furclebze TiTqos<br />

xalxuri zRaprebis fantazia da xalxuri iumoric kia SemoWrili.<br />

iSviaTad Tu moiZebneba xelnaweri, romelSiac gadamweris<br />

individualoba ase mkafiod, uSualod da gulubryvilod Candes~ (beriZe<br />

1967: 193-194) 62 .<br />

61 nikoloz nikrais mier H-1669-is aSiebze Sesrulebuli naxatebidan, amjerad, mxolod<br />

TxisTaviani adamianis gamosaxulebas (159r) gamovyofT. naxats axlavs minaweri _<br />

`vackaci~. ueWvelia, rom aq nikrais gamosaxuli hqonda qarTuli miTologiuri<br />

personaJi, nadirTmfarveli RvTaeba oCokoCi, igive vackaci. rogorc cnobilia,<br />

qarTuli zepirgadmocemebis oCokoCs, ise, rogorc Ven.4-is vackacs sxeulis erTi<br />

naxevari vacisa (<strong>mama</strong>li Txis) aqvs, xolo meore naxevari _ adamianisa (macaberiZe ...<br />

1984: 623). es naxati mxolod eTnologebisaTvis ar aris saintereso. mas didi<br />

mniSvneloba aqvs qarTuli monasticizmis istoriisaTvisac. marTlac, XII saukuneSi,<br />

garejeli mwignobari beris mier mis mier gadawerili <strong>xelnaweris</strong> aSiaze warmarTuli<br />

miTologiuri personaJis gamosaxvis faqti, nebismieri mizandasaxulobis SemTxvevaSi,<br />

mniSvnelovan Strixs warmoadgens Sua saukuneebis qarTuli asketuri azrovnebisaTvis.<br />

62 vaxtang beriZis mier Sedgenili es teqsti, praqtikulad, ucvleli saxiT, oRond avtorze<br />

miTiTebis gareSe, Setanilia 2007 wels dabeWdil `saqarTvelos marTlmadidebeli<br />

eklesiis enciklopediur leqsikonSi~ (nikrai ... 2007). amave teqstis Semiklebuli<br />

varianti, agreTve, avtorze miTiTebis gareSe, dabeWdilia `qarTuli sabWoTa enciklopediis~<br />

me-7 tomSic: `nikrai, XII an XIII ss. qarTveli kaligrafi. gadauweria ioane<br />

sinelis e. w. klemaqsi, r-ic XI s-Si berZnulidan Targmna eqvTime mTawmidelma. xelnaweri<br />

nusxuria, wers yavisferi melniT, or svetad, naweria mousvenari xeliT, Zneli<br />

61


garejuli krebulis aSiebze daculia XIV-XIX saukuneebSi<br />

Sesrulebuli asze meti minaweris teqsti. maTi erTi nawili saSualebas<br />

gvaZlevs, Tvali gavadevnoT Ven.4-is Tavgadasavls aRniSnul periodSi. am<br />

mizniT, garejuli krebulis kolofonebidan sagangebod gamovyofT<br />

ramdenime teqsts.<br />

Ven.4-is 305r-s zeda naxevrze, Savi feris melniT Sesrulebulia<br />

zemoT ukve araerTgzis naxsenebi urbneli mTavarepiskoposis vlase<br />

saakasZis vrceli nusxuri minaweris teqsti:<br />

`d(id)eb(a)Á R(merTs)a srulmyofelsa y(ovl)isa k{e}Tilis(a)sa. Rirs<br />

v|iqmen me, urbn(e)l mT(a)v(a)rebisk(o)p(o)si vlasi, Seka|zmad w(mid)isa amis<br />

wignisa `s(a)natr(e)lisa~, r(ameTu) J(a)mTa sig|rZis(a)g(a)n g(a)nryunil da<br />

uÃmar qmniliyo da C(ue)n | axl(a)d, brZ(a)n(e)biTa da j{e}rCin{e}biTa m(a)misa<br />

C(ue)nisa, t|filel mT(a)v(a)rebisk(o)posisa b(a)rn(a)b(a)ÁsiTa, Ãel|vy(a)v<br />

Sek(a)zm(a)d sal(o)cvel(a)d c(o)dvilisa s(u)lisa | C(em)isa da c(o)dv(a)Ta<br />

C(e)mTa Ses(a)nd(o)b(e)l(a)d da y(ovel)Ta C(ue)n|Ta T(Â)sTa da n{a}TesavTa<br />

micv{a}l(e)b(u)lTa S(e)s(a)nd(o)b|el(a)d da aw, g(eve)dr(e)bi y(ovel)Ta,<br />

r(omel)nica ikiTxÂdiT w(midas)a | am(a)s wignsa, r(aÁT)a Ãs(e)n(e)b(u)l<br />

v(i)qmn(e)b(o)deT w(mida)Ta | S(in)a l(o)c(ua)Ta Tq(ue)nTa, r(aÁT)a Tq(ue)nca<br />

moiRoT s(a)syide|li uxuvad mimniWeblisa mi(s)s y(ovel)Ta<br />

R(mrT)is(a)g(a)n | da erTobiT Rirs viqmnneT s(a)s(u)f(eve)lsa c(a)Tasa, a(me)n.<br />

| l(o)c(u)a y(a)vT m(a)misa b(a)rn(a)b(a)s(a)T(Â)s da C(ue)n s(u)lierTa<br />

Z|maTaT(Â)s da C(e)m, c(o)dvilisa vlases(a)T(Â)s, r(omelma)n | w(mida)Á ese<br />

wigni Sevhkazme. mr(a)v(a)li Wiri v|ixile, o(Âfalma)n uwyis. | Seikazma<br />

w(mida)Á ese wigni q(roni)k(o)nsa snÀE(1570 w.)~ (feraZe 2004: 164-165).<br />

rogorc vxedavT, minaweris teqstSi moxseniebulia ori sasuliero<br />

piri: kolofonis damweri urbneli mTavarepiskoposi vlase da Tbileli<br />

mTavarepiskoposi barnaba. minaweridan cnobili xdeba isic, rom vlase<br />

urbnels barnaba Tbilelis brZanebiT, safuZvlianiad ganuaxlebia<br />

garejuli krebuli, romelic im droisaTvis dazianebuli da<br />

sakiTxavia; sazedao asoebi ornamentiTaa Semkuli, kidurebi wvetiani aqvs, zog asos<br />

foToli ebmis, zogan adamianis saxea CarTuli, isini xSirad teqstSiac iWrebian. StabeWdileba<br />

iseTia, TiTqos am ucnauri wignis furclebze zRaprebis fantazia da xalxuri<br />

iumoric ki SemoWrila. iSviaTia xelnaweri, sadac kaligrafis individualoba ase<br />

uSualod da gulibryvilod iCendes Tavs~ (nikrai ... 1984).<br />

62


xmarebisaTvis gamousadegari yofila. kolofonis bolos miTiTebulia<br />

<strong>misi</strong> daweris dro _ qronikoni snÀE(258) anu qristeSobidan 1570 weli<br />

(1312+258=1570 w.).<br />

minaweris teqstSi moxseniebuli qarTveli mRvdelmTavrebisa da maTi<br />

saqmianobis Sesaxeb sakmaod mravalricxovani cnobebia daculi qarTul<br />

werilobiT ZeglebSi.<br />

daviwyoT vlase urbneliT. mas CvenTvis cnobil werilobiT wyaro-<br />

ebSi pirvelad XVI saukunis 60-ian wlebSi vxvdebiT. usaneTis wm. giorgis<br />

xatis 1563 wlis axlo xanebiT daTariRebul warweraSi vkiTxulobT: `q.<br />

niqozels vlasis da mSobelTa misTa (?) S(eundv)en R(merTma)n, a(mi)n~<br />

(qaragmis gaxsna da punqtuacia Cvenia) (Jordania 1897: 404).<br />

Tedo Jordanias samarTliani varaudiT, vlasi niqozeli da vlase<br />

urbneli erTi da igive piri unda iyos. mkvlevris dakvirvebiT, vlase<br />

Tavdapirvelad niqozeli mRvdelmTavari iyo, mogvianebiT ki urbneli<br />

mTavarepiskoposis kaTedra daikava (Jordania 1897: 404).<br />

1566 wels qarTlis mefe svimon I-ma (1556-1569, 1578-1599 ww.) urbnisis<br />

taZars ganuaxla mamis, mefe luarsab I-is (1527-1556 ww.) Sewiruleba. mefem<br />

sigeli urbnel mTavarepiskopos vlases uboZa (kldiaSvili ... 1993: 195).<br />

aRniSnul sabuTSi vlase moxseniebulia, rogorc `kaci zecisa da<br />

angelozi queyanisa~ (Jordania 1897: 407). vfiqrobT, aqedan, naTlad Cans,<br />

rom vlase urbneli am droisaTvis ukve didad pativdebuli sasuliero<br />

moRvawe iyo.<br />

vlase urbnelis Sesaxeb momdevno cnobebi 1570 wels ganekuTvneba.<br />

rogorc irkveva, igi am droisaTvis ierusalimSi imyofeboda da wmida<br />

miwaze daculi qarTuli xelnawerebis aRdgena-ganaxlebisaTvis iRwvoda.<br />

vlase urbnelis wmida miwaze Casvlis Sesaxeb sayuradRebo cnobebs<br />

gvawvdis barnaba Tbilelis mier ierusalimis jvris qarTvelTa<br />

monastris kuTvnili `marxvanis~ aSiaze Sesrulebuli erTi kolofoni:<br />

`Seikazma w(mid)a ese da sulTa ganmanaTlebeli `marxvani~ ÃeliTa urbni-<br />

selisa mT(avare)p(is)k(opo)zisa vlasisiTa da ÃeliTa Cem codvilisa<br />

mT(avare)p(is)k(opo)zisa barnabaÁsiTa... q(oroni)k(on)s snÀE(1570 w.)... amave<br />

qoronikonsa movediT CuÀnca saqarTuÀloÁT~ (qaragmis gaxsna Cvenia _ T. j.)<br />

(cagareli 1888: 168-169).<br />

63


amrigad, vigebT, rom vlase urbneli wmida miwaze Cavida 1570 wels,<br />

Tbilel mTavarepiskopos barnabasTan erTad. Cvens xelT arsebuli<br />

masalidan irkveva, rom vlase urbnelma wmida miwaze yofnis dros Svidi<br />

qarTuli xelnaweri wigni gaacxovela 63 .<br />

aqedan, vlase urbnelma ori xelnaweri ganaaxla barnaba TbilelTan<br />

erTad. esenia: `marxvani~ (cagareli 1888: 168-169) da `metafrasi~ (cagareli<br />

1894: 51; mari 1955: 79-81). rac Seexeba danarCen xuT xelnawers, maT<br />

restavraciaze vlase urbneli damoukideblad muSaobda. es xelnawerebia:<br />

`TTvenis~ ori nusxa (cagareli 1888: 182; mefariSvili 1949: 231-232;<br />

cagareli 1888: 166), `svinaqsari~ (Jordania 1897: 522-526; metreveli 1950: 82-<br />

86), `Targmaneba ioanes saxarebisa~ (cagareli 1888: 186-188; Jordania 1892:<br />

177-179) da oTxTavi (TayaiSvili 1991: 293-296).<br />

Sesrulebuli samuSaos safasuri vlase urbnels jvris monastris<br />

salarodan eZleoda. mas gasamrjelos uSualod barnaba Tbileli<br />

uxdida, romelic, imavdroulad, ierusalimis jvris qarTvelTa<br />

monastris winamZRvari anu jvaris <strong>mama</strong> iyo. aRniSnuli viTareba naTlad<br />

aris aRwerili vlase urbnelis mier Sesrulebuli erT-erTi kolofonis<br />

teqstSi: `Seikazma Ã(e)liTa urbnel mT(avarepis)k(opo)zisa vlasisaTa da<br />

brZ(a)nebiTa, jer-CinebiTa da T(an)aSewevniTa tfilel mT(avarepis)k(o-<br />

po)zisa da j(uar)is m(a)misa barnabasiTa... x(olo) xarji wignTa saZm(o)T da<br />

samonastro iyvis, ara x(olo) mis wignisa, a(rame)d y(ovel)Ta wignTa,<br />

ravdenica Seikazma Ã(e)liTa C(ue)niTa da m(a)misag(a)n moviRebdiT racaÁ<br />

gÂÃmdis~ (qaragmis gaxsna Cvenia _ T. j.) (mari 1955: 80-81).<br />

vlase urbnelis mier ganaxlebuli xelnawerebis kolofonebi<br />

gvamcnoben, rom mRvdelmTavarma sami wigni 1570 wels gaacxovela. esenia:<br />

`marxvani~ (cagareli 1888: 168-169), `svinaqsari~ (Jordania 1897: 522-526;<br />

metreveli 1950: 82-86) da `Targmaneba ioanes saxarebisa~ (cagareli 1888:<br />

186-188).<br />

vlase urbnelis mier aRdgenili kidev sami <strong>xelnaweris</strong> kolofonebs<br />

TariRi ar uzis. es xelnawerebia: `metafrasi~ (cagareli 1894: 51; mari<br />

63 1936 (?) wels wmida miwaze myofma grigol feraZem sagangebod daZebna vlase urbnelis<br />

mier ganaxlebuli xelnawerebi da maTgan, mxolod sam wigns miakvlia. mkvlevris TqmiT,<br />

es xelnawerebi jvris monastris qarTul xelnawerTa aleqsandre cagareliseul<br />

`aRwerilobaSi~ Setanili iyo, rogorc #77, #141 da #145 nusxebi (feraZe 1940: 227).<br />

64


1955: 79-81), `Tvenis~ erT-erTi nusxa (cagareli 1888: 166) da oTxTavi<br />

(TayaiSvili 1991: 236-297. 293-296). miuxedavad amisa, safiqrebelia, rom<br />

urbnelma mRvdelmTavarma es xelnawerebi, pirveli sami wignis msgavsad,<br />

agreTve, 1570 wels gaacxovela.<br />

calke saubris Temaa XI saukunis `TTvenis~ kolofoni (cagareli<br />

1888: 182; mefariSvili 1949: 231). am teqstSi miTiTebuli qronikoni<br />

aleqsandre cagarelma waikiTxa, rogorc sni (1572 w.) da <strong>xelnaweris</strong><br />

aRdgenis faqti, Sesabamisad, 1572 wliT daaTariRa (cagareli 1888: 182).<br />

garda amisa, mkvlevarma gaiTvaliswina vlase urbnelis mier aRdgenil<br />

sxva xelnawerTa kolofonebSi miTiTebuli TariRi _ 1570 weli da vlase<br />

urbnelis wmida miwaze yofnis dro 1570-1572 wlebiT gansazRvra<br />

(cagareli 1888: 64, 169, 182, 261).<br />

mogvianebiT aleqsandre cagarelis mier SemoTavazebuli<br />

qronologia upirobod gaiziara mkvlevarTa erTma nawilma da vlase<br />

urbnelis wmida miwaze moRvaweoba, agreTve, 1570-1572 wlebiT daaTariRa<br />

(TayaiSvili 1991: 295; feraZe 1940: 227).<br />

kidev ufro mogvianebiT, 1949 wels akademiuri saxiT gamoica<br />

zemoxsenebuli `TTvenis~ kolofonis teqsti. rogorc am publikaciidan<br />

irkveva, minawers TariRad dasmuli aqvs ara qronikoni sni (1572 w.),<br />

aramed _ qronikoni snÀE(1570 w.) (mefariSvili 1949: 231). Sesabamisad, cxadi<br />

xdeba isic, rom vlase urbnels XI saukunis `TTveni~, danarCeni Svidi<br />

<strong>xelnaweris</strong> msgavsad, gacxovelebuli hqonda ara 1572 wels, rogorc amas<br />

fiqrobda aleqsandre cagareli, aramed _ 1570 wels.<br />

aRniSnuli monacemis gaTvaliswinebiT, avtomaturad viwrovdeba<br />

vlase urbnelis ierusalimSi moRvaweobis qronologiac da sabolood<br />

dgindeba, rom Cvenamde moRweuli werilobiTi cnobebis mixedviT,<br />

urbneli mRvdelmTavari wmida miwaze imyofeboda ara sami wlis<br />

ganmavlobaSi anu 1570-1572 wlebSi, rogorc es aqamde iyo miRebuli,<br />

aramed mxolod erTi wlis manZilze _ 1570 wels.<br />

dasasrul, sagangebod unda SevexoT parizis nacionaluri<br />

biblioTekis qarTul xelnawerTa fondSi daculi XIII saukunis oTxTavis<br />

erT-erT kolofons, romelic Zvirfas cnobebs gvawvdis vlase urbnelis<br />

65


iografiis Sesaxeb. kerZod, minaweri gvamcnobs, rom vlase urbneli<br />

gvarad saakahsZe||saakasZe iyo (TayaiSvili 1991: 236-297, 295).<br />

aRniSnuli cnoba gansakuTrebiT saintereso unda iyos saakaZeTa<br />

feodaluri saxlis istoriiT dainteresebul mkvlevrebisaTvis. marTlac,<br />

Cvens mier motanili masalidan naTlad Cans, rom saakaZeTa sagvareulo<br />

saxli XVI saukunis Sua xanebisaTvis sakmaod dawinaurebuli iyo<br />

sasuliero asparezze. am feodaluri ojaxis erT-erTi warmomadgeneli _<br />

vlase, qarTlis samefos umaRles sasuliero wres miekuTvneboda. is 1560-<br />

iani wlebis I naxevarSi niqozeli mRvdelmTavris kaTedras ganagebda,<br />

xolo mogvianebiT, XVI saukunis 60-iani wlebis II naxevarsa da 1570-iani<br />

wlebis dasawyisSi ukve urbneli mTavarepiskoposis wodebas flobda.<br />

vlase urbnelis msgavsad, sakmaod mravalricxovani cnobebi<br />

mogvepoveba barnaba Tbilelis Sesaxebac. es ukanaskneli mRvdelmTavris<br />

xarisxis miRebamde, savaraudod, qarTlis erT-erTi monastris<br />

winamZRvari da samefo karis mwignobari iyo. marTlac, barnaba mdivan-<br />

winamZRvrad iwodeba mis mier Sedgenil mefe svimon I-is 1561 wlis<br />

sigelSi (kldiaSvili ... 1991: 461).<br />

XVI saukunis 60-iani wlebis meore naxevrisaTvis barnaba ukve<br />

tfileli mTavarepiskoposis kaTedras ganagebda. miuxedavad amisa, igi<br />

qarTlis samefo kars Zveleburad uwevda mdivan-mwignobris samsaxurs.<br />

<strong>misi</strong> xeliT aris naweri svimon I-is mier sveticxovlisaTvis micemuli 1566<br />

wlis Sewirulebis wigni (Jordania 1897: 408; kldiaSvili ... 1991: 461), imave<br />

mefe svimonis mier qvaTaxevis monastrisaTvis boZebuli 1567 wlis sigeli<br />

(Jordania 1897: 408-409; kldiaSvili ... 1991: 461) da sxva.<br />

1570 wels barnaba Tbileli vlase urbnelTan erTad wmida miwaze<br />

Cavida (cagareli 1888: 168-169). am droisaTvis mas Tbilisis mTavarepis-<br />

koposobis garda, ierusalimis jvris qarTvelTa monastris winamZRvroba<br />

anu jvaris mamobac hqonda miRebuli. 1570 wels ganaxlebuli<br />

`metafrasis~ minawerSi vkiTxulobT: `Seikazma w(mida)Á ese metaÃrasti<br />

(sic) ... Ã(e)liTa urbnel mT(avarepis)k(opo)zisa vlasisaTa da brZ(a)nebiTa,<br />

jer-CinebiTa da T(an)a SewevniTa tfilel mT(avarepis)k(opo)zisa da<br />

j(uar)is m(a)misa barnabasiTa~ (qaragmis gaxsna Cvenia _ T. j.) (mari 1955:<br />

80). igives gvamcnobs sakuTriv barnaba Tbilelis mier aRdgenili `<strong>mama</strong>Ta<br />

66


swavlanis~ kolofonic: `movacxovele wm(ida) ese wigni equsTa dReTa me,<br />

c(odvilma)n pir(ue)l tfilelman da aw j(uari)sa cx(ove)lisa<br />

monastrisa winamZR(uarma)n, uR(irsma)n barnaba{man}~ (qaragmis gaxsna<br />

Cvenia _ T. j.) (cagareli 1888: 180) 64 .<br />

wmida miwaze yofnisas barnaba Tbilelma fasdaudebeli samsaxuri<br />

gauwia ierusalimis qarTul kolonias. rogorc zemoT vnaxeT, 1570 wels<br />

vlase urbnelma <strong>misi</strong> brZanebiT, Svidi qarTuli xelnaweri wigni<br />

gaacxovela. sagulisxmoa, rom barnaba Tbileli uSualod monawileobda<br />

xelnawerebis aRdgena-ganxlebis procesSi. man vlase urbnelTan erTad,<br />

ori xelnaweri gaacxovela: `marxvani~ (cagareli 1888: 168-169) da<br />

`metafrasi~ (cagareli 1894: 51; mari 1955: 79-81). garda amisa, barnaba<br />

Tbilelma damoukideblad aRadgina kidev ori xelnaweri: `giorgi<br />

mTawmidelis cxovreba~ (Jordania 1892: 124; bregaZe ... 1959b: 409-411) da<br />

`<strong>mama</strong>Ta swavlani~ (cagareli 1888: 180).<br />

barnaba Tbileli, savaraudod, maleve dabrunda ierusalimidan. 1573<br />

wels is ukve saqarTveloSi iyo da niqozis taZrisaTvis sigelsac werda.<br />

sargis kakabaZis azriT, es sabuTi barnaba Tbilelis naTesavebis _<br />

Tmogvel-ujarmel favnelisSvilebis mier unda iyos gacemuli. mkvlevari<br />

sigelze dayrdnobiT, imasac SeniSnavs, rom 1573 wlisaTvis niqozis<br />

saydari favnelisSvilTa sagvareulo saZvale iyo (kakabaZe 1913: 6-9).<br />

is faqti, rom barnaba Tbileli gvarad favnelisSvili iyo, aranair<br />

eWvs ar iwvevs. winarexis yovladwmida RmrTismSoblis taZris saqtitoro<br />

warweraSi vkiTxulobT: `saxeliTa R(mr)TisaÁTa da meoxebiTa wmi-<br />

disa sionisa R(mr)TismSobelisaTa, Rirs viqmen me, codvili tfile-<br />

li mTavarepiskopozi barnaba favnelisSvili, aRSenebad wmidisa<br />

amis eklesiisa, salocvelad da sadidebelad mefeTmefisa sÂmeonisaTÂs<br />

da salxinebelad codvilisa sulisa CemisaTÂs, qoronikons sov (1588 w.),<br />

64 calke msjelobis sagania barnaba Tbilelis jvris mamobis qronologiuri mimarTeba<br />

winamZRvar epifanes jvaris mamobasTan, romelic, am wodebas, elene metrevelis<br />

dakvirvebiT, 1567-1593 wlebSi atarebda (metreveli 1962: 37-39). sainteresoa, Tu zemoT<br />

motanili 1570 wlis kolofonebis Sesrulebis dros jvaris mamobas barnaba Tbileli<br />

flobda, maSin amave periodSi, ufro zustad ki, 1567-1593 wlebSi, jvaris mamis wodebas<br />

rogorRa atarebda winamZRvari epifane? samwuxarod, aRniSnuli sakiTxi sakmaod<br />

scildeba Cveni amJamindeli interesebis sferos. amitomac aq metad aRar SevCerdebiT<br />

masze da am sakiTxis Seswavlas samomavlod movubrundebiT.<br />

67


dasabamiTgan Ã[o] (1466 (?) w.)~ (qaragmis gaxsna Cvenia _ T. j.). (beriZe 1943:<br />

606-607).<br />

Cveni dakvirvebiT, swored sagvareulo warmomavlobiT unda aixsnas<br />

barnaba Tbilelis gansakuTrebuli yuradReba niqozis saydrisadmi.<br />

cnobilia, rom barnaba Tbilelma ierusalimidan Camoitana da niqozis<br />

taZars Seswira 978 wlis qarTuli xelnaweri wigni (Jordania 1892: 123-124;<br />

SaraSiZe 1948: 292-293).<br />

Tedo Jordanias dakvirvebiT, barnaba Tbilelma ierusalimidan<br />

saqarTveloSi Camoitana kidev erTi xelnaweri _ wm. giorgi mTawmidelis<br />

`cxovreba~ (Jordania 1892: 124). Cven ar viziarebT aRniSnul mosazrebas.<br />

daviwyoT imiT, rom wm. giorgi mTawmidelis `cxovrebis~ 88r-ze<br />

Sesrulebulia ori nusxuri minaweri: 1. `RmerTo, Seiwyale imereli<br />

batoniSvili nino~ da 2. `ufalo, Seiwyale monazoni f(e)br(o)nia,<br />

a(me)n, a(me)n~ (teqstis gamarTva da qaragmis gaxsna Cvenia _ T. j.) (bregaZe<br />

... 1959b: 411).<br />

am kolofonebSi dasaxelebuli pirebi moxseniebuli arian garejuli<br />

krebulis aSiebze daculi sami minaweris teqstSic. Cven qvemoT<br />

dawvrilebiT ganvixilavT am minawerebTan dakavSirebul sakiTxebs. aq ki<br />

mxolod imas SevniSnavT, rom Ven.4-is es kolofonebi Sesrulebulia<br />

XVIII saukunis I naxevarSi, wmida miwaze myofi guruli monazonis<br />

febronia xevariZis mier. rogorc irkveva, monazonma febroniam<br />

ierusalimSi yofnis dros sakuTari kolofonebi adgilobriv eklesiebsa<br />

Tu monastrebSi dacul sxva qarTul xelnawerebsac daurTo. savaraudod,<br />

am xelnawerTagan erT-erTi iyo zemoxsenebuli wm. giorgi mTawmidelis<br />

`cxovreba~.<br />

Tu Cveni msjeloba sworia da es marTlac ase Cans, maSin irkveva,<br />

rom Tedo Jordanias mier naxsenebi wm. giorgi mTawmidelis `cxovreba~<br />

wmida miwidan saqarTveloSi Camotanili iyo ara 1570-ian wlebSi, barnaba<br />

Tbilelis mier, aramed gacilebiT ufro gvian, savaraudod, XVIII-XIX<br />

saukuneebSi, vinme ucnobi piris mier. yovel SemTxvevaSi, XVIII saukunis I<br />

naxevarSi, monazon febronias ierusalimSi yofnis dros, wm. giorgi<br />

mTawmidelis `cxovreba~ jer kidev wmida miwaze iyo daculi.<br />

68


davubrundeT barnaba Tbilels, romelmac saqarTveloSi dabrunebis<br />

Semdegac aqtiurad gaagrZela wmida miwis qarTul savaneebze zrunva. 1586<br />

wels man sakuTari xeliT Seadgina kaxeTis mefis aleqsandre II-is (1574-<br />

1605 ww.) mier ierusalimis jvris monastrisaTvis micemuli abreSumis<br />

Sewirulebis wigni (kldiaSvili ... 1991: 461).<br />

imavdroulad, barnaba Tbileli nayofierad iRwvoda sakuTari<br />

eparqiis qonebrivi gaZlierebisaTvisac. 1580 wels man javaxiSvilebs<br />

mcire saboZvari misca, sanacvlod ki maTgan, Tbilisis sionis<br />

taZrisaTvis sami yma miiRo: mamula, batkua da daTua arjevanasSvilebi<br />

(kldiaSvili ... 1991: 461). manve 1592 wels TanRria baidrisSvilisagan<br />

SeiZina yma-mamuli da isic Tbilisis sionis taZars Seswira (kldiaSvili<br />

... 1991: 461). calke aRniSvnis Rirsia barnaba Tbilelis mier 1588 wels<br />

winarexis eklesiis agebis faqti, romelic SemdgomSi Tbileli mRvdel-<br />

mTavrebis umTavresi sadgomi iyo Sida qarTlSi (beriZe 1943: 606-607).<br />

barnaba Tbileli aqtiurad monawileobda qarTlis samefos<br />

sazogadoebriv-politikur cxovrebaSic. <strong>misi</strong> xeliT aris naweri<br />

ufliswul ramaz-yofili romanozis mier qvaTaxevis monastrisaTvis<br />

micemuli 1580 wlis sigeli (Jordania 1897: 419; kldiaSvili ... 1991: 461),<br />

iese-xanis mier siauS saakaZisaTvis boZebuli 1580 wlis wyalobis wigni<br />

(kldiaSvili ... 1991: 461) da sxv. barnaba tfileli, CvenTvis cnobil<br />

werilobiT wyaroebSi, ukanasknelad, 1592 wlis sigelSi ixsenieba<br />

(kldiaSvili ... 1991: 461).<br />

wmida miwaze myofi vlase urbnelisa da barnaba tfilelis<br />

erToblivi sarestavracio saqmianobis Sesaxeb sayuradRebo cnobebs<br />

gvawvdis barnaba Tbilelis mier Sesrulebuli erT-erTi kolofoni:<br />

`Seikazma w(mid)a ese da sulTa ganmanaTlebeli `marxvani~ ÃeliTa<br />

urbniselisa mT(avare)p(is)k(opo)zisa vlasisiTa da ÃeliTa Cem, codvelisa<br />

tfilel mT(avare)p(is)k(opo)zisa barnabaÁsiTa, esre saxed, romel: me<br />

vacxovlebd da daklebulsa davswerd da dafarulsa ganvacxadebd, xolo<br />

igi hkazmavn da hkravn da ornive zogad viWirvodiT, ara xolo amis<br />

wignisa, [aramed] y(ove)l(i)ve wignTa raodenica axlad ganvakeTeT~<br />

(qaragmis gaxsna Cvenia _ T. j.) (cagareli 1888: 168-169).<br />

69


daaxloebiT igives gvamcnobs vlase urbnelic: `Seikazma w(mida)Á ese<br />

metaÃrasti... Ã(e)liTa urbn(is)el mT(avarepis)k(opo)zisa vlasisaTa da<br />

brZ(a)nebiTa, jer-CinebiTa da T(an)a SewevniTa tfilel mT(avarepis)k(o-<br />

po)zisa da j(uar)is m(a)misa barnabasiTa. r(ameTu) me Sekrvasa da Sekazma-<br />

sa viRuwid, x(olo) igi dabneleb(u)lTa m(a)T da uÃmar qmnilTa asoTa<br />

g(a)naaxlebn da daRaTu akln werili, daswern da sr(u)l hyofn da esreT<br />

zogad viWirvodeT da vSurebodeT~ (qaragmis gaxsna Cvenia _ T. j.) (mari<br />

1955: 80).<br />

rogorc vxedavT, ama Tu im <strong>xelnaweris</strong> erToblivi aRdgena-<br />

ganaxlebisas vlase urbneli sakuTriv <strong>xelnaweris</strong> Sekvra-SekazmviT iyo<br />

dakavebuli, barnaba tfileli ki Selaxul teqsts acxovelebda. es arc<br />

aris gasakviri. es ukanaskneli xom daxelovnebuli kaligrafi iyo da<br />

rogorc zemoT vnaxeT, qarTlis samefoSi xSirad mdivan-mwignobris<br />

movaleobasac asrulebda.<br />

calke saubris Temaa maT mier damoukideblad ganaxlebuli<br />

xelnawerebi. vlase urbnelma am gziT aRadgina xuTi wigni, xolo barnaba<br />

tfilelma _ ori xelnaweri. safiqrebelia, rom am SemTxvevaSi,<br />

mRvdelmTavrebi Tavad asrulebdnen rogorc wignis Sekvra-SekazmvasTan,<br />

ise teqstis ganxleba-gacxovelebasTan dakavSirebul sarestavracio<br />

samuSaoebs.<br />

Cveni dakvirvebiT, vlase urbnelisa da barnaba Tbilelis mier wmida<br />

miwaze restavrirebul qarTul xelnawer wignebs Soris, usaTuod unda<br />

igulisxmebodes garejuli krebulic. aqve, gasaTvaliswinebelia isic,<br />

rom Ven.4-is kolofonSi <strong>xelnaweris</strong> ganmacxovelebelad moxseniebulia<br />

ara orive mRvdelmTavari, aramed mxolod urbneli mTavrepiskoposi<br />

vlase. rogorc Cans, garejuli krebulis restavraciiT uSualod vlase<br />

urbneli iyo dakavebuli, barnaba Tbileli ki mas raime sxva saxiT<br />

uwevda am saqmeSi Tanadgomas.<br />

amrigad, vfiqrobT, ar SevcdebiT, Tuki davaskvniT, rom vlase<br />

urbnelisa da barnaba Tbilelis wmida miwaze yofnis Jams anu 1570 wels,<br />

Ven.4 garejidan ukve ierusalimSi iyo gadatanili da erT-erTi<br />

adgilobrivi qarTuli eklesiisa Tu monastris sakuTrebas warmoadgenda.<br />

70


vlase urbnelis mier garejuli krebulis aSiaze Sesrulebuli<br />

kolofoni <strong>xelnaweris</strong> wmida miwaze moxvedris TariRis garda, sxva<br />

saintereso cnobasac gvawvdis Ven.4-is kodikologiis Sesaxeb. rogorc<br />

<strong>misi</strong> teqstidan irkveva, 1160 wels gadawerili garejuli krebuli XVI<br />

saukunis II naxevrisaTvis ukve Zalzed dazianebuli iyo da sakiTxavad<br />

aRar gamoiyeneboda. <strong>xelnaweris</strong> aRdgena-ganaxlebis saqmes urbnelma<br />

mTavarepiskoposma vlase saakasZem mohkida xeli, vinac 1570 wels<br />

Tbileli mTavarepiskoposis barnaba favnelisSvilis brZanebiT,<br />

safuZvlianad gaacxovela, <strong>misi</strong>ve sityvebiT rom vTqvaT, `Sekazma~ `JamTa<br />

sigrZisagan ganryunili da uÃmar qmnili~ garejuli krebuli.<br />

vlase urbnelis mier Sesrulebuli 1570 wlis minaweris ganxilvis<br />

Semdeg Cven kvlav vubrundebiT garejuli krebulis kolofonebs da<br />

maTgan sagangebod gamovyofT kidev erTi minaweris teqsts, romelic<br />

saSualebas gvaZlevs, ufro metad davazustoT Ven.4-is wmida miwaze<br />

moxvedris TariRi.<br />

mxedvelobaSi gvaqvs <strong>xelnaweris</strong> 120r-s marjvena aSiaze, pawawina<br />

nusxuri asoebiT Sesrulebuli savedrebeli minaweri, romelic Semdegi<br />

saxiT ikiTxeba:<br />

`vaÁ, me, y(ovl)iT | c(o)dviT | savsesa | ambr(o)s(e)s. | o(Âfal)o i(es)Â<br />

q(rist)e, | moixsene s(ul)i | p(a)tr(o)nisi qa|ixosrosi | wy(a)lobiT |<br />

s(a)s(u)f(e)v(e)lsa | S(e)nsa~ (feraZe 2004: 181).<br />

rogorc vxedavT, savedrebelSi moxseniebulia vinme patroni qaixosro<br />

da kolofonis damweri ambrose. dasaxelebuli pirebis vinaoba da maTi<br />

moRvaweoba qarTuli istoriografiisaTvis kargad aris cnobili. kerZod,<br />

patroni qaixosro aris Tavisi drois gamoCenili politikuri moRvawe, sam-<br />

cxis aTabagi qaixosro I (1498-1500 ww.), romlis Sesaxebac XV-XVI sauku-<br />

neebis qarTul da ucxour wyaroebSi mravalricxovani cnobebia daculi.<br />

XV-XVI saukuneebis saqarTvelos istoriis erT-erTi TvalsaCino<br />

figuraa ambrosec. es ukanaskneli CvenTvis cnobil werilobiT wyaroebSi<br />

pirvelad XV saukunis 90-ian wlebSi ixsenieba. am droisaTvis samcxis<br />

aTabagis karze aRzrdili ambrose ukve daxelovnebuli mxatvar-<br />

kaligrafi iyo. man 1494 wels gadawera da mdidrulad Seamko<br />

`fsalmunis~ erT-erTi nusxa. <strong>xelnaweris</strong> anderZSi vkiTxulobT: `gaTavdes<br />

71


qoronikonsa rpb (1494 w.), aprilsa ke (25) ÃeliTa friad codvilisa<br />

mwerlisa ambrosesiTa~ (bregaZe ... 1985: 70).<br />

1500 wels aTabagi qaixosro I gardaicvala da samcxis mTavari <strong>misi</strong><br />

Zma, mzeWabuki (1500-1515 ww.) gaxda. axladaRsaydrebulma aTabagma<br />

gadawyvita, aRmosavleT saqristianos samonastro centrebisaTvis aTabag<br />

qaixosro I-is sulis mosaxsenieblad mdidruli Sewiruloba gaegzavna da<br />

am saqmis aRsruleba ambroses daavala (menabde 1980: 50, 112, 226).<br />

ambrose Tavdapirvelad aTonis mTaze gaemgzavra. aTonis<br />

RmrTismSoblis qarTvelTa monastris saaRape wignis #162-e CanawerSi<br />

vkiTxulobT: `Semdgomad amisa me, savaglaxo, aRzrdili kurTxeulisa da<br />

suldidebulisa patronis qaixosrosi, ambrosi warmomavlina patronman,<br />

Z<strong>mama</strong>n maTman mzeWabuk sruliad saberZneTad, iÀrusalems da sinasca<br />

mravliTa s[a]qonliTa, dauwyeT gacema trapiz[o]ntiT kost[a]ntipolemdis<br />

da kost[a]ntipoliTgan vidre ama wmidasa mTamde~ (metreveli 1998: 185).<br />

amave saaRape wignis #163-e Canaweridan vigebT, rom ambrosem Tavadac<br />

didi Rvawli dasdo aTonis qarTvelTa monasters: `egreTve aRzrdili<br />

patronis qaixosrosi ambrosi didad Seewia ama mon[a]stersa, portaitisa<br />

RmrTismSoblisa xati moWeda mZimed, missave ekklesiasa zeda pirRo<br />

aRaSena da ga[a]magra TofiTa da sauZlure aRaSena <strong>misi</strong>T akazmulobiTa<br />

da Romato metoqi <strong>misi</strong>T[a] wyalobiTa aSenda~ (metreveli 1998: 186).<br />

aRniSnuli samsaxuris sanacvlod, samonastro Zmobam ambroses wirva-<br />

locva da aRapi gauCina. sagulisxmoa, rom ambrosem zemoxsenebuli Canawe-<br />

rebi sakuTari xeliT Seitana monastris saaRape wignSi (sxirtlaZe 1994: 11).<br />

1990-ian wlebSi xelovnebismcodne zaza sxirtlaZem gamoTqva<br />

mosazreba, rom ambrosem aTonze yofnis Jams sakuTari xeliT moWeda<br />

portaitis yovladwmida RmrTismSoblis xatis perangi (sxirtlaZe 1994:<br />

19-20). Tu mkvlevris dakvirveba sworia, maSin irkveva, rom mxatvar-<br />

kaligrafi ambrose Cinebuli oqromWedelic yofila.<br />

aTonidan ambrose ierusalims gaemgzavra da adgilobriv sasuliero<br />

centrebs aTabag mzeWabukis mier gamogzavnili Sewiruloba dauriga.<br />

wmida miwaze Catanili Sewirulobis mniSvnelovani nawili ierusalimis<br />

jvris qarTvelTa monasters gardacvlili qaixosro I-is salocavad<br />

gadaeca. aRniSnuli ambebi gadmocemulia jvris monastris aRapebis e. w.<br />

72


tiSendorfiseul nusxaSi. am nusxis #90 aRapis teqstSi adgilobrivi<br />

qarTveli moweseebi mogviTxroben: `Cuena, juarelTa ZmaTa da daÁTa da<br />

sruliad saR(mr)T(o)man krebulman, davdeviT ese wigni patronsa aTabagsa<br />

mzeWabuks, kurTxeulisa maTis Zmisa qaixosros sulisa samlocvelod.<br />

diadi saqoneli gamoegzavna maTisa gazrdilisa ambroses ÃeliTa da<br />

mTawmidas da srulad saberZneTSigan mravali gaeca, agreve, ama sauflo-<br />

Ta da wmidaTa adgilTa moiRo~ (metreveli 1962: 77). miRebuli Sewiru-<br />

lebis sanacvlod, jvris monasterSi aTabag qaixosro I-is mosaxsenieblad<br />

wirva-locva da aRapi daaweses.<br />

wmida miwaze myofma ambrosem jvris qarTvelTa monasters sakuTari<br />

saxeliTac misca Sewiruleba, risTvisac adgilobrivma moweseebma<br />

ambroses saxeli samonastro sulTa matianeSi Seitanes da mas<br />

mosaxseniebeli ganuweses. jvris monastris saaRape wignis #90 Canaweris<br />

bolos aRniSnulia: `agreve ese yulai <strong>misi</strong>s ymis ambroses ÃeliTa isaqma<br />

da mogÂvida da erTi Tasi Semoswira juars patiosansa da kosromeli<br />

hkra da erTi Ãari iyida sameÃreosa, sapatio da ama yul(a)ÁsaTÂs matiane-<br />

Sigan CavwereT da mosaÃsenebelSigan. ambroses da misT deda-<strong>mama</strong>T Seun-<br />

dvnes RmerTman. TxuTmeti fluri Sesavlad moguca~ (metreveli 1962: 77).<br />

elene metrevelis azriT, #90 aRapis Sedgena da Sesabamisad, ambro-<br />

ses ierusalims Casvla, 1501 wliT unda daTariRdes (metreveli 1962: 133-<br />

134). dReisaTvis aRniSnuli mosazreba mTlianad aris gaziarebuli qar-<br />

Tvel mkvlevarTa mier (menabde 1980: 50, 112, 226; sxirtlaZe 1994 da sxv.).<br />

ambrose sakmaod didxans darCa wmida miwaze. ierusalimis jvris<br />

monasterSi yofnis dros man oTxTavis gadawerac ki moaswro: `da aw, ese<br />

saxarebaÁ aRiwera codvilisa ambrosisagan iÀrusalems, monastersa<br />

juarisa patiosnisasa, sadidebelad RmrTisa, mamisa, ZisaÁ da sulisa<br />

wmidisa da salocvelad suldidebulisa patronis qaixosrosTÂs~<br />

(metreveli ... 1957: 98) 65 .<br />

65 calke aRniSvnis Rirsia is faqti, rom rom ambroses yofnis araviTari kvali ar Cans<br />

sinas mTaze. arada, aTonis qarTvelTa monastris saarape wignis #162 Canaweris<br />

mixedviT, mas aTonisa da ierusalimis Semdeg, sinas mTis monastrebisaTvisac unda<br />

Caetana Sewiruleba (96, 185). aRniSnul faqts yuradReba sagangebod miaqcia zaza<br />

sxirtlaZem. <strong>misi</strong> dakvirvebiT, ierusalimSi myofma ambrosem raime mizezebis gamo,<br />

mogzauroba Sewyvita da sinas mTaze aRar Cavida (sxirtlaZe 1994: 18).<br />

73


Cveni dakvirvebiT, ambrosem garejuli krebuli swored wmida miwaze<br />

yofnis dros anu 1501 wlis axloxanebSi moixila da sakuTari<br />

savedrebelic maSin daurTo ierusalimis erT-erT qarTul eklesiasa Tu<br />

monasterSi dacul am CvenTvis saintereso xelnawers.<br />

Tu Cveni dakvirveba sworia da es marTlac ase Cans, maSin, irkveva,<br />

rom Ven.4 garejidan wmida miwaze gadatanili iyo ara 1570 wels, rogorc<br />

es zemoT gvqonda aRniSnuli, aramed gacilebiT ufro adre, jer kidev<br />

1501 wlis axloxanebamde periodSi.<br />

zemoT ganxiluli XVI saukunis ori minaweris garda, garejul<br />

krebuls darTuli aqvs kidev erTi nusxuri minaweris teqsti, romelic,<br />

erTi mxriv, srulebiT adasturebs ambrosesa da vlase urbnelis mier<br />

dawerili kolofonebis cnobebs, xolo, meore mxriv, mniSvnelovnad<br />

azustebs maT Cvenebas Ven.4-is wmida miwaze gadatanis qronologiis<br />

Taobaze.<br />

xsenebuli minaweri Sesrulebulia garejuli krebulis 18v-s qveda<br />

aSiaze. melani alag-alag adgilas gadasulia, ris gamoc teqstis<br />

ramdenime fragmenti SeuiaraRebeli TvaliT aRar ikiTxeba. aRniSnuli<br />

dabrkolebis gadalaxvaSi didi daxmareba gagviwia venis nacionaluri<br />

biblioTekis teqnikurma kabinetebma, sadac ultraiisfiri sxivebis<br />

daxmarebiT, srulad amovikiTxeT kolofoni. mogvaqvs minaweris teqsti:<br />

`q. saSinelo w(mida)no adg(i)lno da saflao q(riste)so | da y(ovla)d<br />

w(mida)o R(mrT)ismSob(e)lo, Seiwy(a)le s(u)li saw|[ya]li aRdgomeli<br />

ios{e}b xuntusZisa, | mis{i} mSobli{s} mz[e]qa[l]isi~ (feraZe 2004: 181).<br />

rogorc vxedavT, minaweris teqstSi moxseniebuli arian aRdgomeli<br />

ioseb xuntusZe da <strong>misi</strong> deda mzeqali. ierusalimis aRdgomis taZris<br />

qarTveli moZRvris, igive aRdgomeli ioseb xuntusZis saxeli da<br />

moRvaweoba qarTuli istoriografiisaTvis sakmaod kargad aris cnobili.<br />

igi daxelovnebuli mwignobari iyo. ierusalimis jvris qarTvelTa<br />

monastris `sawinaswarmetyvelos~ erT-erT minawerSi vkiTxulobT: `sulsa<br />

ama w(i)gnisa mkazmavsa aRdgomelsa iosebs xuntus Zesa... missa <strong>mama</strong>sa<br />

gobnasa da meuRlesa missa mzeqals S(eundvne)s R(merTma)n~ (qaragmis<br />

gaxsna Cvenia _ T. j.) (cagareli 1888: 153).<br />

74


ogorc aRniSnuli minaweridan irkveva, ioseb xuntusZis <strong>mama</strong>s<br />

saxelad gobna, dedas ki _ mzeqali erqva. Tavad iosebi <strong>xelnaweris</strong><br />

Sekazmvis dros aRdgomis taZris moZRvari iyo, ris gamoc is teqstSi<br />

aRdgomelad aris moxseniebuli.<br />

`sawinaswarmetyvelos~ minaweris cnobebs mniSvnelovnad azustebs<br />

sinas mTis wm. ekaterines monastris qarTvelTa eklesiis sulTa matiane.<br />

aq, <strong>xelnaweris</strong> 196r-ze, matianis ZiriTadi teqstisagan gansxvavebuli<br />

(ioseb xuntusZis?) xeliT Sesrulebulia ori Canaweri: 1. `s(u)lsa i(oa)ne-<br />

yof(i)lisa iosebs xuntusZesa S(eundvne)s R(merTma)n~; da 2. `s(u)lsa<br />

gogniasa xuntusZesa S(eundvne)s R(merTma)n; missa meuRlesa mzeqals<br />

S(eundvne)s~ (qaragmis gaxsna Cvenia _ T. j.) (javaxiSvili 1947: 243. Sdr.:<br />

kldiaSvili 2008: 111-112, 177). amrigad, irkveva, rom iosebis <strong>mama</strong>s saxelad<br />

ara gobna, aramed gognia erqva. rac Seexeba Tavad aRdgomel mwignobars,<br />

iosebi <strong>misi</strong> sabero saxeli iyo, eriskacobaSi ki mas ioane ewodeboda.<br />

rogorc wmida miwis qarTuli xelnawerebis kolofonebidan vigebT,<br />

ioseb xuntusZe samwignobro saqmianobas Semonazvnebamdec eweoda. jvris<br />

monastris XIII-XIV saukuneebis erTi xelnaweri krebulis minawerSi<br />

aRdgomeli mwignobari swored ioanes saxeliT iyo moxseniebuli:<br />

`s(u)lsa ama wigni{s} kazmavsa i(oa)ne xutunZesa S(eundvne)s R(merTma)n~<br />

(qaragmis gaxsna Cvenia _ T. j.) (mari 1955: 43. Sdr.: kldiaSvili 2008: 111).<br />

ioseb xuntusZisa da <strong>misi</strong> ojaxis Sesaxeb Zvirfas cnobebs gvawvdis<br />

xelnawerTa erovnuli centris qarTul xelnawerTa A koleqciaSi me-40<br />

nomriT daculi <strong>xelnaweris</strong>, igive A-40-is vrceli kolofonic: `sulsa<br />

amisa wignisa kazmavsa, aRdg[o]melsa iosebs xutunasZesaÁ Seundves<br />

RmerTman; CuÀnTa <strong>mama</strong>sa gogniais xutunasZesa Seundves RmerTman; da<br />

meuRlesa missa mzeqals Seundves RmerTman; ZeTa maTTa xuxubiaÁs,<br />

lalaÁs da n˜Tls Seundves RmerTman, amin, amin, amin, kirieleison~<br />

(bregaZe ... 1973: 122. Sdr.: kldiaSvili 2008: 111-112).<br />

maSasadame, irkveva, rom ioseb xuntusZes hyavda sami Zma: xuxubiaÁ,<br />

lalaÁ da kidev erTi piri, romlis daqaragmebuli saxelis (n˜Tl)<br />

marTebulad wakiTxva jerjerobiT ver xerxdeba. calke saubris Temaa<br />

iosebis gvari, romelic jvris monastris `sawinaswarmetyvelos~<br />

minawersa da sinas mTis wm. ekaterines monastris qarTvelTa eklesiis<br />

75


sulTa matianeSi motanilia `xuntusZis~ formiT, xolo jvris monastris<br />

XIII-XIV saukuneebis krebulisa da A-40-is minawerebSi _ `xutunZisa~ da<br />

`xutunasZis~ formebiT.<br />

ioseb xuntusZis biografiis Sesaxeb kidev ufro winaaRmdegobrivi<br />

xasiaTis cnobebs gvawvdis jvris monastris `<strong>mama</strong>Ta cxovrebis~ erTi<br />

kolofoni: `Semkazmeli ioseb yofili ionaÁ, mR(del)-monazoni xuntusZe~<br />

(qaragmis gaxsna Cvenia _ T. j.) (cagareli 1888: 174).<br />

Tu am kolofonis aleqsandre cagareliseuli wakiTxva sworia, maSin<br />

gamodis, rom ioane-yofilma ioseb xuntusZem mogvianebiT kidev erTxel<br />

Seicvala saxeli (?) da axla ukve iona ewoda, rac cota ucnauri Cans.<br />

garda amisa, sakmaod gaugebaria isic, ratom moixseniebs ioseb xuntusZe<br />

sakuTar Tavs ubralo mRvdel-monazonad, maSin, roca mas ukve miRebuli<br />

aqvs ierusalimis aRdgomis taZris moZRvris anu aRdgomelis maRali da<br />

sapatio wodeba.<br />

calke saubris Temaa ioseb xuntusZis moRvaweobis dro. aleqsandre<br />

cagarelis dakvirvebiT, ioseb xuntusZe XVI saukunis moRvawe iyo<br />

(cagareli 1888: 115).<br />

gansxvavebuli mosazreba aqvs levan menabdes. marTalia, mkvlevari<br />

pirdapir ar exeba ioseb xuntusZis moRvaweobis qronologias, magram mis<br />

samwignobre saqmianobas sxva aRdgomeli mowesis maxarebelis moRvaweobis<br />

Semdgomi periodiT gansazRvravs. levan menabdisave dakvirvebiT, ioseb<br />

xuntusZis moRvaweoba qronologiurad win uswrebda aRdgomis taZarSi<br />

damkvidrebuli kidev erTi piris _ xucesmonazon ioakimes samwignobre<br />

saqmianobas. amasTan, mkvlevari maxarebelis aRdgomis taZarSi<br />

mosagreobis qronologias 1400 wlis axlo xanebiT gansazRvravs, xolo<br />

xucesmonazon ioakimes 1502 wlis axloxanebis moRvawed miiCnevs (menabde<br />

1980: 144). aqedan, vfiqrobT, ukve avtomaturad gamomdinareobs daskvna, rom<br />

levan menabdis azriT, ioseb xuntusZe 1400 da 1502 wlebs Soris periodSi<br />

anu XV saukuneSi moRvaweobda.<br />

ioseb xuntusZis moRvaweobis qronologias sul bolos Seexo<br />

istorikosi darejan kldiaSvili, romelmac 2008 wels saTando<br />

gamokvlevasTan erTad, gamoaqveyna sinas mTis wm. ekaterines monastris<br />

qarTvelTa eklesiis sulTa matianes teqsti (kldiaSvili 2008).<br />

76


Cven zemoT aRvniSneT, rom ioseb xuntusZisa da <strong>misi</strong> ojaxis wevrTa<br />

mosaxseneblebi Setanilia sinas mTis sulTa matianeSi. darejan kldia-<br />

Svilma sagangebod miaqcia yuradReba aRniSnul Canawerebs da daadgina,<br />

rom es mosaxseneblebi Sesrulebuli iyo XV saukunis II naxevarSi,<br />

savaraudod, Tavad ioseb xuntusZis xeliT (kldiaSvili 2008: 111-112).<br />

amrigad, irkveva, rom ioseb xuntusZe moRvaweobda ara XVI saukuneSi,<br />

rogorc amas miiCnevda aleqsandre cagareli, aramed _ SedarebiT ufro<br />

adre, XV saukuneSi, rogorc amas varaudobda levan menabde, ufro<br />

zustad ki _ XV saukunis II naxevarSi, rogorc es daadgina darejan<br />

kldiaSvilma.<br />

davubrundeT ioseb xuntusZis samwignobre moRvaweobas. rogorc <strong>misi</strong><br />

xeliT Sesrulebul kolofonebze dakvirveba aCvenebs, aRdgomeli<br />

moZRvari Cinebulad icnoboda imxanad ierusalimSi dacul qarTul<br />

xelnawerebs da xSir SemTxvevaSi, sakuTar minawerebsac urTavda maT<br />

aSiebs. Cveni dakvirvebiT, ioseb xuntusZem am xelnawerebis msgavsad,<br />

swored aq, wmida miwaze moixila garejuli krebuli da sakuTari<br />

kolofonic maSin daurTo ierusalimis erT-erT qarTul eklesiasa Tu<br />

monasterSi dabrZanebul Ven.4-s.<br />

Tu Cveni es dakvirveba sworia, maSin gamodis, rom garejuli<br />

krebuli wmida miwaze gadatanili iyo ara 1570 wels an 1501 wlis<br />

axloxanebSi, rogorc es zemoT gvqonda dadgenili, aramed cota ufro<br />

adre, XV saukunis II naxevramde mainc.<br />

XV saukunis II naxevridan moyolebuli, ramdenime aswleulis<br />

ganmavlobaSi garejuli krebuli wmida miwaze inaxeboda da ierusalimis<br />

erT-erTi qarTuli eklesiisa Tu monastris sakuTrebas warmoadgenda.<br />

dReisaTvis Ven.4-is aSiebze daculia XV-XIX saukuneebis asze meti<br />

minaweris teqsti, saidanac naTlad Cans, rom garejul krebuls didi<br />

interesiT ecnobodnen da kiTxulobdnen rogorc wmida miwaze moRvawe<br />

qarTveli moweseebi, ise saqarTvelos sxvadasxva kuTxidan Camosuli<br />

momlocvelebi.<br />

aRniSnuli minawerebi, romelTa didi nawili absoluturad ucnobia<br />

samecniero sazogadoebisaTvis, uZvirfases cnobebs gvawvdis aramxolod<br />

ierusalimis qarTuli koloniis, aramed zogadad, saqarTvelos eklesiis<br />

77


istoriis Sesaxeb. winamdebare naSromSi Cven detalurad gvaqvs<br />

Seswavlili Ven.4-is ramdenime, istoriul-wyaroTmcodneobiTi kuTxiT<br />

gansakuTrebiT saintereso minaweris teqsti. rac Seexeba danarCen<br />

kolofonebs, maTi Seswavla samomavlod gvaqvs dagegmili.<br />

davubrundeT garejuli krebulis kodikologiasTan dakavSirebul<br />

sakiTxebs. Cven zemoT aRvniSneT, rom `JamTa sigrZisagan ganryunili da<br />

uÃmar qmnili~ garejuli krebuli 1570 wels safuZvlianad aRadgina da<br />

gaacxovela urbnelma mTavarepiskoposma vlase saakasZem. am<br />

sarestavracio samuSaoebis Catarebidan daaxloebiT oras ormoci wlis<br />

Semdeg Ven.4 kvlav mZime fizikur mdgomareobaSi aRmoCnda da <strong>misi</strong><br />

xelmeored ganaxleba gaxda saWiro.<br />

aRniSnul amocanas Tavi metnaklebi warmatebiT gaarTva wmida miwaze<br />

moRvawe qarTvelma mRvdelmonazonma besarion qiotiSvilma, visi<br />

samwignobre saqmianobis Sesaxebac qarTuli istoriografiisaTvis<br />

sakmaod bevri ram aris cnobili.<br />

besarion qiotiSvilis saxeli Cvens xelT arsebul werilobiT<br />

ZeglebSi pirvelad XIX saukunis 10-ian wlebSi Cndeba. aq mxedvelobaSi<br />

gvaqvs 1814-1815 wlebis TariRiani minawerebi, romlebic Sesrulebulia<br />

Tavad mRvdelmonazon besarionis xeliT, ierusalimis jvris qarTvelTa<br />

monastris xuTi <strong>xelnaweris</strong> aSiebze. es xelnawerebia: `paraklitoni~<br />

(cagareli 1888: 171), `<strong>mama</strong>Ta cxovreba~ (cagareli 1888: 186), wm. ioane<br />

sinelis `klemaqsis~ ori sxvadasxva nusxa (cagareli 1888: 181; cagareli<br />

1894: 49) da `samociqulos Targmaneba~ (mari 1955: 12).<br />

daaxloebiT amave 1814-1815 wlebs ganekuTvneba besarion qiotiSvilis<br />

mier jvris monastris kidev sami qarTuli <strong>xelnaweris</strong> aSiebze<br />

Sesrulebuli uTariRo kolofonebi. es xelnawerebia: `samociqulo~<br />

(cagareli 1888: 182), `fsalmunTa Targmaneba~ (cagareli 1888: 189) da<br />

`<strong>mama</strong>Ta swavlani~ (XII-XIII ss.) (mari 1955: 81).<br />

zemoT CamoTvlili minawerebidan gansakuTrebuli aRniSvnis Rirsia<br />

`klemaqsis~ erT-erTi nusxisa (cagareli 1894: 49) da `fsalmunTa Targma-<br />

nebis~ (cagareli 1888: 189) kolofonebi, sadac mRvdelmonazoni besarioni<br />

sakuTar Tavs maRraZe-qiotiSvilis an mxolod maRraZis gvariT<br />

moixseniebs.<br />

78


esarion qiotiSvilis biografiis Sesaxeb kidev erT saintereso<br />

cnobas gvawvdis `<strong>mama</strong>Ta cxovrebis~ kolofoni, sadac aRniSnulia, rom<br />

besarioni warmomavlobiT saCiqvanodan iyo (cagareli 1888: 186).<br />

dasasrul, zemoT dasaxelebuli minawerebidan naTlad Cans isic,<br />

rom besarion qiotiSvili ierusalimSi yofnis dros anu 1814-1815 wlebSi<br />

ukve berad iyo aRkvecili, mRvdlis xarisxs flobda da amitomac<br />

sakuTar Tavs mRvdelmonazonis wodebiT moixseniebda (cagareli 1888: 181-<br />

182, 189; cagareli 1894: 49; mari 1955: 81).<br />

besarion qiotiSvili wmida miwaze sul bolos 1816 wlis kolofonSi<br />

ixsenieba. mxedvelobaSi gvaqvs jvris monastris kuTvnili `klemaqsis~ XI-<br />

XII saukuneebis nusxis minaweri, saidanac naTlad Cans, rom<br />

mRvdelmonazonma besarionma es xelnaweri 1816 wels gaacxovela<br />

(cagareli 1888: 178).<br />

mogvianebiT besarion qiotiSvilma benediqtes saxeliT, ukve aTonis<br />

mTaze gaagrZela moRvaweoba da iqaur qarTul kolonias Caudga saTaveSi.<br />

aTonis mTaze gadasvlis TariRs mRvdelmonazoni besarion-yofili<br />

benediqte pirdapir asaxelebs XI saukunis `<strong>mama</strong>Ta cxovrebis~ aSiebze<br />

Sesrulebuli ori minaweris teqstSi: 1. `mTawmidas rom moved, iz (17)<br />

weli ars. am monasterSi _ ig (13) weli ars~; da 2. `es wigni siZvelisagan<br />

daSlili iyo da Sevakvrevie, rac geewyoboda da sxvac, r(ome)lic<br />

[navzeda (?)] SeviZle, Sevkazme... Cylg (1833 w.). RvTismSoblis karis<br />

mRvdelmonazoni~ (SaraSiZe 1954b: 90).<br />

Tu citirebuli kolofonebi namdvilad besarion-yofili benediqte<br />

qiotiSvilis mier aris dawerili, rac TiTqos ase Cans, maSin irkveva, rom<br />

igi ierusalimidan aTonis mTaze 1816 wels Cavida, xolo 1820 wels ukve<br />

karis anu portaitis yovladwmida RmrTismSoblis, igive aTonis<br />

qarTvelTa monasterSi damkvidrda.<br />

am ambidan sul mokle xnis Semdeg, 1821 wels aTonis naxevarkunZuli<br />

osmalo jariskacebma daikaves, ris gamoc berZeni moweseebis umravle-<br />

sobam wmida mTa datova. aseT rTul viTarebaSi benediqte qiotiSvili<br />

piradad Sexvda osmalTa sardals, warmomavlobiT qarTvel labut-faSas<br />

da darbevisagan ixsna aramxolod qarTvelTa monasteri, aramed aTonis<br />

mTis sxva savaneebic (kalinovski 1885: 44-45; menabde 1980: 236, 401).<br />

79


sagulisxmoa, rom osmalTa mier aTonis okupaciis dros benediqte<br />

qiotiSvili erTaderTi mRvdeli iyo, romelic qarTvelTa monasterSi<br />

RmrTismsaxurebas asrulebda. XVIII saukunis berZnulenovani `locvanis~<br />

erT-erT gviandel minawerSi vkiTxulobT: `drosa `Wyonia~ faSis Sesvli-<br />

sasa laSqriT iveriis monasterSi, vinadgan <strong>misi</strong>s SiSisa gamo sxva arvin<br />

mowese mRvdelmonazoni berZenTagani aRar ipoeboda, <strong>mama</strong> venediqte amiT<br />

asrulebda locvas berZnuls enazed, xolo saidumlos da yovels wess<br />

RvTismsaxurebisas ekklesiaSi _ qarTuls enazed~ (kakabaZe ... 1949: 182).<br />

benediqte qiotiSvili didad iRwvoda aTonze daculi qarTuli<br />

xelnaweri wignebis gamravlebisa da gadarCenisaTvisac. 1824 wels <strong>misi</strong><br />

dakveTiTa da safasiT, imereTis mefe solomon II-is (1789-1810 ww.)<br />

moZRvarma, imxanad aTonze moRvawe berma ilarion yanCiSvilma gadawera<br />

wm. isaak asuris `swavlani~ (quTaTelaZe 1955: 169-170, 174, 177). garda amisa,<br />

benediqte qiotiSvilma 1833 wels sakuTari xeliT ganaaxla ori qarTuli<br />

xelnaweri: XI saukunis `<strong>mama</strong>Ta cxovreba~ (SaraSiZe 1954b: 90) da wm. ioane<br />

sinelis `klemaqsis~ 893 wlis nusxa (cagareli 1886: 89).<br />

1830-iani wlebis dasawyisSi aTonis mTaze berZeni moweseebi<br />

dabrundnen da adgilobrivi qarTuli koloniis Seviwroebas Seudgnen.<br />

1833 wels berZnebma qarTvelebi saerTod gandevnes qarTvelTa<br />

monastridan da es ukanasknelnic iZulebulni gaxdnen, droebiT<br />

damkvidrebuliyvnen wm. elia winaswarmetyvelis eklesiaSi. berZenTa mier<br />

gamodevnil qarTvel moweseebs Soris iyo benediqte qiotiSvilic,<br />

romelic imxanad ukve qarTvelTa monastris dekanozobas flobda<br />

(SaraSiZe 1954b: 191).<br />

wm. elia winaswarmetyvelis eklesiaSi damkvidrebuli benediqte qio-<br />

tiSvili kvlav dauRalavad iRwvoda aTonis mTis qarTuli koloniis gaZ-<br />

lierebisaTvis. <strong>misi</strong> mowafeebi iyvnen SemdgomSi cnobili aToneli berebi:<br />

besarion qiqoZe (episkopos gabriel qiqoZis Zma), grigol ratiani, qristefo-<br />

re axvlediani da sxvani (SaraSiZe 1954b: 84, 191; quTaTelaZe 1955: 170, 174).<br />

mRvdelmonazoni besarion-yofili benediqte qiotiSvili 1862 wlis 9<br />

marts, paraskev dRes aResrula (SaraSiZe 1954b: 191)<br />

davubrundeT garejul krebuls. am ukanasknelis 8r-ze daculia<br />

besarion qiotiSvilis mier Sesrulebuli mxedruli minaweri, sadac<br />

80


avtori sakmaod sainteresod aRgviwers Ven.4-is rigiT meore restav-<br />

raciis process:<br />

`wmindano <strong>mama</strong>no, vinac ixiloT, wminda da sasuliero wigni | ese<br />

bevrgan damRaluli iyo, mravalgzis vTvale da gava{a}xle. meca vevedre |<br />

u(fals)a amis mwerlis da mkiTxvelisaTvis, meca Sendoba mibZaneT, r(aT)a<br />

Tqvenca Sen|dobil iyvneT u(fli)sa mier. R(merT)o da cxovels myofe-<br />

lo jvaro qristeso, | saflao qristeso, S(eiwyal)e<br />

b{e}sarion|. q{ronikon}s Cyid (1814 w.)~ (feraZe 2004: 176-177) 66 .<br />

garejuli krebulis meore restavraciis TariRsa da detalebs kidev<br />

ufro azustebs besarion qiotiSvilis mier Ven.4-is 41v-42r-ze<br />

Sesrulebuli kidev erTi mxedruli minaweris teqsti:<br />

`ieso qriste, S(eiwyal)e besarion, yovelTa kacTa usawya|lobelesi.<br />

meoxebiTa RvTismSobelisaTa, Semiwyale me, codvi|li, u(fal)o ieso<br />

qriste, R(merT)o Cveno. Ä(o)i, w(mid)a ese wigni mziT dav|Sale, davamzeure,<br />

mravalgzis CavikiTxe. mxilvelni amisni S(eiwyal)e, | Rm(erT)o. <br />

batono <strong>mama</strong>no w(mindan)o, {u}brZaneT besarions Sendoba | da RmerTi<br />

Tq{v}enca Segindobs, amin. | Cyig (1813 w.)~ (feraZe 2004: 179).<br />

amrigad, citirebuli kolofonebidan irkveva, rom mRvdelmonazonma<br />

besarion qiotiSvilma 1813-1814 wlebSi sakmaod didi Rvawli gaswia<br />

garejuli krebulis aRdgena-ganaxlebisaTvis. man mTlianad daSala da<br />

`daamzeura~ anu mzeze gaaSro savaraudod, nestisagan dazianebuli<br />

Ven.4 67 . amis Semdeg besarion qiotiSvili ukve <strong>xelnaweris</strong> `damRalul~,<br />

ufro zustad ki, damRilul anu Wiisagan daxrul-daCvretil (abulaZe<br />

1973b: 117) furclebze gadavida da maTi dazianebuli kideebi sarestav-<br />

racio qaRaldiT gaamagra. sul bolos, mRvdelmonazonma besarionma<br />

66 aRniSnuli minaweris teqstSi motanili TariRi grigol feraZem SecdomiT waikiTxa<br />

rogorc CyÁd anu 1864 weli (feraZe 1940: 227). Cven zemoT vaCveneT, rom besarion<br />

qiotiSvili gardaicvala 1861 wels da amitom, is verafriT ver SeZlebda Ven.4-is<br />

kolofonis Sesrulebas 1864 wels. garda amisa, yovelgvar gaurkvevlobas gamoricxavs<br />

Tavad minaweris teqstic. aq srulebiT garkveviT ikiTxeba kolofonis daweris TariRi:<br />

Cyid anu 1814 weli.<br />

67 am mxriv, Zalzed sayuradReboa grigol feraZis erTi cnoba, romlis Tanaxmadac<br />

ierusalimis berZnuli sapatriarqos biblioTekaSi daculi qarTuli xelnawerebi 1936<br />

welsac ki umZimes mdgomareobaSi iyo: daxeuli, dampali da erTimeoreSi areuli<br />

