G˙awdex - Leone Philharmonic Society

festaSANTA MARIJA2012Gejtanu Bondi’, nhar l-24 ta’ Jannar, 1869; g˙all-IsqofMons. Pietru Pace – il-Kan. Teorier Dun Fran©isk SaverFormosa, nhar it-tlieta ta’ Mejju, 1877; g˙all-Mons.Isqof Mons. Giovanni M. Camilleri – l-Arçidjaknu DunÌuepp Mizzi, nhar it-30 ta’ Marzu, 1889; g˙all-IsqofMons. Mikiel Gonzi – Mons. Fran©isk Camenzuli, nharit-18 ta’ Lulju, 1924; g˙all-Isqof Mons. Gueppi Pace –Mons. Luigi Cordina, nhar is-7 ta’ Frar, 1943; g˙all-IsqofMons. Nikol Cauchi – Mons. Pawlu Cauchi, nhar id-9 ta’Settembru, 1972. 2 Illum dan l-uu nqata’.Issa l-pre-eminent kien ipo©©i bil-qieg˙da fuq it-tronta’ l-Isqof, u l-Kanonçi jew il-Monsinjuri kollha jdurujinkinaw quddiemu b˙ala sinjal ta’ qima sottomissjonilejn l-Isqof li huwa jkun jirrappreenta fiç-çerimonja talpussessourbano.Imma xi ˙add li kien jaf bil-pretensjonijiet ta’Monsinjur Cordina, biç-çajt jew sarkastikament qabbillupoeija li minnha se nikkwotaw biss ew© versi:Dak Cordina l-pre-eminentSar isqof g˙al mument!Nie˙du din l-okkajoni biex infakkru l-ewwel preeminenttad-Djoçesi G˙awdxija, Dun Karl Bondi’, ilpre-eminentta’ l-ewwel isqof ta’ G˙awdex MonsinjurMikiel Fran©isk Buttigieg. G˙al dan il-Kanonku hemmimsemmija t-triq li ti©i bejn il-Palazz ta’ l-Isqof u l-knisjata’ San Ìakbu. Óafna nies jaqraw dan l-isem u jibqg˙uççassati min seta’ kien u x’g˙amel g˙al G˙awdex.B˙ala l-pre-eminent ta’ l-Isqof tad-djoçesi l-©dida, DunKarl fit-22 ta’ Ottubru, kien g˙amel festa, riçeviment kbirfil-Palazz Bondi’, illum il-Palazz ta’ l-Isqof, li dak in-nharkien g˙adu f’idejn il-familja Bondi’. G˙al dan ir-riçevimentkienu mistednin l-aqwa nies ta’ Malta u G˙awdex li kienu©ew g˙all-festa ta’ l-Isqof Butti©ie©.Kien ukoll fl-istess Palazz li l-isqof Butti©ie© laqa’l-Gvernatur, u l-Kbarat l-o˙ra, Maltin u Inglii, u lin-niesli marru jifir˙ulu talli kien sar isqof ’l g˙ada ta’ l-Ingresstieg˙u, fis-26 ta’ Ottubru, 1864.Skrizzjoni fuq ir˙ama tfakkar dawn i-ew©okkajonijiet:Karlu Bondi, Kanonku tal-Knisja Ewlenija (ta’ G˙awdex)stieden u ta trattament lil 300 ru˙ f’dan il-Palazz talfamiljatieg˙u fit-22 ta’ Ottubru, 1864, fid-data li fihab˙ala rappreentant 3 ta’ l-Isqof il-©did lilu ng˙ataw bilpompakollha d-drittijiet kollha tad-Djoçesi l-©dida. F’danil-Palazz ukoll l-istess Monsinjur Mikiel Fran©isku Buttigieg,iddikjararat l-ewwel isqof ta’ G˙awdex mill-Qdusija Tieghul-Papa Piju IX fis-16 ta’ Settembru ta’ l-istess sena, laqa’fost il-fer˙ u ç-çapçip tal-poplu, lill-Gvernatur ta’ Malta uG˙awdex, J. Gaspard Le Merchant, li kien ©ie hawn minnMalta flimkien ma’ ˙afna kbarat Inglii u Maltin fil-jumtas-26 ta’ Ottubru ta’ l-istess sena biex jifra˙ bl-istessIsqof, Kanonçi, Kleru u Poplu ta’ G˙awdex g˙at-twaqqiftad-Djoçesi li saret b’riq kbir ta˙t il-patronat tieg˙u - ’lg˙ada illi l-wisq ma˙bub Isqof kien g˙amel l-Ingress tieg˙ufil-Knisja Katidrali fost il-fer˙ u ç-çapçip tal-Gira kollha. 41 Ara, G˙awdex, 22 ta’ Lulju, 1945, p. 3.;u G˙awdex, 20 ta’ April,1952, p. 3.2 Óajr Toni Calleja tal-G˙asri.3 Proprjament b˙ala l-Pre-eminent ta’ l-Isqof Buttigie©.4 Traduzzjoni ta’ Ninu Cremona; ara G˙awdex, 4 ta’ Jannar, 1948, p.3 et seq.Raymond BonelloMarmista (Marbler)Marble Sculpturing, Marble Inlay, Granite Design,Fire Places, Monuments & Memorial Stones.Plot 24, Qasam Ta’ Dun Anton,Xaghra, GOZOTel: 2156 3457 • Fax: 2156 4285Mob: 9945 052367

Joseph BezzinafestaSANTA MARIJA2012Ir-Re©ina Eliabetta IIg˙oxrin sena mill-mi©ja tag˙ha fil-KatidralNhar is-Sibt, 30 ta’ Mejju 1992, fil-˙dax u nofs daqqu,ir-Re©ina Eliabetta II akkumpanjata minn ew©ha, il-Prinçep Philip, Duka ta’ Edinburgh, waslet fil-Pjazza tal-Katidral, telg˙et it-tara© akkumpanjata minn ÛensinuTabone, President ta’ Malta, u lqajtha jien fil-bieb tal-Katidral b˙ala l-gwida uffiçjali tag˙ha.1 • Sittin sena Re©inaNhar is-6 ta’ Frar 1952, ir-Re Ìor© VI miet fl-irqad©ewwa Sandringham, Norflok, fl-età ta’ 56 sena.Eliabetta, bintu l-kbira, kienet fir-Royal HuntingLodge, il-Kenja. Skont il-li©ijiet tas-suççessjoni, fl-etàta’ 25 sena, hi la˙qet minflok missierha bl-isem ta’Eliabetta II. L-g˙ada, hi rritornat Londra u ˙adet ir-Royal Oath li ssi©illat is-suççessjoni tag˙ha.Din is-sena ˙abat g˙alhekk g˙eluq is-sittinanniversarju minn meta la˙qet Re©ina. Dan il-Ìublewtad-Djamanti kien ççelebrat bil-kbir ©ewwa Londrabejn it-2 u l-5 ta’ Ìunju 2012. L-anniversarju kienikkommemorat b’diversi çerimonji fil-Commonwealthkollu.2 • G˙oxrin sena mill-mi©ja tar-Re©inal-KatidralNhar it-30 ta’ Mejju 2012, ˙abat ukoll g˙eluql-g˙oxrin anniversarju mi-jara tar-Re©ina EliabettaII fil-Katidral. Kien is-Sibt, 30 ta’ Mejju 1992, it-tienijum tal-Kwaranturi fil-Katidral, li r-Re©ina Eliabetta II,akkumpanjata mill-Prinçep Philip, Duka ta’ Edinburgh,aret il-Katidral ta’ G˙awdex.L-uffiççju tal-Protokoll ta’ Malta kien stieden lilAnton Tabone, Ministru g˙al G˙awdex, biex ja˙tarpersuna ˙alli tipprogramma u tikkoordina -jara tar-Re©ina f’G˙awdex mal-Advance Party. Il-Ministru kienbag˙at g˙alija permezz tas-Sur Frank Psaila, SegretarjuPermanenti, u saqsieni jekk iridx nag˙mel din il-biççaxog˙ol. Naturalment aççettajt bil-fer˙.L-Advance Party, li kien jinkludi Lady-in-waitingtal-Maestà Tag˙ha u uffiçjali g˙oljin tas-sigurtà minnScotland Yard, kien G˙awdex darbtejn. L-ewwel darba©ew b’lista ta’ diversi postijiet u rotot li setg˙u ji©iprogrammati g˙a-jara – rotot, li milli stajt nobsor, kienumag˙mula mill-Uffiççju tal-President u tal-KummissjoniG˙olja Inglia f’Malta. G˙addejna nofstanhar induruhomwie˙ed wie˙ed, jien nispjega u huma jag˙mlu n-noti.Morna fil-postijiet su©©eriti minn kull rotta li kienpossibbli tasal g˙alihom ˙alli jkunu jistg˙u jie˙u ideaa˙jar tal-˙in me˙tie©a u tas-sigurtà neçessarja tul ir-rotta.Il-Lady-in-waiting, ikkunsidrata iktar b˙ala kompanjatal-monarka, milli b˙ala qaddejja, jidhirli li kellhad-deçijoni a˙˙arija tal-programm f’idejha. Ilprogrammkien eventwalment deçi u xi jiem waral-Advance Party re©a` kien G˙awdex u ©iet deçiar-rotta finali kemm tal-karozza rjali, u kemm fejn kellhatg˙addi miexja r-Re©ina.Ir-Re©ina kellha tasal l-Im©arr fil-11.15 am u titlaqdritt lejn iç-Çittadella; tag˙mel jara ta’ 20 minuta fil-68

festaSANTA MARIJA2012Katidral; wara g˙all-Muew tal-Folklore – li ntg˙aelim˙abba l-interess tal-Prinçep Philip f’binjiet medjevali;g˙al Pjazza Indipendenza fejn kellha tpo©©i kuruna fuqil-monument tal-Gwerra; u lura lejn l-Im©arr fil-12.30(ara Ritratt 1). Dan ifisser li, apparti l-ivvja©©ar, l-itwal˙in tar-Re©ina f’G˙awdex kellha tg˙addih il-Katidral.3 • Ir-Re©ina fil-KatidralIr-Re©ina ©iet milqug˙a mill-E.T. Mons. Nikol Ì.Cauchi, l-isqof ta’ G˙awdex; minn Mons. GiovanniBosco Gauci, arçidjaknu u minn Mons. CarmeloScicluna, arçipriet. Il-President ta’ Malta u jiena,ppreentajna lir-Re©ina (ara Ritratt 2).Mill-bieb prinçipali bqajna sejrin lejn il-presbiterju,waqt li spjegajtilha l-binja barokka ta’ Lorenzo Gafà;l-art bl-ir˙am interzjat; u l-koppla finta ta’ AntonioManuele ta’ Messina.Fuq su©©eriment tieg˙i, ˙ri©na l-bust ta’ Sant’Orslafuq il-presbiterju. Skont tradizzjoni millenarja,Sant’Orsla – li ntg˙alet b˙ala patruna ta’ G˙awdexfis-sena 1620 – kienet prinçipessa minn Brittannia.Ir-Re©ina u d-Duka ˙adu interess kbir fir-rakkont flistorjatag˙ha (ara Ritratt 3). Ir-Re©ina iffirmat il-ktiebtal-Viitaturi tal-Katidral fuq il-presbiterju.Minn hemm ˙adnieha tara l-istatwa devota ta’ SantaMarija. A˙na u nelin ’l isfel fil-korsija, ir-Re©ina rat ilbaldakkinirrakkmat armat g˙all-purçissjoni tal-Kwaranturiu saqsietni x’inhu. Meta spejgajtilha li ta˙tu jimxi l-isqofb’Ìesù Sagramentat, irrispondietni spontanjament li verujkollu bonnu ta˙t ix-xemx tisre© ta’ G˙awdex.Ir-Re©ina baqg˙et impressjonata bis-sbu˙ija talistatwau bl-istorja marbuta mag˙ha (ara Ritratt 4).Il-President Ûensinu semmielha kemm irrikorrew lejhal-G˙awdxin tul it-tieni Gwerra Dinjija u bil-festa kbirali saritilha meta ©iet fi tmiemha b’suççess parzjali,l-Operation Pedestal, il-famu konvoj ta’ Santa Marija.I-jara tar-Re©ina Eliabetta II fil-Katidraleventwalment tfakkret bi r˙ama barra mill-bieb tattramuntana(ara Ritratt 5).Din kienet it-tieni jara ta’ re©ina fil-Knisja Katidrali.Nhar it-30 ta’ Marzu 1839, ir-Re©ina Adelaide, armlata’ William IV, kienet ukoll g˙amlet jara l-Katidral.Hi ˙asra li Kapitlu Katidrali wara l-ie˙or ma ndenjawxru˙hom ifakkru din i-jara wkoll.69© COPYRIGHT – Ir-ritratti f’dan l-artiklu humaproprjetà tal-awtur u ma jistg˙u ji©i riprodottib’ebda mod u b’ebda manjiera ming˙ajr ilpermessbil-miktub tal-proprjetarju.

Anton F. AttardfestaSANTA MARIJA2012Il-Castrum Terre Gaudisii u l-Ori©inital-Matriçi ta’ l-Assunta F’G˙awdexÛew© pre©udizzjiHemm ew© xorta ta’ pre©udizzji. Hemm ilpre©udizzjumsawwar mill-konswetudni jew iddrawwa,u hemm il-pre©udizzju ma˙luq millfissazzjoni.L-ewwel ka, hu dak ta’ min hu pre©udikatbil-konswetudni, li jibqa’ ja˙seb li dak li qieg˙edjag˙mel ikun sewwa, g˙ax dejjem hekk sar. Dan mhuxlakemm tikkonvinçih jirran©a l-iball tieg˙u. It-tienika hu dak ta’ min hu pre©udikat bil-fissazzjoni, lijispiçça b˙al dak li g˙andu l-g˙ajnejn u ma jridx jara, ul-widnejn u ma jridx jisma’. Mela, il-preduzzju jew maj˙allikx tara sew jew jag˙mik ghal kollox.Fil-kitba ta’ l-istorja nsibu ˙afna pre©udizzji bilfissazzjoni.U fost dawk il-kittieba pre©udikati b’danil-mod hemm il-psewdostoriçi, li hu proprju g˙al hekkli jirrendu ru˙hom f’dan l-istat. Kittieb ta’ l-istorja majistax ikun pre©udikat. Il-psewdostoriçi G˙awdxinm’humiex b’inqas, kif se naraw. Imsieken li huma,g˙ax pre©udikati jinqabdu, u l-kitba tag˙hom ti©ikklassifikata b˙ala psewdostorja, kitba li b˙ala storjam’g˙andha ebda valur g˙ax m’hix veritiera.Pre©udizzju kontra ç-ÇittadellaDik li llum tissejja˙ iç-Çittadella fl-img˙oddi kellhabosta ismijiet. Fi mien il-G˙arab kienet tissejja˙El Medina, 1 li tfisser ‘il-belt’. Meta ©ew l-Aragoniifl-1283, il-kronista ta’ l-Ammirall Ru©©ieru deLauria, Ramon Muntaner, sej˙ilha la vila 2 , il-belt. Iddokumentimedjuevali jsej˙ulha Terra 3 , li tfisser blejtamdawra bis-swar 4 . U fi mien il-Kavalieri (1530-1798),u anki wara, kienet tissejja˙ “il-Kastell” jew Castrum.Il-poplu jsej˙ilha il-belt 5 .Il-psewdstoriçi G˙awdxin, pre©udikati bil-fissazzjonifalza li l-parroçça ta’ San Ìor© hi l-ewwel parroçça liqatt kien hemm f’G˙awdex (il-Protto-Parroçça 6 , u liallura r-Rabat kien il-belt G˙awdxija, jispiççaw biexig˙idulna li fuq il-g˙olja taç-Ûittdella qabel it-tieni nofstas-seklu tlettax (c. 1250) ma kien hemm xejn. 7Ida, araw x’kien qal il-medjuevalista Dr AnthonyLuttrell, f’kitba tieg˙u intitulata “Approaches toMedieval Malta” 8 :“.. well placed excavations, for example within the wallsof Mdina, or of the Citadel on Gozo should repay evenlimited digging with the emphasis on stratification andthe study of the pottery and small finds; the result mightbe spectacular.The problems of medieval archaeology areconsiderable. In such small islands with a largely artificiallandscape and very thin soil covering traces of settlementhave often been largely or totally eliminated by intensiveland use or erosion, by carting, quarrying, terracing,manuring and dumping of organic town refuse. In Gozothe soil lies deeper but the destructions of the 16thcentury were much more widespread.The chief datable element should be the pottery,collections of which are in the Valletta, Rabat and GozoMuseums.”Hawnhekk Luttrell qieg˙ed jitkellem b’modkorrettissimu. Imma l-psewdostoriçi, g˙ax pre©udikatiu hekk jaqblilhom, jikkwotaw biss dak li qal DavidTrump fl-1961 9 dwar skavi li kienu saru f’xi toroq fiç-Çittadella fl-1960, u ftit irrealizzaw, bir-rispett kollu lejnDr Trump, li dawk l-iskavi kienu saru ˙ain, g˙ax sarufit-toroq ta’ post limitatissmu fejn dejjem servew ta’toroq u fuq l-og˙la na˙a tal-g˙olja. In-nies ma t˙allixejn fit-toroq, u l-affarijiet ’l isfel jinlu u mhux jitilg˙u’l fuq. Kieku Dr Trump kellu jmur jag˙mel skavi similifuq l-Akropoli tal-Greçja, xorta ma kien isib xejn g˙ax,taqta’ l-bini tal-Parthenon u bini antiki ie˙or, fuq dikil-g˙olja hemm il-blat fil-wiçç! Jien ort l-Akropoli ta’Ateni fis-sena 1997 u g˙alhekk rajt b’g˙ajnejja dak liqieg˙ed ing˙id.Sfortunatament, it-tempji li darba kien hemm fuql-Akropoli G˙awdxija, inqerdu kollha, imma fdalijiettag˙hom g˙adna nistg˙u narawhom hemm sa llum,jekk infittxu sewwa. 10Meta nbnew l-ewwel swar?Il-g˙olja taç-Çittadella bdiet tintua b˙ala lokal g˙allabitazzjonital-bniedem sa minn mien in-nies tal-faita’ Bor© in-Nadur fi Ûmien il-Bron. 11 Dan kien sar biskopijiet ta’ difia, l-istess b˙alma ©ara fuq il-g˙oljatewmija tan-Nuffara, li qieg˙da wkoll f’linja viwalidiretta mag˙ha.Mhux mag˙ruf sewwa meta nbnew g˙all-ewweldarba s-swar tal-belt G˙awdxija. Jista’ jkun li l-ewwel˙itan ittellg˙u fi mien il-Karta©inii, ida jekk in˙arsulejn dak li ©ara fi Sqallija jista’ jkollna wkoll ˙jiel metare©g˙u nbnew swar aqwa u og˙la. A˙na ltqajna ma’dan it-tag˙rif: “Fi mien il-Biantini, il-belt ta’ Ragusasofriet attakki kontinwi mill-Barbri, Vandali 12 , Goti 13 ,Visigoti 14 ; g˙al din ir-ra©uni l-abitanti bnew kastellbiex jiddefendu ru˙hom”. 15 Fil-ka tag˙na, min˙abbaç-çokon tal-gira, l-abitanti di©a’ kellhom il-blejtatag˙hom. G˙alhekk, kulma setg˙u g˙amlu fi mienil-Biantini kien dak li jsa˙˙u s-swar ta’ belthom.U nenfasizzaw hawnhekk, li l-belt fuq il-g˙oljakienet u mhux ta˙t il-g˙olja, g˙ax kienet tkun ©ennata70

festaSANTA MARIJA2012mill-kbar li wie˙ed jag˙mel beltu ta˙t g˙olja mimfejnseta’ ji©i façilment ma˙but u attakkat.Dwar din il-belt Luttrell jag˙tina din it-tag˙rifa:“Early in the seventh century Malta and Gozo figured ina list of Sicilian towns; by 637 Malta had a dux; and aseventh or eighth century seal shows that there was adroungarios and archon, perhaps some sort of militaryor naval commander.” 16Din it-tag˙rifa mliet bil-kura©© lill-psewdostoriçi u˙awdithom fl-istess ˙in. Billi fi mien ir-Rumani, fi-minijiet klassiçi, il-post fejn illum hemm ir-Rabat l-antik,kien çentru urban, g˙ax fl-aqwa ta’ l-imperu Rumanlir-Rumani ˙add ma kien jissogra jattakkahom, allural-psewdostoriçi tag˙na, ˙asbu li l-affarijiet baqg˙ul-istess b˙al fi-minijiet klassiçi. U t˙awdu bil-kbir. Hekkli kien hemm min sostna li r-Rabat kellu s-swar u spiççabiex g˙amlu kastell! 17 U dan biex hekk ikun jista’ jg˙idli l-kwotazzjoni msemmija hawn fuq kienet ing˙adetg˙ar-Rabat u mhux g˙all-blejta fuq il-g˙olja.U hawnhekk nag˙mlu parentesi g˙ira. IlpsewdostoriçiG˙awdxin baqg˙u jo˙olmu bil-beltGavlos – imsej˙a Gavlos Oppidum – b˙allikieku dinbaqg˙et l-istess tul is-sekli li ©ew wara ming˙ajrebda tibdil u bi pre©udizzju kbir kontra l-g˙olja fejnillum hemm iç-Çittadella li fi mien ir-Rumani kienetverament Akropoli. G˙awdex g˙adda ta˙t ir-Rumanifis-sena A.D. 218 meta l-qawwa ta’ Karta©ni kienetdi©a’ ©iet ridotta ˙afna u g˙alhekk ma kienx hemmg˙alfejn jibnu swar u bibien madwar fejn illum hemmir-Rabat g˙ax, taqta’ barra l-˙allelin tal-ba˙ar, makienx hemm g˙edewwa kbar li setg˙u ja˙btu g˙aldawn il-gejjer. Imma mbag˙ad i-minijiet inbidlu uwara l-waqg˙a ta’ l-Imperu Ruman saret qerda kbira lil-psewdostoriçi tag˙na lanqas biss jaççennaw g˙aliha.Jibqg˙u ja˙sbu li l-Gavlos Oppidum baqa’ hemm b˙alqabel anki wara li ©ew il-G˙arab!Imma fi mien il-Biantini l-lok tar-Rabat kien dakli kien: subborg medjuevali qieg˙ed jinbena mill-©didfuq il-fdalijiet ta’ dak li kien hemm fi mien ir-Rumani.It-Toponimi – l-aqwa dokument!U b’liema awtorita’ qeg˙din ng˙idu dan? Bl-awtorita’tat-toponimi Rabat iu Medina nfushom, li guring˙ataw fi mien il-G˙arab u li jfissru: Medina, il-belt,iç-çentru ewlieni u Rabat, is-subborg, il-bini ’l barramill-˙itan tal-belt.Dawn it-toponimi bil-lingwa Katalana, kifsemmiehom il-kronista Ramon Muntaner huma ravalu vila.Mela biex inkunu nafu x’ifissru sewwam’g˙andniex nag˙mlu ˙lief nift˙u dizzjunarju tal-Katalan u n˙allu lilu jg˙idilna x’ifissru sewwa:Raval. Part d’una poblaciò que està o estava abans foradel seu recinte; / Poblaciò anexa a una altra de més gran.Rabat. Parti ta’ belt li qieg˙da jew kienetqieg˙da in-na˙a ta’ barra tas-swar li jdawruha./ Il-Parti tat-tarf ta’ belt lokalita’ mag˙qudama’ o˙ra ikbar.Vila/villa, Poblaciò que sense tenir el titol de ciutat tèalguns privilegis amb que es distinguex dels polbles.Belt. Lokalita’ abitata li ming˙ajr m’g˙andhat-titlu ta’ Medina, g˙andha xi privile©©i libihom ing˙araf mill-ir˙ula. 18Biex wie˙ed ma jit˙awwadx, hawnhekk irridu ng˙iduli g˙alkemm lill-belt G˙awdxija l-G˙arab sej˙ulhaMedina, g˙ax kienet l-unika belt fil-gira, Muntanerma setax isej˙ilha Ciutat aktarx g˙ax kienet g˙irawisq. G˙alhekk sej˙ilha vila, li tfisser belt (bl-Ingli atown, not a city).It-tliet toponimi ta’ MuntanerIl-kronista Aragoni ta’ l-Ammirall Ru©©ieru de Lauriafis-sena 1283 fir-rapport tieg˙u proprjament tana tliettoponimi. Dawn kienu raval u vila, b˙alma di©a’rajna, u castell. Imma la vila, il-belt, u l-castell,it-torri, kienu l-istess ˙a©a? Ejjew in˙allu lil Muntanerinnifsu jitkellem, g˙ax hu ra b’g˙ajnejh:“... e llexa li per guarda del castell que es ab la vilaensemps C. Catalans.”Dan il-kliem ifisser: “... u ˙alla hemm biex i˙arsul-kastell, li hu ˙a©a wa˙da mal-belt, 100 (suldat)Katalani.” Mela l-kastell ma kienx il-belt, imma partimill-belt, bini jew torri li kien jinsab aktarx fejn illumhemm id-Dar Normanna 19 , li gur li fl-antik din kienetbini tal-Gvern g˙ax dari ma kienx hawn f’G˙awdexnies hekk sinjuri li kellhom il-˙ila jibnu bi flushom darb˙al dik.Il-˙abs ta’ l-eiljatiJidher ukoll li f’dan it-torri kien hemm il-˙abs li kienjintua wkoll g˙all-eiljati u li fih jidher li fih kienhemm eiljat ukoll dak li kiteb il-poeija Tristia exMelitogaudo 20 li l-poeija tieg˙u bil-Grieg ©iet tradottau ppubblikata dan l-a˙˙ar, g˙ax fiha l-eiljat anonimujsemmi wkoll dan it-torri:“If ever perhaps one transmitted accuratelyin writing [for the performance at] thetheatre up in the mountain, the horriblesituation through the depravation of sandals,garments, - and may cold reach them whenthey shed them - red fleas 21 , wild lice, havinga tail a span long the selfsame ones whichthe races of the West breed a host of bugsand indeed of certain parasites which a toweritself breeds up from the deep, biting theflesh….”.71

