Psixologiya. Sirliyev B.N., Beknazarov A.A., Arziqulov D.N. Ma
Psixologiya. Sirliyev B.N., Beknazarov A.A., Arziqulov D.N. Ma
Psixologiya. Sirliyev B.N., Beknazarov A.A., Arziqulov D.N. Ma
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
Psixika miyaning xususiyatidir. Sezgi, fikr, ong maxsus tarzda<br />
tashkil topgan materiyaning oliy mahsulidir. Organik dunyoning<br />
amyobalardan to odamga qadar uzoq davom etgan evolyusiyasi<br />
davomida xulq-atvor va xatti-harakatning fiziologik mexanizmlari<br />
to‘xtovsiz murakkablashib, tabaqalanib va shular tufayli organizm<br />
muhit o‘zgarishlariga tez javob qila oladigan va moslashuvchan bo‘la<br />
bordi.<br />
Yuksak taraqqiy etgan hayvonlarda a’zolarining ixtisoslashuvi<br />
ozuqani farqlash, xavf-xatarni juda tez va aniq sezish imkoniyatini<br />
beradi. Ixtisoslashuvning yakkayu-yagona funksiyasi signallarni idrok<br />
etishdan iborat hujayralarning paydo bo‘lishida o‘z ifodasini topadi.<br />
Bu hujayralar ritseptorlar (tashqi muhitning ta’sirini qabul qiluvchi<br />
apparat) deb atalmish hujayralar guruhini tashkil etadi.<br />
Boshqa hujayralar mushak to‘qimalari ishini yoki turli bezlarning<br />
shira chiqarishini o‘z zimmasiga oladi. Bunday hujayralar effektorlar<br />
deyiladi. Organizmning asosiy «boshqaruv pulti» – markaziy asab<br />
tizimi hisoblanadi.<br />
Asab tizimi tuzilishining umumiy rejasi barcha umurtqalilarda bir<br />
xildir. Uning asosiy elementlari asab hujayralari yoki neyronlar bo‘lib,<br />
ularning vazifasi qo‘zg‘atishdan iborat. Neyron hujayra tana va tanachaning<br />
shoxlab ketgan o‘simtalari – qo‘zg‘alishni qabul qiluvchi<br />
dendritlardan va qo‘zg‘atishni boshqa neyronlarga o‘tkazadigan<br />
tolalar –aksonlardan tarkib topadi. Aksonning dendritlar bilan yoki<br />
boshqa neyronlarning hujayra tanasi bilan bog‘laydigan nuqta sinaps<br />
deb ataladi.<br />
<strong>Ma</strong>rkaziy asab tizimi ikki qismdan – bosh miya va orqa miyadan<br />
tashkil topgan. Bosh miyaning yuqori qismi olti qavat (10 milliardga<br />
yaqin) neyronlar bilan qoplangan hamda po‘stloq deb ataladigan katta<br />
yarim sharlarni hosil qiladi. Po‘stloq – psixik faoliyatning eng muhim<br />
(lekin yakkayu-yagona emas) organi. U yarim sharlardan pastroqda,<br />
ensa qismida miyada joylashgan bo‘lib, uning funksiyalari hali yetarlicha<br />
o‘rganilmagan. Po‘stloqning mushaklar harakatini uyg‘unlashtirishda<br />
muhim o‘rin tutishi ma’lum.<br />
Katta yarim sharlar miya naychasiga kelib taqaladi. Naychaning<br />
yuqori qismi – talamus orqa miyadan yarim sharlarga boradigan barcha<br />
asab yo‘llari uchun «oraliq stansiya» vazifasini bajaradi. Naychaning<br />
pastki qismi – gipotalamus suv almashuvi, ovqatlanish ehtiyojini<br />
23
Change language