(feraZe 1940: 222). rogorc Cans, Warbi tenianoba da nesti aramxolod besarion<br />

qiotiSvilis dros, aramed XX saukuneSic umowyalod anadgurebda wmida miwis<br />

qarTul xelnawerebs.<br />

81


saguldagulod gadaTvala daSlili garejuli krebulis furclebi da<br />

xelnaweri isev Tavdapirveli saxiT akinZa. 1813-1814 wlebSi Catarebuli<br />

sarestavracio samuSaoebis kvali, romelic dResac garkveviT emCneva<br />

garejul krebuls, mTlianad adasturebs besarion qiotiSvilis kolofo-<br />

nebSi gadmocemul detalebs.<br />

sxvaTa Soris, garejuli krebulis kolofonebs sakmaod<br />

mniSvnelovani koreqtivi SeaqvT besarion qiotiSvilis wmida miwaze<br />

moRvaweobis qronologiaSic. marTlac, am minawerebidan cnobili xdeba,<br />

rom mRvdelmonazoni besarioni ierusalimSi Cavida ara 1814 wels,<br />

rogorc es zemoT ganxiluli saistorio masalidan Canda, aramed _ 1813<br />

wels an, SesaZloa, cota ufro adrec ki. asea Tu ise, erTi ram faqtia.<br />

1813 wels besarion qiotiSvili ukve namdvilad imyofeboda wmida miwaze<br />

da aq daculi garejuli krebulis aRdgena-ganaxlebisaTvisac iRwvoda.<br />

Cven zemoT aRvniSneT, rom Ven.4-is samecniero kvlevis process<br />

safuZveli Cauyara XIX saukuneSi moRvawe qarTvelma leqsikografma da<br />

siZveleTmcodnem niko CubinaSvilma, vinac 1845 wlis maisSi, wmida miwaze<br />

mogzaurobis dros, sakuTari TvaliT moixila da mokled aRwera<br />

ierusalimis jvris qarTvelTa monastris wignTsacavSi daculi<br />

garejuli krebuli (cagareli 1894: 47, 50. Sdr.: quTaTelaZe 1889: #73, 3).<br />

Ven.4-is niko CubinaSviliseuli aRweriloba ramdenime kuTxiT iqcevs<br />

Cvens yuradRebas, Tumca mas gansakuTrebiT didi mniSvneloba aqvs<br />

garejuli krebulis kodikologiisaTvis. marTlac, masze dayrdnobiT,<br />

danamdvilebiT SeiZleba iTqvas, rom 1845 wlis maisSi Ven.4 jer kidev<br />

wmida miwaze inaxeboda da ierusalimis jvris monastris wignTsacavSi<br />

iyo daunjebuli.<br />

niko CubinaSviliseuli `aRwerilobis~ Sedgenidan arcTu didi xnis<br />

Semdeg, 1883 wels wmida miwaze imogzaura da adgilobrivi qarTuli<br />

siZveleebi Seiswavla peterburgis universitetSi moRvawe qarTvelma<br />

mecnierma aleqsandre cagarelma. aRniSnuli mogzaurobis Sedegebis<br />

safuZvelze, mkvlevarma 1888 wels rusul enaze gamosca saetapo mniSvne-<br />

lobis naSromi, saxelwodebiT: `Памятники грузинской старины въ святой<br />

земле и на Синае~ (Цагарели 1888). dasaxelebul publikaciaSi aleqsandre<br />

cagarelma sxva saintereso masalasTan erTad, `katalogis~ saxiT<br />

82


warmoadgina metnaklebad sruli aRweriloba yvela im qarTuli<br />

<strong>xelnaweris</strong>a, romelic <strong>misi</strong> wmida miwaze yofnis dros jer kidev<br />

ierusalimis jvris monasterSi iyo daculi (cagareli 1888: 143-192).<br />

aleqsandre cagarelis mier Sedgenil `katalogSi~ arsad Cans<br />

CvenTvis saintereso Ven.4, romelic 1845 wels niko CubinaSvilma sakuTari<br />

TvaliT moixila ierusalimis jvris monastris wignTsacavSi. im faqts,<br />

rom garejuli krebulis aRweriloba Setanili ar aris aleqsandre<br />

cagarelis naSromSi, jer kidev 1940 wels miaqcia yuradReba grigol<br />

feraZem, romelmac savsebiT samarTlianad daaskvna, rom Ven.4 1883 wels<br />

ukve gatanili iyo ierusalimis jvris monastridan da <strong>misi</strong> aRwerilobis<br />

Sedgenac amitom ver moaxerxa aleqsandre cagarelma (feraZe 1940: 227).<br />

Cven srulad viziarebT grigol feraZis am dakvirvebas. garda amisa,<br />

viTvaliswinebT im garemoebas, rom 1845 wels Ven.4 jer kidev<br />

ierusalimis jvris monastris wignTsacavSi iyo daculi da gamovTqvamT<br />

mosazrebas, rom garejuli krebuli jvris monastridan gatanili iyo<br />

1845-1883 wlebs Soris periodSi.<br />

aleqsandre cagarelis `katalogis~ garda, grigol feraZem yurad-<br />

Reba sagangebod miaqcia garejuli krebulis 303r-ze Sesrulebul<br />

berZnul minawersac, sadac moxseniebulia mTavardiakoni kleopa:<br />

`PIIC~. mkvlevris TqmiT, mTavardikonma, SemdgomSi _<br />

nazareTis mTavarepiskoposma kleopam Cinebulad icoda qarTuli ena da<br />

ierusalimis berZnuli sapatriarqos gazeT `Nea Sion~-Si periodulad<br />

aqveynebda statiebs wmida miwis qarTuli monastrebis Sesaxeb. grigol<br />

feraZis dakvirvebiT, zemoT citirebuli minaweri calsaxad mianiSnebs im<br />

faqtze, rom jvris monastridan 1883 wlamde gatanili garejuli krebuli<br />

berZnuli kolofonis Sesrulebis dros ukve mTavardiakon kleopas<br />

sakuTrebas warmoadgenda da mis pirad biblioTekaSi inaxeboda (feraZe<br />

1940: 227).<br />

aRniSnuli mosazrebis gamoTqmis Semdeg, grigol feraZe, raime<br />

wyaroze miTiTebis gareSe, sakmaod dawvrilebiT mogviTxrobs Ven.4-is<br />

istoriis bolo monakveTs. <strong>misi</strong> TqmiT, mTavarepiskopos kleopas<br />

gardacvalebis Semdeg, misma memkvidreebma garejuli krebuli vinme<br />

aleqsandriel antikvars mihyides. am ukanasknelisagan ki qarTuli<br />

83


xelnaweri 1931 wels venis nacionaluri biblioTekis gamgeobam SeiZina.<br />

imave 1931 wels avstriaSi gadatanili garejuli krebuli venis<br />

nacionalur biblioTekaSi sanimuSod aRadgines da Tavidan akinZes<br />

(feraZe 1940: 227).<br />

grigol feraZis mier gamoTqmuli es bolo mosazrebebi SemdgomSi<br />

kidev ufro daazusta filologosma vaxtang imnaiSvilma. es ukanaskneli<br />

guldasmiT gaecno venis nacionalur biblioTekaSi dacul qarTul<br />

xelnawerTa `pirad saqmeebs~ da daadgina, rom garejuli krebuli, or<br />

sxva qarTuli xelnawerTan _ Ven.2-Tan da Ven.3-Tan erTad, xsenebuli<br />

biblioTekisaTvis profesorma turkerma, aleqsandriaSi, vinme ucnobi<br />

antikvarisagan, 1931 wlis 3 ianvars SeiZina (imnaiSvili 2001).<br />

grigol feraZisa da vaxtang imnaiSvilis mier gamoTqmuli<br />

mosazrebebi garejuli krebulis istoriis bolo monakveTis Taobaze<br />

savsebiT misaRebia CvenTvis. amitomac am mosazrebebs aranair damatebiT<br />

komentarebs aRar gavukeTebT da amiT davasrulebT msjelobas Ven.4-is<br />

kodikologiasTan dakavSirebuli sakiTxebis Sesaxeb.<br />

84


Tavi II. garejuli krebulis (Ven.4)<br />

anderZ-minawerebi, rogorc saistorio wyaro<br />

$1. saqarTvelos mefis giorgi III-is<br />

aRsaydrebis TariRi 68<br />

XII saukune saqarTvelos istoriis erT-erTi yvelaze saintereso<br />

monakveTs warmoadgens da mZafri sazogadoebriv-politikuri<br />

peripetiebiT xasiaTdeba. miuxedavad imisa, rom es periodi samecniero<br />

TvalsazrisiT, kargad aris Seswavlili, masTan dakavSirebuli mTeli<br />

rigi sakiTxebisa jer kidev dasazustebelia. erTi am problemaTagania<br />

saqarTvelos mefis giorgi III-is aRsaydrebis TariRic.<br />

giorgi III-is gamefebis TariRi dadgenilia akademikos ivane<br />

javaxiSvilis mier 69 . mkvlevari sakiTxs pirvelad 1913 wels dabeWdili<br />

`qarTveli eris istoriis~ II wignSi Seexo da safuZvlianad Seiswavla<br />

igi. sakiTxze muSaobisas mas xelT hqonda ramdenime werilobiTi wyaro,<br />

romlebic sxvadasxvagvarad aTariRebdnen giorgi III-is mefed kurTxevis<br />

faqts: vaxuSti bagrationis `aRwera samefosa saqarTvelosa~ 70 da XVIII<br />

68 winamdebare paragrafSi ganxiluli sakiTxebisa da miRebuli daskvnebis ZiriTadi<br />

nawili Setanili gvaqvs 2002 wels dabeWdil statiaSi: `saqarTvelos mefis giorgi IIIis<br />

aRsaydrebis TariRi 1160 wels garejSi gadawerili <strong>xelnaweris</strong> (Ven.4-is) anderZis<br />

mixedviT~ (jojua 2002b. Sdr.: jojua 2001).<br />

69 samarTlianobisaTvis unda aRiniSnos, rom giorgi III-is aRsaydrebis TariRs ivane<br />

javaxiSvilamde ramdenime sxva istorikosic Seexo. maTgan, gansakuTrebuli aRniSvnis<br />

Rirsia Tedo Jordania, romelmac es sakiTxi vrclad ganixila 1892 wels dabeWdili<br />

`qronikebis~ I wignSi. dasaxelebul publikaciaSi mkvlevari daeyrdno mis xelT<br />

arsebul qarTul da somxur werilobiT Zeglebs _ samTavisis warweras, vardan<br />

arevelcisa da stefanos orbelianis Txzulebebs, XIII-XIV saukuneebis erTi qarTuli<br />

<strong>xelnaweris</strong> (A-85-is) kinklosis minawers da giorgi III-is mefed kurTxeva, ise rogorc<br />

mogvianebiT ivane javaxiSvilma, manac 1156 wliT daaTariRa (Jordania 1892: 252-259).<br />

70 CvenTvis saintereso sakiTxze muSaobisas ivane javaxiSvili sargeblobda vaxuSti<br />

bagrationis (1696-1757 ww.) Txzulebis 1885 wlis, dimitri baqraZiseuli gamocemiT.<br />

Tavad TxzulebaSi naTqvamia, rom mefe demetre I-ma `...dasva Ze Tvisi daviT mefed da<br />

TviT monozon iqmna welsa 1150, qarTulsa 370 (1150 w.). aman Zeman dimitri mefisaman<br />

daviT imefa TTve eqvsi nebier, uSfoTvelad; Semdgomad mokvda welsa 1150, qarTulsa<br />

370 (1150 w.). amasve qoronikonsa miicvala dimitri mefeca Semonazonebuli da Tamar daÁ<br />

<strong>misi</strong> TiRvas aRmaSenebeli eklesiisa da kata daÁ maTive berZenTa mefis coli. gamefda<br />

Zma daviT mefisa da Ze dimitri mefisa giorgi (rameTu Ze daviT mefisa dimitri mcire<br />

yrma iyo)~ (vaxuSti 1885: 188-189). rogorc vxedavT, vaxuSti bagrationi demetre I-is<br />

Semonazvnebas, daviT V-is gamefebasa da gardacvalebas, agreTve, giorgi III-is<br />

aRsaydrebas 1150 wels momxdar ambebad miiCnevs.<br />

85


saukunis erTi qarTuli xelnaweri krebulis saistorio cnoba 71 _ 1150<br />

wliT, laSa-giorgisdroindeli mematiane 72 _ 1154 wliT, igive mematiane<br />

meoregan da haRarwinis warwera _ 1155 wliT 73 , vardan arevelci, stefanos<br />

orbeliani da 1188-1210 wlebis qarTuli xelnaweri krebulis, igive A-85-is<br />

kinklosis minaweri ki _ 1156 wliT (javaxiSvili 1913: 550-552).<br />

ivane javaxiSvilma gaiTvaliswina am cnobebs Soris arsebuli<br />

qronologiuri winaaRmdegoba da maTTan SedarebiT, upiratesoba mianiWa<br />

samTavisis taZris lapidarul warweras, romlis Tanaxmadac 1168 weli<br />

71 dasaxelebuli xelnaweri krebuli Sedgeboda erTad akinZuli ramdenime rveulisagan,<br />

romelTa didi nawilic dawerili iyo 1763-1793 wlebSi, garejeli mRvdelmonazonis<br />

germanes xeliT (TayaiSvili 1913: 35-46). krebulis bolo ori gverdze warmodgenili<br />

iyo qronologiurad dalagebul mokle saistorio cnobebi. aRniSnuli cnobebi<br />

winasityvaobiTa da SeniSvnebiT 1913 wels gamoaqveyna eqvTime TayaiSvilma (TayaiSvili<br />

1913: 54-66). ivane javaxiSvili CvenTvis saintereso sakiTxze muSaobisas swored am<br />

gamocemiT sargeblobda. dasaxelebul publikaciaSi vkiTxulobT: `da amave<br />

qo(roni)k(on)sa to (1150 w.) amdons miicvala dimitri mefe. da dajda mefed Svili <strong>misi</strong><br />

d(avi)T. gangebisagan meti dRe ar edva. wlis gaTavebazed igic mok(u)da. da dajda<br />

mefed didi giorgi~ (TayaiSvili 1913: 63-64). rogorc vxedavT, giorgi III-is mefed<br />

kurTxevis faqti dasaxelebuli xelnaweri krebulis cnobebSi, vaxuSti bagrationis<br />

msgavsad, agreTve, 1150 wliT aris daTariRebuli.<br />

72 qarTul istoriografiaSi aRniSnuli Txzuleba daTariRebulia 1122-1223 wlebiT. igi<br />

sruli saxiT `qarTlis cxovrebis~ mxolod erT, ana dedofliseul nusxaSia daculi.<br />

garda amisa, <strong>misi</strong> teqsti nakluli saxiT aris CarTuli WalaSviliseuli `qarTlis<br />

cxovrebis~ XVI saukunis nawilSic (yauxCiSvili 1955: 015-016). `qarTveli eris istoriis~<br />

II wignze muSaobisas ivane javaxiSvili anaseuli nusxis xelnaweriT sargeblobda,<br />

WalaSviliseul `qarTlis cxovrebas~ ki mkvlevarma mogvianebiT, 1923 wels miakvlia<br />

(yauxCiSvili 1955: 05). laSa-giorgisdroindeli mematiane giorgi III-is gamefebis Sesaxeb<br />

sapirispiro xasiaTis or cnobas gvawvdis. erTgan vkiTxulobT: mefe demetre I-ma<br />

`warvlo cxovreba, da miiwia srul-qmnili siberesa. Seimosa CoÃa da ikurTxa sqemiTa.<br />

dayo weliwadi erTi da mokuda. da dasues mefed Ze <strong>misi</strong> daviT. imefa equs Tue da<br />

mokuda. Semdgomad missa dajda Ze <strong>misi</strong>ve giorgi qronikonsa samas samocdaTxuTmetsa<br />

(1155 w.). amasve welsa demetre mefe mokuda, da daÁ demetresi Tamar, TiRÂsa<br />

aRmaSenebeli, igica Semonazonebuli gardaicvala~ (laSa giorgisdroindeli mematiane<br />

1955: 366). cota ufro qvemoT Txzuleba gvamcnobs, rom `demetre mefe beltis cixes<br />

miicvala da gelaTs wariyvanes misganve kurTxeulsa axalsa monastersa. qronikoni iyo<br />

samas samocdaToTxmeti (1154 w.)~ (laSa giorgisdroindeli mematiane 1955: 367). amrigad,<br />

mematiane giorgi III-is gamefebas da demetre I-is gardacvalebas erTsa da imave wels<br />

momxdar movlenebad miiCnevs, Tumca ki, am or faqts erTgan _ 1155, xolo meoregan _<br />

1154 wliT aTariRebs.<br />

73 wyaroTa am jgufSi SeiZleba SevitanoT mefe Tamaris meore istorikosis Txzulebac<br />

(XIII s-is I nax.), romelic giorgi III-is mefed kurTxevas, agreTve, 1155 wliT aTariRebs:<br />

`dajda mefed giorgi, Ze demetresi, daviTis Svilisa, qoronikonsa samas<br />

samocdaTxuTmetsa (1155 w.)~ (basili ezosmoZRuari 1959: 115). rac Seexeba imas, Tu ratom<br />

ar gamoiyena ivane javaxiSvilma aRniSnuli cnoba giorgi III-is aRsaydrebis TariRis<br />

dadgenisaTvis. saqme is aris, rom mefe Tamaris meore istorikosis Txzuleba `qarTlis<br />

cxovrebis~ WalaSviliseul nusxaSia daculi, es ukanaskneli ki ivane javaxiSvilma,<br />

rogorc ukve vTqviT zemoT, mxolod 1923 wels aRmoaCina (yauxCiSvili 1959: 015-016) da<br />

am nusxaSi dacul cnobasac, cxadia, ver gamoiyenebda 1913 wels dabeWdili `qarTveli<br />

eris istoriis~ II wignSi.<br />

86


giorgi III-is zeobis me-12 indiktioni iyo. Sesabamisad, mkvlevarma giorgi<br />

III-is aRsaydreba 1156 wliT daaTariRa (javaxiSvili 1913: 551-552).<br />

garda amisa, didma mecnierma damatebiT argumentad moixmo vardan<br />

arevelcisa da stefanos orbelianis cnobebi, agreTve, XIII-XIV<br />

saukuneebis qarTuli xelnaweri krebulis (A-85-is) kinklosis minaweri,<br />

xolo kidev ufro mogvianebiT _ tbeTis saxarebis, igive Q-929-is<br />

anderZic, romlebic am faqts, avtoris TqmiT, agreTve, 1156 wliT<br />

gansazRvravdnen (javaxiSvili 1913: 551-552; javaxiSvili 1948: 229).<br />

Cven savsebiT viziarebT ivane javaxiSvilis frTxil<br />

damokidebulebas werilobiTi wyaroebisadmi. misaRebia <strong>misi</strong> principic _<br />

winaaRmdegobrivi xasiaTis cnobebs Soris upiratesoba aRweril<br />

movlenebTan qronologiurad yvelaze ufro axlos mdgom cnobas mieces.<br />

am mxriv, samTavisis warweras marTlac gadamwyveti mniSvneloba aqvs<br />

giorgi III-is gamefebis TariRis dadgenisaTvis, magram ramdenad<br />

marTebulia mosazreba, rom es warwera, ise, rogorc mkvlevris mier<br />

moxmobili sxva wyaroebi, am faqts maincdamainc 1156 wliT gansazRvravs?<br />

mivediT.<br />

Cven kritikulad SeviswavleT es cnobebi da sxvagvar daskvnamde<br />

samTavisis lapidaruli warwera Semdegi saxiT ikiTxeba: `q. x(a)to<br />

R{mr}T{ae}b{i}s{a}o, ad{i}de(?) S{e}n m[ier] d(a)my(a)r(e)b(u)li Z(lieri)(?) da<br />

uZ(le)v(e)li R{mr}T{i}v gÂrgÂn(o)s(a)ni, y(ovl)isa aRm{o}s{a}vl{e}Tisa<br />

m(e)f(e)T-m(e)fe g(iorg)i. me, i{ova}ne s[(a)mT(avnel)m(a)]n(?), m(e)f(o)bisa m(a)-<br />

T(i)s{a} m(iwama)n(?), aRv{a}S{e}n{e} k(a)risbWe ese s(a)l(o)cv(e)l(a)d m{e}f{o}-<br />

bisa m{a}Tisa, [in]d(i)kt(io)nsa m{e}f{o}bisa m(a)Tis(a)sa ib (12). q(oroni)k(o)-<br />

ni iyo tpÀ (1168 w.)~ (wakiTxva, damyarebuli warweris givi soxaSvilise-<br />

ul grafikul pirze da punqtuacia Cvenia _ T. j.) (soxaSvili 1968: 193) 74 .<br />

74 warweriani qva Tavdapirvelad Cadgmuli unda yofiliyo taZaris dasavleT karibWis<br />

frontonSi. mogvianebiT, XIX saukunis sarestavracio samuSaoebisas karibWe saerTod<br />

aiRes, xolo warwera eklesiis dasavleT fasadSi, kars zemoT CaaSenes. <strong>misi</strong><br />

Svidstriqoniani asomTavruli teqsti pirvelad 1851 wels mari brosem gamosca.<br />

publikaciaSi ramdenime adgili mcdarad aris wakiTxuli (soxaSvili 1968: 193-194).<br />

warwera 1892 wels Tedo Jordaniamac gamoaqveyna. teqstis Jordaniaseuli publikacia<br />

Semdegi saxiT ikiTxeba: `xato R(mr)Taebisao, adide Sen mier damyarebuli da uZleveli<br />

RvTiv gÂrgÂnosani, yovlisa aRmosavleTisa mefeT-mefe giorgi. me, i(ova)ne<br />

sam[Tavnelma]n, mefobisa maTisa... (Tedo Jordanias TqmiT, aq erTi sityva `wabRalulia~),<br />

aRvaSene karibWe ese salocvelad mefobisa maTisa, indiktionsa mefobisa maTisasa ib<br />

(12). qoronikoni iyo tpÀ (1168 w.)~ (qaragmis gaxsna da punqtuacia Cvenia _ T. j.)<br />

87


amrigad, teqstidan irkveva, rom 1168 weli giorgi III-is mefobis me-12<br />

indiktioni iyo. vfiqrobT, aq zedmeti ar unda iyos imis Sexseneba, rom<br />

ama Tu im mefis zeobis wlebis anu indiktionis aTvla, ZiriTadad, ar<br />

emTxveva kalendrul welTaRricxvas. marTlac, Sua saukuneebis<br />

saqarTveloSi (da aramxolod saqarTveloSi) yoveli kalendruli weli 1<br />

ianvridan (an 1 seqtembridan) iwyeboda, ama Tu im mefis indiktionis<br />

aTvlas ki im konkretuli Tve da ricxvidan iwyebdnen, roca igi samefo<br />

taxtze adioda.<br />

aRniSnulidan gamomdinare, 1168 weli SeiZleba yofiliyo giorgi III-<br />

is zeobis rogorc me-11 wlis dasasruli da me-12-s dasawyisi, ise _ me-12<br />

wlis dasasruli da me-13-s dasawyisi. am faqts arsebiTi mniSvneloba aqvs<br />

Cveni Semdgomi msjelobisaTvis, vinaidan giorgi III-is gamefebis faqti<br />

pirvel SemTxvevaSi _ 1157 wliT, xolo meore SemTxvevaSi _ 1156 wliT<br />

TariRdeba. Sesabamisad, cxadi xdeba isic, rom samTavisis warweraSi<br />

giorgi III-is aRsaydrebis faqti daTariRebulia ara 1156 wliT, aramed _<br />

1156-1157 wlebiT.<br />

zustad aseTive suraTs vxedavT tbeTis saxarebis anderZTan<br />

dakavSirebiTac. am anderZis teqsti, samTavisis warweris msgavsad, giorgi<br />

III-is sicocxleSia Sedgenili, Tanac samefo karTan daaxloebuli<br />

mRvdelmTavris mier, ris gamoc is sando pirvelwyaros warmoadgens:<br />

`...Rirs viqmen araRirsi, suliTa sawyalobeli p[a]vle j(uar)is<br />

myv(a)ni, R(mrT)isa m[o]wy[a]lebaTa da sax[ie]r[e]baTa mier saydr(i)sa<br />

tbeTisasa dapyrob[a]d, gamzrdelisa C[em]isa, R(mr)Tiv gÂrgÂnosnisa mefeT-<br />

mefisa di[mi]t[ri]s mier, r[omel]i mkÂdrmca ars m[a]rjuÀniTa [qristes]<br />

dasaydrebuli da mianiWa R[merTman] Zesa maTsa g[iorg]is mefobaÁ, lomTa<br />

umÃnessa da arwivTa umalessa da misca R(merTma)n uricx ZlevaÁ da<br />

gamarjuÀbaÁ y(ovel)Ta winaaRmdgomTa misTa zeda. mexuTesa welsa [...]<br />

anisisasa [...] msgavsad [...] da gedeonisa mciriTa eriTa sZlo uricxusa mas<br />

simravlesa barabarozTasa da moklviT da t[yuÀo]biT moswyÂdes<br />

ocdaaTequsmeti C (1000) kaci. dauteves saWurWle: uricx karvebi, cxeni,<br />

abjari da y[ove]li [s]aqonebi maTi; daipyres Tavadi amiraebi; suqm[a]nis Ze<br />

(Jordania 1892: 259). dasaxelebuli ori publikaciidan ivane javaxiSvili sargeblobda<br />

Jordaniaseuli gamocemiT (javaxiSvili 1913: 551).<br />

88


Zliv warvides, dakodil-Camogdebuli. RmerTman umetesi ZlevaÁ da<br />

warmarTebaÁ misces mefob[a]sa maTsa da kurTxevaÁ saukunoÁ...~ (qaragmis<br />

gaxsna Cvenia _ T. j.) (bregaZe ... 1959a: 355-356) 75 .<br />

rogorc vxedavT, citirebuli teqstis Tanaxmad, giorgi III-s Sah-<br />

armeni suqmanis-Ze anisTan daumarcxebia Tavisi mefobis me-5 wels.<br />

aRniSnuli cnoba ivane javaxiSvilma anisis brZolis dasaTariReblad<br />

gamoiyena da es faqti 1161 wliT gansazRvra (javaxiSvili 1948: 229). Cven<br />

viziarebT am mosazrebas, oRond, anderZs, amjerad, sapirispiro mizniT _<br />

giorgi III-is mefed kurTxevis dasaTariReblad gamoviyenebT.<br />

indiktionisa da kalendaruli wlebis urTierTmimarTebis<br />

gaTvaliswinebiT, 1161 weli SeiZleba iyos giorgi III-is zeobis rogorc<br />

me-4 wlis dasasruli da me-5 wlis dasawyisi, ise me-5 wlis dasasruli da<br />

me-6 wlis dasawyisi. Sesabamisad, giorgi III-is aRsaydrebas tbeTis<br />

saxarebis kolofoni, ise rogorc samTavisis warwera, aTariRebs ara 1156<br />

wliT, aramed _ 1156-1157 wlebiT.<br />

giorgi III-is mefed kurTxevas 1156-1157 wlebiT gansazRvravs stefanos<br />

orbelianis Txzulebac 76 . amasTan, unda aRiniSnos, rom aRweril<br />

movlenebze saukunenaxevriT gvian Sedgenili Txzuleba giorgi III-is<br />

aRsaydrebis Sesaxeb or sxvadasxva TariRs gvawvdis.<br />

stefanos orbeliani erTgan aRniSnavs, rom demetre I-ma ocdacameti<br />

weli imefa da 1158 wels aResrula. samefo taxti misma vaJma, daviT V-m<br />

75 kolofonis teqsti pirvelad gamoqveynda 1900 wels, p. cxviloelis anu mRvdeli<br />

polievqtos karbelaSvilis mier (cxviloeli 1900; qarTuli ... 1967: 35). tbeTis<br />

saxarebasa da mis anderZ-minawerebs 1909 wels specialuri narkvevi miuZRvna eqvTime<br />

TayaiSvilmac. mis publikaciaSi CarTulia ramdenime kolofonis, maT Soris, 1161 wlis<br />

anderZis nusxaxucuri transkripcia, maTi rusuli Targmanebi da SesaniSnavi fotoilustraciebi<br />

(masalebi ... 1909: 151-162). ivane javaxiSvils 1913 wels `qarTveli eris<br />

istoriis~ II wignze muSaobisas tbeTis saxrebis anderZi ar gamouyenebia. Tumca,<br />

naSromis gamocemis Semdeg, pirad egzemplarSi ramdenime adgilas CaurTavs<br />

Casamatebeli masala (javaxiSvili 1948: V-VI, 229). naSromi xelmeored 1948 wels<br />

gamoqveynda. am dros didi mecnieri ukve gardacvlili iyo. gamocemis redaqtorma,<br />

simon yauxCiSvilma gaiTvaliswina ivane javaxiSvilis survili da zemoxsenebuli<br />

masala publikaciis Sesabamis adgilas CarTo. erT-erT aseT CanarTs warmoadgenda<br />

tbeTis saxrebis kolofonic (javaxiSvili 1948: V-VI, 229).<br />

76 taTevis mitropolitma stefanos orbelianma (gard.A1304 w.) `siuniqis istoriaze~<br />

muSaoba 1297-1300 wlebSi daasrula. Txzulebis 66-e Tavs warmoadgens teqsti,<br />

saxelwodebiT: `cxovreba orbelianTa~ (maisuraZe 1985; abdalaZe 1979: 36-37). CvenTvis<br />

saintereso cnobebi swored am TavSia daculi. stefanosis Txzulebis sruli somxuri<br />

teqsti 1861 wels moskovSi gamoaqveyna m. eminma (meliqseT-begi 1949: 267). ivane<br />

javaxiSvili `qarTveli eris istoriis~ meore wignze muSaobisas swored am, moskovuri<br />

gamocemiT sargeblobda (javaxiSvili 1913: 526, 551-552).<br />

89


daikava, Tumca <strong>misi</strong> zeoba xanmokle gamodga da ori wlis Semdeg, e. i.<br />

1160 wels isic gardaicvala. erTi Tvis Semdeg mefoba daviT V-is Zmam,<br />

giorgi III-m miiRo (emini 1896: 362-363; cagareiSvili 1978: 39-40) 77 .<br />

ivane javaxiSvili imTaviTve kritikulad moekida am cnobas da<br />

giorgi III-is aRsaydrebis 1160 wliT daTariReba usafuZvlod CaTvala<br />

(javaxiSvili 1913: 551). Cven viziarebT am mosazrebas. miT ufro, rom<br />

amgvar varauds savsebiT gamoricxavs samTavisis warwera da tbeTis<br />

saxarebis anderZi.<br />

samagierod, ivane javaxiSvilma misaRebad miiCnia stefanos<br />

orbelianis meore cnoba, romelic mogviTxrobs, rom orbelTa ajanyebis<br />

dros, 1177 wels, giorgi III-is mefobis 21-e weliwadi iyo (emini 1896: 364;<br />

cagareiSvili 1978: 44) 78 .<br />

77 stefanos orbelianis Txzulebis 66-e Tavis eminiseuli rusuli Targmanis 1896 wlis<br />

gamocemaSi CvenTvis saintereso nawyveti aseTi saxiT aris warmodgenili: `Въ 607 (1158)<br />

году, после многихъ удачъ и великихъ подвиговъ мужества умираетъ царь Деметре, царство котораго<br />

наследуетъ Давидъ, мужъ могущественный и мудрый, какъ и отецъ его. Но прошествiй 2 летъ умеръ и<br />

онъ… черезъ месяцъ у Георгiя созваны были все дедепулы и дворяне, съ которыми вместе явился и Иване<br />

съ своей свитой. Георгiй открылъ последнему свое намеренiе и после долгихъ увещеванiй успелъ, наконецъ,<br />

убедить его въ томъ, что по достиженiи племянника моего совершеннолетiя я его не обижу, но согласно<br />

завещанiю моего брата возведу его на престолъ царскiй. Вследствiе этого все единогласно помазали его<br />

на царство’’ (emini 1896: 362-363). igive fragmenti `cxovreba orbelianTas~ 1682 (A) da 1801<br />

(B) wlebis ZvelqarTul TargmanebSi Semdegnairad ikiTxeba: A _ `da Semdgomad<br />

mravlisa ganmarjvebisa da did-didisa simxnisa mokvda dimitri mefe ricxvsa<br />

eqvsasSvidsa (1158 w.) da miiRo mefoba <strong>misi</strong> daviT, msgzavsman mamisaman, kacman Zlierman<br />

da brZenman, da cxovnda welsa orsa da mokvda... xolo Semdgomad Tvisa erTisa Sekrben<br />

yovelni didebulni da aznaurni giorgisa da mivida maT Tana iovaneca TvisiTurT, da<br />

ganucxada ganzraxva igi giorgi mravliTa vedrebiTa da dajerebul yo sityviT:<br />

`ukeTumca asakeul iqmnes Zmiswuli Cemi, ara daklebul vyo igi, aramed anderZisaebr<br />

Zmisa Cemisa davsva saydarsa mefobisasa~. amisTvis scxes mas mefed~ (cagareiSvili 1978:<br />

40-42); B _ `da Semdgomad mravalTa gamarjvebaTa da did-didTa mÃneobaTa mokuda<br />

dimitri da miiRo mefoba <strong>misi</strong> Zeman misman daviT, msgavsman mamisa Zlierisa da<br />

brZnisaman. icocxla aman welsa orsa da eseca mokuda... xolo Semdgomad erTisa TTÂsa<br />

Sekrben yovelni didebulni da mTavarni giorgisTan, sadaca imyofeboda ivaneca<br />

TÂseuliTa, maSin ganucxada giorgim ganzraxva TÂsi da mravliTa sitkboebiTa<br />

arwmunebda maT da etyoda, rameTu: `odes moihasakebis Zmiswuli Cemi, ara uvar-vhyof<br />

anderZsa Zmisa Cemisasa, aramed davsvam taxtsa zeda mefobisa Cemisasa~. amisaTÂs<br />

daerTsityvavden da scxes igi mefed~ (cagareiSvili 1978: 40-42).<br />

78 eminis rusuli Targmani: `Въ 626 году армянскаго летосчисленiя (1177) возникли смуты въ<br />

Иверiйскомъ царстве и родъ Орбелiановъ весь былъ истребленъ… после 21 года царствованiя Георгiя…~<br />

(emini 1896: 364). Zveli qarTuli Targmanebi: A _ `ricxvsa somxurisa eqvsas ocda eqvssa<br />

(1177 w.) iqmna almuri da SfoTi Soris mefobisa qarTvelTasa da ZiriTurT aRmofxvres<br />

da dasces saxli orbelianTa mefobasa giorgisasa meocdaerTsa (21) welsa~<br />

(cagareiSvili 1978: 44); B _ `xolo ricxusa somxursa qkv (1177 w.) aRsdga SfoTi<br />

samefosa Sina saqarTueloÁsasa da sruliad aRifxura saxli orbelianTa, rameTu<br />

imefa giorgi welsa ocda erTsa (21)~ (cagareiSvili 1978: 44). garda amisa, stefanosis<br />

Txzulebis 1682 wlis qarTul TargmanSi daculia kidev erTi iribi cnoba giorgi IIIis<br />

aRsaydrebis TariRis Sesaxeb: `xolo TviT mas giorgis ar aqvnda samkvidrebeli<br />

mefobisa Tvisisa Tvinier asulisa erTisa, Tamarad saxeldebulisa, da aResrula<br />

90


aq kidev erTxel gavimeorebT, rom ama Tu im mefis zeobis<br />

indiktionis aTvla da kalendruli welTaRricxva, upiratesad, ar<br />

emTxveva erTimeores, amitom 1177 weli SeiZleba iyos giorgi III-is zeobis<br />

rogorc me-20 wlis dasasruli da 21-e wlis dasawyisi, ise _ 21-e wlis<br />

dasasruli da 22-e wlis dasawyisi. pirvel SemTxvevaSi, giorgi III-is<br />

gamefeba modis 1157 welze, xolo meore SemTxvevaSi _ 1156 welze.<br />

Sesabamisad, giorgi III-is aRsaydrebis TariRi stefanos orbelianis<br />

Tanaxmad, agreTve, 1156-1157 wlebiT unda ganisazRvros.<br />

amrigad, irkveva, rom ivane javaxiSvilis xelT arsebuli saistorio<br />

masalis didi nawili _ tbeTis saxarebis anderZi, samTavisis warwera da<br />

stefanos orbelianis Txzuleba giorgi III-is gamefebas aTariRebdnen ara<br />

1156 wliT, aramed _ 1156-1157 wlebiT. am mxriv, gansakuTrebiT angariS-<br />

gasawevia tbeTis saxarebis anderZisa da samTavisis warweris cnobebi,<br />

romlebic giorgi III-is sicocxleSia Sedgenili da Sesabamisad, sando<br />

pirvelwyaroebs warmoadgens.<br />

garda am sami Zeglisa, ivane javaxiSvilis gankargulebaSi iyo<br />

werilobiTi wyaroebis meore jgufic _ vardan arevelcis `msoflio<br />

istoria~ 79 da XIII-XIV saukuneebis qarTuli xelnaweri krebulis, igive A-<br />

ricxvsa eqvsas ocda aT sametsa (1184 w.), xolo mefobda welsa ocdarvasa (28)~<br />

(cagareiSvili 1978: 54). aqve SevniSnavT, rom 1801 wlis Zvel qarTul da eminiseul<br />

rusul TargmanebSi miTiTebulia mxolod giorgi III-is gardacvalebis weli. rac<br />

Seexeba <strong>misi</strong> mefobis xangrZlivobas, amaze dasaxelebul TargmanebSi araferia naTqvami<br />

(cagareiSvili 1978: 54; emini 1896: 368).<br />

79 somexi istorikosis vardan arevelcis (1200/1210-1271 ww.) `msoflio istoria~ XIII<br />

saukunis ^60-ian wlebSi unda iyos Sedgenili (abdalaZe 1979: 33-34). Txzulebis somxuri<br />

teqsti 1861 wels moskovSi gamosca m. eminma (meliqseT-begi 1949: 261). ivane javaxiSvili<br />

swored am publikaciiT sargeblobda (javaxiSvili 1913: 526, 550-552). imave 1861 wels<br />

eminma moskovSi `msoflio istoriis~ rusuli Targmanic gamoaqveyna. publikaciaSi<br />

CvenTvis saintereso adgili Semdegi saxiT ikiTxeba: `Царь иверiйскiй, Деметре, после<br />

тридцати двухлетняго управленiя скончался. Сынъ его, Давидъ, человекъ умный и расположенный къ<br />

добру, принялъ его корону: онъ освободилъ Тиркаша, заключеннаго въ темницу его отцемъ, и назначилъ<br />

его военачальникомъ; самъ же умеръ черезъ месяцъ. Некоторые говорятъ, что онъ погибъ отъ измены<br />

Сембата и Иване Орбелiановыхъ за назначенiе на ихъ место Тиркаша; и что они заранее условились въ<br />

этомъ съ Георгомъ, братомъ Давида, который обещалъ имъ назначить ихъ военачальниками. Въ 605-1156<br />

году Георгiй наследовалъ корону своего брата~ (emini 1861: 154-155). 2002 wels TbilisSi<br />

gamoqveynda vardan arevelcis `msoflio istoriis~ sruli qarTuli Targmani, romelic,<br />

Tavis mxriv, Sesrulebuli iyo nodar SoSiaSvilisa da eka kvaWantiraZis mier.<br />

naSroms darTuli aqvs eka kvaWantiraZis mier momzadebuli Sesavali, komentarebi da<br />

saZieblebi (vardan arevelci 2002). vardanis Txzulebis CvenTvis saintereso fragmenti<br />

dassaxelebul publikaciaSi Semdegi saxiT aris motanili: `qarTvelTa mefe demetre 32<br />

wlis mefobis Semdeg gardaicvala. gvirgvini miiRo misma vaJma, Wkvianma da keTilma daviTma.<br />

man cixidan gamoiyvana mamis mier Sepyrobili TirqaSi, daayena mxedarTmTavrad<br />

da erTi Tvis Semdeg gardaicvala. zogi ambobs, rom [is moklul iqna] sumbat da ivane<br />

91


85-is kinklosis minaweri, romlebic giorgi III-is mefed kurTxevas<br />

calsaxad 1156 wliT gansazRvravdnen (javaxiSvili 1913: 151).<br />

aqve xazgasmiT unda aRiniSnos is faqti, rom es ori dasaxelebuli<br />

Zegli aRwerili movlenebis Tanadrouli ar aris. vardan arevelcis<br />

Txzuleba XIII saukunis SuaxanebSia Sedgenili, A-85-is kinklosis<br />

minaweri ki XIII-XIV saukuneebiT TariRdeba (odiSeli 1968: 9). amitom maT<br />

cnobebs giorgi III-is gamefebis TariRis dadgenisaTvis, cxadia, ar aqvT<br />

iseTi wyaroTmcodneobiTi Rirebuleba, rogoric tbeTis saxarebis 1161<br />

wlis anderZsa da samTavisis taZris 1168 wlis warweras gaaCniaT.<br />

miuxedavad amisa, 1913 wlisaTvis, rodesac qarTuli istoriografia<br />

tbeTis saxarebis 1161 wlis anderZisa da samTavisis taZris 1168 wlis<br />

warweris mier SemoTavazebuli orwliani monakveTis _ 1156-1157 wlebis<br />

dasaviwroveblad sinqronuli periodis raime sxva wyaros ar icnobda,<br />

ivane javaxiSvilma savsebiT logikuri nabiji gadadga, man swored vardan<br />

arevelcis cnobasa da A-85-is kinklosis minawerze dayrdnobiT<br />

daaviwrova zemoxsenebuli orwliani qronologiuri monakveTi da giorgi<br />

III-is aRsaydrebis faqti 1156 wliT daaTariRa (javaxiSvili 1913: 551-552).<br />

mogvianebiT qarTulma istoriografiam upirobod gaiziara ivane<br />

javaxiSvilis mier SemoTavazebuli TariRi. dReisaTvis giorgi III-is<br />

gamefeba 1156 wliT aris gansazRvruli rogorc samecniero, ise<br />

saenciklopedio xasiaTis gamocemebSi (buniaTovi 1966: 285; odiSeli 1968:<br />

90-91; soxaSvili 1968: 193; badriZe 1973: 27; berZeniSvili 1973: 68; metreveli<br />

1973: 104; Tofuria 1975: 17; metreveli 1978: 159-160; lorTqifaniZe 1979a: 263,<br />

286-288; Todua 1979: 52, 56; fuTuriZe 1955: 67; qadagiZe 1985: 140; kvaWantiraZe<br />

1989: 106-107; stefnaZe 1990: 23; jafariZe 1995: 99; stefnaZe 1999; davlianiZe<br />

2000: 93; saqarTvelos ... 2000b: 132-134 da sxv.).<br />

giorgi III-is aRsaydrebis TariRis dadgenisaTvis fasdaudebel<br />

cnobebs gvawvdis Ven.4-is 1160 wlis anderZis teqsti. vinaidan Cven zemoT<br />

ukve dawvrilebiT ganvixileT am anderZTan dakavSirebuli sxvadasxva<br />

orbelianebis mzakvrobis Sedegad, radgan maT adgilas daayena TirqaSi. isini<br />

SeTanxmebuli iyvnen daviTis Zma giorgisTan, rom [is] daniSnavda [maT] mxedarTmTavrad.<br />

giorgim miiRo samefo gvirgvini 605 (1156) wels~ (vardan arevelci 2002: 145).<br />

92


sakiTxebi, aq aRarafers vityviT mis Taobaze da pirdapir moviyvanT<br />

kolofonis teqsts:<br />

`saxeliTa R(mrT)isaÁTa, wignsa amas ewodebis sa|natreli. daiwera<br />

ÃeliTa undoÁsa, Sav | nik(olo)z nikraÁsaÁTa, sanaxebsa w(mid)isa m(a)misa<br />

d(avi)Tissa, | garesjas, kedelsa (?), r(ome)lsa ewodebis saxelad | berTaÁ,<br />

qronikonsa tp (1160 w.), mefobasa Zisa | d(eme)tres g(iorg)isaze, welsa me-<br />

fobisa <strong>misi</strong>sasa g (3). | daamyaren R(merTma)n mefob(a)Á <strong>misi</strong> saTnod<br />

o(Âfl)isa C(ue)nisa | i(es)Â q(ristÀ)s{a}, r(om)lisaÁ ars d(ide)b(a)Á<br />

uk(uni)Ti uk(unisadmd)e, a(me)n da Sa|v nikrasa SromisaTÂs k(urT)x(e)vaÁ<br />

s(au)k(u)n(o)Á, a(me)n. | d(ide)b(a)Á R(merTs)a sr(u)lmyofelsa y(ovel)Tasa,<br />

a(me)n. | me{u}feo, g(ua)k(urT)x(e)n~.<br />

rogorc vxedavT, garejuli krebulis anderZis Tanaxmad, <strong>xelnaweris</strong><br />

gadaweris TariRi _ 1160 weli, imavdroulad, iyo giorgi III-is zeobis me-3<br />

indiktioni. Sesabamisad, 1160 weli, SeiZleba, iyos <strong>misi</strong> mefobis rogorc<br />

me-2 wlis dasasruli da me-3-s dasawyisi, ise _ me-3 wlis dasasruli da<br />

me-4-s dasawyisi. pirvel SemTxvevaSi, giorgi III-is aRsaydrebis TariRad<br />

viRebT 1158, xolo meore SemTxvevaSi _ 1157 wels.<br />

cxadia, am or TariRs Soris upiratesobas verc erTs ver mivcemdiT,<br />

rom ara sinqronuli periodis ori sxva Zegli _ tbeTis saxarebis<br />

anderZi da samTavisis warwera, romelTa mier SemoTavazebuli orwliani<br />

monakveTi _ 1156-1157 wlebi mxolod im pirobiT emTxveva Ven.4-is anderZSi<br />

miTiTebul orwlian monakveTs _ 1157-1158 wlebs, Tuki giorgi III-is<br />

gamefebis TariRad 1157 wels aviRebT.<br />

am SemTxvevaSi, gamova, rom garejuli krebulis gadaweris TariRi<br />

(1160 w.) namdvilad giorgi III-is zeobis me-3 indiktions (me-3 wlis dasas-<br />

ruli da me-4-s dasawyisi) warmoadgens, tbeTis saxrebis anderZis TariRi<br />

(1161 w.) _ <strong>misi</strong> mefobis me-5 indiktionia (me-4 wlis dasasruli da me-5-s<br />

dasawyisi), xolo samTavisis warweris TariRi (1168 w.) giorgi III-is mmar-<br />

Tvelobis _ me-12 indiktioni (me-11 wlis dasasruli da me-12-s dasawyisi).<br />

yvela sxva SemTxvevaSi, erTi mxriv, Ven.4-is anderZi, xolo, meore<br />

mxriv, tbeTis saxarebis anderZi da samTavisis taZris warwera<br />

absoluturad sxvadasxva TariRs _ an 1158, an kidev 1156 wels gvaZleven.<br />

93


amdenad SeiZleba vendoT garejuli krebulis anderZSi dacul<br />

cnobas? vfiqrobT, rom es cnoba savsebiT sarwmunoa. jer erTi, Ven.4-is<br />

gadamweri nikoloz nikraÁ giorgi III-is gamefebis Tanamedrovea da mefis<br />

aRsaydrebasa da <strong>xelnaweris</strong> gadaweras Soris sxvaoba mxolod sam wels<br />

Seadgens. meorec, nikraÁ garejSi moRvawe mwignobaria, aqauri savaneebi ki<br />

am dros ukve samefo monastrebs warmoadgendnen (lominaZe 1966b: 123-124).<br />

Sesabamisad, garejeli moweseebisa da, maT Soris, Ven.4-is<br />

gadamwerisaTvis samefo karis peripetiebi kargad unda yofiliyo<br />

cnobili. metic, anderZSi giorgi III-sTan dakavSirebul kidev erT frazas<br />

vxvdebiT: daamyaren RmerTman mefobaÁ <strong>misi</strong> saTnod oÂflisa Cuenisa iesÂ<br />

qristÀsa~, sadac TiTqos cxadliv unda Candes gadamweris SeSfoTeba<br />

samefo karze atexili dinastiuri brZolebis gamo da amitomac aris, rom<br />

igi ufals maincadamainc giorgi III-is taxtis ganmtkicebas evedreba.<br />

Cveni mosazrebis marTebulobas adasturebs somexi istorikosis<br />

samuel anecis qronikac 80 . rogorc cnobilia, samuel aneci XII saukunis<br />

moRvawe iyo da Tavisi qronikac 1182 wels hqonda Sedgenili (meliqseT-begi<br />

1949: 253). Sesabamisad, mis cnobebs CvenTvis iseTive wyaroTmcodneobiTi Ri-<br />

rebuleba aqvs, rogorc sinqronuli periodis danarCen sam Zegls _ gareju-<br />

li krebulis anderZs, tbeTis saxarebis kolofonsa da samTavisis taZris<br />

warweras. samuel anecis Txzulebis erTi fragmentis qarTuli Targmani<br />

2000 wels gamoaqveyna wyaroTmcodne nino TorTlaZem. teqsti gvamcnobs:<br />

`604 wels (1155 w.) gardaicvala qarTvelTa mefe demetre da gamefda<br />

<strong>misi</strong> Ze daviTi, xolo ori wlis Semdeg isic gardaicvala. <strong>misi</strong><br />

Zalaufleba misma Zmam giorgim miiRo~ (TorTlaZe 2000: 79) 81 .<br />

80 anisis sakaTedro taZris xucesis samuel anecis (1110-1190 ww.) saistorio qronika<br />

Sedgenilia 1182 wels (meliqseT-begi 1949: 253). arsebobs Txzulebis sruli somxuri<br />

teqstis a. ter-miqelianiseuli gamocema, romelic, Tavis mxriv, dabeWdilia 1893 wels.<br />

publikacia damyarebulia eCmiawinis biblioTekaSi dacul 13 xelnawer nusxaze<br />

(TorTlaZe 2000: 79).<br />

81 aqve unda aRiniSnos, rom eCmiawinis zemoxsenebuli 13 xelnaweridan 10 xelnawerSi<br />

miTiTebulia `ori weli~, samSi ki _ `ori Tve~. nino TorTlaZe iTvaliswinebs laSagiorgisdroindeli<br />

mematianis cnobasa da XVIII saukunis qarTuli kinklosis minawers<br />

da upiratesobas sami <strong>xelnaweris</strong> wakiTxvas aZlevs. mkvlevari fiqrobs, rom Samuel<br />

anecis qronikaSi Tavdapirvelad aRniSnuli iyo ori Tve, mogvianebiT ki teqstis<br />

araswori wakiTxvis safuZvelze, an, SesaZloa, Segnebuladac es adgili gadaakeTes da<br />

miiRes ori weli (TorTlaZe 2000: 79-80). Cven sayuradRebod gveCveneba es msjeloba,<br />

Tumca tradiciuli mosazreba ufro marTebuli gvgonia. miT ufro, rom zemoxsenebuli<br />

94


amrigad, xelT gvaqvs kidev erTi saintereso faqti _ giorgi III-is<br />

mefed kurTxevas Ven.4-is anderZis, tbeTis saxarebis kolofonisa da<br />

samTavisis warweris garda, 1157 wliT aTariRebs XII saukunis kidev erTi<br />

Zegli _ samuel anecis qronika.<br />

aseT viTarebaSi bunebrivad Cndeba kiTxva: tbeTis saxarebis anderZis,<br />

samTavisis taZris warwerisa da stefanos orbelianis mier<br />

SemoTavazebuli orwliani monakveTis _ 1156-1157 wlebis dasaviwroveblad<br />

wyaroTa romel jgufs unda mieces upiretesoba _ vardan arevelcis<br />

Txzulebasa da A-85-is kinkloss, romlebic giorgi III-is gamefebas 1156<br />

wliT aTariReben, Tu garejuli krebulis kolofonsa da samuel anecis<br />

Txzulebas, romlebic amave faqts 1157 wliT gansazRvraven?<br />

Cven wyaroebis Sepirispirebisas upiratesobas Ven.4-is kolofonsa da<br />

samuel anecis qronikas vaZlevT. jer erTi, es Zeglebi, vardan arevelcis<br />

Txzulebisa da A-85-is kinklosis minawerisagan ganxvavebiT, giorgi III-is<br />

sicocxleSia Sedgenili da gacilebiT sando pirvelwyaroebs warmoad-<br />

gens. mere meorec, kargad aris cnobili, rom vardan arevelci, romelic,<br />

sazogadod, sando avtorad aris miCneuli, XII saukunis saqarTvelos<br />

istoriis qronologiisaTvis ramdenime mcdarsa Tu sadao TariRsac<br />

gvawvdis. es sakiTxi istorikos eka kvaWantiraZis mier kargad aris<br />

Seswavlilia (kvaWantiraZe 1989: 104-112) da amitom, masze aq aRar<br />

SevCerdebiT.<br />

rac Seexeba A-85-is kinklosis minawers, aq saqme kidev ufro rTulad<br />

gvaqvs. teqstis Tedo Jordaniaseuli gamocema Semdegi saxiT ikiTxeba:<br />

`q(oroni)k(on)s to (1150 w.), dasabamiTgan xRÁ (1156 w.), aqa Ze dimitri<br />

mefisa giorgi mefe iqmna~ (Jordania 1892: 255). e. i. minaweri giorgi III-is<br />

gamefebis Sesaxeb or sxvadasxva TariRs gvaZlevs _ 1150 da 1156 wlebs. am<br />

or TariRs Soris, Tedo Jordaniam upiratesoba 1156 wels misca<br />

(Jordania 1892: 255), ivane javaxiSvilma ki, Tavis mxriv, savsebiT gaiziara<br />

es mosazreba (javaxiSvili 1913: 551).<br />

werilobiTi wyaroebis mier giorgi III-is mefed kurTxevis 1157 wliT daTariReba daviT<br />

V-is swored rom orwliani mmarTvelobis sasargeblod metyvelebs.<br />

95


mogvianebiT, 1968 wels A-85-is kinklosis minawerebi gamoaqveyna<br />

jumber odiSelmac. mkvlevarma CvenTvis saintereso minaweris qronikoni<br />

sulac tv-d (306+780=1086 w.) waikiTxa da masTan SedarebiT upiratesoba,<br />

rasakvirvelia, dasabamiTgan aTvlil TariRs _ 1156 wels misca (odiSeli<br />

1968: 26).<br />

kidev ufro mogvianebiT, 1974 wels saqarTvelos mecnierebaTa<br />

akademiis korneli kekeliZis saxelobis xelnawerTa institutma gamosca<br />

yofili saeklesio muzeumis (A) koleqciis akademiuri `aRwerilobis~ I 1<br />

tomi, sadac Setanili iyo A-85-is kinklosis minawerebi. am publikaciaSi<br />

CvenTvis saintereso teqsti Semdegi saxiT ikiTxeba: `[1157 w.] aqa Ze<br />

dimitri mefisa giorgi mefe iqmna~ (bregaZe ... 1973: 295).<br />

amrigad, minaweris akademiur gamocemaSi qoronikonis TariRad<br />

miTiTebulia ara 1150 an 1086 wlebi, rogorc amas Tedo Jordaniasa da<br />

jumber odiSelis publikaciebSi vxvdebiT, aramed _ 1157 weli.<br />

sakiTxis sabolood garkvevis mizniT, piradad gavecaniT xelnawers.<br />

gairkva, rom sakuTriv kinkloss mxolod qronikonis TariRebi uzis.<br />

amasTan, <strong>misi</strong> aTvla saxeldobr 1157 wliT iwyeba da nusxuri minaweric _<br />

`aqa Ze dimitri m(e)fis(a)Á g(iorg)i mefe iqmna~, swored am wlis gaswvriv<br />

aris miTiTebuli.<br />

ase, rom A-85-is kinklosis minaweri giorgi III-is mefed kurTxevas<br />

aTariRebs ara 1156, aramed _ 1157 wliT. es ki, agreTve, adasturebs Cveni<br />

zemoT gamoTqmuli mosazrebis marTebulobas.<br />

metic, Tu zemoT warmodgenili Cveni dakvirvebebi sworia, maSin<br />

SegviZlia, kidev ufro davakonkretoT giorgi III-is gamefebis TariRi.<br />

tbeTis saxarebis anderZSi miTiTebulia, rom giorgi III-m suqmanis-Ze<br />

anisTan <strong>misi</strong> zeobis me-5 indiktions daamarcxa (bregaZe ... 2004: 355-356).<br />

paralelurad amisa, ivane javaxiSvilma arabi mematianis ibn al-asiris<br />

cnobaze dayrdnobiT, gaarkvia, rom qarTvelebma xlaTis mmarTveli suqman<br />

II agvistos TveSi daamarcxes (javaxiSvili 1913: 555-556).<br />

am bolo qronologiur monacems didi mniSvneloba aqvs sakiTxis<br />

garkvevisaTvis, vinaidan Cvens mier zemoT gamoTqmuli mosazrebis Tanax-<br />

mad, 1161 weli giorgi III-is zeobis me-4 wlis dasasruls da me-5-s dasaw-<br />

yiss warmoadgenda. Sesabamisad, 1161 wlis agvistoSi giorgi III-is mefobis<br />

96


me-5 weli ukve dawyebuli yofila da amitom <strong>misi</strong> mefed kurTxevac 1157<br />

wlis dasawyisidan agvistomde periodiT unda ganisazRvros.<br />

amrigad, Cven viTvaliswinebT 1160 wels garejSi gadawerili<br />

krebulis (Ven.4-is) anderZis, tbeTis saxarebis (Q-929-is) 1161 wlis<br />

kolofonis, samTavisis taZris 1168 wlis lapidaruli warweris, XII<br />

saukunis somexi istorikosis samuel anecis qronikis, stefanos<br />

orbelianis mier XIII saukunis miwuruls Sedgenili `siuniqis istoriisa~<br />

da XIII-XIV saukuneebis xelnaweri krebulis (A-85-is) kinklosis cnobaTa<br />

urTierTmimarTebas da samecniero sazogadoebas vTavazobT mosazrebas,<br />

rom giorgi III saqarTvelos samefo taxtze avida ara 1156 wels, rogorc<br />

es aqamde iyo miRebuli qarTul istoriografiaSi, aramed, odnav ufro<br />

mogvianebiT, kerZod, 1157 wels 82 .<br />

82 giorgi III-is gamefebis 1157 wliT daTariRebas praqtikulad araviTari koreqtivi ar<br />

Seaqvs Semdgomi periodis qronologiaSi. gamonaklisia giorgi III-is ori sigeli _ 1170<br />

wlisa mRvimisadmi (enuqiZe ... 1984: 67-70) da 1177 wlisa saqarTvelos eklesiisadmi<br />

(enuqiZe ... 1984: 71-72). Cveni mosazrebebis gaTvaliswinebiT, pirveli sabuTi _ 1170-1171,<br />

meore ki _ 1177-1178 wlebiT unda daTariRdes. rac Seexeba danarCen masalas, misma<br />

Seswavlam gviCvena, rom 1157 wlis Semdgomdroindeli arcerTi sxva movlena ar<br />

TariRdeba giorgi III-is zeobis indiktioniT. samagierod, giorgi III-is aRsaydrebis<br />

gadaTariRebam garkveuli cvlilebebi unda Seitanos demetre I-is mmarTvelobis bolo<br />

wlebisa da daviT V-is mefobis ukve damkvidrebul qronologiaSi. Tumca es uaRresad<br />

problematuri sakiTxi warmodgenili naSromis farglebs scildeba da Semdgomi<br />

kvlevis sagans warmoadgens.<br />

97


$2. moqvis episkoposis luka<br />

oZrxelis xuTi minaweri (1363 w.) 83<br />

Tavdapirvelad warmovadgenT gansaxilav minawerebs.<br />

I. Sesrulebulia 3r-s zeda aSiaze. daaxl. 14 X 17 sm. mxedruli. erTi<br />

striqoni. naweria moSavo-moyavisfro melniT. gankveTilobis niSani _<br />

orwertili. qaragmis niSnebi ar axlavs. kolofonis dasawyisi da<br />

dasasruli moqceulia sarestavracio qaRaldis qveS. es fragmentebi<br />

amovikiTxeT nawilobriv, <strong>xelnaweris</strong> originalSi, neonis naTurisa da<br />

ultraiisferi sxivebis daxmarebiT.<br />

[wign-] [- - -] sanatreli: xe[l...]<br />

wign[i] [ese] `sanatreli~ xel.. .<br />

II. Sesrulebulia 187r-s zeda naxevarze. 18,4 X 13,5 sm. mxedruli.<br />

qanwili _ xveulad. naweria moSavo-moyavisfro melniT. qanwilTan<br />

dasmuli orwertili _ singuriT. gankveTilobis niSnebi _ wertili an<br />

orwertili TiTqmis yoveli sityvis Semdeg. qaragmis niSnebi ar axlavs.<br />

minaweris marcxena kide moqceulia sarestavracio qaRaldis qveS. es<br />

fragmentebi amovikiTxeT <strong>xelnaweris</strong> originalSi, neonis naTuris gamWol<br />

Suqze. teqsts axasiaTebs aemetoba.<br />

[q:] qristes. merno: Zmano: dano: yuvlno:<br />

[mo]yuareno: sasufevlisano: codvili:<br />

[mo]quli: oZÃeli: luka: gevdrebiT:<br />

[vina]ca: ama: wignsa: miemTxuvaneT: WemaTuis:<br />

[Sen]doba: brZaneT: aqa Jami: vuwirve:<br />

[mit]rapolitsa: da: Tqunca: Sendoba:<br />

[mib]rZaneT:<br />

83 winamdebare paragrafSi ganxiluli sakiTxebisa da miRebuli daskvnebis ZiriTadi<br />

nawili Setanili gvaqvs 2003-2004 wlebSi dabeWdil or statiaSi: 1. `moqvis ucnobi<br />

episkoposi luka oZrxeli (1360-iani ww.) da <strong>misi</strong> xuTi minaweri XII saukunis garejuli<br />

krebulis (Ven.4-is) aSiebidan~ (jojua 2003g); da 2. `ramdenime axali cnoba moqveli<br />

episkoposis luka oZrxelis (1360-iani ww.) biografiisaTvis~ (jojua 2004).<br />

98


q. qristes m{i}erno Zmano, dano, y{o}v{e}lno | moyuareno<br />

sasufevlisano, codvili | moquli oZÃeli luka gev{e}drebiT, | vinca<br />

ama wignsa miemTxuvneT, {C}emTuis | Sendoba brZaneT. aqa Jami<br />

vuwirve | mitrapolitsa da Tqu{e}nca SendobaÁ | mibrZaneT.<br />

III. Sesrulebulia 208r-s qveda aSiaze. 17,9 X 6,7 sm. mxedruli. ori<br />

striqoni. naweria moSavo-moyavisfro melniT. gankveTilobis niSani _<br />

orwertili TiTqmis yoveli sityvis Semdeg. qaragmad naxmaria marjvena<br />

kidiT zeaweuli horizontaluri xazi. II striqonis dasawyisi dakargulia<br />

furclis zedapiris aqerclis gamo. es fragmenti aRdgenili gvaqvs<br />

konteqstis mixedviT. amave II striqonis qveda kide da dasasruli moqceu-<br />

lia sarestavracio qaRaldis qveS. es fragmentebi amovikiTxeT<br />

<strong>xelnaweris</strong> originalSi, neonis naTuris gamWol Suqze.<br />

moqulisaTis: vinca: Sendob[a: br]<br />

[Zan]˜T: R˜Tman: Segindos: T[quenca]<br />

moqulisaT{u}is vinca Sendoba br|Zan(o)T, R(mer)Tman Segindos Tquenca.<br />

IV. Sesrulebulia 265v-sa da 266r-s qveda aSiebze. 25,7 X 3,8 sm.<br />

mxedruli. qanwili _ mTavruliT. erTi striqoni. teqsti iwyeba 265v-ze da<br />

sruldeba 266r-ze. naweria moSavo-moyavisfro melniT. gankveTilobis<br />

niSani _ orwertili TiTqmis yoveli sityvis Semdeg. qaragmad naxmaria<br />

marcxniv daxrili horizontaluri xazi. minaweris dasasruli moqceulia<br />

sarestavracio qaRaldis qveS. es fragmenti amovikiTxeT <strong>xelnaweris</strong><br />

originalSi, neonis naTuris gamWol Suqze.<br />

A<br />

moqulsa: oZrÃellsa lukas R[T˜man: Seondvnes:]<br />

q. moqulsa oZrÃel{e}lsa 84 lukas R(mer)Tman Se{u}ndvnes.<br />

84 aRniSnuli sityva 2002 gamoqveynebul erT-erT statiaSi SecdomiT gvqonda wakiTxuli<br />

rogorc: `omar-yofilsa~ (jojua 2003g: 35-36).<br />

99


V. Sesrulebulia 303r-s qveda aSiaze. 16,6 X 4,2 sm. mxedruli. ori<br />

striqoni. naweria moSavo-moyavisfro melniT. gankveTilobis niSani _<br />

orwertili TiTqmis yoveli sityvis Semdeg. qaragmis niSnebi ar axlavs.<br />

teqstis dasawyisi dakargulia 303r-s marcxena aSiidan sarestavracio<br />

qaRaldis aZrobisa da furclis zedapiris dazianebis gamo. es fragmenti<br />

aRdgenili gvaqvs konteqstis mixedviT.<br />

[o]ras: da: sami: welwdi: aris: odes<br />

ese wgni dawerila<br />

oras da sami wel{i}w{a}di aris, odes | ese w{i}gni dawerila.<br />

pirvel rigSi, gavarkvioT minawerebis avtoris vinaoba. II, III, da IV<br />

kolofonebze dayrdnobiT, danamdvilebiT SeiZleba iTqvas, rom minawerebi<br />

Sesrulebulia `moquli lukas~ anu moqveli episkoposis lukas mier: II.<br />

`codvili moquli... luka gevedrebiT, vinca ama wignsa miemTxuvneT, CemTuis<br />

Sendoba brZaneT~; III. `moqulisaTuis vinca Sendoba brZanoT, RmerTman<br />

Segindos Tquenca~; da IV. `moqulsa... lukas RmerTman Seundvnes~ 85 .<br />

rodis iyo dawerili luka moqvelis kolofonebi? am kiTxvaze<br />

pasuxs V minaweris teqsti gvawvdis: `oras da sami weliwadi aris, odes<br />

ese wigni dawerila~. amrigad, irkveva, rom luka moqvelis V kolofoni,<br />

masTan erTad ki, danarCeni oTxi minaweric, Sesrulebuli iyo `wignis~,<br />

igive garejuli krebulis gadanusxvidan (1160 w.) `oras da sami~ (203)<br />

wlis Semdeg anu 1363 wels (1160+203=1363 w.).<br />

85 aRsaniSnavia, rom kolofonebSi luka oZrxelis saepiskoposo wodeba moyvanilia<br />

`moquli~-s formiT, romelic, Tavis mxriv, toponim `moqvi~-s arqauli fonetikuri<br />

variantebidan _ `moqÂ~-`moqu~-dan unda momdinareobdes. `matiane qarTlisa~ (XI s.) _<br />

`aman (afxazTa mefe leon III-m (957-967 ww.) _ T. j.) aRaSena eklesia moqÂsa da Seqmna<br />

saydrad saepiskoposod, akurTxa da ganasrula yovliTa gangebiTa~ (matiane qarTlisa<br />