festaSANTA MARIJA2012Din id-deskrizzjoni turina li l-˙abs fejn kien allu©©atdan l-eiljat kien fit-torri, li kellu fih xi bir fond fejnjintrema l-˙mie©, l-istess bhalma g˙andu l-˙abs ilqadimli hemm fejn il-bini tal-Qorti. Jidher li danil-˙abs kien infestat bl-insetti b˙ala parti mill-kastigg˙all-eiljat li kien obbligat jin©abar fih g˙al bil-lejl.Minn dan naraw li l-kitba ta’ Muntaner ud-dokument li ©ie ppubblikat dan l-a˙˙ar jaqbluperfettament f’dan id-dettall tal-kastell jew torri li kienhemm fil-belt tal-G˙awdxin.Il-qorti tal-kastellan fl-antik kienet tissejja˙ il-klistanija(castellenia), u l-˙abs tag˙ha l-˙abs tal-klistanija.Ir-Rapport ta’ Ìilibertu Abbate: 1241Dokument importanti g˙all-istudju ta’ l-istorja ta’G˙awdex fis-seklu tlettax hu dak hekk imsejja˙ “Ir-Rapport ta’ Giliberto Abbate” 22 .F’dan ir-rapport insibu ew© sentenzi importanti˙afna g˙all-iskop tag˙na. Dawn huma l-ewwel wa˙dafuq il-kastell tal-belt ta’ l-Imdina:“… et quod in castro civitatis Malte sunt somerii duoet mulus unus in centimulo, quibus datur de mense inmense pro annona eorum de ordeo salma una.”Dan ifisser: “… u li fil-kastell tal-belt ta’ Malta, i.e. ta’l-Imdina, hemm ew©t i˙mir, u bag˙al wie˙ed filmit˙natal-miexi, li jing˙ataw minn xahar ghal xaharmodd xg˙ir.”It-tieni sentenza importanti hija dik dwar il-mit˙na talkastellta’ G˙awdex:”Et in centimulo castri Gaudisii sunt asinj tres, rocinusunus et asinus unus stallonus.”Mela f’dan ir-rapport jissemma li fil-kastell ta’ G˙awdexkien hemm mit˙na tal-miexi:“U fil-mit˙na tal-miexi tal-kastell ta’ G˙awdex hemmtlett i˙mir, iemel tal-©arr u fa˙al.”Ninnutaw li g˙all-belt ta’ l-Imdina, id-dokument majg˙idx li dawk il-bhejjem kienu qeg˙din fil-belt ta’l-Imdina, imma fil-kastell tal-belt ta’ Malta, in castrocivitatis Malte 23 , i.e. ta’ l-Imdina:“U fil-kastell tal-belt ta’ Malta hemm ew©t i˙mir ubag˙al wie˙ed fil-mit˙na tal-miexi li jirçievu kull xaharmodd xg˙ir.”Mela, ladarba l-mit˙na tal-miexi ta’ l-Imdina kienetfil-kastell, il-palazz iffortifikat ta’ dik il-belt, il-kastellta’ G˙awdex li jisemma hawnhekk ma kienx il-GranKastell, il-belt kollha, imma, b’analo©ija, sempliçementdak il-kastell iffortifikat fejn kien hemm il-qorti, il-˙abs,il-kwartieri tal-˙akkiema jew il-mexxejja, eçç. Kienmimum spejje tal-Gvern.Il-lokal tal-mit˙na tal-miexi g˙adu jinsab sa llumwara d-Dar Normanna. Mhux g˙a©eb li din il-kamratal-mit˙na g˙adha l-istess wa˙da g˙ax f’lokal ristrettb˙alma hi ç-Çittadella mhux façli li tibdel kmamaro˙ra f’kamra tal-mit˙na tal-miexi 24 . U hawn mhuxqed nirriferi g˙all-apparat li hemm armat illum, immag˙all-kamra bil-˙nejjiet nelin sa l-art. 25Ark Gotiku jew Sicolo-NormannLi fil-belt G˙awdxija kien hemm bini verament antiknistg˙u nsiru nafuh mill-fdalijiet qodma li g˙andhomjeistu hemm fuq, fosthom l-ark Gotiku jew Sicolo-Normann li hemm qrib il-knisja ta’ San Ìuepp u lig˙adu wkoll jeisti. 26Dwar dan l-Ark jing˙ad hekk:“The Gothic arcading of plate 21a, on the other hand,though common in Sicily is extemely rare in Malta. Itrecurs only on a house in the citadel of Rabat, in Gozo.”27It-Testment ta’ Guglielmo de Malte – 1298.Hu fatt li dan it-testment sar fil-kastell ta’ G˙awdex.Imma hawnhekk ‘kastell’ m’g˙andhiex tittie˙ed litfisser il-belt kollha, imma sempliçement dak it-torrijew palazz iffortifikat li kien ir-residenza tal-˙akkiemabarranin. It-testment ma j©ib ebda indirizz ˙lief CastroGaudisii, ji©ifieri fil-kastell ta’ G˙awdex, g˙ax daki-mien dawn il-kelmiet kienu jiftehmu tajjeb. Fihkien hemm ilsir iswed li qabel kien ta’ Filippu Falzonde Malta. 28 Skond it-testment, l-armla tieg˙u (ta’Guglielmo de Malte) kellha tibqa’ tg˙ammar f’danil-kastell, u ma setax jin˙atar castellanus ˙lief lil mintrid hi bil-parir ta’ tlieta min-nies li jissemmew fl-istesstestment u dan sakemm tibqa’ tg˙ammar hemm, 29inkella sakemm jordna jew ji©i l-Konti Andrea (deMalta). Mela l-Castrum Gaudisii kien ir-residenzauffiççjali tal-Kastellan ta’ G˙awdex, u dan ma kienx ilbeltkollha imma biss il-palazz iffortifikat li semmejna.Mizzi jinnota li f’dan il-kastell ma kienx hemmknisja. 30 Ma jag˙ti ebda riferenza u ghalhekk ma nafuxkif ˙are© b’din l-espressjoni. Il-knisja kienet fil-belt umhux fil-palazz iffortifikat. U minn hemm in©ieb is-Sagrament biex Guglielmo jirçievi l-vjatku ta˙t i-ew©speçi skond l-uanza Griega qabel ma jmut fl-istesskastell jew torri fejn kien residenti.L-iball f’LutrellMeta ji©i biex jitkellem dwar fejn kienu joqog˙dul-kummunitajiet ta’ dawn il-gejjer fi-mienmedjuevali, Dr Luttrell ig˙idilna hekk:“Town life was largely limited to Mdina, though therewere communities outside the castle of Birgu, and inthe Gozo Castello. At Gozo, as at Mdina, the Muslimand post Muslim urban area was so contracted that it72

festaSANTA MARIJA2012acquired only the most possible fortified fraction of theRoman town.” 31There in the latter medieval period the suburbs spreadout again within, and at Mdina beyond the ancientRoman limits.” 32Hawnhekk Luttrell il-belt Medjuevali G˙awdxijajsej˙ilha Gozo Castello. U dan kien ball fatali tieg˙ug˙ax fis-seklu 15, u anki qabel, din kienet tissejja˙Terra. Kien fi mien il-Kavalieri li bdiet tissejja˙Castello, Gran Castello u Castrum. L-iball g˙amlug˙ax kien pre©udikat mill-uu kontinwu ta’ dan l-isemtopografiku ta’ mien il-Kavalieri, li tant indera u tantkien jintua frekwenti, li kul˙add beda ja˙seb li kienhemm minn dejjem. U hekk ukoll ˙aseb Luttrell u bedajinterpreta l-istorja b’lura.Imma l-Professur Godfrey Wettinger kien jaf li din il-˙a©a ma kenitx minnha. Araw x’qal fl-artiklu fl-istesspubblikazzjoni:“...while terra was normally reserved in the fifteenthcentury for the town of Gozo and in the seventeethcentury for the largest villages of Malta as well.” 33U araw x’©ara min˙abba dan l-iball.Meta kien qieg˙ed jitkellem mil-lat ta’ l-istorja militarita’ G˙awdex u d-difia tal-gira, Luttrell ˙allat il-Castello modern, ta’ mien il-Kavalieri, li jfisser il-beltkollha, belt iffortifikata, mal-castrum ta’ mien ilmedjuevali,li kif rajna, kien palazz jew torri ffortifikatf’nofs din il-belt il-belt.“The coastal towers, primarily look-out and signalposts, were probably difficult to defend. One was to bebuilt on Comino in 1418 while the tower in the port ofBenwarrad, where shipping was accustomed to shelter,needed repair in 1494. Even in Gozo the Castellowas in ruins in 1442. The defence of Malta dependedesssentially on the castrum maris at Birgu which existedby 1241.” 34M’g˙andna ebda dubju x’kien qieg˙ed jifhem Luttrellbil-kelma Castello g˙ax qal li hawnhekk kien wie˙edmill-postijiet fejn kien hemm ˙ajja urbana fis-sekluXV. Mela allura ti©i we˙idha li Luttrell fehem li fl-1442il-belt bis-swar tag˙ha kienet fi stat ta’ ˙erba. Jista’wie˙ed xi darba ja˙seb li dan seta’ ji©ri meta nafu lifil-medjuevu l-ir©iel G˙awdxin kienu obbligati g˙asservizzta’ l-angara, ji©ifieri kienu obbligati li kulmetati©ri xi ˙sara lis-swar tal-belt dawn kellhom jag˙mludan ix-xog˙ol b’obbligu, kul˙add min imissu? Jista’wie˙ed jist˙ajjel u jie˙u bis-serjeta’ d-dehra ta’ belt˙erba bil-knisja Matriçi ©o nofsha u fejn suppostkien l-uniku post tal-kenn g˙all-poplu ta’ din il-gira?G˙alhekk kont nistenna li Dr Luttrell kellu jieqaf ja˙sebdaqsxejn fuqha sew din l-affari g˙ax mad-daqqa ta’g˙ajn ma tidhirx li tag˙mel sens, anzi kull min g˙andudaqsxejn sens komun g˙andu jifhem li hemm xi ˙a©ali ma ddoqqx sewwa.G˙ax wara kollox Dr Luttrell kien qieg˙ed jikkwotaminn Henri Bresc. Imma jidher li f’dan il-ka g˙amelb˙all-psewdostoriçi, g˙ax billi Henri Bresc huwaawtorita’, allura ikkwotah bl-amment qisu qieg˙edjikkwota mill-Evan©elju.Issa ˙alli naraw x’qalilna eatt Bresc.“Finally the Maltese Secrezia enjoyed certain otherrevenues in addition to those derived from the landsand gabelles from the curia; the rent from otherbuildings such as the castle of Gozo which had falleninto ruins in 1442; ....Nicholaus Poeta, vicesecreto, and Manfredi Caxarocredencerius of Malta and Gozo, leased a tenementumdomorum existentium intus salam magnam castri terreGaudisii nunc decopertam nec non aerem dicte sale acetiam aerem existentem super magaczenum Regie Curieconiunctum sale predicto to Johannes de Ovedo, whowas himself lieutenant of the secreto of Malta andGozo (lettere viciregie 14 f. 118); this was clearly afictitious arrangement.” 35Infissru bil-Malti l-a˙˙ar paragrafu ta’ din ilkwotazzjoni:“Nikola Poeta, viçisegreto, u Manfredi Caxaro,kredenzjarju ta’ Malta u G˙awdex, krew appartamentabitabbli li jeisti fis-sala l-kbira tal-palazz iffortifikattal-belt ta’ G˙awdex illum ming˙ajr saqaf u l-arja ta’l-imsemmija sala kif ukoll l-arja li hemm fuq il-ma˙ental-Kurja Rjali maqg˙ud mas-sala lill-imsemmi....Ìwannde Ovedo, li hu nnifsu kien logutenent tas-segretof’Malta u G˙awdex (ittri vicire©ji 14 f. 118); dan kien,kif jidher b’mod çar, arran©ament fittizju.”Mela hawnhekk Bresc qal li dan kien arran©amentfittizju. U Dr Luttrell ma meriehx. Mela qabel mieg˙u,g˙ax fil-fatt ikkwotah. Issa l-˙sieb ta’ arran©amentfittizju jidher li ˙are© mill-fatt li ˙asbu li l-belt kienetsaret ˙erba. Mentri l-belt ma kenitx ˙erba. Kien ˙erbal-castrum terre Gaudisii, il-kastell (palazz iffortifikat) talbeltta’ G˙awdex. Il-Belt u l-Qasr (Palace or fortress),kienu ew© entitajiet differenti, wie˙ed ©o l-o˙ra,il-palazz fil-belt, sewwa sew kif qal il-Kronista RamonMuntaner.Knisja tal-Curia Romana?Óarsu ftit lejn dawn i-ew© kwotazzjonijiet:“Din il-pika....... Bdiet bil-qima li l-fidili kellhom lejnil-qaddisin protetturi tag˙hom..... Ewlenin fost dawnkienu Omm Sidna u San Ìor©, il-wa˙da titulari tal-73

festaSANTA MARIJA2012knisja tal-Curia Romana fil-Kastell u l-o˙ra tal-parroççau tal-poplu G˙awdxi fir-Rabat. 36Aktar qabel fl-istess ktieb kien aktar speçifiku, “Dinta’ Santa Marija tal-Kastell aktarx taf il-bidu tag˙ha lill-Curia Romana matul l-a˙˙ar deçenju (sic) tas-seklu XIV(i.e. 1390-1400).” 37Fix-xlokk ta’ Sqallija l-knejjes dedikati lill-Assunta humafil-ma©©oranza tas-seklu XIV (erbatax) u XV (˙mistax).F’Malta l-aktar parroçça qadima dedikata lil Santa Marijahi dik ta’ Birkirkara, iddokumentata fl-1402.” 38L-a©enda psewdostorika ta’ Pawlu Mizzi kienet dikli jara kif jag˙mel biex jipprova li l-parroçça ta’ SanÌor© hi eqdem minn dik ta’ l-Assunta fil-belt antikatal-G˙awdxin. Allura, araw x’g˙amel. L-ewwel ipprovajg˙idilna li l-knisja ta’ l-Assunta kienet fil-bidu l-knijsatal-Vigarju Foranju, imbag˙ad li twaqqfet mill-KurjaRumana fl-a˙˙ar deçennju tas-Seklu XIV (erbatax), i.e.1390-99. Inkomplu nikkwotaw:“Mhux façli li wie˙ed ig˙id meta f’G˙awdex bedajintbag˙at Vigarju Foranew (sic). Bejn l-1272 u l-1393ma jidhirx li qatt kellna wie˙ed.“Fl-a˙˙ar deçenni (sic) ts-seklu erbatax, metal-barunijiet sfaw mirbu˙a, il-mexxej tag˙hom BennarCabrera ˙arab lejn G˙awdex u g˙amel il-Kastell 39bejta tal-barunijiet ribelli. Mieg˙u ma setax jonqosli kienu ©ew ukoll g˙add ta’ ekklesjastitiçi tal-Curiaromana. Kien isqof dak i-mien Antonio Volpunno 40 ,ekklesjastiku akkanit tal-partit Latin, li ma kienx jiba’li kull meta kellu l-opportunita’ da˙˙al id-drawwietLatini. Hi ipotesi plawsibbli ˙afna, g˙alhekk, li ˙ax-xoqqa f’moxtha, u mal-˙atra tieg˙u, ˙atar ukollvigarju foranew (sic) g˙al G˙awdex. Jekk il-©rajjietse˙˙u kif qed na˙sbu hija ˙a©a minn awl id-dinja li,kif ©ara kull fejn rifset il-Curia Romana, dak i-mienwaqqfet ukoll il-knisja tag˙ha dedikata lill-Assunzjonital-Beata Ver©ni Marija.” 41G˙amel sew Pawlu Mizzi meta qal li din kienet bissipotesi, u a˙na se nippruvaw li kienet ipotesi ˙aina,li l-©rajjiet ma se˙˙ux kif ˙aseb hu u li l-knisja ta’l-Assunta fil-belt G˙awdxija kienet eqdem mill-a˙˙ardeçennju tas-seklu XIV (erbatax).Il-vjatku ta’ Guglelmo di MaltaQabel ma g˙amel it-testment tieg˙u fit-8 ta’ Frar,1298 quddiem in-Nutar Leone de Pontutremulo flistessdokument tat-testment jing˙ad li Guglelmo deMalta rçieva l-vjatiku:“... nobilis vir dominus Guillelmus de Malta... receptoprius sacrosancto ministerio corporis et sanguinis domininostri Jhesu Christi....”.li jfisser:“... in-nobbli sinjur Gulielmu ta’ Malta.... wara lil-ewwel irçieva t-tqarbin imqaddes (ta˙t l-ispeçi) tal-©isem u d-demm tal-Mulej tag˙na Ìesu’ Kristu...”.Ladarba Gulielmu de Malta rçieva l-vjatku, ti©iwe˙idha li fil-belt G˙awdxija kien hemm knisja ukien isir il-quddies. Il-knisja ma setg˙etx tkun filkastell,g˙ax dak kien palazz iffortifikat, ir-residenzatal-kastellan, li kien dan Gulielmu, u g˙alhekk kienjinsab qed imut hemmhekk. Ninnutaw li fit-testmentma jissemma ebda indirizz ie˙or, imma sempliçementin castro Gaudisii. Mela l-knisja kienet fil-belt fejn kienjinsab dan il-kastell jew palazz iffortifikat, ir-residenzatal-kastellan.Santa Marija, Patruna tal-Gejjer MaltinIl-kult ta’ Santa Marija Assunta ma da˙alx f’dawn ilgejjerb˙alma jipprova jbellag˙hielna Pawlu Mizzi.KemmunaSkond mappa antika li tinsab fil-Muew Marittimu ta’Greewich l-Ingilterra kien hemm kappella f’Kemmunasa minn nofs is-seklu tlettax. 42Infatti kien di©a’ hawn fis-seklu XIII, Portulan antikimsejja˙ Lo compasso di navigare tas-sena 1296, lijg˙idilna hekk dwar din il-knisja:“En la dicta isola (de Comino) e una chiegia che a nomeSancta Maria.”Li jfisser:“F’din l-imsemmija gira (ta’ Kemmuna) hemm knisjali g˙andha l-isem ta’ Santa Marija.”Mela din il-knisja kienet ta’ Santa Marija. U ara mammorrux na˙sbu li dik il-knisja nbniet f’dik is-sena.G˙aliex? Il-knisja kienet ilha hemm g˙ax kienet di©a’tat isimha lill-bajja fejn tinsab:“E denanti la dicta Gala de Sancta Maria de Comino....”.Li jfisser:“U lil hemm mill-imsemmija bajja ta’ Santa Marija ta’Kemmnuna...”Arnold Cassola jaraha ˙a©a daqsxejn kurjua kif f’dawki-minijiet imbieg˙da fi gira aktarx bla nies kellu jkunhemm knisja:“ C o n s i d e r i n g t h a t C o m i n o w a s p r a c t i c a l l yuninhabited in those times (it is practicallyuninhabited today!), it is quite astonishing that achurch should have already been built there when,in the same period, very few churches are known tous in Malta which was relatively heavily inhabited(Mahoney 1996: 36). The presence of a church inComino at such an early period could signify that theisland did have enough strategic importance to meritan important landmark.” 4374

festaSANTA MARIJA2012It-titular hu dak ta’ Santa Marija. U hawnhekk ifisserSanta Marija ta’ l-Assunzjoni g˙ax dan kien it-titluori©inali. Illum il-knisja hija ddedikata lir-Ritorn tal-Familja Mqaddsa mill-E©ittu u g˙alhekk tissejja˙“Santa Marija ta’ l-E©ittu”. Imma jing˙ad li t-titlu kieninbidel fl-1716 meta r-ra˙˙ala ta’ Kemmuna kienure©g˙u bnew il-knisja mill-gdid. 44MaltaIt-tradizzjoni tg˙idilna li l-Katidral ta’ Malta fil-bidukienet iddedikata lill-Assunta. Óalli naraw x’ig˙idilnaAchille Ferres dwar din it-tradizzjoni:“Si ha per tradizione costante di essere questa chiesainalzata sul sito medesimo ove esisteva il palagio diPubblio, principe dell’isola, indi nostro primo vescovo. Ilquale palagio venne da San Paolo convertito in tempiodi Dio [58 D(opo) C(risto)] e consecrato all’onore dellaB[eata] V[ergine] Assunta in cielo. Tale tradizione vennecorroborate da una iscrizione marmorea in Latino, che silegge nella chiesa, sulla porta principale.”Bil-Malti tfisser hekk:“Jing˙ad b˙ala tradizzjoni kostanti li kienet din il-knisjatwaqqfet fuq il-post fejn qabel kien hemm il-palazz ta’Pubblju, il-prinçep tal-gira, l-ewwel isqof tal-gira.Liema palazz kien ©ie minn San Pawl mibdul f’tempjuta’ Alla [58 wara Kristu] u kkonsagrat f’©ieh il-BeataVer©ni Mtellg˙a s-Sema. Din it-tradizzjoni kienet©iet ikkorroborata minn skrizzjoni bil-Latin fl-ir˙am, litinqara fil-knisja fuq il-bieb ewlieni.”Il-psewdostoriçi storja b˙al din jarmuha b˙alale©©enda, g˙ax il-le©©endi m’humiex storja. B’danakollu a˙na ma narmuhiex. L-importanti hawnhekk hil-a˙bar li ori©inarjament il-Katidral ta’ l-Imdina kienetiddedikata lill-Assunta. Kieku min kiteb il-portulanta’ l-1296 kien storiku jew ried jag˙ti deskrizzjonita’ x’hemm fl-Imdina, b˙alma tana ta’ x’hemmf’Kemmuna, kieku seta’ jag˙ti l-ka li kien isib li l-knisjaewlenija ta’ l-Imdina kienet iddedikata lill-Assunta.G˙all-iskop tag˙na m’hux importanti jekk kenitx©iet iddedikata minn San Pawl g˙ax seta’ ©ara lit-tradizzjoni n˙olqot billi ˙afna drabi ji©ri li affarijietb˙al dawn ji©u attribwiti lil nies kbar jew xi persuna©©importanti, anki jekk fil-verita’ ma jkunux huma il-veriawturi. Araw kemm hu hekk.Ferres ikompli jg˙idilna:“Durante l’infelice dominazione de’ saraceni (870-1090)la chiesa fu intieramente diruta ed abbandonata: pero’ ilfamoso Conte Ruggiero Normanno (il cui ritratto eseguitoda Francesco Zahra conservasi nella sacrestia) dopoaver liberato le isole nostre dal loro aspro governo, lastabili’ nuovamente, la provvide di vescovo, vi fondo’ de’canonicati e le assegno’ ancora delle pingui rendite. E sifu allora che i Maltesi cambiarono il titolo della chiesa,dedicandolo a San Paolo Apostolo, loro speciale padree patrono. In segno di grato animo fu istituito, sottoMonsignor Alferan, un anniversario perpetuo, in suffragiodell’anima del generoso conte il quale si celebra in questachiesa il 5 Novembre.”Din tfisser:“Matul il-˙akma xejn hienja tal-G˙arab (870-1090)il-knisja ©iet im˙arbta g˙al kollox u mitluqa: immal-wisq mag˙ruf Konti Ru©©ieru n-Normann (li ritratttieg˙u impin©i minn Fran©isku Zahra jinsab merfug˙fis-sagristija), wara li ˙eles il-gejjer tag˙na mill-˙akma ˙arxa tag˙hom, waqqafha mill-©did, ag˙nihab’isqof, hemm waqqaf xi kanonikati u re©a’ taha rentisostanzjali. U ©ara mbag˙ad li l-Maltin bidlu t-titulartal-knisja, u ddedikawha lil San Pawl Appostlu, ilmissieru patrun speçjali tag˙hom. B˙ala gratitudnitwaqqaf, ta˙t Monsinjur Alferan, anniversarjuperpetwu b’suffra©ju g˙al ru˙ il-Konti ©eneru li ji©iççelebrat f’din il-knisja fil-5 ta’ Novembru.”M’a˙niex se noqog˙du nid˙lu fil-mertu ta’ min filfattre©a’ waqqaf il-Knisja f’Malta wara l-˙akma tal-G˙arab. Minn dokumenti li nstabu dan l-a˙˙ar jidherli aktarx li kien iben il-Konti, Ru©©ieru II, li g˙amel dakli ©ie attribwit lill-Konti. Il-fatt hu li n-nies tattribwixxig˙emejjel kbar lil nies kbar u importanti, anki jekk majkunux huma. F’dan il-ka, il-Konti kien ikbar minnibnu, allura jidher li ˙a l-merti hu!Il-punti l-ie˙or ta’ importanza ikbar hu li l-Maltinbidlu t-titlu ori©inali tal-Katidral u minflok l-Assuntaddedikawh lil San Pawl li, skond l-Atti ta’ l-Appostli,©ab il-Fidi Nisranija f’Malta.U dan il-fatt jipprova li t-titular ori©inali ta’ l-aktarknisja importanti f’Malta kien ukoll ta’ l-Assunta.Santa Marija ta’ FilflaMill-ikbar gira, Malta, immorru fl-ig˙ar gira li qattkellha xi knisja, Filfla. F’dokumentazzjoni dwar din ilknisjanaqraw dan li ©ej:“In dicta Insula della furfula dicitur esse Ecclesiamrusticam erectam in titulum semplicis beneficij... habetredditum anno quolibet decem scutorum, nullum habetonus et est dicata divae Mariae de Assumptionis.” 45Dan bil-Malti jfisser“Fl-imsemmija gira ta’ Filfla, jing˙ad li hemm knisjatal-kampanja mwaqqfa hemm b’titolu ta’ benefizzjusempliçi.... g˙andha d˙ul kull sena ta’ g˙axar skudi,m’g˙andha ebda pi u hija ddedikata lil Santa Marijata’ l-Assunzjoni.”Castagna jg˙id li nbniet fl-1343 u kienet iddedikata lill-Madonna Stella Maris jew Santa Marija. Issa a˙na nafuli Ave Maris Stella huwa innu antik ˙afna tad-9 seklu75

festaSANTA MARIJA2012wara Kristu, wie˙ed mill-aqwa innijiet fil-brevjar libaqa’ fl-ori©inal tieg˙u, ta’ or©ini mhux mag˙rufa,ta’ spiss attribwit lil San Bernard, ida aktarx linkiteb minn Pawlu d-Djaknu (720-900); dan l-innukien jitkanta fit-talb ta’ fil-g˙axija u waqt il-g˙asartal-festi tal-Madonna. 46 G˙alhekk jitkanta wkoll flakbarfesta tal-Madonna, l-Assunzjoni.Jidher li din l-idea ta’ Stella Maris ˙are© bihal-Professur Zerafa li huwa kkowtat ig˙id: “Waratempesta qawwija li ©rat fl-24 ta’ Novembru, 1343,ittellg˙et fuq Filfla kappella li fiha s-sajjieda kienujqimu l-Madonna – Kewkba tal-Ba˙ar.” 47Fi mien Dusina 48 il-kwadru tal-knisja kientrasferit, flimkien ma’ l-obbligi, fil-knisja ta’ SanLeone ta’ Bubaqra fejn g˙adu sa llum. “Mal-˙ajttal-©enb ta’ din il-knisja hemm imdendel kwadru bitlieta, pittura fuq il-g˙uda, jirrappreenta l-Assuntama’ ew© qaddisin...”. 49Il-qedem tat-trittiku titulari tal-kappella ta’ Filflajuri li din il-knisja kienet verament wa˙da antika,wisq eqdem mil-le©©enda li mar ig˙idilna bihal-professur Zerafa. Ma nkunux nibaljaw jekk ng˙iduli l-knisja fuq il-gira ta’ Filfla nbniet fl-istess mienmal-knisja ta’ Kemmuna.KonklujoniJekk fl-1296 fuq Kemmuna kien hemm knsijaddedikata lil Santa Marija Assunta, jekk fuq Filfa,mhux aktar tard mis-sena 1343, kien hemm ukollknisja ddedikata lill-Assunta, jekk fi mien il-KontiRu©©ieru jew fi mien ibnu, il-knisja ewlenija ta’Malta, il-Katidral, kienet iddedikata lill-Assunta,allura ti©i we˙idha li fis-sena 1298, meta sar il-Vjatkuta’ Gulielmu de Malta, il-knisja tal-belt G˙awdxijakienet ukoll iddedikata lill-Assunta, g˙ax dan kollujuri biç-çar li l-Arçipelagu Malti, l-erba’ gejjerewlenin, kienu kollha fl-istess mien iddedikati lilSanta Marija Assunta.U jekk l-isem tal-bajja ta’ Santa Marija ta’Kemmuna jixhed li l-knisja kienet ilha li ©ietimwaqqfa fuq din il-gira, hekk ukoll il-festa ta’l-Assunzjoni fil-15 ta’ Awissu, kienet wa˙da li kienetilha li ©iet stabbilita b˙ala avveniment importantifil-kalendarju tal-biedja g˙ax sa˙ansitra fl-1398kienu di©a’ jit˙allsu l-qbejjel f’din il-festa ta’ nofsAwwissu. 50Quddiem fatti b˙al dawn, l-ebda psewdostorikuf’sensih m’g˙andu jkompli jmieri fis-sew mag˙ruf.Dak li kellna nippruvaw ippruvajnieh bl-aktardokumenti li wie˙ed jista’ joqg˙od fuqhom, ub’argumenti l-ijed sodi, li mhux lakemm wie˙edjipprova jwaqqag˙hom.ADDENDUMIl-psewdostoriçi j˙obbu jargumentaw li ladarbaDusina fir-Rapport tieg˙u qal li l-ewwel knisja linbniet fil-Kastell, ji©ifieri fil-Belt tal-G˙awdxin, kienetdik ta’ San Lawrenz, allura din kienet hemm qabeldik tal-Madonna, jew a˙jar dik ta’ l-Assunta.Qabel xejn Dusina fir-Rapport tieg˙u tal-VitaAppostolika li g˙amel fl-1575, ma qalx hekk, immaqal li jing˙ad (dicitur) li l-knisja ta’ San Lawrenzkienet l-ewwel knisja li nbniet fil-Kastell. Mela dinkienet le©©enda, u mhux verita’ storika.Issa t-tradizzjoni l-ijed qadima m’hix favur liemaknisja nbniet l-ewwel. G˙a-minijiet klassiçi, ittradizzjonil-aktar antika tg˙od li t-tempju pagan ta’Ìunone inbidel f’tempju dedikat lill-Madonna.G˙al wara l-˙akma tal-G˙arab, dawk li qabelkienu moskej tal-Misilmin, ir-Re Ru©©ieru IIbidilhom f’tempji ta’ l-insara. U dan hu storikamentikkonfermat:He then established into most sacred templesPlaces (formerly) belonging to the most hatedMouddibi,Sacred and useful priests, eçç. 51Fl-opinjoni tieg˙i min joqg˙od isemmi l-ka talknisjata’ San Lawrenz biex ming˙alih ibaxxil-Matriçi ta’ l-Assunta, ma jkun jag˙mel xejn˙lief juri kemm g˙andu mo˙˙u fjakk u mimli bilg˙anqbut.Hawn ta’ min ig˙id li b˙alma f’G˙awdex kienettissemma San Lawrenz b˙ala l-ewwel knisja mibnijafil-Kastell, f’Malta kien jing˙ad l-istess dwar il-knisjatas-Salvatur ta’ l-Imdina li lill-Isqof Alpheran qalululi kienet l-ewwel knisja li qatt nbniet f’Malta: quedicitur est prima erecta in insula. Imma dawn humale©©endi. (Ara Museum of the Cathedral of Mdina,Archives of the Cathedral of Mdina, Miscellanea, 190,Vita Pasotrali Alpheran (1744-51, f. 25).RIFERENZI:1 Dan l-isem bi-mien intesa, imma baqa’ re©istrat f’wie˙edmill-ismijiet tat-toroq tal-Kastell “Ruga Bieb Jl Medina”.Dan l-isem sabu Godfrey Wettinger u jispjegah ta˙t ilkelmietBieb l-Imdina fid-dizzjunarju tieg˙u Place-Namesof the Maltese Islands. Il-fatt li nstab darba biss mhux xinuqqas jew defiçjenza g˙ax l-aktar ˙a©a sagra u eattaf’kuntratt hija l-indirizz tal-proprjeta’ g˙ax dan ma jg˙iduxwie˙ed u daqshekk, imma trid taqbel mieg˙u wkoll il-partil-o˙ra.2 Ara kronaka ta’ Ramon Muntaner, Anton F. Attard, It-TeiPsewdo-Storika tal-Parroçça t’G˙awdex, Ir-Raba’ Parti, 2011,p. 7.3 Ara wkoll Victor J. Galea, “L-Uu tal-kelma Terra metajissemma G˙awdex”, L-G˙id ta’ l-Assunta 37 (2002), pp.4-7.4 Ara Abbe Migne, Dizzjunarju, “Oppidulum muratum, blejtamdawra bis-swar”.5 Ara l-isem tat-telg˙a “It-Telg˙a tal-Belt”.6 Ara “San Ìor©”, Tag˙rif Storiku dwar l-Insinji Bailika u KnisjaParrokkjali ta’ San Ìor© Martri ta’ G˙awdex. Ottubru 1972.7 Pawlu Mizzi, “Caution over Castello Site”, The MaltaIndependent on Sunday, 6th March, 1994, p. 17.8 Anthony Luttrell (Editor), Medieval Malta. Studies on Maltabefore the Knights. The British School at Rome (1975),, pp.12-13.76

