In de dissertatie van Jan Bouterse is een - Historisch Centrum ...

Lydie van Dijk
Bassonfluit uit Vollenhove
In de colleetie van het Stedelijk Museum Zwolle bevindt zich een muziekinstrument
dat tot het bruikleen van de VORG behoort. Het is niet bekend wanneer
dit instrument, een zogenaamde bassonfluit, in het museum terecht
kwam. Wel is duidelijk waarom het aan de historische colleetie is toegevoegd.
De inscriptie op de koperen banden geven aan dat deze teksten hebben te
maken met de patriotten in Vollenhove. Dit blaasinstrument werd daarom ook
uitgeleend voor de expositie ter gelegenheid van het Gso-jarig bestaan van deze
stad in 2004- Toen was niet bekend, dat het ouder is dan aanvankelijk gedacht
werd. Ook is daarna pas ontdekt wie het gemaakt heeft.
In dit artikel wordt uitgelegd wat een bassonfluit is, wie de maker is en waar,
zoals hierboven aangeduid, hij in ieder geval gebruikt is.
Adreskaart van Coenraad
Rijkel, ca. 1705
OHB 121estuk 2006 Bassonjluit uit Vollenhove 8r

Het instrument
De bassonfluit, zoals deze in de inventaris van het museum genoemd wordt, is
een fagot. De benaming is afkomstig van het Franse woord voor fagot, basson.
Het is een houten blaasinstrument met conische boring en een mondstuk dat
bestaat uit een dubbelgebogen stuk riet. Vanwege de lengte, nodig om de lage
tonen te produceren, is het instrument dubbelgevouwen in een u-vormige pijp.
Het mondstuk met het riet zit op een s-vormige koperen buis. Deze 'S'vormt
de verbinding tussen het riet en de samengekoppelde dubbele houten buis. De
houten buis bestaat feitelijk uit vier onderdelen: de vleugelpijp (een enkelvoudige
buis), de laars (een blok hout met twee boringen, dat onderaan is afgedekt
met een kurk), de baspijp (enkelvoudig), en de klankbeker, die vaak fraai is
vormgegeven en eindigt met een witte ring. In dit geval is deze ring niet aanwezig
en loopt de klankbeker tuitvormig uit.
De fagot is een bas-blaasinstrument dat in de qe eeuw werd ontwikkeld uit de
dulciaan (een dubbelriet, uit één stuk bestaand instrument uit de I6e eeuw).
Aanvankelijk had het acht gaten voor de vingers en twee kleppen. In de qde
eeuw waren er vooral in Frankrijk veel fagotspelers en -makers actief, o.a. uit de
familie Hotteterre.' In Nederland was Amsterdam niet alleen het centrum van
het muziekleven in de Noordelijke Nederlanden, maar ook het centrum van de
productie van muziekinstrumenten. In de dissertatie van Jan Bouterse is een
uitgebreide inventarisatie opgenomen van de nog bestaande instrumenten en
hun bouwers in de periode tussen 1660 en 1760.2 In de Ige eeuw werd de fagot
verder verbeterd door o.a. Johann Heckel (1812-1877): in 1843 kreeg hij 18 kleppen
en een bereik van meer dan 4 octaven.
De maker
Ter voorbereiding van de tentoonstelling in Vollenhave werden niet alleen de
koperen banden gepoetst, maar ook werd het hout schoongemaakt. Duidelijk
te zien is dat de klankbeker uit ander hout gedraaid is dan de overige delen.
Ook de vorm hiervan past niet bij de rest. Op drie van de vier houten onderdelen
van de fagot zijn dezelfde merktekens te zien. Dit in het hout geslagen of
gebrand merkteken bestaat uit een banderol met de letters C. RIJKEL waarboven
de kop van een eenhoorn staat en eronder een fleur-de-lis. Dit is het merk
van de blaasinstrumentenbouwer Coenraad Rijkel. Op de beker staat het merk
van de fluitenbouwer Bruggemann uit Leiden.
Deze barok-fagot is niet opgenomen in de inventarisatie van Bouterse: in geen
enkele publicatie over houten muziekinstrumenten wordt hij genoemd. Hij
was tot nu toe onbekend bij de deskundigen van oude blaasinstrumenten. Bouterse
heeft de fagot in april zooô bekeken! en hem vervolgens in zijn inventarisatie
opgenomen als Coenraad Rijkel- nr. 7, fagot in Bes?"'?", Hij omschrijft de
fagot als volgt: 'Vierdelige barokjagot in vruchtbomenhout (pruimen of kersen),
donleerbruin gebeitst of verkleurd, met messing banden boven aan de vleugel en aan
de boven- en onderkant van de laars. Het draaiwerk is vormgegeven in de stijl die
rond 1700 gangbaar was. Er zijn vier messing kleppen: voor de Bes en de D op de bas-
82 Lydie van Dijk