1955: 270); vaxuSti batoniSvilis `aRwera samefosa saqarTvelosa~ (1742-1745 ww.) _ `xolo<br />

ama egrisis mdinaris dasavliT dis moqÂs mdinare Cdilodam samÃriT. gamosdis kavkass<br />

da mierTvis ilors zRuas. am mdinaresa zeda, mTaSi, ars moqus eklesia gumbaTiani,<br />

didnagebi. aRaSena T˜(9) mefeman afxazTaman leon SemkobiTa didiTa. zis episkopozi,<br />

mwyemsi kodoris mdinarisa da moqÂs mdinaris Sorisis adgilisa. aramed ese mdinare<br />

moqÂsa dis moquamde aRmosavlidam dasavleTad, xolo moqÂs mdinaris dasavliT dis<br />

kodoris mdinare~ (batoniSvili vaxuSti 1973: 780-781).<br />

100


sad da romel savaneSi iyo daculi garejuli krebuli 1363 wels,<br />

rodesac is luka moqvelma moixila? am kiTxvaze pasuxis gacemis mizniT,<br />

kidev erTxel unda mivubrundeT Ven.4-is istorias.<br />

Cven zemoT vaCveneT, rom 1160 wels garejSi gadawerili krebuli XV<br />

saukunis II naxevrisaTvis ukve wmida miwaze iyo gadatanili da ierusali-<br />

mis erT-erTi qarTuli eklesiisa Tu monastris sakuTrebas warmoadgenda.<br />

aqedan, logikurad gamomdinareobs daskvna, rom 1363 wlisaTvis Ven.4 an<br />

kvlavindeburad garejis mravalmTaSi inaxeboda, an kidev, ukve wmida<br />

miwaze iyo gadatanili.<br />

es, erTi SexedviT, zogadi daskvna Zalzed aiolebs viTarebas.<br />

marTlac, luka moqvelis II kolofonSi vawydebiT iseT miniSnebas, ro-<br />

melic saSualebas gvaZlevs, zustad davadginoT, Tu sad inaxeboda<br />

garejuli krebuli 1363 wels. mxedvelobaSi gvaqvs II minaweris pirveli<br />

winadadeba: `q. qristes mierno Zmano, dano, yovelni moyuareno sasu-<br />

fevlisano, codvili moquli oZÃeli luka gevedrebiT, vinca ama wignsa<br />

miemTxuvneT, CemTuis Sendoba brZaneT~.<br />

citirebuli teqstidan naTlad Cans, rom moqveli mRvdelmTavari<br />

Sendobis Tqmas evedreba aramxolod samonastro Zmobas, aramed sadRac<br />

iqve mosagre monazon dedebsac: `qristes mierno Zmano, dano~. aRniSnuli<br />

garemoeba a priori gamoricxavs kolofonis garejSi daweris SesaZ-<br />

leblobas. marTlac, dReisaTvis samecniero literaturaSi myarad aris<br />

dadgenili, rom garejis mravalmTis udabnoebSi dedebs arasodes umoRva-<br />

wiaT da aqauri savaneebic mxolod mowese mamebisaTvis iyo gankuTvnili.<br />

aRniSnulidan gamomdinare, ufro misaRebi Cans is mosazreba, rom<br />

luka moqvelma garejuli krebuli wmida miwaze moixila. miRebuli<br />

daskvnis sasargeblod, pirvel rigSi, metyvelebs is garemoeba, rom Sua<br />

saukuneebSi ierusalimsa da mis SemogarenSi moqmedebda, sul mcire, sami<br />

qarTuli dedaTa monasteri mainc: kappaTa, dertavi da derTufa (menabde<br />

1980: 145-147). Sesabamisad, ierusalimis qarTul koloniaSi, garejis<br />

samonastro Zmobisgan gansxvavebiT, gaerTianebuli iyvnen deda-moweseebic<br />

da amitomac, sulac ar aris gasakviri, rom luka moqveli Sendobis Tqmas<br />

maTac evedreboda.<br />

101


Cveni mosazrebis marTebulobas adasturebs kidev erTi garemoeba.<br />

luka moqvelis minawerSi naxsenebi fraza _ `Zmano da dano~, Zalzed gav-<br />

rcelebuli da praqtikulad, trafaretuli gamonaTqvamis saxiT gvxvdeba<br />

ierusalimis jvris qarTvelTa monastris saaRape wignis CanawerebSi:<br />

`...gaviCineT juarisa <strong>mama</strong>man ioane moZRuarman da kandelakman da aRdgo-<br />

mel(a)man da srulad saR(m)aToman krebulman ZmaTa da daTa: saxarebasa<br />

da sÂnaqsarsa zeda dalocva~ (metreveli 1962: 76); `Cuen, juarelTa ZmaTa<br />

da daÁTa da sruliad saR(mr)T(o)man krebulman, davdeviT ese wigni...~<br />

(metreveli 1962: 77); `patronsa qaixosros Seundvnes RmerTman, ZmaTa da<br />

daÁTaÁca mravali moguces calke...~ (metreveli 1962: 77) da sxv.<br />

amrigad, vfiqrobT, danamdvilebiT SeiZleba iTqvas, rom 1363 wels,<br />

roca luka moqvelma Ven.4 moixila, garejuli krebuli ukve wmida miwaze<br />

iyo daculi da erT-erT adgilobriv qarTul eklesiasa Tu monasterSi<br />

inaxeboda.<br />

miRebuli daskvna, pirvel rigSi, Ven.4-is kodikologiisaTvis aris<br />

mniSvnelovani. marTlac, winamdebare naSromis I TavSi mxolod imis<br />

dadgena SevZeliT, rom garejuli krebuli wmida miwaze XV saukunis II<br />

naxevris winare xanebSi iyo gadatanili. luka moqvelis kolofonebi gar-<br />

kveulwilad azusteben am TariRs da gvauwyeben, rom Ven.4 1363 wels ukve<br />

ierusalimis erT-erT qarTul savaneSi iyo daculi.<br />

amgvarad, dgindeba, rom 1160 wlis garejuli krebuli saqarTvelodan<br />

wmida miwaze gadatanili iyo ara XV saukunis II naxevarSi, aramed<br />

gacilebiT ufro adre, 1363 wlis winare xanebSi.<br />

luka moqvelis minawerebs didi mniSvneloba aqvs moqvis saepis-<br />

koposos istoriisaTvisac. daviwyoT imiT, rom Ven.4-is kolofonebSi mox-<br />

seniebuli luka moqvelis saxeli specialuri literaturisaTvis sru-<br />

lebiT ucnobia. igi Seyvanili ar aris moqvis episkoposTa arc lia axa-<br />

laZis (axalaZe 1998: 73-75), arc beJan xoravas (xorava 1998: 1998. 48-52) da<br />

arc giorgi kalandias (kalandia 2002: 208-215) mier Sedgenil qronolo-<br />

giur rigebSi.<br />

garejuli krebulis 1363 wlis kolofonebi erTgvarad avseben am<br />

xarvezs da warmogvidgenen aqamde ucnob mRvdelmTavars _ luka moqvels,<br />

102


omlis moRvaweobac, <strong>misi</strong>ve minawerebis TariRidan (1363 w.) gamomdinare,<br />

daaxloebiT XIV saukunis 60-iani wlebiT unda ganisazRvros 86 .<br />

garda amisa, Ven.4-is kolofonebi Zvirfas cnobebs gvawvdian moqvis<br />

saepiskopososa da ierusalimis qarTuli koloniis urTierTobebis Sesa-<br />

xebac. rogorc garejuli krebulis minawerebidan irkveva, 1363 wels erT-<br />

erTma moqvelma mRvdelmTavarma lukam wmida miwaze imogzaura. man erT-<br />

erT adgilobriv, savaraudod, qarTul savaneSi saRmrTo liturgia aRas-<br />

rula da vinme mitropolits Jami uwira. wmida miwaze yofnis dros luka<br />

moqveli sagangebod gaecno adgilobrivi qarTuli koloniis kuTvnil<br />

xelnawerebs da erT-erTi maTganis, 1160 wlis garejuli krebulis<br />

aSiebze sakuTari xeliT Seasrula xuTi mxedruli minaweris teqsti 87 .<br />

86 aq usaTuod unda SevexoT kidev erTi ucnobi moqveli episkoposis sakiTxs. samecniero<br />

wreebisaTvis kargad aris cnobili 1300 wlis moqvis oTxTavi, romlis minawerebSic<br />

moxseniebulia oTxi moqveli mRvdelmTavari _ danieli, abrahami, ambria da filipe: 1.<br />

`d[a]n[ie]l moq[ue]l mTavarebiskopozi~; 2. `moqvisaÁ R(mr)TismSobelo! Seiwyale suli<br />

Tq(ue)n win mdegisaÁ moqvel mTavar ebiskopozisaÁ abrahamisaÁ, a(mi)n~ (qaragmis gaxsna<br />

Cvenia _ T. j.); 3. `mTavar ebiskozsa [!] moqvelsa ambr(i)as S(eundv)n(e)s R(merTma)n, a(mi)n~<br />

(qaragmis gaxsna Cvenia _ T. j.); da 4. `sulsa moq[ve]l mTavar ebikopossa [!] CxetiZesa<br />

filipessa S(eundv)nes R(merTma)n, a(mi)n~ (qaragmis gaxsna Cvenia _ T. j.) (bregaZe ... 1959a:<br />

314-315). amaTgan, moqvel episkoposTa qronologiur rigebSi Seyvanilia mxolod sami<br />

episkoposi: danieli, abrahami da filipe (axalaZe 1998: 73-75; xorava 1998: 48-52; kalandia<br />

2002: 208-215). rac Seexeba meoTxe mRvdelmTavars _ ambrias, mas mkvlevrebi ratomRac<br />

saerTod uvlian gverds. aseTi damokidebuleba, Tavis mxriv, mxolod imiT SeiZleba<br />

iyos gamowveuli, rom qronologiuri rigebis Semdgenlebma, romlebic SesaniSnavad<br />

icnoben moqvis oTxTavis kolofonebs, abrahami da ambria erTi da imave pirad miiCnies,<br />

rac, rasakvirvelia, Secdomaa. daviwyoT imiT, rom bibliuri wignebis Tanaxmad, abrahami||abraami<br />

(Sesaqme 26,3; 32,9; isu naves Ze 24,3; esaia 51,2; maTe 3,9; luka 3,8; ioane 8,39; 8,56;<br />

saqme mociqulTa 7,2; romaelTa 4,1; 4,12; 4,16) da ambria (III mefeTa 16,16; 16,21; 16,25; 16,30;<br />

III mefeTa 8,26; malaqia winaswarmetyveli 6,16) srulebiT sxvadasxva saxelebia. metic,<br />

bibliur paralelebs rom davaneboT Tavi, abrahamisa da ambrias sxvadasxvaoba moqvis<br />

oTxTavis kolofonebidanac naTlad Cans. aq pirveli saxeli gadmocemulia, rogorc:<br />

`abrahami~, xolo meore saxeli,rogorc: `ambr(i)a~ (bregaZe ... 1959a: 314-315). garda amisa,<br />

gasaTvaliswinebelia isic, rom ambrias minaweri ufro naklebkaligrafiuli xeliT<br />

aris Sesrulebuli, vidre _ abrahamisa (bregaZe ... 1959a: 315), rac, Tavis mxriv, swored<br />

imaze miuTiTebs, rom gansaxilavi kolofonebis damweri sxvadasxva piri iyo. es<br />

garemoeba ki kidev ufro naklebsarwmunos xdis abrahamisa da ambrias gaigivebas. aqedan<br />

gamomdinare, vfiqrobT, rom aRniSnuli xarvezi usaTuod unda gaswordes da<br />

moqvel mRvdelmTavarTa rigs, luka oZrxelis garda, daematos kidev erTi piri _ mTavarepiskoposi<br />

ambria. calke saubris Temaa ambria moqvelis moRvaweobis qronologia.<br />

Cveni dakvirvebiT, am sakiTxis garkveva Sesaba<strong>misi</strong> kolofonis paleografiuli<br />

monacemebis Seswavlis safuZvelze unda moxdes, es ki, scildeba Cveni amJamindeli<br />

interesebis farglebs.<br />

87 aqve SevniSnavT, rom moqveli lukas piligrimobis faqti sxva mxrivac aris<br />

aRsaniSnavi. kerZod, luka aris pirveli da, jerjerobiT, erTaderTi episkoposi<br />

CvenTvis cnobil moqvel mRvdelmTavrebs Soris, visac raime saxis kavSiri hqonda<br />

wmida miwaze moRvawe qarTul koloniasTan.<br />

103


yovelive zemoTqmulis Semdeg, oriode sityviT unda SevexoT II ko-<br />

lofonSi moxseniebuli `mitrapolitis~ sakiTxsac 88 . aq saintereso, pir-<br />

vel rigSi, is aris, Tu saxeldobr romeli eklesiis mRvdelmTavari igu-<br />

lisxmeba teqstSi _ afxazeTis sakaTolikososi, qarTlis sapatriarqosi<br />

Tu wmida miwaze moqmedi romelime sxva marTlmadidebeli eklesiisa?<br />

moxmobili CamonaTvalidan amTaviTve unda gamoiricxos afxazeTis<br />

sakaTolikoso. dReisaTvis dadgenilia, rom lixTimereTis mRvdelmTav-<br />

rebi mitropolitis wodebas mxolod XVI saukunidan flobdnen. rogorc<br />

irkveva, es tituli pirvelad bediel mRvdelmTavars anton JuaniZes<br />

miuRia (kalandia 2000: 498-499; Sdr.: gabisonia 2006: 61).<br />

afxazeTis sakaTolikosos msgavsad, amTaviTve unda gamoiricxos qar-<br />

Tlis sapatriarqoc. marTalia, aq ukve XIII saukunidan vxedavT mitropo-<br />

litis pativis mqone mRvdelmTavars, magram es ukanaskneli CvenTvis<br />

cnobil werilobiT ZeglebSi moxseniebulia ara zogadad `mitropoli-<br />

tis~, aramed konkretulad `somxeTis mitropolitis~ wodebiT da amitom<br />

Ven.4-is minawerSic ufro am formiT unda yofiliyo moxseniebuli.<br />

aRniSnulidan gamomdinare, safiqrebelia, rom luka moqvelis<br />

kolofonSi moxseniebuli `mitrapoliti~ gulisxmobda ierusalimis<br />

patriarqisadmi daqvemdebarebul erT-erT adgilobriv mRvdelmTavars,<br />

romelsac, savaraudod, wmida miwis qarTuli koloniis saeklesio<br />

zedamxedveloba hqonda davalebuli.<br />

samwuxarod, Cvens xelT arsebuli masala gansaxilav sakiTxTan da-<br />

kavSirebiT, ufro konkretuli daskvnebis gamotanis uflebas ar iZleva<br />

da amitomac iZulebuli varT, jerjerobiT, mxolod zogadi mosazrebis<br />

gamoTqmiT SemovifargloT.<br />

mas Semdeg, rac SeZlebisdagvarad srulad gavaanalizeT garejuli<br />

krebulis 1363 wlis kolofonebSi daculi cnobebi, gadavwyviteT,<br />

damatebiTi masala mogveZiebina luka moqvelis Sesaxeb. sabednierod, am<br />

88 sagulisxmoa, rom es sityva, agreTve, `mitrapoliti~-s formiT aris gadmocemuli XIII<br />

saukunis ZeglebSic: `kurTxeva mironisa~ _ `...didsa somxeTisa mitrapolitsa hmarTebs<br />

nivTTa zeda dgomad. da quabni sakurTxevelTaT gamoixunen da mitrapolitsa da qadagsa<br />

etÂrTnen ketni quabTani. winaTa ketTa mitrapoliti Seudges da ukanaTa qadagi~<br />

(doliZe 1965: 47); `gangeba darbazobisa~ _ `Semovides didis somxeTisa mitrapoliti da<br />

dajdes kaTalikozsa quemoT, natiTa da baliSiTa. Semovides mTavarefiskopozi da<br />

dajdes mitrapolitsa quemoT, natiTa, ubaliSod~ (doliZe 1965: 48).<br />

104


mimarTulebiT muSaoba sakmaod Sedegiani gamodga da luka moqvelis mier<br />

Sesrulebul kidev sam teqsts mivakvlieT.<br />

es teqstebia: xelnawerTa erovnuli centris qarTul xelnawerTa A<br />

koleqciaSi 65-e nomriT daculi 1188-1210 wlebis xelnaweri krebulis,<br />

igive `astrologiuri traqtatis~ (A-65-is) ori kolofoni da javaxeTSi<br />

mdebare vanis qvabebis monastris mcire gumbaTiani eklesiis erT-erT<br />

kedelze Sesrulebuli savedrebeli warwera.<br />

Tavdapirvelad warmovadgenT A-65-is minawerebs.<br />

I. Sesrulebulia A-65-is 1v-s zeda aSiaze. 10,4 X 2,2 sm. mxedruli.<br />

erTi striqoni. naweria Savi feris melniT. gankveTilobis niSani _<br />

orwertili yoveli sityvis Semdeg. qaragmad naxmaria marcxena kidiT<br />

zeviT aprexili horizontaluri xazi. kolofonis bolo fragmenti<br />

mTlianad aris gadasuli furclis zedapiris gacrecvisa da melnis<br />

gauferulebis gamo. dakarguli nawyveti minaweris zogadi konteqstis<br />

mixedviT gvaqvs aRdgenili. kolofonis teqsts axasiaTebs aemetoba.<br />

il(?)orisa: moqulsa: Ss: R˜Taman: [- - - -]<br />

`ilorisa(?). moqulsa S{eundvne}s R(mer)Tman. [amen]~ (xelnawerTa<br />

erovnuli centri, A-65, 1v).<br />

II. Sesrulebulia `astrologiuri traqtatis~ 214v-s qveda naxevarze,<br />

amave gverdze warmodgenili bibliuri sakiTxavis _ `qebaÁ qebaTaÁs~ teq-<br />

stis marjvena svetis qvemoT. 9,5 X 3,4 sm. mxedruli. ori striqoni. nawe-<br />

ria Savi feris melniT. gankveTilobis niSani _ orwertili TiTqmis yove-<br />

li sityvis Semdeg. qaragmad naxmaria marcxena kidiT zeviT aprexili ho-<br />

rizontaluri xazi. I striqonis bolo fragmenti TiTqmis mTlianad aris<br />

gadasuli furclis zedapiris gacrecvisa da melnis gauferulebis gamo.<br />

aRniSnuli nawyvetidan amovikiTxeT mxolod pirveli ori grafema _ lu.<br />

amaSi didi daxmareba gagviwia A-65-is Sav-TeTrma fotopirma, romelic<br />

xelnawerTa erovnuli centris sakuTrebas warmoadgens. rac Seexeba ga-<br />

dasuli fragmentis bolo oTx grafemas _ kasa, isini, kolofonis zogadi<br />

konteqstis mixedviTa da Ven.4-is aSiebze daculi 1363 wlis minawerebis<br />

gaTvaliswinebiT gvaqvs aRdgenili. kolofonis teqsts, I minaweris msgav-<br />

sad, axasiaTebs aemetoba.<br />

oZÃis: deknozs: Svilsa lu - - - -<br />

105


Seodos: R˜Taman<br />

`oZÃis{a} dek{a}noz{i}s{a} Svilsa lu[kasa] | Se{un}dos<br />

R(mer)Tman~ (xelnawerTa erovnuli centri, A-65, 214v).<br />

rac Seexeba vanis qvabebis mcire gumbaTovani eklesiis savedrebel<br />

warweras, mas 1933 wlis zafxulSi miakvlia niko berZeniSvilma. mkvlevarma<br />

srulad amoikiTxa savedrebeli da <strong>misi</strong> teqsti 1974 wels gamoaqveyna<br />

Tavisi `saqarTvelos istoriis sakiTxebis~ I wignSi. amave wignSi warmod-<br />

genili iyo vanis qvabebis mcire gumbaTovani eklesiis ramdenime warwerisa<br />

da maT Soris, CvenTvis saintereso savedrebelis grafikuli monaxazi<br />

(berZeniSvili 1964: 116, 118-119, 121).<br />

dasaxelebul publikaciaSi niko berZeniSvili mogviTxrobs:<br />

`dilaadrian (igulisxmeba 1933 wlis 19 agvisto _ T. j.) gogaSnel ymawvil<br />

mirian naTenaZesTan erTad... vanis-qvabis Zirs mivadeqiT... kldeSi asi<br />

metris simaRleze (meoTxe sarTulze) moCans patara TeTri eklesia (mcire<br />

gumbaTovani eklesia _ T. j.). gvarwmuneben, rom iq raRac warwerebia...<br />

avediT `TeTr eklesiaSi~. es aris patara eklesia SigniT da garedan<br />

TeTrad galesili. kedlebi mravalgan minawerebiTaa aWrelebuli. magram<br />

es araa Cveni drois mjRabnelebis saqmianoba. es warwerebi umTavresad XV-<br />

XVI saukunes ar unda scildeboden. warwerebi sul mÃedrulia. raRac<br />

Savi saRebaviT naweri. aqa-iq gadasulia, magram umravlesoba jer kidev<br />

Senaxulia... warwerebi aTeulobiT iTvleba. ikiTxeba friad Znelad. saWi-<br />

roa ori kacis xangrZlivi guldasmiTi muSaoba... me ki rasac movaswreb<br />

or-sam saaTSi, is aris... (mkvlevari Tanmimdevrulad warmogvidgens pirvel<br />

xuT warweras da mxolod amis Semdeg gadadis CvenTvis saintereso<br />

savedrebelze _ T. j.):<br />

q. friada: codvilsa: oZrÃelelsa: dekanozisa Svilsa lukas: Sn: |<br />

RTmn da: vinc: brZanT Tqvenca. Segivnes: RTman amin iyavn.<br />

e. i. q. friad codvilsa oZrÃelelsa dekanozisSvilsa lukas<br />

Seundven RmerTman da vinc brZanoT, Tquenca Segindevnes RmerTman. amin<br />

iyavn~ (berZeniSvili 1964: 116, 118-119, 121).<br />

vidre A-65-is minawerebsa da vanis qvabebis warweraSi daculi<br />

cnobebis analizze gadavidodeT, aucileblad unda SevexoT am uTariRo<br />

teqstebis qronologiis sakiTxs.<br />

106


Cven zemoT aRvniSneT, rom Ven.4-is xuTi minaweri, A-65-is ori<br />

kolofoni da vanis qvabebis savedrebeli warwera absoluturad<br />

identuri xeliT anu luka moqvelis mieraa Sesrulebuli. xolo vinaidan<br />

CvenTvis ukve cnobilia garejuli krebulis minawerebis TariRi _ 1363<br />

weli, SesaZlebloba gvaqvs, ganvsazRvroT danarCeni sami teqstis<br />

qronologiac.<br />

kerZod, A-65-is I minawerSi luka moxseniebulia `moqulad~ anu moqvis<br />

episkoposad, rac imas niSnavs, rom `astrologiuri traqtatis~ minawerebi<br />

da Ven.4-is kolofonebi Sesrulebulia daaxloebiT erTsa da imave<br />

periodSi, lukas moqvelobis Jams anu 1360-ian wlebSi.<br />

erTi SexedviT, amave 1360-ian wlebSi unda iyos Sesrulebuli vanis<br />

qvabebis warwerac. Tumca, aq gasaTvaliswinebelia is garemoeba, rom am<br />

savedrebelSi luka jer kidev ar aris moxseniebuli moqvel episkoposad<br />

da amitom vanis qvabebis warwera SedarebiT ufro adreuli periodiT anu<br />

daaxloebiT XIV saukunis SuaxanebiT unda daTariRdes 89 .<br />

mas Semdeg, rac A-65-is minawerebisa da vanis qvabebis savedrebelis<br />

saxiT, damatebiTi masala gagviCnda luka moqvelis biografiuli detale-<br />

bis dasazusteblad, kidev erTxel vubrundebiT garejuli krebulis<br />

kolofonebs da yuradRebas sagangebod vamaxvilebT II da IV minawerebis<br />

im fragmentebze, sadac kolofonebis avtori moqvis mRvdelmTavrobis<br />

paralelurad, `oZÃelad~ da `oZrÃelelad~ aris moxseniebuli: II. `cod-<br />

vili moquli oZÃeli luka gevedrebiT~; da IV. `moqulsa oZrÃelelsa<br />

lukas RmerTman Seundvnes~.<br />

ras gulisxmobs luka moqvelis `oZÃelad~ da `oZrÃelelad~<br />

moxseniebis faqti?<br />

rogorc gansaxilav leqsikur erTeulebze dakvirveba aCvenebs, orive<br />

es forma organulad aris dakavSirebuli toponim `oZrÃesTan~, romelic,<br />

Tavis mxriv, samcxeSi, Tanamedrove abasTumnis midamoebSia dadas-<br />

89 aqve, xazgasmiT SevniSnavT im faqts, rom niko berZeniSvils vanis qvabebis mcire<br />

gumbaTovani eklesiis mTeli epigrafikuli fondi da maT Soris, CvenTvis saintereso<br />

savedrebeli, zogadad, XV-XVI saukuneebiT hqonda daTariRebuli (berZeniSvili 1964:<br />

116, 118-119, 121). winamdebare naSroms, garkveuli koreqtivi Seaqvs am daTariRebaSi da<br />

aCvenebs, rom vanis qvabebis mcire gumbaTovani eklesiis warwerebis qveda qronologiuri<br />

zRvari unda ganisazRvros ara XV saukuniT, aramed gacilebiT ufro adreuli<br />

periodiT, kerZod ki, XIV saukunis SuaxanebiT.<br />

107


turebuli da samxreT saqarTvelos erT-erTi uZvelesi punqtis,<br />

istoriuli cixe-qalaqi oZrxes saxelwodebas warmoadgens 90 .<br />

aRniSnuli dakvirvebidan gamomdinare, Ven.4-is kolofonebSi<br />

dadasturebuli formebis _ `oZÃelisa~ da `oZrÃelelis~ Sinaarsoblivi<br />

datvirTvis asaxsnelad SegviZlia davuSvaT sami savaraudo hipoTeza:<br />

1. `oZÃeSi~||`oZrÃeSi~ igulisxmeba samcxeSi mdebare cnobili cixe-qa-<br />

laqi oZrxe da luka moqvelis `oZÃeloba~||`oZrÃelelobac~ unda gavigoT,<br />

rogorc <strong>misi</strong> gvari da imavdroulad, naTesauri kuTvnileba am cixe-<br />

qalaqis mflobelTa anu oZrxelTa feodaluri saxlisadmi.<br />

2. `oZÃe~||`oZrÃe~ gvesmis ara cixe-qalaqis, aramed iqve, cixe-qalaqis<br />

ganapiras, mdinareebis _ kurcxanasa da ocxiswylis SesayarTan mdebare<br />

e. w. rusudanis monastris mniSvnelobiT da luka moqvelis<br />

`oZÃeloba~||`oZrÃelelobasac~ moviazrebT <strong>misi</strong>, rogorc am savanis wina-<br />

mZRvrisa Tu moZRvris sasuliero wodebas.<br />

3. `oZÃeSi~||`oZrÃeSi~ igulisxmeba cixe-qalaqi oZrxe da luka<br />

moqvelis `oZÃeloba~||`oZrÃelelobac~ aRniSnavs mis sadaurobas, ufro<br />

zustad ki, warmomavlobas cixe-qalaqi oZrxedan.<br />

ganvixiloT samive hipoTeza cal-calke. daviwyoT meore versiiT,<br />

romlis Tanxmadac luka moqveli, savaraudod, cixe-qalaqi oZrxis ga-<br />

napiras mdebare rusudanis monastris winamZRvari Tu moZRvari unda iyos.<br />

vidre uSualod am versiis ganxilvas SevudgebodeT, aucileblad gavar-<br />

kvioT, iwodeboda Tu ara rodesme rusudanis monasteri `oZrxis~ monastrad.<br />

aRniSnul sakiTxs pirvelad istorikosi devi berZeniSvili Seexo. man<br />

yuradReba miaqcia vanis qvabebis mcire gumbaTovani eklesiis im<br />

savedrebels, romelic zemoT gvqonda motanili da daaskvna, rom am<br />

warweraSi moxseniebuli `oZrÃeleli dekanozi~ rusudanis monastris<br />

dekanozi unda yofiliyo (berZeniSvili 2002: 4, 7, 10).<br />

Cven ar viziarebT devi berZeniSvilis am mosazrebas da migvaCnia,<br />

rom vanis qvabebis savedrebelSi `oZrÃelelad~ moxseniebulia ara<br />

90 ramdenadac CvenTvis aris cnobili, toponimi `oZrÃe~ saqarTveloSi sxvagan arsad<br />

gvxvdeba, amitom, raime aRreva, am mxriv, praqtikulad, gamoricxulia. sxvaTa Soris, es<br />

daskvna sxva mxrivac aris mniSvnelovani. kerZod, Tu Cveni dakvirveba sworia, maSin<br />

gamodis, rom Ven.4-is kolofonSi Semonaxuli gvqonia aRniSnuli toponimis uiSviaTesi<br />

108


dekanozi, aramed <strong>misi</strong> vaJi luka: `q. friad codvilsa oZrÃelelsa,<br />

dekanozis Svilsa lukas Seundven RmerTman...~ (punqtuacia Cvenia _ T.<br />

j.) 91 . Sesabamisad, vanis qvabebis warweraSi dadasturebuli sityva `oZrÃe-<br />

leli~ ar gamodgeba imis samtkiceblad, rom Sua saukuneebSi rusudanis<br />

monasteri `oZrxis~ monastrad iwodeboda.<br />

samagierod, devi berZeniSvilis daskvnis sasargeblod metyvelebs<br />

`astrologiuri traqtatis~ II minaweri, sadac luka moqveli<br />

moxseniebulia, rogorc `oZÃis dekanozis~ vaJi: `oZÃisa dekanozisa<br />

forma `oZÃe~, romelic gardamaval fonetikur variants warmoadgens adreuli periodis<br />

`oZrÃesa~ da gviandel `ocxes~ Soris: oZrÃe>oZÃe>ocxe (WinWarauli 1998: 102-113).<br />

91 aRniSnul sakiTxTan dakavSirebiT, garkveul orazrovnebas Tavad savedreblis teqsti<br />

iwvevs, romelic avtors imgvarad aqvs dawerili, rom sityva `oZrÃeleli~, erTi SexedviT,<br />

Tavisuflad miemarTeba rogorc lukas, ise _ mis <strong>mama</strong>s: `q. friada: codvilsa: oZrÃelelsa:<br />

dekanozisa Svilsa lukas: Sn: | RTmn da: vinc: brZanT Tqvenca. Segivnes:<br />

RTman amin iyavn~ (berZeniSvili 1964: 121). am detals pirvelad niko berZeniSvilma miaqcia<br />

yuradReba. man teqstSi moyvanili fraza `dekanozisa Svilsa~, rogorc Cans, lukas<br />

gvarad miiRo da warweris es adgilic Sesaba<strong>misi</strong> saxiT waikiTxa: `q. friad codvilsa<br />

oZrÃelelsa dekanozisSvilsa lukas Seundven RmerTman...~ (berZeniSvili 1964:<br />

121). aq, erTi SexedviT, TiTqos SegveZlo dagveSva sapirispiro varaudic da gvefiqra,<br />

rom didi mecnieri sityva `dekanozs~ socialuri terminis mniSvnelobiT igebda, xolo<br />

frazas _ `dekanozisa Svilsa lukas~, moiazrebda, rogorc lukas mamis dekanozad moxseniebis<br />

faqts. Tumca, aseTi varaudi naklebad sarwmuno Cans. niko berZeniSvils `dekanozi~<br />

marTlac socialur terminad rom mieRo, maSin is am sityvas araviTar Sem-<br />

TxvevaSi ar gaaerTianebda momdevno sityva `SvilTan~, radgan aseTi SerwymiT termini<br />

`dekanozi~ saerTod kargavs sakuTar socialur bunebas da konkretuli gvaris _<br />

`dekanozisSvilis~ mdgenelad iqceva. amrigad, safiqrebelia, rom niko berZeniSvili<br />

gansaxilav frazaSi _ `dekanozisa Svilsa lukas~, mxolod erT pirovnebas _ luka dekanozisSvils<br />

xedavda da `oZrÃelelic~, savaraudod, an lukas sasuliero wodebad an<br />

<strong>misi</strong> sadaurobis maCvenebel sityvad miaCnda. vanis qvabebis savedrebeltan dakav-<br />

SirebiT, niko berZeniSvilisagan gansxvavebuli azri gamoTqva devi berZeniSvilma. man<br />

warweraSi dadasturebuli `dekanozi~ socialur terminad gaigo da savedreblis pirvel<br />

winadadebaSi ori sxvadasxva piri _ vinme dekanozi da <strong>misi</strong> vaJi _ luka gamoyo: `q.<br />

friad codvilsa oZrÃelelsa dekanozisa Svilsa lukas Seundven RmerTman~. garda<br />

amisa, mkvlevarma miiCnia, rom lukas <strong>mama</strong> oZrxis monastris dekanozi unda yofiliyo<br />

(berZeniSvili 2002: 10). samwuxarod, publikaciaSi pirdapir ar aris miTiTebuli, Tu<br />

konkretulad ra arguments emyareboda avtori, rodesac oZrxis monastris dekanozad<br />

maincadamainc lukas <strong>mama</strong>s acxadebda. Tumca ki, safiqrebelia, rom is amgvar daskvnamde<br />

mxolod mas Semdeg unda misuliyo, rac sityva `oZrÃelels~ ara lukas, aramed _ <strong>misi</strong><br />

mamis wodebad gaiazrebda. Cven, Cvenis mxriv, gacilebiT ufro marTebuli gveCveneba<br />

devi berZeniSvilis dakvirvebebi. kerZod, savsebiT viziarebT mis im mosazrebas, rom<br />

fraza _ `dekanozisa Svilsa~ aRniSnavda ara lukas gvars, aramed mis mamisSvilobas.<br />

garda amisa, veTanxmebiT devi berZeniSvilis im daskvnasac, rom warweraSi moixsenieba<br />

ara erTi, aramed ori piri. Tumca, imavdroulad, gansxvavebuli damokidebuleba gvaqvs<br />

lukas mamis `oZrÃelelad~ miCnevis Taobaze. Cveni dakvirvebiT, amgvar daSvebas srulebiT<br />

unda gamoricxavdes savedreblis teqsti. aq micemiT brunvaSi dasmuli msaz-<br />

Rvreli _ `oZrÃelelsa~ SeTanxmebulia aseve micemiTSi dasmuli sazRvrulTan _<br />

`lukas~-Tan da ara sityvasTan _ `dekanozisa~, romelic, Tavis mxriv, naTesaobiT brunvaSia<br />

mocemuli da Tanac, Tavad warmoadgens msazRvrels momdevno sityvis, kerZod, sazRvrulisaTvis<br />

_ `Svilsa~. ase, rom winadadebis sintaqsuri wyoba swored imaze<br />

migviTiTebs, rom sityva `oZrÃelelsa~ miemarTeba ara `dekanozisa~-s, aramed _ `lukas~<br />

109


Svilsa lukasa Seundos RmerTman~. vfiqrobT, aranair eWvs ar iwvevs is<br />

faqti, rom am kolofonSi dadasturebuli termini `dekanozi~ saeklesio<br />

piris wodebas warmoadgens. Sesabamisad, am saeklesio piris samoRvaweo<br />

savane `oZÃec~ ueWvelad cixe-qalaq oZrxis midamoebSi moqmed raime<br />

sasuliero centrs unda gulisxmobdes, romelic, Tavis mxriv, sxva<br />

araferi SeiZleba iyos, Tu ara rusudanis monasteri.<br />

amrigad, irkveva, rom rusudanis monasteri Sua saukuneebSi marTlac<br />

iwodeboda `oZÃis~ anu `oZrxis~ monastrad. ase, rom am mxriv, TiTqos<br />

kidev ufro damajerebeli xdeba mosazreba, rom Ven.4-is kolofonebSi<br />

moxseniebuli `oZÃe~ aRniSnavda oZrxis, igive rusudanis monasters,<br />

xolo luka moqvelis `oZÃeloba~||`oZrÃeleloba~ gulisxmobda mis mier<br />

winamZRvrisa Tu moZRvris saxelos flobas am monasterSi.<br />

miRebuli daskvnis Semdeg logikurad Cndeba kiTxva _ SeiZleboda<br />

Tu ara, rom garejuli krebulis minawerebis avtors erTdroulad<br />

etarebina rogorc moqveli episkoposis maRali samRvdelmTavro xarisxi,<br />

ise oZrxis monastris winamZRvrisa Tu moZRvris, e. i. saeklesio<br />

ierarqiaSi gacilebiT ufro dabla mdgomi sasuliero piris wodeba?<br />

dasmul kiTxavze pasuxis gacemis mizniT, SevniSnavT, rom saqarTve-<br />

los eklesiis istoria mravlad icnobs iseT SemTxvevebs, rodesac esa<br />

Tu is episkoposi, samRvdelmTavro tituliT moxseniebis paralelurad,<br />

ama Tu im monastris arqimandritad, winamZRvrad an moZRvrad iwodeboda.<br />

magaliTisaTvis SegviZlia davasaxeloT XVI saukunis anCeli mTavarepis-<br />

koposi qerabini, vinac mRvdelmTavrobis paralelurad, berTis monastris<br />

winamZRvari da parexTa savanis moZRvaric iyo: `ese wigni movaÃxsene me,<br />

mTavarebiskopozman anCelman qerabin da berTisa winamZRuÀrman [!] da<br />

parexTaman moZRuÀrman [!] TquÀn, berTisa da parexTa R(mr)TismSobelsa...~<br />

(qaragmis gaxsna Cvenia _ T. j.) (bregaZe ... 1959a: 322). aqve, SegviZlia<br />

gavixsenoT XVI saukunis miwurulis ucnobi ninowmideli episkoposic,<br />

vinac, mRvdelmTavrobis paralelurad, garejis monastrebis `makur-<br />

Txevelisa da arqimandritis~ anu `garejelis~ titulsac atarebda: `gamo-<br />

vida maRali brZanebuleba, rom amJamad bednieris, monazonTa [Soris] rCe-<br />

da calsaxad gulisxmobs, rom `oZrÃelelad~ iwodeba ara dekanozi, e. i. lukas <strong>mama</strong>,<br />

aramed _ Tavad luka.<br />

110


ulis, ninowmindeli episkopozis garejelis mimarT...~ (fuTuriZe 1955: 43.<br />

Sdr.: meliqseT-begi 1949: 153-157) da sxv.<br />

CamonaTvalis gagrZeleba kidev SeiZleboda, magram, vfiqrobT, moxmo-<br />

bili masala savsebiT sakmarisia imisaTvis, raTa luka moqvelis oZrxis<br />

monastris winamZRvrad Tu moZRvrad yofnis faqti, saeklesio ierarqiis<br />

TvalsazrisiT, savsebiT bunebriv movlenad miviCnioT.<br />

miuxedavad imisa, rom ganxiluli hipoTeza sakmaod dasabuTebulad<br />

gamoiyureba, mainc arsebobs erTi, metad mniSvnelovani garemoeba, rom-<br />

elic garkveul eWvs badebs Cvens mier daSvebuli am versiisadmi.<br />

mxedvelobaSi gvaqvs geografiuli faqtori.<br />

daviwyoT imiT, rom moqvis saepiskoposo taZari mdebareobs dasavleT<br />

saqarTveloSi, `afxazeTSi, oCamCiris raionis sofel moqvSi, mdinare<br />

moqvTan <strong>misi</strong> marjvena Senakadis mdinare dvabis SeerTebis adgilas~<br />

(xorava 1998: 47). rac Seexeba oZrxis, igive rusudanis monasters, is<br />

mdebareobs moqvidan ramdenime aseuli kilometris daSorebiT, samxreT<br />

saqarTveloSi, samcxeSi, cixe-qalaq oZrxis maxloblad, mdinareebis _<br />

kurcxanasa da ocxiswylis SesayarTan (berZeniSvili 2002: 4, 7, 10).<br />

maSasadame, irkveva, rom moqvis saepiskoposo kaTedrasa da oZrxis<br />

monasters Soris moqceulia uzarmazari teritoria, sadac gansaxilav<br />

periodSi anu XIV saukuneSi, sul mcire, oTxi sxva saepiskoposo mainc<br />

moqmedebda: bediis, caiSis, Wyondidis da quTaisisa. aseTi geografiuli<br />

daSorebis pirobebSi ki, moqvis episkopossa da oZrxis monasters Soris,<br />

raime saxis eparqiul-ierarqiul urTierTmimarTebaze saubari, cxadia,<br />

savsebiT ararealuria.<br />

garda amisa, gasaTvaliswinebelia sxva mniSvnelovani garemoebac.<br />

kerZod, moqvis saepiskoposo afxazeTis sakaTolikosos SemadgenlobaSi<br />

Sedioda, romelic 1360-iani wlebisaTvis qarTlis sapatriarqosagan<br />

naxevrad damoukidebel eklesias warmoadgenda. rac Seexeba oZrxis monas-<br />

ters, is awyuris eparqiis teritoriaze mdebareobda, romelic, Tavis<br />

mxriv, qarTlis sapatriarqoSi Semavali erT-erTi saepiskoposo iyo.<br />

aRniSnulidan gamomdinare, naklebad sarwmunoa, rom luka moqveli<br />

erTsa da imave dros, dasavleT saqarTvelos eklesiaSi anu afxazeTis<br />

sakaTolikosoSi episkoposi yofiliyo, xolo aRmosavleT saqrTvelos<br />

111


eklesiaSi anu qarTlis sapatriarqoSi erT-erTi monastris winamZRvrisa<br />

Tu moZRvris wodeba etarebina. Sesabamisad, luka moqvelis oZrxis mo-<br />

nastris winamZRvrad Tu moZRvrad miCneva, am mxrivac, raime myar<br />

safuZvelsaa moklebuli.<br />

yovelive zemoTqmulis Semdeg gadavdivarT momdevno savaraudo<br />

versiaze da vsvamT kiTxvas _ xom ar aRniSnavda Ven.4-is minawerebSi<br />

dadasturebuli leqsikuri erTeulebi _ `oZÃeli~ da `oZrÃeleli~ luka<br />

moqvelis gvars da imavdroulad, mis naTesaur kavSirs cixe-qalaqi<br />

oZrxis mflobelTa anu oZrxelTa feodalur saxlTan?<br />

amgvar daSvebaSi ucnauri da miuRebeli, erTi SexedviT, araferia.<br />

kolofonebis teqstSi aRniSnulia maTi damweris saxeli (luka), gvari<br />

(oZrxeli||oZrxeleli) da sasuliero wodeba (moqveli).<br />

marTlac, CvenTvis cnobilia sxva moqvel episkoposTa minawerebi,<br />

sadac am mRvdelmTavarTa saxelisa da saepiskoposo wodebis garda,<br />

moxseniebulia maTi gvaric: `sulsa moq[ve]l mTavar ebikopossa [!]<br />

CxetiZesa filipessa S(eundv)nes R(merTma)n, a(mi)n~ (qaragmis gaxsna Cvenia<br />

_ T. j.) (bregaZe ... 1959a: 315); `ufalo iesu qriste, RmerTo, adide orTave<br />

cxorebaTa madidebeli Seni moqvel mTavarebiskoposi efTÂmi sayvarelis-<br />

Ze~ (metreveli ... 1957: 52) da sxv.<br />

Sesabamisad, TiTqos araferi gviSlis xels, davaskvnaT, rom<br />

garejuli krebulis minawerebSi dadasturebuli formebi `oZÃeli~ da<br />

`oZrÃeleli~ luka moqvelis aRniSnavda gvars.<br />

meore mxriv, amgvar daSvebas, praqtikulad, gamoricxavs erTi metad<br />

mniSvnelovani garemoeba _ saistorio wyaroebisaTvis ucnobia cixe-qalaq<br />

oZrxis mflobeliTa feodaluri saxli, romlis wevrebic oZrxelis<br />

gvars atarebdnen (berZeniSvili 2002).<br />

aRniSnulidan gamomdinare, savsebiT cxadi xdeba, rom formebis:<br />

`oZÃelisa~ da `oZrÃelelis~ luka moqvelis gvarad miCneva metismetad<br />

hipoTetur daSvebas warmoadgens da am versiis gaziareba raime<br />

damatebiTi argumentaciis gareSe yovlad SeuZlebelia.<br />

amrigad, zemoT daSvebuli sami savaraudo versiidan mxolod erTi,<br />

rigiT mesame hipoTeza gvrCeba, romlis Tanaxmadac leqsikuri erTeulebi<br />

112


_ `oZÃeli~ da `oZrÃeleli~ aRniSnavda luka moqvelis sadaurobas, ufro<br />

zustad ki, mis warmomavlobas cixe-qalaqi oZrxedan.<br />

swored am, mesame versiis sasargeblod metyvelebs garejuli<br />

krebulis minawerebsa da vanis qvabebis savedrebelSi dadasturebuli<br />

erTi mniSvnelovani garemoeba. kerZod, Cven zemoT vnaxeT, rom luka<br />

moqveli Ven.4-is II kolofonis teqstSi sakuTar Tavs `oZÃels~ uwodebda,<br />

xolo amave <strong>xelnaweris</strong> IV minawersa da vanis qvabebis savedrebelSi anu<br />

TiTqmis identur konteqstSi, sakuTar Tavs `oZrÃelelad~ moixseniebda.<br />

garejuli krebulis II minaweri: `codvili moquli oZÃeli luka geved-<br />

rebiT~; Ven.4-is IV kolofoni: `moqulsa oZrÃelelsa lukas RmerTman Se-<br />

undvnes~; vanis qvabebis warwera: `q. friad codvilsa oZrÃelelsa,<br />

dekanozis Svilsa lukas Seundven RmerTman...~.<br />

aRniSnul faqts, ufro zustad ki, leqsikur erTeulebs `oZrxelsa~<br />

da `oZrÃelels~ yuradReba sagangebod miaqcia devi berZeniSvilma. <strong>misi</strong><br />

dakvirvebiT, forma `oZrxeli~||`ocxeli~ warmomdgaria `oZrxedan~, maSin,<br />

roca forma `oZrÃeleli~ nawarmoebi unda iyos `oZrÃevidan~ (berZeni-<br />

Svili 2002: 10).<br />

Tu devi berZeniSvilis dakvirveba sworia, rac marTlac ase Cans,<br />

maSin gamodis, rom Ven.4-is kolofonebSi dadasturebuli leqsikuri<br />

erTeulebi _ `oZÃeli~ da `oZrÃeleli~, rogorc formoblivi, ise<br />

Sinaarsoblivi TvalsazrisiT, sakmaod gansxvavdebian erTmaneTisagan.<br />

kerZod, forma `oZrÃeleli~ warmomdgaria sakmaod vrceli istoriul-<br />

geografiuli qveynis _ oZrxevis anu oZrxis xevis saxelwodebidan da<br />

aRniSnavs ama Tu im piris Temobriv kuTvnilebas oZrxis xevisadmi. rac<br />

Seexeba forma `oZÃels~, is nawarmoebia oZrxis xevis erT-erTi punqtis,<br />

cixe-qalaqi oZrxis saxelwodebidan da miuTiTebs, rom esa Tu is piri<br />

warmomavlobiT konkretulad cixe-qalaqi oZrxedan iyo.<br />

Tu Cveni es dakvirveba sworia, maSin irkveva, rom luka moqveli<br />

Tavdapirvelad oZrxis xevSi, igive, oZrxevSi, konkretulad ki, am sakmaod<br />

vrceli istoriul-geografiuli qveynis administraciul centrSi _ cixe-<br />

qalaq oZrxeSi cxovrobda (Sdr.: berZeniSvili 2002).<br />

Sesabamisad, cxadi xdeba isic, rom luka moqveli garejuli<br />

krebulis IV minawersa da vanis qvabebis savedrebelSi aqcents akeTebda<br />

113


sakuTar Temobriv wamomavlobaze da Tavs `oZrÃelels~ anu oZrxis xevis,<br />

igive oZrxevis macxovrebels uwodebda, xolo Ven.4-is II kolofonSi<br />

kidev ufro metad akonkretebda sakuTar warmomavlobas da Tavs<br />

`oZÃelad~ anu cixe-qalaq oZrxis mkvidr moqalaqed moixseniebda.<br />

Cveni dakvirvebiT, gansaxilavi sakiTxis swored amgvari<br />

interpretaciis sasargeblod unda miuTiTebdes A-65-is II kolofonSi<br />

daculi erTi cnobac, romlis Tanaxmadac luka moqvelis <strong>mama</strong> `oZÃis<br />

dekanozi~ anu cixe-qalaq oZrxis ganapiras mdebare rusudanis monasterSi<br />

moRvawe sasuliero piri iyo (Sdr.: berZeniSvili 2002: 7, 10).<br />

marTlac, YTuki aRniSnul cnobas garejuli krebulis minawerebisa<br />

da vanis qvabebis savedrebelis im fragmentebsac davumatebT, sadac luka<br />

moqveli sakuTar Tavs `oZÃelad~ da `oZrÃelelad~ moixseniebs,<br />

vfiqrobT, sakmarisi safuZveli gveqneba imisaTvis, raTa luka moqvelis,<br />

<strong>misi</strong> mamisa da savaraudod, mTeli maTi ojaxis sacxovrebel adgilad<br />

namdvilad cixe-qalaqi oZrxe miviCnioT.<br />

amrigad, yovelive zemoTqmulidan gamomdinare, vfiqrobT, dasabuTe-<br />

bul axsnas vuZebniT garejuli krebulis minawerebsa da vanis qvabebis<br />

savedrebelSi luka moqvelis `oZÃelad~ da `oZrÃelelad~ moxseniebis<br />

faqts da gamovTqvamT mosazrebas, rom luka moqvis episkoposad<br />

xeldasxmamde samxreT saqarTveloSi, samcxis erT-erT TemSi, oZrxevSi,<br />

igive oZrxis xevSi cxovrobda da cixe-qalaq oZrxis mkvidri iyo.<br />

garda amisa, vanis qvabebis warweridan da A-65-is kolofonebidan<br />

cnobili xdeba luka moqvelis biografiis kidev erTi saintereso<br />

detali. irkveva, rom amave cixe-qalaq oZrxeSi cxovrobda luka moqvelis<br />

ojaxic, romlis ufrosic _ luka moqvelis <strong>mama</strong>, visi saxelic CvenTvis,<br />

jerjerobiT, ucnobia, sasuliero piri iyo, iqve, cixe-qalaq oZrxis<br />

ganapiras mdebare oZrxis, igive rusudanis monasterSi moRvaweobda da<br />

sakmaod maRal samRvdelo wodebas _ dekanozobas flobda.<br />

dasasrul, unda aRiniSnos is faqti, rom luka moqvelis<br />

biografiasTan dakavSirebuli saistorio masalis Seswavlis Sedegad,<br />

dRis wesrigSi dadga ramdenime mniSvnelovani sakiTxi, romelTa<br />

gadawyvetac am etapze ver SevZeliT da jerjerobiT, Riad davtoveT.<br />

kerZod, gaurkveveli dagvrCa, Tu ra azrobriv datvirTvas atarebs A-65-is<br />

114


I kolofonis dasawyisSi, trafaretuli savedrebeli teqstis win<br />

miTiTebuli sityva `ilorisa~ (?); ver davadgineT im monastrisa Tu<br />

eklesiis raoba da adgilmdebareoba, sadac luka moqvelma moixila da<br />

minawerebi daurTo `astrologiur traqtats~ da sxv. gamovTqvamT imeds,<br />

rom am da samomavlod wamoWril sxva kiTxvebs Semdgomi samecniero<br />

kvleva-Zieba gascems pasuxs.<br />

115


$3. artanujeli piligrimis<br />

giorgi lomas-Zis minaweri (XV s.) 92<br />

gansaxilavi savedrebeli minaweri Sesrulebulia Ven.4-is 187r-s Sua<br />

monakveTze. <strong>misi</strong> zoma daaxloebiT 16,5 X 10,5 santimetria. teqsti naweria<br />

Cinebuli mxedruliTa da mwignobrobaSi gawafuli xeliT, oTx stri-<br />

qonad. qaragmad naxmaria saSualo zomis maryuJi, romlis marjvniv<br />

mimarTuli bolo SesamCnevad aris dagrZelebuli. gankveTilobis niSne-<br />

bad gamoyenebulia yoveli sityvis Semdeg dasmuli orwertili. minaweris<br />

bolos gamoyvanilia sami wertili da maT qvemoT gavlebuli patara<br />

ganivi xazi. kolofonis II striqonis bolo grafemis _ o marjvena kide<br />

moqceulia sarestavracio qaRaldis qveS. es fragmenti garkveviT<br />

gavarCieT venis nacionalur biblioTekaSi yofnis dros, <strong>xelnaweris</strong><br />

originalze muSaobisas, neonis naTuris gamWoli Suqis daxmarebiT.<br />

teqstis dasawyisSi dasmulia mxedruliT gadmocemuli qanwili. IV<br />

striqonis bolo sityvaSi grafema _ i SewiaRebulia grafemis _ g<br />

mucelSi. minawers TariRi ar uzis.<br />

q: saflavo: q˜tso: da:<br />

juaro: patio<br />

sano: Seiwyale: artanuje<br />

li: lomasZe: g˜i:.<br />

q. saflavo q(ris)t(e)so da | juaro patio|sano, Seiwyale artanuje|li<br />

lomas-Ze g(iorg)i.<br />

kolofons, rogorc ukve aRvniSneT zemoT, TariRi ar uzis.<br />

samagierod, <strong>misi</strong> qronologiis Sesaxeb garkveul miniSnebas gvTavazobs<br />

Ven.4-is imave 187r-s zeda naxevarze warmodgenili kidev erTi mxedruli<br />

minaweri. es ukanaskneli moqvel episkoposs luka oZrxels ekuTvnis da<br />

92 winamdebare paragrafSi ganxiluli sakiTxebisa da miRebuli daskvnebis ZiriTadi<br />

nawili gamoqveynebuli gvaqvs 2006 wels dabeWdil statiaSi: `artanujeli piligrimis<br />

giorgi lomas-Zis savedrebeli (XV s.) ierusalimSi gadatanili 1160 wlis garejuli<br />

krebulis (Ven.4-is) aSiebidan~ (jojua 2006).<br />

116


1363 wliT aris daTariRebuli (jojua 2003g: 34-36). am ori minaweris<br />

Sesrulebis Tanamimdevrobaze dakvirveba gviCvenebs, rom giorgi<br />

artanujels sakuTari savedrebeli luka oZrxelis kolofonis gaT-<br />

valiswinebiT aqvs dawerili. Sesabamisad, <strong>misi</strong> qveda qronologiuri<br />

zRvari mtkiced SeiZleba ganisazRvros 1363 wliT.<br />

giorgi artanujelis savedrebelis daTariRebisaTvis aranakleb<br />

saintereso masalas gvawvdis Tavad kolofonis paleografiuli mxare.<br />

teqstSi sakmaod specifiuri saxiT aris gadmocemulia mxedruli grafema<br />

_ a. aq mxedvelobaSi gvaqvs III striqonis bolo sityvis _ artanuje|li<br />

pirveli da IV striqonis meore sityvis _ lomasZe meoTxe grafemebi. ori-<br />

ve dasaxelebul SemTxvevaSi, grafemis _ a zeda bolodan amozrdilia<br />

sakmaod grZeli zigzagiseburi vertikaluri xazi. zustad analogiuri<br />

tipis vertikaluri xazi axlavs III striqonis rigiT mesame grafemis _ n<br />

qudis marjvena kidesac. gansakuTrebuli aRniSvnis Rirsia I striqonis<br />

rigiT meSvide grafema _ v. am ukanasknelis marcxniv da qvemoT mimarTu-<br />

li `xorTumi~ gacilebiT ufro Zirs aris daSvebuli vidre amave grafe-<br />

mis didi zomis Tavisa da SedarebiT mokle fexis damakavSirebeli kbili.<br />

aRniSnuli paleografiuli Taviseburebebisa da mTeli rigi sxva<br />

monacemebis mixedviT, giorgi artanujelis savedrebeli arsebiT msgav-<br />

sebas amJRavnebs XV saukunis mxedruli damwerlobis mravalricxovan<br />

nimuSebTan. winamdebare naSromSi am rigis Zeglebidan SegviZlia davasa-<br />

xeloT ramdenime teqsti: saqarTvelos mefis aleqsandre I-is (1412-1442 ww.)<br />

1430 wlis sigeli avTandil zevdginiZisadmi (Hd-1348) (abulaZe 1973a: 284-<br />

285, 380); imave mefe aleqsandre I-is 1441 wlis sigeli sionis RmrTis-<br />

mSoblis eklesiisadmi (Hd-1348) (abulaZe 1973a: 286-287, 380); saqarTvelos<br />

mefis giorgi VIII-is (1446-1466 ww.) sigeli samcxeTo soflebisadmi (Hd-1370)<br />

(abulaZe 1973a: 288-289, 380) da sxv.<br />

amrigad, Tu Cveni dakvirveba sworia, maSin giorgi artanujelis<br />

savedrebelis qronologia zogadad XV saukuniT unda ganisazRvros.<br />

kolofonis daTariRebis Semdeg Cvens yuradRebas axla ukve dam-<br />

weris vinaobasTan dakavSirebuli sakiTxebi iqcevs. teqstSi savedrebelis<br />

avtors Tavi moxseniebuli hyavs, rogorc `artanujeli lomas-Ze giorgi~:<br />

`q. saflavo qristeso da juaro patiosano, Seiwyale artanujeli lomas-<br />

117


Ze giorgi~. aqedan, absoluturad naTelia, rom kolofonis damwers<br />

saxelad giorgi hqvia.<br />

gacilebiT ufro rTuli asaxsneli Cans <strong>misi</strong> `artanujelad~ da<br />

`lomas-Zed~ moxseniebis mizezebi. marTlac, citirebul teqstze<br />

dayrdnobiT, Tavisuflad SeiZleba gamoiTqvas ori savaraudo mosazreba:<br />

1. giorgis `artanujeloba~ niSnavs mis wodebasa Tu tituls, xolo<br />

`lomas-Zeoba~ _ vinme lomas Svilobas; 2. savedrebelis avtoris<br />

`artanujeloba~ migviTiTebs mis sadaurobaze, xolo `lomas-Zeoba~ ki _<br />

missave gvareulobaze.<br />

ganvixiloT orive SesaZlo varianti. vinaidan teqstis nebismieri<br />

saxiT gaazrebis SemTxvevaSi, kolofonis avtori a priori dakavSirebuli<br />

Cans saxelovan cixe-qalaq artanujTan, daviwyebT am ukanasknelis<br />

istoriis ZiriTadi etapebis mimoxilviT.<br />

cixe-qalaqi artanuji mdebareobs istoriuli samxreT-dasavleT<br />

saqarTvelos erT-erTi udidesi provinciis _ klarjeTis teritoriaze,<br />

mdinare artanujiswylis marcxena napirze (berZeniSvili 1997a; xoStaria<br />

1996). artanuji V saukunis meore naxevramde soflis tipis dasaxlebas<br />

warmoadgenda. daaxlobiT 470-ian wlebSi bizantiis imperiis winaaRmdeg<br />

mowyobili laSqrobidan ukan dabrunebulma qarTlis mefe vaxtang<br />

gorgasalma (V s-is II nax.) gzad artanujze Camoiara da soflis<br />

maxloblad aRmarTuli uzarmazari kldovani koncxis Txemze cixe-<br />

simagris ageba brZana. artanujis cixis mSenebloba klarjeTis<br />

axladdadgenil erisTavs artavazs daevala. qarTveli mematianis juanSer<br />

juanSerianis (VIII s.) cnobiT, artavazma mefis brZaneba warmatebiT<br />

Seasrula da cixe-simagris mSenebloba <strong>misi</strong> erisTavobis periodSive<br />

gaasrula (juanSeri 1955: 178-179; musxeliSvili 2003: 139-143, 163, 190).<br />

daaxloebiT orsaukunenaxevaris Semdeg, 735 wels arabma sardalma<br />

mervin ibn-muhamedma, sxvagvarad _ murvan yrum gamanadgurebeli laSqro-<br />

bebi moawyo saqarTvelos sxvadasxva provinciebisa da, maT Soris, klar-<br />

jeTis teritoriaze. sumbat daviTis-Zis (XI s.) saistorio Txzulebis<br />

`cxorebaÁ da uwyebaÁ bagratonianTa~-s uwyebiT, arabebma ise sastikad<br />

aaoxres artanuji, rom aq cxovreba ramdenime aTwleulis manZilze<br />

saerTod Sewyda (sumbat daviTis-Ze 1990: 44-45; lorTqifaniZe 1988: 306-307).<br />

118


imave sumbatis Tanaxmad, mogvianebiT, IX saukunis dasawyisSi SavSeT-<br />

klarjeTSi damkvidrebulma qarTlis yofilma erismTavarma, bagrationTa<br />

feodaluri saxlis cnobilma warmomadgenelma aSot I-ma kurapalatma (†<br />

826 w.) axladdaarsebuli qarTvelTa samefos dedaqalaqad swored<br />

arabTagan mooxrebuli artanuji SearCia da didi Rvawlic gaswia <strong>misi</strong><br />

ganaxleba-aRSenebisaTvis (TayaiSvili 1949: 45; musxeliSvili 1980: 174;<br />

lorTqifaniZe 1988: 306-308).<br />

kidev ufro mogvianebiT, IX saukunis 80-90-ian wlebSi aSot<br />

kurapalatis mravalricxovan Camomavlebs Soris daiwyo sisxlismRvreli<br />

brZolebi feodaluri samflobeloebis gamijvnisa da gavlenis sferoebis<br />

ganawilebisaTvis. Sedegad, erTiani samefos teritoriaze Camoyalibda<br />

ori, faqtobrivad damoukidebeli samTavro: taosi _ centriT banaSi (?)<br />

da klarjeTisa _ centriT artanujSi (lorTqifaniZe 1973: 453-460).<br />

axalma politikurma realiebma mniSvnelovani cvlilebebi Seitana<br />

bagrationTa samefo saxlis oficialur titulaturaSi. am mxriv,<br />

gansakuTrebiT sainteresoa klarji xelmwifeebis ojaxi, romlis<br />

pirvelma (?) pirebma, gamomdinare iqidan, rom maT mTavar rezidencias<br />

cixe-qalaqi artanuji warmoadgenda, anTipatos-patrikiosis, mamfalis,<br />

erisTavTerisTavisa da sxvaTa garda, artanujelis sapatio wodebac<br />

daimkvidres (lorTqifaniZe 1973: 453-460; TayaiSvili 1949: 42-50, tab. I-II).<br />

artanujelis sapatio wodebis warmoSobasTan dakavSirebul sakiTxs<br />

sagangebod exeba XVIII saukunis cnobili qarTveli mecnieri vaxuSti<br />

bagrationi (1696-1756 ww.). <strong>misi</strong> TqmiT, `sumbats, Zesa adarnasesa<br />

(igulisxmeba klarji xelmwife sumbat I mamfali († 889 w.) _ T. j.), mosca<br />

keisarman anTipatoba da daipyra aman artanuji. amisTÂs ewoda<br />

artanujeli~ (batoniSvili vaxuSti 1973: 697). Cveni azriT, swavluli<br />

batoniSvilis dakvirveba arsebiTad swori da gasaziarebeli unda iyos.<br />

dReisaTvis werilobiT wyaroebSi dadasturebulia artanujelis<br />

titulis matarebeli eqvsi (?) klarji xelmwife: 1. sumbat I artanujeli,<br />

mamfali da anTipatos-patrikiosi († 889 w) _ SviliSvili aSot I<br />

kurapalatisa da vaJi adarnase I-isa (sumbat daviTis-Ze 1990: 47, 49, 51; 136<br />

tab. I-II, 80); 2. bagrat I artanujeli, mamfali da magistrosi († 909 w.) _<br />

vaJi sumbat I artanujelisa (sumbat daviTis-Ze 1990: 49-51; TayaiSvili 1949:<br />

119


tab. I-II, 83); 3. sumbat II artanujeli (?), anTipatos-patrikiosi _ mamis<br />

Zmiswuli bagrat I artanujelisa da vaJi aSot II kekelasi (sumbat<br />

daviTis-Ze 1990: 47; TayaiSvili 1949: tab. I-II, 82-83); 4. sumbat III<br />

artanujeli, erisTavTerisTavi († 988 w.) _ Zmiswuli bagrat I<br />

artanujelisa da vaJi daviT I mamfalisa (sumbat daviTis-Ze 1990: 51-52;<br />

TayaiSvili 1949: tab. I-II, 84); 5. bagrat II artanujeli († 988 w.) _ vaJi<br />

sumbat III artanujelisa (sumbat daviTis-Ze 1990: 52-53; TayaiSvili 1949:<br />

tab. I-II); dabolos, 6. sumbat IV artanujeli († 1011 w.) _ vaJi bagrat II<br />

artanujelisa (sumbat daviTis-Ze 1990: 52-53; TayaiSvili 1949: tab. I-II).<br />

klarji xelmwifeebis mmarTveloba maincadamainc xangrZlivi ar<br />

yofila. daaxloebiT 1008-1010 wlebSi gaerTianebuli saqarTvelos mefem<br />

bagrat III-m (975-1014 ww.) tyved Seipyro klarjeTis bagrationTa ori<br />

upirvelesi warmomadgeneli _ sumbat IV artanujeli da gurgen VI<br />

klarji. patimrobaSi myofi gvirgvinosani Zmebi 1011-1012 (?) wlebSi<br />

erTimeoris miyolebiT aResrulnen Tmogvis cixeSi. maTma memkvidreebma _<br />

bagrat sumbatis Zem da demetre gurgenis Zem bizantiaSi gaqceviT<br />

uSveles Tavs, saqarTveloSi darCenili sxva klarji bagrationebi ki<br />

bagrat III-is mier gatarebuli represiuli zomebis msxverplni Seiqnen<br />

(sumbat daviTis-Ze 1990: 53; lorTqifaniZe 1979b: 159).<br />

XI saukunis 20-iani wlebis bolosaTvis artanuji mTeli klarjeTis<br />

momcveli samxedro-administraciuli erTeulis _ saerisTavos centrad<br />

gvevlineba. ucnobi avtoris saistorio Txzulebis `matiane qarTlisas~<br />

(XI s.) Tanaxmad, 1028 wels, roca SavSma azanurebma saqarTveloSi<br />

SemoWril bizantielebs RalatiT gadasces maTdami daqvemdebarebuli<br />

cixeebi, artanuji mtkiced epyra erisTav ioane abusers (matiane<br />

qarTlisa 1955: 292-293; lorTqifaniZe 1979b: 179-180).<br />

amJamindeli monacemebis mixedviT, specialuri literatura<br />

artanujis samad sami erisTavis saxels icnobs. amasTan, samive maTgani XI<br />

saukunis I naxevris moRvawed warmogvidgeba: 1. erisTavi ioane abuseri<br />

(ixsenieba 1028 wlis movlenebTan dakavSirebiT) (matiane qarTlisa 1955:<br />

293; lorTqifaniZe 1979b: 179-180; baxtaZe 2003: 265, 271); 2. artanujis<br />

erisTavi abuseri (ixsenieba 1045-1047 wlebis movlenebTan dakavSirebiT) _<br />

savaraudod, vaJi ioane abuserisa (matiane qarTlisa 1955: 300-301;<br />

120


SoSiaSvili 1997a; baxtaZe 2003: 265-266, 271); 3. artanujis erisTavi<br />

<strong>grigoli</strong> (ixsenieba 1047 wlis movlenebTan dakavSirebiT) _ vaJi abuser<br />

abuserisZisa (matiane qarTlisa 1955: 301-302; metreveli 1998: 74, 77, 144, 215-<br />

216; SoSiaSvili 1997b; baxtaZe 2003: 266-267, 271).<br />

1047 wels uzomod gaZlierebulma qarTvelma feodalma liparit<br />

baRvaSma aryiscixesTan gamarTul brZolaSi sastikad daamarcxa<br />

saqarTvelos mefis bagrat IV-is (1027-1072 ww.) laSqari da sxva qarTvel<br />

didebulebTan erTad tyved Caigdo artanujis erisTavi grigol<br />

abuserisZe. tyveobaSi myofma erisTavma artanujis cixe liparits gadasca<br />

(matiane qarTlisa 1955: 301-302; berZeniSvili 1997b; SoSiaSvili 1997b). 1057<br />

wels bagrat IV-is erTguli feodali sula kalamaxeli moulodnelad<br />

Tavs daesxa liparit baRvaSs da xelT igdo igi. sapatio tyve mefes<br />

mihgvares. bagrat IV-m damarcxebul mowinaaRmdeges xmliT mitacebuli<br />

cixe-qalaqebi, maT Soris, artanujic CamoarTva (matiane qarTlisa 1955:<br />

304-305; lorTqifaniZe 1979b: 166-167; baxtaZe 2003: 266).<br />

1057 wlidan moyolebuli vidre XIII saukunis 80-ian wlebamde<br />

aranairi pirdapiri cnoba ar mogvepoveba artanujis administraciuli<br />

statusis Sesaxeb. Sesabamisad, dabejiTebiT arc imis Tqma ar SegviZlia,<br />

Tu aRniSnul periodSi konkretulad vis daqvemdebarebaSia es<br />

umniSvnelovanesi cixe-qalaqi (Sdr.: baxtaZe 2003: 268-270).<br />

ufro garkveuli suraTi gvaqvs XIII saukunis meore naxevrisaTvis.<br />

qarTveli istorikosis JamTaaRmwerlis (XIV s.) Tanaxmad, 1280-ian wlebSi<br />

artanuji da TiTqmis mTeli istoriuli samxreT saqarTvelo samcxis<br />

mTavars beqa I jayels (1285-1306 ww.) uWiravs, romelic, saqarTvelos<br />

samefo karisadmi nominaluri morCilebis pirobebSi, uSualod<br />

emorCileba ilxanTa yaens (JamTaaRmwereli 1959: 273; lominaZe 1979a: 599-<br />

600; guCua 1997b). JamTaaRmwerlis cnobiT, zustad analogiuri<br />

mdgomareobaa 1299 wlisTvisac, roca aRmosavleT saqarTvelos samefo<br />

taxts beqa I-is SviliSvili, mefe demetre II-is (1272-1289 ww.) vaJi giorgi<br />

V brwyinvale (1299, 1318-1346 ww.) ikavebs (JamTaaRmwereli 1959: 304;<br />

lominaZe 1979a: 599-600; guCua 1997b).<br />

1308 wels beqa I gardaicvala, samcxis samTavro ki <strong>misi</strong> vaJebis _<br />

sargisis, yvaryvaresa da Salvas xelSi gadavida (JamTaaRmwereli 1959: 323;<br />

121


kakabaZe 1912: 5-6). miuxedavad imisa, rom SuaTana Zma yvaryvare sakmaod<br />

aqtiur rols asrulebs imdroindel politkur procesebSi<br />

(JamTaaRmwereli 1959: 324; lominaZe 1979b: 624), samcxis samTavros pirvel<br />

pirad mainc beqa I-is ufrosi vaJi sargis II (1308-1334 ww.) gvevlineba<br />

(guCua 1985; guCua 1997b. Sdr.: JamTaaRmwereli 1959: 297, 308, 312-315;<br />

lominaZe 1979b: 629, 645).<br />

ufrosi Zmebisagan gansxvavebiT, politikur asparezze praqtikulad ar<br />

Cans beqa I-is umcrosi vaJis Salvas saxeli. samagierod, mis moxseniebas<br />

vawydebiT ierusalimis jvris qarTvelTa monastris aRapebSi _ aq vkiT-<br />

xulobT: `[Tuesa sekdenbersa k (20)]. amasve dResa wirv(a)Á da aRapi saukunoÁ<br />

beqasa Sv(i)lisa SalvaÁsi, Seundven RmerTman~ (metreveli 1962: 81, 124).<br />

savaraudod, swored Salva da <strong>misi</strong> vaJi, saxelovani papis mosaxele<br />

