drie brieven van Alphons Ariëns aan Gerhard Jannink - Historisch ...

2 Documenten: drie brieven van
Alphons Ariëns aan Gerhard J annink 1
Inleiding
L. Hesselink
Hadden de samenstellers van de uitstekend verzorgde en rijk geannoteerde
bronnen uitgave van Alphons Ariëns (1860-1929)2 de beschikking gehad
over de onderstaande drie brieven van Ariëns aan J annink, dan zouden
deze documenten daarin zeker niet misstaan hebben. Met de publikatie
van Ariëns' toespraken, brieven en artikelen uit de periode 1887 tot
1901, de tijd dat Ariëns in Enschede als priester onder de arbeiders werkzaam
is, wordt het volle licht op deze stuwende kracht achter het ontstaan
en de ontwikkeling van de katholieke arbeidersbeweging geworpen.
Alphons Ariëns mag zonder twijfel als grondlegger van de katholieke
stands- en vakorganisaties beschouwd worden. Dat neemt niet weg, dat
Ariëns zich na 1895 zeer intensief bezig houdt met de interconfessionele
(rooms-katholieke en protestants-christelijke) textielarbeiders bond 'U nitas'
. Dit streven naar interconfessionalisme van Ariëns is onlangs in verband
met het ontstaan van de verzuiling in Nederland door S . Stuurman
nadrukkelijk naar voren gehaald. 3 Stuurman betoogt dat Ariëns met zijn
voorkeur voor een interconfessionele vakbond niet direkt als een van de
geestelijke vaders van de katholieke verzuiling is aan te merken. 4
De bronnen uitgave maakt de persoon van Ariëns, wiens betekenis voor
de (katholieke) arbeidersbeweging ver boven de Twentse verhoudingen
uitsteekt, verder toegankelijk. Men kan gerust stellen dat Ariëns tussen
1886 en 1901 een belangrijke rol speelt binnen de wording van de Nederlandse
industriële samenleving.
Echter ook Ariëns' speelruimte wordt in het maatschappelijke krachtenveld
vooral politiek en sociaal beperkt. Op deze maatschappelijke tegenkrachten,
onder meer gepersonificeerd door H. Schaepman en J. Brinkhuis,
gaat elders in dit nummer L. Salemink nader in.
Ook de textielfabrikanten vormen een maatschappelijke kracht, waar
Ariëns in zijn Enschedese tijd terdege rekening mee moet houden. Uit
Ariëns' brieven, toespraken en artikelen spreekt een zekere tweeslachtige
houding ten opzichte van de fabrikanten. Deze houding is voor een groot
44 THB 24(1984)

