Handelsbetrekkingen tussen Kampen en de Drentse adel in het ...

overijsselse historische bijdragen
verslagen en mededelingen van de Vereeniging
tot beoefening van Overij sselsch Regt
en Geschiedenis
twee en negentigste stuk, 1977
uitgeverij waânders, zwolle, 1977

omslag: Boer verjaagt vossen die zijn hanen. aanvallell
(William Caxton, Fabelen vall Esopus, 1484).
Redactie:
Secretariaat: Drs. F. C. Berkenvelder. Gemeentearchivaris Zwolle,
Voorstraat 26-28, Zwolle
Uitgave en druk:
Waanders b.v. te Zwolle, postbus 1129
Leden van de vereniging ontvangen het tijdschrift gratis.
Abonnementsprijs niet leden f 27,50 per jaar.
Losse nummers f 30,-.
ISBN 90 70072 45 9

INHOUD
1. Handelsbetrekkingen tussen Kampen en de Drentse adel in het
eerste kwart van de 14e eeuw,
door Ds. J. W. Schaap 5
2. Voor twee weeskens elk een rok; muntkoersen en inflatieproblemen
in enkele Oostnederlandse steden omstreeks 1400,
door Dr. G. M. de Meyer 14
3. Uit de geschiedenis van de Deventer gemeente tot omstreeks 1481,
door Dr. C. A. van Kalveen 2.9
4. Het huidige'schip' van de Ned. Herv. kerk te Bathmen,
door Drs. Zeno KoIks 61
5. De werkliedenvereniging 'Help U zelven' en de opkomst van de
arbeidersbeweging in Deventer,
door J. A. van Kampen 70
6. Lijst van publikaties over Overijssel 1976,
door J. C. H. de Groot 101
7. Jaarverslag van de vereniging 1976 116
8. Uitgaven van de vereniging voorzover nog verkrijgbaar 120
3

VEREENIGING TOT BEOEFENING VAN OVERIjSSELSCH REGT
EN GESCHIEDENIS
Erelid:
Dr. C. C. W .J. Hijszeler, Enschede
Bestuur:
Dr. A. C. F. Koch te Deventer, voorzitter en bibliothecaris
Mr. A. N. baron De Vos van Steenwijk te Dooruierth, vice-voorz.
]. C. H. de Groot te Zwolle, secretaris
B. Dubbe te Deventer, penningmeester
Drs. F. C. Berkenvelder te Hattem
Mr. E. D. Eiiken te Zwolle
Dr. C. N. Fehrmana te Kampen
R. van Beek te Zwolle
Drs. A. L. Hulshoi] te Enschede
D. Jordaan]. G. Hzn. te Haaksbergen
(De cijfers achter de namen zijn de jaren van aftreden)
Secretariaat: ]. C. H. de Groot, Beukenallee 39, Zwolle.
De sect etaris is belast met de correspondentie. Tevens kunnen zich bij hem nieuwe
leden opgeven.
Financiën: B. Dubbe, Tesschenmacheisuaat 56, Deventer.
De contributie kan voldaan worden door overmaking op de Amsterdam-Rotterdam
Bank N. V. te Deventer. Het postgironummer van de bank is 803848.
Bibliotheek: Dr. A. C. F. Koch.
Correspondentie-adres: Stads- of Athenaeumbibliotheek, postbus 351 te Deventer.
(1979)
(1977)
(1977)
(1979)
(1978)
(1978)
(1979)
(1979)
(1978)
(1980)
Redactiecommissie: Dr. A. C. F. Koch (voorzitter), drs. F. C. Berkenvelder [secretaris},
Mr. E. D. Eijken, ]. C. H. de Groot.
Bijdragen voor het tijdschrift moeten de redactie vóór 1 maart worden toegezonden.
4