(?) beqa unda iyvnen moxseniebulni vanis saxarebis (A-1335) (XII-XIII ss.) erT<br />

gviandel minawerSic. aRniSnuli kolofoni, romelsac akademikosi<br />

eqvTime TayaiSvili XIII-XIV saukuneebiT aTariRebs, gvamcnobs: `†.<br />

Semoswira wmidaÁ ese oTxTavi patronman naTiaman, Cuen, saboTarsa da<br />

SoraTelTa pirvel xatsa macxovarisasa da wm(ida)sa g[iorg]i SoraTisasa<br />

da w(mida)sa nik[olo]zs saaRaped <strong>misi</strong>sa meuRlisa beqaisa, Salva artanu-<br />

jelisaÁ SvilisaTuis da misTuis da Cuen gauCineT aRapi~ (SaraSiZe 1954b:<br />

410; TayaiSvili 1907: 17, 19. Sdr.: baxtaZe 2003: 270-271).<br />

Tu Cveni dakvirveba sworia da vanis saxarebis minawerSi dadastu-<br />

rebuli Salva artanujeli namdvilad beqa I-is vaJia, maSin dabejiTebiT<br />

SeiZleba iTqvas, rom Salvas, rogorc samcxis samTavro saxlis umcros<br />

warmomadgenels pirad mflobelobaSi miuRia cixe-qalaqi artanuji da<br />

Sesabamisad, daumkvidrebia artanujelis jer kidev 1010-ian wlebSi<br />

gamqrali sapatio wodeba.<br />

imave XIV saukuneSi artanujelis wodebas samcxis samTavro saxlis<br />

kidev erTi umcrosi warmomadgeneli atarebs. es aris SaSia _ Zmiswuli<br />

Salva artanujelisa da Zma aTabag yvaryvare I-isa (1334-1361 ww.) (kakabaZe<br />

1912: 4-7; doliZe 1953: 285; SaraSiZe 1961: 21-22, 59; guCua 1985; guCua 1986).<br />

profesor sargis kakabaZis azriT, SaSia artanujeli XIV saukunis II<br />

naxevaris moRvawea (kakabaZe 1912: 4-7; metreveli 1962: 93, 157). igi<br />

moxseniebulia ierusalimis jvris qarTvelTa monastris erT-erTi<br />

122


saaRape Canaweris teqstSi: `[Tuesa ianvarsa À (8)]. am(a)sve dR(e)sa wirvaÁ<br />

da aR(a)pi sargisis Svilisa SaSiasi artanuj(e)lisa, Seundven RmerTman~<br />

(metreveli 1962: 93, 158).<br />

rogorc vxedavT, citirebuli teqstis mixedviT, XIV saukunis meore<br />

naxevarSi artanujelis wodeba axla ukve samcxis moqmedi mTavris<br />

yvaryvare I-is umcros Zmas hqonia miRebuli (Sdr.: batoniSvili vaxuSti<br />

1973: 258; baxtaZe 2003: 270-271).<br />

amrigad, cixe-qalaq artanujis XV saukunemdeli istoriis ZiriTadi<br />

etapebis gacnoba gviCvenebs, rom artanujelis tituli drois mxolod<br />

or konkretul monakveTSi iyo mimoqcevaSi. pirvelad _ X saukunis 80-iani<br />

(?) wlebidan vidre 1011 wlamde periodSi, xolo meored _ mTeli (?) XIV<br />

saukunis ganmavlobaSi.<br />

aqve, darwmunebiT SeiZleba iTqvas isic, rom orive dasaxelebul<br />

periodSi artanujelis maRali wodebis matarebeli pirebi uSualod<br />

flobdnen cixe-qalaq artanujs da maTi titulic aqedan iyo<br />

warmomdgari.<br />

paralelurad amisa, daikvirveba erTi mniSvnelovani gansxvavebac. Tu<br />

klarjeTis samTavroSi (igulisxmeba 980-iani ww.-1011 w.) artanujelis<br />

wodebas, ZiriTadad, bagrationTa samefo saxlis ufrosi (?)<br />

warmomadgenlebi, igive _ klarji xelmwifeebi flobdnen, samcxis<br />

samTavroSi (igulisxmeba XIV s.) igive tituli jayelTa feodaluri<br />

ojaxis umcros warmomadgenlebs, ufro zustad ki, samcxis moqmedi<br />

mTavrebis umcros Zmebs hqondaT damkvidrebuli.<br />

aRniSnulidan gamomdinare, logikurad ibadeba kiTxva _ xom ar<br />

warmoadgens Ven.4-is zemoT ganxiluli minaweris avtoris _ giorgi<br />

lomas-Zis `artanujeloba~ zustad analogiuri rigis movlenas da xom<br />

ar gvevlineba es ukanaskneli XV saukunis samcxis samTavro saxlis erT-<br />

erT umcros warmomadgenlad?<br />

dasmul kiTxvaze pasuxis gacemis mizniT, detalurad gavecaniT<br />

samcxis samTavros XV saukunis istorias. aRmoCnda, rom werilobiT<br />

wyaroebSi dokumenturad aris dadasturebuli am periodSi moRvawe<br />

jayelTa feodaluri saxlis ToTxmeti mamrobiTi sqesis warmomadgeneli.<br />

123


aqedan, Svidi piri erTimeoris miyolebiT flobs samcxis aTabagobas.<br />

eseni arian: 1. aTabagi ivane II (1391-1444 ww.) _ vaJi aTabag beqa II-isa<br />

(lomsaZe 1980; SaraSiZe 1961: 86-87, 147); 2. aTabagi aRbuRa II (1444-1451 ww.) _<br />

ufrosi vaJi ivane II-isa (lominaZe 1997; SaraSiZe 1961: 133, 135); 3. aTabagi<br />

yvaryvare II (1451-1498 ww.) _ umcrosi vaJi ivane II-isa (lomsaZe 1986b;<br />

SaraSiZe 1954a: 197-204, 207-209, 215-216, 221, 231, 233-240, 279; SaraSiZe 1961: 15,<br />

18, 61, 72, 74, 78, 81-85, 87-94, 133-136, 147-148); 4. aTabagi qaixosro I (1498-1500<br />

ww.) _ ufrosi vaJi yvaryvare II-isa (lomsaZe 1986a; SaraSiZe 1954a: 198-204,<br />

207-208, 210, 215-216, 221, 279; SaraSiZe 1961: 16, 19, 74, 78, 134, 136-137); 5. aTabagi<br />

mzeWabuki (1500-1515 ww.) _ rigiT meore vaJi yvaryvare II-isa (lomsaZe 1983b;<br />

SaraSiZe 1954a: 198-200, 202-204, 208-211, 213, 215-216, 235; SaraSiZe 1961: 16, 19,<br />

72, 74, 94-97, 134, 136-138); 6. aTabagi manuCar I (1515-1518 ww.) _ rigiT meeqvse<br />

(?) vaJi yvaryvare II-isa (lomsaZe 1983a. Sdr.: SaraSiZe 1954a: 204-205, 208;<br />

SaraSiZe 1961: 30, 98-101, 134, 136); 7. aTabagi yvaryvare III, igive _ nav-<br />

yvaryvare (1516-1535 ww.) _ vaJi qaixosro I-isa (lomsaZe 1986b; 117 72, 74-76,<br />

78, 134, 138).<br />

rac Seexeba danarCen Svid pirs, isini aq dasaxelebul aTabagTa<br />

ojaxis wevrebi, ufro konkretulad ki, yvaryvare II-is vaJebi arian.<br />

CamovTvliT maT saxelebs: 1. baadur († 1474 w.) (guCua 1997a; SaraSiZe 1954a:<br />

198-200, 202-205, 207-208, 210, 215-216, 258; SaraSiZe 1961: 133-136); 2. ianqo († 1505<br />

w.) (SaraSiZe 1954a: 204, 208-209; SaraSiZe 1961: 136); 3. oravJanda (gard. 1505<br />

w-is Semdg.) (SaraSiZe 1954a: 204, 208; SaraSiZe 1961: 136); 4. marTalixon<br />

(gard. 1515 w-mde) (SaraSiZe 1954a: 204, 207-208, 215; SaraSiZe 1961: 136); 5.<br />

TamTan (dab. 1489-1498 ww-Si) (SaraSiZe 1961: 83-85, 137); 6. sazuereli (dab.<br />

1489-1498 ww-Si) (SaraSiZe 1961: 83, 85, 137); 7. saluzayan (dab. 1489-1498 ww-Si)<br />

(SaraSiZe 1961: 83, 85, 137).<br />

rogorc vxedavT, Cvens mier moxmobil anTroponimTa sakmaod vrcel<br />

CamonaTvalSi saerTod ar Cans saxeli giorgi. ar dasturdeba arc<br />

anTroponimi loma, romelic, Cveni pirveli samuSao hipoTezis Tanaxmad,<br />

giorgi artanujelis mamis saxeli unda iyos. dasasrul, yvelafer amas<br />

unda davamatoT isic, rom dasaxelebuli ToTxmeti piridan arc erTi ar<br />

atarebs artanujelis tituls.<br />

124


aze migvaniSneben aRniSnuli faqtebi? pirvel rigSi, albaT imaze,<br />

rom giorgi lomas-Ze ar miekuTvneba jayelTa feodalur sagvareulos da<br />

arc <strong>misi</strong> `artanujeloba~ niSnavs samcxis samTavroSi dadasturebuli<br />

maRali wodebis flobas. marTlac, yovelive zemoTqmulidan gamomdinare,<br />

amgvari daskvnis gamotana yvelaze ufro swori da logikuri nabiji Cans.<br />

Tumca, aqve SevniSnavT, rom jayelTa feodaluri saxlis zemoT<br />

CamoTvlili ToTxmeti wevridan TerTmeti (!) piri, aTabagebis _ ivane II-<br />

is, aRbuRa II-isa da yvaryvare II-is gamoklebiT, XV saukunis meore<br />

naxevrisa da XVI saukunis dasawyisis moRvawea. es faqti, Tavis mxriv,<br />

calsaxad migviTiTebs imaze, rom Cveni codna XV saukunis pirveli<br />

naxevris samcxis samTavro saxlis Sesaxeb metad mwiri da fragmentulia.<br />

Sesabamisad, axlaxans miRebuli saboloo daskvnac, rom giorgi lomas-Ze<br />

ar miekuTvneba jayelTa feodalur sagvareulos da rom <strong>misi</strong><br />

`artanujeloba~ ar niSnavs samcxis mTavarTa sapatio titulis flobas,<br />

uaRresad didi sifrTxiliT aris gasaziarebeli.<br />

asea Tu ise, mTeli am vrceli msjelobidan gamomdinare, Cven<br />

SedarebiT ufro sarwmunod miviCnevT meore samuSao hipoTezas da<br />

gamovTqvamT azrs, rom Ven.4-is savedrebelis avtoris `artanujeloba~<br />

niSnavs mis cixe-qalaq artanujSi cxovrebis faqts, xolo `lomas-Zeoba~<br />

ki _ missave sagvareulo kuTvnilebas.<br />

saerTod, lomas-ZeTa gvari (Sdr.: silagaZe ... 1997: 126) qarTul<br />

diplomatikur ZeglebSi mxolod XVII saukunis dasawyisidan Cndeba.<br />

mxedvelobaSi gvaqvs 1601-1627 wlebiT (?) daTariRebuli Sewirulobis<br />

wigni, sadac moxseniebulni arian vinme xucesi lomaZe da <strong>misi</strong> Zma ivana<br />

lomaZe (burjanaZe 1958: 139; kldiaSvili ... 1993: 572). am dokumentis<br />

Tanaxmad, lomas-Ze || lomaZeTa gvaris es warmomadgenlebi guriaSi<br />

saxloben da sofel baileTis mcxovreblebi arian (burjanaZe 1958: 139;<br />

kldiaSvili ... 1993: 572; baileTi 1997). garda amisa, sabuTidan garkveviT<br />

Cans isic, rom baileTeli lomaZeebi, erT-erTi maTganis mRvdlobis<br />

miuxedavad, socialuri ierarqiis sakmaod dabal safexurze dganan. isini,<br />

savaraudod, glexebi arian. marTlac, dokumenti gvauwyebs, rom Zmebi<br />

lomaZeebi guriis mTavars mamia II guriels (1600-1625 ww.) Cexedenas<br />

125


taZrisaTvis Seuwiravs da maTTvis Sesaba<strong>misi</strong> begarac daukisrebia<br />

(burjanaZe 1958: 137-140; kldiaSvili ... 1993: 572).<br />

dReisaTvis dabejiTebiT arafris Tqma ar SeiZleba, Tumca ki, giorgi<br />

lomas-Zis artanujelobidan gamomdinare, safiqrebelia, rom baileTeli<br />

lomaZeebi warmomavlobiT agreTve istoriuli klarjeTidan, ufro<br />

zustad ki, cixe-qalaq artanujidan arian. isini, savaraudod, XVI<br />

saukunis II naxevarSi, osmalTa mier artanujisa da mTlianad klarjeT-<br />

SavSeTis dapyrobis (1553 w.) Semdeg Canan guriaSi gadmosaxlebulni<br />

(axali qarTlis cxovreba 1959: 500; batoniSvili vaxuSti 1973: 726-727, 900;<br />

berZeniSvili 1997a).<br />

davubrundeT uSualod savedrebelis teqsts. aq avtoris vinaobasTan<br />

dakavSirebuli cnobebis Semdeg gansakuTrebul yuradRebas ipyrobs<br />

kolofonis Sesavali nawili. am nawyvetSi giorgi artanujeli vedrebiT<br />

mimarTavs or udides qristianul siwmides _ qristes saflavs, sadac<br />

sami dRis manZilze dabrZanebuli iyo uflis jvarcmuli sxeuli da<br />

jvars patiosans, romelzec macxovari ewama adamis modgmis codvaTa<br />

gamosyidvisaTvis: `q. saflavo qristeso da juaro patiosano, Seiwyale<br />

artanujeli lomas-Ze giorgi~.<br />

Cveni dakvirvebiT, savedrebelis maincdamainc amgvari formuliT<br />

dawyeba SemTxveviTi movlena sulac ar aris. piriqiT, am faqts gasagebi<br />

mizezebi aqvs. daviwyoT imiT, rom garejuli krebuli, romlis aSiebzec<br />

iwereba giorgi lomas-Zis kolofoni, am dros ukve namdvilad wmida<br />

miwazea gadatanili da ierusalimis erT-erTi qarTul savaneSi inaxeba<br />

(jojua 2003g: 41-42). Sesabamisad, ueWvelia isic, rom savedrebelis avtori<br />

teqstis Sesrulebis Jams agreTve ierusalimSi imyofeba. ierusalimi ki,<br />

Tavis mxriv, swored is qalaqia, sadac mdebareobs qristes saflavi (Sdr.:<br />

menabde 1980: 140-145) da jvari patiosani (Sdr.: menabde 1980: 69-139). aqedan,<br />

vfiqrobT, ukve savsebiT naTeli xdeba, Tu ratom iwyeba maincdamainc<br />

aseTi Sesavali teqstiT Ven.4-is kolofoni. <strong>misi</strong> avtori minaweris<br />

Sesrulebis periodSi, rogorc Cans, wmida miwaze momlocvelobs da<br />

vedrebiTac imave ierusalimis umTavres siwmideebs evedreba.<br />

Tu Cveni dakvirveba sworia, maSin gamodis, rom giorgi lomas-Ze<br />

artanujidan wmida miwaze Casuli piligrami yofila. aRniSnuli faqti<br />

126


sakmaod saintereso Strixs matebs cixe-qalaq artanujis qristianuli<br />

Temisa da ierusalimis qarTuli koloniis saeklesio-kulturuli<br />

urTierTobis istorias.<br />

aqamde werilobiTi wyaroebidan cnobili iyo artanujSi mcxovrebi<br />

mxolod ori piri, romelsac garkveuli saxis urTierToba hqonda wmida<br />

miwaze moqmed qarTul savaneebTan. mxedvelobaSi gvyavs ierusalimis<br />

jvris qarTvelTa monastris aRapebSi moxseniebuli Salva artanujeli<br />

(XIII-XIV ss.) _ umcrosi Zma samcxis mTavris sargis II-isa da SaSia<br />

artanujeli (XIV s-is II nax.) _ umcrosi Zma aTabag yvaryvare II-isa (ix.:<br />

zemoT). amieridan, dasaxelebul pirebs unda daematos cixe-qalaq<br />

artanujis kidev erTi mkvidri, XV saukuneSi moRvawe giorgi lomas-Ze,<br />

romelmac aramxolod moiloca ierusalimis siwmideebi, aramed Cinebuli<br />

mxedruliT dawerili savedrebelic daurTo wmida miwis erT-erT<br />

qarTul savaneSi dacul garejuli krebulis aSiebs.<br />

dasasrul, xazgasmiT aRvniSnavT im faqtsac, rom giorgi lomas-Zis<br />

savedrebels sakmaod didi mniSvneloba aqvs sakuTriv cixe-qalaq arta-<br />

nujis istoriisaTvis. raoden gasakviric ar unda iyos, faqtia, rom samec-<br />

niero sazogadoeba aqamde saerTod ar icnobda iseT werilobiT wayros,<br />

romelic raime warmodgenas mainc Segviqmnida XV saukunis artanujis<br />

Sesaxeb. am mxriv, Ven.4-is kolofoni marTlac mniSvnelovani Zeglia.<br />

jer erTi, savedrebelze dayrdnobiT, dabejiTebiT SeiZleba iTqvas,<br />

rom XV saukunis artanujSi kvlavindeburad sicocxlisunariania<br />

qarTuli eTnikuri elementi (Sdr.: doliZe 1953: 62). adgilobriv<br />

mosaxleobaSi gavrcelebuli sxvadasxva gvarebidan dokumenturad<br />

dasturdeba lomas-ZeTa gvaris arseboba.<br />

meore, XV saukunis artanujSi mcxovrebi qarTvelebi aramxolod<br />

gamarTulad floben qarTul enas, aramed ostaturadac sargebloben<br />

sakmaod rTuli mxedruli damwerlobiT. amaze naTlad migviTiTebs<br />

giorgi artanujelis mier Sesrulebuli savedrebeli.<br />

dabolos, mesame, XV saukunis artanujSi Zveleburad Zlieria<br />

qarTuli qristianuli Temi. rogorc giorgi lomas-Zis momlocvelobidan<br />

Cans, am Temis warmomadgenlebi warmatebiT piligrimoben wmida miwaze da<br />

cxoveli urTierToba aqvT ierusalimis qarTul savaneebTan.<br />

127


saerTod, amTaviTve unda iTqvas, rom Cvens mier motanil<br />

debulebebSi uCveulo araferia. 1553 wlamde cixe-qalaqi artanuji<br />

samcxe-saaTabagos ganuyofel nawils warmoadgenda (axali qarTlis<br />

cxovreba 1959: 500; batoniSvili vaxuSti 1973: 716, 726-727, 900; doliZe 1953:<br />

61; berZeniSvili 1997a) da amitom aq raime sxva suraTis arseboba<br />

ubralod warmoudgenelia. Tumca, dRemde am yvelaferze saubari mxolod<br />

zogad istoriul viTarebaze dayrdnobiT gviwevda. axla ki, amgvar<br />

msjelobas Tavisi myari dokumenturi safuZveli uCndeba da zemoT<br />

moxmobili debulebebic gacilebiT ufro argumentirebul saxes iRebs.<br />

amrigad, yovelive zemoTqmulidan gamomdinare, samecniero<br />

sazogadoebas vTavazobT Semdeg ZiriTad daskvnebs:<br />

1. venis nacionaluri biblioTekis qarTul xelnawerTa fondSi<br />

daculi 1160 wlis garejuli krebulis, igive Ven.4-is 187r-s qveda<br />

naxevarze Sesrulebuli oTxstriqoniani mxedruli minaweri, mTeli rigi<br />

paleografiuli niSnebis mixedviT, TariRdeba XV saukuniT.<br />

2. savedrebeli dawerilia istoriuli klarjeTis, ufro zustad ki,<br />

cixe-qalaq artanujis mkvidris giorgi lomas-Zis mier, romelmac wmida<br />

miwaze momlocvelobisas uSualod moixila ierusalimis erT-erT<br />

qarTul savaneSi dabrZanebuli garejuli krebuli.<br />

3. savedrebelis teqstze dayrdnobiT, dabejiTebiT SeiZleba iTqvas,<br />

rom XV saukunis artanujSi kvlavindeburad Zlieri iyo qarTuli<br />

qristianuli Temi da mis calkeul warmomadgenlebsac mWidro<br />

urTierToba hqondaT ierusalimis qarTul koloniasTan.<br />

128


$4. afxazeTis kaTolikosis barTlomes<br />

minaweri (daaxl. 1488-1519 ww.) 93<br />

savedrebeli minaweri Sesrulebulia garejuli krebulis 156v-s<br />

qveda aSiaze, nusxuriT (pirveli grafema _ mTavruliT), or striqonad.<br />

<strong>misi</strong> zomebia: 9 X 3 sm. gankveTilobis niSnebi ar axlavs. qaragmad<br />

gamoyenebulia klaknili xazi. minawers TariRi ar uzis. aRsaniSnavia, rom<br />

156v-ze Sesrulebuli teqstis anabeWdi sakmaod mkafiod ganirCeva 157r-s<br />

Sesabamis adgilas. rogorc Cans, minaweris avtorma gadaSlili krebuli<br />

kolofonis dawerisTanave daxura da SeumSrali melanic am gziT<br />

aRibeWda momdevno gverdze.<br />

s˜<br />

˜ ˜<br />

s(u)lsa Ãobisa qaTal{i}koz{i}sa | barTlomes{a} S(eundvne)s<br />

R(merTma)n.<br />

minaweris teqsti yuradRebas, pirvel rigSi, saistorio Tvalsaz-<br />

risiT ipyrobs. aq moxseniebulia vinme kaTolikosi barTlome, romelsac<br />

CvenTvis cnobil werilobiT wyaroebSi versad vxvdebiT. <strong>misi</strong><br />

identifikaciisaTvis gadamwyveti mniSvneloba aqvs Ven.4-is kolofonis<br />

swor interpretacias, rac sakmaod rTuli saqmea. minaweris wakiTxva ori<br />

saxiT aris SesaZlebeli. gaurkvevlobis Tavidan acilebis mizniT<br />

vuSvebT orive variants.<br />

pirvel SemTxvevaSi, fonetikuri koreqtivi Segvaqvs teqstSi. sityvis<br />

_ Ãobisa mesame da meoTxe grafemebs Soris aRvadgenT uneblied<br />

gamotovebul (?) or grafemas _ el da kolofonsac ase vkiTxulobT:<br />

`s(u)lsa Ãob{el}isa, qaTal{i}koz{i}sa barTlomes{a} S(eundvne)s<br />

R(merTma)n~. teqstis amgvari interpretaciiT, barTlome kaTolikosobis<br />

93 winamdebare paragrafSi ganxiluli sakiTxebisa da miRebuli daskvnebis ZiriTadi<br />

nawili Setanili gvaqvs 2002 wels dabeWdil statiaSi: `XII saukunis garejuli<br />

krebulis (Ven.4-is) erTi minaweri da afxazeTis ucnobi kaTolikosi barTlome (daaxl.<br />

1488-1519 ww.)~ (jojua 2002a).<br />

129


paralelurad, xobeli episkoposic unda iyos. saqarTveloSi xobis<br />

erTaderTi eparqiaa cnobili. igi XV saukunidan dasturdeba afxazeTis<br />

sakaTolikosos SemadgenlobaSi 94 . eparqia moqmedebda odiSis terito-<br />

riaze, xolo <strong>misi</strong> mwyemsTavris kaTedra xobis RmrTismSoblis miZinebis<br />

monasterSi iyo ganTavsebuli (siWinava ... 2000: 6-14).<br />

garejuli krebulis kolofonis gaazreba sxvagvaradac aris<br />

SesaZlebeli. am SemTxvevaSi, teqsts, praqtikulad, ucvleli saxiT<br />

vkiTxulobT: `s(u)lsa Ãobisa qaTal{i}koz{i}sa barTlomes{a} S{eundvne}s<br />

R(merTma)n~ da vigebT, rom barTlome yofila ara `xobeli~ da<br />

`kaTolikosi~, aramed _ `xobisa kaTolikosi~. saxeli _ xobi//xofi//xopi-s<br />

mqone savaneebi saqarTveloSi ramdenime adgilas dasturdeba (beriZe 1973:<br />

73; siWinava ... 2000: 3), magram sakaTolikoso saydarTan organul kavSirs<br />

mxolod erTi maTgani _ zemoxsenebuli xobis monasteri avlens 95 . gvian<br />

SuasaukuneebSi igi afxazeTis kaTolikosTa kuTvnilebas warmoadgenda<br />

(siWinava ... 2000: 8-15).<br />

amrigad, nebismieri interpretaciis SemTxvevaSi, Ven.4-is kolofonSi<br />

naxsenebi `Ãobi~ dasavleT saqarTveloSi mdebare xobis monasters<br />

94 mkvlevarTa erTi nawili saerTod uaryofs xobSi saepiskoposo kaTedris arsebobis<br />

faqts da miiCnevs, rom Sua sukuneebSi aq mxolod monasteri moqmedebda (am<br />

avtorTagan, pirvel rigSi, unda davasaxeloT istorikosi avTandil Tordia<br />

(samegrelo ... 1999: 368-369), agreTve, dasavleT saqarTvelos istoriis mkvlevari Tamaz<br />

beraZe, vinac sakuTari Sexeduleba zepiri saubrisas gagviziara). mkvlevarTa meore<br />

nawils sapirispiro mosazreba aqvs. isini iTvaliswineben guraliZeebis 1432 wlisa<br />

(kakabaZe 1924: 60-62) da TofuriZeebis 1484-1488 wlebis (ix.: qvemoT) sasisxlo sigelebs,<br />

sadac mawyvereli, quTaTeli, Wyondideli, caiSeli, moqveli, bedieli da drandeli<br />

episkoposebis gverdiT, xobelebic ixseniebian da fiqroben, rom xobi XV saukunis I<br />

naxevridan mainc saepiskoposo kaTedras warmoadgenda (siWinava ... 2000: 6-7). Cven<br />

savsebiT viziarebT am mosazrebas. aRniSnul sakiTxTan dakavSirebiT, gansxvavebuli<br />

pozicia aqvs istorikos giorgi kalandias. is fiqrobs, rom xobSi saepiskoposo<br />

kaTedra sulac XIV saukuneSi unda iyos daarsebuli (kalandia 2000: 502-505).<br />

samwuxarod, mkvlevari ar uTiTebs Sesabamis wyaroebsa da argumentacias, ris gamoc,<br />

am varaudis arc gaziareba da arc uaryofa, jerjerobiT, ar SegviZlia. XVI<br />

saukunidan xobis saepiskoposos Sesaxeb cnobebi TandaTan matulobs, mag.: 1550 wlis<br />

erT-erT sabuTSi ixsenieba `xofisa R(mr)TismSoblis winamdegi ebiskopozi~ (kakabaZe<br />

1921: 13-14; kldiaSvili ... 1993: 103), xolo XVII-XVIII saukuneebis mijnaze gacemul<br />

Sewirulebis wignSi _ `mTavarepiskopozi xofeli efTimi faRava~ (kakabaZe 1921: 84).<br />

cnobilia XVII saukunis 30-ian wlebSi moRvawe xobeli mitropoliti germanec<br />

(sixaruliZe 1997). xobis saepiskoposos arsebobis faqts am da sxva qarTuli wyaroebis<br />

garda, adastureben XVII saukunis ucxoeli avtorebic (siWinava ... 2000: 10-11; kalandia<br />

2000: 499-501).<br />

95 sayuradReboa, rom Ven.4-is kolofonSi toponimi dReisaTvis cnobili sami formisagan<br />

_ xobi//xofi//xopi gansxvavebuli dawerilobiT aris warmodgenili. aq pirvel grafemad<br />

dasmulia ara x, aramed _ Ã.<br />

130


aRniSnavs da masTan raime mxriv dakavSirebuli barTlomec, ueWvelad,<br />

adgilobrivi eklesiis Tavi _ afxazeTis kaTolikosi unda iyos.<br />

barTlomes moRvaweobis qronologiisaTvis mniSvnelovan masalas<br />

gvawvdis kolofonis paleografia. teqstSi gamoyenebulia Cvidmeti<br />

grafema: a da s _ eqvsgzis; l da o _ samgzis; b da T _ orgzis; e, z, i, k,<br />

m, n, r, q, R, S da à _ TiTojer. aqedan, pirveli s asomTavrulia. nusxuri<br />

grafemebi marjvniv aris daxrili. maTi moxazuloba msgavsebas poulobs<br />

XV-XVI saukuneebis nimuSebTan _ 1460 wlis bibliasa (A-570) (abulaZe 1973a:<br />

234-235, 371) da 1520 wlis oTxTavTan (H-1721) (abulaZe 1973a: 240-241, 372).<br />

gasaTvaliswinebelia ramdenime detalic: garejuli krebulis<br />

minawerSi grafemebs _ l da R zeda marcxena kidesTan ebmis ara<br />

horizontaluri xazis gamgrZelebeli patara wanazardi, aramed didi<br />

zomis kuTxe. grafemebis _ m da z zeda horizontaluri xazi daukuTxavia<br />

da odnav aris daklaknili. rac Seexeba grafemis _ n zeda<br />

horizontalur xazs, minawerSi is Zalze morkaluria da lamis grafemis<br />

qveda nawils exeba. grafemis _ r vertikalur xazs zeda boloSi ebmis<br />

marcxniv gawvdili patara morCi. erTi da igive niSani axasiaTebT<br />

grafemebs _ q da Ã. maTi qveda vertikaluri buni marjvniv mkveTrad<br />

`asrolili~ mcire wanazardiT sruldeba. am niSnebiT, grafemaTa<br />

daweriloba ufro 1520 wlis oTxTavis paleografias uaxlovdeba<br />

(abulaZe 1973a: 240-241, 372).<br />

amdenad, Tu Cveni dakvirveba sworia, maSin naTelia isic, rom<br />

garejuli krebulis kolofoni Sesrulebuli iyo XV saukunis bolosa<br />

da XVI saukunis dasawyisSi. Sesabamisad, amave periodis moRvawe Cans<br />

teqstSi naxsenebi kaTolikosi barTlomec.<br />

am hipoTezis Sesabamisad, dawvrilebiT gavecaniT XV-XVI saukuneebis<br />

afxazeTis kaTolikosTa qronologiur rigs 96 . XV saukuneSi cnobilia<br />

mxolod erTi kaTolikosi _ ioakime, romlis moRvaweobac 1470-iani<br />

wlebiT TariRdeba (saqarTvelos ... 2000a: 136-137). Semdeg modis<br />

96 am mimarTulebiT kvlevisas Tavidanve gamovricxeT aRmosavleT saqarTvelos eklesia.<br />

dReisaTvis, ZiriTadad, zustad aris dadgenili XV-XVI saukuneebis qarTlis kaTolikosTa<br />

qronologiuri rigi (saqarTvelos ... 2000a: 67-103). am periodSi mosaydre camet<br />

mcxeTel patriarqs Soris barTlomes versad vxedavT. metic, qronologiur rigSi ar<br />

Cans iseTi Tavisufali monakveTi, sadac, Tundac, vivaraudebdiT mis kaTolikosobas.<br />

131


ormocwliani qronologiuri lakuna 97 . 1519 wlidan afxazeTis sakaTo-<br />

likoso saydars malaqia I abaSiZe ikavebs (saqarTvelos ... 2000a: 138-139).<br />

<strong>misi</strong> zeoba 1540-ian wlebamde grZeldeba. amas mosdevs kidev erTi, amje-<br />

rad, aTwliani qronologiuri lakuna. XVI saukunis 50-iani wlebidan vid-<br />

re XVII saukunis dasawyisamde afxazeTis kaTolikosebad jer _ evdemon<br />

CxetiZes (1557-1578 ww.) (saqarTvelos ... 2000a: 139-141), xolo Semdeg _<br />

efTvime sayvareliZes (1578-1616 ww.) (saqarTvelos ... 2000a: 142-143) vxedavT.<br />

amrigad, barTlomes kaTolikosoba unda vivaraudoT an XV saukunis<br />

70-ian wlebamde, an _ 1470-iani wlebidan vidre 1519 wlamde, an kidev _ XVI<br />

saukunis 40-50-ian wlebSi. Cven viTvaliswinebT Ven.4-is minaweris<br />

paleografias da vfiqrobT, rom barTlome afxazeTis kaTolikosad XV<br />

saukunis dasasrulsa da XVI saukunis dasawyisSi unda yofiliyo.<br />

Cvens mosazrebas adasturebs imereTis mefis aleqsandre II-is (1484-<br />

1510 ww.) ori sabuTi. pirveli dokumenti cnobilia, rogorc TofuriZeTa<br />

sasisxlo sigeli. igi 1484-1488 wlebSi unda iyos Sedgenili 98 . sabuTis bo-<br />

lo nawilSi motanilia aleqsandre II-is Txovna sasuliero pirebisadmi:<br />

97 uaxles samecniero publikaciebSi aRniSnulia, rom 1490-1516 wlebSi afxazeTis kaTolikosad<br />

iyo stefane. iqve miTiTebulia, rom mis Sesaxeb aranairi dokumenturi masala<br />

ar arsebobs. kaTolikosTa qronologiur rigSi igi saqarTvelos eklesiis kalendrebze<br />

dayrdnobiT aris Seyvanili, romlebsac, Tavis mxriv, raime myari safuZveli ar<br />

gaaCniaT (saqarTvelos ... 2000a: 6-7, 138). Cvenis mxriv davamatebT, rom stefanes vxvdebiT<br />

polievqtos karbelaSvilis mier Sedgenil `afxazeTis kaTalikozTa siaSic~ vxvdebiT<br />

(karbelaSvili 1900: 206). Tumca es garemoeba sulac ar aiolebs Cvens mdgomareobas.<br />

stefanes Sesaxeb cnobebi arc iq aris miTiTebuli. metic, <strong>misi</strong> saxeli saerTodac<br />

kiTxvis niSniT aqvs aRniSnuli polievqtos karbelaSvils (karbelaSvili 1900: 206). ase,<br />

rom jer-jerobiT stefanes arsebobis faqtic ki dausabuTebelia da amitom, <strong>misi</strong><br />

zeobis qronologiis Sesaxeb raime seriozuli msjeloba SeuZlebeli gveCveneba.<br />

98 vinaidan es sigeli metad mniSvnelovania Cveni msjelobisaTvis, mcire xniT<br />

SevCerdebiT mis daTariRebaze. sabuTi pirvelad gamoqveynda 1891 wels, eqvTime<br />

TayaiSvilis mier. man aSkara Secdomad miiCnia dokumentis gacemis TariRad dasmuli _<br />

ararsebuli qoronikoni 968 da <strong>misi</strong> daTariReba teqstSi naxsenebi istoriuli pirebis<br />

identifikaciis gziT scada. mkvlevarma sabuTis gamcemi mefe aleqsandre saqarTvelos<br />

mefe aleqsandre I-Tan gaaigiva da dokumentis Sedgenis dro <strong>misi</strong> zeobiT _ 1413(sic.)-1442<br />

wlebiT gansazRvra (TayaiSvili 1891: 1-3). 1897 wels sigeli Tedo Jordaniamac gamosca.<br />

man, arsebiTad, gaiziara eqvTime TayaiSvilis daTariReba. garda amisa, yuradReba<br />

miaqcia imas, rom teqstSi sxva sasuliero pirebis gverdiT, naxsenebia daviT mcxeTeli,<br />

mkvlevris varaudiT, 1426-1430 wlebSi qarTlis kaTolikosad myofi daviT bagrationi,<br />

daaviwrova TayaiSviliseuli qronologiuri CarCo da sigeli 1428(sic.)-1430 wlebiT<br />

gadaaTariRa. amave publikaciaSi Tedo Jordaniam gamoTqva varaudi, rom dokumenti,<br />

SesaZloa, nayalbevi iyo. am SemTxvevaSi, sabuTi imereTis mefis aleqsandre II-is Jams,<br />

XV saukunis dasasruls unda yofiliyo Sedgenili (Jordania 1897: 233-235). qarTulma<br />

istoriografiam Tedo Jordanias meore mosazreba ufro marTebulad scno da sabuTi<br />

aleqsandre II-s miakuTvna (kakabaZe 1924: 65-66). uaxles samecniero gamocemebSi sigeli<br />

aleqsandre II-is zeobiT _ 1484-1510 wlebiT aris daTariRebuli (kldiaSvili ... 1991: 219;<br />

kldiaSvili ... 1993: 316-317). Cven viziarebT im debulebas, rom sabuTi aleqsandre II-is<br />

132


`awe, qrisTes (sic) mier kurTxeviT kurTxeulno qarTlisa qaTa-<br />

likozno da ebiskopozno, TqveniTa jvariTa, TqveniTa omforiTa Tqvenca<br />

asre daumtkiceT; lixtimerisa (sic) qaTalikozno da ebiskopozno, Tqvenca<br />

asre daumtkiceT brZaneba da sigeli; svimon mawyvarelo, manuel quTa-<br />

Telo, daviT cxeTelo, elia Wyoindelo (sic), barTlome caiSel(o), roma-<br />

noz moqvelo, grigole bedielo, saba xobelo, evdemos cxeTelo, Tev-<br />

dore drandelo TqveniTa jvariTa Tqvenca asre daumtkiceT brZaneba da<br />

sigeli ese~ (punqtuacia Cvenia _ T. j.) (Jordania 1897: 234-235).<br />

TofuriZeTa sasisxlo sigels didi mniSvneloba aqvs CvenTvis. <strong>misi</strong><br />

daxmarebiT vigebT, rom XV saukunis 80-ian wlebSi dasavleT saqar-<br />

Tvelos eklesiaSi moRvaweobda vinme barTlome, romelsac, daaxloebiT<br />

1484-1488 wlebSi caiSis saepiskoposo kaTedras ganagebda.<br />

barTlomes biografiis Semdgomi etapis Sesaxeb cnobebs falavan-<br />

diSvilTa 1488 wlis sasisxlo (?) sigeli gvawvdis. sabuTis bolos<br />

vkiTxulobT:<br />

`amisni mowameni da arian da Sua damxdurni arian _ patroni dadian-<br />

gurieli giorgi, quTaTel mTavarebiskoposi barTlome, WilaZe lipari,<br />

raWisa erisTavi CxetiZe ivane da <strong>misi</strong> Zma kaxberi da abesalom, CiJavaZe<br />

sazvereli da vamiy, cixisTavi RoRaberiZe estate, CxetiZe amilaxori<br />

sanasar, molareTuxucesi mxeciZe sargis, saxlis uxucesi afxaWeliZe<br />

ivane, inasariZe abesalm, gurielni _ beriZe, maWutaZe da maxaZe, lSrSvi-<br />

li (sic) zazai, kuWeWiZe siaoS, jafariZe SanSe da qveli, sawolis mwig-<br />

nobari _ ariSiZe siaoS, gareyaniZe xela, CxetiZeni vaxtang da abesalom,<br />

a[ba]SiZe Taya da abaSi, wereTeli ganonai, qavTaraZe rostevan, miqelaZe<br />

yelgrZeli, didebuli zviadi, iaSvili beJan da srulad Cvenni darbai-<br />

selni, imerelni didni da cotani, amisni mowameni, Tavadebni da Sua<br />

mier aris gacemuli da <strong>misi</strong> gamefebis anu 1484 wlis Semdeg unda iyos Sedgenili. rac<br />

Seexeba sabuTis zeda qronologiur zRvars, vfiqrobT, rom <strong>misi</strong> dazusteba<br />

SesaZlebelia. teqstis Tanaxmad, dokumentis gacemis Jams quTaTel mRvdelmTavrad _<br />

manueli, caiSelad ki _ barTlome yofila (Jordania 1897: 234). imave aleqsandre II-is<br />

mier 1488 wels gacemul falavandiSvilTa sasisxlo (?) sigelSi quTaisis mTavarepiskoposad<br />

ukve barTlome ixsenieba (xelnawerTa erovnuli centri, Hd-8731; kldiaSvili<br />

... 1991: 219). rogorc Cans, TofuriZeTa sabuTis Sedgenis Jams jer kidev caiSel<br />

episkoposad myofi barTlome saeklesio ierarqiaSi dawinaurebula da 1488 wlisaTvis<br />

quTaisis mTavarepiskoposobac miuRia. amrigad, TofuriZeTa sigeli falavandiSvilTa<br />

sigelis gacemamde anu 1488 wlamde yofila Sedgenili da amitom <strong>misi</strong> TariRic 1484-1488<br />

wlebiT unda ganisazRvros.<br />

133


damxomni arian~ (punqtuacia Cvenia _ T. j.) (xelnawerTa erovnuli centri,<br />

Hd-8731; kldiaSvili ... 1991: 219-220).<br />

rogorc irkveva, barTlome caiSeli saeklesio ierarqiaSi swrafad<br />

dawinaurebula. 1488 wlisaTvis igi ukve quTaTeli mTavarepiskoposis<br />

wodebas atarebda da lixTimereTis samefo karTan daaxloebul<br />

mRvdelmTavrad iTvleboda.<br />

amis Semdeg werilobiT wyaroebSi barTlomes saxeli qreba da <strong>misi</strong><br />

Semdgomi Tavgadasavalic ucnobi iqneboda CvenTvis, rom ara Ven.4-is<br />

kolofoni. rogorc Cans, quTaTelma barTlomem saeklesio ierarqiaSi<br />

1488 wlis Semdgomac ganagrZo winsvla da garkveuli drois Semdeg<br />

afxazeTis kaTolikosobac miiRo. garejuli krebulis minaweri <strong>misi</strong><br />

biografiis swored am etaps unda asaxavdes 99 .<br />

barTlomes kaTolikosobis zusti qronologia jerjerobiT ucnobia.<br />

Tumca, SesaZlebelia am periodis miaxloebiT dadgena. falavandiSvilTa<br />

1488 wlis sigelSi barTlome jer kidev quTaTel mTavarepiskoposad<br />

ixsenieba (xelnawerTa erovnuli centri, Hd-8731; kldiaSvili ... 1991: 219-<br />

220). meore mxriv, ki cnobilia, rom afxazeTis sakaTolikoso saydars 1519<br />

wlidan ukve malaqia I flobs (saqarTvelos ... 2000a: 138). aqedan<br />

gamomdinare, barTlomes zeobis qveda qronologiur zRvrad _ 1488 weli,<br />

xolo zeda zRvrad _ 1519 weli unda miviRoT da <strong>misi</strong> kaTolikosobac<br />

daaxloebiT 1488-1519 wlebiT unda ganvsazRvroT.<br />

calke saubris Temaa kaTolikosi barTlomesa da garejuli<br />

krebulis urTierTmimarTebis sakiTxi. rogorc zemoT vnaxeT, Ven.4 1363<br />

wlisaTvis ukve ierusalimSi inaxeboda da iqauri qarTuli koloniis<br />

sakuTreba iyo. Tu CvenTvis saintereso kolofoni namdvilad kaTolikosi<br />

ilarionis avtografs warmoadgens, maSin <strong>misi</strong> biografiis kidev erTi<br />

furceli xdeba cnobili. kerZod ki, vigebT, rom kaTolikos ilarions<br />

99 gasaTvaliswinebelia isic, rom TofuriZeTa sigelSi lixTimereli episkoposebis<br />

vrcel CamonaTvals quTaTeli mRvdelmTavari iwyebs (Jordania 1897: 234-235). rogorc<br />

Cans, XV saukunis II naxevarSi dasavleT saqarTvelos eklesiaSi afxazeTis kaTolikosebis<br />

Semdeg yvelaze didi pativiT quTaisis mTavarepiskoposebi sargeblobdnen.<br />

amitomac, Tuki gansaxilav periodSi romelime lixTimereli episkoposis kaTolikosad<br />

aRsaydrebas vivaraudebT, aseTad, pirvel rigSi, swored barTlome quTaTeli unda<br />

vigulisxmoT.<br />

134


wmida miwaze umogzauria, erT-erT qarTul savaneSi daculi garejuli<br />

krebuli mouxilavs da mis aSiaze savedrebeli minaweric Seusrulebia 100 .<br />

Ven.4-is minawerSi saistorio TvalsazrisiT kidev erTi detali iq-<br />

cevs yuradRebas. barTlome teqstSi ixsenieba, rogorc `Ãobisa qaTaliko-<br />

zi~, rac erTob uCveulo movlenaa. lixTimereTis eklesiiis arc erTi<br />

mwyemsmTavari CvenTvis cnobil werilobiT wyaroebSi amgvarad ar iwodeba.<br />

Cven zemoT aRvniSneT, rom Ven.4-is kolofonis interpretireba<br />

orgvarad aris SesaZlebeli, ganvixileT orive SesaZlo varianti da<br />

davaskveniT, rom teqstSi naxsenebi `Ãobi~, nebismieri wakiTxvis Sem-<br />

TxvevaSi, odiSSi mdebare xobis monasters aRniSnavs. axla kvlav<br />

vubrundebiT am sakiTxs, oRond, amjerad, ukve barTlomes titulis<br />

sworad gaazrebisaTvis.<br />

pirveli wakiTxvis SemTxvevaSi _ `s(u)lsa Ãob{el}isa, qaTal{i}ko-<br />

z{i}sa barTlomes{a} S(eundvne)s R(merTma)n~, afxazeTis kaTolikosi<br />

barTlome xobel episkoposadac gvevlineba.<br />

amgvari varaudi, erTi SexedviT, savsebiT realuri unda Candes.<br />

qarTuli istoriografia kargad icnobs iseT SemTxvevebs, roca afxaze-<br />

Tis kaTolikosebi, imavdroulad, erT an ramdenime saepiskoposo kaTe-<br />

drasac flobdnen (berZeniSvili 1971b: 119-127). ase, magaliTad, kaTolikosi<br />

ioakime (daaxl. XV saukunis 70-iani wlebi) imavdroulad caiSel-bedieli<br />

episkoposi iyo (metreveli 1962: 136-137), xolo malaqia gurieli (1616-1639<br />

ww.) _ caiSel-jumaTel-xoneli (berZeniSvili 1971b: 144-147), zaqaria<br />

qvariani (1657-1660 ww.) (berZeniSvili 1971b: 123-124; saqarTvelos ... 2000a: 150-<br />

153) da ioseb bagrationi (1769-1776 ww.) (berZeniSvili 1971b: 165-168)<br />

kaTolikosobis paralelurad, genaTis episkoposobas flobdnen, xolo<br />

svimon CxetiZe (1660-1666 ww.) (berZeniSvili 1971b: 124-125; saqarTvelos ...<br />

2000a: 153-154) da maqsime abaSiZe (1776-1795 ww.) (berZeniSvili 1971b: 125-127;<br />

saqarTvelos ... 2000a: 168-171) _ quTaisis epikopososabas.<br />

100 meore mxriv, ar aris gamoricxuli, rom minaweri ara barTlomes, aramed vinme sxva<br />

piris mier iyos dawerili. am SemTxvevaSi, Znelia raime konkretulis Tqma. Tumca,<br />

barTlomes savedrebelis maincadamainc wmida miwaze dacul Ven.4-is aSiaze<br />

Sesrulebis faqts ukve TavisTavad mivyavarT im daskvnamde, rom barTlomes, <strong>misi</strong><br />

winamorbedi afxazeTis kaTolikosebis msgavsad (metreveli 1962: 88, 106, 132, 145, 176),<br />

ierusalimis qarTul koloniasTan mWidro urTierTobebi hqonda.<br />

135


meore mxriv, am varauds Tavisi damabrkolebeli garemoebac axlavs.<br />

saepiskoposo saydari yvela zemoxsenebul pirs kaTolikosobis miRebamde<br />

eWira. eparqosis xarisxs isini SemdgomSic inarCunebdnen da afxazeTis<br />

kaTolikosobis paralelurad, Sesabamis saepiskoposo wodebasac atareb-<br />

dnen 101 . am tendenciis gaTvaliswinebiT, barTlome kaTolikosad kurTxe-<br />

vamde xobel episkoposad unda miviCnioT, <strong>misi</strong> biografia ki aseTi das-<br />

kvnis safuZvels ar iZleva. mas jer caiSel mRvdelmTavrad vxedavT (Jor-<br />

dania 1897: 234), xolo Semdeg _ quTaTel mTavarepiskoposad (xelnawerTa<br />

erovnuli centri, Hd-8731). metic, TofuriZeTa sasisxlo sigelSi, sadac<br />

barTlome caiSelad iwodeba, xobeli episkoposis wodebas sxva piri,<br />

vinme saba atarebs (Jordania 1897: 234) 102 .<br />

ase, rom barTlomes xobel episkoposad gamocxadeba damatebiT<br />

argumentacias moiTxovs. xolo Tu aq imasac gavixsenebT, rom amgvari<br />

interpretaciisaTvis garejuli krebulis kolofonSi fonetikuri<br />

cvlilebebis Setana gaxda saWiro, maSin es varaudi kidev ufro nakleb<br />

sarwmuno xdeba.<br />

aseT viTarebaSi gacilebiT ufro misaRebi gveCveneba minaweris meore<br />

wakiTxva _ `s(u)lsa Ãobisa qaTal{i}koz{i}sa barTlomes{a} S{eundvne}s<br />

R(merTma)n~, romlis Tanaxmadac barTlome ara `xobelad~ da `kaTo-<br />

likosad~, aramed _ `xobis kaTolikosad~ warmogvidgeba. am SemTxvevaSi,<br />

arsebiTad icvleba suraTi. gamodis, rom `Ãobisa qaTalikozi~ barTlo-<br />

mes erT-erTi tituli yofila da <strong>misi</strong> kaTedrisa Tu rezidenciis _ xobis<br />

saxelwodebidan iyo warmomdgari.<br />

saerTod, kaTedra-rezidenciebis saxelwodebidan miRebuli sakaTo-<br />

likoso titulebi qarTuli istoriografiisaTvis kargad aris cnobili.<br />

aRmosavleT saqarTvelos sapatriarqo kaTedra mcxeTaSi moqmedebda, ris<br />

gamoc qarTlis kaTolikosebi xSirad `mcxeTis kaTolikosebadac~ iwo-<br />

101 am mxriv, erTaderTi gamonaklisi iyo malaqia gurieli, romelmac xonis episkoposoba<br />

kaTolikosad kurTxevis Semdeg miiRo (lominaZe 1954: 129-130; berZeniSvili 1971b: 122-123).<br />

Tumca, es faqti ganxiluli magaliTebis fonzec ki, uCveulo movlenad Cans da<br />

savaraudod, malaqias specifiuri saeklesio da saxelmwifoebrivi moRvaweobiT aris<br />

ganpirobebuli (saqarTvelos ... 2000a: 144-147).<br />

102 aq, rasakvirvelia, arc is aris gamoricxuli, rom barTlomem xobis episkoposoba,<br />

malaqia gurielis msgavsad, kaTolikosad yofnis Jams miiRo. Tumca, amgvari varaudis<br />

gamoTqma maSin, roca barTlomes moRvaweobis Sesaxeb, praqtikulad, araferi viciT,<br />

Zalzed hipoTeturad gveCveneba.<br />

136


debodnen (lominaZe 1980: 317-318.). analogiuri mdgomareoba iyo dasavleT<br />

saqarTveloSi. lixTimereTis mwyemsmTavrebs kaTedra biWvinTaSi hqondaT<br />

da amitom `biWvinTis kaTolikosis~ titulsac atarebdnen (lominaZe 1977:<br />

31). Cveni azriT, Ven.4-is minawerSi dadasturebuli saeklesio titulic<br />

_ `xobis kaTolikosi~ ueWvelad am rigis movlena iyo.<br />

aseTi daSvebis SemTxvevaSi, yuradRebas srulebiT sxva, zemoT<br />

erTxel ukve naxsenebi garemoeba ipyrobs _ CvenTvis cnobil werilobiT<br />

wyaroebSi lixTimereTis arcerTi mwyemsmTavari `xobis kaTolikosad~ ar<br />

iwodeba. amitom, axsnas saWiroebs Tu rodis, ratom da ra pirobebSi unda<br />

mieRoT maT amgvari tituli.<br />

dasmul kiTxvebze pasuxis gacemisaTvis aucilebelia, vrclad<br />

mimovixiloT XV-XVI saukuneebis dasavleT saqarTveloSi Seqmnili<br />

saeklesio viTareba.<br />

1470-1474 wlebSi lixTimereTis eklesiaSi mniSvnelovani movlenebi<br />

moxda. qarTl-imereTis mefe bagrat VI-m (1466-1478 ww.) da dadian-gurielma<br />

Samadavlam afxazeTis kaTolikosi ioakime imxanad saqarTveloSi myof<br />

antioqia-ierusalimis patriarq mixails (1470/1474-1484 ww.) akurTxebines. es<br />

faqti savsebiT ugulebelyofda qarTul saeklesio tradicias, vinaidan<br />

arsebuli wesiT, afxazeTis kaTolikosi mcxeTis patriarqs unda ekur-<br />

Txebina (javaxiSvili 1982: 337-341; berZeniSvili 1971a: 100-106; berZeniSvili<br />

1971b: 108).<br />

bagrat VI da dadian-gurieli amiT ar dakmayofildnen da patriarq<br />

mixails umniSvnelovanesi saeklesio-sakanonmdeblo Zegli _ `mcnebai<br />

sasjuloic~ Seadgenines. amieridan, afxazeTis kaTolikosi uflebrivad<br />

gauTanabrda qarTlis kaTolikos-patriarqs da mcxeTis sapatriarqosagan<br />

damoukidebloba iuridiulad ganimtkica (javaxiSvili 1982: 337-341;<br />

berZeniSvili 1971a: 100-106; berZeniSvili 1971b: 108).<br />

aq, pirvel rigSi, gasarkvevia, Tu vin ufro metad iyo<br />

dainteresebuli afxazeTis kaTolikosTa aRzeveba-gaZlierebiT _ bagrat<br />

VI Tu Samadavla dadiani. qarTuli istoriografia am movlenas,<br />

upiratesad, bagrat VI-is iniciativad ganixilavs da <strong>misi</strong> politikuri<br />

windauxedavobiT xsnis (javaxiSvili 1982: 338-341, 447-448; lominaZe 1979g:<br />

137


740-741). Cven gansxvavebuli mosazreba gvaqvs. vfiqrobT, rom 1470-1474<br />

wlebis peripetiebi mTlianad Samadavlas interesebiT iyo nakarnaxevi.<br />

daviwyoT imiT, rom XV saukunis II naxevarSi qristianobidan<br />

warmarTobaze miqceuli afxazeTis saerisTavo odiSisadmi vasalur<br />

damokidebulebaSi imyofeboda (xorava 1996: 57-58). amitom afxazebis<br />

eklesiisagan gandgoma da qarTuli samyarosagan gaucxoeba, pirvel<br />

rigSi, dadianebis mflobelobas uqmnida safrTxes. Samadavla, rogorc<br />

Cans, grZnobda mosalodnel saSiSroebas da cdilobda am procesis<br />

SeCerebas. biWvinTis moSlili sakaTolikoso saydris aRdgena da afxaz-<br />

Ta kvlavindeburad qristianobaze moqceva am mimarTulebiT gadadgmuli<br />

erT-erTi yvelaze efeqturi nabiji unda yofiliyo. Cvens mosazrebas<br />

`mcnebai sasjuloic~ adasturebs. teqstSi Tu erTgan aRniSnulia, rom<br />

`afxazeTi qristeanobisagan sruliad midrekil iyunes, qristes<br />

mcnebaTagan ganSorebul iyunes~ (doliZe 1970: 222), meoregan pirdapir<br />

aris naTqvami _ `lixT-amerisa da afxazeTisa kaTalikozi iovakim qris-<br />

teanobis sjulisa <strong>mama</strong>grebelad da damamtkicebelad vakurTxeT~-o<br />

(doliZe 1970: 223).<br />

gasaTvaliswinebelia meore faqtoric. XV saukunis II naxevrisaTvis<br />

odiSis saerisTavo naxevrad damoukidebeli politikuri erTeuli iyo<br />

(javaxiSvili 1982: 327-331; lominaZe 1979g: 740). miuxedavad amisa, dadianebis<br />

feodalur saxls miRweuli ar akmayofilebda da saqarTvelos samefo<br />

karisagan sruliad damoukidebeli samTavros Seqmnas cdilobda (xorava<br />

1996: 52-53). aseT viTarebaSi, lixTimereTis eklesiis gamoyvana mcxeTis<br />

sapatriarqos daqvemdebarebidan dadianebis gankerZoebiTi politikis<br />

didi warmateba unda yofiliyo. miT ufro, rom dasavleT saqarTveloSi<br />

imxanad moqmedi TerTmeti (?) eparqiidan cxra _ Wyondidis, xobis (?),<br />

caiSis, bediis, moqvis, drandis (?), jumaTisN(?), Semoqmedis, xinowmidis (?)<br />

saepiskoposoebi da TviT afxazeTis sakaTolikoso kaTedrac ki<br />

Samadavlasadmi daqvemdebarebul teritoriaze (javaxiSvili 1982: 327-331;<br />

berZeniSvili 1971b: 113-114; lominaZe 1979g: 740) moqmedebda da upiratesad,<br />

mis qveSevrdom mosaxleobas mwyemsavda.<br />

rac Seexeba bagrat VI-s, mas samefo xelisufleba swored<br />

lixTimereli didebulebis mxardaWeriT hqonda mopovebuli (javaxiSvili<br />

138


1982: 301; beraZe 1999a: 148) da rogorc Cans, mizanSewonilad ar Tvlida<br />

SamadavlasTan _ dasavleT saqarTvelos yvelaze gavlenian feodalTan<br />

(javaxiSvili 1982: 327-331; beraZe 1999a: 148-149) dapirispirebas. sawinaaR-<br />

mdego SemTxvevaSi, <strong>misi</strong> politikuri mowinaaRmdege da samefo taxtze<br />

kanonieri pretenziis mqone konstantine demetres Ze Samadavla dadian-<br />

gurielis saxiT, mZlavr mokavSires SeiZenda. es ki, SesaZloa, gvirgvinis<br />

dakargvadac dasjdomoda bagrats.<br />

dadianebis saxlis politikur interesebs srulad Tanxvdeboda<br />

afxazeTis kaTolikosTa tradiciuli miswrafeba _ gamosuliyvnen mcxe-<br />

Tis sapatriarqo saydris daqvemdebarebidan, uflebrivad gaTanaswore-<br />

bodnen qarTlis kaTolikosebs da Tavad qceuliyvnen lixTimereTis<br />

eklesiis erTpirovnul mwyemsmTavrebad (berZeniSvili 1971a: 97, 100, 104). am<br />

miznis ganxorcielebas, ueWvelia, rom yovelmxriv daupirispirdeboda<br />

saqarTvelos samefo kari, vinaidan XV saukunis dasawyisidan mcxeTis<br />

sapatriarqo qveynis politikuri erTianobis erT-erT ZiriTad qvakuTxeds<br />

warmoadgenda (javaxiSvili 1982: 283-284; berZeniSvili 1971a: 104; saqar-<br />

Tvelos ... 2000a: 69, 74-78). aseT viTarebaSi, odiSis samTavro saxli<br />

erTaderTi angariSgasawevi Zala iyo mTels saqarTveloSi, visac yovel-<br />

mxriv xels aZlevda afxazeTis kaTolikosTa gaZliereba.<br />

ase, rom antioqia-ierusalimis patriarqis mier lixTimereTis<br />

mwyemsmTavrad ioakimes kurTxeva da `mcnebai sasjulois~ Sedgena, erTi<br />

mxriv, afxazeTis kaTolikosebis, xolo, meore mxriv, dadianTa<br />

feodaluri saxlis didi politikuri gamarjveba iyo.<br />

werilobiT wyaroebze dakvirveba aCvenebs, rom 1470-1474 wlebis<br />

saeklesio peripetiebTan xobis monasteri organulad unda yofiliyo<br />

dakavSirebuli. levan II dadianis 1639-1647 wlebis sigelSi 103 vkiTxulobT:<br />

103 dokumenti 1965 wels gamoaqveyna isidore doliZem. mkvlevarma gaiTvaliswina is<br />

garemoeba, rom sabuTi levan II dadianis mier aris gacemuli da Zegli <strong>misi</strong> zeobiT _<br />

1611-1657 wlebiT daaTariRa (doliZe 1965: 208-211). `pirTa anotirebuli leqsikonis~<br />

Semdgenlebma es qronologiuri CarCo mcired daaviwroves da sigeli, jerjerobiT<br />

daudgeneli argumentaciis safuZvelze, 1628-1657 wlebiT gadaaTariRes (kldiaSvili ...<br />

1993: 8). CvenTvis savsebiT misaRebia sigelis gacemis zeda qronologiuri zRvari.<br />

Tumca, vfiqrobT, rom SesaZlebelia, qveda qronologiuri zRvris kidev ufro<br />

dakonkreteba. sabuTSi levan II-is gverdiT ixsenieba afxazeTis kaTolikosi maqsime<br />

maWutaZe, romelmac lixTimereTis mwyemsmTavris saydari 1639 wels daikava (lominaZe<br />

1954: 130-132). Sesabamisad, levan II-is sigeli 1639 wlis Semdgom Cans Sedgenili da <strong>misi</strong><br />

gacemis droc 1639-1657 wlebiT unda ganisazRvros.<br />

139


`ese, viTarca dadian-gurielisa, sul-kurTxeulisa samadavlasagan<br />

garigebuli sigeli vnaxeT, esreT ewera da gaeriga: `ZueliTgani iadgari<br />

g[a]ryuniliyo da dakarguliyo xofisa RmrTismSobelisao, mas Jamsa<br />

uRmrTod da usjuloebad mi[i]qces afxaznio, da aRviyvaneT iovakim, kaci<br />

Rirsi netarebisa, davsviT kaTalikozado, romeli afxazTa garyunes<br />

sjuli da kaTalikozoba, xolo Cuen, marjueniTa qristes saflavisaTao<br />

da ierusalemisa da ant[i]oqis patriaqisa mixailis neba-darTviTa,<br />

gavarigeTo juariTa da onforiTao~ (doliZe 1965: 209).<br />

ismis kiTxva _ ratom CarTes XV saukuneSi ganaxlebul xobis<br />

iadgarSi ioakimes kaTolikosad kurTxevis ambavi da ra kavSiri<br />

arsebobda iadgaris ganaxlebasa da ioakimes kurTxevas Soris? samwuxa-<br />

rod, Tavad iadgari dakargulia, levan II-is sigelSi CarTuli frag-<br />

mentebi ki am kiTxvaze kategoriul pasuxs ver gvaZleven. miuxedavad<br />

amisa, vfiqrobT, rom es mimarTeba mxolod qronologiuri xasiaTisa ar<br />

unda yofiliyo. Cveni azriT, ioakimes kurTxevasa da iadgaris ganaxlebas<br />

Soris ufro mizezobrivi kavSiri arsebobda.<br />

safiqrebelia, rom Samadavlam xobis monasteri axlad kurTxeul<br />

kaTolikoss gadasca. am varauds savsebiT adasturebs xobis iadgaris<br />

kidev erTi fragmenti, saidanac vigebT, rom dadianebisa da sxva Tavad-<br />

aznaurebis mier xobisaTvis mirTmeuli niSani anu dakrZalvisaTvis<br />

dawesebuli gamosaRebi kaTolikosis kuTvnilebas warmoadgenda (doliZe<br />

1965: 210). es ki, pirdapir migviTiTebs, rom Samadavlasagan iadgaris<br />

ganaxlebis Jams _ 1470-1474 wlebSi xobi ukve afxazeTis kaTolikosTa<br />

mflobelobaSi iyo 104 .<br />

gasaTvaliswinebelia isic, rom xobis monastris gadacema qmediTi<br />

daxmareba iqneboda ioakimesaTvis. rogorc cnobilia, lixTimereTis<br />

sakaTolikoso kaTedra biWvinTaSi, qveynis ukidures Crdilo-dasavleT<br />

periferiaze mdebareobda, rac, garkveulwilad, aZnelebda afxazeTis<br />

kaTolikosebis axlo urTierTobas dasavleT saqarTvelos sxvadasxva<br />

provinciebTan da abrkolebda maT srulyofil saeklesio saqmianobas.<br />

104 saerTod, ar aris gamoricxuli, rom xobi XV saukunis 70-ian wlebamdec afxazeTis<br />

kaTolikosTa daqvemdebarebaSi iyo. Tumca, am sakiTxze msjelobisaTvis jerjerobiT<br />

araviTari masala ar mogvepoveba da amitom, yovelgvari varaudis gamoTqmisagan Tavs<br />

vikavebT.<br />

140


mdgomareoba kidev ufro unda damZimebuliyo XV saukuneSi, roca<br />

afxazebi anu im teritoriaze msxdomi mosaxleoba, romelic uSualod<br />

gars ekvroda biWvinTis saydars, qristianobidan warmarTobaze iyo<br />

miqceuli (doliZe 1970: 222; doliZe 1965: 209). aseT viTarebaSi, ioakimes<br />

`mcnebai sasjuloTi~ miRebuli avtokefaluri uflebamosilebis ganxor-<br />

cielebisaTvis usaTuod dasWirdeboda damxmare sakaTolikoso reziden-<br />

cia, romelic, biWvinTisagan gansxvavebiT, sadme dasavleT saqarTvelos<br />

centralur nawilSi iqneboda ganTavsebuli.<br />

sxvaTa Soris, am mizniT maincadamainc xobis monastris SerCeva<br />

SemTxveviTi ar unda yofiliyo. igi daarsebisTanave dadianebis kuTvnil<br />

savanes warmoadgenda (beriZe 1973: 77-80; beraZe 1999a: 139, 145; siWinava ...<br />

2000: 5-6) da <strong>misi</strong> qonebriv-samarTlebrivi mdgomareobis regulirebac am<br />

feodaluri saxlis prerogativa iyo 105 . Samadavlam, rogorc Cans, isar-<br />

gebla sakuTari uflebiT da ioakimes sakaTolikoso rezidenciad swo-<br />

red dadianebis kuTvnili sagvareulo monasteri gadasca. rac Seexeba xo-<br />

bis iadgars, is, Cveni varaudiT, saxeldobr am SewirulebasTan<br />

dakavSirebiT unda yofiliyo ganaxlebuli 106 .<br />

saerTod, afxazeTis kaTolikosebisa da xobis monastris urTierT-<br />

damokidebuleba detalurad aris aRwerili levan III dadianis (1662-1681<br />

ww.) 1675 wlis Sewirulebis wignSi. sabuTis Tanaxmad, xobi erT-erTi<br />

yvelaze didi da pativdebuli sakaTolikoso monasteri iyo mTels<br />

dasavleT saqarTveloSi. lixTimereTis mwyemsmTavrebs odiSis samTavros<br />

teritoriaze saeklesio dResaswaulebis msaxureba mxolod aq SeeZloT.<br />

maTi odiSSi yofnis Jams sakaTolikoso regaliebi _ xati, jvari da<br />

omfori xobSi inaxeboda. aqve mdebareobda maTi sasaxle da sasaflao<br />

(kakabaZe 1921: 76-77).<br />

105 xobis iadgari am prerogativis saukeTeso gamoxatulebas warmoadgens. igi<br />

ganaxlebulia ara mefe bagrat VI-is an kaTolikos ioakimes mier, rogorc es<br />

mosalodneli unda yofiliyo, aramed _ maincadamainc dadian-gurieli Samadavlas mier<br />

(doliZe 1965: 209).<br />

106 sakaTolikoso rezidenciis xobSi damkvidreba sxva mxrivac unda yofiliyo<br />

xelsayreli. biWvinTis taZari zRvispira zolSi iyo aRmarTuli (biWvinTis ... 1997),<br />

xobis monasteri ki mdinare xobiswylis bolo sanaosno punqts warmoadgenda (beraZe<br />

1989: 240; beraZe 1999a: 162), rac Zalzed aiolebda lixTimereTis mwyemsmTavarTa<br />

intensiur mimosvlas am savaneTa Soris. marTlac, sazRvao gziT biWvinTis sakaTedro<br />

centridan xobis rezidenciaSi moxvedra da piriqiT, umokles droSi iyo SesaZlebeli.<br />

141


amdenad SeiZleba am suraTis XV saukunis II naxevarze gavrceleba?<br />

vfiqrobT, rom srulebiT Tavisuflad. marTalia, levan III-is Sewiru-<br />

lebis wigni 1675 wels aris gacemuli, magram igi gacilebiT adreuli<br />

periodis realiebs unda asaxavdes. sabuTSi pirdapir aris naTqvami:<br />

`Zveladganca xobi biWvintisa RTis mSoblis Sewiruli yofiliyo da<br />

JamTa viTarebisagan gamoxmoda~-o (kakabaZe 1921: 76).<br />

amrigad, irkveva, rom XV-XVII saukuneebSi xobis monasteri afxazeTis<br />

kaTolikosTa rezidencias warmoadgenda. 1470-iani wlebidan vidre XVI<br />

saukunis Suaxanebamde anu sabolood gelaTSi damkvidrebamde (ix. qve-<br />

moT), lixTimereTis mwyemsmTavrebi biWvinTis paralelurad xobSi mosay-<br />

dreobdnen da wodeba _ `xobis kaTolikosi~ swored am periodSi da am<br />

gziT unda hqonodaT miRebuli 107 .<br />

aqve gasaTvaliswinebelia erTi detalic. xobSi moqmed sakaToli-<br />

koso rezidencias ar unda hqonoda iseTi didi datvirTva, rogorsac<br />

mogvianebiT gelaTis monasteri atarebda. am faqts Tavisi istoriuli<br />

wanamZRvrebi gaaCnda. XV saukunis bolo mesamedsa da XVI saukunis I na-<br />

xevarSi biWvinTis saydari afxazeTis saerisTavos SuagulSi mdebareobda<br />

(xorava 1996: 58). miuxedavad imisa, rom afxazebi, didwilad, warmarTobaze<br />

iyvnen miqceuli (xorava 1996: 55), maTi mmarTveli SarvaSiZeebi dadianebs<br />

emorCilebodnen (xorava 1996: 57-58) da am ukanasknelTagan zurgmomag-<br />

rebul afxazeTis kaTolikosebsac, safiqrebelia, minimalur pirobebs<br />

mainc uqmnidnen sakaTedro centrSi saqmianobisaTvis. sxvagvarad rom<br />

vTqvaT, lixTimereTis mwyemsmTavrebi upiratesad biWvinTaSi mosaydreob-<br />

dnen da mudmivi samkvidreblis sxvagan gadatanis aucilebloba jer<br />

kidev ar hqondaT. aseT viTarebaSi, xobis monasters, rasakvirvelia, nak-<br />

lebi datvirTva eqneboda. am mxriv, termini `paraleluri sakaTolikoso<br />

kaTedra~ zedmiwevniT zustad unda asaxavdes xobis monastris adgilsa<br />

da rols aRniSnuli periodis dasavleT saqarTvelos eklesiaSi.<br />

XV saukunis miwuruls saqarTveloSi politikuri mdgomareoba<br />

kardinalurad Seicvala. 1491-1492 wlebSi erTiani saqarTvelos calkeul<br />

107 sxvaTa Soris, amgvari mosazreba ukve gamoTqmuli aqvT anzor siWinavasa da gogita<br />