78festaSANTA MARIJA2012

festaSANTA MARIJA2012Mario FenechIl-Knisja ta’ Santa Marija f’Óal LijaIr-ra˙al sabi˙ ta’ Óal Lija huwa mog˙ni b’˙afna binisabi˙, ©onna bis-si©ar tal-larin©, ew© knejjes kbar,is-Salvatur il-Qadim u l-Knisja Parrokkjali tas-SSmuSalvatur u numru ta’ knejjes g˙ar mifruxin mallimititar-ra˙al kollu.Meta r-ra˙al ta’ Óal Lija sar parroçça g˙alih unqata’ mill-matriçi ta’ Birkirkara b’digriet tal-IsqofMons. Tommaso Gargallo ta’ nhar is-7 ta’ Frar 1592,fir-ra˙al di©à kien hemm erba’ knejjes g˙ar ta˙t il-˙arsien tal-Assunta. Óafna drabi dawn kienu jissej˙ubl-isem ta’ ‘Santa Marija t’Awwissu’.Ma-mien u˙ud minn dawn il-kappelli g˙arspiççaw g˙al kollox filwaqt li o˙rajn ©ew mibnijamill-©did jew iddekorati b’opri sbie˙.Wa˙da minn dawn il-kappelli tinsab ew©kantunieri biss ‘il bog˙od mill-pjazza ewlenija tarra˙alu hija ddedikata lit-tlug˙ ta’ Santa Marija lejnis-sema.I l - k n i s j a h i j amag˙rufa b˙ala ‘Ta’Duna’ u nbniet g˙allewweldarba bil-˙idmata’ Marjanu Portellilura lejn is-sena 1569.G˙amlet mien tintuam i l l - f a m i l j a P o r t e l l ib˙ala ©uspatronat, idambag˙ ad g˙ a d d i e tf’idejn il-Knisja.Ìiet mibnija mill-©did u l-g˙amla tag˙hatbiddlet g˙al dik ta’knisja mg˙ottija b’koppla sabi˙a u mejna biskultura mnaqqxa fil-©ebla Maltija b’seng˙a kbira.Dan ix-xog˙ol nosservawh l-aktar fil-prospettiva talkwadruta’ fuq l-altar.Il-kwadru ta’ fuq l-altar wa˙dieni ta’ din il-knisjahuwa xog˙ol tal-artist Mikiel Busuttil li fost xog˙lijieto˙rajn tieg˙u, insibu l-kwadru titulari tal-Katidral tal-Belt Victoria f’G˙awdex.Dan il-fatt nikkonfermawh mix-xebh li hemmbejn i-ew© xog˙lijiet fejn il-figura tal-Assuntal-artist pin©ieha kwai bl-istess poizzjoni u kulurifi-ew© kwadri.Mal-©nub ta’ dan il-kwadru hemm ew© kwadrio˙rajn li fihom l-artist mhux mag˙ruf pin©a lil SanFran©isk Saverju u lil San Alwi©i. Dan tal-a˙˙arigawdi devozzjoni antika fir-ra˙al ta’ Óal Lija u kullsena fil-knisja tas-Ssmu Salvatur issirlu l-festa u ilpurçissjonibl-istatwa tieg˙u.Fil-parti t’isfel ta’ dawn l-inkwatri hemm l-armatal-kunjom Portelli. Dawn x’aktarx kienu saru g˙allewwelknisja li kien bena dan il-benefattur.Fl-istess knisja hemm il-kwatri tas-seba’ dulurital-Madonna filwaqt li f’niçça mal-˙ajt tax-xellugtinamm matul is-sena l-istatwa tad-duluri li tintuafil-purçissjoni tar-Randan li to˙ro© mill-knisjaparrokkjali.Fil-preent din il-knisja qieg˙da tintua g˙alladorazzjonitas-Santissimu Sagrament u qieg˙ed isirxog˙ol ta’ restawr fuq il-˙itan tag˙ha minn barra.Din il-knisja ta’ Santa Marija mag˙rufa b˙ala ‘Ta’Duna’ f’Óal Lija, hija ˙olqa o˙ra f’katina twila ta’devozzjoni kbira li g˙andu l-poplu Malti u G˙awdxilejn Marija Assunta.Il-Festa t-Tajba lil kul˙add.79

80festaSANTA MARIJA2012

festaSANTA MARIJA2012meta ©ew il-Kavalieri kien ikun hemm il-g˙assa mieg˙u,u t-triq ta’ ta˙tu kienet tissejja˙ “Ta˙t Putirjal”. Metabdew isiru t-ti©rijiet, parti minn din it-triq bdiet tissejja˙“It-Ti©rija” jew Triq is-Salib, min˙abba s-Salib tat-Ti©rija,li hu tal-Knisja Katidrali. Il-parti l-o˙ra baqg˙et bl-istessisem “Ta˙t Putirjal”.F’ebda dokument ma nsibu li r-Rabat kellu xi difiatajba b’dawn is-swar. Anzi, il-kelma Rabat tikxef lidan il-post kien ’il barra mil-˙itan tas-swar, u ma kelluebda swar madwaru, ˙lief xi çint f’xi partijiet, tant huhekk li meta aruh l-in©iniera ta’ l-Ordni biex jarawkif jiffortifikawh, issu©©erew li jimblukkaw bil-©ebel ilfet˙iettat-toroq!Fis-sena 2012 t˙affru trinek fondi ˙afna qrib l-in˙awitas-Salib tat-Ti©rija, u x-xog˙ol kien sorveljat min-niesta’ Heritage Malta, u mkien ma tfaççaw xi pedamentiantiki tas-swar ta’ mien ir-Rumani.4. FALZ: Fl-in˙awi tar-Rabat instab ˙afna ©ebelkbir u din hija xhieda biejjed li r-Rabat fimien ir-Rumani kien imdawwar bis-swar. 5Il-©ebel kbir li nstab ir-Rabat ma kienx ©ebel tal-˙itan tas-swar, imma ©ebel tal-pedamenti ta’ bini ta’mien ir-Rumani. Ìebel kbir tal-pedamenti instab ukollfuq il-g˙olja taç-Çittadella fejn hemm il-blat, a˙seb uara g˙andux jinstab fejn l-art hija taflija. Kienet drawwatar-Rumani li fil-pedamenti jag˙mlu çnagen kbar biexil-bini jibqa’ jomm sod f’postu. Fl-Italja l-˙itan tas-swarkienu jibnuhom bil-bricks.Dawk il-knaten kbar li naraw fejn San Ìor© kienu©ebel kbir tal-pedamenti ta’ bini antik ta’ mien ir-Rumani u mhux il-pedamenti ta’ xi swar. Fl-antik kienhemm ijed. X’u˙ud minn dawn iç-çnagen kbar ©ewriçiklati u nbew fil-˙itan tal-knisja ta’ San Ìor©.5. FALZ: L-akbar g˙add ta’ fdalijiet uskrizzjonijiet Rumani nstabu fejn San Ìor©,fejn kienet il-belt Rumana, mela San Ìor© hul-eqdem parroçça ta’ G˙awdex. Tant hu hekk lixi skrizzjonijiet kienu ngastati fil-˙itan tag˙ha. 6Dan hu kollu argument falz u li ma jre©ix. Il-knisjata’ San Ìor© ma kellha x’taqsam xejn mal-fdalijiet ta’mien ir-Rumani. Min joqg˙od i©ib l-argument ta’kemm instabu fdalijiet ta’ mien ir-Rumani biex jipproval-qedem tal-knisja ta’ San Ìor© ikun qieg˙ed i˙allat˙a©a m’o˙ra. Anzi, l-iskrizzjonijiet Rumani ingastatifil-˙itan tal-knisja ta’ San Ìor© juru li fil-bini tal-knisjantua ©ebel antik riçiklat u dan jipprova li San Ìor©inbniet mijiet kbar ta’ snin wara, meta allura l-beltRumana nqerdet u baqg˙u jidhru biss bosta fdalijietimkissra u riçiklati.Il-qedem ta’ San Ìor© irid ji©i ppruvat biddokumentiu mhux bil-fdalijiet ta’ epoki o˙ra wisq ijedantiki minnu. G˙alhekk kollu inutli li l-psewdostoriçijoqog˙du jg˙idu kemm instabu flus ta’ mien ir-Rumani u skrizzjonijiet u ©ebel kbir. Dawk g˙andhomimportanza g˙all-istorja tar-Rabat u mhux g˙all-istorjatal-knisja ta’ San Ìor© li d-dokumenti juru li Savina uSan Ìakbu, li jinsabu wkoll ir-Rabat, huma eqdem minnSan Ìor©.6. FALZ: Meta fl-1960 t˙affret trinka fit-Tokk,instabu xi lampi b’g˙eliem insara u dan ifisserli fl-a˙˙ar minijiet ta’ l-Imperu Ruman filpostfejn hu r-Rabat di©a’ kien hemm l-insara,mentri l-Arkeologu Dr. Trump qal li mill-iskavili saru fiç-Çittadella fl-1960 ma kien hemm xejneqdem mill-medjuevu. Allura l-ewwel knisjaG˙awdxija kienet fil-belt Rumana fejn illumhemm ir-Rabat. U l-knisja tar-Rabat kienet dikta’ San Ìor©. 7L-iskavi li saru minn Trump fiç-Çittadella, bir-rispettkollu lejh, ma kinux skavi xjentifiçi g˙ax saru fit-toroq,u n-nies ma t˙alli xejn fit-triq. Dan anki fl-Akropoli tal-Greçja, jekk jitne˙˙a l-bini antik li hemm, ta˙thom majibqa’ xejn ˙lief wiçç tal-blat. Issa billi l-belt G˙awdxijafuq il-g˙olja baqg˙et isservi ta’ belt u l-bini l-antiktwaqqa’ u ©ie armat, fejn hemm ˙amrija baxxa m’hix˙a©a kbira li ta˙tha ma jkun hemm xejn, speçjalment.Imma hawn ma rridux ninsew il-fdalijiet konsegwenzjalili nstabu fil-˙amrija mormija fil-foss u madwar iç-Çittadella.Issa anki perargument jekk l-ewwel insara kienujoqog˙du r-Rabat, dawn m’hux bilfors kellhomx’jaqsmu mal-knisja ta’ San Ìor© jew ma’ xi wa˙damill-parroççi tar-Rabat ta’ mien il-Medjuevu. Qabelma ti©i ppruvata l-kontinwita’ ma jista’ jing˙ad xejn.U fejn jid˙ol ir-Rabat wie˙ed m’g˙andu jinsa qatt li fil-Medjuevu kien hemm tliet parroççi: Savina, San Ìakbuu San Ìor©. Mela b’liema ti©bid ta’ l-imma©inazzjoniwie˙ed g˙andu jg˙id li l-lampi li nstabu fit-Tokk humaxhieda tal-qedem tal-parroçça ta’ San Ìor© u mhuxtal-parroçça ta’ San Ìakbu? Jew ta’ Savina?7. FALZ: Óafna fdalijiet ta-minijiet klassiçittie˙du mir-Rabat u tqieg˙du fil-kastell jewfit-telg˙a tal-Kastell biex ting˙ata bixra li danil-kastell kien ta’ mien ir-Rumani. 8Din l-idea ˙ar©et minn im˙u˙ parrokkjalistiçi liilhom mien ig˙idu li r-Rabat hu eqdem mill-Kastell,u dan ig˙iduh g˙al ebda ra©uni o˙ra ˙lief dikparrokkjalistika g˙ax ˙asbu jew ja˙sbu li b’hekk sejippruvaw li San Ìor© hu eqdem mill-Matriçi ta’ SantaMarija.Nista’ nassigurakom li din li xi ˙add ipprova jtella’l-affarijiet antiki lejn iç-Çittadella biex jag˙tiha bixraklassika hija kollha fantasija tal-psewdostoriçi u m’hemmebda verita’ fiha. G˙iduli, min se joqg˙od jit˙abat biexitella’ l-©ebla li fiha l-iskrizzjoni ta’ MARCO VALLIO (lihemm fil-bieb il-qadim taç-Çittadella), ©ebla enormiu ta’ toqol kbir, g˙al ra©uni stupida b˙al din? Dik il-©ebla minn dejjem hemm kienet u ççaqilqet biss biexqeg˙duha b˙ala ©ebla fil-˙ajt.8. FALZ: Fil-Medjuevu r-Rabat kien il-belt ta’G˙awdex b˙al fi-minijiet klassiçi u l-biçça82

festaSANTA MARIJA2012l-kbira tal-G˙awdxin kienu joqog˙du hemmfil-waqt li l-Kastell kien riervat g˙an-nobbli ug˙all-˙akkiema. 9Fi mien il-Medjuevu r-Rabat kien dak li hu, lokal’il barra mill-˙itan tas-swar u ma kienx belt immasubborg g˙ax hekk tfisser il-kelma Rabat. Il-belt kienetil-Medina jew la vila, fuq il-g˙olja.Fil-medjuevu, mill-belt klassika ta’ mien ir-Rumanima kienx fadal minnha ˙lief rovini, ˙afna minnhommirdumin ta˙t l-art jew ingastati fil-˙itan, u xi ftit djar.In-nies kienet toqg˙od fil-belt fuq il-g˙olja, g˙ax dankien l-uniku post iffortifikat u g˙all-kenn. Ir-Rabat, billima kienx iffortifikat, kien jit˙arbat kulmeta l-furbani jewl-invauri ja˙btu g˙al G˙awdex.G˙alhekk ftit nies kienu joqog˙du fih, u ma kienhemm ebda istituzzjoni ammnistrattiva, ˙lief tlietparroççi g˙ar filjali tal-Matriçi.9. FALZ: Ir-Rabat fil-Medjuevu kien ukoll il-belttal-G˙awdxin u fi mien il-Biantini kien meqjusb˙ala kastell jew castron u kellu wkoll l-Archontieg˙u. 10Din li r-Rabat fil-Medjuevu kien belt jew li kien kastellhija l-akbar ˙merija li qatt intqalet dwar l-istorja ta’G˙awdex, stupita©ni, çuçata u ©ennata mill-akbar. G˙axil-kelma Rabat tindika lokal ’il barra mill-˙itan tas-swar,qatt ma kellu swar, jinsab fil-fond ta˙t g˙olja – ˙ares lejn,per eempju, fejn Savina – u allura kif jista’ jkun kastelljew castron? U mhux ta’ min jisma’ argumenti m©ebbdau paroli fil-vojt dwar xi tfisser kastell g˙ar-Rabat, g˙axbl-ebda ti©bid ta’ imma©inazzjoni r-Rabat ma jista’ jkunjew jitqies b˙ala kastell.10. FALZ: Il-Gran Kastell inbena qrib nofs isseklutlettax (c. 1250) b˙ala post iffortifikat uriervat g˙an-nobbli li kienu ja˙kmu fuq il-girata’ G˙awdex. Qabel ma nbena l-g˙olja kienetg˙erja u fuqha ma kienx hemm bini. 11Din hija kollha psewdostorja, storja falza. F’nofs isseklutlettax di©a’ kien hemm fuq il-g˙olja taç-Çittadellabelt antika. Dan nafuh mill-poeija ta’ l-eiljat Grieg lirrakkonta kif Ru©©ieru II fl-1127 biex jirba˙ il-belt kellujua l-magni tal-gwerra. Mela kien hemm swar g˙oljing˙al dawk i-mien, meta ma kinux g˙ad g˙andhomivvintaw kanuni.Meta ©ew l-Aragonii fl-1283, l-Ammariall Ru©©ierude Lauria, ˙arbat ir-Rabat u ried jattakka l-belt. IlkronistaRamon Muntaner, isemmi lo raval, la vila ul-castell.Din il-belt imdawra bis-swar ma nbnietx fl-1250b˙ala kastell b˙alma ˙aseb xi ˙add, imma kienet ilhahemm. Interessanti nkunu nafu wkoll li l-kastell kien˙a©a wa˙da mal-belt. Mela l-kastell kien bini ffortifkatfl-istess belt li kien jintua b˙ala bini amministrattiv. Makienx il-belt kollha.Dan hu l-istess kastell li fih kien hemm il-mit˙natal-miexi msemmija minn Giliberto Abbate fl-1242, lil-psewdostoriku bilkemm ma riedx ig˙id li kienet fil-‘kastell’ tar-Rabat! In-nobbli u l-˙akkiema privile©©jatidan il-bini kienu juaw. Il-bqija kienet belt.U hawn ta’ min ig˙id li kien biss fi mien il-Kavalierili l-belt kollha kienet bdiet tissejja˙ Gran Kastell. ‘GranKastell’ b’differenza g˙all-Kastell i-g˙ir kien hemmf’nofsha fis-seklu ˙mistax.Mela l-kelma ‘kastell’ g˙andha ew© tifsiriet: fisseklu˙mistax kienet tfisser il-palazz iffortifikat f’nofsil-belt fejn kien ukoll jabita l-Kastellan; wara l-mi©ja tal-Kavalieri bdiet tfisser il-belt kollha b˙ala Gran Kastell jewiç-Çittadella.11. FALZ: Fil-medjuevu l-kastell li kien mibnif’nofs is-seklu tlettax biex fih jabitaw il-˙akkiema, in-nobbli u l-ipprivile©©jati, warabeda jissejja˙ ‘terra’. 12Il-psewdostoriku hawnhekk bil-kelma ‘kastell’ iridifisser il-belt kollha, ˙a©a li m’hix vera g˙ax fil-medjuevul-belt kienet tissejja˙ ‘medina’, u ‘vila’ minnn Muntaner.Mentri fil-medjuevu l-kelma ‘kastell’ kienet tirriferi g˙allbiniamministrattiv jew kastell iffortifikat li kien hemmfl-istess belt. Issa fil-medjuevu wkoll belt g˙ira mdawrabis-swar kienu jirriferu g˙aliha b˙ala “Terra”. Mela,hawnhekk ‘Terra’ tfisser belt u mhux ‘kastell’, li kien biniamministrattiv tal-kurja rjali (tal-Gvern ta’ dak i-mien).Hekk ukoll il-belt G˙awdxija fuq il-g˙olja kienujirriferu g˙aliha b˙ala ‘Medina’ fi mien il-G˙arab, ‘Vila’,minn Muntaner, u ‘Terra’ fid-dokumenti uffiççjali ta’qabel l-1530. Il-poplu G˙awdxi kien isej˙ilha ‘il-Belt’.12. FALZ: Fl-antik ir-Rabat kien jissejjah ‘Óa©ar’,ji©ifieri lokalita’ bid-djar. 13Dan l-isem g˙ar-Rabat qatt m’eista. Din invenzjoniinfeliçi li ma tiswa g˙al xejn ˙lief biex t˙awwad in-nies.Fi-minijiet klassiçi l-g˙olja taç-Çittadella u l-in˙awita’ ta˙tha, me˙udin flimkien, kienu jissej˙u GavlosOppidum. Wara l-mi©ja tal-G˙arab, iç-Çittadella minnakropoli nbidlet f’Medina u l-in˙awi ta’ barra f’Rabat.Il-kelma Rabat titlob li mag˙ha jkun hemm il-Medina.Meta ©ew l-Aragonizi ma’ l-Ammirall Ru©©ieru deLauria fl-1283, il-kronista Ramon Muntaner iddeskrival-in˙awi tar-Rabat hekk: kien hemm lo raval, ji©ifierir-Rabat, la vila, il-Medina jew il-belt fuq il-g˙olja, ul-castell, il-palazz iffortifikat li kien ˙a©a wa˙da malbelt(g˙ax kien f’nofsha).Ma semma l-ebda Óa©ar.13. FALZ: Ir-Rabat kien il-Óa©ar, u fil-medjuevuta˙t il-kastell kien hemm ew© Óa©©ariji(gruppi ta’ djar) u l-parroççi ta’ Savina u SanÌakbu kienu l-parroççi ta’ dawn il-Óa©©ariji. 14Dawn huma kollha fantasiji fl-aqwa tag˙homta’ kittieb psewdostoriku u ma fihom ebda laqxa ta’verita’. L-ewwel nett Óa©©arija wa˙da kien hemm u dinkienet il-kontraskarpa tal-foss tal-Kastell li kien sar metanbnew is-swar il-©odda bejn is-snin 1599-1622. Melal-kontraskarpa saret fl-istess mien u fil-medjuevu makenitx teisti. Mela ma kien hemm ebda Óa©©arija.83

festaSANTA MARIJA2012Din ta-ew© ˙a©©ariji hija wkoll invenzjonipsewdostorika ta’ bla valur. Dawn ma kinux jeistu.Jekk ta˙t il-belt fuq il-g˙olja kien hemm xi bini, dan kienbini fit-trufijiet tar-Rabat u xejn ijed.Li l-parroççi ta’ Savina u ta’ San Ìakbu kienu parroççital-˙a©©ariji hija invenzjoni psewdostorika g˙ax iddokumentimhux hekk ig˙idu. Id-dokumenti jg˙idu lidawn kienu parroççi medjuevali ta’ partijiet jew kwartieritar-Rabat. Tant hu hekk li g˙ax kien hemm miktub lil-knisja ta’ San Mark tal-Patrijiet Konventwali kienet filkwartierta’ San Ìakbu, xi kittieba ˙asbu li kienet fejnSan Ìakbu, mentri l-espressjoni kienet tfisser li kienetfil-limiti ta’ San Ìakbu, g˙ax fil-fatt kienet l-istess knisja liwara ssemmiet g˙al San Fran©isk. Mela l-parroçça ta’ SanÌakbu kienet parroçça li l-limiti tag˙ha kienu jestendu sal-in˙awi ta’ San Fran©isk u mhux parroçça ta’ xi ˙a©©arijab˙alma mar jivvinta xi ˙add b˙ala qlajja’ minn niedu.14. FALZ: Il-Fewdi ta’ G˙awdex kienu l-istessb˙all-fewdi ta’ Sqallija. 15Min imma©ina li l-fewdi ta’ G˙awdex, l-oqsmatar-raba’ tal-Gvern, kienu b˙al dawk ta’ Sqallija kienqieg˙ed jimma©ina verament ˙ain. Il-fewdi ta’ Sqallijakienu verament kbar, x’u˙ud akbar minn Malta uG˙awdex f’daqqa. Mela, jekk irridu inqabblu l-fewditag˙na ma’ dawk ta’ Sqallija, ikollna ng˙idu li Maltau G˙awdex kienu fewdu wie˙ed b˙al fi mien DonAntonio Cardona u Don Consalvu Monroy. Il-bqija matistax tag˙mel paraguni. U min g˙amel il-paraguni kienqieg˙ed jikteb il-psewdostorja.15. FALZ: Il-parroççi medjuevali ta’ Savina u ta’San Ìakbu kienu parroççi tal-˙a©©ariji u parroççibatteimali tal-fewdi, barra mir-Rabat. 16Dawn huma kollha qlajjiet psewdostoriçi u lim’g˙andhom ebda verita’ fihom. Skond id-dokumentil-parroççi ta’ Savina u San Ìakbu kienu parroççi‘quarterri Rabati’ ta’ taqsima tar-Rabat u mhux tal-˙a©©ariji, g˙ax il-˙a©©ariji ma kinux jeistu imma kienubiss invenzjoni psewdostorika.Il-parroççi ta’ Savina u ta’ San Ìakbu ma kinuxparroççi batteimali g˙ax ma kellhomx fonti talmag˙mudija.Il-mag˙mudija kienet prerogattiva tal-Matriçi ta’ Santa Marija.Il-parroççi tar-Rabat, Savina, San Ìakbu u SanÌor©, kienu parroççi filjali tal-Matriçi g˙ax ebda wa˙daminnhom ma kellha l-fonti tal-Mag˙mudija.16. FALZ: Il-Parroçça ta’ Santa Marija fil-Kastellm’hix vera matriçi li minnha ˙ar©et xi parroççao˙ra g˙ax Malta kien hemm knejjes parrokkjalib˙alma kienu dawk tan-Naxxar, Birmiftu˙, uÓa-Ûebbu©, li kienu jissej˙u ‘matriçi’ immaminn dawk ma kienet ˙ar©et ebda parroççameta kienu jissej˙u hekk. 17Dan hu argument falz. Ma tistax tg˙id “dan hu hekkg˙ax dak hu hekk”, imma biex tg˙id li huma l-istess tridtipprova li huma l-istess.Fil-ka li knisja tissejja˙ matriçi, trid tistudjaç-çirkustanzi kollha tag˙ha g˙ala kienet tissejja˙ hekk,u tqabbilhom ma’ l-o˙rajn. Fejn jaqblu jkunu l-istess,fejn ma jaqblux, allura ma jkunux l-istess.Fil-ka tal-Matriçi ta’ G˙awdex:i) Kienet l-eqdem knisja b’dan it-titlu, qabel l-1435.ii) Kellha l-parroççi filjali tag˙ha, Savina, San Ìakbu uSan Ìor©.Kienet tgawdi prerogattivi li kienu juru b’mod l-ijedelokwenti li kienet ommhom, eempji: kellha l-fontital-mag˙mudija, kellha l-prerogattiva li tg˙ammed hit-trabi, kellha d-dritt tad-dfin, il-jura sepulturae jew jurasepellendi, fuq il-parroççi filjali.Din it-teorija falza, li l-Matriçi ta’ G˙awdex kienetb˙al dik ta’ Birmiftu˙, ˙are© biha l-kittieb psewdostorikuGavlos Oppidum u l-psewdostoriçi l-o˙rajn belg˙uha ukkupjawha b˙allikieku kienet van©elju.17. FALZ: Il-parroçça ta’ San Ìor© tar-Rabat,G˙awdex, hija l-protoparroçça ta’ G˙awdex utmur lura sa mien il-Biantini. 18Nibdew mill-parti ta’ l-a˙˙ar. S’issa ˙add g˙aduma pprova li l-knisja ta’ San Ìor© tmur lura sa mien il-Biantini, ji©ifieri kienet hemm qabel ma ©ew il-G˙arabf’dawn il-gejjer. Bil-bini ta’ kappella Biantina m’hux setipprova li l-parroçça ta’ San Ìor© kienet teisti f’dawki-minijiet!U anki jekk ji©i ppruvat li veru kienet teisti qabelma ©ew il-G˙arab, g˙ax imbag˙ad ikun jonqos li ji©ippruvat li kienet l-ewwel wa˙da.Storikament, li ma kenitx l-ewwel wa˙da jista’ ji©ippruvat bid-dokument tal-©ublew tas-sena 1450. Illistatal-preçedenza tal-knejjes hija din: Sancta Mariainfra, San Ìakbu, San Ìor©, San Pietru taç-Ûimiterju,Sant’Wistin. 19Mela, skond din il-lista, San Ìor© kienet it-tieletparroçça. U dari kienu fitti ˙afna fil-preçedenza wisqijed mil-lum!U g˙aliex il-Matriçi hawnhekk ma tissemmiex?L-ewwel nett il-kelma infra, ta’ isfel, timplika li kienhemm ukoll Sancta Maria supra, ta’ fuq.U t-tieni xi ˙add ˙are© bit-teorija li Sancta Maria,supra ma tissemmiex g˙ax wisq probabbli ma˙allsitx il-miata. A˙na ma naqblux ma’ din it-teorija.Illum nafu li Sancta Maria supra kienet kolle©©jata, u lil-ewwel erba’ knejjes imsemmija kienu, l-ewwel tlietaparroççi filjali, u l-o˙ra knisja fiç-Ûimiterju ta’ l-istessMatriçi, iç-Ûimiterju ta’ fejn Sant’Wistin.Jidher li l-g˙ala ta’ dawn il-knejjes kienet g˙alata’ l-istess kolle©©jata, u min kien imur fihom, kien ikunqisu mar fl-istess kolle©©jata. Jekk dan ma jg˙oddx filkatat-tliet parroççi, kien ig˙odd gur g˙all-knisja taç-Ûimiterju, li kienet ta’ l-istess Matriçi.Allura, jekk San Ìor© ma kenitx il-protoparroçça,liema knisja kienet il-protoparroçça ta’ G˙awdex?Liema kienet l-ewwel knisja f’G˙awdex diffiçli liwie˙ed ig˙id. U hawn knisja tfisser insara li kienujiltaqg˙u f’xi dar, anki bil-mo˙bi.84