HANDELSBETREKKINGEN TUSSEN KAMPEN EN DE DRENTSE
ADEL IN HET EERSTE KWART VAN DE 14e EEUW.
door Ds J. W. SCHAAP
Vlan de stad Kampen is alom bekend, dat haar opkomst en bloei te
danken was aan de handel. Dat deze handel in de economische toptijd van
deze stad een overzeese was, is al evenzeer bekend. De vaart op Bergen
en de "Ommelandsvaart" {om Skagen) op met name Schonen waren de
grote stimulantia voor Kampen's welvaart en groei. Zulks zelfs in d-ie
mate, dat in de 14e eeuw de stad het belangrijkste handels- en scheepvaartcentrum
van de noordelijke Nederlanden is geweest, belangrijker
dan het oudere Delventer en het jongere(?) Zwolle. Maar we mogen aannemen,
dat een dergelijke omvangrijke overzeesehandel niet de aanvangsf.ase
is geweest. De aanzet was namelijk oorspronkelijk ongetwijfeld veel
beperkter. We zullen voor een vroegere situatie moeten denken aan een
betrokkenheid op een veel kleinere geografische radius: het dichtbij liggende
achterland (onze oostelijke provinoies en Westfalen voor het handeleverkeer
te land, en het Rijnland 'Voor het verkeer te water), en de
streken rond de Zuiderzee, die met de aanvankelijk kleine schepen bereikbaar
waren. Met de oplossing van technische problernen bij Ihet bouwen
van grotere schepen van het karveeltype nam de actieradius van de
Kampense handel toe. Er ontstond zeevaart op Vlaarrderen en Frankrijk
(wijn, zout, laken) en de reeds gememoreerde vaart naar de Oostzee
(traan, hout, graan, huiden en bont, haring, ertsen etc.). MaaraI nam
de actieradius en daarmee ook de omvang van de handel en de zeevaart
toe, het zou onaannemelijk zijn, dat daarmee en daardoor de conneeties
met het oude achterland verloren gingen. We zullen ons moeten voorstellen,
dat er hoogstens een andere verhouding is 'gegroeid tussen de beide
onderdelen van Kampen's economische basis. De handel naar verre
streken nam toe en werd relatief groter, terwijl tegelijkertijd de handelsverbindingen
met het landelij-ke achterland bleven bestaan. De laatste
kunnen in absolute zin nog 'kwantitatief zijn toegenomen, doch leverden
verhoudingsgewijs een kleiner aandeel jin de economie 'Vande stad.
Van de handel van Kampen met het nabijliggende rurale achterland
is heel weinig bekend, en literatuur daarover is er vrijwel niet. Doch het
blijkt aantoonbaar, dat er handel was met het gewest Drente, Vooruitlopend
opde conclusies van het onderhavige verhaal kan worden gesteld,
dat het in Drente de adel was, diedeze han del op Kampen in 'handen had.
Zelfs zou de vraag, of de handel met en via Kampen heeft bijgedragen tot
5