Citaias. isini varaudoben, rom XV saukunis II naxevridan, roca afxazeTi warmarTobaze<br />

miiqca da biWvinTis kaTedris funqciebic mniSvnelovnad SeizRuda, sakaTolikoso<br />

centris rols, gelaTTan erTad, xobis monasteric asrulebda (siWinava ... 2000: 8-9).<br />

142


samefo-samTavroebad daSla iuridiulad gaformda (guCua 1973: 85).<br />

dasavleT saqarTvelo calke saxelmwifod gamocxadda. imereTis mefis<br />

aleqsandre II-is (1484-1510 ww.) saxelmwifos centraluri mmarTvelobis<br />

aparati quTaisSi ganTavsda (lominaZe 1979g: 748).<br />

am faqtma savsebiT Secvala lixTimereTis eklesiis mdgomareoba. Tu<br />

aqamde erTiani saqarTvelos mefeebi yovelmxriv ewinaaRmdegebodnen<br />

afxazeTis kaTolikosTa moRonierebas, dasavleT saqarTvelos calke<br />

saxelmwifod Camoyalibebis Semdeg maT kardinalurad Secvales<br />

saeklesio politika. imerel bagrationebs xels aRar aZlevda mezobel<br />

qarTlis samefoSi mdebare mcxeTis sapatriarqos samwysod yofna da<br />

sapirispirod amisa, aqtiurad iRwvodnen dasavleT saqarTvelos eklesiis<br />

damoukideblobisa da gaZlierebisaTvis.<br />

saeklesio orientaciis aseTi mkveTri Semobruneba savsebiT misaRebi<br />

iyo afxazeTis kaTolikosebisaTvis. maT imereTis samefo karis saxiT,<br />

dadianebze gacilebiT ufro Zlieri mfarveli da mokavSire SeiZines. amas<br />

isic emateboda, rom Samadavla dadian-gurielis Semdeg dadianTa saxli<br />

erTgvarad Sesustda. <strong>misi</strong> memkvidreebi _ vamey II (1474-1482 ww.), liparit II<br />

(1482-1512 ww.) da mamia III (1512-1533 ww.) saSinao Tu sagareo sferoSi mTel<br />

rig warumateblobebs ganicdidnen da lixTimereTSi politikur pirve-<br />

lobas TandaTanobiT imereTis mefeebs uTmobdnen (beraZe 1999a: 153-156).<br />

poziciaTa gadaadgilebas Sesaba<strong>misi</strong> moqmedebac mohyva da 1519 wels<br />

afxazeTis kaTolikosad aRsaydrebuli malaqia abaSiZe ukve imereTis<br />

mefis bagrat III-is (1510-1565 ww.) momxred gamovida dasavleT saqarTvelos<br />

centralizaciis saqmeSi (lominaZe 1966a: 206; saqarTvelos ... 2000a: 138).<br />

zustad aseTive orientacia hqonda momdevno (?) kaTolikos evdemon<br />

CxetiZesac (1557-1578 ww.) (lominaZe 1966a: 207; saqarTvelos ... 2000a: 139-141).<br />

aseT viTarebaSi, sruliad bunebrivad unda gaCeniliyo biWvinTis<br />

paraleluri sakaTolikoso kaTedris xobidan, romelic odiSis<br />

samTavroSi mdebareobda da dadianebis sagvareulo saZvales<br />

warmoadgenda, gelaTSi _ lixTimereTis udides samefo monasterSi gada-<br />

tanis aucilebloba, rac 1545-1569 wlebSi warmatebiT ganxorcielda<br />

kidec. amieridan afxazeTis kaTolikosebis mudmiv rezidenciad gelaTis<br />

monasterSi mdebare wm. giorgis eklesia iqca (lominaZe 1966a: 186).<br />

143


iWvinTis paraleluri rezidenciis xobidan gelaTSi gadatanas,<br />

politikuri sarCulis garda, sxva mizezic unda hqonoda. am mxriv,<br />

sayuradRebo cnobebs gvawvdis xobeli episkoposis (?) nikoloz<br />

wulukiZis 1569 wlis Sewirulebis wigni, saidanac irkveva, rom nikolo-<br />

zis mRvdelmTavrad (?) kurTxevis Jams xobSi sasuliero moRvaweoba<br />

Sewyvetili yofila. monasteri `TaTrebs~ auoxrebiaT (doliZe 1970: 274-<br />

275). marTalia, teqstSi darbevis TariRi miTiTebuli ar aris, magram<br />

safiqrebelia, rom es ambavi sabuTis gacemamde arcTu didi xniT adre _<br />

XVI saukunis I naxevarSi an amave saukunis SuaxanebSi unda momxdariyo.<br />

am periodis odiSis istoria mtris arcerT saxmeleTo laSqrobas ar<br />

icnobs. samagierod, dasturdeba mravalricxovani sazRvao Tavdasxmebi<br />

(beraZe 1999a: 147-164). am mxriv, gansakuTrebiT jiqebi aqtiurobdnen. XVI<br />

saukunis dasawyisidan vidre 1560 wlamde isini ganuwyvetliv mekobreob-<br />

dnen dasavleT saqarTvelos sanapiro zolSi (beraZe 1989: 207-209; beraZe<br />

1999a: 155-163). SeiZleboda, gvefiqra, rom xobi erT-erTi aseTi Tavdasxmis<br />

msxverpli gaxda, magram nikoloz wulukiZis sabuTi aseTi daskvnis<br />

safuZvels ar iZleva. teqstSi garkveviT aris naTqvami, rom monasteri<br />

`TaTrebma~ daarbies. ase rom, xobis aoxreba unda ukavSirdebodes ara _<br />

jiqebis, aramed osmalebisa Tu yirimeli TaTrebis sazRvao TareSs.<br />

es garemoeba sagrZnoblad aiolebs Cvens amocanas. 1569 wlamde<br />

osmalebma erTaderTi sazRvao operacia ganaxorcieles odiSSi (beraZe<br />

1989: 210-212). 1553 wlis zafxulSi sulTanma suleiman I-ma (1520-1566 ww.)<br />

dasavleT saqarTvelosaken sabrZolo katarRebi gamogzavna. pirveli<br />

xuTi xomaldi, sadac osmalebis garda yirimeli TaTrebic (?)<br />

imyofebodnen, rionis auzSi Sevida. levan I dadiani (1533-1572 ww.)<br />

sakuTari sazRvao ZalebiT foTis navsadgurSi dadga da mteri alyaSi<br />

moaqcia. sulTanma dasaxmareblad kidev sami katarRa gamogzavna. levan I-<br />

ma Setakebisagan Tavi Seikava da foTi datova. osmalebma qarTvelTa ukan<br />

daxeviT isargebles da 1554 wels odiSis sanaosno mdinareebze sabaJo<br />

kontroli daaweses (beraZe 1989: 211-212; beraZe 1999a: 158-159).<br />

vinaidan odiSis mTavar sanaosno magistralebs Soris erT-erTi<br />

umTavresi xobiswyali iyo (beraZe 1989: 240; beraZe 1999a: 162), cxadia, rom<br />

sabaJo kontroli maszec gavrceldeboda. Turquli katarRebi usaTuod<br />

144


gamoCndebodnen mdinaris bolo sanaosno punqtis _ xobis monastris<br />

misadgomebTanac (beraZe 1989: 240; beraZe 1999a: 162; samegrelo ... 1999: 369).<br />

Cveni azriT, swored am movlenebs unda ukavSirdebodes `TaTrebis~ mier<br />

xobis darbevis faqtic. rogorc Cans, osmalo mezRvaurebi da yirimeli<br />

jariskacebi mxolod sabaJo saqmianobiT ar kmayofildebodnen da<br />

mSvidobian mosaxleobasac esxmodnen Tavs. xobi, am mxriv, Cinebuli<br />

samizne iqneboda _ igi erT-erTi yvelaze mdidari monasteri iyo Sua<br />

saukuneebis saqarTveloSi (TayaiSvili 1914: 137-161; bukia 1998: 111-113).<br />

yovelive zemoTqmulidan gamomdinare, xobis monasterSi sasuliero<br />

cxovrebis Sewyveta 1553-1554 wlebiT unda daTariRdes. amave periodiT<br />

unda ganisazRvros aq moqmedi sakaTolikoso rezidenciis moSlac.<br />

1557 wels levan I stambulSi Cavida. dadianis elCoba warmatebuli<br />

gamodga. osmalTa sazRvao agresiis safrTxe karga xniT aRikveTa (beraZe<br />

1989: 208-210; beraZe 1999a: 160-161). xelsayreli pirobebi Seiqmna xobis<br />

sakaTolikoso rezidenciis aRdgenisaTvisac. Tumca movlenebi sxvagvarad<br />

ganviTarda.<br />

marTalia, 1569 wlisaTvis xobSi sasuliero moRvaweoba ukve<br />

ganaxlebuli yofila, magram es mTlianad xobeli episkoposis (?)<br />

nikoloz wulukiZis damsaxureba iyo (doliZe 1970: 274-275). afxazeTis<br />

kaTolikosebi ki, rogorc Cans, araviTar monawileobas ar iRebdnen<br />

monastris aRdgena-ganaxlebis saqmeSi.<br />

metic, lixTimereTis mwyemsmTavrebi saerTod aRar Canan xobis<br />

monastris sasuliero cxovrebaSi. am mxriv, Zalze metyvelia erTi<br />

garemoeba. Tu 1470-1474 wlebSi xobSi dakrZalvisaTvis dawesebuli<br />

gamosaRebi _ niSani afxazeTis kaTolikosis sakuTreba iyo (doliZe 1965:<br />

210), 1569 wlis sabuTSi sapirispiro suraTs vxedavT. vinme zaman<br />

barZimisSvilis dakrZalvisaTvis gacemuli niSani ukve xobeli<br />

episkoposis (?) kuTvnilebas warmoadgenda (doliZe 1970: 274-275).<br />

amrigad, safiqrebelia, rom 1553-1554 wlebSi osmalTa mier xobis<br />

aoxrebis Semdeg lixTimereTis mwyemsmTavrebma saerTod miatoves aq<br />

moqmedi sakaTolikoso rezidencia da monasteric uSualod xobeli<br />

episkoposebis (?) daqvemdebarebaSi gadavida.<br />

145


samagierod, imave 1550-ian wlebSi afxazeTis kaTolikosi evdemon<br />

CxetiZe axla ukve gelaTSi gamoCnda. igi aqtiurad monawileobda<br />

monastris sasuliero cxovrebaSi. <strong>misi</strong> RvawliT aRdga da moixata<br />

gelaTis monastris yovladwmida RmrTismSoblisa da wm. giorgis<br />

eklesiebi, gadainusxa rigi mniSvnelovani xelnawerebisa. <strong>misi</strong>ve saxels<br />

ukavSirdeba gelaTisaTvis mravalricxovani siwmideebis gadacema,<br />

saeklesio nivTebis Sewirva da sxv. (saqarTvelos ... 2000a: 139-141).<br />

Cveni dakvirvebiT, afxazeTis kaTolikosTa xobidan gauCinareba da<br />

imavdroulad gelaTSi gamoCena erTi da imave procesis sxvadasxva etapi<br />

unda iyos. rogorc Cans, lixTimereTis mwyemsmTavrebis gelaTSi gadasvla<br />

politikuri koniunqturis garda, xobis sakaTolikoso rezidenciis moS-<br />

liTac iyo ganpirobebuli. Tu es varaudi marTebulia, maSin afxazeTis<br />

kaTolikosTa gelaTSi damkvidrebis qveda qronologiuri zRvari dRei-<br />

saTvis miRebuli 1545 wlis nacvlad 1553-1554 wlebiT unda ganisazRvros.<br />

am qronologiis dadgena sxva mxrivac aris sayuradRebo. irkveva,<br />

rom biWvinTis paraleluri rezidencia xobSi sakmaod mcire xnis<br />

manZilze _ 1470-1474 wlebidan 1553-1554 wlebamde moqmedebda. am periodSi<br />

ki, qarTuli istoriografia, barTlomes garda, afxazeTis orador<br />

kaTolikoss _ ioakimesa da malaqia I-s icnobs da maT Sesaxebac<br />

uaRresad mwir masalas flobs (saqarTvelos ... 2000a: 136-139). rogorc<br />

Cans, swored qronologiuri SezRudulobiTa da cnobebis simwiriT unda<br />

aixsnas is ucnauri garemoeba, rom gansaxilav periodSi moRvawe<br />

afxazeTis sami mwyemsmTavaridan `xobis kaTolikosis~ tituliT mxolod<br />

barTlomes vxedavT.<br />

imave XVI saukunis SuaxanebSi mniSvnelovani eTnikuri procesebi<br />

ganviTarda lixTimereTis Crdilo-dasavleT periferiaze. jiqebma<br />

afxazeTis saerisTavos gagris viwroebsa da mdinare bzifs Soris<br />

mdebare teritoria waarTves (xorava 1996: 57-58, 63) da 1550-iani<br />

wlebisaTvis uSualod gaumezobldnen biWvinTas. sakaTolikoso<br />

kaTedraze intensiuri sasuliero moRvaweoba, rogorc Cans, SeuZlebeli<br />

gaxda. am fonze sagrZnoblad unda gazrdiliyo gelaTSi moqmedi<br />

rezidenciis roli. es asec moxda da gelaTi afxazeTis kaTolikosTa<br />

mudmiv samkvidreblad gadaiqca (lominaZe 1966a: 186).<br />

146


am mxriv, Zalze mravlismTqmelia is faqti, rom 1578 wels<br />

kaTolikosi evdemon CxetiZe, winamorbed mwyemsmTavarTagan gansxvavebiT,<br />

ukve gelaTSi daikrZala (lominaZe 1966a: 181) 108 . biWvinTis taZari bolomde<br />

afxazeTis kaTolikosTa kaTedrad darCa, Tumca ki, lixTimereTis<br />

mwyemsmTavrebi Zalzed iSviaTad axerxebdnen iq Casvlas (lominaZe 1966a:<br />

205). rac Seexeba xobis rezidencias, igi afxazeTis kaTolikosebs<br />

TiTqmis erTi saukunis manZilze dakarguli hqondaT. savane uSualod<br />

xobel episkoposebs eqvemdebareboda. XVII saukunis meore mesamedSi<br />

mdgomareoba Seicvala. 1639-1657 wlebSi levan II dadianma aRadgina<br />

Samadavla dadian-gurielis mier 1470-ian wlebSi erTxel ukve<br />

ganaxlebuli xobis iadgaris pirobebi da monasteri kvlavindeburad<br />

afxazeTis kaTolikosebs gadasca (doliZe 1965: 208-211) 109 . xobma isev<br />

daibruna sakaTolikoso rezidenciis funqcia, Tumca ki, Tavisi<br />

mniSvnelobiT, is ukve veRarasodes gautolda gelaTis kaTedras 110 .<br />

108 afxazeTis sakaTolikoso rezidenciis biWvinTidan gelaTSi gadatanis mizezebi<br />

detalurad aqvs Seswavlili babilina lominaZes (lominaZe 1966a: 205-211). <strong>misi</strong><br />

dakvirvebebi da ZiriTadi daskvnebi, arsebiTad, misaRebia, Tumca, sakiTxebis mTeli<br />

rigi jer kidev saWiroebs dazustebas. es faqti, pirvel rigSi, imiT aris<br />

ganpirobebuli, rom mkvlevari ar icnobda Ven.4-is minawers da msjelobisas saerTod<br />

ar gauTvaliswinebia xobSi sakaTolikoso rezidenciis arsebobis faqti. vfiqrobT,<br />

rom winamdebare naSromi garkveulwilad avsebs babilina lominaZiseul sqemas da<br />

xels uwyobs istoriuli suraTis maqsimalurad srul rekonstruqcias.<br />

109 levan II-is sigelis Tanaxmad, xobSi dakrZalvisaTvis dawesebul niSans, ise, rogorc<br />

Samadavla dadian-gurielis Jams, XVII saukuneSic afxazeTis kaTolikosebi iRebdnen<br />

(doliZe 1965: 210). garda amisa, imave sabuTidan irkveva, rom odiSel didebuls, vinme<br />

meliasa (am gvaris warmomadgenelia oTar melia, romelsac 1675 wlisaTvis levan III-is<br />

karze mestumris saxelo eWira (kakabaZe 1921: 77)) da xobis saydrisSvilebs qonebrivi<br />

dava mosvliaT. saqme, erTi mxriv, levan II-sa da odiSis darbaislebs, xolo, meore<br />

mxriv, ara xobis episkoposs, an Tundac monastris winamZRvars, aramed kaTolikos maqsime<br />

maWutaZes ganuxilavT (doliZe 1965: 211). rogorc Cans, sabuTis gacemis Jams _ 1639-<br />

1657 wlebSi xobi lixTimereTis mwyemsmTavrTa mflobelobaSi iyo da amitomac,<br />

sasamarTlo saqmis warmoebisas mis mxares swored kaTolikosi maqsime warmoadgenda.<br />

levan II-is sabuTis gacemis Semdeg afxazeTis kaTolikosebs xobis monasteri kvlav<br />

daukargavT. vamey dadianis (1658-1660/62 ww.) mier 1658 wels gacemuli sigelidan vigebT,<br />

rom lixTimereTis mwyemsmTavrebs odiSSi saeklesio dResaswaulis gadasaxdelad<br />

erTi rigiani taZaric ki ar hqoniaT. amitom, dadians kaTolikos zaqaria qvarianisaTvis<br />

xatis, jvrisa da omforis dasasveneblad senakis sawinamZRvro saydari Seuwiravs<br />

(kakabaZe 1921: 761-762). CvenTvis ucnobia, ra xnis manZilze asrulebda senaki sakaTolikoso<br />

rezidenciis movaleobas. samagierod, zustad viciT, rom XVII saukunis 70-iani<br />

wlebisaTvis lixTimereTis mwyemsmTavrebs isic daukargavT (kakabaZe 1921: 76-77). problema<br />

sabolood 1675 wels mogvarda da levan III dadianma kaTolikos daviT nemsaZes<br />

(1673-1696 ww.) rezidenciad kvlavindeburad xobis monasteri gadasca (kakabaZe 1921: 76-77).<br />

110 sxvaTa Soris, xobis sakaTolikoso rezidencias afxazeTis kidev erTi ucnobi<br />

mwyemsmTavris moRvaweoba unda ukavSirdebodes. am mxriv, aRsaniSnavia xobis taZris<br />

XVII saukunis moxatuloba, sadac, levan II dadianis ojaxisa da xobeli nikoloz<br />

ColoyaSvilis gverdiT, kaTolikos ilarionis gamosaxulebasac vxvdebiT (beriZe 1973:<br />

74, 81-83). es ukanaskneli, CvenTvis ucnobi mizezebis gamo, Seyvanili ar aris afxazeTis<br />

147


amrigad, XII saukunis garejuli krebulis (Ven.4-is) 156v-ze daculi<br />

nusxuri minaweris Seswavlis Sedegad, dadginda Semdegi:<br />

1. minawerSi moxseniebulia afxazeTis aqamde ucnobi kaTolikosi<br />

barTlome, romelic lixTimereTis mwyemsmTavris saydars daaxloebiT<br />

1488-1519 wlebSi flobda. gacilebiT adre, 1484-1488 wlebSi, igi caiSeli<br />

mRvdelmTavari iyo, 1488 wlisaTvis ki ukve quTaisis mTavarepiskoposoba<br />

hqonda miRebuli. safiqrebelia, rom barTlomem kaTolikosad yofnis<br />

kaTolikosTa arc babilina lominaZiseul (lominaZe 1954) da arc Tamar qoriZiseul<br />

(saqarTvelos ... 2000a: 9, 134-172) qronologiur rigSi. miuxedavad amisa, savsebiT<br />

vizirebT vaxtang beriZis mosazrebas, romlis Tanaxmadac vinme kaTolikosi ilarioni<br />

namdvilad moRvaweobda XVII saukunis dasavleT saqarTvelos eklesiaSi (beriZe 1973:<br />

82-83). metic, Cven viTvaliswinebT mkvlevris mier Tavmoyril diplomatikur masalas<br />

(beriZe 1973: 83) da vfiqrobT, rom ilarions afxazeTis sakaTolikoso saydari 1657<br />

wels, maqsime maWutaZis gardacvalebis (lominaZe 1954: 132; berZeniSvili 1973: 149) Semdeg<br />

unda mieRo. axladaRsaydrebuli mwyemsmTavari, rogorc Cans, sakmaod daaxloebuli<br />

iyo odiSis samTavro saxlTan da <strong>misi</strong> ori warmomadgenlis _ vamey lipartianisa (1658-<br />

1660/62 ww.) da liparit dadianis (1657-1658 ww.) dapirispirebisas (jamburia 1973: 341-342)<br />

am ukanasknelis mxare eWira. metic, ilarioni piradad monawileobda 1658 wels<br />

gamarTul banZis omSi (kldiaSvili ... 1993: 425), sadac liparit dadiani sastikad<br />

daamarcxa vamey lipartianisa da imereTis mefis aleqsandre III-is (1639-1660 ww.)<br />

laSqarma (jamburia 1973: 341-342). am faqtTan dakavSirebiT, Zvirfas cnobebs gvawvdis<br />

aleqsandre III-is mier imave 1658 wels gacemuli sigeli, romelic gvamcnobs, rom mefis<br />

erTgul ezia ioselians dadianis momxre kaTolikosi ilarioni brZolis velze tyved<br />

Seupyria (kldiaSvili ... 1993: 425). aleqsandre III-m sapatio tyve gamoiTxova da mis<br />

sanacvlod, ioselians yma-mamuli uwyaloba (kldiaSvili ... 1993: 425). istoriuli<br />

suraTis swored amgvar rekonstruqcias uWers mxars XVII saukunis afxazeTis<br />

kaTolikosTa qronologiac. rogorc cnobilia, maqsime maWutaZe 1657 wels<br />

gardaicvala (lominaZe 1954: 132; saqarTvelos ... 2000a: 149), zaqaria qvariani ki<br />

mwyemsmTavris xarisxiT pirvelad 1658 wels Cans (lominaZe 1954: 132). ismis kiTxva _ vis<br />

eWira sakaTolikoso saydari 1657-1658 wlebSi? babilina lominaZem, miuxedavad imisa,<br />

rom Sesaba<strong>misi</strong> masala ar gaaCnda, zaqaria qvarianis kaTolikosad kurTxeva erTi<br />

wliT daaZvela da <strong>misi</strong> zeobis aTvla 1657 wlidan daiwyo (lominaZe 1954: 132).<br />

mogvianebiT <strong>misi</strong> mosazreba sxva mkvlevrebmac gaiziares (saqarTvelos ... 2000a: 150-151).<br />

Cven gansxvavebuli azri gvaqvs da zemoT motanili msjelobis safuZvelze, vfiqrobT,<br />

rom afxazeTis kaTolikosoba maqsime maWutaZis Semdeg, 1657 wels ilarionma miiRo.<br />

lixTimereTis mwyemsmTavrad igi mxolod erTi wlis manZilze imyofeboda. 1658 wels,<br />

banZis omSi damarcxebisa da tyved Cavardnis Semdeg, mas kaTolikosoba CamoarTves da<br />

dasvleT saqarTvelos mwyemsmTavris saydari genaTis mitropolits zaqaria qvarians<br />

gadasces. Tu Cveni dakvirveba sworia, Cndeba kidev erTi kiTxva _ sad mosaydreobda<br />

ilarioni? gelaTis kaTedra amTaviTve unda gamoiricxos. ilarioni liparit dadianis<br />

aqtiuri mxardamWeri iyo da imereTis mefis winaaRmdeg piradad monawileobda banZis<br />

omSi. rCeba xobis sakaTolikoso rezidencia. safiqrebelia, rom ilarioni swored aq<br />

moRvaweobda. xobis taZarSi Sesrulebuli <strong>misi</strong> freskuli gamosaxulebac am<br />

mosazrebis dokumentur dadasturebas unda warmoadgendes. XVII saukunis 70-ian wlebSi<br />

ilarioni jer kidev cocxali Cans. 1677 wels man sakuTari xeliT gadawera abulaxsar<br />

amirejibis Svilis (1515-1535 ww.) mier kacxis monastrisaTvis micemuli yma-mamulis<br />

Sewirulebis ganaxlebis wignebi (kldiaSvili ... 1993: 425). sayuradReboa, rom am<br />

sabuTebSi ilarioni kvlavindeburad kaTolikosad iwodeba, rac, rasakvirvelia, aRar<br />

asaxavs realur viTarebas. am periodSi lixTimereTis mwyemsmTavrad daviT nemsaZes<br />

(1673-1696 ww.) vxedavT (saqarTvelos ... 2000a: 156). rac Seexeba ilarions, is, rogorc<br />

Cans, sicocxlis bolomde atarebda kaTolikosis fiqtiur tituls.<br />

148


dros wmida miwaze imogzaura da erT-erT qarTul savaneSi daculi Ven.4-<br />

is aSiaze savedrebeli kolofonic Seasrula.<br />

2. 1470-1474 wlebidan 1553-1554 wlebamde afxazeTis sakaTolikoso<br />

rezidencia dadianebis sagvareulo saZvaleSi, xobis monasterSi<br />

moqmedebda. drois am monakveTSi lixTimereTis mwyemsmTavrebi biWvinTis<br />

paralelurad, xobSi mosaydreobdnen da `xobis kaTolikosis~ saeklesio<br />

tituls atarebdnen. garejuli krebulis kolofonSi naxsenebi `Ãobisa<br />

qaTalikozi barTlome~ am mosazrebis werilobiT dadasturebas warmoad-<br />

gens. XV saukunis miwurulidan dasavleT saqarTveloSi saeklesio vita-<br />

reba radikalurad Seicvala da afxazeTis kaTolikosTa mTavar mxar-<br />

damWerad dadianebis feodaluri saxlis nacvlad, imereTis samefo kari<br />

gamovida. amas 1553-1554 wlebis movlenebic daerTo. osmalo mezRvaurebma<br />

da yirimelma TaTrebma (?) xobis monasteri daarbies. savaneSi sasuliero<br />

cxovreba Sewyda. lixTimereTis mwyemsmTavrebma xobis moSlili rezi-<br />

dencia miatoves da axali sakaTolikoso kaTedra dasavleT saqarTvelos<br />

udides samefo monasterSi, gelaTSi daimkvidres.<br />

149


$5. gelaTeli monazonis, levan IV dadianis Tanamecxedris, TinaTin-<br />

yofili nino bagrationisa da monazon febronia<br />

xevariZis sami minaweri (XVIII s-is I nax.) 111<br />

Tavdapirvelad warmovadgenT gansaxilav savedrebel minawerebs.<br />

I. Sesrulebulia 265r-s qveda aSiaze. 6,8 X 1 sm. ori striqoni.<br />

nusxuri. ramdenime grafema _ asomTavruliTa da mxedruliT. Savi feris<br />

melani. gankveTilobis niSani: wertili TiTqmis yoveli sityvis Semdeg.<br />

teqstis bolos dasmulia sami wertili. qaragmad naxmaria patara ganivi<br />

klaknili xazi. dReisaTvis teqsti gamocemulia xuTgzis: pirvelad _<br />

grigol feraZis mier, 1940 wels (feraZe 1940: 232) 112 ; meored _ zurab<br />

sarjvelaZis mier, 1983 wels (sarjvelaZe 1983: 86) 113 ; mesamed _ gulnaz<br />

kiknaZis mier, 1989 wels, (gigineiSvili ... 1989: 593) 114 ; meoTxed _ Cvens mier,<br />

2002 wels (jojua 2002g: 114) 115 ; dabolos, mexuTed _ agreTve, Cvens mier,<br />

2004 wels, erTi da imave publikaciis or sxvadasxva adgilas (feraZe<br />

2004: 173, 181) 116 .<br />

R˜ ˜<br />

n n n<br />

R(merT)o, S(eiwyal)e batoniSvili | TinaTin-yof{i}li nino.<br />

111 winamdebare paragrafSi ganxiluli sakiTxebisa da miRebuli daskvnebis ZiriTadi<br />

nawili Setanili gvaqvs 2008 wels dabeWdil statiaSi: `gelaTeli monazonis _ levan<br />

IV dadianis colyofilis nino bagrationisa da monazon febronia xevariZis<br />

savedreblebi (XVIII s-is I nax.) ierusalimSi gadatanili erTi garejuli <strong>xelnaweris</strong><br />

(Ven.4-is) aSiebidan~ (jojua 2008: 153-173).<br />

112 ucvlelad mogvaqvs teqstis grigol feraZiseuli publikacia: `R~o S~e. batoniSvili<br />

TinaTin. yofili nino~ (feraZe 1940: 232).<br />

113 ucvlelad mogvaqvs teqstis zurab sarjvelaZiseuli publikacia: `RmerTo, Seiwyale<br />

batoniSvili TinaTin, yofili nino~ (sarjvelaZe 1983: 86).<br />

114 ucvlelad mogvaqvs teqstis gulnaz kiknaZiseuli publikacia: `RmerTo, Seiwyale<br />

batoniSvili TinaTin, yofili nino~ (gigineiSvili ... 1989: 593).<br />

115 ucvlelad mogvaqvs teqstis Cveneuli, 2002 wlis publikacia: `R(merT)o, S(eiwyal)e<br />

batoniSvili TinaTin yofili nino~ (jojua 2002g: 114).<br />

116 ucvlelad mogvaqvs teqstis Cveneuli, 2004 wlis publikaciebi: 1. grigol feraZis<br />

mier gamoqveynebuli teqsti, sadac qaragmebi Cvens mier aris gaxsnili: `R(merT)o<br />

S(eiwyal)e. batoniSvili TinaTin. yofili nino~ (feraZe 2004: 173); 2. uSualod Cvens mier<br />

wakiTxuli teqsti: `R(merT)o, S(eiwyal)e batoniSvili | TinaTin yof{i}li nino~<br />

(feraZe 2004: 181).<br />

150


II. Sesrulebulia 265r-s qveda aSiaze, batoniSvili TinaTin-yofili<br />

ninos savedrebelis qvemoT. 5,7 X 2,1 sm. oTxi striqoni. nusxuri. Savi<br />

feris melani. gankveTilobis niSnebi ar axlavs. qaragmad naxmaria patara<br />

ganivi klaknili xazi. dReisaTvis teqsti gamocemulia oTxgzis: pirvelad<br />

_ zurab sarjvelaZis mier, 1983 wels (sarjvelaZe 1983: 86) 117 ; meored _<br />

gulnaz kiknaZis mier, 1989 wels (gigineiSvili ... 1989: 593) 118 ; mesamed _<br />

Cvens mier, 2002 wels (jojua 2002g: 114) 119 ; dabolos, meoTxed _ agreTve,<br />

Cvens mier, 2004 wels (feraZe 2004: 173, 181) 120 .<br />

˜ ˜<br />

˜<br />

R(merT)o, S(eiwyal)e febr{o}nia, | monazoni guruli | {da} biZa <strong>misi</strong><br />

grig(o)l | xevariZe.<br />

III. Sesrulebulia 305r-s qveda naxevarze, urbneli episkoposis<br />

svimeon CxeiZis savedrebelis (1700 w.) qvemoT. 15,6 X 2,3 sm. ori striqoni.<br />

mxedruli. Savi feris melani. gankveTilobis niSnebi: wertili an orwer-<br />

tili alag-alag. qaragmad naxmaria patara ganivi swori xazi, romelsac<br />

marcxena bolo zeviT aqvs aprexili. teqsti aqamde arasodes yofila<br />

gamocemuli.<br />

R˜To S˜e f˜d codvili monazon febronia guruli<br />

xevariZis asuli<br />

117 ucvlelad mogvaqvs teqstis zurab sarjvelaZiseuli publikacia: `RmerTo, Seiwyale<br />

febronia monazoni, guruli, biZa <strong>misi</strong> grigol xevariZe~ (sarjvelaZe 1983: 86).<br />

118 ucvlelad mogvaqvs teqstis gulnaz kiknaZiseuli publikacia: `RmerTo, Seiwyale<br />

febronia monazoni guruli, biZa <strong>misi</strong> grigol xevariZe~ (gigineiSvili ... 1989: 593).<br />

119 ucvlelad mogvaqvs teqstis Cveneuli, 2002 wlis publikacia: `R(merT)o, S(eiwyal)e<br />

febr{o}nia, monazoni guruli, biZa <strong>misi</strong> grig(o)l xevariZe~ (jojua 2002g: 114).<br />

120 ucvlelad mogvaqvs teqstis Cveneuli, 2004 wlis publikacia: `R(merT)o, S(eiwyal)e<br />

febr{o}nia, | monazoni guruli, | biZa <strong>misi</strong> grig(o)l | xevariZe~ (feraZe 2004: 181).<br />

151


R(merT)o, S(eiwyal)e f(ria)d codvili monazon{i} febronia, guruli,<br />

| xevariZis asuli.<br />

rogorc vxedavT, warmodgenili sami minaweridan arc erTs ar uzis<br />

TariRi. am naklovanebas erTgvarad avsebs III kolofonis Sesrulebis<br />

adgilze dakvirveba. es ukanaskneli dawerilia urbneli episkoposis<br />

svimeon CxeiZis 1700 wlis savedrebelis Semdeg da mRvdelmonazon besa-<br />

rion qiotiSvilis 1813-1814 wlebis minaweris win 121 . aRniSnuli garemoeba,<br />

vfiqrobT, calsaxad migviTiTebs imaze, rom III kolofonis teqsti, ise<br />

rogorc danarCeni ori minaweri, 1700 wlidan 1813-1814 wlebamde periodSi<br />

iyo Sesrulebuli.<br />

Tu Cveni dakvirveba sworia da samive kolofoni namdvilad 1700-<br />

1813/1814 wlebSia dawerili, maSin naTeli xdeba isic, rom kolofonebis<br />

Sesrulebis dros maTi damweri wmida miwaze, ufro zustad ki, ieru-<br />

salimis erT-erT qarTul monasterSi imyofeboda. marTlac, Cven zemoT<br />

vaCveneT, rom Ven.4, sul mcire, 1363 wlidan moyolebuli 1845 wlamde<br />

mainc ierusalimis erT-erT qarTul monasterSi inaxeboda da amitom, mis<br />

aSiebze drois am monakveTSi dawerili uklebliv yvela kolofoni,<br />

cxadia, an amave monastrSi moRvawe, an kidev, wmida miwaze Camosuli<br />

momlocvelebis mier unda yofiliyo Sesrulebuli.<br />

gadavideT minawerebSi moxseniebul istoriul pirTa identifikaciis<br />

sakiTxze. kolofonebis teqstebSi dadasturebuli gvaqvs sami konkre-<br />

tuli piris gvar-saxeli: 1. batoniSvili TinaTin-yofili nino (I kolo-<br />

foni); 2. guruli monazoni febronia xevariZe (II da III kolofonebi); da 3.<br />

monazon febronias biZa grigol xevariZe (II kolofoni).<br />

daviwyoT I kolofoniT. rogorc <strong>misi</strong> teqsti gvauwyebs, aq mox-<br />

seniebuli TinaTin-yofili nino `batoniSvili~ yofila, rac Sua<br />

121 svimeon urbnelis savedrebelis teqstSi pirdapir aris miTiTebuli <strong>misi</strong> daweris<br />

TariRi _ qronikoni tpÀ anu 1700 (1312+388) weli (xelnawerTa erovnuli centri, RT<br />

XXV-3, II, 305r). am ukanasknelisagan gansxvavebiT, mRvdel-monazon besarion qiotiSvilis<br />

minawers TariRi ar uzis (xelnawerTa erovnuli centri, RT XXV-3, II, 305r), Tumca mis<br />

mier Ven.4-is aSiebze Sesrulebuli sxva, TariRiani minawerebidan naTlad Cans, rom<br />

<strong>mama</strong> besarioni Tavis mravalricxovan kolofonebs 1813-1814 wlebSi werda (jojua 2002g:<br />

94-95, 103-104, 129, 138-140). Sesabamisad, amave 1813-1814 wlebiT ganisazRvreba 305r-ze<br />

Sesrulebuli, CvenTvis saintereso uTariRo kolofonis qronologiac.<br />

152


saukuneebis saqarTveloSi, suzerenis, upiratesad ki, mefis Svilobas<br />

niSnavda (xanTaZe 1997: 368). anu sxvagvarad rom vTqvaT, I minaweris<br />

teqstSi moxseniebuli TinaTin-yofili nino mefis asuli yofila. rac<br />

Seexeba imas, Tu konkretulad romel qarTul samefo saxls ekuTvnoda<br />

nino batoniSvili _ qarTlisas, kaxeTisas Tu imereTisas, amis Sesaxeb<br />

minawerSi araferia naTqvami.<br />

nino batoniSvilis sadaurobis dadgenaSi did daxmarebas gviwevs XI<br />

saukunis etratze naweri <strong>xelnaweris</strong> _ wm. giorgi mTawmidelis<br />

`cxovrebis~ (S-353) aSiebze Sesrulebuli sami gviandeli savedrebeli.<br />

mogvaqvs maTi teqstebi:<br />

`RmerTo, Seiwyale batoniSvil{i} nino~.<br />

`RmerTo, Seiwyale imereli batoniSvili nino~.<br />

`ufalo, Seiwyale monazoni f(e)br(o)nia, a(me)n, a(me)n~ (kolofoneb-<br />

Si teqstis gamarTva da qaragmis gaxsna Cvenia _ T. j.) (bregaZe ... 1959b: 411).<br />

rogorc vxedavT, wm. giorgi mTawmidelis `cxovrebis~ savedreblebsa<br />

da garejuli krebulis minawerebSi moxseniebuli arian zustad erTi da<br />

igive pirebi _ batoniSvili nino da monazoni febronia. amasTan, wm. gior-<br />

gi mTawmidelis `cxovrebis~ meore savedrebelis teqsti, garejuli krebu-<br />

lis kolofonebisagan gansxvavebiT, erT damatebiT cnobasac gvawvdis<br />

nino batoniSvilis Sesaxeb da xazgasmiT migviTiTebs, rom igi `imereli<br />

batoniSvili~ anu imereTis mefis asuli yofila (Sdr.: jojua 2002g: 114).<br />

nino batoniSvilis sadaurobis garkvevis Semdeg Cven sagangebod<br />

gavecaniT imereTis samefos 1700-1813/1814 wlebis istoriasTan dakavSire-<br />

bul mravalricxovan werilobiT Zeglebs da gamovavlineT ramdenime<br />

saintereso cnoba TinaTin-yofili ninos Sesaxeb.<br />

aRniSnuli saistoro masalidan, pirvel yovlisa, unda davasaxeloT<br />

XVII saukuniT daTariRebuli gelaTis gulanis (quT.16) kinklosis erT-<br />

erTi qronikaluri minaweri. minaweri Sesrulebulia tJb qronikonis anu<br />

1704 wlis gaswvriv da gvauwyebs Semdegs:<br />

`[a]m qor{o}nikonsa, aprilis b (2), dResa kviriakesa, bagrat mefisa<br />

(igulisxmeba imereTis mefe bagrat IV _ T. j.) asuli, batonisSvili Tina-<br />

Tin monaz{v}naT ekurTxa. iyo wlisa kv (26)~ (teqstis gamarTva da pun-<br />

153


qtuacia Cvenia _ T. j.) (Jordania 1897: 608. Sdr.: nikolaZe 1953: 82;<br />

Jordania 1967: 12).<br />

daaxloebiT gelaTis gulanis kinklosis minaweris msgavs cnobas<br />

gvawvdis XVIII saukuneSi Sedgenili momcro zomis <strong>xelnaweris</strong> (kinklo-<br />

sis) _ `sruli qoronikonis~ (S-252g) erTi qronikaluri minaweric. teq-<br />

stSi, romelic Sesrulebulia tJb qronikonis anu 1704 wlis gaswvriv,<br />

vkiTxulobT:<br />

`aqa ekurTxa monazvnaT bagrat imereTis mefis (igulisxmeba imereTis<br />

mefe bagrat IV _ T. j.) asuli TinaTin. iyo wlis kv (26)~ (bregaZe ... 1959b:<br />

259. Sdr.: Jordania 1967: 12, 621; odiSeli 1968: 59) 122 .<br />

122 1853 wels, svaneTSi diplomatiuri <strong>misi</strong>iT myofma rusma siZveleTmcodnem ivane<br />

barTolomeim zemo svaneTis mulaxis Temis sofel JamuSis eklesiaSi miakvlia<br />

vercxlis suras, romelzec warmodgenili iyo ori mxedruli warweris teqsti<br />

(mogzauroba ... 1855: 233, tab. III,№31). mogvaqvs am warweraTa eqvTime TayaiSviliseuli<br />

wakiTxva: 1. `q. SemogwireT Cven, mefeTmefeman, patronman bagrat da Tanamecxedreman<br />

Cvenman, dedofalman, patronma{n} Tam[a]r, sura ese, xelmwifobisa Cvenisa<br />

w[a]rs[a]m[a]rTebl[a]d, m[a]cxovars mulayTas{a}, q(roni)k(on)s sam{a}s orm[o]cdaTxuTmetsa<br />

(1667 w.)~; 2. `q. batoniSvilis Tin[a]Tinis~ (warwerebSi qaragmis gaxsna da punqtuacia<br />

Cvenia _ T. j.) (TayaiSvili 1937: 258. Sdr.: mogzauroba ... 1855: 233, tab. III, 31; baqraZe 1864:<br />

102). ivane barTolomeim Tavis 1855 wels dabeWdil naSromSi _ `Поездка въ Вольную<br />

Сванетiю...~, aramxolod gamoaqveyna aRniSnuli teqstebi, aramed gamoTqva kidec azri,<br />

rom vercxlis suris warwerebSi moxseniebuli iyvnen imereTis mefe bagrat IV (1660-<br />

1661, 1663-1668, 1669-1678, 1679-1681 ww.), <strong>misi</strong> Tanamecxedre _ dedofali Tamari da maTi<br />

asuli _ TinaTini. imavdroulad, rusma siZveleTmcodnem yuradReba gaamaxvila im<br />

saintereso faqtze, rom pirveli warweris Tanaxmad, sura mulaxis eklesiisaTvis iyo<br />

Sewiruli, xolo meore warweris mixedviT, igive sura pirvel warweraSi moxseniebuli<br />

mefe-dedoflis asulis sakuTrebas warmoadgenda. mkvlevarma erTgvari axsna<br />

mouZebna warwerebSi daculi cnobebis winaaRmdegobriv xasiaTs da ivarauda, rom<br />

vercxlis sura Tavdapirvelad batoniSvil TinaTins ekuTvnoda, mulaxis eklesiisaTvis<br />

ki is mogvianebiT iyo Sewiruli (mogzauroba ... 1855: 233). vercxlis suris<br />

warwerebSi dadasturebuli istoriuli pirebis ivane barTolomeiseuli identifikacia,<br />

praqtikulad, ukritikod gaiziares qarTvelma istorikosebma _ dimitri baqraZem da<br />

eqvTime TayaiSvilma. am ukanasknelTa azriTac, vercxlis suris meore warweraSi<br />

moxseniebulia bagrat IV-isa da dedofal Tamaris asuli _ TinaTini (baqraZe 1864: 102;<br />

43, 258). CvenTvis absoluturad misaRebia ivane barTolomeis msjelobis is nawili,<br />

romlis Tanaxmadac vercxlis sura <strong>misi</strong> JamuSis eklesiisaTvis Sewirvamde batoniSvil<br />

TinaTinis sakuTrebas warmoadgenda, magram principulad ver gaviziarebT rusi<br />

siZveleTmcodnis im mosazrebas, rom meore warweraSi moxseniebuli batoniSvili<br />

TinaTini bagrat IV-isa da dedofal Tamaris asuli iyo. marTlac, pirveli warweris<br />

teqsti calsaxad gvauwyebs, rom bagrat IV-sa da dedofal Tamars vercxlis sura<br />

JamuSis eklesiisaTvis SeuwiravT 355-e qronikons anu 1667 wels, maTi asuli TinaTini<br />

ki, gelaTis gulanis kinklosisa da `sruli qoronikonis~ qronikaluri minawerebis<br />

Tanaxmad, rogorc ukve vnaxeT zemoT, dabadebuli iyo 1678 wels anu vercxlis suris<br />

JamuSis eklesiisaTvis Sewirvidan TerTmeti wlis Semdeg. Sesabamisad, srulebiT cxadi<br />

xdeba, rom meore warweraSi moxseniebuli batoniSvili TinaTini veranairad ver iqneba<br />

bagrat IV-isa da dedofal Tamaris asuli TinaTini. maS romeli TinaTin batoniSvili<br />

ixsenieba vercxlis suris meore warweraSi? Cveni dakvirvebiT, aq moxseniebuli unda<br />

iyos bagrat IV-is da, imereTis mefis aleqsandre III-is (1639-1660 ww.) asuli _ TinaTini,<br />

romelic Tavdapirvelad odiSeli Tavadis, vinme goSaZis meuRle iyo, 1663 wlidan ki<br />

odiSis mTavris levan III dadianis (1661-1680 ww.) Tanamecxedre gaxda (batoniSvili<br />

154


TinaTin-yofili ninos cxovreba-moRvaweobis adreuli periodis<br />

Sesaxeb metad saintereso cnobas gvawvdis XVIII saukunis saxelovani<br />

qarTveli istorikosi vaxuSti bagrationi. swavluli batoniSvili 1742-<br />

1745 wlebSi Sedgenil fundamentur naSromSi _ `cxovreba samefosa<br />

saqarTvelosa~ dawvrilebiT aRgviwers XVII saukunis 80-90-iani wlebis<br />

dasavleT saqarTveloSi Seqmnil umZimes politikur viTarebas da<br />

gvauwyebs, rom 1684 wels gamarTul rokiTis omSi damarcxebis Semdeg<br />

odiSis samTavros uzomod gaZlierebulma didmoxelem giorgi lipar-<br />

tianma levan IV dadians (1682-1695/1696 ww.) colad SerTo imereTis mefis<br />

aleqsandre IV-is (1683-1690, 1691-1695 ww.) naxevarda _ TinaTini, asuli<br />

imereTis mefis bagrat IV-isa (1660-1661, 1663-1668, 1669-1678, 1679-1681 ww.) da<br />

<strong>misi</strong> Tanamecxedris, qarTlis mefis vaxtang V Sah navazis (1658-1675 ww.)<br />

Zmiswulis, dedofal Tamarisa (gard. 1683 w.):<br />

`xolo giorgi liparitianman ixila, rameTu moswydnen Zlierni<br />

imereTisani rokeTis omsa Sina (igulisxmebian aleqsandre IV winaaRmdeg<br />

gamosuli imereli, raWveli da leCxumeli feodalebi _ T. j.), iwyo levan<br />

dadianis gamo RalatiT srva da klva warCinebulTa odiSisaTa, yidva uwya-<br />

lod tyueTa mahmadianTa zeda da epyra saliparitiano, da nebiTa <strong>misi</strong>Tave<br />

iyo levan dadianad. aman levan moiyvana nebiTa liparitianisaTa colad daÁ<br />

aleqsandre mefisa TinaTin, naSobi Tamar dedoflisagan, raTa moimtkicos<br />

odiSi ZaliTa aleqsandresiTa. xolo liparitianman amisTÂs, raTa arRara<br />

moinebos aleqsandrem anu gurielman Tavisad odiSi, aramed saxeliT oden<br />

iyo dadiani levan, garna moqmedi yovlisave iyo liparitiani~ (batoniSvili<br />

vaxuSti 1973: 849-850; beraZe 1999b: 218-220; xorava 2001: 16).<br />

rogorc vaxuSti bagrationis `aRwera samefosa saqarTvelosas~ sxva<br />

cnobidan irkveva, levan IV dadianisa da dedofal TinaTinis<br />

mmarTveloba didxans ar gagrZelebula. daaxloebiT 1695/1696 wlebSi<br />

odiSis samTavros faqtobrivma gamgebelma giorgi lipartianma aRar<br />

isurva levan IV-is dadianoba da igi odiSidan gaaZeva. gandevnilma levan<br />

IV-m jer qarTlis samefos Seafara Tavi, Semdeg ki stambulSi Cavida da<br />

vaxuSti 1973: 837; kldiaSvili ... 1993: 9, 312; jamburia 1973: 351). amrigad, Tu Cveni zemoT<br />

warmodgenili msjeloba sworia, maSin irkveva, rom JamuSis eklesiis vercxlis suris<br />

meore, 1667 wlamde Sesrulebul warweraSi moxseniebulia ara bagrat IV-is asuli,<br />

aramed <strong>misi</strong> da, aleqsandre III-is asuli _ batoniSvili TinaTini.<br />

155


osmaleTis sulTans odiSis taxtze dabruneba sTxova, Tumca misma<br />

diplomatiurma mcdelobebma Sedegi ar gamoiRo da 1696 wlis axlo-<br />

xanebSi stambulSive aResrula. levan IV-is gardacvalebiT dasrulda<br />

dadianebis Zveli dinastiis mravalsaukunovani istoria da odiSis<br />

mTavroba CiqvanTa axladaRzevebuli gvaris warmomadgenels _ giorgi<br />

lipartians, igive giorgi IV dadians (1701-1709, 1710-1714 ww.) Cauvarda<br />

xelT. samwuxarod, vaxuSti bagrationi arafers gvamcnobs imis Sesaxeb,<br />

Tu ra rols TamaSobda am procesebSi dadianebis Zveli dinastiis bolo<br />

dedofali _ TinaTin bagrationi:<br />

`aramed ganZlierda liparitiani giorgi klviTa da tyÂsa yidviTa.<br />

arRara ineba levan dadiani, ganaZo igi da warvida qarTls arCil mefisa<br />

Tana (igulisxmeba imxanad qarTlSi myofi imereTis mefe arCil II (1661-<br />

1663, 1678-1679, 1690-1691, 1695-1696, 1698 ww.) _ T. j.). Semdgomad warvida<br />

stambols da mokuda mun, da daipyra odiSi liparitianman...~ (batoniSvili<br />

vaxuSti 1973: 856-857; beraZe 1999b: 220-221; beraZe 2000: 31-33).<br />

vaxuSti bagrationis cnobas levan IV dadianisa da batoniSvili<br />

TinaTinis qorwinebis Sesaxeb, praqtikulad, ucvleli saxiT imeorebs<br />

XVIII-XIX saukuneebis qarTveli istorikosi niko dadiani Tavis cnobil<br />

TxzulebaSi _ `qarTvelT cxovreba~ (1823 w-is axloxan.).<br />

niko dadianis TqmiT, 1684 wels gamarTuli rokiTis omidan garkve-<br />

uli periodis Semdeg `leon dadianma miiyvana meuRled daÁ aleqsandre<br />

mefisa TinaTin nebiTa giorgi lipartianisaTa, vinaTgan igi Taobda odiS-<br />

leCxumsa zeda da <strong>misi</strong>Ta nebiTa iyo leon dadianad, saxeliT oden, xolo<br />

saqmiT yovelive iyo giorgi lipartianisa~ (niko dadiani 1962: 166).<br />

nino batoniSvilis biografiis Semdgomi periodis Sesaxeb vrclad<br />

aris moTxrobili cnobili qarTveli mwignobris gabriel gelovanis mier<br />

1737 wels rusulidan naTargmni `geografiisaTvis~ darTuli vrceli<br />

anderZis teqstSi. anderZis pirvel nawilSi gabriel gelovani dawvri-<br />

lebiT gadmogvcems qarTlis mefis vaxtang VI-isa (1716-1724 ww.) da <strong>misi</strong><br />

mravalricxovani amalis ruseTSi wasvlis peripetiebs (citati mogvaqvs<br />

`geografiis~ erT-erTi, 1793 wlis nusxidan (S-1743)):<br />

1724 wlis ivlisSi vaxtang VI-m `mswrafl dauteva taxti Tvisi;<br />

aRdga da warmoemarTa _ mefeTa mier raodenime uricxvelni samRvdeloni<br />

156


da saeroni qarTvelni, imerelni da kaxni episkoposni, mRvdelni, Tavadni,<br />

aznaurni, monani da Simunvarni, deda-wuliTurT maTiT. da moiwia qveya-<br />

nasa raWisasa, da aqa ubrZana mefeman erisTavs SoSitas raTa mTavarTa<br />

ovsTasa warmouRos mzevalni. ese ambavi esma ra asulsa mefisa bagra-<br />

tisasa batonisSvilsa ninos, imereTs, monastersa gelaTisasa da muniTgan<br />

warmovida mswrafl farulad. da ese moexsena mefesa, Zmiswulsa missa,<br />

aleqsandres imereTisasa (igulisxmeba imereTis mefe aleqsandre V _ T.<br />

j.) da moswia romelime Tavadi CxeiZe, r(ameTu) ara enebaT ganteveba <strong>misi</strong><br />

eseoden SorebiT. r(ameTu) ixila mefeTa asulman kaci ese movlinebuli,<br />

friad Sewuxna da RonisZieba vera ra hpova. maSin igulisxma batonis-<br />

Svilman nino da movlinebulsa mas Tavadsa romelime saboZvari uboZa da<br />

Zmiswulsa Tvissa aleqsandres arwmuna esreT, r(ameTu) romelime<br />

dabeWdili mafraSebi daugdo, r(ameTu) `yovelive Cemi saunje amas Sigan<br />

STamodebul ars. mivide ra raWasao da gamoveTxovo Zmasa Cemsao, mefisa<br />

qarT[l]isasao da kvalad movideo~. da maT ese ver gulisxma-hyves, r(ame-<br />

Tu) mafraSaSigan iyo bamba da miT gatenil. da esreTisa xelovnebiTa<br />

ixsna Tavi Tvisi da aw (?) mobZanda da meca maSin Tana warmiyvana, romeli<br />

viyav mibarebul mizezisaTvis swavlisaTvis odiSTa mflobelis batonis,<br />

didis Tavadis dadianis beJanis (igulisxmeba odiSis mTavari beJan<br />

dadiani (1714-1728 ww.) _ T. j.) meuRlis Tamarisagan, romeli gvixmda<br />

CvenTvis mamidad. maSin mobrZanda batonisSvili nino mefesTana raWas da<br />

evedra warmoyvanasa ruseTs. maSin aRdga mefe da ganvlo mdinare rionisa<br />

da Seudga mTasa maRalsa kavkasisasa...~ (qaragmis gaxsna Cvenia _ T. j.)<br />

(enuqiZe ... 1963: 175-176; paiWaZe 1973: 421. Sdr.: odiSeli 1968: 125).<br />

TinaTin-yofili ninos ruseTSi gamgzavrebis Sesaxeb aranakleb<br />

saintereso cnobas gvawvdis 1724 wliT daTariRebuli dokumenti _ e. w.<br />

`vaxtang VI-is amalis 1724 wlis nusxa~. am orenovan, qarTul da rusul<br />

enebze Sedgenil dokumentSi warmodgenilia vaxtang VI-sTan erTad<br />

ruseTSi Casuli pirebis nusxa, romelsac, rig SemTxvevebSi, darTuli<br />

aqvs sxvadasxva saxis cnobebi nusxaSi Setanili pirebis Sesaxeb.<br />

dokumentSi nino batoniSvili moxseniebulia, rogorc vaxtang VI-is<br />

Tanamecxedris _ dedofal rusudanis (gard. 1741 w.) Tanmxlebi piri,<br />

romelsac, Tavis mxriv, sakuTari amala axlda:<br />

157


`q. nusxa a (1), saqarTvelos mefis vaxtang levanis Svilisa da vinc<br />

mefes didni Tu mcireni, darbaiselni da msaxurni axlavan: ...<br />

batons dedofals (igulisxmeba dedofali rusudani _ T. j.) axlavs |<br />

SigniT imerel mefis | qali, dadianis colyo|fili, monazoni nino _ a (1). |<br />

amas (igulisxmeba nino batoniSvili _ T. j.) axlavs: monazoni _ a (1),<br />

| mxlebeli _ g (3), | winamZRvari, azneurSvili | iakob _ a (1). |<br />

id (14).<br />

amaTi (igulisxmeba batoniSvili ninos amala _ T. j.) mosamsaxure _<br />

При царицеж (igulisxmeba dedofali rusudani _ T. j.): имеретинс|кого<br />

царя дшерь, бывше|го Дадиана супруга, мо|нахиня Нина - 1. |<br />

Да приней (igulisxmeba batoniSvili nino _ T. j.): монахиня Мак|рина - 1,<br />

| служительниц женска полу - 3, | да игумен Ияков - 1, | мужеска полу служителей<br />

- 14~ (punqtuacia Cvenia _ T. j.) (paiWaZe 1960: 206).<br />

nino batoniSvilis ruseTSi yofnis Sesaxeb cnobebi daculia 1721<br />

wels moskovSi gadawerili qarTuli <strong>xelnaweris</strong> _ `ruseTis xelmwifis<br />

aleqsi mixeilis Zis kanonmdeblobis~ (S-3614) gviandeli, daaxloebiT 1742<br />

wliT daTariRebuli ori kolofonis teqstSi. kolofonebis avtori,<br />

<strong>xelnaweris</strong> SemZeni vinme ucnobi piri gvauwyebs:<br />

1. `batonisSvili TinaTin monozvan{i} CemTan bZandebod{a}~<br />

(teqstis gamarTva Cvenia _ T. j.) (bregaZe ... 1969: 71).<br />

2. `q(riste)s aq(e)T CRma (1741 w.), Tvesa noembers T (9) am wignSi levs<br />

(igulisxmeba <strong>xelnaweris</strong> gadamweri, vinme ioseb-yofili lev petroviCi _<br />

T. j.) mivec rubli d (4).<br />

q. g (3) kidem noembers id (14) mivarTvi Tavisis kacis ÃeliT.<br />

q. noembers iÀ (18) efTvimes ÃeliT g (3) rubli levs.<br />

q. dekembersa a (1) ori rubli levs mivarTvi efTvimes ÃeliT welsa<br />

(?) psqis (?) monasterSi.<br />

q. dekembersa ib (12) À (8) rubli levs demetres ÃeliT mivarTvi. b (2)<br />

Tumani gaTavda.<br />

q. d (4) rubli Cemis ÃeliT mivarTvi ianvars g (3) am niSniT, odes<br />

batonisSvili TinaTin monozvani CemTan bZandeboda.<br />

158


q. ianvars ia (12) alxazas ÃeliT mivarTvi levs rubli v (6)~<br />

(teqstis gamarTva da qaragmis gaxsna Cvenia _ T. j.) (bregaZe ... 1969: 71) 123 .<br />

amrigad, gelaTis gulanis (quT.16) kinklosis, `sruli qoronikonis~<br />

(S-252g), gabriel gelovanis mier naTargmni `geografiisa~ (S-1743) da<br />

`ruseTis xelmwifis aleqsi mixeilis Zis kanonmdeblobis~ (S-3614) kolo-<br />

fonebze dayrdnobiT, agreTve, `vaxtang VI-is amalis 1724 wlis nusxis~,<br />

vaxuSti bagrationis `aRwera samefosa saqarTvelosas~ da niko dadianis<br />

`qarTvelT cxovrebis~ cnobebis gaTvaliswinebiT, garejuli krebulisa<br />

(Ven.4) da wm. giorgi mTawmidelis `cxovrebis~ (S-353) minawerebSi<br />

moxseniebuli imereli batoniSvilis TinaTin-yofili ninos biografia<br />

Semdegi saxiT SegviZlia aRvadginoT:<br />

TinaTini daibada 1678 wels, imereTis mefis bagrat IV bagrationisa<br />

(1660-1661, 1663-1668, 1669-1678, 1679-1681 ww.) da <strong>misi</strong> Tanamecxedris, qarTlis<br />

mefis vaxtang V Sah navazis (1658-1675 ww.) Zmiswulis, dedofal Tamar<br />

bagrationis ojaxSi (gard. 1683 w.). 1684-1695/1696 wlebs Soris periodSi,<br />

bagrat IV-is ukanono vaJis _ imereTis mefis aleqsandre IV-is (1683-1690,<br />

1691-1695 ww.) mmarTvelobis Jams, TinaTini colad SeirTo odiSis<br />

mTavarma, dadianebis Zveli dinastiis bolo warmomadgenelma levan IV<br />

dadianma (1682-1695/1696 ww.). TinaTinis odiSSi dedofloba didxans ar<br />

gagrZelebula. 1695/1696 wlebSi levan IV-m mTavris taxti dakarga da<br />

odiSidan gaZevebuli, 1696 wlis axloxanebSi stambulSi, devnilobaSi<br />

gardaicvala. 1704 wlis 2 aprils, kvira dRes, 26 wlis daqvrivebuli<br />

TinaTini monazvnad aRikveca da saxelad nino ewoda. rogorc Cans, Semo-<br />

nazvnebuli batoniSvili Tavisi drois erT-erT yvelaze ufro ganaT-<br />

lebul adamianad iTvleboda, ris gamoc odiSis mTavris beJan dadianis<br />

(1714-1728 ww.) meuRles Tamar gelovans, misTvis aRsazrdelad sakuTari<br />

Zmiswuli, SemdgomSi cnobili mwignobari gabriel gelovani miubarebia.<br />

1724 wlis ivlisSi, roca qarTlis mefe vaxtang VI (1716-1724 ww.) Tavisi<br />

123 nino batoniSvilis ruseTSi moRvaweobasTan dakavSirebiT, sakmaod saintereso mosazrebas<br />

gamoTqvams istorikosi fridon sixaruliZe. <strong>misi</strong> TqmiT, `moskovs nayofierad<br />

moRvaweobdnen qarTveli monazvnebi: erekle I-is asuli elisabedi, imereTis mefis<br />

asuli nino da sxv.~ (sixaruliZe 1990: 18). samwuxarod, mkvlevari martooden am zogadi<br />

fraziT Semoifargleba da ar akonkretebs Tu saxeldobr ra `nayofier moRvaweobas~<br />

eweoda nino batoniSvili moskovSi yofnis Jams. aRniSnulidan gamomdinare, Cven<br />

jerjerobiT verc uarvyofT da verc gaviziarebT fridon sixaruliZis mosazrebas.<br />

159


mravalricxovani amaliT ruseTisaken daiZra da gzad raWaSi dabanakda,<br />

nino bagrationi gelaTis monasterSi imyofeboda. Semonazvnebulma<br />

batoniSvilma vaxtang VI-is ambis gagebisTanave malulad datova gelaTi<br />

da Tavis mowafesTan, gabriel gelovanTan erTad raWaSi gaemgzavra.<br />

imereTis mefem, nino bagrationis naxevarZmis SviliSvilma, aleqsandre V-<br />

m (1720-1741, 1741-1746, 1749-1752 ww.) Semonazvnebul batoniSvils vinme Tavadi<br />

CxeiZe daadevna da <strong>misi</strong> ukan dabruneba daavala. nino bagrationma xerxs<br />

mimarTa. Tavadi CxeiZe daasaCuqra, aleqsandre V-s ki ukan dabruneba<br />

aRuTqva da vaxtang VI-sTan gamoTxovebis nebarTva sTxova. garda amisa,<br />

micemuli pirobis gautexelobis niSnad Tavad CxeiZes (?) bambiT gatenili<br />

mafraSebi anu tyavisagan Sekerili tomrebi dautova da daarwmuna,<br />

`yovelive Cemi saunje amas Sigan STamodebul arso~. mefe da Tavadi<br />

motyuvdnen da Semonazvnebuli batoniSvili raWaSi gauSves. maTgan<br />

TavdaRweuli nino bagrationi vaxtang VI-sTan mivida da ruseTSi wayvana<br />

sTxova. qarTlis mefem Seiwynara <strong>misi</strong> saTxovari da 45 wlis asakSi myofi<br />

Semonazvnebuli batoniSvili gabriel gelovanTan da sxva mraval-<br />

ricxovan qarTvelobasTan erTad, ruseTs gaemgzavra. ruseTSi Casuli<br />

TinaTin-yofili nino vaxtang VI-s Tanamecxedris _ dedofal rusudanis<br />

(gard. 1741 w.) Tanmxleb pirad iTvleboda da sakmaod mravalricxovani<br />

piradi amala hyavda: vinme monazoni makrine, sami mxlebeli qali, ucnobi<br />

monastris winamZRvari _ warmomavlobiT aznauri iakobi da ToTxmeti<br />

mosamsaxure <strong>mama</strong>kaci, sul _ cxrameti adamiani. 1742 wlis 3 ianvrisaTvis<br />

64 wlis nino bagrationi kvlavindeburad ruseTSi, savarudod, qalaq<br />

moskovis midamoebSi cxovrobda da vinme ucnob qarTvel bibliofilTan<br />

stumrad imyofeboda (Sdr.: mogzauroba ... 1855: 233, tab. III, №31; baqraZe<br />

1864: 102-104; TayaiSvili 1937: 258-259; jojua 2002g: 114) 124 .<br />

124 TinaTin-yofili ninos biografia sakmaod gansxvavebuli saxiT aris warmodgenili<br />

1996 wels moskovSi dabeWdili sacnobaro-saenciklopedio xasiaTis rusulenovani<br />

gamocemis _ `Дворянские роды Российской Империи~ III tomSi. aq nino batoniSvilis cxovreba-moRvaweobis<br />

ZiriTadi etapebi ganxilulia imereli bagrationebisadmi miZRvnil<br />

statiaSi. Tavad statia momzadebulia rusi mkvlevris _ stanislav duminis mier,<br />

qarTveli siZveleTmcodneebis _ ioseb biWikaSvilisa da iuri Ciqovanis, agreTve, petre<br />

grebelskis mier miwodebul masalebze dayrdnobiT. statiaSi vkiTxulobT: `Тинатин<br />

(1678-1760), внебрачная дочь Баграта IV, жена кн. Георгия Гуриели, во втором браке (с 1689 г.) за Леваном<br />

IV Дадиани (?-1694), правителем Мегрелии (1681-1691)~ (dumini ... 1996: 88). rogorc vxedavT,<br />

statia gvawvdis oTx konkretul cnobas TinaTin-yofili ninos biografiis Sesaxeb:<br />

1. TinaTini daibada 1678 wels da gardaicvala 1760 wels; 2. TinaTini iyo imereTis<br />

160


Semonazvnebuli batoniSvilis ZiriTadi biografiuli detalebis<br />

reziumirebis Semdeg sagangebod unda SevexoT qarTul istoriografiaSi<br />

damkvidrebul mosazrebas, romlis Tanaxmadac nino bagrationis Tanamec-<br />

xedres levan IV dadians ori Svili hyavda: vaJi _ ruseTSi moRvawe<br />

cnobili samxedro moxele, artileriis general-maiori, dadianebis<br />

saTavado saxlis ruseTis Stos fuZemdebeli _ giorgi dadiani (gard.<br />

1765 w.) (baqraZe 1864: 104; tatiSvili 1959: 220-221, 238; sixaruliZe 1981: 99;<br />

tuRuSi 1991: 138-139; sixaruliZe 1991: 59, 77, 228-229; dumini ... 1998: 49; beraZe<br />

2000: 32; xorava 2001: 17; metreveli ... 2007: 60) da qali _ dadianebis axali<br />

dinastiis erT-erTi pirveli warmomadgenlis, odiSis mTavris kacia I<br />

dadianis (1709-1710 ww.) Tanamecxedre _ mariami (tuRuSi 1991: 138; beraZe<br />

2000: 33; xorava 2001: 17, 27, 32).<br />

daviwyoT giorgi dadianiT, romlis biografiis Sesaxebac Zvirfas<br />

cnobebs gvawvdis missave saflavis qvaze TerTmet (?) striqonad Sesru-<br />

lebuli rusulenovani epitafiis teqsti. warwera, romelic Cadgmulia<br />

moskovis donis monastris mirqmis eklesiis sakurTxevlis salaros (?)<br />

kedelSi, gvauwyebs:<br />

mefis bagrat IV-is ukanono Svili; 3. TinaTinis pirveli meuRle iyo giorgi gurieli; 4<br />

TinaTinis meore meuRle iyo levan IV dadiani. stanislav duminis mier mowodebuli<br />

cnobebidan, saistorio wyaroebi mTlianad adastureben bolo cnobis marTebulobas.<br />

vaxuSti bagrationis `cxovreba samefosa saqarTvelosas~ (batoniSvili vaxuSti 1973:<br />

849) da `vaxtang VI-is amalis 1724 wlis nusxis~ (paiWaZe 1960: 206) miTiTebiT, nino batoniSvilis<br />

meuRle marTlac levan IV dadiani iyo. kardinalurad gansxvavebuli suraTi<br />

gvaqvs TinaTin-yofili ninosa da guriis mTavris giorgi III gurielis (1664-1684 ww.)<br />

TanamecxedreobasTan dakavSirebiT. dabejiTebiT SeiZleba iTqvas, rom rusi mkvlevris<br />

mier dasaxelebuli faqti arci erTi werilobiTi wyaroTi ar dasturdeba. yovelgvar<br />

safuZvelsaa moklebuli stanislav duminis is cnobac, TiTqos nino batoniSvili<br />

imereTis mefis bagrat IV-is ukanono Svili iyo. piriqiT, vaxuSti bagrationi Tavis<br />

`cxovreba samefosa saqarTvelosaSi~ xazgasmiT aRniSnavs, rom TinaTin-yofili nino<br />

swored rom bagrat IV-is kanonieri meuRlis _ dedofal Tamar bagrationis mier iyo<br />

Sobili (batoniSvili vaxuSti 1973: 849). dasasrul, aucileblad unda SevexoT rusi<br />

mkvlevris cnobas nino batoniSvilis dabadebisa da gardacvalebis TariRebis Sesaxebac.<br />

is, rom TinaTin-yofili nino namdvilad 1678 wels aris dabadebuli, aranair<br />

eWvs ar iwvevs. es faqti pirdapir aris miTiTebuli gelaTis gulanis kinklosisa (Jordania<br />

