Psixologiya. Sirliyev B.N., Beknazarov A.A., Arziqulov D.N. Ma

1) tashqi muhitdagi narsalar va hodisalarning xususiyatlarini aks
ettiradigan hamda tananing yuzasida retseptorlari bo‘lgan ekstrotseptiv
sezgilar;
2) tananing ichki a’zolarida va to‘qimalarida joylashgan hamda
ichki a’zolarning holatini aks ettiradigan retseptorlarga ega bo‘lgan
interotseptiv sezgilar;
3) retseptorlari mushaklarda va paylarda o‘rnashgan propriotseptiv
sezgilar; ular gavdamizning harakati va holati haqida axborot berib
turadi.
Ekstrotseptivlarni ikki guruhga – aloqa bog‘laydigan kontakt va
distant retseptorlarga ajratamiz. Aloqa bog‘laydigan reseptorlar ularga
ta’sir qiladigan obyektlar bilan bevosita aloqa bog‘lagan paytda
qo‘zg‘aydi; badanning tegishi orqali sezish, ta’m bilish retseptorlari
shular jumlasidandir. Distant reseptorlar uzoqdagi obyektdan keladigan
qo‘zg‘atishdan ta’sirlanadi; distant retseptorlarga ko‘rish, eshitish,
hid bilish retseptorlari kiradi.
Sezgilar muayyan payt davomida retseptorga ta’sir o‘tkazayotgan
qo‘zg‘atuvchining o‘ziga xos quvvatining asab jarayonlari quvvatiga
aylanishi natijasida hosil bo‘ladi. Sezgi a’zolari faqat moslashuvchanlik,
ijro qilish funksiyalarini bajaribgina qolmasdan, balki axborot
olish jarayonlarida bevosita ishtirok etadigan harakat organlari bilan
mustahkam bog‘langan.
Sezgi asab tizimining u yoki bu qo‘zg‘atuvchidan ta’sirlanuvchi
reaksiyalari tarzida hosil bo‘ladi va har qanday psixik hodisa kabi
reflektorlik xususiyatiga egadir.
Analizator uch qismdan tarkib topadi:
1) tashqi quvvatni asab jarayoniga o‘tkazadigan maxsus transformator
hisoblangan periferik bo‘limi (retseptor);
2) analizatorning periferik bo‘limini markaziy analizator bilan
bog‘laydigan yo‘llarni ochadigan afferent (markazga intiluvchi) va
efferent (markazdan qochuvchi) asablar;
3) analizatorning periferik bo‘limlaridan keladigan asab signallarining
qayta ishlanishi sodir bo‘ladigan qobiq osti va qobiq (miyaning
o‘zi bilan tugaydigan) bo‘limlari.
Har bir analizatorlarning qobiq bo‘limida retseptor hujayralarning
asosiy qismi jamlangan o‘zak, ya’ni markaziy qism va qobiqning turli
49