de economische expansie en getalsmatige toeneming van de Drentse adel,
misschien bevestigend moeten worden beantwoord, Want merkwaardigerwijs
'vond de ruimtelijke uitbreiding van de stad Kampen na 1330 ongeveer
gelijktijdig plaats met de toeneming van het aantal naar voren tredende
adellijke Drentse geslachten. In Drente manifesteerden zich namelijk in
het eerste kwart van de 14e eeuw de geslachten Clenoke, Van Coevorden
(met de afsplitsingen Van Ansen en Van Echten), Van Eelde, Van den
Gore alias de VooSvan Steenwijk, Van Norch, Van Peize, Van Ruinen
(met de Drentse afsplitsingen Geuzinge en Lansinge), en tenslotte Schultinge
(de geslachten Van Groningen en Van der Eze laten we buiten beschouwing,
omdat hun woongebieden irrdie tijden Iosgemaakt waren of
nog werden van Drente). Maar in de periode 1325-1400 blijken daar de
geslachten Ter Borch, Van den Clooster, Van Dilgt 'genaamd Hundeborg.
Dusewolt, Ter Hansouwe, Mensinge alias Van Haren, Knasse, de Mepsehe,
en kort daarna ook Ovinge te zijn bijgekomen 1).
In het nu-volgende bepalen we ons evenwel bij ldie Drentse adellijke
geslachten, die in het eerste kwart van de 14e eeuwvoorkwamen. De aanleiding
daartoe is, dat we van hen in die tijd een reeks telgen kennen,
wier optreden toevalligerwijs samenvalt met de aanwezigheid van de acten
die in de jaren 1313-1354 'Voor de Schepenen van Kampen wetden opgemaakt
en die zijn opgetekend in de zgn. "Oudste Foliant" van het
gemeente-archief van Kampen 2). Bij herhaling komen in deze acten
Drentse edelen voor, met name in de jaren 1318-1327. Vanaf het voorjaar
van 1327 ontbreken ze echter weer geheel. Dit laatste betekent niet, dat
deze edelen uit Drente plotseling waren opgegaan in het niets, en evenmin
dat ze hun banden met Kampen hadden verbroken, doch het was te
wijten aan het feit dat de stadskanselarij in het voorjaar van 1327 eerst
grotendeels, en spoedig geheel, was overgenomen door een nieuwe schrijver
(.Hand B"), die de acten van schuidbekentenis, borgstelling en leis-
-ting achterwege liet 3), - en deze laatste waren nu juist de aoten waarin
de uit Drente afkomstige edellieden voorkwamen. Voor ons betoog zijn
we derhalve gebonden aan een zeer beknopte documentatieperiode. Maar
wat we in die ternauwernood negen jaren eonstateren en kunnen concluderen,
zal zich hebben afgespeeld gedurende een veel langere tijdsruimte,
en wel tenminste tijdens de gehele 14e eeuw (wellicht nog langer}.
Na zo in grote lijnen de bron van onze feitelijke kennis en de daarbij
1) Zie A. N, baron de Vos van Steenwijk, Het geslacht de Vos van Steenwijk in he;
lieht van de geschiedenis van de Drentse adel, blz. 96-139 (tabellen, samengesteld uit
verschillende verschenen en nog te verschijnen artikelen over de oude Drentse adel in
De Nederlandsche Leeuw),
2) J. A. Kessmann-Putto, Kamper schepenacten 1316-1354; Zwolle 1955 (hierna seciteerd
als: Kamper sehepenacten).
3) Kamper schepenacten, p. 27, 31-32.
6