1967: 608) da `sruli qoronikonis~ (160, 259). minawerebSi. rac Seexeba nino batoni-<br />

Svilis gardacvalebis TariRs _ 1760 wels, CvenTvis absoluturad gaugebaria, romel<br />

saistorio wyaroebze dayrdnobiT aris miRebuli aseTi konkretuli qronologiuri<br />

monacemi. samwuxarod, stanislav duminis statiis nino batoniSvilisadmi miZRvnil nakveTs<br />

ar axlavs bibliografia, ris gamoc aRniSnuli cnobis marTebulobis Semowmebas<br />

verasgziT ver vaxerxebT. Sesabamisad ki, Cveni kvlevis am etapze, arc viziarebT da<br />

arc uarvyofT rusi mkvlevris mier SemoTavazebul TariRs.<br />

161


`1765 / году, июня 12 / дня, в 2 часу пополуночи, на память / преподобных отцов<br />

наших Онуфрия вели/кого, Петра Афонского, преставмся раб / божий генерал маеор,<br />

князь Георгий / Леонтьев сын Дадианъ, который / родился от Рождества Христова в<br />

1683, / а представися в 1765 года и пожив / всех лет 82 года ... тело его под сим / ...<br />

блаженство~ (punqtuacia Cvenia _ T. j.) (tatiSvili 1959: 254, sur. 15).<br />

rogorc vxedavT, epitafiis teqstSi xazgasmiT aris naTqvami, rom<br />

giorgi dadianis <strong>mama</strong>s saxelad leonti anu levani erqva. Tu aqve<br />

gaviTvaliswinebT im garemoebas, rom giorgi dadianis dabadebis droi-<br />

saTvis anu 1683 wels dadianobas namdvilad levan IV flobda, maSin<br />

dabejiTebiT SeiZleba iTqvas, rom ruseTSi moRvawe general-maiori<br />

giorgi dadiani odiSis mTavarTa Zveli dinastiis ukanaskneli warmomad-<br />

genlis levan IV dadianis vaJi iyo.<br />

miRebuli daskvnis Semdeg Cvens yuradRebas axla ukve sxva<br />

saintereso garemoeba ipyrobs _ zemoT motanili epitafiis cnobiT,<br />

giorgi dadiani daibada 1683 wels anu im dros, roca levan IV dadianis<br />

erTaderTi kanonieri Tanamecxedre, 1678 wels dabadebuli TinaTin bag-<br />

rationi mxolod da mxolod xuTi wlis iyo. vfiqrobT, aqedan logi-<br />

kurad gamomdinareobs kidev erTi daskvna, rom giorgi dadiani levan IV<br />

ukanono vaJi iyo da CvenTvis saintereso TinaTin-yofili nino<br />

bagrationic mas ara dedad, aramed dedinacvlad ergeboda.<br />

am bolo debulebis marTebulobas mTlianad adasturebs odiSSi<br />

myofi rusi saxelmwifo moxelis petre litvinovis mier 1805 wlis 22<br />

marts saqarTvelos mTavarmarTeblis, general pavle cicianovisaTvis<br />

(1802-1806 ww.) gagzavnili moxsenebiTi baraTi. moxsenebaSi petre<br />

litvinovi iuwyeba, rom odiSSi yofnis dros, qarTveli istorikosis niko<br />

dadianis (gard. 1834 w.) daxmarebiT, Tavi mouyara cnobebs odiSis<br />

samTavro taxtze dadianebis axali dinastiis damkvidrebis Sesaxeb da<br />

iqve dasZens, rom Zveli dadianebis ukanaskneli warmomadgenlis vaJi,<br />

romelic SemdgomSi ruseTSi gadasaxlda, ukanonod iyo Sobili:<br />

`Мужское колено дадiановъ, владевшихъ Одиши и бывшихъ подъ покровительс-<br />

твомъ царя Имеретинскаго, пресеклось; осталас одна дочь и сынъ незаконнорожденный,<br />

котораго народъ не призналъ за своего повелителя. Сiе междуначалiе подало поводъ<br />

Лечгумскому владельцу Чиковани, бывшему первымъ сардаломъ царя Имеретинскаго,<br />

162


завладеть Одиши, - что онъ счастливо исполнилъ, и дабы подкрепить право завоеванiя,<br />

женилъ сына своего на оставшейся дочери первых дадiановъ, выгнавъ незаконнорож-<br />

деннаго брата ея, который проехалъ въ Россiю. Съ сего времени Леван Чиковани принялъ<br />

на себя титулъ дадiановъ и отказался отъ повиновенiя царю. Къ Лечгуму, яко<br />

собственности своей, присоединилъ Одиши, и настоящiй дадiанъ есть шестой отъ него<br />

произшедшiй~ (berJe 1868: 504).<br />

miuxedavad imisa, rom petre litvinovs erTmaneTSi areuli aqvs<br />

levan I dadianis (1533-1572 ww.) mmarTvelobis Jams odiSis samTavros<br />

damoukidebel politikur erTeulad Camoyalibebisa (XVI s-is 50-iani ww.)<br />

da dadianebis Zveli dinastiis axali dadianebiT _ CiqvanebiT Canac-<br />

vlebis (XVIII s-is dasaw.) ambebi, mis mier mowodebul informacias mainc<br />

didi mniSvneloba aqvs CvenTvis. marTlac, am cnobebidan naTlad Cans,<br />

rom ruseTSi damkvidrebuli giorgi dadiani odiSis mTavarTa Zveli<br />

dinastiis bolo warmomadgenlis levan IV-is ukanono vaJi iyo.<br />

sxvaTa Soris, petre litvinovis cnobas zustad CvenTvis saintereso<br />

kuTxiT jer kidev 1991 wels miaqcia yuradReba istorikosma abesalom<br />

tuRuSma, romelmac, sxva qarTveli mkvlevrebisagan gansxvavebiT, savsebiT<br />

sworad ivarauda, rom giorgi dadiani levan IV-is ukanono vaJi iyo<br />

(tuRuSi 1991: 138-139. Sdr.: tatiSvili 1959: 220-221, 238; sixaruliZe 1981: 99;<br />

sixaruliZe 1991: 59, 77, 228-229; guCua 1985: 49; berZeniSvili 1964: 32;<br />

berZeniSvili 1971b: 17).<br />

giorgi dadianisagan absoluturad gansxvavebul suraTs vawydebiT<br />

levan IV-is meore SvilTan _ mariamTan dakavSirebiT. am ukanasknelis<br />

Sesaxeb uaRresad mwiri saistorio cnobebi mogvepoveba. aq, pirvel<br />

yovlisa, mxedvelobaSi gvaqvs XVI (?) saukuniT daTariRebuli da dRei-<br />

saTvis dakarguli <strong>xelnaweris</strong> _ caiSis gulanis aSiebze Sesrulebuli<br />

ori minaweri, romelTagan pirveli kolofonis teqsti gamoqveynebulia<br />

Tedo Jordanias mier, 1897 wels, xolo meore _ eqvTime TayaiSvilis mier,<br />

odnav ufro mogvianebiT, 1914 wels. mogvaqvs orive minaweris teqsti:<br />

`... viZie ... gulani, dampali, didisa levan dadianisa uk{a}niT uÃmar<br />

da gaukeTebeli. Ãelvyav me, caiSel mitropolitman maqsime cixisTavman ...<br />

srulni da unakluloni ... mravlTa wignTagan gavakeTebine ... . dedoflis<br />

mariamis brZanebiTa ... da dadianis kaciasiTa gakeTda w(mid)a ese gulani~<br />

163


(qaragmis gaxsna, teqstis gamarTva da punqtuacia Cvenia _ T. j.) (Jordania<br />

1897: 356. Sdr.: TayaiSvili 1914: 192).<br />

`daiwera da gakeTda wmida ese, SewevniTa R(mrT)is(aÁ)Ta, sulTa<br />

ganmanaTlebeli gulani caiSis R(mrT)ismSoblisa, patronobasa Sina<br />

dadianis kacias{a}Ta da Tanamecxedrisa maTisa, pirmSoÁsa, pirmetyve-<br />

lisa, R(mrT)ismoyvarisaÁ da qristes morwmunisaÁ, qalwulTa msgavsebu-<br />

l{i}sa da y(ovel)Ta T(an)a dedaTaÁ SeerTeb{u}lisaÁ da {a}sulisaÁ<br />

daviTisaÁ, orRano{i}saÁ tkbil{i}saÁ, eban{i}saÁ sulier{i}sa da qnar{i}saÁ<br />

da R(mrT)isa morCad aRmocenebul{i}saÁ da yovlisaÁ saRm{r}To-sakaco-<br />

bomdis sruliad da unaklulod aRzrdil{i}saÁ, didTaÁ didisa, zeST<br />

aRmatebulisa, eliasebr sam camde aRwevnulisa, odiSTaÁ, suanTaÁ da<br />

afxazeTTa mflobelisaÁ, batonis dadianis Zed mosaTvlelisaÁ da axlad<br />

odiSis dadianis Zed ganmaaxlebelisaÁ, dadianis asulis, batonis<br />

dedoflis mariamis{aTa}, {romlisa} brZanebiTa gakeTda w(mida)Á ese<br />

gulani maTda sadRegrZelod da wa{r}samarTeb{e}lad da gansaZliere-<br />

belad da ZeTa maTTa da asulTa maTTa aRsazrdelad. R(merTma)n<br />

daumtkicos patronobaÁ maTi sigrZesa S(in)a dReTasa da mravalmca<br />

arian Jamni da welni cxorebisa maTisani, a(me)n~ (qaragmis gaxsna, teqstis<br />

gamarTva da punqtuacia Cvenia _ T. j.) (TayaiSvili 1914: 190-191).<br />

caiSis gulanis minawerebSi moxseniebuli kacia dadianisa da <strong>misi</strong><br />

Tanamecxedris _ mariamis vinaobiT imTaviTve dainteresda eqvTime TayaiS-<br />

vili, romelmac arsebiTad sworad moaxdina maTi identificireba.<br />

mkvlevris TqmiT, meore minaweris teqstSi `moxseniebuli dadiani kacia<br />

aris kacia Ciqoani, romelic gaxda winapari bolondeli dadianebisa me<br />

XVII saukunis meore naxevridan. amis ukanaskneli meuRle cnobili ar<br />

aris, xolo am minaweris mixedviT unda iyos dadianis asuli mariami.<br />

amiT kacias kidev meti ufleba moupovebia dadianad gamxdariyo. tyuilad<br />

ar ambobs minaweri mariamis Sesaxeb `axlad odiSis Zed ganmaax-<br />

lebelisaÁ~ (TayaiSvili 1914: 191).<br />

eqvTime TayaiSvilis mosazreba kidev ufro daakonkreta abesalom<br />

tuRuSma. am ukanasknelma, Tavis mxriv, yuradReba sagangebod gaamaxvila<br />

petre litvinovis 1805 wlis 22 martis moxsenebiT baraTze, sadac<br />

xazgasmiT aris naTqvami, rom odiSis samTavro taxtze pretenziis mqone<br />

164


Ciqvanma sakuTari vaJi dadianebis Zveli dinastiis bolo warmomadgenlis<br />

kanonier asulze daaqorwina:<br />

`Мужское колено дадiановъ, владевшихъ Одиши ... пресеклось; осталас одна дочь и<br />

сынъ незаконнорожденный, котораго народъ не призналъ за своего повелителя. Сiе<br />

междуначалiе подало поводъ Лечгумскому владельцу Чиковани, бывшему первымъ<br />

сардаломъ царя Имеретинскаго, завладеть Одиши, - что онъ счастливо исполнилъ, и<br />

дабы подкрепить право завоеванiя, женилъ сына своего на оставшейся дочери первых<br />

дадiановъ, выгнавъ незаконнорожденнаго брата ея, который проехалъ въ Россiю~ (berJe<br />

1868: 504).<br />

garda amisa, abesalom tuRuSma erTmaneTs daukavSira caiSis gula-<br />

nis meore minawerisa da petre litvinovis moxsenebiTi baraTis cnobebi,<br />

gaiTvaliswina XVII-XVIII saukuneebis odiSis samTavroSi mimdinare<br />

Sidapolitikuri procesebi da savsebiT samarTlianad daaskvna, rom<br />

levan IV dadians hyavda kanonieri asuli _ mariami, romelic odiSis sam-<br />

Tavro taxtze pretenziis mqone giorgi lipartianma colad SerTo Tavis<br />

ufros vaJs _ kacias, SemdgomSi _ odiSis mTavar kacia I dadians (tuRuSi<br />

1991: 138).<br />

Cven mTlianad viziarebT eqvTime TayaiSvilisa da abesalom tuRuSis<br />

mosazrebebs. marTlac, odiSis mTavarTa Soris dReisaTvis cnobilia<br />

mxolod ori piri, romelic atarebda kacias saxels (beraZe 2000; xorava<br />

2001). eseni arian _ kacia I (1709-1710 ww.) da kacia II (1758-1788 ww.). aqedan,<br />

qarTuli istoriografiis mier detalurad aris dadgenili kacia II bio-<br />

grafia (xorava 2001: 54-55). kerZod ki, cnobilia, rom mas hyavda sami meuR-<br />

le _ darejan ServaSiZe (1760-1765 ww.), elisabed bagrationi (1765-1788 ww.)<br />

da ana wulukiZe (1770-iani ww. _ 1788 w.) (xorava 2001: 46-48). Sesabamisad,<br />

caiSis minawerebSi moxseniebuli kacia dadiani da <strong>misi</strong> Tanamecxedre<br />

mariami SeuZlebelia gavaigivoT kacia II dadianTan da <strong>misi</strong> sami<br />

meuRlidan romelimesTan. vfiqrobT, aRniSnulidan gamomdinare,<br />

gacilebiT ufro meti albaTobiT SegviZlia vivaraudoT, rom caiSis<br />

gulanis kolofonebSi moxseniebulia kacia I dadiani, romlis Sesaxebac,<br />

kacia II-sagan gansxvavebiT, bevrad ufro mwiri saistorio cnobebi<br />

mogvepoveba (xorava 2001: 32-33).<br />

165


garda zemoTqmulisa, caiSis gulanis minawerebSi moxseniebuli kacia<br />

dadianisa da kacia I-is identifikaciis sasargeblod naTlad metyvelebs<br />

sxva sagulisxmo garemoebac. kerZod, caiSis gulanis kolofonebis<br />

mixedviT, kacia dadianis meuRle mariami Tavadac dadiani iyo _ `asuli<br />

dadianisa~, oRond, cxadia, ara kacias sisxlismieri naTesavi, aramed<br />

romeliRac sxva dinastiis Camomavali. Tanac, amasTan, ara odiSis<br />

mTavarTa romelime gverdiTi Stos rigiTi warmomadgeneli, aramed<br />

erTaderTi kanonieri memkvidre _ `Zed CasaTvleli~ im dadianisa, rome-<br />

lic, Tavis mxriv, mTeli sadadianos _ `odiSis, svaneTisa da afxazeTis~<br />

mflobeli iyo. anu sxvagvarad rom vTqvaT, mariami _ dadianebis erTi,<br />

savaraudod, Zveli dinastiis memkvidre da `ganmaaxlebeli~, imavdroulad,<br />

iyo meuRle odiSis mTavrad aRzevebuli kaciasi da deda dadianebis<br />

meore, savaraudod, axali dinastiisa. Tu caiSis gulanis minawerebSi<br />

daculi cnobebis Cveneuli interpretacia sworia, maSin calsaxad<br />

SeiZleba iTqvas, rom am kolofonebSi moxseniebuli kacia dadiani da<br />

<strong>misi</strong> Tanamecxedre mariami uSualo monawileobas iRebdnen odiSis<br />

mTavarTa erTi dinastiis meore dinastiiT Canacvlebis umniSvnelovanes<br />

istoriul procesSi, rasac, Tavis mxriv, adgili hqonda swored XVIII<br />

saukunis dasawyisSi, kacia I-isa da <strong>misi</strong> mamis _ giorgi lipartianis,<br />

igive giorgi IV dadianis mmarTvelobis Jams da ara 1758-1788 wlebSi,<br />

roca odiSs kacia II ganagebda (beraZe 2000: 32-33; xorava 2001: 17-24, 27-29,<br />

32-33, 45-48).<br />

rogorc vxedavT, eqvTime TayaiSvilisa da abesalom tuRuSis mier<br />

gamoTqmuli mosazrebebi savsebiT sworia da caiSis gulanis minawerebSi<br />

marTlac moxseniebulni arian odiSis mTavari kacia I dadiani da <strong>misi</strong><br />

Tanamecxedre mariam dadiani, petre litvinovis moxsenebiTi baraTis<br />

mixedviT, kanonieri asuli dadianebis Zveli dinastiis bolo<br />

warmomadgenlis anu levan IV dadianisa 125 .<br />

125 caiSis gulanis minawerebSi moxseniebuli kacia dadianis kacia I-Tan identificirebis<br />

Semdeg Tavisuflad xerxdeba Tavad kolofonebis daTariRebac. kerZod, minawerebis<br />

teqstSi kacia I dadianad aris moxseniebuli, es ukanaskneli ki odiSis mTavris taxts<br />

metad xanmokle periodSi _ 1709-1710 wlebSi flobda (xorava 2001: 32-33). Sesabamisad, ar<br />

SevcdebiT Tuki davaskvniT, rom caiSis gulanis Cvens mier gamoyofili ori kolofoni<br />

amave 1709-1710 wlebSia Sesrulebuli.<br />

166


aRniSnul daskvnas arsebiTi mniSvneloba aqvs Cveni Semdgomi<br />

msjelobisaTvis. marTlac, masze dayrdnobiT, sabolood dgindeba, rom<br />

levan IV dadians ukanono vaJis _ giorgis garda, kanonieri asuli _<br />

mariamic hyavda. xolo vinaidan qarTuli werilobiTi wyaroebis Tanaxmad,<br />

levan IV dadians mxolod erTi kanonieri meuRle _ TinaTin bagrationi<br />

hyavda (batoniSvili vaxuSti 1973: 849), maSin cxadi xdeba isic, rom<br />

mariami swored CvenTvis saintereso TinaTin batoniSvilis asuli iyo.<br />

Cveni dakvirvebiT, swored amgvari daskvnis sasargeblod unda<br />

metyvelebdes caiSis gulanis meore minaweris erTi adgili, sadac<br />

mariami `daviTis asulad~ da `RmrTis morCad~ aris moxseniebuli:<br />

`daiwera da gakeTda wmida ese ... gulani caiSis R(mrT)ismSoblisa,<br />

patronobasa Sina dadianis kacias{a}Ta da Tanamecxedrisa maTisa ...<br />

{a}sulisaÁ daviTisaÁ ... da R(mrT)isa morCad aRmocenebul{i}saÁ .. batonis<br />

dedoflis mariamis{aTa}~ (qaragmis gaxsna, teqstis gamarTva da punqtu-<br />

acia Cvenia _ T. j.) (TayaiSvili 1914: 190-191).<br />

ras gulisxmobda minaweris avtori, roca mariams uwodebda `daviTis<br />

asulsa~ da `RmrTis morCad aRmocenebuls~? Cveni azriT, am frazebiT<br />

xazi hqonda gasmuli mariamis warmomavlobas, ufro zustad ki, im faqts,<br />

rom igi, garda mamiT dadianobisa, dedis anu CvenTvis saintereso TinaTin<br />

batoniSvilis mxriv, iyo Camomavali bagrationTa imereTisa (TinaTinis<br />

mamis xazi) da qarTlis (TinaTinis dedis xazi) samefo saxlebisa, rom-<br />

lebic sakuTar warmomavlobas, tradiciulad, bibliur mefe daviTs ukav-<br />

Sirebdnen da Tavs macxovris naTesavebad miiCnevdnen (lorTqifaniZe 1966).<br />

amrigad, vfiqrobT, ar SevcdebiT, Tuki davaskvniT, rom TinaTin<br />

bagrations levan IV dadianTan qorwinebis Sedegad hyavda RviZli Svili<br />

_ mariami, romelic SemdgomSi colad gahyva gadadianebuli Ciqvanebis<br />

erT-erT pirvel warmomadgenels _ kacia I-s.<br />

rodis unda momxdariyo kacia I-isa da mariamis qorwineba? aRniSnul<br />

sakiTxTan dakavSirebiT sakuTar mosazrebas mxolod istorikosi beJan<br />

xorava gamoTqvams, romelic am faqts, raime argumentis gareSe, 1680-iani<br />

wlebis miwuruliT aTariRebs (xorava 2001: 17).<br />

Cven ver gaviziarebT beJan xoravas mier SemoTavazebul TariRs.<br />

daviwyoT imiT, rom mariami TinaTin bagrationis asuli iyo. Tavad<br />

167


TinaTin batoniSvili, rogorc ukve vaCveneT zemoT, daibada 1678 wels.<br />

Sesabamisad, igi minimalur saqorwino asaks _ 12-14 wels mxolod 1690-iani<br />

wlebis dasawyisSi Tu miaRwevda. Cveni dakvirvebiT, levan IV dadiani<br />

swored am periodSi daqorwinda TinaTin bagrationze da amave 1690-iani<br />

wlebis dasawyisSi daibada maTi asuli mariamic. Tu Cveni varaudi swo-<br />

ria, maSin cxadi xdeba isic, rom mariami, Tavis mxriv, minimalur saqor-<br />

wino asaks _ imave 12-14 wels, ukidures SemTxvevaSi, mxolod 1700-iani<br />

wlebis pirvel naxevarSi Tu miaRwevda. anu sxvagvarad rom vTqvaT, kacia<br />

I dadianisa da mariamis qorwinebas yvelaze Zunwi gamoTvlebiTac ki,<br />

verasgziT ver eqneboda adgili 1700-iani wlebis pirvel naxevarze ufro<br />

adreul periodSi.<br />

rac Seexeba kacia I-isa da mariamis qorwinebis zeda qronologiur<br />

zRvars. am mxriv, gasaTvaliswinebelia is garemoeba, rom caiSis gulanis<br />

zemoT warmodgenil meore minawerSi saxelebis miTiTebis gareSe<br />

moxseniebulni arian kacia I-isa da mariamis Svilebi _ `Zeebi da asulebi~:<br />

`daiwera da gakeTda wmida ese ... sulTa ganmanaTlebeli gulani<br />

caiSis R(mrT)ismSoblisa, patronobasa Sina dadianis kacias{a}Ta da<br />

Tanamecxedrisa maTisa ... batonis dedoflis mariamis{aTa}, {romlisa}<br />

brZanebiTa gakeTda w(mida)Á ese gulani maTda sadRegrZelod da<br />

wa{r}samarTeb{e}lad da gansaZlierebelad da ZeTa maTTa da asulTa<br />

maTTa aRsazrdelad. R(merTma)n daumtkicos patronobaÁ maTi<br />

sigrZesa S(in)a dReTasa da mravalmca arian Jamni da welni cxorebisa<br />

maTisani, a(me)n~ (qaragmis gaxsna, teqstis gamarTva da punqtuacia Cvenia _<br />

T. j.) (TayaiSvili 1914: 190-191).<br />

vinaidan caiSis gulanis kolofonebi kacia I-is dadianobis Jams anu<br />

1709-1710 wlebSi Cans dawerili (ix.: zemoT), maSin naTeli xdeba isic, rom<br />

1709-1710 wlebisaTvis odiSis mTavarsa da mis Tanamecxedres ukve<br />

ramdenime Svili hyavdaT 126 . aRniSnuli garemoeba ki, kacia I-isa da<br />

126 sxvaTa Soris, kacia I-is Svilebis _ `Zeebisa da asulebis~ Taobaze ratomRac<br />

araferia naTqvami beJan xoravas wignSi _ `dadianTa samTavro saxlis axali dinastia~,<br />

sadac, Tavis mxriv, maqsimaluri sisruliT aris Tavmoyrili mravalferovani<br />

saistorio masala, zogadad, dadianebis axali dinastiis warmomadgenlebisa da<br />

konkretulad, kacia I-is biografiis Sesaxeb (xorava 2001: 32-33).<br />

168


mariamis qorwinebis zeda qronologiur zRvars myarad gansazRvravs 1700-<br />

iani wlebis SuaxanebiT.<br />

yovelive zemoTqmulidan gamomdinare, vfiqrobT, ar SevcdebiT, Tuki<br />

davaskvniT, rom kacia I-isa da mariamis qorwinebas adgili hqonda ara<br />

1680-iani wlebis bolos, aramed 1700-iani wlebis pirvel naxevarSi.<br />

dasasrul, sagangebod unda SevexoT mariamis biografiasTan<br />

dakavSirebul kidev erT saintereso sakiTxs. caiSis gulanis CvenTvis<br />

saintereso meore minaweris avtors mariamis misamarTiT mravali saqebari<br />

sityva aqvs naTqvami:<br />

`daiwera da gakeTda wmida ese ... sulTa ganmanaTlebeli gulani<br />

caiSis R(mrT)ismSoblisa, patronobasa Sina ... pirmSoÁsa, pirmetyvelisa,<br />

R(mrT)ismoyvarisaÁ da qristes morwmunisaÁ, qalwulTa msgavsebul{i}sa<br />

da y(ovel)Ta T(an)a dedaTaÁ SeerTeb{u}lisaÁ da {a}sulisaÁ daviTisaÁ,<br />

orRano{i}saÁ tkbil{i}saÁ, eban{i}saÁ sulier{i}sa da qnar{i}saÁ da<br />

R(mrT)isa morCad aRmocenebul{i}saÁ da yovlisaÁ saRm{r}To-sakacobomdis<br />

sruliad da unaklulod aRzrdil{i}saÁ, didTaÁ didisa, zeST aRmatebu-<br />

lisa, eliasebr sam camde aRwevnulisa, odiSTaÁ, suanTaÁ da afxazeTTa<br />

mflobelisaÁ, batonis dadianis Zed mosaTvlelisaÁ da axlad odiSis<br />

dadianis Zed ganmaaxlebelisaÁ, dadianis asulis, batonis dedoflis<br />

mariamis{aTa}, {romlisa} brZanebiTa gakeTda w(mida)Á ese gulani...~ (qarag-<br />

mis gaxsna, teqstis gamarTva da punqtuacia Cvenia _ T. j.) (TayaiSvili<br />

1914: 190-191).<br />

samarTlianobisaTvis unda aRiniSnos, rom minaweris avtoris mxridan<br />

mariamis Sefaseba cota gazviadebuli Cans, magram amis gaTvalis-<br />

winebiTac ki, es ukanaskneli mainc didad znekeTil, saTno da wignier<br />

adamianad warmogvidgeba. minaweridan gansakuTrebul yuradRebas ipyrobs<br />

is adgili, sadac naTqvamia, rom mariami Cinebulad ganswavluli,<br />

SesaniSnavi saero da sasuliero ganaTlebis mqone _ `yovlisa saRmrTo-<br />

sakacobomdis sruliad da unaklulod aRzrdili~ piri iyo.<br />

safiqrebelia, rom mariamis aRzrda-ganaTlebaSi gansakuTrebul rols,<br />

pirvel yovlisa, <strong>misi</strong> deda _ TinaTin bagrationi TamaSobda, romlis<br />

ganswavlulobac, rogorc ukve vnaxeT zemoT, mTels dasavleT saqar-<br />

TveloSi iyo cnobili.<br />

169


amrigad, yovelive zemoTqmulidan gamomdinare, CvenTvis saintereso<br />

TinaTin-yofili nino bagrationis zemoT dadgenil biografiaSi<br />

damatebiT Segvaqvs ramdenime axali detali:<br />

_ levan IV dadianisa da TinaTin bagrationis qorwinebas adgili<br />

hqonda ara 1684-1695/1696 wlebs Soris periodSi, rogorc es aRniSnuli<br />

iyo zemoT, aramed daaxloebiT 1690-iani wlebis dasawyisSi, roca<br />

TinaTini sakmaod mcirewlovani _ 12-14 wlisa iyo.<br />

_ TinaTin bagrations levan IV-sTan qorwinebis Sedegad hyavda<br />

erTaderTi RviZli Svili _ mariami, romelic, savaraudod, daibada 1690-<br />

iani wlebis dasawyisSi. mariami, romelsac, dedis xelSewyobiT, Cinebuli<br />

saero da sasuliero ganaTleba hqonda miRebuli, TanamedroveTa Soris<br />

kargad aRzrdil, znekeTil da ganswavlul qalad iTvleboda.<br />

_ 1700-iani wlebis pirvel naxevarSi sakmaod mcirewlovani _ 12-14<br />

wlis mariami colad gahyva odiSis mTavris, pirveli gadadianebuli<br />

Ciqvanis _ giorgi IV-is (1701-1709, 1710-1714 ww.) ufros vaJs kacias,<br />

SemdgomSi, agreTve, odiSis mTavars _ kacia I dadians (1709-1710 ww.). 1709-<br />

1710 wlebisaTvis kacia I-sa da mariams ramdenime qal-vaJi hyavdaT.<br />

_ TinaTin bagrations, garda mariamisa, hyavda geric, levan IV-is<br />

ukanono vaJi, SemdgomSi ruseTSi moRvawe cnobili samxedro moxele,<br />

artileriis general-maiori, dadianebis ruseTis Stos fuZemdebeli _<br />

giorgi dadiani (gard. 1765 w.).<br />

nino bagrationis zemoT warmodgenili biografiidan gansakuTrebul<br />

yuradRebas ipyrobs kidev erTi garemoeba _ 1723 wels, roca ruseTisaken<br />

mimavali vaxtang VI raWaSi dabanakda, Semonazvnebuli batoniSvili<br />

gelaTis monasterSi imyofeboda. es faqti pirdapir aqvs aRniSnuli nino<br />

bagrationis mowafes, imxanad, agreTve, gelaTSi myof, aRwerili<br />

movlenebis uSualo monawilesa da TviTmxilvels gabriel gelovans.<br />

<strong>misi</strong> TqmiT, vaxtang VI-is raWaSi SeCerebis `ambavi esma ... asulsa mefisa<br />

bagratisasa batonisSvilsa ninos, imereTs, monastersa gelaTisasa~<br />

(enuqiZe ... 1963: 175).<br />

ratom da ra mizniT imyofeboda nino bagrationi 1724 wels gelaTis<br />

monasterSi? vfiqrobT, am kiTxvas erTaderTi sarwmuno pasuxi aqvs _<br />

170


ogorc Cans, Semonazvnebuli batoniSvili 1724 wels gelaTSi sasuliero<br />

moRvaweobas eweoda.<br />

Tu Cveni pasuxi sworia, maSin ismis momdevno kiTxva _ ra droidan<br />

moRvaweobda TinaTin-yofili nino gelaTis monasterSi? samwuxarod,<br />

Sesaba<strong>misi</strong> masalis uqonlobis gamo, am sakiTxTan dakavSirebiT,<br />

kategoriulad verafers vityviT, Tumca ki gamovTqvamT varauds, rom nino<br />

batoniSvili 1704 wels swored gelaTis monasterSi Semonazvnda da am<br />

droidan moyolebuli, vidre 1724 wlamde aqve, gelaTSi moRvaweobda.<br />

ratom daemkvidra TinaTin-yofili nino maincadamainc gelaTis<br />

monasterSi da ara dasavleT saqarTvelos romelime sxva savaneSi?<br />

vfiqrobT, rom am SemTxvevaSi, nino batoniSvilma kanonierad isargebla<br />

Tavisi sagvareulo privilegiiT da samoRvaweo adgilad swored amis<br />

gaTvaliswinebiT SearCia gelaTi _ imerel bagrationTa saZvale da maTi<br />

upirvelesi sagvareulo monasteri (lominaZe 1955: 21-26, 30-35, 38-53).<br />

davuSvaT, rom Cveni msjeloba sworia da Semonazvnebuli<br />

batoniSvili 1704-1724 wlebSi marTlac gelaTis monasterSi iyo<br />

damkvidrebuli. am SemTxvevaSi, rogor unda avxsnaT is faqti, rom<br />

TinaTin-yofili nino mTeli oci wlis ganmavlobaSi sasuliero<br />

moRvaweobas eweoda gelaTSi, romelic XII saukunidan moyolebuli<br />

<strong>mama</strong>Ta monasters warmoadgenda (lominaZe 1955: 67-77). Cven aq yuradReba<br />

sagangebod gavamaxvileT gelaTSi moqmed <strong>mama</strong>Ta monasterze, vinaidan<br />

saeklesio kanonikis, ufro zustad ki, nikeis VII msoflio saeklesio<br />

krebis (787 w.) me-20 kanonis Tanaxmad, enkratisis anu monazoni qalis<br />

yofna sastikad aris akrZaluli <strong>mama</strong>Ta monasterSi:<br />

`nu iqcevian erTsa monastersa Sina monazonni (igulisxmebian<br />

monazoni kacebi _ T. j.) da enkratisni (igulisxmebian monazoni qalebi _<br />

T. j.), rameTu mruSebaÁ Semovals Soris erTbamad qcevasa. numca aqus<br />

kadnierebaÁ monazonsa enkratisisa mimarT, gina enkratissa monazonisa<br />

mimarT TÂsagani ubnobaÁ. numca daemkÂdrebis monazoni sadedosa<br />

monastersa Sina, nuca Wamn monazonisa Tana enkratisi TÂsagan da odes<br />

saWiroobaÁ cxorebisaÁ samamoÁsa kerZisagan kanonisaebr miiRebdes,<br />

garegniT bWisa miiRebdin dedaTdiakoni sadedoÁsa monastrisaÁ<br />

dedaberisa visme enkratisisa mier. xolo ukueTu daemTxÂos da enebos<br />

171


monazonsa TÂsisa visime xilvaÁ mun yofasa dedaTdiakonisasa, ezraxen mas<br />

mciriTa da mokliTa sityÂTa da meyseulad ganeSoren misgan~<br />

(gabiZaSvili ... 1975: 429) 127 .<br />

amrigad, Tu gansaxilav sakiTxs mivudgebiT mxolod nikeis VII<br />

msoflio saeklesio krebis me-20 kanonis poziciidan, maSin calsaxad<br />

unda davaskvnaT, rom nino batoniSvili drois arcerT monakveTSi ar<br />

moRvaweobda gelaTis monasterSi. magram aris ki amgvari daskvna<br />

marTebuli? vfiqrobT, rom ara. rogorc istoriul realiebze dakvirveba<br />

gviCvenebs, gviani Sua saukuneebis saqarTveloSi nikeis VII msoflio<br />

saeklesio krebis me-20 kanonis moTxovnebi yovelTvis ar iyo daculi.<br />

magaliTisaTvis moviyvanT imave gabriel gelovanis cnobas, sadac<br />

pirdapir aris naTqvami, rom 1724 wels, vaxtang VI-is raWaSi misvlis<br />

ambis gagebisas, TinaTin-yofili nino gelaTis monasterSi imyofeboda:<br />

`ese ambavi esma ... asulsa mefisa bagratisasa batonisSvilsa ninos,<br />

imereTs, monastersa gelaTisasa~. am SemTxvevaSi, arsebiTi mniSvneloba ar<br />

aqvs, ramdeni xani imyofeboda nino batoniSvili gelaTSi _ oci wlis<br />

manZilze (1704-1724 ww.), rogorc Cven vivaraudeT zemoT, Tu SedarebiT<br />

ufro mokle drois ganmavlobaSi. aq mTavari is aris, rom TinaTin-<br />

yofili nino 1724 wels namdvilad imyofeboda gelaTis <strong>mama</strong>Ta<br />

monasterSi da amiT avtomaturad arRvevda nikeis VII msoflio saeklesio<br />

krebis me-20 kanons.<br />

is faqti, rom nikeis VII msoflio saeklesio krebis me-20 kanoni<br />

gviani Sua saukuneebis saqarTveloSi yovelTvis ar iyo daculi, naTlad<br />

Cans XVIII saukunis TvalsaCino qarTveli mwignobari qalis _ mariam-<br />

yofili makrine bagrationis biografiidanac, romelic, sxvaTa Soris,<br />

gasaocari sizustiT imeorebs TinaTin-yofili ninos cxovrebisa da<br />

moRvaweobis ZiriTad etapebs.<br />

qarTul samecniero literaturaSi damkvidrebuli mosazrebis<br />

Tanaxmad, mariam bagrationi daibada 1697/1698 wlebSi, qarTlisa (1688-1703<br />

127 filologos mixeil qavTarias azriT, <strong>mama</strong>Ta da dedaTa erT monasterSi moRvaweoba<br />

akrZalulia nikeis VII saeklesio krebis ara me-20, aramed me-18 kanoniT (qavTaria 1977:<br />

211). Cven ver gaviziarebT mkvlevris am mosazrebas, vinaidan mis mier naxsenebi me-18<br />

kanoni Seexeba ara monazon qalebs, aramed saero wesiT mcxovreb dedakacebs<br />

(gabiZaSvili ... 1975: 428).<br />

172


ww.) da kaxeTis (1703-1709 ww.) mefis erekle I nazarali-xanisa da <strong>misi</strong><br />

Tanamecxedris ana ColoyaSvilis (gard. 1716 w.) ojaxSi. 1714 wlamde<br />

periodSi, erekle I-is vaJis _ kaxeTis mefe daviT II imam-yuli xanis (1709-<br />

1722 ww.) mmarTvelobis Jams, sul didi, 17 wlis mariami colad SeirTo<br />

kaxeTis samefos saxlTuxucesma ediSer ColoyaSvilma. mariamis qor-<br />

wineba didxans ar gagrZelebula. daaxloebiT 1714-1716 wlebSi ediSer<br />

ColoyaSvili lekebTan brZolaSi daiRupa. 1716 wlisaTvis daqvrivebuli<br />

mariami monazvnad aRikveca da saxelad makrine ewoda. Semonazvnebulma<br />

batoniSvilma kanonierad isargebla sagvareulo privilegiiT da<br />

sakuTari Zmis _ mefe daviT II-is nebarTviT, samoRvaweod daemkvidra ala-<br />

verdSi _ kaxeli bagrationebis saZvalesa da maT upirveles sagvareulo<br />

monasterSi, ufro zustad ki, alaverdis wm. giorgis saepiskoposo taZris<br />

wm. nikolozis ekvderSi 128 . mariam-yofilma makrinem, romelic Tavisi<br />

drois erT-erT saukeTeso mwignobrad iTvleboda, mTeli darCenili<br />

sicocxle alaverdSi gaatara da XVIII saukunis SuaxanebSi, gardacva-<br />

lebis Semdeg aqve daikrZala (kekeliZe 1957: 232-236; qavTaria 1977: 202-212).<br />

rogorc vxedavT, 1716 wlidan vidre XVIII saukunis Suaxanebamde<br />

periodSi anu meoTxed saukuneze meti xnis ganmavlobaSi kaxeTis mefis<br />

Semonazvnebuli asuli _ mariam-yofili makrine sasuliero moRvaweobas<br />

eweoda alaverdis saepiskoposo kaTedris teritoriaze, sadac imav-<br />

droulad moqmedebda <strong>mama</strong>Ta monasteri da amiT, imereli batoniSvilis<br />

TinaTin-yofili ninos msgavsad, avtomaturad arRvevda nikeis VII msof-<br />

lio saeklesio krebis me-20 kanons.<br />

amrigad, Tu zemoT warmodgenili msjeloba sworia da gviani Sua<br />

saukuneebis saqarTveloSi marTlac irRveoda nikeis VII msoflio<br />

saeklesio krebis me-20 kanonis moTxovnebi, maSin savsebiT sarwmuno xdeba<br />

Cvens mier gamoTqmuli mosazreba, romlis Tanaxmadac gelaTis monas-<br />

terSi Semonazvnebuli nino bagrationi 1704-1724 wlebSi aqve, gelaTSi<br />

moRvaweobda.<br />

128 qarTul samecniero literaturaSi alaverdis monastris arsebobasTan dakavSirebiT,<br />

ori sapirispiro azri arsebobs. mixeil qavTaria miiCnevs, rom `alaverdSi, wm. giorgis<br />

sax. kaTedralTan araviTari monasteri ar arsebobda, arc dedaTa da arc <strong>mama</strong>Ta~<br />

(qavTaria 1977: 211). misgan gansxvavebuli azri aqvT levan asaTians (asaTiani 1936: 41),<br />

korneli kekeliZes (kekeliZe 1957: 236), levan menabdes (menabde 1962: 344) da sxv. piradad<br />

Cven meore mosazrebas vuWerT mxars.<br />

173


dasasrul, SevniSnavT, rom TinaTin-yofili nino gelaTis monasterSi<br />

yofnisas martooden saeklesio msaxurebiT ar iyo dakavebuli. rogorc<br />

gabriel gelovanis anderZidan irkveva, Semonazvnebul batoniSvils ge-<br />

laTSi sakuTari mowafeebi hyavda da Tu imave gabriel gelovanis magali-<br />

TiT vimsjelebT, Cinebuladac uZRveboda maTi aRzrda-ganaTlebis saqmes.<br />

davubrundeT garejul krebuls da ganvixiloT CvenTvis saintereso<br />

II da III minawerebSi moxseniebuli danarCeni ori istoriuli piris _<br />

febronia da grigol xevariZeebis vinaobasTan dakavSirebuli sakiTxebi.<br />

rogorc aRniSnuli kolofonebidan irkveva, febronia xevariZeTa<br />

gvars ekuTvnoda da iyo da warmomavlobiT dasavleT saqarTvelodan,<br />

ufro zustad ki, guriidan iyo.<br />

febronias gvarisa da sadaurobis garda, kolofonebidan vigebT, rom<br />

maTi daweris droisaTvis igi ukve Semonazvnebuli iyo. febronias<br />

monazonobis faqti, Ven.4-is minawerebis garda, dadasturebuli gvaqvs wm.<br />

giorgi mTawmidelis `cxovrebis~ erT-erT minaweriTac, sadac igi agreTve<br />

monazonad aris moxseniebuli. rac Seexeba febronias asaks, saero sa-<br />

xels, Semonazvnebis TariRsa da sxva biografiul monacemebs, es deta-<br />

lebi, TinaTin-yofili ninosagan gansxvavebiT, CvenTvis cnobili ar aris.<br />

garejuli krebulis II kolofonSi febronia xevariZis gverdiT<br />

moxseniebulia <strong>misi</strong> biZa _ grigol xevariZe. vinaidan <strong>grigoli</strong>ca da<br />

febroniac erTsa da imave gvars _ xevariZes atarebdnen, safiqrebelia,<br />

rom isini erTimeoris biZa-Zmiswuli iyvnen.<br />

calke aRniSvnis Rirsia Tavad gvari _ xevariZe, romelsac verc<br />

CvenTvis cnobil saistorio wyaroebSi da verc Tanamedrove<br />

saqarTveloSi jerjerobiT versad mivakvlieT. anu, sxvagvarad rom<br />

vTqvaT, garejuli krebulis II da III minawerebis saxiT xelT gvaqvs is<br />

orad ori werilobiTi Zegli, sadac dokumenturad aris dadasturebuli<br />

XVIII saukunis I naxevris guriaSi gavrcelebuli da dReisaTvis mTlianad<br />

gamqrali istoriuli gvaris _ xevariZis arsebobis faqti.<br />

Ven.4-is CvenTvis saintereso kolofonebSi moxseniebuli istoriuli<br />

pirebis vinaobasTan dakavSirebuli sakiTxebis garkvevis Semdeg kidev<br />

erTxel unda davubrundeT am minawerebis daTariRebis sakiTxs. rogorc<br />

zemoT vaCveneT, TinaTin batoniSvili ninos saxeliT Semonazvnda 1704<br />

174


wlis 2 aprils. vinaidan garejuli krebulis minawerebSi igi ukve<br />

TinaTin-yofili ninos saxeliT aris moxseniebuli, cxadia, rom es<br />

kolofonebi <strong>misi</strong> Semonazvnebis anu 1704 wlis Semdeg aris dawerili.<br />

nino bagrationis Semonazvnebis TariRis garda, Cven zemoT vaCveneT isic,<br />

rom 1742 wlisaTvis 64 wlis asakSi myofi Semonazvnebuli batoniSvili<br />

jer kidev cocxali iyo da savaraudod, moskovis midamoebSi cxovrobda.<br />

Tu aqve gaviTvaliswinebT im garemoebas, rom Ven.4-is kolofonebSi nino<br />

bagrationi cocxlad aris moxseniebuli, maSin minawerebis Sesrulebis<br />

zeda qronologiur zRvrad daaxloebiT 1740-iani wlebi unda aviRoT.<br />

amrigad, nino bagrationis biografiul monacemebze dayrdnobiT,<br />

sagrZnoblad vaviwrovebT Cveni kvlevis pirvel etapze dadgenil vrcel<br />

qronologiur monakveTs _ 1700-1813/1814 wlebs da garejuli krebulis<br />

CvenTvis saintereso kolofonebs 1704-1740-iani wlebiT, ufro zogadad ki,<br />

XVIII saukunis I naxevriT vaTariRebT.<br />

ra damokidebuleba arsebobda TinaTin-yofil ninosa da monazon<br />

febronias Soris? samwuxarod, Sesaba<strong>misi</strong> masalis uqonlobis gamo am<br />

kiTxvaze raime kategoriuli pasuxis gacema, jerjerobiT ar SegviZlia.<br />

miuxedavad amisa, viTvaliswinebT im garemoebas, rom am ori monazoni<br />

qalis saxeli garejuli krebulisa da wm. giorgi mTawmidelis `cxov-<br />

rebis~ savedreblebSi erTimeoris gverdiT aris warmodgenili da gamov-<br />

TqvamT varauds, rom TinaTin-yofili nino da monazoni febronia Tana-<br />

mosagreebi iyvnen. rac Seexeba imas, Tu konkretulad ra forma hqonda<br />

maT Tanamosagreobas _ moZRvroba-mowafeobis Tu ubralod, erT savaneSi<br />

moRvaweobisa, am etapze arc amis Sesaxeb SegviZlia raimes gadaWriT Tqma.<br />

sad da rodis mosagreobdnen erTad nino batoniSvili da febronia<br />

xevariZe? jerjerobiT verc am kiTxvaze gavcemT raime damajerebel pasuxs.<br />

marTlac, nino bagrationsa da monazon febronias erTad moRvaweoba<br />

Tanabari warmatebiT SeeZloT rogorc saqarTveloSi anu 1724 wlamde<br />

periodSi, ise ruseTSi anu 1724 wlis Semdgom qronologiur monakveTSi.<br />

miRebuli daskvnebis Semdeg Semdeg bunebrivad ibadeba momdevno<br />

kiTxva _ konkretulad vis mier aris dawerili Ven.4-is kolofonebi _<br />

nino bagrationis, febronia monazonis Tu grigol xevariZis mier?<br />

175


dasaxelebuli sami piridan amTaviTve unda gamoiricxos grigol<br />

xevariZe. jer erTi, am ukanasknelis saxeli mxolod erT kolofonSi,<br />

isic gakvriT, febronia monazonis savedrebelis bolo nawilSia<br />

moxseniebuli. garda amisa, grigol xevariZe saerTod ar ixsenieba wm.<br />

giorgi mTawmidelis `cxovrebisaTvis~ darTul sam savedrebelSi. arada,<br />

am savedreblebsa da Ven.4-is kolofonebze zedapiruli dakvirvebac ki<br />

naTlad uCvenebs, rom isini erTi da imave piris mier aris dawerili.<br />

minawerebis savaraudo avtorebidan grigol xevariZis garda,<br />

aucileblad unda gamoiricxos nino bagrationic. marTlac, yovlad<br />

warmoudgenelia, rom Semonazvnebul batoniSvils Tavad daewera<br />

kolofonebi da am teqstebSi sakuTari ojaxis wevrebisa da naTesavebis _<br />

imereTis, qarTlisa da odiSis samefo Tu samTavro saxlebis<br />

gvirgvinosani warmomadgenlebis nacvlad, vinme grigol xevariZisaTvis<br />

Sevedreboda ufals.<br />

Tu zemoT warmodgenili msjeloba sworia, maSin irkveva, rom gare-<br />

juli krebulis CvenTvis saintereso kolofonebi guruli monazonis feb-<br />

ronia xevariZis mier wmida miwaze yofnis Jams, ierusalimis erT-erT qar-<br />

Tul monasterSi iyo dawerili. sxvaTa Soris, amgvari daskvnis gaziarebis<br />

SemTxvevaSi, absoluturad gasagebi xdeba, Tu ratom ixsenieba febronia<br />

xevariZis xeliT daweril savedreblebSi ara imereTis, qarTlisa da odi-<br />

Sis samefo Tu samTavro ojaxebis wevrTa saxelebi, aramed maincadamainc<br />

<strong>misi</strong> biZis _ grigol xevariZis saxeli (Sdr.: jojua 2002g: 114, 141).<br />

aqve usaTuod unda SevexoT kidev erT saintereso sakiTxs _ monazo-<br />

ni febronia marto imyofeboda wmida miwaze Tu mas nino batoniSvilic<br />

axlda Tan? samwuxarod, verc am kiTxvaze gavcemT raime garkveul pasuxs.<br />

arada, qarTuli feodaluri aristokratiis umaRlesi fenis warmomad-<br />

genlis _ qarTlis mefis SviliSvilis, odiSis mTavris colyofilisa da<br />

imereTis mefis Semonazvnebuli asulis ierusalimSi momlocvelobis<br />

faqti sakmaod saintereso Strixi iqneboda saqarTvelosa da wmida miwis<br />

urTierTobebis XVIII saukunis istoriisaTvis.<br />

nino batoniSvilisagan gansxvavebiT, dabejiTebiT SeiZleba iTqvas,<br />

rom wmida miwaze namdvilad imyofeboda guruli monazoni febronia<br />

xevariZe. Cven zemoT gavarkvieT, rom garejuli krebulis kolofonebi<br />

176


dawerilia XVIII saukunis I naxevarSi. Sesabamisad, amave XVIII saukunis I<br />

naxevriT unda ganisazRvros minawerebis avtoris _ febronia monazonis<br />

wmida miwaze yofnis qronologiac.<br />

im faqts, rom febronia xevariZe namdvilad imyofeboda wmida miwaze,<br />

erTgvarad adasturebs qarTveli mecnieris aleqsandre cagarelis mier<br />

1883 wels ierusalimis jvris qarTvelTa monastris wignTsacavSi mikvle-<br />

uli XII-XIII saukuneebis qarTuli <strong>xelnaweris</strong> _ aTanase aleqsandrielis<br />

`fsalmunTa ganmartebis~ (?) aSiaze Sesrulebuli minaweri, romlis<br />

teqstSic, mkvlevris TqmiT, moxseniebuli yofila guruli monazoni<br />

febronia (cagareli 1888: 189).<br />

febronia xevariZis wmida miwaze yofnis faqts unda adasturebdes<br />

1040 wels gadawerili da imTaviTve ierusalimis jvris monastrisaTvis<br />

Sewiruli qarTuli <strong>xelnaweris</strong> _ grigol RmrTismetyvelisa da grigol<br />

noselis TxzulebaTa krebulis erTi gviandeli mxedruli minaweric.<br />

Tavad xelnaweri 1820 wlamde ierusalimis jvris minasterSi inaxeboda,<br />

amJamad ki peterburgis aRmosavleTmcodneobis institutis xelnawerTa<br />

ganyofilebaSia daculi (P-3). marTalia, CvenTvis saintereso minaweris<br />

teqsti mis gamomcemels, <strong>xelnaweris</strong> akademiuri aRwerilobis avtors _<br />

Tamar bregaZes SecdomebiT aqvs amokiTxuli, magram, mainc darwmunebiT<br />

SeiZleba iTqvas, rom kolofonSi namdvilad febronia xevariZea<br />

moxseniebuli:<br />

`RmerTo, Semiwyale monazoni Tebronia zekariZis (!) qali, guruli,<br />

amin~ (bregaZe 1988: 77).<br />

ra mizniT imyofeboda febronia monazoni ierusalimSi _ wmida miwis<br />

mosalocad Tu romelime aqaur savaneSi dasamkvidreblad? rasakvirvelia,<br />

kategoriuli ver viqnebiT, magram safiqrebelia, rom febronia xevariZe<br />

wmida miwaze ierusalimis erT-erT dedaTa monasterSi dasamkvidreblad<br />

iyo Casuli. am mxriv, metad sayuradRebod gveCveneba qarTlis mTavarepis-<br />

koposis timoTe gabaSvilis (1753-1764 ww.) TxzulebaSi _ `mimoslva~ (1757-<br />

1759 ww.) daculi erTi cnoba, sadac asaxulia ierusalimis mirqmis (?)<br />

qarTvel dedaTa monasterSi 1757-1758 wlebisaTvis arsebuli viTareba: `q.<br />

ese monasteri dedaTa qarTvelTaTvis ars, rameTu ars iRumenisa<br />

qarTveli, xaritini saxelad, asuli anCafiSvilisa. ori monazoni kaxni<br />

177


arian, sxva ruiseli, imereli da guruli. iyofebian sulierad da<br />

keTilad wmidasa mas adgilsa~ (timoTe gabaSvili 1956: 0194, 81). vfiqrobT,<br />

ar aris gamoricxuli, rom timoTe gabaSvilis mier naxseneb gurul<br />

moweseSi swored garejuli krebulisa da wm. giorgi mTawmidelis<br />

`cxovrebis~ savedreblebidan cnobili guruli monazoni febronia<br />

xevariZe igulisxmebodes (Sdr.: jojua 2002g: 141).<br />

178


Tavi III. garejul krebulSi (Ven.4) Setanili<br />

Txzulebebi, rogorc saistorio wyaro<br />

$1. dogmatikur-polemikuri traqtati<br />

`wvalebisa winamZRuarTa SeCunebaÁ~ 129<br />

1. Txzulebis zogadi daxasiaTeba.<br />

garejul krebulSi Tavmoyrili Tormeti teqstidan, istoriul-<br />

wyaroTmcodneobiTi TvalsazrisiT, gansakuTrebul yuradRebas ipyrobs<br />

rigiT merve Txzuleba, saxelwodebiT: `wvalebisa winamZRuarTa SeCuene-<br />

baÁ~ (249v-254v). amave Txzulebis dasaxeleba mcired gansxvavebuli saxiT<br />

ikiTxeba garejuli krebulis `zandukSi~, romelic mogvianebiT Cans<br />

Sedgenili: `SeCuÀnebaÁ mwvalebelTaÁ~ (3r).<br />

Txzulebis saTauridan gamomdinare, <strong>misi</strong> teqsti TiTqos wmindad<br />

dogmatikuri xasiaTisa unda iyos, Tumca es, erTi SexedviT. sinamdvileSi,<br />

TxzulebaSi, rogorc qvemoT davrwmundebiT, dogmatikuri msjelobis<br />

garda, Warbad aris warmodgenili polemikis elementebic, ris gamoc,<br />

traqtati, tipologiurad, ara dogmatikur, aramed _ dogmatikur-pole-<br />

mikur TxzulebaTa jgufs unda mivakuTvnoT.<br />

`wvalebisa winamZRuarTa SeCuenebaÁ~ struqturuli TvalsazrisiT,<br />

or nawilad SeiZleba daiyos. sagulisxmoa, rom Ven.4-is gadamwers niko-<br />

loz nikrais TiToeuli am nawilis dasawyisi sagangebod gauformebia<br />

mdidrulad ornamentirebuli TiTo mTavruli sazedao asoTi. mas jer<br />

singuriT mouxazavs am sazedao asoebis konturebi, xolo Semdeg mqrqali<br />

agurisferi, wiTeli, cisferi da yviTeli saRebavebiT Seuferadebia isini.<br />

traqtatis pirvel nawilSi Tavs iyris eqvsi e. w. `anaTema~, sadac<br />

dawyevlili da SeCvenebulia mwvalebluri swavlebebis _ arianobis,<br />

evnomianelobis, nestorianobis, severianobis, monofizitobisa da maniqeve-<br />

lobis eqvsi yvelaze cnobili warmomadgeneli: aleqsandrieli mRvdeli<br />

129 winamdebare paragrafSi ganxiluli sakiTxebisa da miRebuli daskvnebis ZiriTadi<br />

nawili Sejamebuli gvaqvs 2003 wels gamoqveynebul statiaSi: `XII saukunis garejul<br />

krebulSi (Ven.4-Si) daculi erTi dogmatikur-polemikuri traqtatis Sesaxeb (`wvalebisa<br />

winamZRuarTa SeCuenebaÁ~)~ (jojua 2003b: 54-112).<br />

179


ariozi (III-IV ss.), qiziyieli episkoposi evnomiosi (IV s.), konstantino-<br />

poleli patriarqi nestori (IV-V ss.), antioqieli patriarqi severosi (V-<br />

VI ss.), konstantinopoleli arqimandriti evtiqi (V s.) da maniqeizmis<br />

fuZemdebeli mani (III s.).<br />

`anaTemebi~ mcire zomisaa. TiToeul maTganSi miTiTebulia erTi<br />

romelime eresiarqis saxeli, <strong>misi</strong> mwvalebluri swavlebis ZiriTadi arsi,<br />

im wmida <strong>mama</strong>Ta vinaoba an saeklesio krebaTa dasaxeleba, romlebmac<br />

amxiles eretikosi da am ukanasknelis dakrulva-SeCveneba. magaliTi-<br />

saTvis moviyvanT ori `anaTemis~ teqsts:<br />

`cofman nistor, uRmrToman da savseman simyraliTa, enaÁ TÂsi<br />

gesluvani aRlesa gmobad yovladwmidisa da kurTxeulisa qalwulisa<br />

mariam RmrTismSobelisa da didisa kÂriles mier SeiCuena...<br />

evtÂqi, saZageli da mÃdomi eklesiaTaÁ da ucxoÁ RmrTisagan da gan-<br />

dgomili, qalkidonisa krebaman Ã<strong>mama</strong>Rlad SeaCuena wyeuli da SeCuenebuli,<br />

rameTu Sehrevda bunebaTa qristes RmrTisaTa usjuloebiTa~ (249v-250r).<br />

aRsaniSnavia isic, rom meeqvse `anaTemis~ bolos moyvanilia kidev<br />

erTi mokle wyevla, sadac, zogadad, yvela eresiarqisa da mwvaleblis<br />

saerTo SeCvenebaa warmodgenili: `wyeul iyavn da SeCuenebul mgmobari<br />

piri <strong>misi</strong> (meeqvse mwvaleblis anu manis _ T. j.) da suli da yovelTa<br />

mwvalebelTa da mimdgomTa misTaÁ misTana, amen iyavn~ (250v).<br />

Txzulebis meore nawilis dasawyisSi moTavsebulia dogmatikuri<br />

xasiaTis msjeloba, mimarTuli macxovris erTbunebianobis mamtkicebelTa<br />

winaaRmdeg. msjelobis dasasruls aRniSnulia, rom uflis orbunebia-<br />

nobas, pirvel yovlisa, Tavad saxarebaSi aRwerili ambebi warmoaCenen:<br />

`TÂT saqmeni aswaveben jerovnad ganmrCevelTa, viTarmed saRmrToni igi<br />

Zalni misni qadageben, rameTu WeSmaritad RmerTi ars da vnebani misni<br />

wameben, viTarmed WeSmaritad kaci ars da Ãorcni misni asulisagan<br />

kacisa arian~ (250v-251r).<br />

am, erTgvar Sesaval teqsts mosdevs saxarebidan gamokrebili iseTi<br />

ocdaToTxmeti ambis CamonaTvali, sadac erTdroulad Cans macxovris ro-<br />

gorc RmrTaebrivi, ise _ kacebrivi buneba. sagulisxmoa isic, rom Txzu-<br />

lebis am nawilSi ukve mkafiod Cndeba antimonofizituri polemikis niSnebi.<br />

teqstSi yoveli saxarebiseuli ambavi ori, Sewyvilebuli kiTxviT aris<br />

180


warmodgenili, romlebic konkretulad am ambavSi asaxul faqtebs emyareba<br />

da, erTi mxriv, uflis RmrTaebrivi, meore mxriv, <strong>misi</strong> kacebrivi bunebis<br />

warmoCenas isaxavs miznad. magaliTisaTvis moviyvanT erT fragments:<br />

`ukuÀTu ara Ãorc iyo, bagasa Sina vin miiwvineboda? ukuÀTu ara<br />

RmerTi iyo, angelozni visda didebad gardamoÃdes?<br />

ukuÀTu ara Ãorc iyo, saxuveliTa vin Seixueoda? da ukuÀTu ara<br />

RmerTi iyo, mwyemsni vis winaSe Tayuanismcemelobdes?<br />

ukuÀTu ara Ãorc iyo, ioseb vis winadascÂTa? da ukuÀTu ara RmerTi<br />

iyo, varskulavi vissa wina rbioda pativad?<br />

ukuÀTu ara Ãorc iyo, mariam vis sZesa awoebda? da ukuÀTu ara<br />

RmerTi iyo, moguni vissa ZRunis mrTumelobdes?~ (251rv).<br />

Txzulebis es vrceli da, Cveni dakvirvebiT, gamorCeuli silamazis<br />

mqone nawili diofizituri swavlebis sadidebeli teqstiT sruldeba:<br />

`aramed WeSmarit ars, romelsa aRviarebT, viTarmed Ze RmrTisaÁ Ze<br />

kacis iqmna, asulisagan kacisa, ÃorciTa, romel misgan Seimosna da ese<br />

ars qriste, mxolodSobili Ze da sityuaÁ RmrTisaÁ, romlisaÁ ars dide-<br />

baÁ, sufevaÁ da simtkice, aw da ukuniTi ukunisadmde, amen~ (254v).<br />

yovelive zemoTqmulis Semdeg, xazgasmiT unda aRiniSnos is faqti, rom<br />

Ven.4-Si warmodgenili dogmatikur-polemikuri traqtatis teqsti, garejuli<br />

krebulis garda, CvenTvis cnobil arcerT sxva xelnawerSi ar aris Setani-<br />

li. Tu es dakvirveba sworia, maSin cxadi xdeba, rom `wvalebisa winamZRu-<br />

arTa SeCuenebaÁ~ Cvenamde mxolod erTi nusxiT aris moRweuli da es<br />

erTaderTi, Zveli qarTuli sasuliero mwerlobisaTvis esoden mniSvnelo-<br />

vani nusxac, Tavis mxriv, swored garejul krebulSia Semonaxuli 130 .<br />

2. `wvalebisa winamZRuarTa SeCuenebaÁ~, rogorc saistorio wyaro.<br />

Ven.4-Si daculi dogmatikur-polemikuri traqtati CvenTvis, pirvel<br />

rigSi, istoriul-wyaroTmcodneobiTi TvalsazrisiT aris sayuradRebo.<br />

130 madlierebis grZnobiT aRvniSnavT, rom ganxilul sakiTxTan dakavSirebiT, 2003 wels<br />

konsultaciisaTvis mivmarTeT Zveli qarTuli dogmatikuri literaturis mkvlevars,<br />

filologos nana Cikvatias. mkvlevarma TiTqmis mTlianad daadastura Cveni winaswari<br />

varaudi. <strong>misi</strong> TqmiT, Ven.4-Si warmodgenili dogmatikur-polemikuri traqtati marTlac<br />

ar gvxvdeba sxva qarTul xelnawerebSi da <strong>misi</strong> teqstic srulebiT ucnobia qarTveli<br />

filologosebisaTvis.<br />

181


mxedvelobaSi gvaqvs garejis samonastro cxovrebasTan dakavSirebuli<br />

qarTul-somxuri konfesiuri urTierTobebis erTi konkretuli problema,<br />

romelic 1985 wels paruir muradianma wamoWra.<br />

mkvlevarma monografiaSi `Армянская Эпиграфика Грузии” Tavi mouyara<br />

garejis qvabovan savaneebSi gamovlenil XIII-XIX saukuneebis somxur<br />

epigrafikul Zeglebs da maTze dayrdnobiT gamoTqva mosazreba, rom<br />

garejSi mosalocad misul somex piligrimebs Tan axldnen monofiziti<br />

mRvdlebi, romlebic garejis eklesia-monastrebSi sakuTari mrevlisaTvis<br />

liturgias aRasrulebdnen, adgilobrivi qalkedoniti moweseebi ki, Tavis<br />

mxriv, araviTar yuradRebas ar aqcevdnen somex piligrimTa konfesiur<br />

kuTvnilebas da garkveuli gadasaxadis safasurad, maspinZlobasac ki<br />

uwevdnen maT (muradiani 1985: 192).<br />

paruir muradianis mosazrebaTa erTi nawili uTuod misaRebia<br />

CvenTvis: momlocvelsa Tu ubralod, mgzavrs, romeli swavlebis<br />

mimdevaric ar unda yofiliyo igi, nebismieri monasteri, kacTmoyvareobis<br />

principidan gamomdinare, miiRebda da umaspinZlebda kidec. cxadia, ase<br />

iqneboda garejSic. marTlac, specialistebisaTvis kargad aris cnobili<br />

1274 wlis erTi somxuri nakawri warwera garejis udabnos monastridan,<br />

romelic gvauwyebs, rom garejel mamebs vinme dmaneli monofiziti<br />

piligrimi mSvidobiT ustumrebiaT. amisaTvis, warweris avtori madlobas<br />

swiravs mravalmTis qalkedonit moweseebs, Tumca ki, iqve aRniSnavs, rom<br />

<strong>misi</strong> keTili garejeli maspinZlebi sarwmunoebiT mainc `arasrulni~ iy-<br />

vnen: `arasruli sarwmunoebiT da keTili saxeliT RvTivcxebulni wmidani<br />

mRvdelni garejisani welsa 723 (=1274 w.), mona... dmanelma mivaRwieT<br />

saxlsa amas~ (meliqseT-begi 1940: 170; Sdr.: muradiani 1985: 188-189).<br />

srulebiT sxva sakiTxia somexi monofiziti mRvdlebis mier garejis<br />

diofizituri samonastro Zmobis kuTvnil eklesia-samlocveloebSi<br />

liturgiuli RmrTismsaxurebis Sesrulebis faqti, rac Sua saukuneebis<br />

saeklesio tradiciis uxeS darRvevas warmoadgenda: marTlmadidebluri<br />

kanonika monofizitur doqtrinas eretikul swavlebad miiCnevda da<br />

qalkedonit morwmuneebs monofizit mwvaleblebTan yovelgvar litur-<br />

giul kavSirs ukrZalavda (gabiZaSvili ... 1975: 168-169, 173, 190, 198, 384-385,<br />

392, 402-404 da sxv.; giunaSvili 1972: 18, 22-23, 33-34, 46-49, 63-68, 74-77 da sxv.).<br />

