Storia, teatro, metafora: il ritratto di Catilina - Liceo magistrale
Storia, teatro, metafora: il ritratto di Catilina - Liceo magistrale
Storia, teatro, metafora: il ritratto di Catilina - Liceo magistrale
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
demagogicamente, <strong>di</strong>ssolutamente coi depravati. E così, grazie a tale natura tanto varia e<br />
complessa, aveva sì radunato tutti i furfanti e gli avventurieri d’ogni parte del mondo, ma<br />
teneva anche legate a sé un gran numero <strong>di</strong> persone coraggiose e oneste per via d’una<br />
parvenza <strong>di</strong> virtù che egli riusciva a simulare. Del resto, mai sarebbe scaturito da lui<br />
l’impulso così criminoso <strong>di</strong> annientare questo nostro stato, se l’enormità stessa <strong>di</strong> tanti<br />
vizi non si fosse sostenuta, per così <strong>di</strong>re, su ra<strong>di</strong>ci tanto dutt<strong>il</strong>i e resistenti. Per tali ragioni,<br />
giu<strong>di</strong>ci, si respinga questa tesi; non gli si addossi l’intimità con Cat<strong>il</strong>ina: è un’accusa che<br />
si può estendere a molti, e perfino a certi galantuomini. Io stesso, sì, proprio io, lo<br />
confesso, ci fu un tempo che per poco non mi feci ingannare da lui, perché in lui vedevo<br />
un citta<strong>di</strong>no leale e sollecito dello stato, e poi un amico fidato e fedele» (trad. Cavarzere).<br />
Il prof<strong>il</strong>o che si traccia <strong>di</strong> Cat<strong>il</strong>ina è <strong>di</strong> grande effetto ed è sostenuto con maestria dagli<br />
artifici retorici, tramite i quali si insiste sulla paradossalità del personaggio. In <strong>il</strong>lo homine<br />
admirab<strong>il</strong>ia fuerunt: un’affermazione programmatica che sintetizza la precedente<br />
presentazione (“non c’è mai stato al mondo un sim<strong>il</strong>e portento, una tale fusione <strong>di</strong> tendenze e<br />
appetiti naturali così contrari, opposti, tra loro <strong>di</strong>vergenti”) e apre la strada al lungo elenco<br />
delle ‘qualità’ che hanno contrad<strong>di</strong>stinto l’uomo della coniuratio. È interessante notare come<br />
<strong>il</strong> testo non venga costruito su dei chiasmi, che pure sembrerebbero in prima battuta i più<br />
adeguati a rendere icasticamente gli appetiti contrastanti <strong>di</strong> Cat<strong>il</strong>ina 7 . Nel passaggio<br />
ciceroniano domina invece la simmetria, che traduce la rappresentazione in un’architettura<br />
sintattica molto equ<strong>il</strong>ibrata: proprio questo or<strong>di</strong>ne della forma, però, viene scar<strong>di</strong>nato dal<br />
<strong>di</strong>sor<strong>di</strong>ne della sostanza. La regolarità st<strong>il</strong>istica del cartello <strong>di</strong> presentazione è inversamente<br />
proporzionale all’irregolarità morale degli elementi che lo compongono. Si sarebbe tentati <strong>di</strong><br />
vedere in questo doppia prospettiva un sott<strong>il</strong>e e ‘allusivo’ gioco tra apparenza e realtà:<br />
Cat<strong>il</strong>ina si presenta con un’immagine suadente, capace quasi <strong>di</strong> trarre in inganno lo stesso<br />
Cicerone, ma in realtà la sua virtù non è altro che la maschera del vizio nascosto.<br />
Torneremo ancora sul brano ciceroniano. Passiamo adesso all’altro <strong>ritratto</strong> celebre <strong>di</strong><br />
Cat<strong>il</strong>ina, quello contenuto nella Coniuratio Cat<strong>il</strong>inae <strong>di</strong> Sallustio, che, come ho già accennato,<br />
ha verosim<strong>il</strong>mente come ipotesto proprio <strong>il</strong> passo della pro Caelio, oltre naturalmente le<br />
Cat<strong>il</strong>inarie. Il prof<strong>il</strong>o biografico del cospiratore si apre con un incipit veloce, capace <strong>di</strong> offrire<br />
uno spaccato imme<strong>di</strong>ato del personaggio (Cat<strong>il</strong>ina 5):<br />
L. Cat<strong>il</strong>ina, nob<strong>il</strong>i genere natus, fuit magna vi et animi et corporis, sed ingenio malo<br />
pravoque. Huic ab adulescentia bella intestina caedes rapinae <strong>di</strong>scor<strong>di</strong>a civ<strong>il</strong>is grata fuere,<br />
ibique iuventutem suam exercuit. Corpus patiens ine<strong>di</strong>ae algoris vig<strong>il</strong>iae, supra quam<br />
cuiquam cre<strong>di</strong>b<strong>il</strong>e est. Animus audax subdolus varius, cuius rei lubet simulator ac<br />
<strong>di</strong>ssimulator, alieni adpetens, sui profusus, ardens in cupi<strong>di</strong>tatibus; satis eloquentiae,<br />
sapientiae parum. Vastus animus inmoderata, incre<strong>di</strong>b<strong>il</strong>ia, nimis alta semper cupiebat. Hunc<br />
post dominationem L. Sullae lubido maxuma invaserat rei publicae capiundae; neque id<br />
quibus mo<strong>di</strong>s adsequeretur, dum sibi regnum pararet, quicquam pensi habebat. Agitabatur<br />
magis magisque in <strong>di</strong>es animus ferox inopia rei fam<strong>il</strong>iaris et conscientia scelerum, quae<br />
utraque iis artibus auxerat, quas supra memoravi. Incitabant praeterea corrupti civitatis<br />
mores, quos pessuma ac <strong>di</strong>vorsa inter se mala, luxuria atque avaritia, vexabant. Res ipsa<br />
hortari videtur, quoniam de moribus civitatis tempus admonuit, supra repetere ac paucis<br />
instituta maiorum domi m<strong>il</strong>itiaeque, quo modo rem publicam habuerint quantamque<br />
reliquerint, ut paulatim inmutata ex pulcherruma pessuma ac<br />
flagitiosissuma facta sit, <strong>di</strong>sserere.<br />
7<br />
Il chiasmo, invece, verrà adoperato da Sallustio proprio per questa sua vocazione naturale all’incrocio/scontro<br />
tra due coppie semantiche.0<br />
3