etrokkenen te hebben aangeduid, zullen we ons nu medias in res storten.
Want het verschijnen van de Drentse edelen juist in de acten van schuldbekentenissen
en Ieisting geeft meteen een aanduiding van de aard der
betrekkingen tussen deze edelen en destad Kampen. Het blijkt namelijk,
dat de acten steeds te maken hebben met handelstransacties; daarbij
werden bergen ,gesteld, moest zekerheid worden gegeven over betaling of
levering van goederen, of werden betalingstermijnen vastgesteld. Meestal
ging het om schuldbekentenissen met vermelding van de betrokken geldbedragen,
en verscheldene malen ook om garantstellingen voor de levering
van agrarische producten 4). Bij de garantstellingen ging het bepaald
niet om kleine hoeveelheden; zo stelden 4 oktober 1319 Otto van Norch,
Pelgrim (van Putten), Hessel van Catreep, Hendrik van Putten en diens
zoon Helprich, alsook Ernst van Dorreheyde zich garant voor de levering
van 454 Y2 schepels goed winterkoren door Ernst Ernstzoon aan Hessel
Keye en Jacob Curtinc 5), - en Johan Ceuzinge kocht 25 juli 1319 zes
vaten boter van Johan van Wilsurn 6).
Bij deze en alle andere transacties kunnen we een aantal interessante
sociale en economische aspecten eonstateren. Zo ontbreken de toch lang
niet altijd onaanzienlijke eigenerfden uit Drentegeheel en al. Waren zij
er in die tijd niet? Ongetwijfeld wèl. En al even ongetwijfeld hebben ook
zij hun producten en overschotten verhandeld, Doch hem handeishorizon
moet beperkter zijn geweest, zodat zij voor hun handelsactiviteiten niet
in Kampen kwamen. Mogelijk waren zij deels meer op de stad Groningen
4) Mr. A. N. baron de Vos van Steenwijk interpreteert in zijn geciteerde boek een deel
van deze en dergelijke acten anders, Er was, zo zegt hij, gedurende die tijd oorlog in
Drente; de Van Noreh's en Van den Gore's en consorten moesten door de troebelen
hun land en bezit verlaten en hun toevlucht zoeken binnen Kampen, waar ze enige
jaren zich in leven hielden met kredieten die ze in Kampen opnamen (Het geslacht
dVvS, blz. 150-153). Het is echter ondenkbaar, dat men in handelskringen - die ook
toen al hard waren, en de geldgevers behoorden tot die kringen - aan een stel gesjochte
lieden krediet zou hebhen gegeven met geen ander onderpand dan hun belofte tot
terugbetaling of hun adellijke titels. Doorslaggevend is (nog afgezien van het feit dat
een deel van de acten ondubbelzinnig betrekking had op acieve graanhandel): de meeste
door de Drentse edelen opgenomen kredieten hadden een zeer korte looptijd, vaak van
slechts enkele maanden (een vorm die typerend is voor handelskrediet); aangezien ze
zich persóónlijk - en niet hun bezittingen - blijkens de letterlijke tekst ter gijzeling
stelden bij niet-nakoming van de aflossing, zouden ze hij een vero~derstelde doch door
niets aannemelijk gemaakte jarenlange ballingschap ('Verschillende jaren heeft de
Norchse partij huiten Drente vertoefd', blz. 152) continu gevangen hebhen gezeten en
onherroepelijk bankroet zijn gegaan. De Drentse oorlog zal wel moeilijkheden hebhen
gebracht, doch kan niet zo totaal zijn geweest, dat het leven er geheel door was ontwricht.
5) Karnper schepenacten, nr. 71 (ook Oorkondenboek voor Groningen en Drente, I,
nr. 263).
6) Kamper schepenacten, nr. 69.
7

georiënteerd (voor zo ver ZIJ In noordelijk Drente woonden); mogelijk
maakten zij meer gebruik van regionale jaarmarkten, mogelijk ook traden
de wèl in Kampen opererende Drentse edelen - zonder dat we dit feitelijk
kunnen aantonen - op als hun commissionairs.
Een ander interessant facet is, dat van de dertien adellijke families die
we in het voorgaande signaleerden als voorkomende in Drente in het
eerste kwart van de 14e eeuw, er slechts een beperkt aantal door zakelijke
conneeties met Kampen was verbonden. Dit concretiserend constateren
we namelijk het volgende: in talrijke gevallen ging het om telgen
van de geslachten Van Noreh, Van den Gore (de Vos van Steenwijk) en
Clenoke en, aan het eind van de besproken periode (in 1326 en 1327),
ook van het geslacht Lansinge. In enkele gevallen betrof het de geslachten
Van Ansen en Ceuzinge, en slechts éénmaal een Van Echten. Opvailend
is, dat machtige geslachten als de burggraven van Coevorden en de heren
van Ruinen totaal ontbraken, terwijlook de geslachten Van Eelde, Van
Peize, Polman en Schultinge geen enkele acte de présence gaven, Voor de
geslachten Van Eelde, Van Peize, Polman en Schultluge is dit ontbreken
van conneeties met Kampen overigens niet verwonderlijk, want uit hun
geschiedenis blijkt, dat, voorzover ze interesses hadden buiten hun onmiddellijke
regio, hun belangen verbonden waren met noordelijk Drente en
veelall met de stad Groningen (Van Eelde, Polman, Schultinge) of met
Twente (Van Peize: Almelo). Op het ontbreken van de Van Ruinen's en
Van Coevorden's komen we nog terug.
Maar nu degenen van wie wèl zakelijke relaties bekend zijn. We zullen
niet allen in extenso naar voren halen, doch van één hunner, Otto van
Norch, alle vermeldingen op een rij zetten. Daar kunnen dan allerlei
conclusies aan worden vastgeknoopt, zodat we de andere handeldrijvende
Drentse edelen veel beknopter kunnen signaleren, In een overigens doue
opsomming vaIt over Otto van Norch (die steeds samen met anderen compareerde,
voornamelijk adellijke Drenten) het volgende mee te delen:
29 augustus 1318 een garantieverklaring voor een bedrag van bijna l O
mark; 4 'Oktober 1319 borgstelling bij levering van winterkoren; 28 december
1324 een betaling van 90 mark als aandeel in de bruidsschat Vaal
de zoon van Rolof van Echten (dit valt buiten het kader van dit opstel);
16 januari 1325 een schuldbekentenis ten gunste van Pelgrim vart Putten
voor een bedrag van 90 mark; 16 april 1325 een zekerheidsstelling voor
een betaling; 4 juli 1325 een verklaring van vrijwaring bij een korenleverantie;
11 november 1325 een borgstelling, weer bij een korenleverantie.
voor 'bijna 21 mark; 17 november 1325 schuldbekentenissen ten bedrage
van 4 pond groet en 7 Y2 s., van bijna 9 pond en van 5 pond; 21 februari
1326 een schuldbekentenis groot 24 mark brabants; 9 maart 1326 een
schuidbekentenis voor een bedrag van 100 pond klein; 20 april 132(;
een zekerheidsstelling voor de betaling van 100 schepel graan; 22 de-
8