De bassonfluit (Stedelijk Museum
Zwolle)
Bassonjluit uit Vollenhove 83

pijp, voor de F op de laars, terwijl de vierde en mogelijk niet originele klep zich bevindt
aan de achterkant van de laars en mogelijk dient om een Fis (eventueel Gis) te kunnen
spelen De beker is van esdoornhout en - evenals de bij de fagot bewaard
gebleven messing'S' - niet origineel.'
De maker van de beker, Ignatius Brüggeman, was een opticien en houtdraaier,
werkzaam in Leiden. In 1842 adverteerde hij als maker van een klarinet en een
fluit. Hij overleed in 188!. Hij heeft de beker als vervanging van het ontbrekende
of defecte deel van de fagot gemaakt.
Coenraad Rijkel was een leerling van de belangrijkste fluitenbouwer in het laatste
kwart van de 17de eeuw in Amsterdam, Richard Haka (1642/46-17°5). Rijkels
vader was kleermaker Hendrik Rijkel. Vóór 1660 verhuisde deze vanuit
Londen naar Amsterdam, waar hij in 1664 trouwde met Maria Hacka, de zuster
van fluitenbouwer Richard Haka. Coenraad is rond 1664 geboren. Dit blijkt
uit het leerlingencontract dat in 1679 werd opgesteld, waarin staat dat hij ongeveer
vijftien jaar oud is. Richard Haka verplichtte zich volgens dit contract:
... dat hij voor den tyd van seven agtereenvolgende jaren, ingaende dato deses (12 september),
gedurende welcke hy comparant belooft synen voornoemde discipel nopende
het maken van jleuten en andere blaes-instrumeruen waarmede hy handelt, sodanige
instructie te geven als hem eenigsints mogelyk sal syn, alsook deselve in die tyd versorgen
met mondeest en behoorlycke slaepplaets ...
Ook van Hendrik Rijkel werd e.e.a. verwacht: hij moest zijn zoon van nieuw
linnen en wollen goed voorzien en instaan voor zijn 'getrouwigheyd.' Wanneer
Coenraad zijn tijd bij Haka niet uitdiende, moest er voor elk jaar honderd guiden
betaald worden. Ook moest hij alle schade die zijn zoon bewust zou aanrichten,
vergoeden.
Tijdens de leerperiode die hij van 1679 tot 1686 liep, maakte Coenraad Rijkel
niet alleen instrumenten, hij speelde ook fagot in het theater. Verschillende
keren werd zijn naam vermeld als muzikant, met name als fagotspeler. in de
schouwburg. In december 1680 werd hem het bedrag van 51 gulden en 5 stuivers
uitbetaald voor 41 keer spelen op de fagot.
Omstreeks 1691 was de werkplaats en winkel genaamd 'de Vergulde Basjluit'
gevestigd op het Spui. In 1696 nam Rijkel de zaak over. Zijn oom was inmiddels
verhuisd naar de Singel in de buurt van de Oude Lutherse Kerk en later
naar een huis dat hij had laten bouwen aan de Keizersgracht.
Op 28 december 1697 ging Coenraad Rijkel, speelinstrumentenmaker, 30 jaar
oud, in ondertrouw met de 19-jarige Anna Pasmooy uit de Rozenstraat. Heeft
Rijkel zich hier jonger voorgedaan dan hij in werkelijkheid was? Volgens het
leerlingencontract zou hij in 1697 ongeveer 33jaar oud moeten zijn.
Kort hierna begon de ruzie tussen Haka en Rijkel. Haka plaatste in 1698 een
advertentie in de Amsterdamse Courant. In 1691 had hij ook allast gehad van
qualyk geintentioneerde luyden die geruchten rondstrooiden dat hij dood was of
opgehouden zou zijn met het maken van instrumenten. Dit keer moest hij
weer in actie komen tegen zijn eigen leerling en neef. In de advertentie van 16
84 Lydie van Dijk

