verdwenen huizen, tufstenen torens en houten straten ... - De Mars

F 712-711
Perceel F 712 is het grootste van de bebouwing aan de noordzijde van de Rozengracht
(20,75 x ca. 7,5 m), en zonder de twijfel ook degene met de rijkste historie. Het gaat
hier namelijk om de roemruchte Apenstert (of Apenstaart). De noordzijde van het
perceel wordt gevormd door de stadsmuur, en vanuit de noordoosthoek van het
perceel stak de muur de Berkel over in de vorm van een waterpoort, die de
tegenhanger was van de nog bestaande Berkelpoort aan de oostzijde van de stad.
De Apenstert was van de 14 e tot in de 16 e eeuw de stadsgevangenis (gefenckenschap)
aan het einde van de gelijknamige straat (waarvan de naam ook wel verbasterd is tot
Apenstraat en Apenstad). De naam Apenstert betekent zeer waarschijnlijk niets anders
dan “apenstaart”, maar het waarom is onduidelijk. Was “apen” een synoniem voor
“boefjes”? Of verwijst de naam naar een oorspronkelijk perceel in de vorm van een
apenstaart? 8
Er zijn tal van verslagen van straffen, martelingen en executies in deze gevangenis
overgeleverd. In 1460 werd
bijvoorbeeld een bedelaar
opgesloten in de Apenstert en de
ogen uitgestoken. Bedelen
mocht alleen met vergunning. 9
Behalve delinquenten bevond
zich ook een andere groep
mensen in gevangenschap. In de
15 e eeuw waren dit gegijzelden
waarvoor losgeld geëist werd.
Boden moesten dan bij de
verwanten van de gevangene
verkondigen “van den ghelde
dat up onser vyande lyeff ghesat
was”. De gegijzelden werden
overigens niet slecht behandeld
en kregen roggebrood, mik,
haring, kaas, eieren en zelfs
bier. 10 De kosten werden toch
verhaald op de verwanten van de
gevangenen.
Afbeelding 15: de Apenstert (@) op
de kaart van Johan Blaeu uit 1649.
Hier is duidelijk te zien dat de toren
niet meer zijn 12 e -eeuwse gedaante
had. Overigens moeten we de
precieze vormen van gebouwen op
de kaart van Blaeu met een
behoorlijke korrel zout nemen (zie
afbeelding 46 t/m 49)
8
Deze suggestie deed naamkundige Jan ter Laak. Volgens hem was de verklaring van ‘open stad’ op
etymologische gronden niet houdbaar. Naar in deze rapportage zal blijken was de stad hier vanaf de 12
19
e
eeuw zeker niet ‘open’ maar geheel omwald.
9
Van Schaïk 1989, p.71
10
Gimberg 1905