deel uit de katholieke traditie te verklaren. In de grond van de zaak verwijt
Ariëns de fabrikanten, de dragers van een uitgesproken klassiek liberale
mens- en maatschappij beschouwing dat zij de oude organische verbanden
tussen patroon en arbeider verbroken hebben. In het gildesysteem
zijn de verhoudingen tussen kapitaal en arbeid het beste gewaarborgd.
Het gilde systeem bestaat weliswaar rond de eeuwwisseling formeel niet
meer, maar Ariëns - en met hem vele andere katholieken - pogen een deel
van het oude vertrouwde corporatistische gedachtengoed binnen de nieuwe
industriële verhoudingen een plaats te geven. Samenwerking tussen
kapitaal en arbeid, twee delen van één lichaam, is daarbij wezenlijk. De
R.K. arbeidersvereniging (standsorganisatie) èn de R.K. Fabrieksarbeidersbond
(vakorganisatie) zijn voor Ariëns de oplossing van de keuze tussen
corporatistische droom en kapitalistische werkelijkheid.
De stands- en de vakorganisatie weerspiegelen de tweeslachtigheid, het tegelijkertijd
ontkennen en erkennen van belangentegenstellingen, in de
persoon van Ariëns.
Deze dubbelzinnigheid zien we ook terug in de houding van Ariëns ten
opzichte van de fabrikanten. De grondtoon is er een van overleg, harmonie
en samenwerking. Indien echter, vooral in de konfliktsituaties de fabrikanten
onomwonden de konfrontatie ook met hun katholieke arbeiders
aangaan, treedt de meer kritische houding van Ariëns ten opzichte van de
werkgevers op de voorgrond.
Het erkennen van tegenstellingen ontlokt de zachtmoedige Ariëns ten tijde
van de staking bij Ter Kuile-Morsman in 1890 de uitspraak: 'de heren
fabrikanten zijn zo hard als het staal van hun brandkast'.5 Wellicht zijn
het dit soort uitlatingen en het klimaat rond de Fabrieksarbeidersbond,
die de fabrikant J annink wat argwanend maken naar de rol, die Ariëns
in deze organisatie speelt. Per slot van rekening is de Bond op 2 oktober
1891 nog geen jaar oud. De persoon van Ariëns is anderhalf jaar daarvoor
in huizeJannink ook al eens ter sprake gekomen. EngbertJannink, de vader
van GerhardJannink, vindt in 1890, dat konflikten in de verhouding
tussen fabrikant en arbeider uit zichzelf moeten genezen en het is verkeerd
dat iemand [A. Ariëns] al is het met de beste bedoelingen voor bemiddelaar
wil spelen. '6 Ook een bemiddelende Ariëns zien de fabrikanten niet
graag.
Buitenstaanders, staat noch kerk, moeten zich met de verhouding tussen
fabrikant en arbeider bemoeien. Vanuit het standpunt van de fabrikant
moet de priester Ariëns zich in feite alleen met de kerk en niet met de arbeidsverhoudingen
bezig houden. Dat leert de liberale theorie. In de sociale
praktijk van eind 1ge en begin 20e eeuw accepteren de ondernemers
dikwijls maar al te graag de bemiddelende rol van priesters en dominees
en ook Ariëns treedt op als bemiddelaar.
HESSELINK DOCUMENTEN ARIËNS 45

Als priester en sociaal bewogen voorman geniet Ariëns immers in Enschede,
vooral bij de katholieke textielarbeiders, een groot vertrouwen. De
toegang tot de fabrikanten verloopt ontegenzeggelijk gemakkelijker door
de sociale status die Ariëns qua afkomst en opleiding mee naar Enschede
brengt. Ariëns werd geboren als zoon van een Utrechtse advocaat, hij
werd opgeleid aan de seminaria Rolduc en Rijssenburg en promoveerde
in Rome met lof tot doctor in de theologie. Deze achtergrond maakt dat
de sociale afstand van Ariëns tot de textielfabrikanten niet zo groot is.
In de drie brieven komen we een beleefde en voorkomende Ariëns tegen.
Eigenlijk Ariëns ten voeten uit: een behoedzame intermediair tussen kapitaal
en arbeid. Ariëns wil bijeen houden, wat ooit als een eenheid ervaren
is . In de brief van 2-10-1891 licht Ariëns zijn positie ten opzichte van de
Bond toe. Hierin schuilt het belang van dit document. Tussen 1891 en
1893 zijn de katholieke arbeiders zelfstandig, dat wil zeggen functioneren
zonder geestelijk adviseur, in hun betrekkingen tot de fabrikanten. Dus
in feite vrij van de invloed van de kerk inzake de arbeidsverhoudingen.
Dat is precies wat Ariëns in zijn brief aan G. J annink benadrukt. Desondanks
moet Ariëns zich in zijn brief enerzijds vrijpleiten van vermeende
invloed op het bestuur van de Fabrieksarbeidersbond en zich anderzijds
voor de 'radicaliteit', althans in de ogen van Jannink, van de katholieke
arbeiders verantwoorden.
Het document zegt niets over de aard van de 'grieven' . Noch heb ik in
het archief van de voormaiige firma Jannink enige aanwijzing daaromtrent
kunnen vinden. Wel kwamen twee andere brieven van Ariëns aan
G. Jannink boven water, die evenals de langere brief, in al hun summierheid
onmiskenbaar de houding van Ariëns ten opzichte van een Enschedees
fabrikant anno 1891 laten zien.
46 THB 24(1984)

