Storia, teatro, metafora: il ritratto di Catilina - Liceo magistrale
Storia, teatro, metafora: il ritratto di Catilina - Liceo magistrale
Storia, teatro, metafora: il ritratto di Catilina - Liceo magistrale
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
alla congrega dei cat<strong>il</strong>inari. È per questo motivo, che, ad un certo punto, Cicerone si trova<br />
costretto, per sostenere la propria tesi, a delineare un <strong>ritratto</strong> del cospiratore: è, questo, un<br />
passaggio celebre e sorprendentemente affascinante, che <strong>di</strong> certo è stato tenuto ben presente<br />
da Sallustio per l’imbastitura del <strong>ritratto</strong> <strong>di</strong> Cat<strong>il</strong>ina che egli opera nella Coniuratio Cat<strong>il</strong>inae 6 .<br />
Quando Cicerone <strong>di</strong>fende Celio sono già passati alcuni anni, siamo in qualche modo lontani<br />
dal clima rovente che si percepisce ancora, ad esempio, nella pro Murena. Ecco <strong>il</strong> <strong>ritratto</strong> del<br />
cospiratore in Cael. 13-14:<br />
Habuit enim <strong>il</strong>le, sicuti meminisse vos arbitror, permulta maximarum non expressa<br />
signa sed adumbrata virtutum. Utebatur hominibus improbis multis; et quidem optimis se<br />
viris de<strong>di</strong>tum esse simulabat. Erant apud <strong>il</strong>lum inlecebrae libi<strong>di</strong>num multae; erant etiam<br />
industriae quidam stimuli ac laboris. Flagrabant vitia libi<strong>di</strong>nis apud <strong>il</strong>lum; vigebant<br />
etiam stu<strong>di</strong>a rei m<strong>il</strong>itaris. Neque ego umquam fuisse tale monstrum in terris ullum puto,<br />
tam ex contrariis <strong>di</strong>versisque et inter se pugnantibus naturae stu<strong>di</strong>is cupi<strong>di</strong>tatibusque<br />
conflatum. Quis clarioribus viris quodam tempore iucun<strong>di</strong>or, quis turpioribus<br />
coniunctior? quis civis meliorum partium aliquando, quis taetrior hostis huic civitati?<br />
Quis in voluptatibus inquinatior, quis in laboribus patientior? quis in rapacitate avarior,<br />
quis in largitione effusior? Illa vero, iu<strong>di</strong>ces, in <strong>il</strong>lo homine admirab<strong>il</strong>ia fuerunt,<br />
comprehendere multos amicitia, tueri obsequio, cum omnibus communicare quod<br />
habebat, servire temporibus suorum omnium pecunia, gratia, labore corporis, scelere<br />
etiam, si opus esset, et audacia, versare suam naturam et regere ad tempus atque huc et<br />
<strong>il</strong>luc torquere ac flectere, cum tristibus severe, cum remissis iucunde, cum senibus<br />
graviter, cum iuventute comiter, cum facinerosis audaciter, cum libi<strong>di</strong>nosis luxuriose<br />
vivere. Hac <strong>il</strong>le tam varia multiplicique natura cum omnis omnibus ex terris homines<br />
improbos audacisque conlegerat, tum etiam multos fortis viros et bonos specie quadam<br />
virtutis adsimulatae tenebat. Neque umquam ex <strong>il</strong>lo delen<strong>di</strong> huius imperi tam<br />
consceleratus impetus exstitisset, nisi tot vitiorum tanta immanitas quibusdam fac<strong>il</strong>itatis<br />
et patientiae ra<strong>di</strong>cibus niteretur. Qua re ista con<strong>di</strong>cio, iu<strong>di</strong>ces, respuatur, nec Cat<strong>il</strong>inae<br />
fam<strong>il</strong>iaritatis crimen haereat. Est enim commune cum multis et cum quibusdam etiam<br />
bonis. Me ipsum, me, inquam, quondam paene <strong>il</strong>le decepit, cum et civis mihi bonus et<br />
optimi cuiusque cupidus et firmus amicus ac fidelis videretur.<br />
«Perché c’erano in Cat<strong>il</strong>ina tratti cospicui delle più nob<strong>il</strong>i virtù, sia pure non espliciti ma<br />
appena adombrati. Se la faceva con parecchi furfanti, è vero; ma fingeva d’essere devoto<br />
ai galantuomini. Apparivano in lui molti incentivi al vizio; ma pure stimoli all’operosità e<br />
alla fatica. Ardeva in lui <strong>il</strong> fuoco <strong>di</strong> passioni perverse; ma forte era anche <strong>il</strong> suo trasporto<br />
per la vita m<strong>il</strong>itare. A mio parere, non c’è mai stato al mondo un sim<strong>il</strong>e portento, una tale<br />
fusione <strong>di</strong> tendenze e appetiti naturali così contrari, opposti, tra loro <strong>di</strong>vergenti. Chi per<br />
un certo periodo fu più gra<strong>di</strong>to ai citta<strong>di</strong>ni eminenti, e più legato ai più abietti? Chi mai fu<br />
allora citta<strong>di</strong>no più attaccato al partito dell’or<strong>di</strong>ne, e più ributtante nemico del nostro<br />
stato? Chi più avvoltolato nei piaceri, e più tetragono alle fatiche? Chi più avido nella<br />
rapina, e più pro<strong>di</strong>go nel donare? Davvero, giu<strong>di</strong>ci: quello che c’era <strong>di</strong> più paradossale in<br />
quell’uomo era la sua capacità <strong>di</strong> stringere numerose amicizie, <strong>di</strong> conservarle con<br />
rispettosa devozione, <strong>di</strong> mettere a <strong>di</strong>sposizione <strong>di</strong> tutti quanto possedeva, <strong>di</strong> porsi al<br />
servizio degli amici in <strong>di</strong>fficoltà col suo denaro, la sua influenza, l’impegno fisico e,<br />
all’occorrenza, perfino col delitto e la ribellione; era la sua capacità <strong>di</strong> adattare e<br />
controllare la propria natura secondo le circostanze, volgendola e piegandola in ogni<br />
<strong>di</strong>rezione, <strong>di</strong> vivere severamente con le persone austere e allegramente con quelle<br />
gioviali, seriamente coi vecchi e con la gioventù festevolemente, coi facinorosi<br />
6<br />
Sui rapporti tra <strong>il</strong> <strong>ritratto</strong> <strong>di</strong> Cat<strong>il</strong>ina all’interno della pro Caelio e quello della monografia sallustiana esiste una<br />
mole imponente <strong>di</strong> stu<strong>di</strong>; fa <strong>il</strong> punto della questione, <strong>di</strong> recente, E. NARDUCCI, Cicerone e i suoi interpreti. Stu<strong>di</strong><br />
sull’Opera e la Fortuna, Pisa 2004, pp. 79-85.<br />
2