182


swored am, nebismieri erovnebis diofizitisaTvis savaldebulo,<br />

kanonikuri normebiT iyo reglamentirebuli saqarTvelos istoriidan<br />

cnobili uamravi faqti, romelTa Soris, gansakuTrebiT metyvelia XIII<br />

saukunis dasawyisSi mefe Tamaris (1184-1207/10 ww.) karze momxdari erTi<br />

incidenti, rodesac saqarTvelos eklesiis saWeTmpyrobelma, qarTlis<br />

kaTolikosma ioane VIII-m (1205/6-1210 ww.) arasgziT ar aziara qveynis erT-<br />

erTi umaRlesi saxelmwifo moxele, monofiziti amirspasalari zaqaria<br />

mxargrZeli: `nefsiT aravin marTlmadidebelTagani ikadrebs mRdelmoq-<br />

medebasa sefiskuers Tquen, SÂdgzis wyeulTa somexTa~ (istoriani da<br />

azmani SaravandedTani 1959: 82).<br />

Cveni dakvirvebiT, monofizitobisadmi kaTolikos ioane VIII-sagan<br />

gansxvavebuli damokidebuleba arc garejel moweseebs unda hqonodaT. am<br />

mxriv, yovelgvar eWvs gamoricxavs 1160 wels garejSi gadawerili krebu-<br />

li (Ven.4) da masSi Setanili dogmatikur-polemikuri traqtati `wvalebi-<br />

sa winamZRuarTa SeCuenebaÁ~, sadac, sxva eresiarqebis gverdiT, dawyevli-<br />

li da SeCvenebuli arian monofizitur swavlebaTa fuZemdeblebic – kon-<br />

stantinopoleli arqimandriti evtiqe da antioqieli patriarqi severosi.<br />

garda amisa, gasaTvaliswinebelia is faqtic, rom Ven.4 arasaRmrTis-<br />

msaxuro tipis xelnawers warmoadgenda da ZiriTadad samonastro sena-<br />

kebsa Tu samartomyofeloebSi moRvawe bermonazvnebisaTvis sakiTxavad<br />

iyo gankuTvnili (ix. zemoT). es garemoeba ki, Tavis mxriv, uflebas<br />

gvaZlevs, vamtkicoT, rom Ven.4-Si warmodgenili dogmatikur-polemikuri<br />

traqtatiTa da sxva msgavsi saeklesio sakiTxavebiT aRzrdil garejel<br />

moweseebs, ise, rogorc nebismier sxva diofizit qristianebs, monofizi-<br />

toba sulis momakvdinebel swavlebad _ eresad miaCndaT da warmoud-<br />

genelia, monofiziti mRvdlebisTvis liturgiis Sesasruleblad raime<br />

motiviT daeTmoT garejis mravalmTis eklesia-samlocveloebi.<br />

3. Txzulebis teqnikuri aRweriloba da <strong>misi</strong> teqsti.<br />

Ven.4-Si warmodgenili dogmatikuri-polemikuri traqtati, ise<br />

rogorc mTeli garejuli krebuli, dawerilia nikoloz nikrais xeliT,<br />

or svetad, nusxuriT. teqstSi alag-alag CarTulia mTavruliT Sesru-<br />

lebuli sazedao asoebi, romelTa daxasiaTebac motanili gveqneba qve-<br />

183


moT, traqtatis teqstisaTvis darTul SeniSvnebSi. nusxuri grafemebis<br />

zomebia: 0,5X0,5 sm.; 0,5X0,3 sm.; 0,5X0,6 sm.; 0,7X0,5 sm. da a. S.<br />

Txzuleba, ZiriTadad, dawerilia yavisferi melniT. Tumca, <strong>misi</strong><br />

calkeuli adgilebi, teqstis danarCeni nawilisagan gamoyofis mizniT,<br />

Sesrulebulia singuriT. kerZod, singuriT aris naweri traqtatis saTau-<br />

ri da teqstSi gamoyenebuli punqtuaciis niSnebis calkeuli detalebi.<br />

Txzulebis dasawyisSi, 249v-s marcxena svetis zeda nawilSi gamoyva-<br />

nilia ulamazesi TavsarTi, romelic, Ven.4-is sxva TavsarTebTan erTad,<br />

Sua saukuneebis qarTuli xelnaweri wignis dekoratiuli gaformebis<br />

erT-erT TvalsaCino nimuSad gvevlineba. TavsarTi warmoadgens marTkuT-<br />

xeds, romlis Sida arec mTlianad feradovan mcenareul ornaments<br />

uWiravs. mcenareuli motivebiT aris Semkuli marTkuTxedis marcxena,<br />

marjvena da zeda kideebic. marTkuTxedis zeda kidis Sua wertilidan<br />

amozrdilia, savaraudod, ayvavilebuli jvari, romlis zeda nawilic<br />

mogviano xanis sarestavracio qaRaldis qveS aris moqceuli.<br />

dReisaTvis TxzulebaSi ramdenime adgilas gadasulia melani, alag-<br />

alag ki qaRaldis furclebi Wiis mieraa daxruli, ris gamoc mTlianad<br />

an nawilobriv aris dakarguli calkeuli grafemebi da mTeli sityvebic<br />

ki. am da sxva dazianebaTa gamo dakarguli adgilebi aRdgenili gvaqvs<br />

grafemaTa SemorCenili fragmentebisa da Txzulebis Sesaba<strong>misi</strong> kon-<br />

teqstis gaTvaliswinebiT.<br />

Cven zemoT, Ven.4-is kodikologiaze saubrisas aRvniSneT, rom 1570<br />

wels garejuli krebuli safuZvlianad ganaaxla urbnelma episkoposma<br />

vlase sahakasZem. <strong>xelnaweris</strong> aRdgena-gacxovelebis Sedegad, Ven.4-Si<br />

warmodgenili zogierTi teqstisa da, maT Soris, CvenTvis saintereso<br />

dogmatikur-polemikuri traqtatis calkeuli fragmentebi <strong>xelnaweris</strong><br />

aSiebze dawebebuli sarestavracio qaRaldis qveS aRmoCnda. aRniSnuli<br />

garemoeba, cxadia, gaiTvaliswina vlase urbnelma da daklebuli sityvebi<br />

Tu grafemebi sakuTari xeliT, Savi feris melniT aRadgina sarestav-<br />

racio qaRaldis yvela Sesabamis adgilas.<br />

venis nacionalur biblioTekaSi muSaobis dros Cven gadavwyviteT,<br />

erTimeorisaTvis Segvedarebina sarestavracio qaRaldis qveS moqceuli<br />

anu Tavdapirvelad dawerili da sarestavracio qaRaldze Sesrulebuli<br />

184


anu mogvianebiT aRdgenili teqstebi. am mizniT, Sesadareblad SevarCieT<br />

`wvalebisa winamZRuarTa SeCuenebaÁ~ da <strong>misi</strong> ramdenime restavrirebuli<br />

furceli detalurad davaTvaliereT sinaTlis gamWol Suqze. Sedarebam<br />

TvalnaTliv aCvena, rom vlase urbnelis mier ganaxlebuli fragmentebi<br />

mTlad zustad ar misdevda da ar imeorebda nikoloz nikrais mier<br />

daweril teqstebs.<br />

samwuxarod, drois ukmarisobis gamo Cven ver SevZeliT, saTiTaod<br />

amogvekiTxa sarestavracio qaRaldis qveS moqceuli fragmentebi.<br />

amitomac winamdebare naSromSi ubralod erTmaneTisagan gavmijneT<br />

traqtatis teqstSi gamovlenili ori sxvadasxva qronologiur Sre da<br />

vlase urbnelis mier aRdgenili fragmentebi, nikoloz nikrais mier<br />

dawerili teqstisagan gamosayofad, damuqebis gareSe da Tanac, marjvniv<br />

gadaxrili saxiT warmovadgineT.<br />

calke saubris Temaa nikoloz nikrais mier traqtatis teqstSi<br />

gamoyenebuli punqtuaciiis niSnebi. rogorc am niSnebze dakvirveba<br />

aCvenebs, teqstSi isini garkveuli wesis dacviT aris gamoyenebuli. sul<br />

traqtatSi gamoiyofa ormocamde saxis sxvadasxva punqtuaciis niSani,<br />

romlebic rva ZiriTad jgufad iyofa da iSviaTi gamonaklisebis garda,<br />

erTmaneTisagan gansxvavebuli mniSvneloba aqvT. es jgufebia:<br />

I. amJamindeli mZimis mniSvnelobiT naxmari punqtuaciis niSnebi.<br />

a) mZime, Sesrulebuli yavisferi melniT.<br />

b) mZime, Sesrulebuli singuriT.<br />

g) mZime da mis zemoT gamoyvanili kidev erTi, zeviT abrunebuli mZime.<br />

orive mZime _ yavisferi melniT.<br />

d) mZime da mis zemoT gamoyvanili kidev erTi, zeviT abrunebuli mZime.<br />

qveda mZime _ yavisferi melniT, zeda mZime _ singuriT.<br />

e) mZime da mis zemoT gamoyvanili kidev erTi, zeviT abrunebuli mZime.<br />

orive mZime _ singuriT.<br />

v) mZime, mis zemoT gamoyvanili kidev erTi, zeviT abrunebuli mZime da<br />

maTgan marjvniv Sesrulebuli mesame, agreTve, zeviT abrunebuli mZime.<br />

pirveli da mesame mZimeebi _ yavisferi melniT, meore mZime _ singuriT.<br />

185


z) mZime, mis zemoT gamoyvanili kidev erTi, zeviT abrunebuli mZime da<br />

maTgan marjvniv Sesrulebuli mesame mZime. pirveli da meore mZimeebi _<br />

yavisferi melniT, mesame mZime _ singuriT.<br />

T) wertilmZime, Sesrulebuli yavisferi melniT.<br />

i) wertilmZime da mis zemoT gamoyvanili kidev erTi, zeviT abrunebuli<br />

mZime. wertilmZime _ yavisferi melniT, zeda mZime _ singuriT.<br />

k) wertilmZime da mis zemoT gamoyvanili kidev erTi, zeviT abrunebuli<br />

mZime. wertilmZimis wertili _ yavisferi melniT, wertilmZimis mZime da<br />

zeda mZime _ singuriT.<br />

II. amJamindeli wertilis mniSvnelobiT naxmari punqtuaciis niSnebi.<br />

a) mZime, Sesrulebuli singuriT.<br />

b) orwertili da xazi. orive niSani _ yavisferi melniT.<br />

g) orwertili da mZime. orive niSani _ yavisferi melniT.<br />

d) orwertili, mZime da mis zemoT gamoyvanili kidev erTi, zeviT<br />

abrunebuli mZime. yvela niSani _ yavisferi melniT.<br />

e) orwertili, mZime da mis zemoT gamoyvanili kidev erTi, zeviT<br />

abrunebuli mZime. orwertili da qveda mZime _ yavisferi melniT, zeda<br />

mZime _siguriT.<br />

v) wertilmZime, Sesrulebuli yavisferi melniT.<br />

z) wertilmZime da mis zemoT gamoyvanili, zeviT abrunebuli mZime.<br />

wertilmZime _ yavisferi melniT, zeda mZime _ singuriT.<br />

niSnebi.<br />

III. amJamindeli Zaxilis niSnis mniSvnelobiT naxmari punqtuaciis<br />

a) orwertili, mZime da am ukanasknelis zemoT gamoyvanili kidev erTi,<br />

zeviT abrunebuli mZime. orwertili da qveda mZime _ yavisferi melniT,<br />

zeda mZime _ singuriT.<br />

b) wertilmZime, romlis wertilsac Semovlebuli aqvs rkali, mZime da am<br />

ukanasknelis zemoT gamoyvanili kidev erTi, zeviT abrunebuli mZime.<br />

wertilmZime da qveda mZime _ yavisferi melniT, wertilmZimis<br />

wertilisaTvis Semovlebuli rkali da zeda mZime _ singuriT.<br />

niSnebi.<br />

IV. amJamindeli kiTxvis niSnis mniSvnelobiT naxmari punqtaciis<br />

186


a) orwertili, romlis zeda wertilsac Semovlebuli aqvs rkali da<br />

mZime. orwertili _ yavisferi melniT, zeda wertilisaTvis Semovlebuli<br />

rkali _ singuriT.<br />

b) orwertili, romlis zeda wertilsac Semovlebuli aqvs rkali, mZime<br />

da am ukanasknelis zemoT gamoyvanili kidev erTi, zeviT abrunebuli<br />

mZime. orwertili da qveda mZime _ yavisferi melniT, orwertilis zeda<br />

wertilisaTvis Semovlebuli rkali da zeda mZime _ singuriT.<br />

g) orwertili, mZime da mis zemoT gamoyvanili kidev erTi, zeviT<br />

abrunebuli mZime. orwertili da qveda mZime _ yavisferi melniT, zeda<br />

mZime _ singuriT.<br />

d) mZime, orwertili, romlis zeda wertilsac Semovlebuli aqvs rkali<br />

da mZime. mZime, orwertili da meore mZime _ yavisferi melniT, orwer-<br />

tilis zeda wertilisaTvis Semovlebuli rkali _ singuriT.<br />

e) mZime, mis zemoT gamoyvanili kidev erTi, zeviT abrunebuli mZime,<br />

orwertili, romlis zeda wertilsac Semovlebuli aqvs rkali da kidev<br />

erTi mZime. qveda mZime, orwertili da mesame mZime _ yavisferi melniT, zeda<br />

mZime da orwertilis zeda wertilisaTvis Semovlebuli rkali _ singuriT.<br />

v) wertili, kidev erTi wertili, orwertili, orwertilis qveda<br />

wertilis marjvniv dasmuli wertili, mZime da patara horizontaluri<br />

xazi. pirveli wertili, orwertilis qveda wertili, mZime da patara<br />

horizontaluri xazi _ yavisferi melniT, meore wertili, orwertilis<br />

zeda wertili, orwertilis qveda wertilis marjvniv dasmuli wertili<br />

da mZime _ singuriT.<br />

V. amJamindeli orwertilis mniSvnelobiT naxmari punqtuaciis niSnebi:<br />

a) mZime, Sesrulebuli yavisferi melniT.<br />

b) mZime da mis zemoT gamoyvanili kidev erTi, zeviT abrunebuli mZime.<br />

qveda mZime _ yavisferi melniT, zeda mZime _ singuriT.<br />

VI. specialuri niSani, romlis daxmarebiTac aRiniSneba traqtatSi<br />

warmodgenili ornawiliani kiTxvebis TiToeuli nawilis dasawyisi.<br />

a) sityvis pirveli ramdenime grafemis qvemoT singuriT gavlebuli<br />

orkbiliani an samkbiliani ganivi xazi.<br />

VII. specialuri niSnebi, romlis daxmarebiTac aRiniSneba iseTi<br />

adgilebi, sadac SeiZleba, an daisvas, an ar daisvas mZime.<br />

187


a) mZime, Sesrulebuli yavisferi melniT.<br />

b) ori mZime. orive _ yavisferi melniT.<br />

g) mZime da mis zemoT gamoyvanili kidev erTi, zeviT abrunebuli mZime.<br />

orive mZime _ yavisferi melniT.<br />

d) wertilmZime, Sesrulebuli yavisferi melniT.<br />

e) wertilmZime, romlis zeda wertilsac Semovlebuli aqvs rkali.<br />

wertilmZime _ yavisferi melniT, wertilmZimis wertilisaTvis Semovle-<br />

buli rkali _ singuriT.<br />

v) wertilmZime da mis zemoT gamoyvanili, zeviT abrunebuli mZime.<br />

wertilmZime _ yavisferi melniT, zeda mZime _ singuriT.<br />

VIII. specialuri niSnebi, romlis daxmarebiTac teqstidan gamoiyofa<br />

gansakuTrebiT mniSvnelovani (?) sityvebi (mag.: `Ze RmrTisaÁ~,<br />

`mxolodSobili Ze~, `sityuaÁ RmrTisaÁ ~ da a. S.).<br />

a) sityvis zemoT dasmuli zeviT abrunebuli mZime, Sesrulebuli yavis-<br />

feri melniT.<br />

b) sityvis zemoT dasmuli ori zeviT abrunebuli mZime. pirveli mZime _<br />

yavisferi melniT, meore mZime _ singuriT.<br />

g) sityvis qvemoT dasmuli mZime, Sesrulebuli singuriT.<br />

dasasrul, mogvyavs traqtatis teqsti, romelic aqamde<br />

gamoqveynebuli iyo mxolod erTxel, 2002 wels, Cvens mier, saqarTvelos<br />

mecnierebaTa akademiis istoriisa da eTnologiis institutis mier<br />

gamocemuli krebulis _ `istoriul-eTnografiuli Studiebi~ VII tomSi<br />

(jojua 2003b: 65-99).<br />

wvalebisa 131 winam|ZRuarTa SeCu|eneb(a)Á |<br />

arioz 132 , ucxo qmnuli | R(mrT)isag(a)n, mwvale|belTa winamZRu|ari,<br />

sityuam(a)n mx|olod Sobilm(a)n, | r(om)l(i)sa igi daknine|bad borgda<br />

131 sityvis pirveli grafema _ w didi zomis (3,3 X 14,8 sm.), mdidrulad ornamentirebul,<br />

mTavrul sazedao asos warmoadgens. <strong>misi</strong> konturebi teqstSi CarTuli ramdenime sxva<br />

sazedao asos msgavsad, jer singuriT mouxazavT, Semdeg ki _ mqrqali agurisferi,<br />

wiTeli da cisferi saRebavebiT SeuferadebiaT. grafema Sesrulebulia 249v-s marcxena<br />

aSiaze, Txzulebis dasawyisSi gamoyvanili TavsarTisa da teqstis marcxena svetis<br />

pirveli eqvsi striqonis gaswvriv. amave sityvis momdevno rva grafema – valebisa, ise,<br />

rogorc traqtatis mTeli teqsti, nusxuriT aris naweri.<br />

132 sityvis pirveli grafema – a mTavrul sazedao asos warmoadgens. igi didi zomisaa<br />

(2,7 X 4,1 sm.) da singuriT aris naweri. Sesrulebulia 249v-s marcxena aSiaze, wina<br />

188


o|roti, g(a)nkueTa | da SeaCuena da | s(u)li <strong>misi</strong> bilwi || c(e)cxliTa<br />

dasaja. |<br />

evnomios 133 mgmo|bari, v(iTarc)a ziari [mi]|si da borotad | mwva-<br />

lebeli 134 , | didm(a)n g(ri)g(o)li, Tav|m(a)n R(mrT)ismetyuele|bisam(a)n da<br />

d(ide)b(u)lm(a)n 135 | didm(a)n basili Sea|Cuenes usjul|oÁ da dawyeuli, |<br />

samgzis sanatre|lTa.<br />

cofm(a)n 136 | nistor, uR(mr)To|m(a)n da savsem(a)n si|myraliTa, enaÁ |<br />

TÂsi gesluvani 249v||250r aRlesa gmobad | y(ovla)dw(mid)isa da k(urT)x(eu)-<br />

lisa | q(al)w(u)lisa m(a)r(ia)m R(mr)Tis|mSobelisa da di|disa kÂriles<br />

m(ie)r Se|iCuena.<br />

seve|ros 137 dawyeuli, | mgmobari da saZageli da mteri ek|lesiaTaÁ,<br />

r(ome)li | igi Sehrevda b(u)n(e)ba|Ta q(rist)esTa, fla|biane R(mer)TSe-<br />

mosi|lm(a)n SeaCuena, | g(a)nkueTa da daw|yeva igi. wyeul | iyavn da<br />

SeCuene||bul.<br />

evtÂqi 138 , | saZageli 139 da mÃdomi | eklesiaTaÁ da u|cxoÁ R(mrT)is(a)-<br />

g(a)n da g(a)ndg|omili, qalkidonisa | krebam(a)n Ã<strong>mama</strong>Rla|d SeaCuena wyeu-<br />

SeniSvnaSi daxasiaTebul sazedao asos – w da teqstis marcxena svetis IV-V striqonebs<br />

Soris. amave sityvis momdevno sami nusxuri grafema – rio svetidan marcxniv<br />

aris gasuli da mTlianad mTavruli sazedao asos – a marjvniv gaxsnil qveda<br />

rkalSia moqceuli.<br />

133 sityvis pirveli grafema – e mTavrul sazedao asos warmoadgens. igi saSualo<br />

zomisaa (2,2 X 2,0 sm.) da singuriT aris naweri. Sesrulebulia 249v-s marjvena svetis<br />

marcxniv, II-III striqonebis gaswvriv.<br />

134 sityvis bolo cxra grafemis _ vlebeli adgilas Tavdapirvelad raRac sxva teqsti<br />

unda yofiliyo Sesrulebuli, romelic Ven.4-is gadamwers, nikoloz nikrais Tavadve<br />

amoufxekavs da mis nacvlad, sakuTari xeliT gamouyvania zemoxsenebuli cxra grafema.<br />

135 sityvis Tanmxleb qaragmis niSansa da bolo or grafemaze – m(a)n, savaraudod,<br />

damdnari sanTlis wveTebi unda iyos daRvenTili.<br />

136 sityvis pirveli grafema – c mTavrul sazedao asos warmoadgens. igi saSualo<br />

zomisaa (2,9 X 1,6 sm.) da singuriT aris naweri. Sesrulebulia teqstSive, 249v-s<br />

marjvena svetis XIII striqonSi. aRsaniSnavia isic, rom amave striqonis pirveli sami<br />

grafemis – lTa Semdeg dasmuli meore mZime sazedao asos – c qveda rkalSia<br />

moqceuli.<br />

137 sityvis pirveli grafema – s mTavruli sazedao asos warmoadgens. igi saSualo<br />

zomisaa (1,4 X 1,3 sm.) da singuriT aris naweri. Sesrulebulia teqstSive, 250r-s<br />

marjvena svetis VI striqonSi.<br />

138 sityvis pirveli grafema – e mTavrul sazedao asos warmoadgens. igi saSualo<br />

zomisaa (1,6 X 1,0 sm.) da singuriT aris naweri. Sesrulebulia teqstSive, 250r-s<br />

marjvena svetis I striqonSi.<br />

139 sityvis meeqvse grafema – e Camatebulia mogvianebiT, nikoloz nikraisave xeliT.<br />

Sesrulebulia striqonis zeda xazSi. axlavs ramdenime wertili, romlebic<br />

miuTiTeben im adgilze, sadac nagulisxmevi iyo grafemis aRdgena. aRsaniSnavia isic,<br />

rom Camatebuli grafema ufro mcire zomisaa da Tanac, ZiriTadi teqstisagan<br />

189


li | da SeCuenebuli, r(ameTu) | Sehrevda b(u)n(e)b(a)Ta q(riste)s | R(mrT)i-<br />

saTa usjuloe|biTa.<br />

da 140 menentos | dawyeuli, WurWe|li ukeTurisaÁ, | q(riste)s, mÃsne-<br />

lisa C(ue)nisa, | W(eSmari)tsa m(a)s g(a)ng(e)bulebasa | s(a)R(mr)Tosa, saoc-<br />

rad | hgmobda bilwi igi 250r||250v da porfiri 141 di|disa m(ie)r SeiCuena. |<br />

wyeul iyavn da | SeCuenebul mg|mobari piri <strong>misi</strong> | da s(u)li da y(ovel)Ta<br />

mw|valebelTa da mi|mdgomTa misT(a)Á mis|Tana, a(me)n iy(a)vn. |<br />

r(ome)li 142 g(a)nhyofdes gu|amTa misTa, g(a)ni|kueTos igi su|fe-<br />

visag(a)n 143 <strong>misi</strong>sa da | r(ome)li Sehrevdes | bunebaTa misTa, | warwymedil<br />

ars | cx(o)r(e)b(a)Á <strong>misi</strong>. r(ome)li || uvarhyofdes, | v(iTarme)d ara W(eSma-<br />

rita)d R(merT)i Sva | m(a)r(ia)m, numca uxil|avs d(ide)b(a)Á R(mr)Teebi|sa<br />

<strong>misi</strong>saÁ da | r(ome)li uvarhyof|des, v(iTarme)d ara W(eSmarita)d Se|imosna<br />

Ã(o)rcni, da|k{ue}Tebul ars igi | cx(o)r(e)bisag(a)n da m(a)cxu|varebisa<br />

Ã(o)rc|Ta m(ie)r misTa mocemulisa.<br />

TÂT 144 | saqmeni aswave|ben jerovnad | g(a)nmrCevelTa, v(iTarme)d |<br />

s(a)R(mr)Toni igi Zalni 250v||251r misni qadageben, | r(ameTu) W(eSmarita)|d<br />

gansxvavebuli, wvrilwveriani kalmiT aris naweri. rac Seexeba Camatebuli grafemis<br />

melnis fers, is ZiriTadi teqstis identuria.<br />

140 sityvis orive grafema mTavrul sazedao asoebs warmoadgens. pirveli grafema – d<br />

saSualo zomisaa (1,1 X 1,3 sm.) da singuriT aris naweri. Sesrulebulia teqstSive, 250rs<br />

marjvena svetis XI striqonSi. meore grafema – a SedarebiT mcire zomisaa (0,5 X 0,5<br />

sm.) da pirvelisagan gansxvavebiT, ZiriTadi teqstis yavisferi melniT aris<br />

gamoyvanili. aRsaniSnavia isic, rom es ukanaskneli SewiaRebulia pirveli mTavruli<br />

grafemis – d qveda rkalSi.<br />

141 sityvis win Tavdapirvelad erTi (?) ucnobi grafema unda yofiliyo gamoyvanili,<br />

romelic, furclis momcro, oTxkuTxa fragmentTan erTad, Tavad nikoloz nikrais<br />

mier, raRac basri iaraRiT Cans amokveTili. amasTan, aRsaniSnavia isic, rom kaligrafs<br />

es sakmaod rTuli teqnikuri operacia metad faqizad Seusrulebia da 250v-ze<br />

qaRaldis zedapiri ise Txel fenad amoukveTavs, rom 250r-s Sesaba<strong>misi</strong> adgili,<br />

praqtikulad, dauzianebeli darCenila.<br />

142 sityvis pirveli grafema – r mdidrulad ornamentirebul, mTavruli sazedao asos<br />

warmoadgens. igi didi zomisaa (6,4 X 14,9 sm.). <strong>misi</strong> konturebi jer singuriT mouxazavT,<br />

xolo Semdeg ki wiTeli da yviTeli saRebavebiT SeuferadebiaT. grafema<br />

Sesrulebulia 250v-s marcxena aSiaze, marcxena svetis VI-XVII striqonebis gaswvriv.<br />

143 sityvis bolo ori grafema – g(a)n Camatebulia mogvianebiT, nikoloz nikraisave<br />

xeliT. Sesrulebulia striqonis zeda xazSi. axlavs ramdenime wertili, romlebic<br />

miuTiTeben im adgilze, sadac nagulisxmevi iyo grafemis aRdgena. aRsaniSnavia isic,<br />

rom Camatebuli grafemebi ufro mcire zomisaa da gakruli xeliT, Tanac, ZiriTadi<br />

teqstisagan gansxvavebuli, wvrilwveriani kalmiT aris naweri. rac Seexeba Camatebuli<br />

grafemebis melnis fers, is ZiriTadi teqstis identuria.<br />

144 sityvis pirveli grafema – T mTavrul sazedao asos warmoadgens. igi saSualo<br />

zomisaa (1,4 X 1,6 sm.) da singuriT aris naweri. Sesrulebulia teqstSive, 250v-s<br />

marjvena svetis XIII striqonSi.<br />

190


R(merT)i ars | da vnebani misni wa|meben, v(iTarme)d W(eSmarita)d k(a)c{i}<br />

ars | da Ã(o)rcni misni asu|lis(a)g(a)n k(a)cisa arian. |<br />

da ukuÀTu ara | s(rulia)d SeierTa k(a)cebaÁ | R(mr)Teebam(a)n,<br />

uZlu|rTa g(o)n(e)b(i)Ta mieÃ|ados s(a)sj(e)li saxi|erebis(a)g(a)n m(a)misa<br />

C(ue)ni|sa i(es)Â q(rist)esisa. |<br />

oÂkuÀTu 145 ara Ã|orci iyo, raÁsa|TÂs m(a)r(ia)m S(ori)s Semoy|vanebul<br />

iqmna? || da uk(uÀ)Tu ara R(merT)i iyo, | g(a)b(rie)l vis xadoda: `u|fal~?<br />

uk(uÀ)Tu ara | Ã(o)rc iyo, bagasa S(in)a | vin miiwvineboda? | uk(uÀ)Tu<br />

ara R(merT)i iyo, | ang(e)l(o)zni visda d(ide)b(a)d | gardamoÃdes? |<br />

uk(uÀ)Tu ara Ão|rc 146 iyo, saxuvel|iTa vin Seixueoda? | da uk(uÀ)Tu<br />

ara R(merT)i iyo, | mwyemsni vis w(inaS)e Tay|uanismcemelobdes? |<br />

uk(uÀ)Tu ara Ã(o)rc iyo, | ioseb vis winadascÂ|Ta? da uk(uÀ)Tu [ara]<br />

251r||251v R(merT)i iyo, varsku|lavi 147 vissa wina | rbioda pativad 148 ? |<br />

uk(uÀ)Tu ara Ã(o)rc | iyo, m(a)r(ia)m vis sZe|sa 149 awoebda? | da<br />

uk(uÀ)Tu ara R(merT)i | iyo, moguni vissa | ZRunis mrTume|lobdes?<br />

uk(uÀ)Tu | ara Ã(o)rc iyo, sÂmi|on wiaRTa TÂs|Ta vis iturTvida? | da<br />

uk(uÀ)Tu ara R(merT)i | iyo, vissa m(ima)rT | ityoda: `g(a)nmiteve | me<br />

mSÂdobiT~?<br />

145 sityvis dasawyisi 1570 wlis sarestavracio qaRaldis qveS aris moqceuli. am<br />

adgilas, imave 1570 wels, kaligraf-restavrator vlase urbnels Savi feris melniT<br />

xuTi nusxuri grafema – oÂkuÀ aqvs aRdgenili. amaTgan, pirveli ori – mTavrul<br />

sazedao asoebs warmoadgens: o saSualo zomisaa (3,0 X 2,7sm.) da 251r-s marcxena aSiaze,<br />

marcxena svetis XIII-XV striqonebis gaswvriv aris Sesrulebuli; meore grafema _ Â<br />

ufro mcire zomisaa (0,8 X 1,5 sm.) da pirveli mTavruli garfemis _ o qveda rkalSia<br />

SewiaRebuli. momdevno sami grafema _ kuÀ nusxuriT aris gadmocemuli.<br />

146 sityvis win Tavdapirvelad ori (?) ucnobi grafema unda yofiliyo gamoyvanili,<br />

romlebic, furclis momcro, oTxkuTxa fragmentTan erTad, Tavad nikoloz nikrais<br />

mier, raRac basri iaraRiT Cans amokveTili. amasTan aRsaniSnavia isic, rom kaligrafs<br />

es sakmaod rTuli teqnikuri operacia metad faqizad Seusrulebia da 251r-ze<br />

qaRaldis zedapiri ise Txel fenad amoukveTavs, rom 251v-s Sesaba<strong>misi</strong> adgili,<br />

praqtikulad, dauzianebeli darCenila.<br />

147 sityvis bolo grafema – i mogvianebiT, nikoloz nikraisave xeliT aris Camatebuli.<br />

Sesrulebulia striqonis zeda xazSi. axlavs ramdenime wertili, romlebic<br />

miuTiTeben im adgilze, sadac nagulisxmevi iyo grafemis aRdgena.<br />

148 sityvis pirveli grafema – p mogvianebiT, nikoloz nikraisave xeliT aris<br />

Camatebuli. Sesrulebulia striqonis Sua xazSi, wina sityvis – rbioda Semdeg<br />

gamoyvanil or mZimes Soris.<br />

149 sityvis win Tavdapirvelad ori (?) ucnobi grafema unda yofiliyo gamoyvanili,<br />

romlebic, furclis momcro, oTkuTxa fragmentTan erTad, Tavad nikoloz nikrais<br />

mier, raRac basri iaraRiT Cans amokveTili. amasTan, aRsaniSnavia isic, rom kaligrafs<br />

es sakmaod rTuli teqnikuri operacia metad faqizad Seusrulebia da 251v-ze<br />

qaRaldis zedapiri ise Txel fenad amoukveTavs, rom 251r-s Sesaba<strong>misi</strong> adgili,<br />

praqtikulad, dauzianebeli darCenila.<br />

191


uk||uÀTu ara Ã(o)rc | iyo, ioseb vin wa|riyvana da ivlt|oda egÂbted?<br />

da | uk(uÀ)Tu ara R(merT)i iy|o, vis z(ed)a aResr|ulos: `egÂbtiT | uwodo<br />

Zesa Ce|msa~?<br />

uk(uÀ)Tu ar|a Ã(o)rc iyo, i(ova)ne | vis 150 naTelsca? da uk(uÀ)Tu ara |<br />

R(merT)i iyo, m(a)m(a)Á z(e)ciT vis|TÂs ityoda: `ese a|rs Ze C(em)i<br />

sayuare|li~?<br />

uk(uÀ)Tu ara | Ã(o)rc iyo, vin ima251v||252rrxvida da Sioda | udabnos? da<br />

u|k(uÀ)Tu ara R(merT)i iyo, | ang(e)l(o)zni vissa mo|vides da hmsax|urebdes?<br />

uk(uÀ)T|u ara Ã(o)rc iyo, | vin miiwoda qor|wilsa kanas gali|leaÁssa?<br />

da uk|uÀTu ara R(merT)i iy|o, vin wyali RÂn|od gardaaqcia? |<br />

uk(uÀ)Tu ara Ã(o)r|c iyo, purni vi|sTa ÃelTa miece|modes? uk(uÀ)Tu<br />

a||ra R(merT)i iyo, vin g(a)na|ZRna mciriTa puriTa | aTaseulni erni<br />

u|dabnosa z(ed)a?<br />

uku|eTu ara Ã(o)rc 151 iyo 152 , | navsa S(in)a vin mZina|re iyo? da uk(uÀ)Tu<br />

| ara R(merT)i iyo, qar|Ta da zRuasa vin | Sehrisxvida?<br />

uk|uÀTu ara k(a)ci 153 [iyo], Ã(o)rc 154 , | simon fariseveli | vis T(an)a<br />

iserebda? | da uk{uÀ}Tu ara R(merT)i iyo, | codvilisa dedak(a)cisa |<br />

codvaTa vin miute|obda?<br />

150 sityvis pirvel or grafemas – vi Soris Tavdapirvelad erTi ucnobi grafema unda<br />

yofiliyo gamoyvanili, romelic, furclis momcro, oTxkuTxa fragmentTan erTad,<br />

Tavad nikoloz nikrais mier, raRac basri iaraRiT Cans amokveTili. amasTan,<br />

aRsaniSnavia isic, rom kaligrafs es sakmaod rTuli teqnikuri operacia metad<br />

faqizad Seusrulebia da 251v-ze qaRaldis zedapiri ise Txel fenad amoukveTavs, rom<br />

251r-s Sesaba<strong>misi</strong> adgili, praqtikulad, dauzianebeli darCenila.<br />

151 sityvis win Tavdapirvelad sami (?) ucnobi grafema unda yofiliyo gamoyvanili,<br />

romlebic, furclis momcro, oTxkuTxa fragmentTan erTad, Tavad nikoloz nikrais<br />

mier, raRac basri iaraRiT Cans amokveTili. amasTan, aRsaniSnavia isic, rom kaligrafs<br />

es sakmaod rTuli teqnikuri operacia metad faqizad Seusrulebia da 252r-ze qaRaldis<br />

zedapiri ise Txel fenad amoukveTavs, rom 252v-s Sesaba<strong>misi</strong> adgili, praqtikulad,<br />

dauzianebeli darCenila.<br />

152 sityva mTlianad mogvianebiT aris Camatebuli, nikoloz nikraisave xeliT.<br />

Sesrulebulia striqonis Sua xazSi, 252r-s marjvena svetis V striqonSi. aRsaniSnavia<br />

isic, rom Camatebuli sityvis grafemebi ufro mcire zomisaa da gakruli xeliT,<br />

Tanac, ZiriTadi teqstisagan gansxvavebuli, wvrilwveriani kalmiT aris naweri. rac<br />

Seexeba Camatebuli sityvis melnis fers, is ZiriTadi teqstis identuria.<br />

153 am sityvis adgilas Tavdapirvelad sami (?) ucnobi grafema unda yofiliyo gamoyvanili,<br />

romlebic furclis momcro, oTkuTxa fragmentTan erTad, Tavad nikoloz nikrais<br />

mier, raRac basri iaraRiT Cans amokveTili. amasTan, aRsaniSnavia isic, rom kaligrafs<br />

es sakmaod rTuli teqnikuri operacia metad faqizad Seusrulebia da 252r-ze qaRaldis<br />

zedapiri ise Txel fenad amoukveTavs, rom 252v-s Sesaba<strong>misi</strong> adgili, praqtikulad,<br />

dauzianebeli darCenila. mogvianebiT (?), zustad am adgilas vinme ucnob pirs (ara<br />

vlase urbnels!) Ria Savi feris melniT sami nusxuri grafema _ k(a)ci dauweria,<br />

oRond, imgvarad, rom axlad dawerili sityvisaTvis qaragmis niSnad, Tavdapirveli,<br />

192


uk|(uÀ)Tu ara 252r||252v Ãorc iyo, mgzav|robiTa maSura|li jurRmulsa |<br />

z(ed)a vin iTxovda | wyalsa? da uk|uÀTu ara R(merT)i i|yo, cxovelsa |<br />

wyalsa samarite|lsa vin miscemda | da amxilebda?<br />

uk(uÀ)Tu ara Ã(o)rc | iyo, k(a)cisa samose|lsa vin Seimos|da? da<br />

uk(uÀ)Tu a|ra R(merT)i iyo, visisa | samoslisag(a)n gam|ovidodes Zalni? ||<br />

uk(uÀ)Tu ara Ã(o)rc | iyo, v(iTa)r hnerwyua | q(ue)y(a)nasa? da uk(uÀ)Tu<br />

| ara R(merT)i iyo, TiÃi|sag(a)n v(iTa)r yo m(a)n aR|xilvaÁ T(ua)lTaÁ? |<br />

uk(uÀ)Tu ara Ã(o)rc | iyo, saflavsa z(ed)a | lazaressa vin ti|roda?<br />

da uk(uÀ)Tu | ara R(merT)i iyo, oTx|isa dRisa mkudari | visiTa<br />

brZ(a)nebiTa | gamovidoda?<br />

uk(uÀ)Tu ara Ã(o)rc | iyo, kicusa z(ed)a vin | mjdomare iyo? 252v||253r<br />

da uk(uÀ)Tu ara R(merT)i | iyo, erni did(e)biT | vissa migebebad |<br />

g(a)nvidodes?<br />

uk|uÀTu ara Ã(o)rc iy|o, h(u)ri(a)Ta vin Sei|pyres? uk(uÀ)Tu a|ra<br />

R(merT)i iyo, vin ubr|Zana miwasa da pir|sa z(ed)a dascna ig(i)ni? |<br />

uk(uÀ)Tu ara Ã(o)rc | iyo, w(inaS)e samsjavr|oÁsa vin wardg|omil iyo?<br />

da uk|uÀTu ara R(mer)T{i} iy|o, vin CuenebiT | aSinebda colsa ||<br />

pilatessa?<br />

uk(uÀ)Tu | ara Ã(o)rc iyo, yuri|mliscemaTa vin Tavs | idebda?<br />

uk(uÀ)Tu ara | R(merT)i iyo, p(e)tres m(ie)r mo|kueTilsa m(a)s yursa | vin<br />

g(a)namrTelebda 155 | da adgilsave TÂssa | k(uala)d agebda?<br />

uk(uÀ)Tu | ara Ã(o)rc iyo, vism(a)n | pirm(a)n Seiwynarna | nerwyuvani?<br />

da u|k(uÀ)Tu ara R(merT)i iyo, s(u)li w(mida)Á pirebsa mociq(u)lTa|sa vin<br />

STahbera? |<br />

nikoloz nikraiseuli teqstidan SemorCenili klaknili xazi dautovebia. traqtatis<br />

es, mogvianebiT Sesrulebuli fragmenti winamdebare naSromSi, vlase urbnelis xeliT<br />

dawerili mravalricxovani adgilebis msgavsad, agreTve, damuqebis gareSe da marjvniv<br />

gadaxrili saxiT gvaqvs gamoyofili.<br />

154 sityva mTlianad mogvianebiT aris Camatebuli, nikoloz nikraisave xeliT. Sesrulebulia<br />

252r-s marjvena svetis XI striqonSi. aRsaniSnavia, isic, rom Camatebuli grafemebi<br />

ufro mcire zomisaa da gakruli xeliT, Tanac, ZiriTadi teqstisagan gansxvavebuli,<br />

wvrilwveriani kalmiT aris naweri. rac Seexeba Camatebuli grafemebis melnis<br />

fers, is ZiriTadi teqstis identuria.<br />

155 sityvis bolos Tavdapirvelad orwertili yofila dasmuli, romelic, Tavad<br />

nikoloz nikrais marjvniv gadrekili vertikaluri xaziT gauerTianebia da am gziT,<br />

erTi didi zomis mZime miuRia.<br />

193


uk(uÀ)Tu ara Ã(o)rc iyo, | vis g(a)nsZuarces sam[o]253r||253vseli da<br />

g(a)niyves 156 | mÃedarTa? da | uk(uÀ)Tu | ara R(merT)i iyo, | vissa<br />

j(ua)rcumasa | dabnelda mze?<br />

u|kuÀTu ara Ã(o)r|c iyo, j(uars)a z(ed)a vin | damokidebul iyo? |<br />

da 157 uk(uÀ)Tu ara 158 R(merT)i iyo, vin 159 Se|aryia q(ue)y(a)n(a)Á safu|Zve-<br />

liT(u)rT?<br />

u|k(uÀ)Tu ara Ã(o)rc i|yo, visni Ãelni | SeemsWualnes da | ferÃni<br />

samsWu|liTa? da uk(uÀ)Tu | ara R(merT)i iyo, taZ||risa kretsabmeli |<br />

v(iTa)r g(a)nipeboda da 160 | kldeni daizuleo|des?<br />

uk(uÀ)Tu ara | Ã(o)rc iyo, visi gu|erdi g(a)napo lax|uarm(a)n da<br />

garda|moÃda sisxli da | wyali? da uku|eTu ara R(merT)i iyo, | visisa<br />

Ãmisa sme|niTa SeZrwunda | j(o)j(o)x(e)Ti?<br />

uk(uÀ)Tu | ara Ã(o)rc 161 iyo, | vissa 162 pirsa miup|yres Zmari da<br />

na|vReli? da ukuÀ253v||254rTu ara R(merT)i iyo, | Seyenebulni mku|darni<br />

visiTa brZa|nebiTa gamovido|des?<br />

156 sityvis bolos Tavdapirvelad orwertili da mZime unda yofiliyo gamoyvanili.<br />

odnav mogvianebiT, nikoloz nikrais, punqtuaciis niSanSi erTgvari cvlileba<br />

Seutania, orwertilis wertilebi marjvniv gadrekili vertikaluri xaziT<br />

gauerTianebia da am gziT, erTi didi zomis mZime miuRia.<br />

157 sityvis orive grafema mTavrul sazedao asoebs warmoadgens. pirveli grafema _ d<br />

didi zomisaa (5,4 X 10,9 sm.) <strong>misi</strong> konturebi jer wvrilwveriani kalmiTa da yavisferi<br />

melniT aris moxazuli, Semdgom ki – singuriT Seferadebuli. Sesrulebulia 253v-s<br />

marcxena aSiaze, marcxena svetis III-XI striqonebis gaswvriv. meore grafema – a,<br />

agreTve, didi zomisaa (3,6 X 4,2 sm.) da mTlianad yavisferi melniT aris Sesrulebuli.<br />

aRsaniSnavia isic, rom es ukanaskneli SewiaRebulia pirveli mTavruli grafemis – d<br />

qveda rkalSi.<br />

158 sityvis pirveli ori grafema _ ar da mis win Sesrulebuli sityva _ uk(uÀ)Tu svetidan<br />

marcxniv aris gasuli da 253v-s marcxena aSiaze gamoyvanili mTavruli sazedao<br />

asos _ d qveda rkalSia Cawerili. amasTan, sityvis _ uk(uÀ)Tu pirveli sami grafema<br />

imavdroulad moqceulia meore mTavruli sazedao asos _ a marjvniv gaxsnil mucelSi,<br />

romelic, Tavis mxriv, agreTve, mTavruli grafemis _ d qveda rkalSia Sesrulebuli.<br />

159 amave sityvis meore grafema – i mogvianebiT aris Camatebuli, nikoloz nikraisave<br />

xeliT. Sesrulebulia striqonis qveda xazSi. axlavs ramdenime wertili, romlebic<br />

miuTiTeben im adgilze, sadac nagulisxmevi iyo grafemis aRdgena. aRsaniSnavia isic,<br />

rom Camatebuli grafema ufro mcire zomisaa da gakruli xeliT, Tanac, ZiriTadi<br />

teqstisagan gansxvavebuli, wvrilwveriani kalmiT aris naweri.<br />

160 sityvis win Tavdapirvelad dasmuli iyo orwertili, romlis zeda wertilidanac Tavad<br />

nikoloz nikrais marcxniv gadrekili, vertikaluri xazi `ausrolia~ da am gziT,<br />

zeviT abrunebuli mZime miuRia. rac Seexeba orwertilis qveda wertils, masze<br />

kaligrafs sityvis pirveli nusxuri grafemis – d qveda rkali gadautarebia.<br />

161 sityvis win Tavdapirvelad ori (?) ucnobi grafema unda yofiliyo gamoyvanili, romlebic,<br />

furclis momcro, oTxkuTxa fragmentTan erTad, Tavad nikoloz nikrais mier,<br />

raRac basri iaraRiT Cans amokveTili. amasTan, aRsaniSnavia isic, rom kaligrafs es<br />

sakmaod rTuli teqnikuri operacia metad faqizad Seusrulebia da 253v-ze qaRaldis<br />

194


uk(uÀ)Tu a|ra Ã(o)rc iyo, vin | Ãmobda: `R(merT)o, R(merT)o | C(e)mo,<br />

r(a)ÁsaTÂs da|miteve~? da uk{uÀ}Tu | ara R(merT)i iyo, ~m(a)m(a)o, | Seundve<br />

amaT ~ , _ | vin aRmoTqua? |<br />

uk(uÀ)Tu ara Ã(o)r|c iyo, j(uars)a z(ed)a, ava|zakTa T(an)a, vin |<br />

damokidebul iyo? | da uk(uÀ)Tu ara R(merT)i || iyo, avazaksa j(uars)a<br />

z(ed)a | v(iTa)r etyoda: `dRes Ce|m Tana iyo samoTxe|sa S(in)a~?<br />

uk(uÀ)Tu ara | Ã(o)rc iyo, i(o)s(e)b da nik|odemos vin SezuZ|rnes da<br />

dahfles? | da uk(uÀ)Tu ara R(merT)i | iyo, vin ars, r(ome)li | aRdga<br />

mesamesa dResa? |<br />

uk(uÀ)Tu ara Ã(o)rc 163 | iyo, m(o)c(i)q(u)lTa qorsa | z(ed)a vin ixiles da<br />

g(a)ni|xiles? da uk{uÀ}Tu a|ra R(merT)i iyo, v(iTa)r kar|Ta ÃSulTa Sevi|da?<br />

ukuÀTu ara 254r||254v Ã(o)rc iyo, visTa | samsWualTa wy|lulebani gamo|iZi-<br />

na Toma? da | uk(uÀ)Tu ara R(merT)i iyo, | vin Tqua sity(u)aÁ ese, | v(iTarme)d:<br />

`mixile me da gr|wams, net(a)r iyvnen, | r(omel)Ta ara uxila|v da vhrwmene~? |<br />

uk(uÀ)Tu ara Ã(o)rci | iyo, tbasa z(ed)a tibe|riisasa vin Wama? | da<br />

uk(uÀ)Tu ara R(merT)i | iyo, visiTa brZa|nebiTa aRivsnes | badeni?<br />

uk(uÀ)Tu a||ra Ã(o)rc iyo, ang(e)l(o)z|Ta da m(o)c(i)q(u)lTa visi |<br />

ixiles am(a)Rleb(a)Á? | da uk(uÀ)Tu ara R(merT)i | iyo, cam(a)n da<br />

q(ue)y(a)na|m(a)n vis T(a)y(ua)nis sces? |<br />

uk(uÀ)Tu ara Ã(o)rci | iyo, naw{i}l sadme | iyo cx(o)r(e)b(a)Á C(ue)ni? |<br />

a(rame)d 164 W(eSmari)t (a)rs, r(ome)lsa aRviare|bT, v(iTarme)d Ze<br />

R(mrTisa)Á Ze k(a)cis | iqmna, asulis(a)g(a)n k(a)cisa, | Ã(o)rciTa, r(ome)l<br />

misg(a)n Seimo|sna da ese ars q(rist)e, mx|ol{o}dSobili Ze da si|ty(ua)Á<br />

R(mrTisa)Á, r(om)lis(a)Á ars | d(ide)b(a)Á, s(u)f(e)v(a)Á da simtkice, | aw da<br />

uk(uniT)i uk(unisadmd)e, a(me)n.<br />

zedapiri iseT Txel fenad amoukveTavs, rom 253r-s Sesaba<strong>misi</strong> adgili, praqtikulad,<br />

dauzianebeli darCenila.<br />

162 sityvis pirveli grafema – v gamosulia 253v-s marjvena svetis marcxena kididan.<br />

163 am sityvasa da mis win Sesrulebul sityvas _ ara Soris Tavdapirvelad grafema _ i<br />

yofila gamoyvanili. igi odnav mogvianebiT imave nikoloz nikrais mier aris<br />

gadaxazuli.<br />

164 sityvis orive grafema – a(rame)d mTavrul sazedao asoebs warmoadgens. pirveli grafema<br />

– a saSualo zomisaa (2,3 X 3,4 sm.) da singuriT aris naweri. Sesrulebulia 254v-s<br />

marjvena svetis marcxniv, IX-XI striqonebs gaswvriv. meore grafema – d SedarebiT mcire<br />

zomisaa (0,9 X 0,9 sm.) da mTlianad yavisferi melniT aris gamoyvanili. aRsaniSnavia<br />

isic, rom es ukanaskneli SewiaRebulia pirveli mTavruli grafemis – a qveda rkalSi.<br />

grafemebs Soris, striqonis zeda xazSi, agreTve, yavisferi melniT aris dasmuli<br />

sakmaod didi zomis qaragmis niSani.<br />

195


d a s k v n a<br />

winamdebare naSromSi istoriul-wyaroTmcodneobiTi TvalsazrisiT<br />

aris Seswavlili venis erovnuli biblioTekis qarTuli xelnaweri wigne-<br />

bis koleqciaSi me-4 nomriT daculi krebuli, ufro zustad ki, am kre-<br />

bulSi Setanili erT-erTi Txzuleba da <strong>xelnaweris</strong> aSiebze Sesrulebu-<br />

li ocamde anderZ-minaweris teqsti.<br />

kvlevis Sedegad miRebuli daskvnebi, pirobiTad, or jgufad iyofa.<br />

aqedan, daskvnebis pirveli jgufi garejuli krebulisa da <strong>misi</strong> anderZ-mi-<br />

nawerebis arqeografiul-kodikologiuri Seswavlis Sedegebs moicavs. aq<br />

Ven.4-is xsenebul Txzulebasa da kolofonebze dayrdnobiT, axleburad<br />

aris warmoCenili garejis qvabovani savaneebis, ierusalimis qarTuli ko-<br />

loniisa da zogadad, saqarTvelos istoriis araerTi mniSvnelovani sakiT-<br />

xi; gamoTqmulia ramdenime axali mosazreba uSualod xelnawerTan da mis<br />

istorisTan dakavSirebuli sxvadasxva mniSvnelovani sakiTxebis Sesaxeb.<br />

daskvnebis meore jgufSi Tavmoyrilia garejuli krebulis xsenebuli<br />

Txzulebisa da <strong>xelnaweris</strong> anderZ-minawerebis istoriul-wyaroTmcodneo-<br />

biTi Seswavlis Sedegad mopovebuli istoriuli faqtebi.<br />

Tavdapirvelad warmovadgenT miRebuli ZiriTadi daskvnebis CamonaT-<br />

vals, xolo Semdgom odnav ufro vrclad SevexebiT maT.<br />

I. anderZ-minawerebis arqeografiul-kodikologiuri Seswavlis Ziri-<br />

Tadi Sedegebi:<br />

I.1. kvlevis Sedegad axleburad iqna gadaWrili Ven.4-is, rogorc<br />

xelnaweri krebulis, tipologiuri identifikaciis problema;<br />

I.2. gamovlinda garejuli krebulis gadamweris mier gadanusxuli<br />

kidev erTi xelnaweri;<br />

I.3. dazustda Ven.4-is wmida miwaze moxvedrisa da <strong>misi</strong> ierusalimis<br />

jvris monastridan gatanis qronologia;<br />

I.4. gairkva mRvdelmonazon besarion qiotiSvilis mier garejul<br />

krebulze Catarebuli sarestavracio samuSaoebis xasiaTi.<br />

196


II. <strong>xelnaweris</strong> anderZ-minawerebis istoriul-wyaroTmcodneobiTi Ses-<br />

wavlis ZiriTadi Sedegebi:<br />

II.1. dazustda saqarTvelos mefis giorgi III-is aRsaydrebis TariRi;<br />

II.2. gairkva garejeli moweseebis damokidebuleba monofiziti somexi<br />

momlocvelebisadmi;<br />

II.3. dadginda moqvis ucnobi episkoposis luka oZrxelis biografia;<br />

II.4. gamovlinda moqvis ucnobi mTavarepiskoposis ambrias saxeli;<br />

II.5. dadginda ierusalimis aRdgomis taZris moZRvris ioseb xuntus-<br />

Zis biografia;<br />

II.6. gairkva ucnobi artanujeli piligrimis giorgi lomas-Zis<br />

momlocvelobis faqti wmida miwaze;<br />

II.7. dadginda afxazeTis dasavleT saqarTvelos ucnobi kaTolikosis<br />

barTlomes biografia;<br />

II.8. dadginda Tbileli mTavarepiskoposis barnaba favlenisSvilis<br />

biografia;<br />

II.9. dadginda urbneli mTavarepiskoposis vlase saakasZis biografia;<br />

II.10. aRdgenil iqna afxazeTis sakaTolikoso rezidenciis biWvin-<br />

Tidan xobis monasterSi gadatanis procesi;<br />

II.11. dazustda dasavleT saqarTvelos kaTolikosis ilarionis<br />

zeobis qronologia;<br />

II.12. dadginda imereTis mefis bagrat IV-is asulisa da odiSis<br />

mTavris levan IV-is Tanamecxedris, gelaTeli monazonis TinaTin-yofili<br />

nino bagrationis biografia;<br />

II.13. gairkva guruli monazonis febronia xevariZis wmida miwaze<br />

momlocvelobis faqti;<br />

II.14. dadginda wmida miwasa da aTonis mTaze moRvawe mRvdelmona-<br />

zonis besarion-yofili benediqte qiotiSvilis biografia.<br />

axla ufro vrclad ganvixiloT aRniSnuli daskvnebi. daviwyoT<br />

pirveli jgufis ramdenime ZiriTadi daskvniT, romlebic, rogorc iTqva,<br />

saSualebas gvaZlevs, axleburad warmovaCinoT uSualod garejul kre-<br />

bulTan da mis istoriasTan dakavSirebuli sxvadasxva mniSvnelovani<br />

sakiTxebi.<br />

197


1940 wels grigol feraZem gamoTqva mosazreba, rom Ven.4 warmoad-<br />

genda mravalTavis tipis krebuls. mogvianebiT, aRniSnuli mosazreba<br />

ukritikod gaiziares vaxtang imnaiSvilma da darejan kldiaSvilma.<br />

winamdebare naSromSi grigol feraZis mosazrebis sapirispirod, dasabu-<br />

Tebuli gvaqvs, rom garejuli krebuli warmoadgens ara liturgikuli<br />

daniSnulebis mqone mravalTavs, sadac hagiografiuli da homiletikuri<br />

sakiTxavebi kalendruli wesis dacviT aris dalagebuli, aramed arali-<br />

turgikuli xasiaTis krebuls, romelic Sedgeba yovelgvari kalendruli<br />

wesis gareSe dalagebuli hagiografiuli, homiletikuri, apokrifuli,<br />

egzegetikuri, dogmatikur-polemikuri, bibliur-himnografiuli da<br />

istoriul-qronografiuli Txzulebebisagan. aRniSnul daskvnas sakmaod<br />

didi mniSvneloba aqvs qarTuli xelnaweri krebulebiT dainteresebuli<br />

mkvlevrebisaTvis, romlebic Ven.4-s aqamde mravalTavis tipis xelnawerad<br />

miiCnevdnen da krebulebis srulebiT sxva jgufSi ganixilavdnen.<br />

qarTul istoriografiaSi bolo dromde miRebuli iyo mosazreba,<br />

rom Ven.-is gadamwers, mxatvar-kaligraf nikoloz nikrais gadanusxuli<br />

hqonda mxolod erTi xelnaweri. winamdebare naSromSi dadgenili gvaqvs,<br />

rom nikoloz nikrais garejuli krebulis garda, gadawerili hqonda<br />

meore xelnaweric _ TbilisSi, xelnawerTa erovnul centrSi daculi wm.<br />

ioane sinelis `klemaqsi~, igive H-1669. amrigad, Ven.4-isa da H-1669-is sa-<br />

xiT, xelT gvaqvs garejis samonastro skriptoriumidan gamosuli ara<br />

erTi, rogorc es aqamde iyo miRebuli, aramed ori uZvelesi xelnaweri<br />

wigni, romelTa Sedgenilobasa Tu calkeul teqstebze dakvirvebas SeuZ-<br />

lia, sakmaod naTeli warmodgena Segviqmnas iseTi bundovani sakiTxebis<br />

Sesaxeb, rogoricaa XII saukunis garejeli mamebis samonastro yofa da<br />

adgilobriv monastrebSi mimdinare samwignobre procesebi.<br />

1940 wels grigol feraZem gamoTqva mosazreba, rom garejuli<br />

krebuli 1570 wlisaTvis ukve gadatanili iyo wmida miwaze. <strong>misi</strong>ve<br />

dakvirvebiT, xelnaweri ramdenime saukunis ganmavlobaSi inaxeboda<br />

ierusalimis jvris monasterSi, saidanac is 1864-1883 wlebSi gaitanes.<br />

winamdebare naSromSi Cven dazustebuli gvaqvs grigol feraZis<br />

aRniSnuli mosazrebebi. kerZod ki, dadgenili gvaqvs, rom Ven.4 wmida<br />

miwaze gadatanili iyo ara 1570 wels, aramed gacilebiT ufro adre, sul<br />

198


mcire, 1363 wlamde mainc. garda amisa, garkveuli gvaqvs isic, rom<br />

garejuli krebuli ierusalimis jvris monastridan gatanili iyo ara<br />

1864-1883 wlebSi, aramed 1845-1883 wlebSi. aRniSnul daskvnebs didi mniS-<br />

vneloba aqvs aramxolod Ven.4-is, aramed zogadad saqarTvelosa da wmida<br />

miwis urTierTobebis istoriisaTvisac. marTlac, am daskvnebidan naTlad<br />

Cans, rom garejuli krebulis aSiebze 1363-1845/1883 wlebSi Sesrulebuli<br />

uklebliv yvela kolofonis damweri piradad imyofeboda wmida miwaze.<br />

1940 wels grigol feraZem gamoTqva zogadi xasiaTis mosazreba, rom<br />

1864 wels Ven.4 safuZvlianad ganaaxla mRvdelmonazonma besarion qio-<br />

tiSvilma. aRniSnuli mosazrebis sapirispirod, winamdebare naSromSi<br />

dadgenili gvaqvs, rom mRvdelmonazonma besarion qiotiSvilma garejuli<br />

krebuli ganaaxla ara 1864 wels, aramed gacilebiT ufro adre, 1813-1814<br />

wlebSi. garda amisa, grigol feraZisagan gansxvavebiT, SeZlebisdagvarad<br />

dakonkretebuli gvaqvs besarion qiotiSvilis mier Catarebuli sarestav-<br />

racio samuSaoebis ZiriTad etapebic: danestianebuli <strong>xelnaweris</strong> daSla;<br />

furclebis gaSroba-gamzeureba; Wiisagan daxrul-daCvretili furclis<br />

kideebis sarestavracio qaRaldiT gamagreba; furclebis gadaTvla; dabo-<br />

los, <strong>xelnaweris</strong> akinZva. aRniSnul daskvnebs didi mniSvneloba aqvs besari-<br />

on qiotiSvilis mier aramxolod Ven.4-ze, aramed wmida miwis sxva qarTul<br />

xelnawerebze Catarebuli sarestavracio samuSaoebis xasiaTis dasadgenad,<br />

romlis Sesaxebac aqamde, praqtikulad, araferi iyo cnobili.<br />

gadavideT Cvens mier miRebuli daskvnebis meore jgufze, sadac Ven.4-<br />

is erT-erT Txzulebasa da mis anderZ-minawerebze dayrdnobiT, rogorc<br />

ukve mivuTiTebdiT, warmodgenilia mTeli rigi axali mosazrebebi wmida<br />

miwis qarTuli koloniisa da zogadad, saqarTvelos istoriis sxvadasxva<br />

mniSvnelovani sakiTxebis Sesaxeb. movitanT ramdenime ZiriTad daskvnas.<br />

1913 wels ivane javaxiSvilma XII-XIV saukuneebis xuT werilobiT<br />

Zeglze dayrdnobiT, gamoTqva mosazreba, rom saqarTvelos mefis giorgi<br />

III-is aRsaydrebas adgili hqonda 1156 wels. mogvianebiT qarTulma<br />

istoriografiam srulad gaiziara es mosazreba. winamdebare naSromSi<br />

ivane javaxiSvilis mier gamoyenebul xuTi werilobiT wyaros garda,<br />

damatebiT movixmeT XII saukunis ori sxva Zegli, maT Soris, garejuli<br />

krebulis anderZi da am Svidi werilobiTi wyaros kritikuli analizis<br />

199


safuZvelze, davadgineT, rom giorgi III saqarTvelos samefo taxtze<br />

avida ara 1156 wels, rogorc es aqamde iyo miRebuli, aramed _ 1157 wels.<br />

miRebul daskvnas didi mniSvneloba aqvs aramxolod giorgi III-is, aramed<br />

<strong>misi</strong> mamis, demetre I-isa da Zmis, daviT V-is mefobis qronologiasTan<br />

dakavSirebuli mTeli rigi bundovani sakiTxebis garkvevisaTvis.<br />

winamdebare naSromSi erT-erTi umTavresi adgili uWiravs XIV-XIX<br />

saukuneebSi saqarTvelosa da wmida miwaze moRvawe istoriuli pirebis<br />

biografiuli portretebis rekonstruqcias. aRniSnuli biografiuli<br />

portretebi, ZiriTadad, damyarebulia garejuli krebulis minawerebze,<br />

Tumca calkeuli detalebis dadgenisa da dazustebis mizniT, damatebiT<br />

gamoyenebulia sxva mravalferovani saistorio masalac: istoriuli<br />

dokumentebi, epigrafikuli Zeglebi, xelnawerTa anderZ-minawerebi da sxv.<br />

istoriul pirTa Cvens mier rekonstruirebuli biografiuli<br />

portretebi saSualebas gvaZlevs, samecniero sazogadoebas warmovudgi-<br />

noT aqamde ucnobi an naklebad cnobili istoriuli pirebi: moqvis<br />

ucnobi episkoposi luka oZrxeli (XIV s.); ierusalimis aRdgomis taZris<br />

moZRvari ioseb xuntusZe (XV s.); ucnobi artanujeli piligrimi giorgi<br />

lomas-Ze (XV s.); afxazeTis ucnobi kaTolikosi barTlome (XV-XVI ss.);<br />

Tbileli mTavarepiskoposi barnaba favlenisSvili (XVI s.); urbneli<br />

mTavarepiskoposi vlase saakasZe (XVI s.); imereTis mefis bagrat IV-is<br />

asuli da odiSis mTavris levan IV dadianis Tanamecxedre, gelaTeli<br />

monazoni TinaTin-yofili nino (XVII-XVIII ss.); ierusalimsa da aTonis<br />

mTaze moRvawe mRvdelmonazoni besarion-yofili benediqte qiotiSvili<br />

(XVIII-XIX ss.) da sxv.<br />

aq CamoTvlili TiToeuli piris biografia saSualebas iZleva,<br />

aramxolod Tvali gavadevnoT ama Tu im piris cxovreba-moRvaweobis<br />

calkeul etapebs, aramed konkretuli biografiuli portretis daxmare-<br />

biT, garkveuli warmodgena SeviqmnaT Sesabamis qronologiur monakveTsa<br />

Tu geografiul sivrceSi mimdinare sxvadasxva istoriul procesebzec.<br />

magaliTisaTvis aviRoT afxazeTis kaTolikosi barTlome.<br />

am ukanasknelTan dakavSirebuli istoriuli masalis Seswavla<br />

aCvenebs, rom barTlome moRvaweobda XV saukunis II naxevarsa da XVI<br />

saukunis I mexuTedSi. Cvens mier moZiebuli XV saukunis istoriuli<br />

200


dokumentebidan irkveva, rom barTlome daaxloebiT 1484-1488 wlebSi<br />

caiSis saepiskoposo kaTedras ganagebda, 1488 wlisaTvis ki dasavleT<br />

saqarTvelos saeklesio ierarqiaSi kidev ufro maRal Tanamdebobas,<br />

quTaisis mTavarepiskoposobas flobda. amis Semdeg barTlomes saxeli<br />

mxolod garejuli krebulis minawerSi gvxvdeba, saidanac vigebT, rom<br />

man saeklesio ierarqiaSi aRmasvla ganagrZo da daaxloebiT 1488-1519<br />

wlebSi dasavleT saqarTvelos eklesiis saWeTmpyroblis, afxazeTis<br />

kaTolikosis saydaric daikava. daaxloebiT amave 1488-1519 wlebSi<br />

kaTolikosma barTlomem wmida miwaze imogzaura da ierusalimis erT-erT<br />

qarTul savaneSi daculi Ven.4-is aSiaze sakuTari xeliT Seasrula<br />

savedrebeli minaweris teqsti.<br />

rogorc vxedavT, Cvens mier rekonstruirebuli biografiuli<br />

portreti marTlac sainteresod warmogvidgens XV-XVI saukuneebis erT-<br />

erTi qarTveli sasuliero ierarqis cxovreba-moRvaweobis ZiriTad<br />

etapebs. xolo Tu aqve imasac gavixsenebT, rom qarTuli istoriografia<br />

aqamde saerTod ar icnobda arc barTlomes kaTolikosobis faqts da<br />

arc <strong>misi</strong> wmida miwaze momlocvelobis ambavs, maSin kidev ufro naTeli<br />

gaxdeba, Tu raoden didi mniSvneloba aqvs kaTolikosi barTlomesa da<br />

garejuli krebulis sxva kolofonebis istoriul-wyaroTmcodneobiT<br />

Seswavlas aramxolod ierusalimis qarTuli koloniis, aramed zogadad,<br />

saqarTvelos istoriisaTvis.<br />

dasasrul, kidev erTxel vubrundebiT Cvens mier rekonstruirebul<br />

istoriul pirTa portretebs da mokled aRvniSnavT, rom TiToeuli am<br />

rekonstruqciis farglebSi samecniero sazogadoebas vTavazobT mTel<br />

rig axal daskvnebsa da mosazrebebs XIV-XIX saukuneebis saqarTvelos<br />

istoriis iseT konkretul sakiTxebTan dakavSirebiT, rogoricaa: cixe-<br />

qalaqi oZrxis mosaxleobis momlocveloba vanis qvabebis monasterSi (1);<br />

oZrxeSi aRzrdili sasuliero piris, luka oZrxelis mier saepiskoposo<br />

kaTedris dakaveba moqvSi (2); luka moqvelis piligrimuli mogzauroba<br />

wmida miwaze da aq daculi qarTuli xelnawerebis moxilva (3); moqvis<br />

kidev erTi ucnobi episkoposis ambrias minaweri moqvis oTxTavis<br />

aSiebidan (4); ierusalimis aRdgomis taZris moZRvris ioseb xuntusZis<br />

ojaxis wevrTa vinaoba da <strong>misi</strong> samwignobre saqmianoba (5); `artanujelis~<br />

201


sapatio titulis mniSvneloba X-XI saukuneebsa da XIV saukuneSi (6);<br />

cixe-qalaq artanujis qarTuli qristianuli Temi da aq mosaxle<br />

calkeuli gvarebi (7); artanujSi mcxovrebi giorgi lomas-Zis<br />

momlocveloba wmida miwaze da aqauri qarTuli xelnawerebis gacnoba<br />

(8); lixTimerTSi mimdinare politikuri procesebi da maTi gavlena<br />

dasavleT saqarTvelos eklesiaze (9); afxazeTis sakaTolikoso<br />

rezidenciis gadatanis procesi biWvinTis kaTedridan jer xobis, xolo<br />

Semdeg gelaTis monasterSi (10); afxazeTis ucnobi kaTolikosis<br />

ilarionis moRvaweoba (11); imereTis mefis bagrat IV-is asulis TinaTin<br />

bagrationis odiSis mTavar levan IV dadianze qorwinebis TariRi (12) da<br />

maTi ojaxis wevrTa vinaoba (13); levan IV dadianis gardacvaleba da<br />

TinaTin bagrationis ninos saxeliT Semonazvneba gelaTis monasterSi<br />

(14); TinaTin-yofili nino bagrationis gaparva raWaSi myof qarTlis mefe<br />

vaxtang VI-sTan da masTan erTad, ruseTs gamgzavreba (15); TinaTin-yofili<br />

ninos Tanamosagris, guruli monazonis febronia xevariZis<br />

momlocveloba wmida miwaze (16) da sxv.<br />

Mmopovebuli faqtebi mniSvnelovani detalebiT avsebs saqarTvelos<br />

istoriis narativs. vinaidan swored amgvari detalebi aniWebs warsulis<br />

reprezentacias gansakuTrebul cxovelmyofelobas. gamovTqvamT imeds,<br />

rom Cvens mier winamdebare naSromSi miRebuli rogorc pirveli, ise<br />

meore jgufis daskvnebi saintereso da anggariSgasawevi iqneba samecniero<br />

sazogadoebisaTvis.<br />

202


damowmebuli literatura<br />

abdalaZe 1979: abdalaZe al. somxuri wyaroebi. wgn. saqarTvelos isto-<br />

riis narkvevebi. tomi III. saqarTvelo XI-XV saukuneebSi. Tbilisi:<br />

gamomcemloba `sabWoTa saqarTvelo~, 1979.<br />

abramiSvili 1972: abramiSvili g. daviT garejelis cikli qarTul kedlis<br />

mxatvrobaSi. Tbilisi: gamomcemloba `xelovneba~, 1972.<br />

abulaZe 1973a: abulaZe i. qarTuli weris nimuSebi. paleografiuli albomi.<br />

meore Sevsebuli gamocema. Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1973.<br />

abulaZe 1973b: abulaZe i. Zveli qarTuli enis leqsikoni (masalebi). Tbi-<br />

lisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1973.<br />

asaTiani 1936: asaTiani l. Zveli saqarTvelos poeti qalebi. gamokvleva<br />

da teqstebi. Tbilisi: cekavSiris stamba, 1936.<br />

asaTiani 2003: asaTiani q. `nisimes cxovrebis~ XII saukunis ucnobi qarTu-<br />

li nusxis Sesaxeb (winaswari cnobebi). kreb.: mravalTavi. filologi-<br />

ur-istoriuli Ziebani. XX. Tbilisi: [gamomcemloba miTiTebuli ar<br />

aris], 2003.<br />

axalaZe 1998: axalaZe l. qarTuli epigrafikuli Zeglebi afxazeTSi. IX-<br />

XVII saukuneebi. disertacia istoriis mecnierebaTa kandidatis samec-<br />

niero xarisxis mosapoveblad. Tbilisi: [<strong>xelnaweris</strong> uflebiT], 1998.<br />

axali qarTlis cxovreba 1959: axali qarTlis cxovreba. mesame teqsti.<br />

wgn.: qarTlis cxovreba. teqsti dadgenili yvela ZiriTadi xelna-<br />

weris mixedviT s. yauxCiSvilis mier. tomi II. Tbilisi: gamomcemloba<br />

`sabWoTa saqarTvelo~, 1959.<br />

badriZe 1973: badriZe S. saqarTvelo da jvarosnebi. Tbilisi: gamomcem-<br />

loba `mecniereba~, 1973.<br />

baileTi 1997: baileTi. wgn.: saqarTvelo. enciklopedia. 1. Tbilisi: [gamom-<br />

cemloba miTiTebuli ar aris], 1997.<br />

basili ezosmoZRuari 1959: basili ezosmoZRuari. cxovreba mefeT-mefisa<br />

Tamarisi. wgn.: qarTlis cxovreba. teqsti dadgenili yvela ZiriTadi<br />

<strong>xelnaweris</strong> mixedviT s. yauxCiSvilis mier. tomi II. Tbilisi: gamom-<br />

cemloba `sabWoTa saqarTvelo~, 1959.<br />

203


atoniSvili vaxuSti 1973: batoniSvili vaxuSti. aRwera samefosa saqar-<br />

Tvelosa. wgn.: qarTlis cxovreba. tomi IV. teqsti dadgenili yvela<br />

ZiriTadi <strong>xelnaweris</strong> mixedviT s. yauxCiSvilis mier. Tbilisi: gamom-<br />

cemloba `sabWoTa saqarTvelo~, 1973.<br />

baqraZe 1864: Бакрадзе Д. Сванетiя. Сб. Записки Кавказскаго Отдела Императорскаго<br />