festaSANTA MARIJA2012Skond l-a˙˙ar riçerka, fil-poeija Tristia Ex-Melitogaudo, meta fis-seklu tnax Ru©©ieru t-Tieni keççalill-G˙arab u ta l-˙elsien lill-insara, il-moskej inbidlufi knejjes insara. U gur li l-aqwa moskea kienet dikfil-belt, u allura ti©i we˙idha li l-ewwel ‘knisja kbira’kienet dik tal-belt, iddedikata lill-Madonna. Jista’ jkunukoll li l-kampnar ewlieni u wa˙dieni tal-Knisja Matriçital-Belt G˙awdxija, mibni l-ewwel darba qrib l-1424,hu rimenixxenti tal-minarett tal-moskea li darba kienhemm fl-istess post.It-titular tal-Matriçi hu dak ta’ Santa Marija Assunta.Pero’ hawnhekk tajjeb wie˙ed iomm quddiemg˙ajnejh li l-Katidral ta’ Malta fil-bidu kienet ukolliddedikata lill-Assunta. Il-knisja antika ta’ Kemmunakienet ukoll iddedikata lill-Assunta, u kien fl-1716 lit-titular ta’ din il-knisja nbidel f’dak ta’ Ir-Ritorn tal-Familja Mqaddsa mill-E©ittu, meta l-bdiewa kienu re©g˙ubnew mill-©did din il-knisja wara li kienet ©iet profonatamill-Isqof Bueno 20 . Sa˙ansitra, il-knisja ta’ Filfla, lijing˙ad li kienet inbniet fl-1343, kienet iddedikata lill-Assunta.Il-knisja ta’ Kemmuna kienet teisti qabel is-sena1296, kif hemm indikat fil-Portulan Lo Compasso deNavigare, l-eqdem Portulan li jeisti fid-dinja. Issal-Portulan kien ktieb biex ig˙in il-ba˙˙ara, u g˙alhekk,jissemmew biss dawk l-affarijiet li jidhru minn fuq ilba˙ar.F’dan il-Portulan insibu miktub: En la dicta isolae’ una chiegia che a’ nome Sancta Maria, li jfisser “Flimsemmijagira hemm knisja li jisimha Santa Marija”. 21Mela, il-knisja ta’ Santa Marija ta’ Kemmuna gur li ilhateisti minn qabel is-sena 1296. Tissemma wkoll la dictagala de Sancta Maria, l-imsemmija qala ta’ Santa Marija.Dan ifisser li l-knisja kienet ilha stabbilita fuq Kemmunabiex kienet di©a’ tat isimha lill-bajja!Issa ladarba f’Kemmuna, gira g˙ira bi ftit nies, fl-1296, di©a’ kellha l-knisja ta’ Santa Marija, mela kemmijed u ijed, il-Belt tal-G˙awdxin, il-Medina, kellha hijawkoll il-knisja tag˙ha ta’ Santa Marija?18. FALZ. San Ìor© hija l-protoparroççata’ G˙awdex g˙ax sa˙anistra fuq il-fonti tal-Mag˙mudija kien hemm skrizzjoni li tg˙id lil-ewwel kappillani g˙ammdu proprju fil-knisjata’ San Ìor©. 22Il-parroçça ta’ San Ìor© kienet parroçça filjali tal-Matriçi u b˙ala tali ma kellhiex fonti tal-Mag˙mudija.L-ewwel fonti f’din il-parroçça sar fl-1614. Fis-sena1678 il-fonti ta’ San Ìor©, fil-knisja mibnija ©dida,©ie ddedikat lil San Ìwann Battista, il-protoparrocho,l-ewwel kappillan. G˙alhekk, il-kelma protoparrochi lihemm fl-iskrizzjoni m’hix kelma fil-plural u ma tfissirxl-ewwel kappillani, imma kelma fil-©enittiv singular,f’appoizzjoni, ji©ifieri tirriferi, g˙al San Ìwann. Skondir-Rapport tal-Viti Pastorali fil-fonti ©did ta’ San Ìor©sa˙anistra kien hemm ix-xbieha ta’ San Ìwann Battista.Barra minn dan, hawnhekk ta’ min ig˙id lil-iskrizzjoni ori©inali fiha epigramma pium, epigrammpiju, ji©ifieri stanza poetika devozzjonali, u f’kopjatag˙ha xi ˙add ied il-kelma ‘hic’ biex ming˙alihjag˙tiha tit-tifsir li xtaq, ˙arbat il-metru ta’ l-epigrammu b’hekk inqabad li kien iffalsifika din l-iskrizzjoni. Arafiex waslu l-psewdostoriçi, li jiffalsifikaw skrizzjoni! A˙sebu ara jiffalsifikawx l-istorja bil-qlajjiet minn niedhom!19. FALZ: F’dokument ta’ l-1511 San Ìor©issej˙et parroçça terre et insule gaudisii. MelaSan Ìor© kienet il-parroçça tal-belt u l-girata’ G˙awdex u kellha ©urisdizzjoni fuq il-girakollha ta’ G˙awdex. 23Dan l-argument falz ˙are© bih ukoll g˙all-ewweldarba Gavlos Oppidum li minn fuqu l-psewdostoriçikkupjaw ˙afna ˙merijiet, u Alla jbierek ikkupjawhomming˙ajr acknowledgement biex dan il-g˙erf jag˙mluhtag˙hom!Issa l-frazi terra et insule hawnhekk ma tfissirx©urisdizzjoni, imma indikazzjoni, ˙alli min jaqra jkunjaf liema knisja hi. Normalment, knisja fil-belt kienettissejja˙ li hi tat-terra, imma knisja li qieg˙da fis-subborgkienet tissejja˙ jew Rabati, tar-Rabat, jew terre et insule,tal-belt u l-gira.Dwar il-©urisdizzjoni mhux biejjed li wie˙edjipprova jinterpreta l-isem. G˙all-©urisdizzjoni rridunfittxu dokumenti o˙ra. U x’insibu? Insibu li l-parroççitar-Rabat kienu parroççi quarterii Rabati, ta’ taqsimatar-Rabat, lanqas tar-Rabat kollu, a˙seb u ara kemm talkampanjakollha G˙awdxija.Barra minn dan irridu nifhmu wkoll li fil-belt, fit-Terra, kien hemm il-Matriçi ta’ l-Assunta li kienettissejja˙, il-parroçça tal-gira ta’ G˙awdex (dictaeinsulae, ta’ l-imsemmija gira).Il-parroççi tar-Rabat kienu parroççi filjali tal-Matriçi,g˙ax ma kellhomx fonti tal-mag˙mudija. Mela ebdawa˙da ma seta’ jkollha ©urisdizzjoni fuq il-kampanja.20. FALZ: Il-kappillani tal-parroçça ta’ SanÌor© kienu jie˙du l-premizji tal-kampanja,mela San Ìor© kienet il-Parroçça ta’ G˙awdexu kellha l-©urisdizzjoni fuq il-kampanja kollhaG˙awdxija. 24San Ìor© kienet biss parroçça quarterii Sancti Georgii,ta’ taqsima tar-Rabat, imsej˙a t-taqsima ta’ San Ìor©.Billi fil-preçedenza medjuevali kienet it-tielet wa˙da tar-Rabat, ma setax kellha ©urisdizzjoni fuq il-kampanja,ladarba kien hemm min hu qabilha. Barra minn dannafu li l-kampanja kienet tag˙mel mal-Matriçi.Mir-rapport ta’ Dusina nafu li huwa veru lil-kappilllan ta’ San Ìor© kien qieg˙ed jie˙u nofsil-premizji tal-kampanja, lanqas kollha. Imma danl-arran©ament jidher li kien wie˙ed ta’ wara l-1551,g˙ax kieku ma kienx hekk xi dritt kellha l-parroçça ta’San Ìor© ijed minn dik ta’ Savina u ta’ San Ìakbu likienu parroççi bi preçedenza aktar anzjana minnha?Dan kien arran©ament li kien sar min˙abba l-faqarli waqa’ fuq G˙awdex wara l-1551 jew inkella kien85

festaSANTA MARIJA2012suppresso nec immutato,” li jfisser “g˙andu jibqa’dejjem s˙i˙ l-istat ta’ parrokkjalita’, b˙almajinsab fil-preent, ming˙ajr ma jkun bl-ebdamod suppress jew mibdul.” 29Xi tfisser sewwa fiç-çirkustanzi din ir-rierva g˙andhatg˙idu biss il-Qorti tal-Knisja, is-Sacra Romana Rota,b˙alma fil-fatt g˙amlet fis-sena 1910, meta qatg˙etsentenza ta’ l-appell mag˙mul mill-kleru ta’ SanÌor©. Fil-qosor is-Sacra Rota qalet li wara l-g˙aqda,ir-riultat kien li ma kienx g˙ad baqa’ ew© parroççi,imma parroçça wa˙da li tiffunzjona minn ew© knejjesparrokkjali, wa˙da bil-grad ta’ Arçipresbiterat u l-o˙rabil-funzjoni ta’ parrokat. G˙alhekk, lill-parroçça ta’ SanÌor© ma tnaqqsilha xejn mill-funzjoni tag˙ha b˙alaparroçça, anzi bil-mod il-mod ˙adet fuqha l-funzjoniparrokkjali kwai kollha li kellu l-Arçipresbiterat.Imma b˙alma qalet tajjeb is-Sacra Rota, San Ìor©ma baqg˙etx parroçça per se 30 , g˙ax l-awtorita’parrokkjali tag˙ha kienet spiççat, ji©ifieri l-post ta’“Kappillan ta’ San Ìor©” kien spiçça, u l-awtorita’parrokkjali kienet vestita biss fl-Arçipriet u Kappillantal-Kolle©©jata. Il-Matriçi u San Ìor© fl-1688 kienusaru parroçça wa˙da u mhux tnejn mag˙qudin ma’xulxin.Kien g˙alhekk li fl-1910 is-Sacra Rota qatg˙ethali l-G˙aqda bejn l-Arçipresbiterat tal-Kolle©©jata ta’l-Assunta u l-Knisja Parrokkjali ta’ San Ìor© kienetwa˙da Minus Principalis.Kieku verament, kif ried isostni l-kleru ta’ SanÌor©, din il-knisja baqg˙et b˙al qabel, bl-awtorita’parrokkjali tag˙ha, kieku l-g˙aqda kienet tkun wa˙daAeque Principalis, li fil-fatt ma kenitx. 31G˙alhekk, jekk x’imkien tissemma l-˙atra ta’“kappillan ta’ San Ìor©”, wara l-g˙aqda tal-1688, dinil-˙atra ma tg˙oddx, jag˙milha min jag˙milha, g˙axm’hix skond il-li©i tal-Knisja.26. FALZ: Id-data tat-28 ta’ April, 1688 metase˙˙et il-g˙aqda tal-Parroçça ta’ San Ìor© ul-Arçipresbiterat tal-Kolle©©jata ta’ l-Assuntau t-twaqqif tal-Parroççi ta’ Sannat, ix-Xag˙ra,in-Nadur u -Ûebbu© hija baljata, g˙ax fil-fattdan kollu se˙˙ fil-5 ta’ Marzu, 1689. 32Hawnhekk g˙andna ew© dati li legalment jissej˙uwa˙da de jure u l-o˙ra de facto. De jure tfisser meta jkun˙are© id-digriet jew meta tkun saret in-nomina tal-˙atra, u l-o˙ra ta’ meta fil-fatt ti©i implimentata.Issa skond il-li©i data de facto ming˙ajr data dejure, dik de facto ma tkunx tg˙odd u ma tiswa xejn.G˙alhekk l-essenzjal qieg˙ed fid-data de jure, li hijad-data li f’kull ka g˙andha ti©i kkwotata.Min jikkwota d-data de facto biex ming˙alih jurikemm jaf u kemm hu eatt fl-affarijiet tieg˙u, fil-fattikun qieg˙ed juri kemm ma jifhimx. Id-data de jure sewjekk tkun qabel u sew jekk tkun wara d-data de facto,hija hi li verament tg˙odd, g˙al skopijiet legali. G˙alskopijiet storiçi, tirba˙ dejjem l-ewwel data.G˙alhekk ikun jibaljat bl-ikrah min jikkwota d-datatal-5 ta’ Marzu, 1689 (id-data de facto) flok dik tat-28ta’ April, 1688 (id-data de jure).RIFERENZI:1 Ara Heritage No. 91, pp. 1808-1815. Ida f’Il-Parroçça t’G˙awdex (sic),1997, Pawlu Mizzi jben©ilha daqsxejn billi jg˙id li l-ewwel kienu fuqil-g˙olja, imbag˙ad nilu isfel; ara pa©ni 97-98,2 Anton F. Attard, “Borg in-Nadur People and Citadel Hill in Gozo”,The Sunday Times, 23rd June, 1996, p. 18.3 Pawlu Mizzi, “Caution over Castello Site”, The Malta Independenton Sunday, 6th March, 1994, p. 17; ara wkoll idem Il-Parroççat’G˙awdex (sic), 1997, pp.44-45, 51,65,73,81,85,88,95,105,107,117, 198, 251, 267, 272,294..4 Pawlu Mizzi, Il-Parroçça t’G˙awdex (sic), 1997, p. 9; ara wkoll pp.51, 81, 91,98, 99, 117, 179.5 Pawlu Mizzi, Il-Parroçça t’G˙awdex (sic), 1997, p. 32, ig˙id hekk˙dejn l-istampa: “Ìebla kbira Rumana wa˙da minn dawk li bihomaktarx kien mibni l-˙ajt madwar il-Gavlos Oppidum.”6 Pawlu Mizzi, Il-Parroçça t’G˙awdex (sic), 1997, p. 24; ara wkollJohn Bezzina, “Fdalijiet ta’ l-Img˙oddi Misjuba fir-Rabat u l-IdwarTieg˙u”, Programma tal-Festi ta’ San Ìor©, Rabat, G˙awdex, 1995-8.7 David Trump, Malta – An Archaelogical Guide, Malta, 1975, p. 148,“... archaeological trials carried out so far during the past 50 yearshave revealed nothing earlier than medieval..”. Ara wkoll MuseumDepartment Report, 1961.8 Pawlu Mizzi, Il-Parroçça t’G˙awdex (sic), 1997, pp. 83, 105,195.9 Pawlu Mizzi, “Ir-Rabat G˙awdex (2), Il-Mument, 5 ta’ Diçembru,1993, p. 37; idem “Tag˙rif dwar il-Belt il-qadima t’G˙awdex”,Il-Mument, 19 ta’ Diçembru, 1993, p. 34; Pawlu Mizzi, Il-Parroççat’G˙awdex (sic), 1997, pp. 85, 107-8, 117, 221.10 Pawlu Mizzi, “Ir-Rabat G˙awdex (2), Il-Mument, 5 ta’ Diçembru,1993, p. 37; idem “Tag˙rif dwar il-Belt il-qadima t’G˙awdex”, Il-Mument, 19 ta’ Diçembru, 1993, p. 34; idem Il-Parroçça t’G˙awdex(sic), 1997, pp. 28, 81, 85.11 Pawlu Mizzi, Ara Il-Parroçça t’G˙awdex (sic), pp. 179.12 Ara Pawlu Mizzi, Il-Parroçça t’G˙awdex (sic), 1997, pp. 85. 105,107-8, 117, 222.13 Ara Pawlu Mizzi, “Tag˙rif dwar il-Belt il-Qadima t’G˙awdex”, Il-Mument, 19 ta’ Diçembru, 1993, p. 34; iem Il-Parroçça t’G˙awdex(sic), 1997, pp. 51, 82, 85, 98,137 Nota 3, 179.14 Pawlu Mizzi, Il-Parroçça t’G˙awdex (sic), 1997, pp. 85-86, 110,180,, 234-6.15 Pawlu Mizzi, Il-Parroçça t’G˙awdex (sic), 1997, p. 85, 86, 87.16 Ara Pawlu Mizzi Il-Parroçça t’G˙awdex (sic), 1997, pp. 44-45, 85-86,188, 230, 234-6, 243-6.17 Ara Pawlu Mizzi, Il-Parroçça ta’G˙awdex (sic), 1997, pp. 47, 48, 72,162-65, 179, 191-2.18 Ara “San Ìor©”. Tag˙rif Storiku dwar l-Insinji Bailika u Knisja Proto-Parrokkjali ta’ San Ìor© Martri ta’ G˙awdex, Ottubru 1972.19 Ninnutaw hawnhekk li l-Parroççi jie˙du preçedenza fuq il-knisjataç-Ûimiterju u l-Parroççi u l-knisja taç-Ûimiterju jie˙du preçendenzafuq il-knisja tal-patrijiet ta’ Sant’Wistin; mela allura, anki l-parroççihuma skond il-preçedenza li kellhom fi mienhom.20 Ara Il-Óajja f’G˙awdex, Nru. 933 (Diçembru, 2011), p. 43.21 Ara Arnold Cassola, MALTA People, Toponymy, Language (4thCentury B.C. 1600), pp. 67-69.22 Ara “San Ìor©”. Tag˙rif Storiku dwar l-Insinji Bailika u Knisja Proto-Parrokkjali ta’ San Ìor© Martri ta’ G˙awdex, Ottubru 1972.23 Ara “San Ìor©”. Tag˙rif Storiku dwar l-Insinji Bailika u Knisja Proto-Parrokkjali ta’ San Ìor© Martri ta’ G˙awdex, Ottubru u Novembru,1972; ara wkoll Pawlu Mizzi, Il-Parroçça t’G˙awdex (sic), pp. 83,177.24 Ara Pawlu Mizzi, Il-Parroçça t’G˙awdex, (sic), 1997, pp. 66,225,290, 297.25 Karmenu Grech, L-Arçi-Matriçi (sic), eçç (1996), pp. 42-47.26 Karmenu Grech, L-Arçi-Matriçi (sic), eçç (1996), pp. 42-47.27 Ara John Bezzina, Programm Festa San Ìor©, 1987, p. 57, et seq.28 Dan huwa l-modo di dire tan-na˙a ta’ San Ìor©, biex ikabbrudejjem l-importanza ta’ din il-parroçça.29 Karmenu Grech, L-Arçi-Matriçi (sic), eçç (1996), p. 18.30 Ara s-Sentenza tas-Sacra Romana Rota tradotta g˙all-Malti minnAnton F. Attard (1998), p. 14.31 Ara s-Sentenza tas-Sacra Romana Rota tradotta g˙all-Malti minnAnton F. Attard (1998), pp. 15-16.32 Karmenu Grech, L-Arçi-Matriçi (sic), eçç (1996), p. 17.87

Grazio A. GrechfestaSANTA MARIJA2012Is-Sehem tal-Banda Leonef’Festi ta’ Renjanti IngliiNota editorjali (2012): Din il-kitba ta’ Grazio A. Grech dehret fil-programm tal-festa ta’ Santa Marija 1992. A˙na˙sibna li jkun xieraq nirriproduçuha kemm min˙abba l-fatt li r-Re©ina Eliabetta II qed tiççelebra l-©ublew taddjamantimill-inkurunazzjoni tag˙ha u kemm min˙abba l-fatt li din is-sena ja˙bat g˙eluq il-125 anniversarjumill-g˙oti tal-unur u l-isem ta’ Belt Victoria; unur u isem li kienu ©ew proprju min˙abba anniversarju ©ubilaritar-Re©ina Victoria tal-Ingilterra.F’Mejju li g˙adda g˙amlet jara statali lill-GejjerMaltin, il-Majestà Tag˙ha, ir-Re©ina Eliabetta II ud-Duka ta’ Edinburgh tal-Ingilterra. Nhar is-Sibt 30 ta’Mejju, il-Maestà Tag˙ha r-Re©ina u d-Duka g˙amluukoll jara qasira f’G˙awdex.F’din l-okkajoni storikal-ebda banda çivika G˙awdxijama ˙adet sehem, ida, ta’ minisemmi, li fl-img˙oddi l-BandaLeone mhux l-ewwel darba li˙adet sehem attiv f’festi ad unurRenjanti Inglii. F’dan l-artiklu senag˙ti xi tag˙rif dwar is-sehemtal-Banda Leone in konnessjonispeçifikament ma’ festi konnessima’ Renjanti Inglii.Victoria. Infatti din it-talba ©iet milqug˙a u b’ordnir-Rabat ©ie mg˙olli g˙all-©ie˙ ta’ Belt bl-isem ta’ “Il-Belt Victoria”, ad unur ir-Re©ina Vittorja. 2G˙axar snin wara, ji©ifieri fl-1897, kien ukolliççelebrat f’Malta l-Ìublew tad-Djamanti tar-Re©inaREÌINA VITTORJAFis-sena 1887, f’G˙awdex ©ieççelebrat il-Ìublew tar-Re©inaVittorja u g˙al dan il-g˙antkanta Te Deum fil-Katidralta’ G˙awdex. G˙alih kienuattendew diversi personalitajietdistinti, Reli©jui u Governattivi,fosthom l-Arçipriet tal-G˙arb,delegazzjoni tal-Kapitlu tal-Kolle©©jata tal-G˙ a r b , urappreentanti tal-parroççi ta’G˙awdex.Kien sar log˙ob tan-nar,mixeg˙la, ti©rija tal-bhejjem,waqt li l-Banda Leone kienettat is-sehem kulturali tag˙habilli daqqet matul dawn il-festili saru nhar id-29 ta’ Mejju,1887. 1F’din l-istess sena kienetsaret ukoll petizzjoni ffirmatamill-Isqof ta’ G˙awdex ul-Kapitlu tal-Katidral u persunio˙ra, biex ir-Rabat jing˙atastatus ta’ Belt bl-isem ta’88

festaSANTA MARIJA2012Vittorja. Dak in-nhar il-Banda Leone, barra li ˙adetsehem fil-korteo mill-Bieb il-Bombi sal-Belt Vallettanhar l-20 ta’ Ìunju 1897, meta ©iet mog˙tija, b˙allbanedl-o˙ra, banner, g˙amlet març u programm li©ie esegwit fi Pjazza Tesoreria, il-Belt Valletta. 3Il-mewt tar-Re©ina Vittorja ©rat f’Jannar 1901, ufit-22 ta’ Jannar, 1901, l-Isqof ta’ G˙awdex, dak i-mien l-Agostinjan Mons Giov. Maria Camilleri, f’isemil-poplu ta’ G˙awdex, bag˙at telegramm ta’ sog˙bawaqt li l-Banda Leone daqqet programm funebri fiPjazza San Fran©isk, ir-Rabat, G˙awdex, nhar it-23 ta’Jannar, 1901. 4IR-RE DWARDU VIIIs-suççessur tat-Tron wara l-mewt tar-Re©ina Vittorja,kien ir-Re Dwardu VII u l-festi tal-Inkurunazzjonitieg˙u saru fl-1902. F’Malta dawn il-festi kellhom isiruf’Ìunju, ida kellhom ji©u posposti g˙ax-xahar ta’Lulju. F’dawn il-festi kienu wkoll ˙adu sehem xi baned.F’G˙awdex tkanta Te Deum fil-Katidral b˙ala radd il-˙ajr lir-Re Dwardu VII li kien ˙elisha minn marda u ©ienkurunat. 5IR-RE ÌORÌ VIl-mewt tar-Re Dwardu VII se˙˙et fl-1910 uwarajh la˙aq ir-Re Ìor© V. F’G˙awdex il-festi tal-Inkurunazzjoni tar-Re Ìor© V saru nhar il-25 ta’ Ìunju1911, meta fil-Katidral ta’ G˙awdex tkanta Te Deumwaqt li saru diversi attivitajiet fosthom ti©rija talbhejjem,log˙ob tan-nar, tijin, mixeg˙la u daqq ta’baned. 6Il-Banda Leone kienet laqg˙et lill-A©ent LogutenentGvernatur Roupell bid-daqq tal-“God Save the King”fi Triq ir-Repubblika, waqt li filg˙axija esegwietprogramm muikali fit-Tokk ta˙t it-tmexxija ta’ MroO. Crescimanno. 7Festi o˙ra ad unur tar-Re Ìor© V saru fl-1935 flokkajonital-Ìublew tar-Re. Dak in-nhar il-BandaLeone esegwiet ew© programm muikali fit-Tokk,wie˙ed nhar id-9 u l-ie˙or nhar it-12 ta’ Mejju, 1935. 8Fl-1936, il-Banda Leone, b˙ala luttu g˙all-mewttar-Re Ìor© V, esegwiet programm funebri fit-Tokk. 9RE ÌORÌ VIIl-mewt tar-Re Ìor© V wasslet sabiex ji©i pproklamatb˙ala Re, Dwardu VIII, ida billi dan abdika, flokula˙aq ir-Re Ìor© VI. Il-festi f’G˙awdex konnessi mal-Inkurunazzjoni tieg˙u saru bejn it-12 u s-16 ta’ Mejju1937. G˙al din l-okkajoni saru wkoll diversi attivitajietkommemorattivi fosthom, parata mill-iscouts, tijin,log˙ob tan-nar, marçi u anki programmi minn banedG˙awdxin.F’Jum l-Inkoronazzjoni tkanta Te Deum fil-Katidral,waqt li l-Banda Leone, barra li daqqet marçi, esegwietukoll programm muikali fit-Tokk ta˙t it-tmexxija tas-Surmast Direttur tag˙ha, Mro Luigi Di Mauro nhar it-12 ta’ Mejju 1937. F’dan il-programm il-Banda Leonedaqqet bçejjeç muikali ta’ Manicelli, Manente, Boito,Catalani, Handel u Museo. 10Ir-Re Ìor© VI miet fi Frar 1952, u dak in-nhar, b˙alaatt ta’ luttu, il-banda Leone ˙assret il-wiri tal-films likienu jsiru fit-teatru tag˙ha, “Royal”. 11REÌINA ELIÛABETTA IIFlok ir-Re Ìor© VI ©iet proklamata r-Re©ina EliabettaII. Il-festi tal-Inkurunazzjoni tag˙ha f’G˙awdex bdewfl-a˙˙ar ta’ Mejju 1953 u komplew fix-xahar ta’ wara.Saru diversi attivitajiet biex tfakkar din il-©rajja storika.Saret it-ti©rija tal-bhejjem, Gwardja tal-Unur, kxif ta’plakka fl-Istitut ta’ San Ìuepp, u tkanta Te Deum fil-Katidral ta’ G˙awdex. 12Il-Banda Leone daqqet programm fit-Tokk ta˙t MroWillie Attard u barra li annet sett brieret, daqqet ilmarç“Coronation Day” ta’ Mro Indri Borg. Barra danil-programm muikali, li sar nhar is-7 ta’ Ìunju, sarukoll marc mill-banda Leone. 13Festi o˙ra f’G˙awdex konnessi mar-Re©inaEliabetta II saru fis-7 ta’ Mejju 1954, meta l-MaestàTag˙ha r-Re©ina Eliabetta II kixfet il-Monument tal-Gwerra li hemm fit-Tokk, Pjazza Indipendenza, u dakin-nhar il-Baned Leone u “La Stella” ta˙t id-direzzjonita’ Patri Borg daqqew l-Innu Malti. 14Ûjara o˙ra tal-Maestà Tag˙ha r-Re©ina EliabettaII u d-Duka saret nhar is-16 ta’ Novembru 1967. Dakin-nhar ir-Re©ina, barra li po©©iet kuruna quddiemil-Monument tal-Gwerra, po©©iet ukoll l-ewwel ©eblatal-Isptar Ìenerali ta’ G˙awdex. F’din l-okkajonikienet ukoll ˙adet sehem il-Banda Leone. 15F’Mejju li g˙adda, il-Maestà Tag˙ha r-Re©inaEliabetta II u d-Duka g˙amlu jara lil G˙awdex. Idadin id-darba ebda banda çivika G˙awdxija ma ˙adetsehem. Fil-ftit tal-˙in li l-Maestà Tag˙ha g˙amletfuq il-gira G˙awdxija l-ewwel li aret kien il-Katidraltad-Djoçesi fejn ©iet milqug˙ha minn delegazzjonital-Kapitlu Katidrali mmexxija mill-Isqof ta’ G˙awdex,Mons. N. Cauchi, li taha rigal b˙ala tifkira._____________1 Fede ed Azione, 14/5/1887; Risorgimento, 27/5/1887,4/6/188; Malta, 27/5/18872 Fede ed Azione, 14/6/1887; Risorgimento, 11/6/1887;3 Risorgimento, 18/6/1897, 21/6/1897, 9/6/18974 Segond Giovanni: Storja ta’ Malta u G˙awdex. Vol. V. p8255 L-istess, pp 88, 90, 99; u Il-Berqa, 16/11/19676 L-Avvenire, 3/7/1911, u Segond Giovanni: Storja.op.cit.Vol.VI pp 492-4947 L-istess8 Malta, 9/5/1935. 11/5/1935; Il-Berqa, 9/5/19359 Il-Berqa, 16/11/1967a10 Il-Berqa, 3/5/1937, 7/5/1937, 8/5/1937, 15/5/1937 uMalta 11/5/193711 Il-Berqa, 14/2/195212 Il-Berqa, 11/6/195313 L-istess14 Il-Berqa 8/5/195415 Il-Berqa, 16/11/1967, 17/11/1967.89

