G˙awdex - Leone Philharmonic Society

festaSANTA MARIJA2012l-kbira tal-G˙awdxin kienu joqog˙du hemmfil-waqt li l-Kastell kien riervat g˙an-nobbli ug˙all-˙akkiema. 9Fi mien il-Medjuevu r-Rabat kien dak li hu, lokal’il barra mill-˙itan tas-swar u ma kienx belt immasubborg g˙ax hekk tfisser il-kelma Rabat. Il-belt kienetil-Medina jew la vila, fuq il-g˙olja.Fil-medjuevu, mill-belt klassika ta’ mien ir-Rumanima kienx fadal minnha ˙lief rovini, ˙afna minnhommirdumin ta˙t l-art jew ingastati fil-˙itan, u xi ftit djar.In-nies kienet toqg˙od fil-belt fuq il-g˙olja, g˙ax dankien l-uniku post iffortifikat u g˙all-kenn. Ir-Rabat, billima kienx iffortifikat, kien jit˙arbat kulmeta l-furbani jewl-invauri ja˙btu g˙al G˙awdex.G˙alhekk ftit nies kienu joqog˙du fih, u ma kienhemm ebda istituzzjoni ammnistrattiva, ˙lief tlietparroççi g˙ar filjali tal-Matriçi.9. FALZ: Ir-Rabat fil-Medjuevu kien ukoll il-belttal-G˙awdxin u fi mien il-Biantini kien meqjusb˙ala kastell jew castron u kellu wkoll l-Archontieg˙u. 10Din li r-Rabat fil-Medjuevu kien belt jew li kien kastellhija l-akbar ˙merija li qatt intqalet dwar l-istorja ta’G˙awdex, stupita©ni, çuçata u ©ennata mill-akbar. G˙axil-kelma Rabat tindika lokal ’il barra mill-˙itan tas-swar,qatt ma kellu swar, jinsab fil-fond ta˙t g˙olja – ˙ares lejn,per eempju, fejn Savina – u allura kif jista’ jkun kastelljew castron? U mhux ta’ min jisma’ argumenti m©ebbdau paroli fil-vojt dwar xi tfisser kastell g˙ar-Rabat, g˙axbl-ebda ti©bid ta’ imma©inazzjoni r-Rabat ma jista’ jkunjew jitqies b˙ala kastell.10. FALZ: Il-Gran Kastell inbena qrib nofs isseklutlettax (c. 1250) b˙ala post iffortifikat uriervat g˙an-nobbli li kienu ja˙kmu fuq il-girata’ G˙awdex. Qabel ma nbena l-g˙olja kienetg˙erja u fuqha ma kienx hemm bini. 11Din hija kollha psewdostorja, storja falza. F’nofs isseklutlettax di©a’ kien hemm fuq il-g˙olja taç-Çittadellabelt antika. Dan nafuh mill-poeija ta’ l-eiljat Grieg lirrakkonta kif Ru©©ieru II fl-1127 biex jirba˙ il-belt kellujua l-magni tal-gwerra. Mela kien hemm swar g˙oljing˙al dawk i-mien, meta ma kinux g˙ad g˙andhomivvintaw kanuni.Meta ©ew l-Aragonii fl-1283, l-Ammariall Ru©©ierude Lauria, ˙arbat ir-Rabat u ried jattakka l-belt. IlkronistaRamon Muntaner, isemmi lo raval, la vila ul-castell.Din il-belt imdawra bis-swar ma nbnietx fl-1250b˙ala kastell b˙alma ˙aseb xi ˙add, imma kienet ilhahemm. Interessanti nkunu nafu wkoll li l-kastell kien˙a©a wa˙da mal-belt. Mela l-kastell kien bini ffortifkatfl-istess belt li kien jintua b˙ala bini amministrattiv. Makienx il-belt kollha.Dan hu l-istess kastell li fih kien hemm il-mit˙natal-miexi msemmija minn Giliberto Abbate fl-1242, lil-psewdostoriku bilkemm ma riedx ig˙id li kienet fil-‘kastell’ tar-Rabat! In-nobbli u l-˙akkiema privile©©jatidan il-bini kienu juaw. Il-bqija kienet belt.U hawn ta’ min ig˙id li kien biss fi mien il-Kavalierili l-belt kollha kienet bdiet tissejja˙ Gran Kastell. ‘GranKastell’ b’differenza g˙all-Kastell i-g˙ir kien hemmf’nofsha fis-seklu ˙mistax.Mela l-kelma ‘kastell’ g˙andha ew© tifsiriet: fisseklu˙mistax kienet tfisser il-palazz iffortifikat f’nofsil-belt fejn kien ukoll jabita l-Kastellan; wara l-mi©ja tal-Kavalieri bdiet tfisser il-belt kollha b˙ala Gran Kastell jewiç-Çittadella.11. FALZ: Fil-medjuevu l-kastell li kien mibnif’nofs is-seklu tlettax biex fih jabitaw il-˙akkiema, in-nobbli u l-ipprivile©©jati, warabeda jissejja˙ ‘terra’. 12Il-psewdostoriku hawnhekk bil-kelma ‘kastell’ iridifisser il-belt kollha, ˙a©a li m’hix vera g˙ax fil-medjuevul-belt kienet tissejja˙ ‘medina’, u ‘vila’ minnn Muntaner.Mentri fil-medjuevu l-kelma ‘kastell’ kienet tirriferi g˙allbiniamministrattiv jew kastell iffortifikat li kien hemmfl-istess belt. Issa fil-medjuevu wkoll belt g˙ira mdawrabis-swar kienu jirriferu g˙aliha b˙ala “Terra”. Mela,hawnhekk ‘Terra’ tfisser belt u mhux ‘kastell’, li kien biniamministrattiv tal-kurja rjali (tal-Gvern ta’ dak i-mien).Hekk ukoll il-belt G˙awdxija fuq il-g˙olja kienujirriferu g˙aliha b˙ala ‘Medina’ fi mien il-G˙arab, ‘Vila’,minn Muntaner, u ‘Terra’ fid-dokumenti uffiççjali ta’qabel l-1530. Il-poplu G˙awdxi kien isej˙ilha ‘il-Belt’.12. FALZ: Fl-antik ir-Rabat kien jissejjah ‘Óa©ar’,ji©ifieri lokalita’ bid-djar. 13Dan l-isem g˙ar-Rabat qatt m’eista. Din invenzjoniinfeliçi li ma tiswa g˙al xejn ˙lief biex t˙awwad in-nies.Fi-minijiet klassiçi l-g˙olja taç-Çittadella u l-in˙awita’ ta˙tha, me˙udin flimkien, kienu jissej˙u GavlosOppidum. Wara l-mi©ja tal-G˙arab, iç-Çittadella minnakropoli nbidlet f’Medina u l-in˙awi ta’ barra f’Rabat.Il-kelma Rabat titlob li mag˙ha jkun hemm il-Medina.Meta ©ew l-Aragonizi ma’ l-Ammirall Ru©©ieru deLauria fl-1283, il-kronista Ramon Muntaner iddeskrival-in˙awi tar-Rabat hekk: kien hemm lo raval, ji©ifierir-Rabat, la vila, il-Medina jew il-belt fuq il-g˙olja, ul-castell, il-palazz iffortifikat li kien ˙a©a wa˙da malbelt(g˙ax kien f’nofsha).Ma semma l-ebda Óa©ar.13. FALZ: Ir-Rabat kien il-Óa©ar, u fil-medjuevuta˙t il-kastell kien hemm ew© Óa©©ariji(gruppi ta’ djar) u l-parroççi ta’ Savina u SanÌakbu kienu l-parroççi ta’ dawn il-Óa©©ariji. 14Dawn huma kollha fantasiji fl-aqwa tag˙homta’ kittieb psewdostoriku u ma fihom ebda laqxa ta’verita’. L-ewwel nett Óa©©arija wa˙da kien hemm u dinkienet il-kontraskarpa tal-foss tal-Kastell li kien sar metanbnew is-swar il-©odda bejn is-snin 1599-1622. Melal-kontraskarpa saret fl-istess mien u fil-medjuevu makenitx teisti. Mela ma kien hemm ebda Óa©©arija.83