oktober 1698 beschuldigt hij zijn neef ervan zijn merkteken te hebben nagemaakt
en dit op de fluiten te laten drukken. Bovendien staat de naam R. Haka
nog op de voordeur, wat de indruk zou wekken dat Haka hier nog zijn beroep
uitoefende. Die had klaarblijkelijk zo'n goede naam dat Rijkel hiervan probeerde
te profiteren.
Rijkel plaatste een jaar later, op 31oktober 1699, een advertentie om deze problemen
op te lossen die als volgt luidde: Coenraeâ Rykel, Fluytemaker, zynde de
Susters Soon en Neefvan R: Haka, die het maken van allerley Blaes-Instrumenten
met sijn Oom R: Haka, wel 25 jaar heeft gedaen, daer onder 8jaren met hem R.
Haka self is in Compagnie geweest, welke Coenraet Rijkel, nu omtrent 3jaren, het
huys, winkel, gereetsehappen «( C., van sijn Oom heeft overgenomen, en de naam van
Haka op sijn Instrumenten gebruykt: is van meening n.u voortaen en in toekomende,
sijn eygen naem te gebruyken, en.op de Instrumen.ten te drukken C: Rykel. Dienende
tot narigt, aen alle Liefhebbers en winkeliers, die eenige van sijne Instrumenten van
n.ooden hebben, aen hem Coenraet Rykel te sehryven, welke nog is won.ende op het
Spuy, in. het selve huys, daer in. hy met sijn Oom R: Haka, in Compagnie heeft
gedaen, zynde tuesehen. de Ossesluys en Luthersehe Oude Kerk, tot Amsterdam,
alwaer de Vergulde Basfluyt boven de deur staet.
Deze advertentie vertelt waarschijnlijk niet geheel de waarheid. Het leerlingencontract
is van twintig jaar daarvoor en Rijkel claimt nu 25 jaar met zijn oom
gewerkt te hebben. Wanneer Rijkel na zijn leerlingenperiode, dus vanaf 1686,
acht jaar met zijn oom als compagnon heeft gewerkt en tot 1699 drie jaar zelfstandig
onder de naam Haka, ontbreken twee jaren.
Hiermee houdt de strijd tussen oom en neef niet op. Tot driemaal toe liet Haka
in januari en februari 1700 een advertentie plaatsen in de Amsterdamse Courant
met de volgende inhoud: Richard Haka, Fluytemaker, die 15jaar gewoont
heeft op 't Spuy by de Oude Lutherse Kerk, maekt bekent dat hy verhuyst is, en tegen.waardig
woonachtig op de Singel, tusschen de Oude Luvterse Kerk en de Appelmarkt,
by de Heysteeg, alwaer hy met sijn Soon in het selfde werk, gelyk voor dese, blyft continueeren.
In of omstreeks 1705 liet Rijkel bij Ignatius Lux zijn adreskaart drukken met
daarop de volgende tekst: Coenraad Rjikel, Mr. Flujitemaker Susters Zoon van.
Richard Haka, welke 25 jaren met dezelve zulks geoeffend heeft daar onder 8jaren
met hem in Compagnie geweest: maakt en verkoopt alder hande Blaas instrumenten
woon.t in. het zelve Hujis, daar met gemelde zjin Oom R.Haka heeft gewoond op het
Spuji tusschen de Osse Slujis en de Lujitersche Oude Kerk in de Vergulde Bas-Flujit
t'Amsterdam.
Blijkbaar was Richard Haka als fluitenmaker nog zo befaamd dat het in 1705
nog nodig was deze als aanbeveling op de adreskaart te vermelden. Rijkel zelf
overleed in 1726. Haka was al in 1705 gestorven.
Het gebruik
Over de herkomst van de fagot is niet meer bekend dan dat hij door de patriotten
in Vollenhove is gebruikt. Dit blijkt uit de inschriften in de koperen banden
om de fagot en uit een vergeeld vel papier dat bij het object behoort. Hierop
Bassonfluit uit Vollenhove 85

staat geschreven: Opschriften op de kapere banden om de Basson hangende ter
gedagtenis op het stadhuis op de Secretariie, zijnde dezelve van het soa genaamt
Patriottisch Vollenhoovsch Excercitie Genootschap tot sinspreuk gevaert hebbende
Pro Aris et Focis, en ontwaapent met alle de overigen in den jaare 1787
Op de eene band:
IK MOESTDEN WAAPEN-KREETDER PATRIOTTENBLAASEN,Aa 1785
NU HEB IK UITGEDIENT, EN TOON HET LOTDIER DWAASEN.Aa 1787
Op de andere band:
PRO ARIS ET FOClS FALSO CANTAMINE
PLEBEMDECIPIENDO DECEPTI,EXARMATI1787
[Pro Aris et Focis heeft met een vals gezang het volk misleid, en is in 1787 ontwapend]
Conclusie
De bassonfluit, een fagot, blijkt een bijzonder instrument te zijn. Afgezien dat
er maar weinig bassons uit het begin van de I8de eeuw bekend zijn, is er van
deze maker niet één. In de inventarisatie van Bouterse komen zes instrumenten
van Rijkel voor, drie altblokfluiten. aile drie in buitenlandse musea, en drie
hobo's, waarvan twee in het Haags Gemeentemuseum. Van leermeester Haka
is één fagot bekend.
Het exemplaar in de museumcollectie moet vervaardigd zijn tussen eind 1699,
toen Rijkel zijn eigen naam als merkteken ging gebruiken en zijn dood in
1726.
Noten
, Kopp, James B., The Emergence of the Late-Baroque Bassoon,in: The Double Reed,vo1.22-4,
p.73-87
2 8outerse, Jan, Nederlandse houtblaasinstrumentenbouwers en hun instrumenten, 1660-
1760, dissertatie, Utrecht 2001. De gegevens over Coenraad Rijkel en zijn oom Richard Haka
zijn grotendeels ontleend aan deze dissertatie. De handelseditie is in het Engelsverschenen
als boek met cd-rom: Dutch Woodwind Instruments and Their Makers 1660-1760,Jan Bouterse,
uitg. Koninklijke Vereniging voor Nederlandse Muziekgeschiedenis, Utrecht, 2005.
3 Op 12 april 2006 hebben de heren Jan Bouterse en Peter van der Poel, fagot-bouwer, het instrument
uitgebreid bekeken en opgemeten. De heer Van der Poel zalover enige tijd een
nog exactere opmeting doen, zodat de fagot nagebouwd zou kunnen worden. Deze gegevens
zullen dan gepubliceerd worden.
86 Lydie van Dijk