Anton F. Attard, B.A.festaSANTA MARIJA2012L-Istorja Infeliçi tal-Fundaturtal-Banda La Stella VincitriceNhar it-Tlieta, 26 ta’ Lulju, ©ie varat ktieb bl-Ingli u bit-Taljan bit-titlu VICTORIA – A Portrait of a City miktub minnFr Joseph Bezzina u ma˙ru© mis-Salejani ta’ Don Bosco.Fid-diskorsi li saru g˙all-okkajoni, fost affarijiet o˙ra,intqal li xi nies mill-Partiti tal-Baned riedu jinda˙lu dwarx’jinkiteb rigward dawn il-baned. Óa©a ta’ l-iskantament!Jien fhimt li dawn, huma min huma, riedu li l-istorjatinkiteb mhux skond kif ig˙idu d-dokumenti, imma skondkif jifhmuha huma. Storja b˙al din, skond kif jifhmuhahuma, m’hi storja xejn, imma psewdostorja, storja falza.G˙alhekk, meta akkwistajt il-kopja tieg˙i fta˙t danil-ktieb ˙alli nara nistax naqbad xi ˙a©a fuqxiex setg˙etkienet il-kwistjoni.U mort f’pa©na 71 u qrajt din il-biçça: “Ìor©Tabone (1841-1916) nicknamed il-Binu andAdriano Lanzon (1820-1894) Dirjanu, foundedand conducted two distinct bands first recordedin 1863. Lanzon also conducted an orchestraand took part in all important occasions heldin Gozo. In the 1880’s two bands were formallyfounded by public deed Il Leone and La Stella(Vincitrice). Lanzon and Tabone were behind theformer; while behind the latter there were AntonBuhagiar (1861-1832) its first conductor andPerit Pietru Attard (1836-1916), the Society’sfirst cashier.”Mela, fil-waqt li l-awtur irrikonoxxa lil Ìor© Tabone(il-Bini) u lil Dirjanu Lanzon b˙ala l-fundaturi tal-bandaIl Leone, fuq il-fundatur jew fundaturi tal-banda La Stella˙ar©ilna b’minn kien l-ewwel direttur (conductor) u l-ewwelkaxxier, u xejn fuq il-fundatur. Tafu g˙aliex? G˙ax tal-Banda “La Stella” jirrikonoxxu b˙ala fundatur tag˙homlill-Perit Pietru Attard, meta dan m’huwiex il-fundatur!Tg˙id Fr Joseph Bezzina kien kostrett li jikteb kifkiteb biex ma jkollux xi jg˙id ma’ ta’ l-Istilla? Biex majurtahomx g˙ax kien hemm ˙afna minn ta’ l-Istillamda˙˙lin fil-pubblikazzjoni ta’ dan il-ktieb? Kellu direttivaminn tal-Kunsill biex ma jurta lil ˙add u ma jiksirha ma’˙add?Miskina l-verita’ kemm kellha tara fuq wiççha f’danG˙awdex tag˙na! Kapriçç ta’ erba’ çarlatani!Imma veru li dan il-Perit Pietru Attard huwa l-fundaturtal-banda La Stella? Óalli naraw x’ig˙idu d-dokumenti.Mill-kuntratt li bih twaqqfet il-banda La Stella Vincitricejidher çar u tond li l-fundatur huwa s-Surmast AntonBuhagiar. Kien hu li deher fuq l-Att min-na˙a l-wa˙dau l-bandisti min-na˙a l-o˙ra. Il-Perit Pietru Attard majidher imkien u ma jid˙ol f’xejn. Lanqas biss b˙ala xhud.Hemmx ˙a©a iktar sempliçi minn xhud?Sfortunatament, l-awtur tal-ktieb imsemmi majag˙mel ebda riferenza g˙al xog˙lijiet u studji dwar ilbanedf’G˙awdex li ©ew ippubblikati s’issa u g˙alhekkjista’ jag˙ti l-ka li ma kienx konxju ta’ xi tag˙rifimportanti u rrenda l-bibljografija tieg˙u b˙ala wa˙dadefiçjenti.Fis-sena 2000 jien kont ˙ri©t ktieb bit-titolu It-Twaqqifta’ l-Ewwel Baned f’G˙awdex. F’dan il-ktieb, minbarrat-traskrizjoni u t-traduzzjoni tat-tliet kuntratti dwar ilbanedli saru fl-1880 u l-1881, g˙amilt ukoll il-kummentitieg˙i fuq dak li sibt miktub sa dak i-mien, fost affarijieto˙ra, fil-Guida Generale, u g˙idt li s-Surmast Akilli Lanzon,meta mar ma’ ta’ l-Istilla, mar wara li telaq is-SurmastBuhagiar.Mela çertu Michael Said fil-Programm tal-Festa ta’ SanÌor© tas-sena 2009 ˙are© imerini fuq xi affarijiet u fostl-o˙rajn qalli hekk:“Fl-1881 sar l-ewwel kuntratt ta’ soçjetà muikalif’G˙awdex, imbag˙ad flok Anton Buhagiar da˙al issurmastSalvu Grima, li dam mill-1881 sa l-1884. AkilliLanzon ˙a post Salvu Grima u mhux Anton Buhagiar.”Dan Michael Said g˙ajnejh m’humiex f’wiççu metaji©i jg˙idli li l-ewwel kuntratt ta’ soçjeta’ muikalif’G˙awdex sar fl-1881, meta nafu li l-ewwel kuntratt ta’soçjeta’ muikali f’G˙awdex sar fis-27 ta’ Mejju, 1880(Nutar Aloisio Calleja Pace). Dan qieg˙ed ng˙idu biexwie˙ed jifhem kemm il-kitba ta’ dan il-bniedem ma tistaxtorbot fuqha g˙ax lest imieri s-sewwa mag˙ruf.Imma l-importanti f’din is-sentenza hija dinl-asserzjoni: “flok Anton Buhagiar da˙al is-surmast SalvuGrima, li dam mill-1881 sa l-1884. Akilli Lanzon ˙a postSalvu Grima u mhux Anton Buhagiar.”Din qalha bla provi. Imma se nqisuha b˙ala vera, g˙axnifhmu li ra xi dokumenti milli hemm fil-kain “La Stella”,biex minnha nikkonkludu x’kien ©ara sewwa.Mela l-qarrejja g˙andhom ikunu jafu li skond ilkuntrattli bih twaqqfet il-banda La Stella Vincitrie, tal-11 ta’ Jannar, 1881 (Nutar Onorato Giovanni Refalo),klawsola Nru 16, is-soçjeta’ La Stella Vincitrice li kienetqieg˙da titwaqqaf, kellha ta˙tar kaxxier li jkun jaf jiktebu jkun intelligenti:“Deçimo sesto, che la detta societa’ deve eregere uncassiere che sapra’ scrivere e che sia inteligente.”Illum nafu li l-g˙ala waqg˙et fuq il-Perit PietruAttard.Min kien dan il-Perit Pietru Attard?Nie˙du l-informazzjoni minn dak li qalilna l-istessMichael Said, avolja nafu li din hija informazzjonikkupjaha bla acknowledgement:“Fl-1871 il-Perit Pietru Attard waqqaf it-TeatruCalypso. Dan tg˙idulna La Lince fil-21 ta’ Jannar, 1871.F’dan it-teatru kienet iddoqq l-orkestra ta’ Salvu Grima, likienet mag˙mula minn tnax-il element li, g˙alkemm “lapiu parte di dilettante”, kienet tag˙mel ˙ilitha sewwa. (LaLince, 9 u 17 ta’ Frar, 1872.90

festaSANTA MARIJA2012Mela, Pietru Attard kellu mhux biss it-teatru tieg˙u,imma wkoll l-orkestra residenti tieg˙u.Meta s-soçjeta’ La Stella, imwaqqfa minn Buhagiar,g˙alet lill-Perit Pietru Attard b˙ala kaxxier, ma kienetg˙amlet xejn ˙lief da˙˙let il-lifg˙a f’˙obbha.G˙al ˙dejn Toni ta’ Luçija, kif kien mag˙ruf is-SurmastAnton Buhagiar, il-Perit Pietru Attard kien ©gant. Kienprofessjonist, sta bene, wisq ijed anzjan minnu (twieledfl-1836), kwai missieru, ©entlom, mag˙ruf, prominentiu stmat, kollu esperjenza.U Toni ta’ Luçija, miskin, kien g˙adu daqsxejn ta’©uvnott ta’ 19-il sena (twieled fl-1862) kollu ambizzjonili jkun surmast ta’ banda u jdabbar xi ftit flus mill-˙idmamuikali tieg˙u. Imma kien g˙adu ma sabx ri©lejh sewwafis-soçjeta’. Kien g˙adu g˙ir wisq. Ma nafux kemm kienigawdi stima dik il-˙abta.U x’©ara malli l-Perit Pietru Attard in˙atar kaxxier?Dan iddomina kompletament ix-xena. Qala’ barra mis-Soçjeta’ lis-Surmast Buhagiar u da˙˙al floku biex jimexxil-banda s-Surmast tieg˙u, is-Surmast ta’ l-Orkestra tat-Teatru Calypso, Salvu Grima, li g˙andi nifhem kien iqisua˙jar minn Buhagiar. U naturalment Salvu Grima ˙a mieg˙ul-a˙jar elementi li kellu fl-orkestra u li seta’ jutilizzahom filbandal-©dida u jkabbar l-istess banda.Dan qalulna Michael Said innifsu:“Ta’ min ig˙id li dan Salvu Grima kien is-Surmast tal-Banda La Stella mis-sena 1881, sal-1884.“Minnha (mill-Orkestra tat-Teatru Calypso) imbag˙ad˙ar©et l-ewwel soçjeta’ muikali La Stella, fejn il-bandistita’ din il-g˙aqda mbag˙ad g˙addew g˙al mas-Soçjeta’ LaStella.”Issa a˙na nafu mill-kuntratt tal-fundazzjoni mag˙mulmis-Surmast Buhagiar li la s-Surmast Salvu Grima u lanqas˙add mill-bandisti tieg˙u ma jissemma. Dawk da˙lu warakif fissirna hawn fuq.G˙andha mnejn hawnhekk issir l-o©©ezzjoni li l-PeritPietru Attard ma qala’ ’l ˙add ’il barra, imma l-affarijietsetg˙u saru bil-buona grazzia tas-Surmast Bu˙agiar innifsu.Kieku kien verament hekk, kieku s-Surmast Buhagiar kienjibqa’ mas-Soçjeta’ La Stella. Imma dan is-Surmast mhux tallima baqax, talli l-Perit Pietru Attard u l-Kumitat tieg˙u lanqasbiss tifkira tieg˙u ma riedu j˙allu fis-Soçjeta’!Il-Perit Pietru Attard kompla jiddomina u jikkonsolidal-qag˙da tieg˙u fis-Soçjeta’ La Stella.Skond Michael Said stess:“Mill-1881 sal-1885 insibu lill-Perit Pietru Attard b˙alal-President u l-mo˙˙ ewlieni wara din is-Soçjeta’ muikali.“Fl-1883 insibu l-Perit Pietru Attard ji©bor il-flus millparroççata’ G˙ajnsielem.“Mill-1886 sal-1898 insibu lill-Perit Pietru Attardsegretarju ta’ soçjeta’. 1“Il-muika li kellu l-Perit Pietru Attard kollha tinsab g˙andis-Soçjeta’ La Stella u tmur lura sa l-1857. Ir-re©istru ta’l-ewwel soçji li s-Soçjeta’ La Stella g˙andha, u li j©ib id-datatal-1882, hu ffirmat mill-Perit Pietru Attard.“Il-Perit Pietru Attard mill-1899 sal-1903 insibuh jokkupal-kariga ta’ kaxxier ta’ din is-Soçjeta’ La Stella.“Dan tg˙idulna l-Guida Generale. Sa l-a˙˙ar nifs ta’ ˙ajtul-Perit Pietru Attard kien g˙adu attiv fis-Soçjeta’, sakemm fl-10.30 a.m. tal-5 ta’ Lulju, 1916 huwa miet fl-eta’ ta’ tmeninsena….”.F’dan i-mien kollu, minkejja l-˙idma sfiqa tieg˙ub’riq is-Soçjeta’ La Stella, imkien ma jidher li kien jissejja˙‘Fundatur’, g˙ax fil-fatt ma kienx. Kien biss UÛURPATURli ˙ataf il-Banda La Stella Vincitrice minn ta˙t idejn il-veruFundatur tag˙ha, muiçist ag˙ug˙ nieqes minn kullesperjenza, is-Surmast Anton Buhagiar.Il-Perit Pietru Attard qatt ma kien il-Fundatur tal-BandaLa Stella. Dak kollu li ntqal dwaru hawn fuq jag˙mlu biss,l-aktar, benefattur jew sostenitur, u xejn ijed. Nifhem lilanqas l-istess Perit Pietru Attard ma kien jippretendi li hukien il-Fundatur ta’ dik il-banda.Lill-Perit Pietru Attard, il-©ieh ta’ Fundatur tawhulu fissnin50 tas-seklu l-ie˙or meta Buhagiar kien kwai intesa uRobert Mifsud Bonnici ried jikteb l-istorja tieg˙u ta’ banedf’Malta u G˙awdex, 2 biex id-data tat-tnissil tal-banda LaStella tkun tista’ ti©©ebbed sa l-1863.Tg˙iduli, u x’sar mis-Surmast Buhagiar wara li l-PeritPietru Attard qalftu ’l barra minn mal-banda La Stella, li hustess kien waqqaf?Jidher li Mro Buhagiar fettex il-kenn tas-Soçjeta’ Il Leoneg˙al ˙abta tas-sena 1884 jew ftit wara, u sar is-Surmast ta’din il-Banda. Issa jew da˙al meta Akilli Lanzon mar mal-Banda La Stella fl-1884, jew Lanzon telaq g˙ax is-Soçjeta tal-Ljun aççettat lil Buhagiar. X’©ara eatt g˙adni m’jiniex çert.Hu x’inhu, lanqas is-Soçjeta tal-Ljun ma ammet ritratttieg˙u minkejja li kien surmast tag˙ha fis-snin 1885-1887). 3Din kienet l-istorja infeliçi ta’ surmast ag˙ug˙ mimli˙e©©a u ˙erqa biex jirnexxi fil-qasam muikali u li sabmin bl-ijed mod kiefer u kattiv qaççtu ’l barra minnmal-banda li hu stess kien waqqaf, is-Soçjeta’ La StellaVincitrice, imma li, b˙allikieku dan ma kienx bizzejjed,sa˙ansitra kellu ji©i wkoll mien bi mien meta jkunmça˙˙ad u misruq anki mill-©ieh ta’ Fundatur ta’ dinil-Banda. 4Imma l-istorja tista’, iva, tg˙awwi©ha, imma tibdilhaqatt. 5U nag˙laq b’dak li darba g˙idt f’kitba o˙ra tieg˙i:Il-Banda “La Stella” g˙andha t˙ossha kburija meta tg˙idli kien waqqafha Mro. Anton Buhagiar. Il-g˙ajb qieg˙edbiss meta tirrikonoxxi fundatur falz. 6____________1 Ara wkoll Grazio A. Grech, Ìrajja tas-Soçjeta’ Filarmonika Leone,G˙awdex, 1988, pp. 55, 56 u 58.2 Ara Rob Mifsud Bonnici, Ìrajja ta’ Baned f’Malta u G˙awdex –L-Ewwel Ktieb, 1965; it-Tieni Ktieb, 1957; Muiçisti Maltin uG˙awdxin, 1951.3 Ara Grazio A. Grech, Ìrajjiet il-Banda Il Leone ta’ G˙awdex, 1967.4 G˙al ©ieh l-istorja rridu ng˙idu li Mro Anton Buhagiar kien ukoll il-Fundatur ta’ Orkestra mag˙rufa b˙ala “L-Orkestra tas-Sinjuri”. AraGrazio A. Grech, Ìrajjiet il-Banda Il Leone ta’ G˙awdex, 1967, p. 45.5 Ara wkoll din il-korrispondenza fuq il-©urnal L-Orizzont:15 ta’ Awissu, 2009, p. 11. “Min g˙amel l-ibalji” (waraartiklu ta’ Michael Said li deher fil-Programm tal-Festa ta’ SanÌor©, 2009, pp. 126-135).16 ta’ Settembru, 2009, p. 11, “Biex tiskon©ra trid tkunpur” (wara artikli li deher f’L-Orizzont tat- 28 ta’ Awwissu,2009, p. 10, “Nofs Verita’ Ag˙ar minn Gidba”, ta’ MichaelSaid).13 ta’ Ottubru, 2009, p. 10, “Il-Fundatur tal-Banda La Stellat’G˙awdex” (wara artiklu li deher f’L-Orizzont tad-9 ta’Ottubru, 2009, p. 11, “Nofs Verita’ Ag˙ar minn Gidba”,ta’ Michael Said.6 Ktieb g˙al ijed qari: Grazio A. Grech, Ìrajjiet is-Soçjeta’ Muikali uFilarmonika Leone, G˙awdex, 2012.91

92festaSANTA MARIJA2012

festaSANTA MARIJA2012Grazio A. GrechIr-Rabta tal-Familja u l-Qraba Tabonemas-Soçjetà Filarmonika ‘Leone’Nhar is-Sibt, 17 ta’ Marzu, 2012, fil-Belt Valletta,sar il-funeral statali tal-President Emeritus ta’ Malta,Dr Ûensu Tabone (1913-2012). Dan il-funeral bedamill-Palazz tal-President sal-Kon-Katidral ta’ SanÌwann, fejn saret konçelebrazzjoni funebri, immexxijamill-Arçisqof ta’ Malta, l-E.T. Pawlu Cremona. Waral-quddiesa, praesente cadavere, sar korteo g˙al ˙dejnil-monument tal-gwerra fil-Furjana u wara komplasakemm wasal G˙awdex. F’Malta, il-katavru tal-President Emeritus, kien espost g˙all-pubbliku fil-Palazztal-President, u f’G˙awdex, kien espost g˙all-pubblikufil-Banka Giuratale, fejn l-G˙awdxin tawh l-a˙˙artislima qabel ma ndifen, b’mod privat, fil-qabar talfamiljafiç-çimiterju ta’ Santa Marija. Dr Tabone hul-ewwel President ta’ Malta li ndifen f’G˙awdex.Fost dawk li tawh l-a˙˙ar tislima kien hemmdelegazzjoni tas-Soçjetà Filarmonika ‘Leone’, ta’G˙awdex, immexxija mill-President, Dr M. CaruanaLL.D u ew© membri tal-kumitat. Hemm rabtiet kbarbejn l-G˙aqda Muikali ‘Leone’ u l-familja u l-familjarita’ Tabone.L-ewwel persuna li niltaqg˙u mag˙ha mill-familjaTabone tmur lura sew fis-snin. Dan ma kien ˙add g˙ajris-Sur Alessandro Tabone, li barra li kien g˙al bostasnin membru tal-kumitat, okkupa wkoll diversi karigi,fosthom dik ta’ Kaxxier u anke President. Fis-snin1880, is-Sur Alessandro Tabone, membru attiv tas-Società Gozitana d’Incoraggimento fl-1871, skrivan tal-Qorti u Assistent Re©istratur, u mill-1913 Re©istraturtal-Qorti t’G˙awdex, issostitwixxa lil Dr Isidoru Xuereb,b˙ala President tal-banda ‘Leone’. Fis-snin 1890, uanki wara, kien kemm kaxxier u kemm membru talkumitat.Is-Sur Alessandro Tabone miet fl-1928.Mir-rikors li l-banda ‘Leone’ bag˙tet lill-Isqof Mons.Giovanni M. Camilleri, nhar is-27 ta’ Mejju, 1895,nafu, li f’dik l-epoka, membru ie˙or tal-familja Tabone,Dr Vincenzo Tabone LL.D., ˙u Alessandro, kien di©àjokkupa l-kariga ta’ Segretarju. Dan huwa wkollikkonfermat mill-korrispondenza li kienet g˙addietfl-1898 bejn i-ew© baned tal-Belt Victoria. Skontil-Guida Generale, tas-snin, 1899, 1900, u 1903, Dr V.Tabone, kien g˙adu jokkupa l-kariga ta’ Segretarju,ida, mir-re©istru tal-minuti, nafu li fit-tieni nofs tassena,1901, kien Segretarju, is-Sur Ìueppi Gauci.Dr Vincenzo Tabone okkupa l-kariga ta’ Ma©istratfil-Qorti t’G˙awdex sa minn Ottubru, 1878. Hu mietf’Novembru 1911.Il-minuti tas-seduta tat-30 ta’ Novembru, 1901,jg˙arrfuna li b˙ala Viçi-President kien hemm membruie˙or tal-familja Tabone. Dan ma kien ˙add ˙liefit-Tabib Ettore Tabone, iben Alessandro, u fl-1912,in˙atar President tal-banda ‘Leone’. It-Tabib EttoreTabone dam sal-1919 jokkupa l-kariga ta’ President.Skont il-Guida Generale, tas-sena, 1920, it-Tabib Ettorekien in˙atar President Onorarju. Ida, r-re©istru talminutitas-Socjetà, tas-snin g˙oxrin tas-seklu li g˙adda,jurina li kien hemm snin li Ettore okkupa wkoll il-karigata’ Segretarju.It-Tabib Ettore kien benefattur kbir tas-SoçjetàFilarmonika ‘Leone’. Tant li kien bil-˙idma ul-kontribuzzjonijiet tieg˙u li wasslu lis-Soçjetà biexta˙tar b˙ala surmast-direttur, kemm lil Mro OrlandoCrescimanno fl-1911, u kemm lis-suççessur ta’Crescimanno, Mro Giovanni Giumarra fl-1923. Fil-festispeçjali ta’ g˙eluq is-70 anniversarju mit-twaqqif talbandali saru fl-1933, is-Socjetà Filarmonika ‘Leone’Is-Sur Alessandro Tabone It-Tabib Ettore Tabone L-Ispijar Anton Tabone Is-Sur Ìui Tabone93

festaSANTA MARIJA2012Kxif ta’ r˙ama tas-Sala Dr Francesco Masini˙atret lil Dr Ettore Tabone b˙ala President Onorarjug˙al g˙omru. Is-Soçjetà ‘Leone’ sellmet g˙all-a˙˙ardarba lil Ettore Tabone fl-1951, fil-funeral tieg˙u.Membru ie˙or tal-familja Tabone li okkupa l-karigata’ President, huh l-Ispijar Anton Tabone, ibenAlessandro. Mir-re©istru tal-minuti nafu li fis-sena 1908kien di©à jifforma parti mill-kumitat. Mill-formazzjonital-kumitat ta’ Lulju, 1912, nafu li l-Ispijar AntonTabone kien jokkupa l-kariga ta’ Rivesore dei Conti,waqt li mill-formazzjoni tal-kumitat ta’ Ìunju, 1923,nafu li fil-kumitat kien hemm tliet membri tal-familjaTabone. Dawn kienu, l-Ispijar Anton Tabone, li kienjokkupa l-kariga ta’ President tas-Soçjetà, u l-a˙waTobba, Ettore, u Ermanno Tabone. L-Ispijar AntonTabone dam jokkupa l-kariga ta’ President sa metamiet fl-1937.Intant, wara li ˙alla minn Segretarju, it-TabibEttore Tabone, floku n˙atar ˙u˙, Dr ErmannoTabone. Membru ie˙or tal-familja Tabone li g˙andukonnessjoni kbira mal-banda ‘Leone’ hu s-Sur ÌuiTabone, iben it-Tabib Nicolò Tabone, ˙u Alessandro.Niltaqg˙u mieg˙u sa mis-sena 1928, u fis-sena ta’wara, 1929, okkupa l-kariga ta’ kaxxier flok is-SurCarmelo Scicluna. Fl-1932, kien jokkupa l-kariga ta’Segretarju. Bejn l-1955 u l-1957 okkupa l-kariga ta’President, u g˙al bosta snin kien membru attiv tas-Soçjetà. L-G˙aqda Muikali ‘Leone’ onoratu bit-titlu ta’President Onorarju u tag˙tu l-a˙˙ar tislima fil-funeraltieg˙u fl-1989. Illum, iben is-Sur Ìui Tabone, is-Sur J.N. Tabone, huwa wkoll Membru Onorarju tal-G˙aqdaMuikali ‘Leone’.Ûew© membri o˙ra, qraba tal-familja Tabone, likienu membri tal-kumitat ta’ din il-G˙aqda Muikali,kienu: is-Sur Alessandru Tabone, iben l-Ispijar AntonTabone, u ibnu, is-Sur Anton Tabone. Dan tal-a˙˙ar,fis-snin sebg˙in tas-seklu li g˙adda, g˙amel ukollmien membru fis-sotto-kumitat tal-Aurora YouthMovement, fi ˙dan l-G˙aqda Muikali ‘Leone’.Huwa fatt storiku li fi Frar, 1955, is-SoçjetàFilarmonika ‘Leone’ xtrat xi partijiet mill-kain li kellhafi Triq Arçipriet Cassar, ming˙and l-a˙wa tal-famija ta’Alessandru Tabone, bin l-Ispijar Anton. Fatt storikuie˙or hu x-xiri tal-palazz fejn illum hemm il-kain talbanda‘Leone’ u l-kumpless tat-teatru tal-Opra ‘Aurora’fi Triq ir-Repubblika. Dan il-palazz kien ir-residenzatat-Tabib Ettore Tabone. Kien nhar it-8 ta’ April,1971, li sar l-att tal-konvenju g˙ax-xiri ta’ dan il-palazzming˙and l-a˙wa Tabone. L-att proprju sar nhar l-24ta’ Ìunju, 1971, g˙and in-nutar Ìueppi Cauchi.Nag˙laq, din il-kontribuzzjoni, billi ng˙id li membrio˙ra tal-familja Tabone, wkoll taw kontiribut siewilill-G˙aqda Muikali ‘Leone’. Fost dawn, insemmi lill-A©ent President, is-Sur Anton Tabone, iben it-TabibAnton Tabone, u nannuh it-Tabib Nicolò Tabone, sewmeta kien l-ewwel Ministru G˙al G˙awdex, kemmmeta kien Speaker tal-Parlament. Fuq kollox, iben it-Tabib Nicolò, il-President Emeritus, Dr Ûensu Tabone,b˙ala Viçi-Kap tal-Oppoizzjoni kien attenda g˙all-ftu˙uffiçjali tal-kumpless tal-kain u tat-teatru tal-opra‘Aurora’ f’Ottubru, 1976, u re©a’ kien it-Tabib ÛensuTabone, dak i-mien, President ta’ Malta, meta nharl-14 ta’ Awwissu, 1993, inawgura s-sala tal-kumitat li©iet imsemmija g˙all-Avukat Francesco Masini.94