Brief aan G. J annink 7 ; Enschede 2 October 1891
WelEdele Heer,
Het is niet om mij in zaken te mengen die mij niet aangaan, maar integendeel,
om mij er uit te trekken - in zoover ik er onwillekeurig ben ingehaald
- dat ik mij veroorloof UEd. eenige regelen te schrijven.
Ik heb nl. vernomen, dat mijn naam genoemd is als actief deelgenoot in den
stap, dien eenige bestuursleden van den R.K. Bonds onlangs te Uwen
opzichte gedaan hebben. Ik vind dat zeer natuurlijk: dezer dagen nog gewerd
mij van bevriende zijde buitenaf de opmerking, dat ik dergelijke vermoedens,
althans voorloopig, niet zou keeren. Maar toch vergist men zich;
en, wijl ieder mensch terecht afkeerig is van de inmenging van vreemde
elementen, en een vermoeden als hier bedoeld wordt, dus ook noodzakelijk
kwade gevolgen moet hebben, acht ik mij verplicht UEd. mijnefeitelijke
verhouding tot den RK Bond met een paar woorden toe te lichten.
Bij'na geene enkele bestuursvergadering wordt door mij bijgewoond.
Niet éene beslissing van aanbelang herinner ik mij, welke genomen zou zijn
op mijn initiatief.
Van het oogenblik af, dat ik onze arbeiders overhaalde ons onder hunne
eigene gematigde leiders op te treden, was mijne taak voor 90% afgedaan.
Op een 'Niet te hard!' - 'Denkt er nog eens over' - 'Geen haat, geen klassenstrijd'
- komt bijna alles neer.
Met name geldt dit, waar de verhouding tusschen patroon en arbeider op
het spel staat. Herhaaldelijk heb ik aan onze arbeiders gezegd, dat ik
daarvan de verantwoordelijkheid niet dragen kan of mag, evenzoo min als
van een civiel proces.
Wat de aanhangige zaak betreft (den brief van den R.K. Bond enz.,) kan
ik UEd. verklaren: 1 ° dat het bestuur daarover lang onderhandeld had,
vóórdat ik van iets hoorde; 2° dat de eerste brief werd verzonden tijdens
mijne afwezigheid, en tot den tweeden door het bestuur geheel eigenmachtig
besloten werd. Opsteller was een bestuurslid.
Gelezen heb ik den tweeden brief, dat is waar; en, indien ik mij schrap gezet
had, was hij waarschijnlijk niet verstuurd; maar ik meende alles wel
beschouwd, de arbeiders hun eigen gang te moeten laten gaan, vooral
hierom, wijl ik op mijne vraag, 'of de zaak dan zóo erg was' ten antwoord
kreeg: 'Ja, er kan te eeniger tijd wel eene werkstaking uit voortkomen, en
dan zijn wij in alle geval verantwoord. De meesten zullen eerder stoken
dan klagen'. Een tweede reden, waarom ik meende hen te moeten laten
begaan, of liever, waarom ik geen afkeurend advies gaf - want zij zijn volkomen
vrij van mij en volgen mijn wenschen niet altijd op! - was deze: ik
48 THB 24(1984)