Русскаго Географическаго Общества. Книга VI. Тифлисъ: Типографiи Главнаго<br />

Управления Наместника Кавказскаго и Военно-походной главнаго штаба Кавказской<br />

Армии, 1864.<br />

baqraZe ... 1961: baqraZe a., bregaZe T., metreveli el., SaniZe m. (redaqtore-<br />

bi). qarTul xelnawerTa aRweriloba, yofili qarTvelTa Soris<br />

wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogadoebis (S) koleqciisa. tomi II.<br />

Tbilisi: saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiis gamomcemloba, 1961.<br />

baxtaZe 2003: baxtaZe m. erisTavobis instituti saqarTveloSi. Tbilisi:<br />

gamomcemloba `artanuji~, 2003.<br />

beraZe 1999a: beraZe T. odiSis saerisTavo. wgn.: samegrelo, kolxeTi, odiSi<br />

(arqeologiis, enaTmecnierebis, istoriis, xuroTmoZRvrebisa da eTno-<br />

logiis narkvevebi). Tbilisi-zugdidi: gamomcemloba `inteleqti~, 1999.<br />

beraZe 1999b: beraZe T. odiSis samTavro dadian-CiqovanTa dinastiis mmar-<br />

Tvelobis xanaSi. XVII saukunis miwurulidan XVIII saukunis damde-<br />

gamde. wgn.: samegrelo, kolxeTi, odiSi (arqeologiis, enaTmecnie-<br />

rebis, istoriis, xuroTmoZRvrebisa da eTnologiis narkvevebi). Tbi-<br />

lisi-zugdidi: gamomcemloba `inteleqti~, 1999.<br />

beraZe 2000: beraZe T. odiSis mTavarTa qronologiuri sia. Jurn.: analebi.<br />

#2. Tbilisi: ivane javaxiSvilis saxelobis istoriisa da eTnolo-<br />

giis institutis gamomcemloba `mematiane~, 2000.<br />

beraZe 1989: Берадзе Т. Мореплавание и морская торговля в средневековой Грузии.<br />

Тбилиси: Издательство `Мецниереба~, 1989.<br />

beriZe 1943: beriZe v. winarexi-gomisjvari-sasxori. Jurn.: saqarTvelos ssr<br />

mecnierebaTa akademiis moambe. tomi IV. #6. Tbilisi: saqarTvelos<br />

ssr mecnierebaTa akademiis gamomcemloba, 1943.<br />

beriZe 1967: beriZe v. Zveli qarTveli ostatebi. Tbilisi: gamomcemloba<br />

`sabWoTa saqarTvelo~, 1967.<br />

204


eriZe 1973: beriZe v. xobis taZris istoriisaTvis. kreb.: macne. istoriis,<br />

arqeologiis, eTnografiisa da xelovnebis istoriis seria. 2.<br />

Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1973.<br />

berJe 1868: Берже А. (редактор). Акты собранные Кавказскою Археографическою<br />

Коммиссiею. Архивъ Главнаго Управленiя Наместника Кавказскаго. Томъ II.<br />

Тифлисъ: Типографiя Главнаго Управленiя Наместника Кавказскаго, 1868.<br />

berZeniSvili 1964: berZeniSvili n. saqarTvelos istoriis sakiTxebi. wigni<br />

I. istoriuli geografia. Tbilisi: saqarTvelos ssr mecnierebaTa<br />

akademiis gamomcemloba, 1964.<br />

berZeniSvili 1971a: berZeniSvili n. dasavleT saqarTvelos saeklesio<br />

weswyobileba. afxazeTis kaTalikosi XIII-XV saukuneebSi. wgn.: berZe-<br />

niSvili n. saqarTvelos istoriis sakiTxebi. wigni V. Tbilisi: ga-<br />

momcemloba `mecniereba~, 1971.<br />

berZeniSvili 1971b: berZeniSvili n. dasavleT saqarTvelos saeklesio<br />

weswyobileba XIV-XVIII saukuneebSi. wgn.: berZeniSvili n. saqarTve-<br />

los istoriis sakiTxebi. wigni V. Tbilisi: gamomcemloba `mecniere-<br />

ba~, 1971.<br />

berZeniSvili 1973: berZeniSvili n. saqarTvelo XI-XVIII saukuneebSi. wgn.:<br />

berZeniSvili n. saqarTvelos istoriis sakiTxebi. wigni VI. Tbilisi:<br />

gamomcemloba `mecniereba~, 1973.<br />

berZeniSvili 1997a: berZeniSvili d. artanuji. wgn.: saqarTvelo. encik-<br />

lopedia. 1. Tbilisi: [gamomcemloba miTiTebuli ar aris], 1997.<br />

berZeniSvili 1997b: berZeniSvili d. aryiscixe. wgn.: saqarTvelo. enciklo-<br />

pedia. 1. Tbilisi: [gamomcemloba miTiTebuli ar aris], 1997.<br />

berZeniSvili 2002: berZeniSvili d. oZrxevi (samcxis istoriuli geogra-<br />

fiidan). Jurn.: ACADEMIA. tomi 3. [gamocemis adgili da gamomcem-<br />

loba miTiTebuli ar aris]. 2002.<br />

biWvinTis ... 1997: biWvinTis taZari. wgn.: saqarTvelo. enciklopedia. 1. Tbi-<br />

lisi: [gamomcemloba miTiTebuli ar aris], 1997.<br />

bregaZe 1988: bregaZe T. (redaqtori). grigol nazianzelis TxzulebaTa<br />

Semcvel qarTul xelnawerTa aRweriloba. Tbilisi: gamomcemloba<br />

`mecniereba~, 1988.<br />

205


egaZe ... 1959a: bregaZe T., enuqiZe T., kasraZe n., metreveli el., quTaTe-<br />

laZe l., SaraSiZe qr. (redaqtorebi). qarTul xelnawerTa aRweri-<br />

loba, axali (Q) koleqciisa. tomi II. Tbilisi: saqarTvelos ssr<br />

mecnierebaTa akademiis gamomcemloba, 1959.<br />

bregaZe ... 1959b: bregaZe T., enuqiZe T., kasraZe n., quTaTelaZe l., SaraSiZe<br />

qr. (redaqtorebi). qarTul xelnawerTa aRweriloba, yofili qar-<br />

TvelTa Soris wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogadoebis (S) koleq-<br />

ciisa. tomi I. Tbilisi: saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiis<br />

gamomcemloba, 1959.<br />

bregaZe ... 1969: bregaZe T., enuqiZe T., kiknaZe l., SaniZe m., Wankievi c.<br />

(redaqtorebi). qarTul xelnawerTa aRweriloba. yofili qarTvelTa<br />

Soris wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogadoebis (S) koleqcia. tomi<br />

V. Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1967.<br />

bregaZe ... 1973: bregaZe T., qavTaria m., quTaTelaZe l. (redaqtorebi). qar-<br />

Tul xelnawerTa aRweriloba, yofili saeklesio muzeumis (A)<br />

koleqciisa. tomi I 1. Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1973.<br />

bregaZe ... 1976: bregaZe T., kaxabriSvili c., mgalobliSvili T., qavTaria<br />

m., quTaTelaZe l., jRamaia c. (redaqtorebi). qarTul xelnawerTa aR-<br />

weriloba, yofili saeklesio muzeumis (A) koleqciisa. tomi I 2.<br />

Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1976.<br />

bregaZe ... 1980: bregaZe T., qavTaria m., quTaTelaZe l. (redaqtorebi). qar-<br />

Tul xelnawerTa aRweriloba, yofili saeklesio muzeumis (A) ko-<br />

leqciisa. tomi I 3. Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1980.<br />

bregaZe ... 1985: bregaZe T., qavTaria m., quTaTelaZe l. (redaqtorebi). qar-<br />

Tul xelnawerTa aRweriloba, yofili saeklesio muzeumis (A)<br />

koleqciisa. tomi I 4. Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1985.<br />

bregaZe ... 2004: bregaZe T., kaxabriSvili c., metreveli el., qavTaria m.,<br />

Wankievi c. (redaqtorebi). qarTul xelnawerTa aRweriloba, yofili<br />

saeklesio muzeumis (A) koleqciisa. tomi II 2. Tbilisi: [gamomcemloba<br />

miTiTebuli ar aris], 2004.<br />

bukia 1998: bukia m. xobis monastris matiane. kreb.: saqarTvelos eklesiis,<br />

qarTuli sasuliero mwerlobis da qristianuli xelovnebis<br />

istoriis sakiTxebi. Tbilisi: gamomcemloba `wmida nino~, 1998.<br />

206


uniaTovi 1966: Буниятов З. Грузия и Ширван в первой половине XII века. kreb. saqar-<br />

Tvelo rusTavelis xanaSi. Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1966.<br />

burjanaZe 1958: burjanaZe S. (redaqtori). istoriuli dokumentebi imereTis<br />

samefosa da guria-odiSis samTavroebisa (1466-1770 ww.). wigni I. Tbilisi:<br />

saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiis gamomcemloba, 1958.<br />

gabisonia 2006: gabisonia p. quTaisis saepiskoposos istoria. istoriis<br />

mecnierebaTa kandidatis samecniero xarisxis mosapoveblad warmod-<br />

genili disertacia. Tbilisi: [<strong>xelnaweris</strong> uflebiT], 2006.<br />

gabiZaSvili 2009a: gabiZaSvili e. Zveli qarTuli mwerlobis naTargmni<br />

Zeglebi. bibliografia. 1. hagiografia. Tbilisi: [gamomcemloba miTi-<br />

Tebuli ar aris], 2009.<br />

gabiZaSvili 2009b: gabiZaSvili e. Zveli qarTuli mwerlobis naTargmni<br />

Zeglebi. bibliografia. 3. homiletika. Tbilisi: gamomcemloba `saqar-<br />

Tvelos macne~, 2009.<br />

gabiZaSvili ... 1975: gabiZaSvili e., giunaSvili e., dolaqiZe m., ninua g.<br />

(redaqtorebi). didi sjuliskanoni. Tbilisi: gamomcemloba `mecnie-<br />

reba~, 1975.<br />

gigineiSvili ... 1979: gigineiSvili b., giunaSvili el. (redaqtorebi). Satber-<br />

dis krebuli X saukunisa. Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1979.<br />

gigineiSvili ... 1989: gigineiSvili b., goguaZe n., kiknaZe g., qurcikiZe c.,<br />

cindeliani u. (redaqtorebi). Zveli aRTqmis qarTul xelnawerTa aR-<br />

weriloba. wgn.: wignni Zuelisa aRTqumisani. nakveTi 1. SesaqmisaÁ, ga-<br />

moslvaTaÁ. yvela arsebuli <strong>xelnaweris</strong> mixedviT gamosacemad moam-<br />

zades: b. gigineiSvilma da c. kikviZem. gamokvleva b. gigineiSvilisa.<br />

Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1989.<br />

giunaSvili 1972: giunaSvili e. (redaqtori). mcire sjuliskanoni. Tbilisi:<br />

gamomcemloba `mecniereba~, 1972.<br />

giunaSvili ... 1995: giunaSvili e., sonRulaSvili m. (redaqtorebi). bibliis<br />

megzuri. wmida wignebis Sinaarsis zogadi mimoxilva da zogierTi<br />

miTiTeba saRvTo sityvis kvlevisadmi interesis gasaRviveblad. Sed-<br />

genilia sxvadasxva wyaroze dayrdnobiT. wigni gankuTvnilia RvTis<br />

yanis muSakTaTvis. Sedgenilia b. geces 1939 wlis gamocemis safuZ-<br />

207


velze, qarTuli bibliis TaviseburebaTa gaTvaliswinebiT. Tbilisi:<br />

gamomcemloba `BIBLIOTHECA CHRISTIANA~, 1995.<br />

<strong>grigoli</strong> noseli 2004: wmida <strong>grigoli</strong> noseli. saRmrTismetyvelo, egze-<br />

tikuri da panegirikuli Txzulebebi. Zveli qarTuli Targmanebi<br />

gamosacemad moamzades: T. doliZem, n. efremiZem, m. kobiaSvilma, eq.<br />

koWlamazaSvilma, g. megrelaurma, k. oRaZem, a. RambaSiZem, m. Samugiam,<br />

eq. koWlamazaSvilis saerTo redaqciiT. wgn.: saqarTvelos eklesiis<br />

kalendari 2005 wlisaTvis. `naTlismcemlis~ weliwdeuli. Tbilisi:<br />

gamomcemloba `naTlismcemeli~, 2004.<br />

guCua 1973: guCua v. saqarTvelos politikuri viTareba XV-XVI saukunee-<br />

bis mijnaze. wgn.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi IV. saqar-<br />

Tvelo XVI saukunis dasawyisidan XIX saukunis 30-ian wlebamde. Tbi-<br />

lisi: gamomcemloba `sabWoTa saqarTvelo~, 1973.<br />

guCua 1985: guCua v. sargis II jayeli. wgn.: qarTuli sabWoTa encik-<br />

lopedia. 9. Tbilisi: saqarTvelos ssr gamsaxkomis beWdviTi sityvis<br />

kombinati, 1985.<br />

guCua 1986: guCua v. yvaryvare I jayeli. wgn.: qarTuli sabWoTa enciklo-<br />

pedia. 10. Tbilisi: saqarTvelos ssr gamsaxkomis beWdviTi sityvis<br />

kombinati, 1986.<br />

guCua 1997a: guCua v. baadur jayeli. wgn.: saqarTvelo. enciklopedia. 1.<br />

Tbilisi: [gamomcemloba miTiTebuli ar aris], 1997.<br />

guCua 1997b: guCua v. beqa I jayeli. wgn.: saqarTvelo. enciklopedia. 1.<br />

Tbilisi: [gamomcemloba miTiTebuli ar aris], 1997.<br />

davlianiZe 2000: davlianiZe l. kirakos ganZakelis erTi cnobis Sev-<br />

sebisaTvis. kreb.: qarTuli wyaroTmcodneoba. IX. Tbilisi: ivane java-<br />

xiSvilis saxelobis istoriisa da eTnologiis institutis gamom-<br />

cemloba `mematiane~, 2000.<br />

doliZe 1953: doliZe i. Zveli qarTuli samarTali. Tbilisi: stalinis<br />

saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis gamomcemloba, 1953.<br />

doliZe 1965: doliZe i. (redaqtori). qarTuli samarTlis Zeglebi. tomi II.<br />

saero sakanonmdeblo Zeglebi (X-XIX saukuneebi). Tbilisi: gamom-<br />

cemloba `mecniereba~, 1965.<br />

208


doliZe 1970: doliZe i. (redaqtori). qarTuli samarTlis Zeglebi. tomi<br />

III. saeklesio sakanonmdeblo Zeglebi (XI-XIX ss.). Tbilisi: gamom-<br />

cemloba `mecniereba~, 1970.<br />

doCanaSvili 1985: doCanaSvili el. (redaqtori). mcxeTuri xelnaweri<br />

(eklesiaste, sibrZne solomonisa, qeba qebaTa solomonisa, winaswar-<br />

metyvelTa wignebi _ esaia, ieremia, baruqi, ezekieli). Tbilisi: gamom-<br />

cemloba `mecniereba~, 1985.<br />

dumini ... 1996: Думин С., Гребельского П. (редакторы). Дворянские роды Российской<br />

Империи. baqraZe 1864: III. Князья. Москва: Ликоминвест, 1996.<br />

dumini ... 1998: Думин Ст., Князь Чиковани Ю. Князья Царства Грузинского. Кн.<br />

Дворянские роды Российской Империи. Том IV. Под редакции С. Думина и П.<br />

Гребельского. Москва: Ликоминвест, 1998.<br />

emini 1861: Эминъ Н. (редактор). Всеобщая Исторiя Вардана Великаго. Москва: Типог-<br />

рафия Лазаревскаго Института Восточных Языков, 1861.<br />

emini 1896: Изследованiя и статьи Н. О. Эмина, по армянской мифологiи, археологiи,<br />

исторiи и исторiи литературы (за 1858-1884 гг.). Съ приложенiемъ переводовъ изъ<br />

армянскихъ историковъ. Москва: Типографiя Варвары Гатцукъ, 1896.<br />

enuqiZe ... 1963: enuqiZe T., metreveli e., qavTaria m., quTaTelaZe l., SaniZe m.,<br />

SaraSiZe qr. qarTul xelnawerTa aRweriloba. yofili qarTvelTa So-<br />

ris wera-kiTxvis gamavrcelebeli sazogadoebis (S) koleqcia. tomi III.<br />

Tbilisi: saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiis gamomcemloba, 1963.<br />

enuqiZe ... 1984: enuqiZe T., silogava v., SoSiaSvili n. (redaqtorebi). qar-<br />

Tuli istoriuli sabuTebi (IX-XIII ss.). wgn.: qarTuli istoriuli<br />

sabuTebis korpusi. I. Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1984.<br />

vardan arevelci 2002: vardan arevelci. msoflio istoria. Zveli somxu-<br />

ridan Targmnes n. SoSiaSvilma da e. kvaWantiraZem. Sesavali, komen-<br />

tarebi da saZieblebi daurTo e. kvaWantiraZem. Tbilisi: gamomcem-<br />

loba `artanuji~. 2002.<br />

vaxuSti 1885: vaxuSti. saqarTvelos istoria. ganmartebuli da Sevsebuli<br />

axlad SeZenilis arxeologiurisa da istoriulis cnobebiT d. baq-<br />

raZis mier. nawili I. tfilisi: a. kalandaZis stamba, 1885.<br />

TarxniSvili 1994: TarxniSvili m. qarTuli xelnawerebi da Zveli wignebi<br />

romis wignsacavebSi. wgn.: qarTuli eklesiis istoria. masalebi da<br />

209


gamokvlevebi. I. TarxniSvili m. werilebi. Tbilisi: gamomcemloba<br />

`kandeli~, 1994.<br />

TayaiSvili 1891: TayaiSvili eq. nimuSebi samegrelos sigel-gujrebisa. I.<br />

sigeli TofuriZeTa. gaz.: `iveria.~ #213. tfilisi: stamba m. SaraZisa<br />

da amxanagobisa, 1891.<br />

TayaiSvili 1898: Такайшвили Ев. Заметки о двухъ рукописях апокрифическаго<br />

характера. Сборникъ матерiаловъ для описанiя местностей и племѐнъ Кавказа.<br />

Выпуск двадцать четвѐртый. Тифлисъ: Типографiя Канцелярiи Главноначальству-<br />

ющаго Гражданскою Частiю на Кавказе и К. Козловскаго, 1898.<br />

TayaiSvili 1907: TayaiSvili eq. arxeologiuri mogzaurobani da SeniS-<br />

vnani. wigni pirveli. tfilisi: eleqtronis stamba wignebis gamom-<br />

cemel qarTvelT amxanagobisa, 1907.<br />

TayaiSvili 1913: TayaiSvili eq. saistorio masalani. kreb.: Zveli saqar-<br />

Tvelo. tomi II. ganyofileba mesame. tfilisi: eleqtro-mbeWdavi spi-<br />

ridon losaberiZisa, 1913.<br />

TayaiSvili 1914: TayaiSvili eq. arxeologiuri mogzaurobidan samegre-<br />

loSi. wgn.: TayaiSvili eq. arxeologiuri mogzaurobani da SeniS-<br />

vnani. wigni meore. tfilisi: s. losaberiZis stamba, 1914.<br />

TayaiSvili 1937: TayaiSvili eq. arqeologiuri eqspedicia leCxum-svaneTSi<br />

1910 wels. parizi: [gamomcemloba miTiTebuli ar aris], 1937.<br />

TayaiSvili 1949: TayaiSvili eq. (redaqtori). sumbat daviTis Zis qronika<br />

tao-klarjeTis bagrationTa Sesaxeb. gamocema mesame. kreb.: masalebi<br />

saqarTvelosa da kavkasiis istoriisaTvis. nakveTi 27. Tbilisi: saqar-<br />

Tvelos ssr mecnierebaTa akademiis gamomcemloba, 1949.<br />

TayaiSvili 1991: TayaiSvili eq. parizis nacionaluri biblioTekis qar-<br />

Tuli xelnawerebi da oci qarTuli saidumlo damwerlobis niSani.<br />

wgn.: dabruneba. tomi I. Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1991.<br />

kldiaSvili 1986: kldiaSvili d. (redaqtori). Tislisa da xaxulis xel-<br />

nawerebis minawerebi (masalebi XIII-XVI saukuneebis samxreT saqar-<br />

Tvelos istoriisaTvis). Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1986.<br />

Todria ... 1988: Todria T., Tordia a., futkaraZe m. gare kaxeTis isto-<br />

riuli geografiis sakiTxebi (garejis qveyana). kreb.: gareji. kaxeTis<br />

210


arqeologiuri eqspediciis Sromebi. VIII. Tbilisi: gamomcemloba<br />

`mecniereba~, 1988.<br />

Todua 1979: Todua m. (redaqtori). qarTul-sparsuli etiudebi. III. Tbi-<br />

lisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1979.<br />

TorTlaZe 2000: TorTlaZe n. samuel anecis qronikis teqstTan dakavSire-<br />

buli zogierTi sakiTxi. kreb.: qarTuli wyaroTmcodneoba. IX. Tbi-<br />

lisi: ivane javaxiSvilis saxelobis istoriisa da eTnologiis<br />

institutis gamomcemloba `mematiane~, 2000.<br />

Tofuria 1975: Tofuria p. aRmosavleT amierkavkasiis politikuri erTeu-<br />

lebi XI-XII saukuneebSi. Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1975.<br />

karbelaSvili 1900: karbelaSvili p. (redaqtori). ierarqia saqarTvelos<br />

eklesiisa. kaTalikosni da mRvdelT-mTavarni. Tfilisi: m. SaraZis da<br />

amxanagobis stamba, 1900.<br />

imnaiSvili 2001: imnaiSvili v. sinas mTidan gracamdis (gracis xelna-<br />

werebis istoria). Tbilisi: [gamomcemloba miTiTebuli ar aris], 2001.<br />

imnaiSvili 2004: imnaiSvili v. uZvelesi qarTuli xelnawerebi avstriaSi.<br />

xanmeti leqcionari, fsalmuni, svimeon silosis cxovreba, iovane<br />

oqropirisa da iakob mociqulis Jamiswirvebi... Tbilisi: sagamomcem-<br />

lo firma Sps `triadas~ stamba, 2004.<br />

imnaiSvili 2008: imnaiSvili v. uZvelesi qarTuli xelnawerebi ucxoeTis<br />

wignTsacavebSi. kreb.: SoTa rusTavelis saxelobis stipendiantTa<br />

Sromebi. I tomi. Tbilisi: gamomcemloba `nekeri~, 2008.<br />

ipolite 1901: Иполитъ. Толкованiе Песни песней. Грузинскiй текстъ по рукописи X<br />

века, переводъ съ армянского (съ одной палеографическою таблицею). Изследоваль,<br />

перевелъ и издалъ Н. Марръ. Сб. Тексты и разисканiя по армяно-грузинской фило-<br />

логiи. Книга третья. Санктпетербургъ: Типографiя В. Ф. Кирщбаума, 1901.<br />

istoriani da azmani SaravandedTani 1959: istoriani da azmani Saravan-<br />

dedTani. wgn.: qarTlis cxovreba. teqsti dadgenili yvela ZiriTadi<br />

<strong>xelnaweris</strong> mixedviT s. yauxCiSvilis mier. tomi II. Tbilisi: gamom-<br />

cemloba `sabWoTa saqarTvelo~, 1959.<br />

kakabaZe 1912: kakabaZe s. sjulmdebelTa beqas da aRbuRas vinaoba. tfi-<br />

lisi: stamba `Sroma~, 1912.<br />

211


kakabaZe 1913: kakabaZe s. TmogvelTa gvaris istoriisaTvis. tfilisi:<br />

eleqtro-mbeWdavi s. m. losaberiZisa, 1913.<br />

kakabaZe 1921: kakabaZe s. dasavleT saqarTvelos saeklesio sabuTebi. wigni<br />

I. tfilisi: tfilisis universitetis gamomcemloba, 1921.<br />

kakabaZe 1924: kakabaZe s. sasisxlo sigelebis Sesaxeb (axlad mopoebul<br />

sasisxlo sigelebTan dakavSirebiT). kreb.: saistorio moambe. wigni II.<br />

tfilisi: [gamomcemloba miTiTebuli ar aris], 1924.<br />

kakabaZe ... 1949: kakabaZe s., gagoSiZe p. (redaqtorebi). centraluri saxel-<br />

mwifo saistorio arqivi. qarTul xelnawerTa koleqciis aRwerilo-<br />

ba. I. Tbilisi: saqarTvelos ssr Sss saarqivo sammarTvelos gamom-<br />

cemloba, 1949.<br />

kalandia 2000: kalandia g. episkoposoba da odiSis saepiskoposoebi. kreb.:<br />

qarTuli diplomatia. weliwdeuli. 7. Tbilisi: Tbilisis universite-<br />

tis gamomcemloba, 2000.<br />

kalandia 2002: kalandia g. moqvis saepiskoposos istoria. axalgazrda<br />

istorikosTa Sromebis krebuli, miZRvnili nodar (nukri) SoSiaSvi-<br />

lis xsovnisadmi. Tbilisi: 2002.<br />

kalinovski 1885: Калиновский А. Где правда? Исторiя Афонскаго монастыря.<br />

Санктпетербургъ: 1885.<br />

kekeliZe 1918: kekeliZe k. (redaqtori). kimeni. tomi I. ianvris, Tebervlis,<br />

martis, aprilis da maisis TveTa teqstebi. tfilisi: saqarTvelos<br />

rkinigzis sammarTvelos tipo-litografia, 1918.<br />

kekeliZe 1941: kekeliZe k. qarTuli literaturis istoria. Zveli mwerlo-<br />

ba. tomi pirveli. Tbilisi: stalinis saxelobis saxelmwifo univer-<br />

sitetis gamomcemloba, 1941.<br />

kekeliZe 1957: kekeliZe k. meTvramete saukunis qarTuli literaturis<br />

istoriidan. wgn.: kekeliZe k. etiudebi Zveli qarTuli literaturis<br />

istoriidan. IV. Tbilisi: Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />

gamomcemloba, 1957.<br />

kekeliZe 1960: Кекелидзе К. Эпизод из начальной истории Египетского монашества. wgn.<br />

kekeliZe k. etiudebi Zveli qarTuli literaturis istoriidan. VII.<br />

Tbilisi: saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiis gamomcemloba, 1961.<br />

212


kekeliZe 1980: kekeliZe k. Zveli qarTuli literaturis istoria. tomi<br />

pirveli. Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1980.<br />

kvaWantiraZe 1989: kvaWantiraZe e. qronologiis sakiTxebi vardan arevel-<br />

cis `msoflio istoriaSi~. Jurn.: saqarTvelos ssr mecnierebaTa<br />

akademiis macne. #2. Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1989.<br />

kiknaZe 1965: kiknaZe g. giorgi mTawmidlis erTi Targmanis kimeni da<br />

leqsika. kreb.: Zveli qarTuli mwerlobis oTxi Zegli, X-XII saukune-<br />

Ta xelnawerebis mixedviT. Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1965.<br />

kldiaSvili 1986: kldiaSvili d. (redaqtori). Tislisa da xaxulis xel-<br />

nawerebis minawerebi (masalebi XIII-XVI saukuneebis samxreT saqar-<br />

Tvelos istoriisaTvis). Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1986.<br />

kldiaSvili 2008: kldiaSvili d. qarTuli samonastro sulTa matianeebi.<br />

wigni I. sinas wm. ekaterines monastris qarTvelTa eklesiis sulTa<br />

matiane. gamomcemloba `nekeri~: Tbilisi, 2008.<br />

kldiaSvili ... 1991: kldiaSvili d., surgulaZe m., cagareiSvili el., jan-<br />

dieri g. (redaqtorebi). pirTa anotirebuli leqsikoni, XI-XVII sauku-<br />

neebis qarTuli istoriuli sabuTebis mixedviT. I. Tbilisi: gamom-<br />

cemloba `mecniereba~, 1991.<br />

kldiaSvili ... 1993: kldiaSvili d., surgulaZe m. (redaqtorebi). pirTa<br />

anotirebuli leqsikoni, XI-XVII saukuneebis qarTuli istoriuli sa-<br />

buTebis mixedviT. II. Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1993.<br />

kldiaSvili ... 1999: kldiaSvili d., sxirtlaZe z. (redaqtorebi). garejis<br />

epigrafikul Zeglebi. tomi I. nakveTi I. wm. daviTis lavra, udabnos<br />

monasteri (XI-XVIII ss.). Tbilisi: SezRuduli pasuxismgeblobis sazo-<br />

gadoeba `aradani~, 1999.<br />

laSa giorgisdroindeli mematiane 1955: laSa giorgisdroindeli mema-<br />

tiane. wgn.: qarTlis cxovreba. teqsti dadgenili yvela ZiriTadi<br />

<strong>xelnaweris</strong> mixedviT s. yauxCiSvilis mier. tomi I. Tbilisi: gamom-<br />

cemloba `saxelgami~, 1955.<br />

lominaZe 1954: lominaZe b. masalebi dasavleT saqarTvelos XVII-XVIII<br />

saukuneTa qronologiisaTvis. kreb.: `masalebi saqarTvelosa da kav-<br />

kasiis istoriisaTvis.~ nakveTi 31. Tbilisi: saqarTvelos ssr mec-<br />

nierebaTa akademiis gamomcemloba, 1954.<br />

213


lominaZe 1955: lominaZe b. gelaTi. Tbilisi: saqarTvelos ssr mec-<br />

nierebaTa akademiis gamomcemloba, 1955.<br />

lominaZe 1966a: lominaZe b. biWvintis senioriis istoriidan XV-XVII<br />

saukuneebSi. wgn.: lominaZe b. qarTuli feodaluri urTierTobis<br />

istoriidan. senioriebi. I. Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1966.<br />

lominaZe 1966b: lominaZe b. garejis senioria. wgn.: lominaZe b. qarTuli<br />

feodaluri urTierTobis istoriidan. senioriebi. I. Tbilisi: gamom-<br />

cemloba `mecniereba~, 1966.<br />

lominaZe 1977: lominaZe b. afxazeTis sakaTalikoso. wgn.: qarTuli sab-<br />

WoTa enciklopedia. 2. Tbilisi: saqarTvelos mecnierebaTa sabWos<br />

gamomcemlobaTa, poligrafiisa da wigniT vaWrobis saqmeTa saxelmwi-<br />

fo komitetis beWdviTi sityvis kombinati, 1977.<br />

lominaZe 1979a: lominaZe b. monRolTa batonoba saqarTveloSi da brZola<br />

mis winaaRmdeg (XIII s. 40 _ XIV s. 10-iani ww.). wgn.: saqarTvelos isto-<br />

riis narkvevebi. tomi III. saqarTvelo XI-XV saukuneebSi. Tbilisi:<br />

gamomcemloba `sabWoTa saqarTvelo~, 1979.<br />

lominaZe 1979b: lominaZe b. saqarTvelo XIV saukunis pirvel naxevarSi.<br />

monRolTa batonobis gadaSeneba. giorgi V brwyinvale. wgn.: saqar-<br />

Tvelos istoriis narkvevebi. tomi III. saqarTvelo XI-XV saukuneebSi.<br />

Tbilisi: gamomcemloba `sabWoTa saqarTvelo~, 1979.<br />

lominaZe 1979g: lominaZe b. saqarTvelo XV saukunis meore naxevarSi.<br />

erTiani saqarTvelos saboloo daSla samefoebad da samTavroebad.<br />

wgn.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi III. saqarTvelo XI-XV<br />

saukuneebSi. Tbilisi: gamomcemloba `sabWoTa saqarTvelo~, 1979.<br />

lominaZe 1980: lominaZe b. kaTalikosi. wgn.: qarTuli sabWoTa enciklo-<br />

pedia. 5. Tbilisi: saqarTvelos mecnierebaTa sabWos gamomcemlobaTa,<br />

poligrafiisa da wigniT vaWrobis saqmeTa saxelmwifo komitetis<br />

beWdviTi sityvis kombinati, 1980.<br />

lominaZe 1997: lominaZe b. aRbuRa II jayeli. wgn.: saqarTvelo. enciklo-<br />

pedia. 1. Tbilisi: [gamomcemloba miTiTebuli ar aris], 1997.<br />

lomsaZe 1980: lomsaZe S. ivane II jayeli. wgn.: qarTuli sabWoTa enciklo-<br />

pedia. 5. Tbilisi: saqarTvelos ssr ministrTa sabWos gamomcemlo-<br />

214


aTa, poligrafiisa da wigniT vaWrobis saqmeTa saxelmwifo komi-<br />

tetis beWdviTi sityvis kombinati, 1980.<br />

lomsaZe 1983a: lomsaZe S. manuCar I jayeli. wgn.: qarTuli sabWoTa<br />

enciklopedia. 6. Tbilisi: saqarTvelos ssr gamomcemlobaTa, polig-<br />

rafiisa da wignis vaWrobis saqmeTa saxelmwifo komitetis beWdviTi<br />

sityvis kombinati, 1983.<br />

lomsaZe 1983b: lomsaZe S. mzeWabuk jayeli. wgn.: qarTuli sabWoTa encik-<br />

lopedia. 6. Tbilisi: saqarTvelos ssr gamomcemlobaTa, poligra-<br />

fiisa da wignis vaWrobis saqmeTa saxelmwifo komitetis beWdviTi<br />

sityvis kombinati, 1983.<br />

lomsaZe 1986a: lomsaZe S. qaixosro I jayeli. wgn.: qarTuli sabWoTa<br />

enciklopedia. 10. Tbilisi: saqarTvelos ssr gamaxkomis beWdviTi<br />

sityvis kombinati, 1986.<br />

lomsaZe 1986b: lomsaZe SoTa. yvaryvare II jayeli. wgn.: qarTuli sabWoTa<br />

enciklopedia. 10. Tbilisi: saqarTvelos ssr gamsaxkomis beWdviTi<br />

sityvis kombinati, 1986.<br />

lorTqifaniZe 1966: lorTqifaniZe m. legenda bagrationTa warmoSobis<br />

Sesaxeb. kreb.: kavkasiis xalxTa istoriis sakiTxebi. Tbilisi: gamom-<br />

cemloba `mecniereba~, 1966.<br />

lorTqifaniZe 1973: lorTqifaniZe m. tao-klarjeTi (`qarTvelTa samefo~).<br />

wgn.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi II. saqarTvelo IV-X<br />

saukuneebSi. Tbilisi: gamomcemloba `sabWoTa saqarTvelo~, 1973.<br />

lorTqifaniZe 1979a: lorTqifaniZe m. saqarTvelos sagareo da Sinapoli-<br />

tikuri viTareba XII saukunis meore meoTxedidan 80-iani wlebis<br />

dasawyisamde. wgn.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi III. saqar-<br />

Tvelo XI-XV saukuneebSi. Tbilisi: gamomcemloba `sabWoTa saqar-<br />

Tvelo~, 1979.<br />

lorTqifaniZe 1979b: lorTqifaniZe m. saqarTvelos Sinapolitikuri da<br />

sagareo viTareba X saukunis 80-iani wlebidan XI saukunis 80-ian<br />

wlebamde. wgn.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi III. saqarTve-<br />

lo XI-XV saukuneebSi. Tbilisi: gamomcemloba `sabWoTa saqarTve-<br />

lo~, 1979.<br />

215


lorTqifaniZe 1988: Лордкипанидзе М. Картвельское царство (Тао-Кларджети). Кн.<br />

Очерки истории Грузии. Том II. Грузия в IV-X веках. Тбилиси: Издательство<br />

`Мецниереба~, 1988.<br />

maisuraZe 1985: maisuraZe g. stefanos orbeliani. wgn.: qarTuli sabWoTa<br />

enciklopedia. 9. Tbilisi: saqarTvelos ssr gamsaxkomis beWdviTi<br />

sityvis kombinati, 1985.<br />

maisuraZe ... 1999: maisuraZe m., mamulaSvili m., RambaSiZe a., Cxenkeli m.<br />

aTonis mravalTavi. Tbilisi: s/s `pirveli stamba~, 1999.<br />

mari 1955: mari n. ierusalimis qarTul xelnawerTa mokle aRweriloba.<br />

Tbilisi: saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiis gamomcemloba, 1955.<br />

masalebi ... 1909: Матерiалы по Археологiи Кавказа, cобранные экспедицiями Император-<br />

скаго Московскаго Археологическаго Общества, снаряженными на Высочайще да-<br />

рованныя средства. Выпускъ XII. Москва: Товарищество тип. А. Н. Мамонтова, 1909.<br />

matiane qarTlisa 1955: matiane qarTlisa. wgn.: qarTlis cxovreba. teqsti<br />

dadgenili yvela ZiriTadi <strong>xelnaweris</strong> mixedviT s. yauxCiSvilis<br />

mier. tomi I. Tbilisi: gamomcemloba `saxelgami~, 1955.<br />

macaberiZe ... 1984: macaberiZe v., ruxaZe j. oCokoCi. wgn.: qarTuli sabWoTa<br />

enciklopedia. VIII. Tbilisi: saqarTvelos ssr gamsaxkomis beWdviTi<br />

sityvis kombinati, 1984.<br />

meliqseT-begi 1940: meliqseT-begi l. garesjis `mravalmTis~ somxuri<br />

epigrafika da poligloturi warwera _ qarTul-somxur-sparsul-<br />

uiRuruli. akad. n. maris saxelobis enis, istoriisa da materialuri<br />

kulturis institutis moambe. V-VI. Tbilisi: ssrk mecnierebaTa aka-<br />

demiis saqarTvelos filialis gamomcemloba, 1940.<br />

meliqseT-begi 1949: meliqseT-begi l. saqarTvelos istoriis werilobiTi<br />

wyaroebis publikaciebi (katalogi). I. Tbilisi: saqarTvelos ssr Sss<br />

saarqivo sammarTvelos gamomcemloba. 1949.<br />

menabde 1962: menabde l. Zveli qarTuli mwerlobis kerebi. tomi I. nakveTi<br />

pirveli. Tbilisi: Tbilisis universitetis gamomcemloba, 1962.<br />

menabde 1980: menabde l. Zveli qarTuli mwerlobis kerebi. II. Tbilisi:<br />

Tbilisis universitetis gamomcemloba, 1980.<br />

metreveli 1950: metreveli el. (redaqtori). saqarTvelos saxelmwifo<br />

muzeumis qarTul xelnawerTa aRweriloba. saqarTvelos saistorio<br />

216


da saeTnografio sazogadoebis yofili muzeumis xelnawerebi (H<br />

koleqcia). tomi IV. Tbilisi: saqarTvelos ssr mecnierebaTa aka-<br />

demiis gamomcemloba, 1950.<br />

metreveli ... 1957: metreveli el., SaraSiZe qr. (redaqtorebi). saqarTvelos<br />

saxelmwifo muzeumis qarTul xelnawerTa aRweriloba. muzeumis<br />

xelnawerTa axali (Q) koleqcia. tomi I. Tbilisi: saqarTvelos ssr<br />

mecnierebaTa akademiis gamomcemloba, 1957.<br />

metreveli 1962: metreveli el. masalebi ierusalimis qarTuli koloniis<br />

istoriisaTvis (XI-XVII ss.). Tbilisi: saqarTvelos ssr mecnierebaTa<br />

akademiis gamomcemloba, 1962.<br />

metreveli 1973: metreveli r. Sinaklasobrivi brZola feodalur saqarTve-<br />

loSi (XII saukune). Tbilisi: gamomcemloba `sabWoTa saqarTvelo~, 1973.<br />

metreveli 1978: metreveli r. giorgi III. wgn.: qarTuli sabWoTa encik-<br />

lopedia. 3. Tbilisi: saqarTvelos ssr ministrTa sabWos gamomcem-<br />

lobaTa, poligrafiisa da wigniT vaWrobis saqmeTa saxelmwifo komi-<br />

tetis sagamomcemlo-poligrafiuli gaerTianeba `ganaTlebis~ kombi-<br />

nati, 1978.<br />

metreveli 1998: metreveli el. aTonis qarTvelTa monastris saaRape<br />

wigni. Tbilisi: gamomcemloba `skola~, 1998.<br />

metreveli ... 2007: metreveli r., jadugiSvili n. `mkvidri umkvidro Se-<br />

viqen~. saarqivo masalebi vaxtang VI-is memkvidreTa urTierTobis<br />

Sesaxeb. Tbilisi: gamomcemloba `artanuji~, 2007.<br />

mefariSvili 1949: mefariSvili l. (redaqtori). xelnawerTa aRweriloba.<br />

saqarTvelos saistorio da saeTnografio sazogadoebis yofili mu-<br />

zeumis xelnawerebi (koleqcia H). tomi V. Tbilisi: saqarTvelos ssr<br />

mecnierebaTa akademiis gamomcemloba, 1949.<br />

mogzauroba ... 1855: Поездка въ Вольную Сванетiю Полковника Бартоломея, въ 1853<br />

году. Сб. Записки Кавказскаго Отдела Императорскаго Русскаго Географическаго<br />

Общества. III. Тифлисъ: Типографiя Канцелярiи Наместника Кавказскаго, 1855.<br />

muradiani 1985: Мурадян П. Армянская Эпиграфика Грузии. Картли и Кахети. Ереван:<br />

Издательство АН Армянской ССР, 1985.<br />

musxeliSvili 1980: musxeliSvili d. saqarTvelos istoriuli geografiis<br />

ZiriTadi sakiTxebi. II. Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1980.<br />

217


musxeliSvili 2003: musxeliSvili d. saqarTvelo IV-VIII saukuneebSi.<br />

Tbilisi: ivane javaxiSvilis saxelobis istoriisa da eTnologiis<br />

institutis gamomcemloba `mematiane~, 2003.<br />

niko dadiani 1962: niko dadiani. qarTvelT cxovreba. teqsti gamosca, wi-<br />

nasityvaoba, gamokvleva, komentarebi, saZieblebi da leqsikoni daur-<br />

To S. burjanaZem. Tbilisi: saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiis<br />

gamomcemloba, 1962.<br />

nikolaZe 1953: nikolaZe ev. (redaqtori). xelnawerTa aRweriloba. tomi I.<br />

Tbilisi: saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiis gamomcemloba, 1953.<br />

nikrai ... 1984: nikrai. wgn.: qarTuli sabWoTa enciklopedia. 7. Tbilisi:<br />

saqarTvelos ssr gamomcemlobaTa, poligrafiisa da wignis vaWrobis<br />

saqmeTa saxelmwifo komitetis beWdviTi sityvis kombinati, 1984.<br />

nikrai ... 2007: nikrai. wgn.: saqarTvelos marTlmadidebeli eklesiis<br />

enciklopediuri leqsikoni. avtor-Semdgenelni: e. gabiZaSvili (xel-<br />

mZRvaneli), m. <strong>mama</strong>caSvili, a. RambaSiZe. Tbilisi: [gamomcemloba<br />

miTiTebuli ar aris], 2007.<br />

odiSeli 1968: odiSeli j. (redaqtori). mcire qronikebi (kinklosebis<br />

istoriuli minawerebi). Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1968.<br />

paiWaZe 1960: paiWaZe g. ruseT-saqarTvelos urTierTobis istoriisaTvis<br />

(XVIII saukunis I meoTxedi). Tbilisi: gamomcemloba `saqmTavrapo-<br />

ligrafi~, 1960.<br />

paiWaZe 1973: paiWaZe g. qarTlis samxedro-politikuri kavSiri ruseTTan<br />

XVIII saukunis 20-ian wlebSi. wgn.: saqarTvelos istoriis narkvevebi.<br />

tomi IV. saqarTvelo XVI saukunis dasawyisidan XIX saukunis 30-ian<br />

wlebamde. Tbilisi: gamomcemloba `sabWoTa saqarTvelo~, 1973.<br />

JamTaaRmwereli 1959: JamTaaRmwereli. wgn.: qarTlis cxovreba. teqsti<br />

dadgenili yvela ZiriTadi <strong>xelnaweris</strong> mixedviT s. yauxCiSvilis<br />

mier. tomi II. Tbilisi: gamomcemloba `sabWoTa saqarTvelo~, 1959.<br />

Jordania 1892: Jordania T. (redaqtori). qronikebi da sxva masala<br />

saqarTvelos istoriisa. I. tfilisi: stamba m. SaraZisa, 1892.<br />

Jordania 1897: Jordania T. (redaqtori). qronikebi da sxva masala<br />

saqarTvelos istoriisa da mwerlobisa. wigni meore (1213 wlidam 1700<br />

wlamde). tfilisi: stamba m. SaraZisa da amxanagobisa, 1897.<br />

218


Jordania 1902: Жорданiя Ф. (редактор). Описанiе рукописей Тифлисскаго Церковнаго<br />

Музея Карталино-Кахетинскаго Духовенства. Книга II. Тифлисъ: Типографiя<br />

`Гутенбергъ~, 1902.<br />

Jordania 1903: Жорданiя Ф. (редактор). Описанiе рукописей Тифлисскаго Церковнаго<br />

Музея Карталино-Кахетинского Духовенствa. Книга I. Тифлисъ: Типографiя<br />

`Гутенбергъ~, 1903.<br />

Jordania 1967: Jordania T. (redaqtori). qronikebi da sxva masala<br />

saqarTvelos istoriisa da mwerlobisa. wigni mesame (1700 wlidan<br />

XIX saukunis 60-ian wlebamde). gamosacemad moamzades g. Jordaniam da<br />

S. xanTaZem. Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1967.<br />

saiTiZe 2003: saiTiZe g. wm. mRvdelmowame arqimandriti grigol feraZe<br />

(cxovreba da moRvaweoba). Jurn.: artanuji. 11. Tbilisi: gamomcemloba<br />

`artanuji~, 2003.<br />

samegrelo ... 1999: samegrelo, kolxeTi, odiSi (arqeologiis, enaTmecnie-<br />

rebis, istoriis, xuroTmoZRvrebisa da eTnologiis narkvevebi). Tbi-<br />

lisi-zugdidi: gamomcemloba `inteleqti~, 1999.<br />

sarjvelaZe 1983: sarjvelaZe z. venaSi daculi `qebaÁ qebaTaÁs~ teqstisaT-<br />

vis. kreb.: mravalTavi. filologiur-istoriuli Ziebani. X. eZRvneba<br />

ilia abulaZis dabadebidan 80 wlisTavs. Tbilisi: gamomcemloba<br />

`mecniereba~, 1983.<br />

saqarTvelos ... 2000a: saqarTvelos kaTolikos-patriarqebi. Tbilisi:<br />

gamomcemloba `nekeri~, 2000.<br />

saqarTvelos ... 2000b: saqarTvelos mefeebi. Tbilisi: gamomcemloba `neke-<br />

ri~, 2000.<br />

silagaZe ... 1997: silagaZe av., ToTaZe a. gvar-saxelebi saqarTveloSi.<br />

Tbilisi: saaqcio sazogadoeba `beWdviTi sityvis kombinati~, 1997.<br />

silogava 1989: silogava v. (redaqtori). korideTis sabuTebi (X-XIII ss.).<br />

Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1989.<br />

siWinava ... 2000: siWinava a., Citaia g. (redaqtorebi). xobis yovladwminda<br />

RvTismSoblis miZinebis monasteri. xobi-Tbilisi: [gamomcemloba<br />

miTiTebuli ar aris], 2000.<br />

219


sixaruliZe 1981: sixaruliZe f. moskovSi qarTvel moRvaweTa panTeonis<br />

istoriisaTvis. Jurn.: sabWoTa xelovneba. #12. Tbilisi: saqarTvelos<br />

kp ck-s gamomcemloba, 1981.<br />

sixaruliZe 1990: sixaruliZe f. moskovis qarTuli kulturis centris<br />

istoriidan. Tbilisi: gamomcemloba `ganaTleba~, 1990.<br />

sixaruliZe 1991: sixaruliZe f. moskovis qarTuli axalSenis istoriidan.<br />

Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1991.<br />

sixaruliZe 1997: sixaruliZe f. germane. wgn.: saqarTvelo. enciklopedia. 1.<br />

Tbilisi: [gamomcemloba miTiTebuli ar aris], 1997.<br />

solomoni 1987: qebaÁ qebaTaÁ, Tqumuli solomonisi. wgn.: qarTuli<br />

mwerloba. tomi pirveli. Tbilisi: gamomcemloba `nakaduli~, 1987.<br />

soxaSvili 1968: soxaSvili g. samTavisis taZari (Zeglis istoria epigra-<br />

fikuli masalis Suqze). Jurn.: macne. saqarTvelos ssr mecnierebaTa<br />

akademiis sazogadoebriv mecnierebaTa ganyofilebis organo. #3 (42).<br />

Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1968.<br />

stefnaZe 1990: stefnaZe j. demetre pirveli. cxovreba da moRvaweoba.<br />

Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1990.<br />

stefnaZe 1999: stefnaZe j. mefeT-mefe giorgi III. Tbilisi: [gamomcemloba<br />

miTiTebuli ar aris], 1999.<br />

sumbat daviTis-Ze 1990: sumbat daviTis-Ze. cxorebaÁ da uwyebaÁ bagratonian-<br />

Ta. teqsti gamosacemad moamzada, gamokvleva, SeniSvnebi da saZieblebi<br />

daurTo g. araxamiam. Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1990.<br />

sxirtlaZe 1994: sxirtlaZe z. iveriis RmrTismSoblis xatis moWediloba.<br />

Tbilisi: `litas~ stamba, 1994.<br />

sxirtlaZe 1998: sxirtlaZe z. ioane ToÃabi _ sinaze moRvawe qarTveli<br />

mxatvari. Jurn.: literatura da xelovneba. #3. Tbilisi: gamomcem-<br />

loba `mecniereba~, 1998.<br />

tatiSvili 1959: tatiSvili vl. qarTvelebi moskovSi. Tbilisi: gamom-<br />

cemloba `sabWoTa saqarTvelo~, 1959.<br />

timoTe gabaSvili 1956: timoTe gabaSvili. mimoslva. teqsti gamosacemad<br />

moamzada, gamokvleva, leqsikoni da saZieblebi daurTo el. metre-<br />

velma. Tbilisi: saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiis gamom-<br />

cemloba, 1956.<br />

220


tuRuSi 1991: tuRuSi a. CiqvanTa gamTavrebis istoriidan samegreloSi. Jurn.:<br />

riwa. 1. soxumi: afxazeTis Jurnal-gazeTebis gamomcemloba, 1991.<br />

feraZe 1940: Peradze Gr. Über die georgischen Handschriften in Österreich. In: Wiener<br />

Zeitschrift für die Kunde des Morgenlandes. XLVII. Band. 3. und 4. Heft. Wien.<br />

Ahnenerbe-Stiftung Verlag. 1940.<br />

feraZe 1995: feraZe gr. ucxoel piligrimTa cnobebi palestinis qarTveli<br />

berebisa da qarTuli monastrebis Sesaxeb. gamosacemad moamzada,<br />

Sesavali werili da damatebiTi SeniSvnebi daurTo g. jafariZem.<br />

Tbilisi: gamomcemloba `kandeli~, 1995.<br />

feraZe 2001: feraZe gr. qebaTa qeba. wgn.: wmida mRvdelmowame grigol (fera-<br />

Ze). `<strong>mama</strong>o Cvenos~ ganmarteba, qadagebebi, narkvevebi. Tbilisi: 2001.<br />

feraZe 2004: feraZe gr. qarTuli xelnawerebis Sesaxeb avstriaSi. werili<br />

germanulidan Targmna c. kilaZem. Targmanis redaqtori _ profesori<br />

d. TumaniSvili. gamosacemad moamzada da komentarebi daurTo T.<br />

jojuam. alm.: mwignobari. '04. Tbilisi: SezRuduli pasuxismgeblobis<br />

sazogadoeba `favoriti~, 2004.<br />

fuTuriZe 1955: fuTuriZe vl. (redaqtori). qarTul-sparsuli istoriuli<br />

sabuTebi. Tbilisi: saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiis gamom-<br />

cemloba, 1955.<br />

qadagiZe 1985: qadagiZe m. qronologiis sakiTxebi Tamaris meore isto-<br />

rikosis TxzulebaSi. Jurn.: saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiis<br />

`macne~. #4. Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1985.<br />

qavTaria 1977: qavTaria m. Zveli qarTuli poeziis istoriidan. XVII-XVIII<br />

saukuneebi. Tbilisi: gamomcemloba `sabWoTa saqarTvelo~, 1977.<br />

qavTaria 2003: qavTaria m. daviT garejis samonastro-literaturuli sko-<br />

la. kreb.: naTeli qristesi _ saqarTvelo. wigni I. Tbilisi: ivane ja-<br />

vaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis gamom-<br />

cemloba, 2003.<br />

qarTuli ... 1967: qarTuli gazeTebis analitikuri bibliografia. tomi V.<br />

nakveTi I (gaz. `iveria~. 1897-1900 ww.). Tbilisi: gamomcemloba `sabWoTa<br />

saqarTvelo~, 1967.<br />

221


qajaia 1975: qajaia l. xelnawerTa institutSi Semosuli axali masala.<br />

kreb.: mravalTavi. filologiur-istoriuli Ziebani. IV. Tbilisi:<br />

gamomcemloba `mecniereba~, 1975.<br />

qajaia 1981: qajaia l. xanmeti hagiografiuli krebuli. kreb.: mravalTavi.<br />

filologiur-istoriuli Ziebani. IX. Tbilisi: gamomcemloba `mec-<br />

niereba~, 1981.<br />

qajaia 2001: qajaia l. wm. kÂprianesa da iustinas wamebis xanmeti redaqcia.<br />

kreb.: mravalTavi. filologiur-istoriuli Ziebani. XIX. eZRvneba<br />

ilia abulaZis dabadebidan 100 wlisTavs. Tbilisi: [gamomcemloba<br />

miTiTebuli ar aris], 2001.<br />

qajaia 2006: qajaia l. wm. qristinas wamebis xanmeti teqsti. gelaTis<br />

mecnierebaTa akademiis Jurnali. istoria, filologia, xelovnebaT-<br />

mcodneoba, filosofia, Teologia, kreacionizmi, eTnografia, ekono-<br />

mika, samarTali. #3. Tbilisi: gamomcemloba `inteleqti~, 2006.<br />

quTaTelaZe 1889: quTaTelaZe a. saistorio da sabibliografio werili<br />

(jvaris monasteri da <strong>misi</strong> mdgomareoba 1845-mde). gaz.: iveria. #70.<br />

tfilisi: stamba e. mesxisa, 1889; #72. tfilisi: stamba e. mesxisa, 1889;<br />

#73. tfilisi: stamba e. mesxisa, 1889.<br />

quTaTelaZe 1955: quTaTelaZe l. (redaqtori). saqarTvelos saxelmwifo<br />

muzeumis qarTul xelnawerTa aRweriloba. yofili saeklesio muzeu-<br />

mis xelnawerebi (A koleqcia). tomi V. Tbilisi: saqarTvelos ssr<br />

mecnierebaTa akademiis gamomcemloba, 1955.<br />

qurcikiZe 2003: qurcikiZe c. qarTuli biblia. kreb.: naTeli qristesi _<br />

saqarTvelo. wigni I. Tbilisi: ivane javaxiSvilis saxelobis Tbili-<br />

sis saxelmwifo universitetis gamomcemloba, 2003.<br />

yauxCiSvili 1955: yauxCiSvili s. (redaqtori). qarTlis cxovreba. tomi I.<br />

Tbilisi: gamomcemloba `saxelgami~, 1955.<br />

yauxCiSvili 1959: yauxCiSvili s. (redaqtori). qarTlis cxovreba. tomi II.<br />

Tbilisi: gamomcemloba `saxelgami~. 1959.<br />

SaraSiZe 1948: SaraSiZe qr. (redaqtori). xelnawerTa aRweriloba. saqar-<br />

Tvelos saistorio da saeTnografio sazogadoebis yofili muzeumis<br />

xelnawerebi (koleqcia H). tomi III. Tbilisi: saqarTvelos ssr mec-<br />

nierebaTa akademiis gamomcemloba, 1948.<br />

222


SaraSiZe 1954a: SaraSiZe qr. saqarTvelos istoriis masalebi (XV-XVIII<br />

ss.). gamokvleva da teqstebi. kreb.: masalebi saqarTvelosa da kav-<br />

kasiis istoriisaTvis. nakveTi 30. Tbilisi: saqarTvelos mecnierebaTa<br />

akademiis gamomcemloba, 1954.<br />

SaraSiZe 1954b: SaraSiZe qr. (redaqtori). saqarTvelos saxelmwifo muzeu-<br />

mis qarTul xelnawerTa aRweriloba. yofili saeklesio muzeumis<br />

xelnawerebi (A koleqcia). tomi IV. Tbilisi: saqarTvelos ssr mec-<br />

nierebaTa akademiis gamomcemloba, 1954.<br />

SaraSiZe 1961: SaraSiZe qr. (redaqtori). samxreT saqarTvelos istoriis<br />

masalebi (XV-XVI ss.). Tbilisi: saqarTvelos ssr mecnierebaTa aka-<br />

demiis gamomcemloba, 1961.<br />

SaraSiZe 1982: SaraSiZe qr. (redaqtori). samxreT saqarTvelos istoriis<br />

masalebi (XIII-XV ss.). Tbilisi: gamomcemloba `mecniereba~, 1982.<br />

SoSiaSvili 1997a: SoSiaSvili n. abuserisZe abuser. wgn.: saqarTvelo.<br />

enciklopedia. 1. Tbilisi: [gamomcemloba miTiTebuli ar aris], 1997.<br />

SoSiaSvili 1997b: SoSiaSvili n. abuserisZe grigol. wgn.: saqarTvelo.<br />

enciklopedia. 1. Tbilisi: [gamomcemloba miTiTebuli ar aris], 1997.<br />

cagareiSvili 1978: cagareiSvili el. (redaqtori). stefanos orbelianis<br />

`cxovreba orbelianTa~-s Zveli qarTuli Targmanebi. Tbilisi: gamom-<br />

cemloba `mecniereba~, 1978.<br />

cagareli 1886: Цагарели Ал. Сведенiя о памятникахъ грузинской письменности. Вы-<br />

пускъ первый. Санктпетербургъ: Типографiя императорской академiи наукъ, 1886.<br />

cagareli 1888: Цагарели Ал. Памятники грузинской старины въ Святой Земле и на<br />

Синае. Православный Палестинскiй Сборникъ. Томъ IV. Выпускъ первый. Санкт-<br />

петербург: Типографiя В. Киршбаума, 1888.<br />

cagareli 1894: Цагарели Ал. Сведенiя о памятникахъ грузинской письменности. Томъ<br />

I. Выпускъ третiй. Санктпетербургъ: Типографiя императорской академiи наук, 1894.<br />

cxviloeli 1900: cxviloeli p. tbeTis taZris saxareba, tyavzed daweri-<br />

li 1162 w. gaz.: `iveria~. #229. tfilisi: stamba m. SaraZisa da<br />

amxanagobisa, 1900.<br />

waqaZe 1983: waqaZe n. `nisimes cxovrebis~ siriuli, arabuli da qarTuli<br />

versiebi (gamokvleva, teqstebi, Targmanebi). Tbilisi: gamomcemloba<br />

`mecniereba~, 1983.<br />

223


WinWarauli 1998: WinWarauli al. toponim oZrÃe-s etimologiisaTvis.<br />

Jurn.: saqarTvelo. 1. Tbilisi: gamomcemloba `irmisa~, 1998.<br />

xanTaZe 1997: xanTaZe S. batoniSvili. wgn.: saqarTvelo. enciklopedia. 1.<br />

Tbilisi: [gamomcemloba miTiTebuli ar aris], 1997.<br />

xaxanaSvili 1901: Хахановъ Ал. Очерки по исторiи грузинской словесности. Вы-<br />

пускъ 3-й. Литература XIII-XVIII вв. Москва: Изданiе Императорскаго Общества<br />

при Московском Университете, 1901.<br />

xorava 1996: xorava b. odiS-afxazeTis urTierToba XV-XVIII saukuneebSi.<br />

Tbilisi: gamomcemloba `kera XXI~, 1996.<br />

xorava 1998: xorava b. moqvel episkoposTa qronologiuri rigi. kreb.:<br />

saistorio Ziebani. weliwdeuli. I. Tbilisi, [gamomcemloba miTiTe-<br />

buli ar aris], 1998.<br />

xorava 2001: xorava b. dadianTa samTavro saxlis axali dinastia. Tbi-<br />

lisi: gamomcemloba `universali~, 2001.<br />

xoStaria 1996: xoStaria d. qalaqi artanuji da <strong>misi</strong> siZveleni. Jurn.:<br />

artanuji. axalgazrda istorikosTa samecniero-popularuli Jurna-<br />

li. 5. Tbilisi: [gamomcemloba miTiTebuli ar aris], 1996.<br />

javaxiSvili 1913: javaxiSvili iv. qarTveli eris istoria. wigni I da II.<br />

tfilisi: eleqtrombeWdavi `Sroma~, 1913.<br />

javaxiSvili 1947: javaxiSvili iv. sinis mTis qarTul xelnawerTa aRweri-<br />

loba. Tbilisi: saqarTvelos ssr mecnierebaTa akademiis gamomcem-<br />

loba, 1947.<br />

javaxiSvili 1948: javaxiSvili iv. qarTveli eris istoria. wigni meore.<br />

Tbilisi: stalinis saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis<br />

gamomcemloba, 1948.<br />

javaxiSvili 1982: javaxiSvili iv. qarTveli eris istoria. wigni mesame.<br />

nawili meore (XV s.). wgn.: javaxiSvili iv. Txzulebani Tormet to-<br />

mad. tomi III. Tbilisi: Tbilisis saxelmwifo universitetis gamomcem-<br />

loba, 1982.<br />

jamburia 1973: jamburia g. saqarTvelos politikuri viTareba XVII sauku-<br />

nis 30-90-ian wlebSi. wgn.: saqarTvelos istoriis narkvevebi. tomi IV.<br />

saqarTvelo XVI saukunis dasawyisidan XIX saukunis 30-ian wlebamde.<br />

Tbilisi: gamomcemloba `sabWoTa saqarTvelo~, 1973.<br />

224


janaSvili 1908: Джанашвили М. Описанiе рукописей церковнаго музея Духовенства<br />

Грузинской Епархiй. Книга III. Тифлисъ: Типографiя Товарищества `Шрома~, 1908.<br />

jafariZe 1995: jafariZe g. saqarTvelo da maxlobeli aRmosavleTis<br />

islamuri samyaro XII-XIII s-is pirvel mesamedSi. Tbilisi: gamom-<br />

cemloba `mecniereba~, 1995.<br />

jojua 2001: jojua T. saqarTvelos mefis giorgi III-is aRsaydrebis Ta-<br />

riRi 1160 wels garejSi gadawerili <strong>xelnaweris</strong> (Ven.4-is) anderZis<br />

mixedviT. kreb.: istoriis instituti 60 wlisaa. samecniero sesia, miZ-<br />

Rvnili istoriis institutis daarsebis 60 wlisTavisadmi (moxsene-<br />

bebis mokle Sinaarsi). Tbilisi: iv. javaxiSvilis saxelobis istori-<br />

isa da eTnlogiis institutis gamomcemloba `mematiane~, 2001.<br />

jojua 2002a: jojua T. XII saukunis garejuli krebulis (Ven.4-is) erTi<br />

minaweri da afxazeTis ucnobi kaTolikosi barTlome (daaxl. 1488-<br />

1519 ww.). Jurn.: saqarTvelos siZveleni. 1. Tbilisi: saqarTvelos<br />

kulturuli memkvidreobis sainformacio centri, 2002.<br />

jojua 2002b: jojua T. saqarTvelos mefis giorgi III-is aRsaydrebis<br />

TariRi 1160 wels garejSi gadawerili <strong>xelnaweris</strong> (Ven.4-is) anderZis<br />

mixedviT. kreb.: oCxari. j. ruxaZisadmi miZRvnili eTnologiuri, is-<br />

toriuli da filologiuri Ziebani. Tbilisi: iv. javaxiSvilis saxe-<br />

lobis istoriisa da eTnologiis institutis gamomcemloba `mema-<br />

tiane~, 2002.<br />

jojua 2002g: jojua T. wmida mRvdelmowame grigol feraZe da 1160 wels<br />

garejSi gadawerili erTi ucnobi xelnaweri. kreb.: istoriul-<br />

eTnografiuli Studiebi. V. iv. javaxiSvilis saxelobis istoriisa<br />

da eTnologiis institutSi 2001 wlis 24-27 seqtembers Catarebuli<br />

institutis 60 wlisTavisadmi miZRvnili axalgazrda mecnierTa da<br />

aspirantTa dargTaSorisi konferenciis masalebi. Tbilisi: iv. java-<br />

xiSvilis saxelobis istoriisa da eTnologiis institutis gamom-<br />

cemloba `mematiane~, 2002.<br />

jojua 2003a: jojua T. XII saukunis garejeli kaligrafi nikoloz nikrai<br />

da mis mier gadawerili ori xelnaweri (Ven.4 da H-1669). axalgazrda<br />

mecnierTa asociaciis I respublikuri samecniero konferenciis Sro-<br />

mebi. quTaisis ak. wereTlis saxelobis saxelmwifo universiteti.<br />

225


2003 weli. 10-12 oqtomberi. Tbilisi: gamomcemloba `programa logo-<br />

si~, 2003.<br />

jojua 2003b: jojua T. XII saukunis garejul krebulSi (Ven.4-Si) daculi<br />

erTi dogmatikur-polemikuri traqtatis Sexeb (`wvalebisa winam-<br />

ZRuarTa SeCuenebaÁ~). kreb.: istoriul-eTnografiuli Studiebi. VII.<br />

iv. javaxiSvilis saxelobis istoriisa da eTnologiis institutSi<br />

2003 wlis 24-25 ivniss Catarebuli akademikos eq. TayaiSvilisadmi<br />

miZRvnili axalgazrda mecnierTa da aspirantTa dargTaSorisi<br />

konferenciis masalebi. Tbilisi: iv. javaxiSvilis saxelobis isto-<br />

riisa da eTnologiis institutis gamomcemloba `mematiane~, 2003.<br />

jojua 2003g: jojua T. moqvis ucnobi episkoposi luka oZrxeli (1360-iani<br />

ww.) da <strong>misi</strong> xuTi minaweri XII saukunis garejuli krebulis (Ven.4-is)<br />

aSiebidan. kreb.: istoriul-eTnografiuli Studiebi. VI. iv. javaxiS-<br />

vilis saxelobis istoriisa da eTnologiis institutSi 2002 wlis<br />

24-26 seqtembers Catarebuli m. broses dabadebidan 200 wlisTavisadmi<br />

miZRvnili axalgazrda mecnierTa da aspirantTa konferenciis masa-<br />

lebi. Tbilisi: iv. javaxiSvilis saxelobis istoriisa da eTno-<br />

logiis institutis gamomcemloba `mematiane~, 2003.<br />

jojua 2004: jojua T. ramdenime axali cnoba moqveli episkoposis luka<br />

oZrxelis (1360-iani ww.) biografiisaTvis. axalgazrda mecnierTa<br />

asociaciis II respublikuri samecniero konferenciis Sromebis<br />

krebuli. quTaisis ak. wereTlis saxelobis saxelmwifo universi-<br />

teti. 2004 weli. 8-10 oqtomberi. Tbilisi: gamomcemloba `programa<br />

logosi~, 2004.<br />

jojua 2005: jojua T. vinme giorgi monazonis mier gadawerili X-XI<br />

saukuneebis oTxTavi venis nacionaluri biblioTekidan (Ven.1). kreb.:<br />

saqarTvelos Sua saukuneebis istoriis sakiTxebi. VIII. eZRvneba<br />

akademikos n. berZeniSvilis dabadebis 110 wlisTavs. Tbilisi: gamom-<br />

cemloba `artanuji~, 2005.<br />

jojua 2006: jojua T. artanujeli piligrimis giorgi lomas-Zis savedre-<br />

beli (XV s.) ierusalimSi gadatanili 1160 wlis garejuli krebulis<br />

(Ven.4-is) aSiebidan. kreb.: qarTuli wyaroTmcodneoba. XI. eZRvneba<br />

istoriis mecnierebaTa doqtorebs m. berZniSvils da l. davlianiZes.<br />

226


Tbilisi: iv. javaxiSvilis saxelobis istoriisa da eTnologiis<br />

institutis gamomcemloba „mematiane“, 2006.<br />

jojua 2008: jojua T. gelaTeli monazonis _ levan IV dadianis colyo-<br />

filis nino bagrationisa da monazon febronia xevariZis savedreb-<br />

lebi (XVIII s-is I nax.) ierusalimSi gadatanili erTi garejuli<br />

<strong>xelnaweris</strong> (Ven.4-is) aSiebidan. kreb.: istoriisa da eTnologiis<br />

institutis Sromebi. VIII. eZRvneba gelaTis monastris daarsebis 900<br />

wlisTavs. Tbilisi: gamomcemloba `universali~, 2008.<br />

juanSeri 1955: juanSeri. cxovreba vaxtang gorgaslisa. wgn.: qarTlis<br />

cxovreba. teqsti dadgenili yvela ZiriTadi <strong>xelnaweris</strong> mixedviT s.<br />

yauxCiSvilis mier. tomi I. Tbilisi: gamomcemloba `saxelgami~, 1955.<br />

227

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!