festaSANTA MARIJA2012Anton F. AttardIl-Wirja Agrarja u Industrijalita’ Santa Marija g˙as-sena 1953Fl-img˙oddi kien isir kull sforz biex il-Wirja ta’ SantaMarija, kif popolarment kienet tissejja˙ il-Wirja Agrarjau Industrijali ta’ G˙awdex, tkun dejjem wa˙da aqwamill-o˙ra. Dik li saret fis-sena 1953 kienet wa˙da lisaret verament bil-kbir. Dik is-sena wkoll il-Kumitattal-Wirja nistg˙u ng˙idu li kien wie˙ed mag˙mul millaqwanies tal-gira kif se naraw:Patrun tal-Wirja: Il-Patruni tal-Wirja kienu: L-E. T.Il-Gvernatur, dak i-mien Sir Gerald Hallen Creasy,K.C.M.G., O.B.E.; L-Onor. Prim Ministru, dak i-mienDr Ìor© Borg Olivier, LL.D., M.P.; L-E. T. l-Isqof ta’G˙awdex, dak i-mien Monsinjur Ìueppi Pace;L-Onor. Ministru tal-Biedja u Posta, dak i-mien,l-Onor. Dr Carmel Caruana, LL.D., M.P.Kumitat tal-Wirja: Il-Kumitat tal-Wirja g˙assena1953 kien mag˙mul minn dawn is-sinjur li©ejjin: President Onorarju: Id-Direttur tal-Biedja,dak i-mien is-Sur Robert Biasini; President: Il-Kummissarju ta’ G˙awdex, dak i-mien is-Sur EdgarG. Montanaro; Viçi-President: L-Uffiççjal inkarigat mill-Biedja f’G˙awdex, dak i-mien is-Sur John Debrincat;Segretarju: Is-Sur Manwel Pace; Teorier: Is-Sur SalvuGalea; Assistent Teorier: Is-Sur Toni Mizzi.Membri Onorarji: Membri Onorarji: Is-Sur V. R.Rizzo, Segretarju tal-G˙aqda tat-Tjur u l-Fniek; Is-SurG. Zammit Marmara’, M.B.E., Segretarju tal-G˙aqdatal-Óxejjex u l-Fjuri; is-Sur J. Coleiro, Segretarju tal-G˙aqda tal-Biedja; is-Sur A. Cassar, B.Sc., M.R.C.V.S.,Segretarju tal-G˙aqda tal-Bhejjem ta’ l-Ifrat;Membri: Il-W.R. Ìor© Debrincat, Rappreentant ta’l-Arçiprieti u l-Kappillani ta’ G˙awdex; Il-ProfessurÌue’ Aquilina, LLD. B.A., Ph. D. (London); Is-SurÌue’ Bençini, Suprintendent tal-Pulizija; Is-Sur J.Huntingford, B.E. & A., A. & C.E., il-Perit tal-Gvernf’G˙awdex; Dr. Willie Grima, B.Sc., M.D., it-TabibPrinçipali fl-Isptar Victoria; Rev. Fr. Lect. Akkursio Xerri,O.F.M.; Is-Sur Ìor© Pisani; Is-Sur Victor Restall, B.Sc.,M.R.C.V.S.; Is-Sur Ìue’ Vella Muskat; Is-Sur FrancisZammit Haber; Is-Sur Lorenzo Zammit Haber.Kif wie˙ed jista’ jara l-aqwa nies tal-gira kienu b’ximod ji©u involuti fil-kumitat ta’ din il-Wirja biex kullwie˙ed jag˙ti sehmu skond il-qasam tieg˙u.Dik is-sena dan il-kumitat tella’ wirja mill-aqwa umill-isba˙ ta’ prodotti tas-snajja’ u g˙elejjel tal-giraG˙awdxija b˙alma huma ˙xejjex, frottijiet, rierag˙,fniek, ˙amiem, baqar, wiemel u annimal o˙ra minnkull xorta.Prmijiet g˙at-tqassim kien hemm £300 flus u mal-50 tazza u ˙amsin çertifikat.Il-Wirja saret lejlet u nhar Santa Marija. Lejlet SantaMarija il-Wirja kienet fet˙et mit-3 sad-9 ta’ fil-g˙axija;nhar Santa Marija l-Wirja fet˙et mis-7 ta’ fil-g˙odu sas-1.00 ta’ wara nofs in-nhar.B˙as-soltu l-premjijiet tqassmu nhar Santa Marijafil-10.15 ta’ fil-g˙odu wara l-isfiltata tal-bhejjem.Ng˙addu issa biex nag˙tukom id-diskorsi li saru flokkajonita’ din il-Wirja li saret fl-1953. L-ewwel matkellem kien idi-Direttur tal-Biedja, is-Sur Robert Biasini.Id-Diskors tad-Direttur tal-BiedjaSinjuri,In˙ossni hieni u fer˙an li nag˙ti mer˙ba lill-Eççellenza Tieghek u lis-Sinjura Trafford Smith f’isemil-Kumitat ta’ din il-Wirja Agrarja u Industrijali. F’dinil-wirja wie˙ed jara l-frott tal-˙abrieki ˙addiem ta’ l-artu ta’ dawk l-ulied qalbierna G˙awdxin industrijal udawk kollha li kellhom ix-xorti jaraw l-o©©etti kollha litressqu g˙al din il-wirja jaqblu mieg˙i kemm ulied dinil-Gira mxew ’il quddiem.Il-koltivazzjoni tal-g˙eneb f’G˙awdex hija akbarminn dik ta’ Malta u g˙al din ir-ra©uni nixtiequ li f’dinl-okkajoni nag˙tu xi tag˙rif dwar l-industrija lokali ta’l-inbid.Mindu ˙ar©u r-Regolamenti ta’ l-1948 g˙al kontrollta’ l-inbid, sar progress kbir u l-bdiewa ©ew meg˙juna˙afna biex ikabbru l-koltivazzjoni tad-dwieli. Kullsena t-talba g˙a-ra©en tad-dwieli qieg˙da tidiedu dan juri li din il-politika qieg˙da tag˙ti frott tajjeb.Óa©a b˙al din saret possibbli bis-sa˙˙a tal-miuri li ˙al-Gvern li bihom naqqas l-importazzjoni ta’ l-inbejjedsakemm il-wiçç tag˙na jkun kollu mibjug˙.Fl-1947 il-kwantita’ ta’ nbid li ©iet impurtatakienet tla˙˙aq 157,800 barmil li swew £330,000. Issenali g˙addiet ma ©ewx impurtati g˙ajr £40,000 uswew £72,500. Minn dan naraw g˙alhekk, li sa issa,l-importazzjoni ta’ l-inbid ©iet imnaqqsa b’madwar77,000 barmil u kull sena qeg˙din ji©u ffrankati ’l fuqminn kwart ta’ miljun lira. Din is-somma qieg˙da tibqa’f’pajjina minflok li tintbag˙at barra g˙ax-xiri ta’ l-inbidli konna n©ibu. Maa hemm ebda ra©uni li g˙alihama g˙andniex inkomplu sejrin ’il quddiem u nibdewnipproduçu biejjed biex nissodisfaw it-talba ta’ l-inbidkollu li ji©i kkunsmat fil-Gejjer tag˙na. Dan g˙andujkun il-g˙an ewlieni li g˙andna nommu quddiemna.95

festaSANTA MARIJA2012F’dan il-waqt ikun jaqbel li jiena nag˙mel twissija lillbdiewa:Mhux biejjed li wie˙ed ikabbar dwieli aktar.Wie˙ed je˙tie©lu jkun ukoll gur illi l-wiçç jinammf’sa˙˙tu sakemm jil˙aq il-frott. Id-Dipartiment tal-Biedja, sa minn April ta’ kull sena, jag˙mel ˙iltu kollhabiex ifakkar lill-bdiewa illi l-bexx u t-tg˙abbir taddwielihuma ˙a©a essenzjali. Jisg˙obbini ng˙id li g˙adhawn ˙afna bdiewa li ma jie˙du ebda kura biex i˙arsul-uçuh mill-mard u jippreferixxu li jilag˙bu xortihom.Biex jiffrankaw ftit xelini u ftit xog˙ol jittraskuraw lijag˙mlu l-kuri me˙tie©a. Óafna minn dawn il-bdiewamaljar jintebhu kemm juru nuqqas ta’ g˙aqal metajag˙mlu dan billi jitilfu l-wiçç li jkollhom fil-waqt illil-©ar tag˙hom, li jkun ˙a l-prekawzjonijiet me˙tie©afil-waqt, ikollu wiçç abbundanti b˙ala premju tal-kurali jkun g˙amel. Huwa dnub li wie˙ed jitlef il-g˙eneb lijkollu ˙tija tat-traskura©ni min˙abba ekonomija falzau biex jiffranka ftit xog˙ol speçjalment meta wie˙edjiftakar l-isforzi li qeg˙din isiru sabiex f’pajjizna ti©imkabbra l-importazzjoni ta’ l-inbid. Óalli llum, g˙alhekk,inwieg˙du lkoll flimkien sabiex nibdew nie˙du kuraserja tad-dwieli li g˙andna b˙alma wie˙ed jie˙u kurata’ wliedu waqt it-trobbija tag˙hom.Nixtieq li issa f’isem il-Kumitat tal-Wirja, nag˙ti l-akbar˙ajr lill-Eççellenza Tieg˙u u lis-Sinjura Trafford Smith tallig˙o©obhom jippresiedu f’din il-laqg˙a u jippreentawil-premjijiet, lill-Eççellenza Tieg˙u Sir Gerald Creasy talliminkejja li ma jifla˙x u ma setax ikun fostna f’dan il-jumg˙o©bu jippreentalna tazza u f’dan il-waqt naf gurli intom t˙ossu dak li qed in˙oss jiena li nixtiequ lil SirGerald fejqan komplit u ta’ malajr; lill-Onorevoli Ministruta’ l-Indusrija u Kummerç, A©ent Ministru tal-Posta uBiedja, talli g˙o©bu jonorana bil-preenza tieg˙u; lil dawkil-©entili sinjuri kollah li g˙o©obhom jippreentaw it-tazzikif ukoll lil dawk is-sinjuri kollha li kellhom ix-xog˙oldiffiçli li jeaminaw l-o©©etti li kien hawn fil-wirja, jew lib’xi mod g˙enu biex din il-wirja tkun suççess. Jixraq ukollli f’dan il-waqt nag˙mel riferenza speçjali lis-Sur ÌannDebrincat, l-Uffiççjal tal-Biedja f’G˙awdex, g˙at-t˙abriku l-˙e©©a li wera biex saret din il-wirja.Billi l-Gvernatur Sir Gerald Creasy inzerta indispost,iffunzjona minfloku l-Onor. Trafford Smith, DeputatGvernatur, li wie©eb ukoll g˙ad-diskors tad-Diretturtal-Biedja, b˙ala A©ent GvernaturId-Diskors ta’ l-Onor. Trafford Smith, A©entGvernaturOnorevoli Ministru, Sinjuri,Qabel xejn nixtieq li nii˙ajr lilek f’ismi u g˙allmaratieg˙i, Dur Direttur taal-Biedja, g˙ar-riferenzasabi˙a li inti g˙o©bok tag˙mel g˙alina fid-diskorstieg˙ek u g˙all-mer˙ba sabi˙a li inti tajtna dal-g˙oduflimkien mal-Kumitat tal-Wirja Industrijali u tal-Biedja.Kif ilkoll tafu din m’hix l-ewwel jara tag˙naf’G˙awdex, g˙alkemm jekk nista’ ng˙id hekk il-klimahija llum aktar ˙anina mag˙na milli kienet l-ewweldarba li nilna fuq din il-Gira minbejn is-s˙ab ux-xita ©o helikopter f’dik l-okkajoni tal-festi ta’l-Inkoronazzjoni f’G˙awdex. A˙na n˙ossuna fer˙anin˙afna li ninsabu hawn mill-©did, u ˙adna interesskbir ˙afna naraw dak li rnexxielhom jag˙mlu n-niestas-seng˙a u l-bdiewa ta’ G˙awdex. Jiena naqbelmad-Direttur tal-Biedja li l-esibiti li hawn la˙qustandard sodisfaçenti tassew u ˙adt gost wisq nismadwar it-tnaqqis kbir fl-importazzjoni ta’ l-inbid minnpajjii barranin, wara li ttie˙du passi sabiex tikberil-kultivazzjoni tad-dwieli u tidied il-produzzjoni ta’l-inbid lokali li fihom G˙awdex g˙andu sehem kbir.Kemm ilni hawn irnexxieli nara çertu ammont ta’˙idmiet tad-Dipartiment tal-Biedja f’oqsma differenti(dan qed ng˙idu tant litteralment kif ukoll f’sensmetaforiku). Jiena nimpressjona ru˙i ˙afna bir-riultati lihuma kisbu biex itejbu tant ir-razez lokali ta’ l-annimalikif ukoll l-uçuh tar-raba’. Jiena naf li l-Ministru tad-Dipartiment tal-Biedja g˙andu g˙al qalbu l-interesstal-bdiewa u n˙ossnin gur li l-bdiewa ta’ G˙awdexli jikkultivaw id-dwieli jag˙mlu tajjeb jekk jimxxu fuqil-pariri li g˙andu kemm tahom biex ibixxu u jg˙abbrud-dwieli. Nista’ ng˙idilkom li l-familja tieg˙i u jiena kilnag˙eneb ta’ G˙awdex u sibnieh tassew bnin. Ìa ntla˙aqstandard g˙oli u kul˙add g˙andu jara li mhux biss lidan ma jintilifx ida wkoll li jkompli jog˙la.Ma jiniex sejjer inommkom ijed ida qabel manispicca nixtieq nifra˙ lill-Kumitat u lil dawk kollha lig˙andhom x’jaqsmu ma’ l-organizzazzjoni eççellentidan din il-Wirja; nifra˙ lir-rebbie˙a tal-premjijiet lipproduçew esibiti ta’ l-aqwa klassi u nifra˙ speçjalmentlis-Sur Ìann Debrincat, l-Uffiççjal tag˙kom tal-Biedja,g˙ax din il-wirja urina mera çar ˙afna tal-˙idemiettassew sbie˙ tieg˙u.Rapport dwar il-WirjaKulmin mar iur il-Villa Rundle nhar Santa Marijakul˙add baqa’ mistag˙©eb bid-diversita’ u l-kwalita’ta’ bhejjem u prodotti lokali li ©ew esibiti. Tassewil-bdiewa G˙awdxin kien jist˙oqqilhom it-tif˙ir litawhom is-Sur Biasini, Direttur tal-Biedja, u l-A©entGvernatur.Ukoll id-diversi xog˙lijiet li ©ew esposti wrew lil-industrija G˙awdxija ˙aqqha kull tif˙ir. Il-©uva kbiratal-g˙asafar, ma˙duma bl-irqaqat kollha, il-vsska tal-˙ut u o©©etti o˙ra kien fihom tassew x’wie˙ed jara.Imma fuq kollox kien ta’ min jammira l-progress lig˙amlet il-biedja u t-trobbija tal-bhejjem f’G˙awdex.Mertu mhux çkejken kellu g˙al dan flimkien mas-SurBiasini, id-Direttur tal-Biedja, is-Sur John Debrincat,l-Uffiççjal tal-Biedja f’G˙awdex, li kien dejjem jistinkab’kull mezz biex i©ib ’il quddiem il-kultivazzjoni f’pajjina.G˙aldaqstant kien jixirqilhom kull tif˙ir is-SurDebrincat u l-Kumitat tal-Wirja li g˙arfu hekk tajjebjorganizzaw din il-Wirja Kondizzonali li minn sena g˙alo˙ra kienet qieghda dejjem issir ijed interessanti.___________RIFERENZI: G˙awdex, 26 ta’ Lulju, 1953, p. 2, 23 ta’Awissu, 1953, p. 2, u 6 ta’ Settembru, 1953, p. 2.96

festaSANTA MARIJA2012Unum Sed LeonemL-istorja m˙awdatal-banda l-o˙raFis-sena 2010, f’dan il-ktejjeb-programm tajt tag˙rifdokumentat dwar i-ew© baned Filarmoniçi tal-BeltVictoria, ‘Leone’ u ‘La Stella’. Imma donnu li l-kittiebMichael Said ma tax kas, la tad-dokumenti u lanqasta’ dak li ktibt dwar il-banda ‘La Stella’. Tant li s-senal-o˙ra, 2011, kiteb artiklu, dwar l-istorja tal-banda ‘LaStella’, b˙al donnu ried jirribatti xi tag˙rif li kont tajtdokumentat. Imma, b˙alma g˙amlu diversi kittiebao˙ra qablu, ma tax kas tad-dokumenti u lanqas mappubblika jew silet kwotazzjonijiet minn xi dokumentibiex jipprova d-dettalji li ta dwar l-istorja tal-banda‘La Stella’. G˙alhekk, dan l-artiku, jista’ jitqies b˙alakontinwazzjoni tal-artiklu li kont ktibt bl-isem ta’ ‘Hija‘La Stella’ il-ferg˙a u ‘tal-Ljun’ hija s-si©ra mnejn ’LaStella’ ˙ar©et’.Bosta huma l-kittieba li kitbu dwar l-istorja talbanda‘La Stella’ ta’ G˙awdex. Ida, b˙alma di©à ktibt,ftit li xejn tawna kwotazzjonjijiet minn dokumentimal-kitbiet tag˙hom. Anzi kien hemm min ikkopjadak li kiteb ˙addie˙or bla ma vverifika jekk dak linkiteb huwiex verità jew inkella invenzjoni jew inkellaxewqa jew opinjoni tal-kittieb. Kien hemm ukollkittieba li lanqas taw kas tal-kritika ©usta li saret filkonfronttal-istorja tal-banda ‘La Stella’. Dan qedng˙idu g˙ax min isegwi l-kitba tal-istorja tal-banda‘La Stella’ ta’ G˙awdex jinduna li hemm g˙add kbir ta’kontradizzjonijiet, tant li wie˙ed jistenna li s-Soçjetà ’LaStella’ tiddikjara liema hija l-verjoni t-tajba fir-rigwardtal-istorja tag˙ha.Jidher çar li l-ewwel darba li dehret li l-banda ‘LaStella’ marret iddoqq fil-festa tal-Vitorja l-Mellie˙a,Malta, fl-1884, kienet meta ©iet ippubblikata l-istorjata’ din il-banda fil-ktieb tas-Sur Robert Mifsud Bonnici,Ìrajja ta’ Baned f’Malta u G˙awdex, li ˙are© fl-1957.F’din il-pubblikazzjoni kien hemm ukoll li l-bandakienet marret iddoqq fil-festa ta’ San Duminkutal-1888. Ida matul is-snin, is-sena 1884, inbidletkemm-il darba u saret 1882. (Ara, Prog. festa SanÌor©, 1981, p.27, Ìor© Borg, La stella.com.mt) Anzi,inid ng˙id, li anki nkiteb li fl-1884 il-banda ‘La Stella’mhux il-Mellie˙a daqqet f’Settembru, imma daqqetprogramm muikali fil-Belt Valletta ‘...era l’8 Settembre1884 quando la banda La Stella valicò per la primavolta la spiaggia dell’isola ed eseguì con grande successoun programma musicale a Valletta.’ (Ara, fuljett,Partecipazione della Soc. Fil. La Stella, Victoria-Gozo,nel 8 Raduno Bandistico Nazionale di Canicattini Bagni,Sicilia, Settembre, 1989, ma˙ru© mill-banda La Stella).Intant, fuq il-websajt tal-banda ‘La Stella’ nsibu din ilkontradizzjoni.Hemm miktub li fis-sena 1882, il-bandaqasmet g˙al Malta u ˙adet sehem fil-festa tal-Vitorjal-Mellie˙a ta˙t Mro Akille Lanzon, waqt li fl-a˙˙arparagrafu tal-artiklu, il-kittieb jg˙arrafna li kien fis-sena1884 li Mro Akille Lanzon in˙atar surmast tal-banda‘La Stella’ (Ara, La stella.com.mt).Ta’ min jg˙id li qatt ma ng˙atat xi referenza jewinkella in©ab xi dokument li jikkonferma li l-banda‘La Stella’ verament wettqet fl-1882, jew inkella fl-1884 xi attività muikali fil-festa tal-Vitorja. Lanqas mang˙ataw xi dokumenti biex jikkonfermaw li fl-1884 ilbanda‘La Stella’ esegwiet xi programm muikali nharit-8 ta’ Settembru, 1884, fil-Belt Valletta.Ida, fis-sena 2000, f’artiklu miktub mis-Sur MichaelSaid, g˙arrafna li l-banda ‘La Stella’ kienet qasmet g˙alMalta biex tie˙u sehem fil-festa tal-Vitorja l-Mellie˙afis-sena 1885, u mhux fl-1882 jew fl-1884. Ir-referenzali jag˙ti Said hija g˙all-artiklu miktub mis-Sur Grazio A.Grech fil-programm tal-festa tal-Bambina tal-Mellie˙a,1994, ma˙ru© mill-banda ‘La Vittoria’ tal-Mellie˙a.Grech, fl-artiklu tieg˙u, juri, permezz ta’ kwotazzjoniminn ©urnal kontemporanju, is-sehem tal-banda ‘LaStella’ fil-festa tal-Vitorja fil-Mellie˙a fl-1885.Ritratt 1: Silta mill-©urnal MALTA 11/9/1885Fl-artiklu tieg˙u, Said irrepeta dak li kien kiteb R.Mifsud Bonnici, ji©ifieri, li fl-1888 il-banda ‘La Stella’˙adet sehem fil-festa ta’ San Duminku. Hekk ukollg˙amlu kittieba o˙ra, fosthom Ìor© Borg, (Ara lastella.com.mt) bla ma ndenjaw jivverifikaw jekk hux veruli l-banda ˙adet sehem, g˙ax ebda dokument ma97

festaSANTA MARIJA2012©ie kkwotat. Programm ie˙or li dwaru ma ng˙atawxreferenzi jew in©abu dokumenti, kien dak ta’ metankiteb li l-banda ‘La Stella’ wettqet programm muikalifi Pjazza Teoreriija nhar is-27 ta’ Lulju, 1884, ta˙t issurmastAlf. P. Hare. (Ara Prog. festa San Ìor©, 1984,p.65 ). Nafu, ida, li Mro Alf. P. Hare. kien mal-banda‘La Stella’ ta’ G˙awdex fis-sena 1905, u g˙alhekk manafux jekk dan il-programm twettaqx verament millbanda‘La Stella’ ta’ G˙awdex (Ara Prog festa San Ìor©,2007, p.72). Nafu, ida, g˙ax l-istorja tg˙allima, lil-ewwel darba li l-banda ‘La Stella’ qasmet g˙al Maltakien proprju g˙all-festa tal-Bambina l-Mellie˙a fl-1885.Intant, fl-artiklu li deher fil-Heritage Nru 14dwar l-istorja tal-banda ‘La Stella’, f’pa©na 273, ©ieppubblikat ritratt ta’ programm li jmur lura g˙as-sena1887 u fuqu hemm miktub Banda Nazionale SanGiorgio. Il-kittieb attribwixxa dan il-programm lillbanda‘La Stella’ ta’ G˙awdex, ida fil-kritika tieg˙u,Old Timer II, g˙arrafna li dan ma g˙andu x’jaqsam xejnmal-banda ‘La Stella’ ta’ G˙awdex, ida jappartienilil banda o˙ra (Ara, The Times of Malta 28/9/78). OldTimer II kellu ra©un, g˙ax dan il-programm jappartienilill-banda San Ìor© ta’ Bormla. Jikkonfermaw dan,l-isem tal-banda u l-isem, Mro G. Grech, is-surmastdiretturindikat fuq il-programm, ji©ifieri, Mro GejtanuGrech. F’dik l-era, Mro Gejtanu Grech, kien is-surmastdiretturtal-banda San Ìor© ta’ Bormla. Fis-sena 1887,din il-banda Bormlia, ˙adet sehem fil-festa ta’ SanPietru u San Pawl fin-Nadur u fost il-bçejjeç muikaliesegwiet il-Galopp, Chambrè, kompoizzjoni muikalita’ Mro Gejtanu Grech. (Ara, L-Istorja tal-Banda ta’Bormla, 1862-1987, p.14, Le˙en l-G˙aqda Filar. Mnarja,Ìunju, 2005, p.19). Fis-sena 1887, il-banda ‘La Stella’kellha b˙ala surmast lil Mro Giuseppe Borg (Ara, Prog.festa San Ìor©, 2000, p.89).Fl-artiklu tieg˙u, Michael Said, re©a’ rripeta dakli kitbu diversi kittieba bla ma ©abu ebda dokument,ji©ifieri, li l-banda ‘La Stella’ hija l-ewwel soçjetàmuikali G˙awdxija. Ida, storikament nafu, li qabelma sar il-kuntratt tal-banda ’La Stella Vincitrice’f’Jannar,1881, kien di©à sar kuntratt ie˙or ta’ G˙aqdaMuikali G˙awdxija o˙ra bejn is-surmast Akille Lanzonu l-bandisti tal-banda ‘Leone’ nhar 27 ta’ Mejju, 1880,li g˙alih hemm ukoll referenza fl-att tas-6 ta’ Frar,1881. Dan jurina biç-çar li anki kuntrattwalment,l-ewwel att pubbliku ma kienx dak tal-banda ‘La StellaVincitrice’ imma dak tal-banda ‘Leone’ li sar f’Mejju,1880.Imma, jekk dawn id-dokumenti çari u kuntrattwalima humiex biejjed g˙al dawk li jridu jsostnu lil-banda ‘La Stella’ hija l-ewwel soçjetà muikaliG˙awdxija, inkomplu n©ibu aktar riferenzi udokumenti. It-tielet artiklu tal-att tal-banda ‘La StellaVincitrice’ tal-1881, jindika çar li ˙ames bandistikienu jag˙mlu parti mill-antika soçjetà, formanti partedell’antica società. Din is-silta tikkonferma li kien hemmsoçjetà muikali o˙ra, dik li minnha telqu dawk il-˙ames bandisti, qabel ma twaqqfet is-soçjetà ‘La StellaVincitrice’. Liema kienet din l’antica società, il-banda‘La Stella’ qatt ma qalet. Tant li f’korrispondenza,lura lejn is-sena 1955, is-Segretarju tal-banda ‘Leone’staqsa lis-Sur R. Mifsud Bonnici, biex jistaqsi lill-kumiattal-Istilla biex jara g˙andhomx ˙ila jg˙idulu l’anticasocietà, li minnha telqu dawk il-˙ames bandisti, kif humsemmi fil-kuntratt tag˙hom tal-11 ta’ Jannar, 1881,fl-atti tan-Nutar O. G. Refalo, liema kienet u hemmxjew qattx kien hemm l-inqas ˙jiel ta’ tradizzjoni li dikkienet xi banda o˙ra barra dik li kienet diretta minnMro Adriano Lanzon u warajh minn ibnu Killi. (Ara,Il-Berqa, 13/12/1955). Fost dikjarazzjoniet li sarumill-banda ‘La Stella’ kien hemm li l-ebda dokumentu l-ebda tradizzjoni ma teisti li dawk il-baned tal-1864 kienu l-baned ta’ Albino-Adriano (Ara, Il-Berqa,12/1/1956). Illum nafu li fl-1865 il-baned tal-Binuu ta’ Dirjanu (Albino-Adriano) ˙adu sehem fil-festatitulari tal-G˙arb. Barra dan, is-Sur R. Mifsud Bonnici,jg˙arrafna wkoll li ˙amsa minn dawn il-membri talantikasoçjetà ta’ Dirjanu twierg˙u u nfirdu minndin l-g˙aqda ©dida ta’ Akille Lanzon. (Ara Il-Berqa,16/11/1955)Ritratt 2: Irçevuti tas-sehem tal-baned‘Tal-Binu’ u ‘Ta’ Dirjanu’ 1865L-istorja g˙allmitna li sal-lum, il-kittieba tal-banda ‘LaStella’, g˙adhom qed ifittxu soluzzjoni o˙ra biex majg˙idux li huma mnissla mill-banda Albino-Adriano-Leone. Ida l-fatt li l-banda ‘La Stella’ ççelebrat il-festitas-70 anniversarju fl-1933 inkiteb çar u tond li l-bandamill-1863 sal-1880 kienet mag˙rufa b˙ala il-banda ta’Binu, meta nafu li l-Binu qatt ma kien mal-banda ‘LaStella’. Fis-sena, 1963, imbag˙ad, iççelebrat il-festitat-tnissil tal-banda g˙ax fl-1864 fir-Rabat, G˙awdex,kien hemm ew© baned, u ma ©abu l-ebda dokumentta’ konnessjoni tal-banda ‘La Stella’ mal-baned tal-1864. Il-fatt li l-banda ‘La Stella’ hija mnissla, qatt matista’ tkun eqdem mill-banda li minnha tnisslet. Waqtli lanqas ma tista’ tie˙u d-data tat-twelid ta’ ommhag˙ax ebda wild fid-dinja ma jista’ jie˙u d-data tattwelidta’ ommu jew ta’ missieru, b˙ala tnissil, a˙sebu ara b˙ala twelid.98