was overtuigd dat zij het goed meenden; zij wilden noch staken noch
kwetsen; over UEd. had ik hen met lofhooren spreken en, naar zij zeiden,
wilden zij eenvoudig in vertrouwen mededeelen wat volgens hunne meening
UEd. onbekend was. Ten minste niet in zijn geheelen omvang.
Ik wensch natuurlijk in de verste verte geen oordeel uit te spreken over
de 'grieven' zelf. Dit ware niet alleen voorbarigheid, maar onverstand en
onrechtvaardigheid. Ik weet te goed, hoe grieven vaak als sneeuw voor de
zon verdwijnen, wanneer de andere partij gehoord wordt, en ik heb zelf
tot twee- driemaal toe aan onze arbeiders gezegd, wat m .i. gemakkelijk
door UEd. zou geantwoord worden.
Het doel van mijn schrijven was alleen, mij zelf te zuiveren van een verkeerden
schijn, die - ik geef dit gaarne toe - voor een oningewijde op mij
rusten moest,· alsook om kwade gevolgen te verhoeden, die daaruit noodzakelijk
zouden voortvloeien.
Een Bond, die in zuivere arbeidszaken gedirigeerd werd door een geestelijke,
zou niet anders dan heeren fabrikanten onwelkom en den arbeiders na­
deelig kunnen zijn.
Gelieve, Weledele Heer, de genomen vrijheid ten goede te houden en de
verzekering te aanvaarden mijne bijzondere hoogachting, waarmede ik de
eer heb te zijn.
Brief aan G. Jannink; Enschede, 5-10-1891
WelEdele Heer,
UEd. dw.dr.
Dr. Alph. Ariëns
Zeer gaarne neem ik Uw aanbod van een mondeling onderhoud aan,
hoofdzakelijk wijl het gelegenheid biedt tot bespreking van eenige zaken
van meer algemeen belang, waarbij niemand schade en menigeen voordeel
kan ondervinden.
In afwachting dat ik nader plaats en uur verneem, waar en waarop ik
UEd. ontmoeten mag, verblijf ik
Met verschuldigde hoogachting, WelEdele Heer,
UEd., dw. dr.
Dr. Alph. Ariëns
HESSELINK DOCUMENTEN ARIËNS 49

Brief aan G. Jannink; Enschede, 19-10-1891
WelEdele Heer,
Ik heb het voornaamste van hetgeen U mij onlangs gezegd heeft aan het
Bestuur van onzen Bond medegedeeld, en tot mijn genoegen kan ik er bijvoegen
dat het op goede aarde gevallen is, - al schijnen een paar kleine incidenten
daarmede ook in tegenspraak.
Een paar bijzonderheden dienaangaande zou ik gaarne mondeling mededelen,
en, zoo ik geen tegenbericht ontvang, zal ik zoo vrij zijn, deze avond
tegen 8 uur even bij U te komen. Meer dan 5 minuten heb ik niet noodig.
Hoogachtend noem ik mij, WelEdele Heer,
UEd. dw. dr.
Dr. Alph. Ariëns
50 THB 24(1984)

Noten
De oorspronkelijke brief van 2-10-1891 is in bezit van de familie T. J annink
te Enschede. De brieven gedateerd 5-10 en 19-10-1891 bevinden zich in het archief
van de firmaJ annink. Dit archief is aanwezig in het Gemeentearchief van
Enschede.
2 Bronnen van de katholieke arbeidersbeweging in Nederland. Toespraken, brieven en artikelen
van Alphons Ariëns, 1887-1901. Uitgegeven door Jan Roes (Baarn 1982).
3 Siep Stuurman, Verzuiling, KaPitalisme en Patriarchaat, Aspecten van de ontwikkeling
van de moderne staat in Nederland (Nijmegen 1983) 76, 77, 159 en 160.
4 ibid. 77.
5 G. Brom, Alfons Ariëns, Deel I (Amsterdam 1941) 152.
6 B. Hesselink, GerhardJannink & Zonen, te Enschede, 1853-1938. Jaren van rationalisatie
en verzet (Hengelottel 1983) 21 e. v.
7 GerhardJannink (1873-1938) textielfabrika nt te Enschede. Sinds 1902 lid van
de firma Gerhard Jannink & Zonen.
8 Van 1891 tot 1893 kende de Twentse katholieke arbeidersbeweging twee los
van elkaar staande arbeidersorganisaties: a) De, in 1889 opgerichte, R.K. arbeidersvereniging.
Een standsorganisatie met een zedelijk/religieus doel en
met een geestelijk adviseur.
b) De op 16-1-1891 opgerichte R.K. Fabrieksarbeidersbond. De eerste echte
katholieke vakorganisatie, zonder geestelijk adviseur, die zich beijverde voor
specifieke materiële vakbelangen. De verhouding tussen vak- en standsorganisatie
zou in de toekomst een bron van konflikten worden. Vgl. Bronnen van de
katholieke arbeidersbeweging. Inleiding. Zie ook de bijdrage van L. Salemink elders
in dit nummer van THB.
HESSELINK DOCUMENTEN ARIËNS 51