festaSANTA MARIJA2012Is-Sur John Bezzina, f’wie˙ed mill-artikli tieg˙u,jg˙idilna li, ‘...il-banda musicale pre-eistenti g˙al1881, liema banda fil-11 ta’ Jannar, 1881, b’attlegali... din il-banda musicale, qabel bla isem, tibdatissejja˙ uffiçjalment, La Stella Vincitrice. B’hekk kienetl-ewwel banda G˙awdxija li kellha isem legali’. (Ara,Prog. festa San Ìor©, 1986, p.61). Di©à rajna li qabell-att tal-banda ‘La Stella Vincitrice’, kien sar kuntrattie˙or fl-1880 mill-bandisti u s-surmast tal-banda‘Leone’. Intant, l-att tal-banda ‘La Stella Vincitrice’ majne˙˙i xejn mill-fatt li qabel l-att tal-banda ‘La StellaVincitrice’ kienet di©à teisti kuntrattwalment G˙aqdamuikali o˙ra G˙awdxija, ji©ifieri, dik immexxija minnMro Akille Lanzon li wara ssemmiet ‘Leone’.Rtitratt 3: Silta mill-Guida Generale 1881Storikament nafu wkoll li fl-1880, kemm il-banda‘Leone’, u kemm il-banda pre-eistenti g˙all-1881,li skont is-Sur Bezzina, ma kellhiex isem, nafu li kienjisimha ‘La Stella’, u dan ferm qabel ma saru l-attinutarili tal-1881 ta-ew© baned. Dan nafuh minndiversi sorsi, fosthom mill-Guida Generale di Maltae Gozo, 1881, p.191. Imma, na nafux kif is-SurBezzina, wasal g˙all-konklujoni li l-banda pre-eistentig˙all-1881 u li fl-1881 ˙adet l-isem ta’ ‘La StellaVincitrice’, ma kellhiex isem. Di©à rajna li kien jisimha‘La Stella’. Imma ma g˙andniex dubju li s-Sur Bezzinama kienx jaf li fl-1930 il-banda ‘La Stella’, iççelebratg˙eluq il-50 sena mill-fondazzjoni tag˙ha fl-1880,u li fl-1933 Mro G. Giardini Vella g˙arrafna li kienetil-banda, ta˙t l-isem ta’ ‘La Stella’, li ˙adet sehem filfestata’ Sant’Antnin fl-1880, ‘...la quale sotto il titolodi La Stella, fece debutto... il 12 Giugno, 1880.’ (Ara,Malta, 12/7/1933). Dawn it-tliet sorsi storiçi ma j˙alluebda dubju li l-banda pre-eistenti g˙all-1881, li warabdiet tissejja˙, jew a˙jar issemmiet, ‘La Stella Vincitrice’imsemmija mis-Sur John Bezzina, ma kenitx g˙ajr ilbandali twaqqfet fl-1880 mis-surmast Anton Buhagiar,u li kien jisimha ‘La Stella’.Jidher çar li fl-att nutarili tas-6 ta’ Frar, 1881, tas-Soçjetà Filarmonika ‘Leone’, ma sar xejn straordinarjudwar l-isem tal-banda, g˙ax mhux biss ammet l-istessisem li storikament u uffiçjalement kellha, - wara dakta’ Albino-Adriano - ji©ifieri dak ta’ ‘Leone’, immapermezz ta’ dan l-att nutarili kompliet tikkonferma utissi©illa l-isem ta’ ‘Leone’. Ida ma nistg˙ux ng˙idul-istess g˙all-isem tas-Soçjetà Filarmonika ‘La Stella’,g˙ax mill-att tal-11/1/1881 nafu, li flok ma namml-istess isem storiku u uffiçjali ta’ ‘La Stella’, ing˙atatl-isem ©did ta’ ‘La Stella Vincitrice’. Kien ikun aktarta’ ©id storiku kieku John Bezzina, wara li qalilna lil-banda kienet l-ewwel banda li kellha isem legali,qalilna wkoll kemm damet i©©ib dan l-isem ©did ukuntrattwali ta’ ‘La Stella Vincitrice’? Dan g˙aliexjidher çar li dan l-isem kuntrattwali ©did ma tantxintua, g˙ax il-kelma ‘Vincitrice’ ma baqg˙etx tag˙melparti mill-isem proprju. U g˙al din ir-ra©uni mill-©didre©g˙et bdiet i©©ib l-isem biss ta’ ‘La Stella’. Danjindika çar li l-banda li waqqaf Mro Anton Buhagiarfl-1880, l-ewwel kien jisimha ‘La Stella’, fl-1881kuntrattwalment semmewha ‘La Stella Vincitrice’, uwara re©g˙et bdiet i©©ib l-isem biss ta’ ‘La Stella’ kifg˙adha sal-lum. Mela x’jiswa li tg˙id li l-banda ‘LaStella Vincitrice’ kienet l-ewwel banda li kellha isemlegali meta dan deher biss fuq il-kuntratt u qatt mantua?Il-fatt li l-banda ‘La Stella’ bidlet isimha, jindikaçar li l-isem storiku ta’ ’Leone’ huwa eqdem millisemtal-banda ‘La Stella Vincitrice’, waqt li s-SoçjetàFilarmonika ‘Leone’ hija l-unika G˙aqda MuikaliG˙awdxija li g˙adha i©©ib l-isem storiku-kuntrattwalitag˙ha ta’ ‘Leone’.Ritratt 4: Il-banda ‘La Stella’ tfakkar il-˙amsin senamit-twaqqif tag˙˙a, Il-Poplu 19/2/1930Ritratt 5: Il-banda ‘La Stella’ tfakkar il-wie˙ed u˙amsin sena mit-twaqqif tag˙˙a, Il-Poplu 18/2/1931Ritratt 6: Il-banda ‘La Stella’ tfakkar it-tnejn u˙amsin sena mit-twaqqif tag˙˙a, Il-Poplu 16/2/193299

festaSANTA MARIJA2012Intant, nafu, li matul is-snin il-kelma tnissil inbidletu saret twelid. Jekk wie˙ed jara l-programm tal-Festata’ San Ìor©, 2011, p.2, jaqra hekk ‘Madankollu, kiftixhed referenza fl-istess kuntratt, tat-twaqqif tag˙ha, ilbandatag˙raf it-TNISSIL tag˙ha lis-sena 1863’. Ner©a’ng˙id li fil-kuntratt tal-banda ‘La Stella Vincitrice’ mahemm l-ebda frai jew klawsola li tista’ te˙odna luralejn is-sena 1863 jew li ssemmi is-snin 1863, 1864,u lanqas ma hemm ebda referenza li l-banda kienetteisti fl-1880, a˙seb u ara kemm hemm kliem li jista’juri biç-çar li l-ori©ini u t-tnissil imur lura sas-sena 1863kif hemm miktub fuq il-websajt tal-banda ‘La Stella’.Rajna li hawn g˙adha tintua il-kelma tnissil. Millbandal-o˙ra, kwotazzjoni mill-ktejjeb ©a msemmi,‘però da una referenza nello stesso contratto, notiamoche la sua data di NASCITA risale all’anno 1863.’ninnotaw li l-kelma tnissil inbidlet u saret twelid.Din ma kenitx l-ewwel darba li ntuat il-kelmatwelid flok tnissil. F’rapport dwar il-programm talbanda‘La Stella’ li deher f’The Sunday Times fl-1991,il-korrispondent kiteb hekk: ‘this prestigious band havecultivated since its formal institution in 1863...’ (Ara TheSunday Times 17/11/1991). Ida, meta d-data ©ietikkritikata, il-PRO tal-banda ‘La Stella’, wie©eb hekk,‘...La Stella band, however, LOOKS at 1863, as its yearof inception...’ (Ara, The Sunday Times 24/11/91), uma n©ab ebda dokument ta’ riferenza ta’ konnessjonital-banda ‘La Stella’ mas-sena 1863. Intant, fl-2005,il-PRO tal-banda ‘La Stella’ jg˙arrafna wkoll li, ‘…kieneatt mat-tnissil tal-banda li l-fundatur Pietru Attard(sic) u s˙abu bdew ja˙dmu bla heda biex ji©bru l-ewwelimsie˙ba b˙ala soçi...’ (Ara, Prog. festa San Ìor©, 2005,p.65).), waqt li kittieb ie˙or stqarr, ‘…the ‘La Stella’bands’s roots go back to 1863, though it was officiallyFOUNDED as the first (sic) Gozitan band in 1881 andis the dean (sic) among the bands in Gozo.’ (Ara, Prog.festa San Ìor©, 2005, p.74). Lanqas hawn ma n©abudokumenti biex jikkonfermaw lil Pietru Attard b˙alafundatur. Nafu, imma, li l-Perit Pietru Attard kiening˙aqad mal-banda ‘La Stella’ wara l-att tal-1881 ukuntrattwalment nafu li qabel l-att tal-banda ‘La StellaVincitrice’ kien sar att ie˙or ta’ g˙aqda muikali o˙raG˙awdxija fl-1880 kif indikat f’dan l-artiklu.Minkejja dan, u l-fatt li l-banda ‘La Stella’ fl-1930iffeste©©jat g˙eluq il-50 ANNIVERSARJU MIT-TWAQQIFU FONDAZZJONI TAGÓHA fl-1880, jistà xi ˙add jasalg˙all-konklujoni li s-Soçjetà ‘La Stella’ twaqqfet fl-1863 kif inkiteb fil-Let’s Gozo, ‘...the Società FilarmonikaLa Stella, which was founded in 1863...’ (Ara, Let’sGozo, Sept. 2011, p.12), jew li, ‘...is-sena 1863 jidherli kienet sena sinifikattiva fl-istorja tal-gira G˙awdxija.Kien matul din is-sena li fir-Rabat ta’ G˙awdex twaqqfulegalment l-ewwel ew© baned tal-gira La StellaVincitrice u Il Leone,’ (L-G˙olja ta-Ûebbu©, Óar©atal-festa, 2010), jew li tmur lura lejn is-sena 1863 kifinkteb fis-Sunday Circle, ‘...The La Stella band datesback to 1863.’ (Ara, Sunday Circle, September, 2011,Issue 201, p.14), jew li, ‘...the ‘La Stella’ bands’s rootsgo back to 1863...’ (Ara, Prog. festa San Ìor©, 2005,p.74)? Mhux di©à rajna li l-uniku dokument legali talbandaLa Stella Vincitrice hu dak tal-1881? Ma nafux lil-fundatur u l-ewwel surmsat-direttur ta’ din il-banda,Mro. Anton Buhasgiar, twieled f’Ìunju, 1861. Kif tista’tikkonvinçi lill-poplu li Mro Buhagiar waqqaf s-SoçjetàLa Stella Vincitrice fl-1863 meta dan kellu biss sentejn?!Rittratt 7: Silta mill-ktejjeb ma˙ru© mill-banda ‘LaStella’ meta marru Canicattini-Bagni 1989Ritratt 8: Programm tal-festitat-tnissil tal-banda ‘La Stella’, 1963Intant M. Said fl-artiklu tieg˙u ma semma xejn, ug˙amel sew, li l-banda ‘La Stella’ kellha xi konnessjonimal-‘banda’ li kienet ˙adet sehem fil-festa ta’ San Ìor©fl-1839, b˙alma kienu g˙amlu xi kittieba o˙ra. Dwardan ktibt fl-artiklu ta’ sentejn ilu. Imma g˙al darbao˙ra, Said re©a’ deffes fin-nofs l-orkestra li kienettie˙u sehem fit-Teatru Calypso. Fil-fatt, huwa kiteb,‘Nafu li t-Teatru Calypso, li l-fundatur tieg˙u ma kien˙add hlief il-Perit Pietru Attard, kellu orkestra tieg˙u ta’100

festaSANTA MARIJA2012tnax-il muiçist, immexxija mis-surmast Salvu Grima.’Ma kienx hemm g˙alfejn jg˙idlna li t-teatru Calypso,kien jiffunzjona ta˙t id-direzzjoni tal-Perit PietruAttard fil-bidu tas-snin 1870 u li kellu wkoll orkestra.Dan nafuh storikament (Ara La Lince, 9/2/1872, IlPortofoglio Maltese, 3/4/1872). Imma Said ma waqafxhawn. Huwa kompla billi kiteb li l-membri tal-orkestrau s-surmast, ‘...spiççaw bandisti u membri tas-SoçjetàLa Stella’ u ma ©ab ebda dokument ta’ riferenza biexjikkonferma dak li kien qed jikteb, meta ma nafuxmin kienu l-membri tal-orkestra u lanqas ma nafux’elementi muikali kienu jdoqqu. Nafu biss li kienetimmexxija mis-surmast Salvu Grima, u mag˙mulal-aktar mid-dilettanti, ‘...composta di 12 persone la piùparte di delittanti.’ Said lanqas ma qalilna META dawning˙aqdu mal-banda ‘La Stella’. Ta’ min isemmi likienet l-opinjoni ta’ Gavlos Oppidvm, li l-membri ta’din l-orkestra li, ‘...ijed tard, kienu jit˙arr©u fid-dar ta’Pietru Attard flimkien ma’ ˙ames bandisti li kienu jdoqquma’ l-antica società, fosthom l-istess Pietru Attard.’Gavlos Oppidvm ma ©ab ebda dokument biex jipprovadak li kiteb (Ara, L-Orizzont, 10/9/1982), anzi ˙allatl-attivitajiet ta’ Pietru Attard bin Fran©isk (ta’ Qasissu),li deher fl-att tal-banda ’La Stella Vincitrice’, malattivitajiettal-Perit Pietru Attard bin Feliç (tal-Ispettur)u g˙amilhom ta’ persuna wa˙da (Ara, L-Orizzont,15/9/1982). Araw x’kiteb Gavlos Oppidvm, ‘...melas’issa (1872) g˙andna lill-Perit Pietru Attard Fundatur,direttur, attur tat-teatru, u li kien ukoll, vjolinista, kif ukollbandist tal-‘antica società’ (Ara, L-Orizzont, 10/8/1982)u ‘...minn dak li ktibna s’issa f’din is-sensiela sirna nafuli l-Perit Pietru Attard (Ta’ Qassissu), jew kif kien ukollmag˙ruf (ta’ l-Ispettur).’ (Ara, L-Orizzont, 10/9/1982).Said jidher li g˙amel kollox fatta.Skont kittieba tal-istorja tal-banda ‘La Stella’,is-surmast Salvu Grima, in˙atar surmast tal-bandawara Mro Anton Buhagiar, l-awtur prinçipali, da unaparte, tal-att tal-11 ta’ Jannar, 1881, meta l-g˙aqdamuikali tieg˙u ng˙atat l-isem uffiçjali ©did ta’ LaStella Vincitrice. Ma hemm ebda referenza f’dan il-attg˙all-Perit Pietru Attard, u lanqas g˙al ebda membrutal-orkestra li kienu jie˙du sehem fit-teatru Calypso. ItteatruCalypso la kien jappartieni lill-banda ‘La Stella’u lanqas lill-banda ‘Leone’, tant li fil-bidu tas-sekluli g˙adda, kien immexxi mis-Sur Vincenzo Tabone,eks Segretarju tal-banda ‘Leone’. (Ara, It-Torça,20/4/1966). Rajna, mela, li t-teatru ‘Calypso’ ma kienjappartieni lill-ebda Soçjetà Filarmonika G˙awdxija.Mela, m’hux kredibbli u lanqas ra©unat meta nkiteb li‘..mela bir-ra©un kollu nistg˙u nsej˙u t-Teatru ‘Calypso’,it-Teatru tal-Istilla.’ (Ara, Prog. festa San Ìor©, 2006pp.81-82), mhux biss g˙ax storikament nafu li dan itteatruli kien jiffunzjona fil-bidu tas-snin 1870 ma’ kelluebda konnessjoni ma’ xi g˙aqda filarmonika, immawkoll g˙ax nafu, li f’dik il-era, is-Soçjetà Filarmonika‘La Stella’ kienet g˙adha ma twaqqfitx. Mela, g˙emil˙addie˙or, nistg˙u ng˙idu li g˙amilnieh a˙na?! Mahemmx dubju, mela, li l-kittieb bil-frai ‘it-teatru tal-Istilla’ ried ifisser, it-teatru tal-Perit Pietru Attard, xejnijed u xejn anqas.Ritratt 9: Silta mill-kuntratt tan-NutarOnoratu G. Refalo, 11/1/1881Biss, fil-kuntratt hemm klawsola li tg˙id li s-Soçjetà ‘LaStella Vincitrice’ je˙ti©ilha ta˙tar kaxxier li jkun jaf jiktebu jkun intelli©enti, ‘...Che la detta Società deve ergerecon cassiere che saprà scrivere che sia intelligente...’ (Ara,Att Nutar O. G. Refalo 11/1/1881, Art. 16). Jidher çarli din il-˙atra waqg˙et fuq il-Perit Pietru Attrad. Dang˙ax, wara l-att tal-11/1/1881, kien in˙ass il-bonnta’ bniedem li jie˙u f’idejh it-tmexxija tas-Soçjetà.L-g˙ala waqg˙et fuq il-Perit Pietru Attard mag˙ruf‘Ta Qassissu’ (sic). (Ara, L-Istorja tal-Kaini tal-Banedf’Malta u G˙awdex, Vol I, 1997, p.207). Intant nafu lifis-sena 1883 kien inkarigat ji©bor il-flus tas-sehem talbanda‘La Stella’ il-Perit Pietru Attard, ’...Pietru Attardincaricato...’ u ma hemm ebda dubju, li dan ma kienxil-Periit Pietru Attard. Dan g˙aliex, f’nota fl-1887 insibudettall çar, ‘dati a Felice Attard quale incaricato da suofratello Pietro...’ Dan il-fatt jindika çar li l-Perit PietruAttard kien il-KAXXIER. Dan Said jafu tajjeb meta kiteb,‘...fl-1883 insibu lill-Perit Pietru Attard ji©bor il-flus millparroççata’ G˙ajnsielem tas-sehem tal-banda fil-festa’(Ara, L-Orizzont, 9/10/2009).Tg˙id il-˙atra tal-Perit Pietru Attard fi ˙dan is-Soçjetà ‘La Stella’ wasslet sabiex tne˙˙a Mro AntonBuhagiar u floku n˙atar Mro Salvu Grima? Tistàtg˙idilna Sur Said, permezz ta’ dokumenti? G˙aliexil-lista tal-ewwel Soçi te˙odna biss lejn is-sena 1882, uf’kitba o˙ra tieg˙ek, g˙alkemm mhux dokumentata,ktibt, ‘...Anton Buhagiar, SENA BISS WARA L-KUNTRATTTAL-1881, g˙all-interessi persunali tieg˙u, telaq minnsurmast tal-banda La Stella...’ ukoll twassalna g˙assena1882 (Ara. Prog. Festa San Ìor©, 2000, p.35).Madankollu, Sur Said, f’kitba o˙ra g˙idt, ‘...imbag˙adflok Antonio Buhagiar, da˙al is-Surmast Salvu Grima lidam mill-1881 sal-1884.’ (Ara, L-Orizzont, 28/8/2009)Anki din m’hix dokumentata. Sur Said, tista’ tg˙idilna,permezz ta’ dokument, f’liema sena n˙atar MroGrima, fl-1881 jew fl-1882?Fl-artiklu, Said, wasslilna wkoll messa©© permezzta’ ritratt ta’ karta muikali li fuqha hemm miktub,Polke, Mazurchi, Valzi e pezzi teatrali e rcite, Pel Fauto,Appartenenti a Pietro Attard, 3 8bre 1857. Il-kitbatindika çar li dik kienet personalment ta’ Pietru Attardu ma g˙andha x’taqsam xejn mal-banda ‘La Stella’.Dak i-mien la kienet imwaqqfa il-banda ‘La Stella’u lanqas il-Perit Attard ma kien g˙adu beda jag˙melit-teatrini fit-teatru Calypso. Il-fatt li din illum tinsab,b˙al muika o˙ra, fl-arkivju tal-banda ‘La Stella’, matipprova xejn b’konnessjoni mal-banda ‘La Stella’.101

festaSANTA MARIJA2012j˙allu ebda dubju min kien verament waqqaf din ilbanda.Jin©abu kemm jin©abu argumenti, il-kuntratthu l-akbar prova.Issa nafu li l-Perit Pietru Attard jissemma l-ewweldarba fl-1882 b’konnessjni mal-lista tas-Soçi tal-banda‘La Stella’. Nafu, storikament, li fl-1880 il-banda ‘LaStella’ kienet imwaqqqfa u di©à kellha l-kain tag˙hafi Triq San Giovanni (Ara, Guida Generale di Malta eGozo, 1881, p.191). Rajna wkoll li l-Perit Pietru Attarding˙aqad mal-banda ‘La Stella’ wara li sar il-kuntratttal-11/1/1881. Provi çari li meta ng˙aqad il-PeritAttard mal-banda ‘La Stella’, il-banda mhux biss kienetimwaqqfa imma wkoll di©à kellha l-kain tag˙ha.G˙alhekk, b’dawn id-dokumenti elenkati, kif jista’ jkunli l-Perit Pietru Attard jibqa’ mfakkar g˙all-aqwa opratieg˙u, it-twaqqif tas-Soçjetà Filarmonika ‘La StellaVincitrice’?Barra dan, jista’ s-Sur Said jispjegalna, permezzta’ dokument, kif jista’ jkun li l-ewwel kunçerti talbandatwettqu fid-dar tal-Perit Attard qabel ma fissena1880 il-banda ‘La Stella’ kienet di©à stabbilitàfil-kain tag˙ha? Ma g˙adniex kif ippruvajna li l-PeritPietru Attard ing˙aqad mal-banda ‘La Stella’ waral-att tal-1881? Is-Sur R. Mifsud Bonnici g˙arrafna lidawn il-kunçerti kienu saru fid-dar ta’ Pietru Attard(ta’ Qassisu) (Ara. Ìrajja ta’ Baned f’Malta u G˙awdex,Kt II, ta’ R. Mifsud Bonnici) u mhux fid-dar tal-PeritPietru Attard (tal-Ispettur) kif kiteb is-Sur Said. GavlosOppidvm jg˙arrafna li l-bandisti, ‘...kienu jit˙arr©ufid-dar ta’ Pietru Attard, flimkien ma’ ˙ames bandisti likienu jdoqqu ma’ l-antica Società, fosthom l-istess PietruAttard...’ (Ara, L-Orizzont, 10/9/1982). Veru li lanqashawn ma n©ab xi dokument biex jikkonferma dak linkiteb, imma lanqas ma saret ebda distinzjoni bejnil-Perit Pietru Attard u l-bandist Pietru Attard li telaqmill-antica società u deher fuq il-kuntratt tal-banda ’LaStella Vincitrice’. Pietru Attard bin Fran©isk, li g˙alihg˙amel referenza Gavlos Oppidvm kien il-bandistPietru Attard (ta’ Qassissu) u mhux il-Perit PietruAttard, (Ara, L-Orizzont, 15/11/1982). Dan juri li jekksaru xi kunçerti dawn saru fid-dar ta’ Pietru Attard (ta’Qassissu).Intant, kittieb ie˙or jammetti li l-ewwel kunçertisaru fil-kain li kellha l-banda fl-1880, ji©ifieri fid-darNru 15 Triq San Giovanni, ‘...l-ewwel kunçerti saruf’nru. 15 Starada San Giovanni li din id-dar serviet ukollb˙ala l-ewwel kain...’ (Ara, Ìor© Borg, lastella.com.mt)G˙alhekk, jidher çar li JEKK saru xi kunçerti fiddartal-Perit Attard, dawn saru wara li l-Perit Attarding˙aqad mal-banda ‘La Stella’. Dan g˙aliex, il-kainta’ Triq San Giovanni kien g˙ir wisq, (Ara, L-Istorja tal-Kaini tal-Baned f’Malta u G˙awdex, Vol I, p.211), u kifdi©à rajna li l-ewwl kunçerti kienu saru fid-dar Nru 15Triq San Giovanni, li serviet ukoll b˙ala l-ewwel kain(Ara, Ìor© Borg, La stella. com.mt). Ida l-fatt li danil-kain kien g˙ir wisq, ma kenitx ˙a©a kbira li ‘...g˙alxi xhur id-dar tal-Perit Attard kienet saret qisha kaintal-banda, hemm ©ew saru kunçerti u minn hemm ˙ar©uprogrammi li twettqu fil-Pjazez ewlenin ta’ G˙awdex...’(Ara, Le˙en il-Belt Victorja, Jannar, 1958, p.3). Ida,meta u fejn dawn il-programmi twettqu ma nsibumkien. Infakkru lil Said, li f’kitba o˙ra, jg˙idilna li kienf’tarf is-sena 1880, li s-Soçjetà akkwistat dar f’nurmru15 fi Triq San Giovanni. (Ara, Prog. Festa San Ìor©,2000, p.31), ˙a©a li di©à semmejna.G˙alhekk, jista’ s-Sur Said, permezz ta’ dokument,jikkonfermalna, a) fejn saru dawn l-ewwel kunçerti,jekk hux fid-dar ta’ Pietru Attard (ta’ Qassissu), jewf’dik tal-Perit Pietru Attard (tal-Ispettur), jew inkella filkainta’ Triq San Giovanni, u b) jekk dawn il-kunçertisarux qabel mal-banda kriet il-kain fl-1880 jew waral-1881. L-istorja ma tinkitibtx fuq is-suppoizzjonijietjew fuq x’wie˙ed ja˙seb jew jixtieq, imma fuq il-fatti!Ritratt 11: Il-banda ‘La Stella’ tfakkar l-erbg˙a u˙amsin anniversarju, Il-Poplu 8/2/1933Ritratt 12: Il-banda ‘La Stella’ tfakkar is-sebg˙inanniversarju tag˙ha, Il-Poplu 14/7/1933103

festaSANTA MARIJA2012Fl-artiklu ta’ sentejn ilu, urejt çar u tond li l-banda ‘LaStella’ warrbet it-tei li fuqha ççelebrat g˙eluq il-70anniversarju fl-1933 u flokha, ming˙ajr ma ©abetebda dokument ta’ konnessjoni mal-banda ‘La Stella’,iddikjarat li, ‘a˙na iffissajna s-sena 1863 b˙ala d-datatat-tnissil min˙abba l-fatt li fis-sena ta’ wara fir-Rabatkellna ew© baned distinti u separati minn xulxin...’ (Ara,Il-Berqa, 28/11/1963). Rajna wkoll f’dan l-artiklu lil-PRO tal-banda ‘La Stella’ kiteb li l-banda TÓARES lejnis-sena 1863 g˙all-bidu tag˙ha u g˙al darba o˙ra man©abu ebda dokument ta’ konnessjoni.Ida, M. Said fl-artiklu tieg˙u jikteb li, ‘...dan ilkuntratt(11/1/1881), jindika li, it-trawwim u t-tnissiltag˙ha (La Stella Vincitrice) jmur lura sas-sena 1863,min˙abba l-fatt li fl-istess kuntratt hemm imniel lis-Soçjetà inklu is-surmast ma kellha dda˙˙al l-ebda flusmid-daqq ‘ta’ wara l-bibien’. Sur Said, din il-kitba matwasslek imkien, la g˙at-trawwim u lanqas g˙at-tnissiltal-banda u wisq anqas g˙as-sena 1863. Lanqas mataqbel ma’ dak li hemm miktub fuq il-websajt talbanda‘La Stella’, li w˙ud mill-bandisti kienu bandistiu fdal ta’ dawk il-baned li g˙exu u tbiddlu mal-meddatas-snin 1863-1880. La Said u lanqas fuq il-websajt ma©ie kkwotat xi test mill-kuntratt ori©inali. G˙alhekk hufloku, li dak li ssemma dwar il-˙las mid-daqq ta’ waral-bibien, mhux mill-banda ‘La Stella Vincitrice’, kifjista’ jindika l-kliem ta’ Said, imma minn xi bandisti li,f’dawk i-minijiet, kienu jmorru jdoqqu wara l-bibienu issa ng˙aqdu mal-banda ‘La Stella Vincitrice’. It-testori©inali jaqra hekk, ‘...che il dividendum si farà il diprimo Gennaio d’ogni anno..’, u mieg˙u ©iet mijudadin il-postilla, ‘...parole aggiunte ad eccezione di ciò chesi guadagna da dietro le porte che si dividerà a piaceredei suonatori:’ (Ara Att, Nutar O.G. Refalo, 11/1/1881Art. 25). Sur Said, dan l-att sar fl-1881 u mhux fl-1863,u l-klowsola konçernata ma titkellimx, la dwar it-tnissilu lanqas dwar it-trawwim tal-banda; titkellem bissdwar il-flus li xi bandisti kienu ser ida˙˙lu mid-daqq ta’wara l-bibien u meta kellu jsir il-˙las lill-bandisti, nharl-ewwel ta’ Jannar ta’ kull sena. Jidher çar, li kieku ma©ewx regolati, il-˙las tal-multi (Art. 28, 29), il-˙las tallezzjonijiettal-muika (Art. 1, 2, 3,), u l-˙las lill-bandistiu s-surmast kull Jannar, ma kienx hemm g˙alfejn isiratt pubbliku. Ida, dan l-istess att, permezz tal-postilla,jg˙arrafna kemm kien me˙tie©, g˙ax kien hemm il-flusinvoluti fir-rigward ta’ ˙las tas-surmast, tal-bandisti, ux’g˙andhom i˙allsu jekk xi ˙add ifellaq.Ritratt 13: Silta mill-kuntratttan-Nutar O. G. Refalo, 11/1/1881Fil-fatt, artiklu 26, jindika çar kemm kellhom jit˙allsu,il-klarinett prim, il-kurunetta prima, it-trumbun primu l-baxx prim, ‘...che alla prima cornetta, primo clarino,primo trombone, e primo basso spetterà una porzione eun quarto...’, waqt li artiklu 27 jindika l-˙las li kellhomjit˙allsu l-katubier, dak tal-piatti u dak tat-tamborlin,‘...che alla gran cassa, ai piatti ed al tamburino spetteràsempre mezza porzione per ciascuno...’ Artiklu 35 jindikawkoll li ˙add mill-bandisti li ma jkunux preenti metaddoqq il-banda ma g˙andu jippretendi li g˙andujit˙allas minn dak li taqla’ l-banda, ‘...che nessun deisuonartori che non sia presente quando si suona puòprendere del denaro che la banda in sua assenza avràguadagnato...’ Sur Said minn dak li kienu ser idabbruxi bandisti mid-daqq ta’ wara l-bibien jidher çar kemmdawn ir-regoli kienu bonjui, a˙seb u ara kemm kienubonjui aktar ir-regoli dwar il-˙lasijiet l-o˙ra indikatifuq l-att pubbliku.Kiteb tajjeb M. Said li mill-kuntratt tal-1881 talbanda’La Stella Vincitrice’ nafu li l-˙ames bandisti likienu qabel jiffurmaw parti mill-’antica società bl-atttal-1881 kienu obbligati jew kif kiteb Said, marbuta,biex jag˙mlu sena studju tal-muika ta˙t Mro A.Buhagiar ta˙t piena ta’ multa. Minkejja dawn iddettaljimnila fl-att tal-1881, l-artikolista xorta wa˙daddikjara li l-kuntratt itenni, ‘...li l-bandisti l-o˙ra kienum˙arr©in sew fit-tag˙lim muikali u kienu lesti g˙allkunçerti.’Said ma hux l-uniku kittieb li esprima din il-˙a©a.Kittieb ie˙or kiteb hekk, ‘...dan il-kuntratt itenni wkollli erbatax-il bandist ie˙or kienu m˙arr©a sew fit-tag˙limmuikali u kienu lesti g˙all-kunçerti. Erbatax-il bandistie˙or kienu ppreparati biex idoqqu u dan juri biç-çarli l-bandisti tal-G˙aqda ‘La Stella Vincitrice’ kienu ©abandisti u fdal ta’ dawk il-baned li g˙exu u tbiddlu malmeddatas-snin 1863-1880’ (Ara Ìor© Borg, La stella.com.mt). G˙alkemm Borg fil-kitba tieg˙u indika lil-g˙add ta’ bandisti li ntrabtu kien ta’ 23, jekk wie˙edjaqra l-kitba tieg˙u jista’ jie˙u l-impressjoni li l-bandafl-1881 kienet komposta minn 33 bandist meta filfattkienet komposta minn 20. Dan g˙aliex, barrali jindika l-˙ames bandisti li qabel kienu jiffurmawparti minn l’antica società, jindika darbtejn, il-frasi,‘erbatax-il bandisti IEÓOR’ u ‘erbatax-il bandisti IEÓOR,’b’tali mod li wie˙ed jista’ jie˙u l-impressjoni li l-bandafl-1881, kienet komposta minn 33 bandist. Intant mahemm ebda klawsola fl-att li tindika li dawn l-erbataxilbandist kienu fdal ta’ dawk il-baned li g˙exu utbiddlu mal-medda tas-snin 1863-1880. Dwar dawn ilbandisti,fl-1933 – meta kien g˙ad fadal bandisti ˙ajjinta-ew© baned li kienu jdoqqu fl-1880/1 - il-kaxxiertal-banda ‘Leone’ meta wie©eb lil Mro G. GiardiniVella, g˙arrafna li, ‘...fl-1880 fil-banda ta’ Dirjanu saret©lieda u fuq hekk ˙ar©u mis-Soçjetà xi erbg˙a min-nies,LI MA’ FTIT OÓRA MINN BARRA IFFURMAW ‘La Stella’...’(Ara Il-Berqa, 19/7/1933).La Said u lanqas Borg ma nnotaw li skont artikluwie˙ed tal-att tal-banda ‘La Stella Vincitrice’, erbg˙a104

festaSANTA MARIJA2012mill-bandisti kellhom jibdew il-kors tal-muika fl-1 ta’Jannar, 1881, u g˙alhekk ma kienu bandisti xejn, ‘...isuddetti Raffaele Faenza, Antonio Buhagiar, SalvatoreGalea, Salvatore Buttigieg, come sopra si sono obbligati,siccome si obbligano, di mandare i loro figli e fratelli, aprendere lezioni di musica dal suddetto Maestro AntonioBuhagiar.’ B’kollox, fl-att tal-1881 tal-banda ‘La StellaVincitrice’, insibu indikati g˙oxrin bandist - jekk tista’ssej˙ilhom kollha hekk. Mela, jekk tne˙˙i dawn iddisg˙a– ji©ifieri l-˙amsa li qabel kienu jiffurmawparti mill-l’antica società u l-erbg˙a li kienu g˙adhomkif bdew il-kors tal-muika - jibqa’ ˙dax-il bandist lisetg˙u kienu lesti g˙all-kunçerti. Ida n-numru ta’˙dax-il bandist jista’ wkoll jonqos jekk wie˙ed jarad-dati tat-twelid ta’ w˙ud minnhom g˙ax jinduna lima tantx kellhom età. Fil-fatt, hemm minn twieled fl-1861, fl-1862, fl-1864, fl-1865, fl-1868, fl-1869 u ankifl-1871 (Ara, Prog. festa Santa Marija, 1985, p. 53).Sadanittant, l-artiklu konçernat ma jindikax lil-bandisti kienu lesti g˙all-kunçerti, IMMA li s-surmastBuhagiar amm id-DRITT li seta’ jordna l-kunçertimid-data tal-att, ‘...che al Maestro nessun debba darenorma come del derigere la banda... e finalmente eglipuò ordinare i concerti settiminali ANCHE da oggi stesso’(Ara, Att, Nutar O.G. Refalo, datat 11/1/1881/ Art.11) Dan ma jfissirx ˙a©a o˙ra g˙ajr li s-surmast seta’jordna l-kunçerti b’li kellu.Ritratt 14: Silta mill-kuntratttan-Nutar O. G. Refalo, 11/1/1881Is-Sur Pawlu Mizzi, fil-ktieb tieg˙u ‘Il-Parroççat’G˙awdex’, p.415, meta kien qed jikteb dwar il-PeritPietru Attard, kiteb hekk, ‘...Fil-11 ta’ Jannar, 1881,dan Pietru Attard flimkien ma’ ©emg˙a ta’ bandisti millanticasocietà, iltaqg˙u biex jag˙tu lis-soçjetà muikalitag˙hom forma aktar legali ta˙t l-isem ta’ La StellaVincitrice’. Mizzi jag˙mel riferenza g˙all-artiklu miktubminn Paul Cassar fil-Heritage No 14. F’dan l-artikluCassar ma jsemmi ebda ©emg˙a ta’ bandisti mill-anticasocietà, imma jsemmi biss li, ‘…five of these bandsmenwere previously members of an old anonomyousphilharmonic society.’ Barra dan, kieku Mizzi ra l-attkuntrattwali konçertnat kien jinduna mhux biss likienu ˙amsa u mhux ©emg˙a ta’ bandisti li qabelkienu jiffurmaw parti minn l’antica società, imma ukollli isem il-Perit Pietru Attard ma jissemmiex, u li din is-Soçjetà kien qed iwaqqafha Mro Anton Buhagiar, kif©a spjegajt aktar ’l fuq.Intant, is-Sur Said kompla jirrripeti dak li kitbukittieba o˙ra bla ma ©abu dokumenti u kiteb, ‘sama fl-a˙˙ar ˙adet sura ta’ g˙aqda muikali regolari lidaqqet fil-festa ta’ Sant’Antnin fl-1880.’ Huwa veru lil-ewwel indikazzjoni ta’ dan il-programm kien tahaMro Giardini Vella fl-1933, imma jekk wie˙ed janalizzaftit l-istat tal-formazzjoni tal-banda ‘La Stella Vincitrice’f’Jannar, 1881, skont il-kuntratt, malajr jinteba˙xi programm setg˙et daqqet il-banda fil-festa ta’Sant’Antnin, seba’ xhur qabel ma’ sar l-att nutarili.Falza stikka o˙ra li ˙a M. Said, g˙ax ma vverifikaxjew inkella ma riedx jisma’, g˙ax ukoll kemm-il darban©ibdet l-attenzjoni, meta kiteb li fl-1930 il-banda‘La Stella’ iffeste©©jat g˙eluq il-˙amsin anniversarjub˙ala l-ewwel soçjetà muikali G˙awdxija, minn metadaqqet l-ewwel programm fi Pjazza San Fran©isk.Din l-a˙bar l-ewwel li xandarha kien Gavlos Oppidumfl-artiklu tieg˙u fuq ©urnal lokali (Ara, L-Orizzont,10/9/1982, p.14), u kienet ippruvata falza millkittiebGrazio A. Grech permezz ta’ kwotazzjonijietta’ rapporti minn ©urnali lokali kontemporanji. G˙axdawn il-festi kienu saru biex ifakkru l-50 sena mit-TWAQIF TAL-BANDA LA STELLA u MHUX tal-ewwelprogramm li g˙amlet il-banda ‘La Stella’. (Ara,L-Orizzont, 15/10/1982 p.12)Anki fl-artiku ta’ sentejn ilu kkwotajt minn ©urnalilokali li l-festi li ççelebrat fi Frar, 1930, il-banda‘La Stella’, ma kenitx min˙abba li daqqet l-ewwelprogramm, imma ççelebrat ‘...GÓELUQ IL-ÓAMSINSENA LI ILHA WIEQFA L-BANDA LA STELLA’ (Ara,Il-Poplu, 19/2/1930) u ‘...ANNIVERSASRIO DALLAFONDAZIONE DELLA SOCIETÀ FILARMONICALA STELLA’ (Ara, Malta, 15/2/1930). Barra dan,kompliet ukoll tiççelebra g˙eluq il-51 u t-52 sena millfondazzjuonitag˙ha fis-snin 1931, u 1932. Ida, jidherli dawn il-festi kienu ççelebrtati uffiçjalment mill-banda‘La Stella’ biex tfakkar it-twaqqif tag˙ha, u l-kliem, ‘...Ricorrendo il Primo 50mo Anno di Vita Gloriosa 1880-1930’, li hemm fuq il-Bandalora li saret biex tfakkar il-50 sena ta’ ˙ajja tal-banda ‘La Stella’, ma humiex ji©urikonoxxuti u mag˙rufa la minn Said, u lanqas minnkittieba o˙ra tal-banda ‘La Stella’. Tant, li dan wassalbiex kittieba tal-banda ‘La Stella’, fosthom Said u Ìor©Borg, jiktbu li fl-1930 il-banda ‘La Stella’ iffeste©©jatg˙eluq il-50 sena, mhux mill-fondazzjoni tag˙ha,imma dawruha li esegwiet l-ewwel programm fi pjazzaSan Fran©isk fl-1880, meta l-istorja turi xort’o˙ra.(AraÌor© Borg, Ara La stella.com.mt)Jidher çar li Said la kkonsulta u lanqas ivverifikadwar dak li kien qed jikteb, imma sempliçiment105

festaSANTA MARIJA2012irripeta dak li kiteb ˙addie˙or. Dan wasslu wkoll biexjikteb li, ‘...fis-sena, 1882 il-prokuratur tal-festa ta’ SanÌor© da˙al f’kuntratt ma’ tliet membri tas-Soçjetà LaStella, Karlu Cassar, Ìueppi Grech u Giovanni Cilia,biex dawn jibdew jie˙du ˙sieb l-organizazzjoni tal-festiesterni.’ Said, jidher li ma rax dan il-kuntratt g˙ax danil-kuntratt il-prokuratur g˙amlu ma’ tliet traffikanti jewnegozjanti waqt li l-banda ‘La Stella’ ma tissemmiex.Intant, is-Segretarju tal-banda ‘La Stella’ fl-1963,g˙arrafna li bil-kuntratt tal-20/4/1882, il-banda ‘LaStella’ hija MARBUTA biex tie˙u ˙sieb il-festi esternita’ San Ìor© (Ara, Il-Berqa, 7/11/1963). Aktar riçenti,il-PRO tal-istess Soçjetà ‘La Stella’, kiteb li, il-banda‘La Stella’ TÓOSSHA MARBUTA li tiffeste©©ja l-FestiEsterni ta’ San Ìor© (Ara, L-Orizzont, 13/4/1977).Riçentament, imbag˙ad, twa˙˙let ir˙ama mal-Bailikabiex is-Soçjetà Filarmonika ‘La Stella’ tfakkar g˙eluqil-mitt sena MINN META UFFIÛJALMENT IL-FESTI TA’BARRA LI JSIRU FIL-BELT VICTORIA F’ÌIEÓ IL-PATRUNT’GÓAWDEX SAN ÌORÌ, waqt li f’artiklu dwar ilbanda‘La Stella’, Ìor© Borg, jg˙arrafna li l-bandantrabtet b’kuntratt li tie˙u ˙sieb il-festi esterni li ta’ kullsena jsiru f’©ie˙u fil-parroçça tieg˙u (Ara Ìor© Borg,La stella.com.mt).Ritratt 15: Silta mill-kuntratttan-Nutar O. G. Refalo, 20/4/1882Imma uffiçjalment u realment xi jg˙id il-kuntrattimsemmi dwar il-festi ta’ San Ìorg? It-testi ori©inalihuma hekk, ‘...Sacerdote Don Giuseppe Mercieca, figliodi Michel’Angelo... quale procuratore d’esito della SantaParrochiale Chiesa del Glorioso San Giorgio Martire... delsuddetto Rabato DA UNA PARTE, ed i TRAFFICANTI CarloCassar, figlio del fu Giuseppe, e Giuseppe Grech figlio diFrancesco, ambidue nati e residenti nel suddetto Rabato,DALL’ALTRA PARTE...’ Hawn, il-kuntratt jindika çar lil-ftehim sar ma’ dawn it-traffikanti jew negozjanti umkien ma jisssemma li kienu membri jew li kienu qedjirrappreentaw lis-Soçjetà ‘La Stella’.Il-kuntratt jistipula biss li dawn in-negozjanti ng˙atawid-dritt g˙al sitt snin biex jag˙lu huma r-reffieg˙a talistatwau jag˙lu huma l-banda ta’ waqt il-purçissjoni uxejn aktar, ‘...che il Sacerdote Mercieca a nome suddettoconcede ed accorda tutte le facoltà di poter, per il tempod’anni sei, di portare annualmente la statua del GloriosoSan Giorgio Martire nella Sollenne Processione - conquell’unica banda musicale che piacerà scgliere ai suddettiCassar e Grech...’ Is-Soçjetà Filarmonika ‘La Stella’ matissemma mkien u lanqas ma tissemma l-organizzazzjonital-festi esterni ta’ San Ìor©. It-testi ori©inali tal-kuntratthuma l-aqwa xhieda u prova, u çari biejjed.Fl-a˙˙ar tal-artiklu, Said ta tag˙rif dwar xi presidentiu surmastrijiet li kellha l-banda ‘La Stella’. Imma metakien qed jikteb dwar Mro Antonio Buhagiar, stqarr li dankien l-ewwel surmast-direttur li kellha l-banda ‘La Stella’.Ma setax jg˙id mod ie˙or g˙ax hekk hu. Dan jo˙ro© çarmill-kuntratt tal-1881, u mill-Guida Generale, 1881. Idanafu, li s-surmast Buhagiar twieled fl-1861 u g˙alhekk masetax ikun ma’ ebda banda tal-1864. Kiteb ukoll li fl-1923is-surmast Ìueppi Grech kien wie˙ed mis-surmastrijietli kellha l-banda ‘La Stella’. Nafu, ida, li mill-1903 sal-1924, is-sena ta’ meta miet, Mro Grech kien g˙aduassistent-direttur tal-banda ‘La Stella’ u mhux is-surmastdirettur(Ara, Grech Grazio A. Muiçisti, Kompoituri,G˙awdxin, Maltin, u Barranin, p.22).Di©à rajna li l-ibalji u d-dati ˙iena ul-kontradizzjonijiet ma humiex nieqsa fil-kitba dwarl-istorja tal-banda ‘La Stella’. G˙ahekk, ikun ta’ ©idstoriku li dawn nag˙tuhom id-dawl mhux biss biex ji©ukkore©uti, imma wkoll biex dawk id-dilettanti tal-istorjama joqog˙dux fuqhom b’g˙ajnejhom mag˙luqa, immajivverifikaw il-materjal tag˙hom qabel ma jiktbu. G˙al dinir-ra©uni ta’ min isemmi li fis-sena 1986 inkiteb li l-istatwitad-Dutturi, li jintramaw fil-festa ta’ San Ìor© matul triqir-Repubblika, kienu annu madwar is-sena 1926 (Ara,Prog festa San Ìor©, 1986, p.27). Minkejja l-fatt li f’©urnallokali kienet in©ibdet l-attenzjoni li l-istatwi tad-Dutturi,fosthom dik ta’ San Girgor Papa, kienu dehru g˙allewweldarba fil-festa ta’ San Ìor© tas-sena 1931 (Ara,L-Orizzont, 8/8/1994), din id-darba inkiteb li l-istatwata’ San Girgor il-Kbir saret minn Wistin Camilleri fl-1914!(Ara, Prog. festa San Ìor©, 2011 p. 79). Ebda dokumentma n©ab!Ritratt 16: L-emblema tas-Soçjetà Filarmonika‘La Stella’, 1933106

festaSANTA MARIJA2012Ritratt 17: Labarda b’˙ames ponot li g˙adhatintua sal-lumAnki n-numru progressiv tal-ktejjeb-programm talfestata’ San Ìor©, 2012, i©ib in-numru 38, dan metawie˙ed jiftakar li l-ewwel pubblikazzjoni ta’ din ix-xortata’ ktejjeb ippubblikat mis-Soçjetà ‘La Stella’ jmurbiss lura sas-sena 1981. Wie˙ed jinduna li n-numruprogressiv kellu jkun mhux 38 imma 31. Anki d-datatat-twaqqif tal-Folk Astra hija baljata. L-ewwel dehrata’ dan il-folk saret fil-karnival tas-sena 1974, immaf’2010, iççelebraw g˙eluq l-40 anniversasrju, metamill-1974 sal-2010 kienu g˙adhom g˙addew biss 36sena. Hawn ukoll kienet in©ibdet l-attenzjoni dwardan il-fatt ida xorta ma ©ietx ikkore©uta (Ara. Progfesta San Ìor©, 2011, p.87); b˙alma lanqas ©iet maikkore©uta l-ir˙ama li twa˙˙let fi Triq ir-Repubblikali tg˙id li l-ewwel esekuzzjoni tal-Innu l-Kbir ta’ MroG. Giardini Vella, saret fis-sena 1930 u mhux fl-1931,‘composto nell’1930. Prima esecuzione nell’1931’ (Ara,Prog. festa San Ìor©, 1991, p.39).Anki l-isem tal-kompoitur tal-Antifona ta’ San Ìor©mhux dejjem ing˙ad l-istess. Fil-kotba-programmital-festa ta’ San Ìor©, mill-1986 sal-1997 inkiteb lil-Antifona hi kompoizzjoni muikali ta’ Mro CarloFlamingo (Fiaminngo), (Ara Prog. festa San Ìor©,1986-97). Fis-sena 1998 insibu biss li hi ta’ MroFlamingo u li annet pre-1890. Imbag˙ad mis-sena1999 sal-lum, insibu li l-kompoitur ta’ din l-Antifonahu Mro Paolo Fiammingo u mhux aktar Mro CarloFiammingo (1881-1961), (ara, Prog. festa San Ìor©,1999-2011). Is-Sur Joseph Vella Bondin jg˙arrafna lil-kompoitur tal-Antifona hu Mro Paolo Fiammingo(Ara, Il-Muika ta’ Malta fis-seklu Dsatax u G˙oxrin, PIN,2000, p.31), waqt li mill-arkivju muikali tal-Katidral ta’G˙awdex nafu li fis-sena 1892, Mro Dirjanu Lanzon,kien il-padrun ta’ din l-Antifona.Sur Said, jekk ma tafx, anki l-emblema tas-Soçjetà‘La Stella’ ma g˙adhiex dik li kienet. Fis-snin g˙oxrintas-seklu li g˙adda, fl-Istilla kien hemm l-arma ta’G˙awdex (Ara Ta’ l-Istilla, April, 1998, ritratt p.7),waqt li fuq letterheads uffiçjali tas-Soçjetà, fis-snintletin, l-emblema kienet stilla b’˙ames ponot. L-istillab’˙ames ponot tidher ukoll çara fuq xi bandalori,li ©ew mog˙tija lill-banda ‘La Stella’, anki fl-1933.Fuq il-bandalora storika li tfakkar il-˙amsin sena millfondazzjonital-banda, li saret fl-1930 tidher ukolll-istilla b’˙ames ponot (Ara, Grech Joseph, Il-Kainital-Baned ta’ Malta u G˙awdex, Stendardi, Bandaloriu Faççati, PEG, 2001, pp,389,391). L-istilla b’˙amesponot tidher ukoll fit-timbru ta’ Ìor© Frendo,Segretarju tal-Banda ’La Stella’ fil-bidu tas-snin tletin.Intant, sa ftit tas-snin ilu, il-labardi ta’ fuq l-antarjolikollha kellhom fuqhom stilla b’˙ames ponot. Illumdawn qed jintramaw fi Pjazza San Fran©isk u fi PjazzaSantu Wistin g˙ax dawk ta’ Triq ir-Repubblika, it-Tokku Pjazza San Ìor© saru ©odda, stilla b’sitt ponot ubir-ra©©i. G˙alhekk, jista’ xi ˙add jispjegalna g˙aladawn id-diver©enzi dwar l-emblema tal-banda ‘LaStella’? Jista’ xi ˙add jg˙idilna meta u g˙al liemara©uni saru dawn it-tibdiliet? Mela l-isem ta’, La StellaVincitrice, ma g˙adx g˙andu l-konnessjoni mal-politikuG˙awdxi ta’ dik l-epoka, Dr Fortunato Mizzi? Mhuxhu kien l-Istilla Rebbie˙a? X’wassal biex titne˙˙al-kelma ‘Vincitrice’ mill-isem proprju tal-banda? Jista’wkoll xi ˙add jispjegalna g˙ala l-faxxa tal-beritta,l-ispalletti u l-faxxi fil-qliezet tal-bandisti, huma ˙omor,meta l-istandard hu ta’ kulur blu? Suppost dawnjikkomplimentaw lil xulxin. Anki l-kulur tal-bandieranbidel minn a˙mar g˙al blu.Fil-ktieb tal-festa ta’ Santa Marija, 2011, ma˙ru©mill-G˙aqda Muikali Nicolò Isourad tal-Mosta f’artiklumiktub mis-Sur Lorenzo Zahra, insibu wkoll diversi107

festaSANTA MARIJA2012inçertezzi konnessi mall-istorja tal-banda ‘La Stella’ta’ G˙awdex. F’pa©na 252, ta˙t is-sena 1922,insibu li fil-festa ta’ Sannat, G˙awdex, il-bandakienet diretta minn Mro Gejtanu Grech meta filfattkienet diretta minn Mro Giuseppe Grech (Ara,Malta Herald, 18/7/1922), waqt li jsemmi wkollli l-banda ‘La Stella’ ta’ G˙awdex kienet ukoll˙adet sehem fil-festa ta’ San Lawrenz fil-Birgumeta l-banda ‘La Stella’ ˙adet sehem fil-festa ta’San Lawrenz iççelebrata fir-ra˙al ta’ San Lawrenz,G˙awdex (Ara Malta Herald, 8/8/1922), u mhuxil-Birgu. F’pa©na, 253, ta˙t is-sena, 1925, jsemmili s-Surmast Giovanni Giumarra j˙alli lill-bandatal-Birgu u jmur ma’ ‘La Stella’ t’G˙awdex. Hawng˙andna mhux biss is-sena, 1925, baljata immawkoll li Mro Giumarra kien mar mal-banda ‘Leone’u mhux mal-banda ‘La Stella’ (Ara, Lorenzo Zarha,Ìrajjiet il-banda Vittoriosana San Lawrenz 1883-1983, p.60, Attard A., Societa’ Muikali San Lawrenz,Belt Vittoriosa AD 1883 p.115), Grech Grazio A.14-il Profil ta’ Muiçisti G˙awdxin, Maltin u Barranin,pp.17-21).Issa li rajna dan kollu, wie˙ed ma jarahiex bi kbiradwar it-titli foloz mog˙tija lill-paroçça ta’ San Ìor©.Titli vvintati u g˙alhekk ma humiex ikkonfermatib’dokumenti jew digrieti. Ma jimpurtax li ng˙addu-mien bin-nies. Qed nirriferi g˙at-titli, ProtoParroçça, Arçi Matriçi, Omm il-Parroççi tal-Gzira,meta l-ebda parroçça mid-Djoçesi ta’ G˙awdex matag˙rafha b˙ala ommha, u ebda digriet jew editttat-twaqqif tal-parroççi ta’ G˙awdex ma jsemmili xi parroçça nqatg˙u mit-territorju tal-parroççata’ San Ìor©. Anzi, bil-maqlub, id-digriet u l-edittikollha jindikaw li l-parroççi ta’ G˙awdex inqatg˙umill-Matriçi - u Arçi Matriçi g˙al ˙ames darbiet- Kolle©©jata, u Katidral tal-Assunta, il-Katidral tallum.Qieg˙da wkoll issir ˙sara, anki dik storika, bilkitbafil-programm tal-festa ta’ San Ìor© li tg˙id,‘...li l-Purçissjoni Pontifikali, immexxija mill-E.T. MonsIsqof Mario Grech, Isqof ta’ G˙awdex u Dekan tal-Kolle©©jata, Assistit minn Rappreentanati tal-KapitluKatidrali...’ (Ara, Prog festa San Ìorg, 2010, 2011)meta din tmexxiet mill-Arçipriet tal-Bailika, g˙axl-Isqof Grech mill-2010 ma mexxa ebda purçissjoni,u lanqas ma ˙adet sehem rapreentanza tal-KapitluKatidrali. Fis-sena 2012 mexxa l-purçissjoni MonsÌueppi Gauci, Monsinjur Onorarju tal-Kapitlu tal-Katidral t’G˙awdex, flimkien mal-kleru u l-kapitlutal-Bailika ta’ San Ìor©. Din il-kitba hi intenzjonatabiss biex min ’il quddiem jag˙mel xi riçerka jkunming˙alih li l-purçissjoni tmexxiet mill-Isqof bissehemtal-Kapitlu Katidrali, meta fil-fatt dan ma jkunveru xejn.Huwa veru li kittieb tal-affari tieg˙u ma jasalxli f’kitbietu jda˙˙al titli foloz, imma dejjem issib lilxi ˙add li jag˙mel dan. G˙alhekk, jidhirli li jkun ta’Ritratt 18: Silta mill-programm Festa San Ìor© 2010©id kemm storiku kemm g˙all-istorja ekklejastikat’G˙awdex, li l-awtoritajiet ekklejastiçi mhux bissjissorveljaw u ma j˙allu lil ˙add jua dawn it-titlifoloz f’pubblikazzjonijiet ta’ entitajiet ekklejastiçi,imma wkoll li jinfurmaw lill-pubbliku bil-vera titli lig˙andhom il-Parroççi tal-gira G˙awdxija. B’hekk,ikunu qed jaqdu dmirhom dwar il-verità storika umhux i˙allu lill-poplu f’dan it-tip ta’ parrokkjalimufanatiku. Li huwa gur hu li ma hemm xejn a˙jarmis-sewwa u l-verità! Il-giddieb g˙omru qasir !Hija ˙asra wkoll li l-istorja tal-banda ‘La Stella’hija mdawra b‘dawn il-kontradizzjonijiet, diver©enziu ta˙wid. Ûgur li dan ma jawgurax tajjeb f’dak lig˙andu x’jaqsam mal-istorja tal-banda ‘La Stella’.Tant, li wie˙ed façilment jistaqsi: Imma liema hil-vera storja? Nittamaw li dan it-tip ta’ kitba majitkompliex. Ida, jekk dan ma jse˙˙x, hu obbliguu dmir tag˙na li nesponu dawn id-diver©enzi liddilettantiu l-istudjui tal-istorja biex huma jg˙arblutajjeb il-materjal qabel ma jiktbu xi ˙a©a. G˙axx’valur storiku fih dak li jinkiteb meta ma jkunxdokumentat? Il-verità ma hemmx a˙jar minnha.Mela nsej˙u dak li hu abjad, abjad, u dak li huiswed, iswed.108