cember 1326 een schuldbekentenis voor 30 mark; 5 februari 1327 borg
stelling voor Geert Clencke; en 28 februari 1327 tenslotte een schuldbekentenis
7).
Uit de formulering van de betreffende schepenacten valt te constateren,
dat Otto van Norch bij deze zestien vermeldingen negen keer voorkomt
samen met Coenraad van den Gore (een familielid 8), acht keer met
Geert Oleneke, drie keer met diens broer Johan Clencke, twee 'keer met
Arnold Lansinge, en één keer met Cyse Ceuzinge, Bertold van Ansen,
Volker (van Echten), Rolof van Norch Hendrikszoon (een neef?) en
Wieher van Norch (een broer van Otto, en kanunnik te Steenwijk).
Verrneldenswaardig is voorts, dat OUa van Norch - evenals de andere
genoemden - persoonlijk aanwezig was bij het opmaken van de betreffende
acten. Deze acten vermelden namelijk veelal: "coram scabinis" (in tegenwoordigheid
van de schepenen) of "in manus scabinorum" (in handen
van de schepenen). En gezien de vele vermeldingen van Otto van Norch
is deze dus dikwijls in Kampen geweest. Ja, hij moet daar zelfs gedurende
langere perieden verblijf hebhen gehouden. Het is, met het oog op de
moeilijke reismogelijkheid van noordelijk Drente naar Kampen en de
toestand van de wegen in die tijd, immers ondenkbaar dat OUo bij kort
op elkaar volgende data van aanwezigheid in de stad (28 december 1324 en
16 januari 1325, 11 november en 17 november 1325, 21 februari en 9
maart 1326, 5 februari en 28 februari 1327) als een bliksemschicht te
paard of met karrevrachten graan tussen Norg en Kampen heen en weer
is geflitst. En ook al zwijgen na het voorjaar van 1327 de schepenacten,
er zal nadien toch geen einde zijngekomen aan deze handelsconnectie
(men herinnere zich "Hand B" I). Want Otto leefde in elk geval nog in
1335 9 ). Het zal dan ook niet te boud zijn, als we aannemen dat Otto
van NOTch en consorten wel een groot deel van hun volwassen leven in
Kampen hebben doorgebracht,
Maar inmiddels komt er wel een vraag bii ons opdoemen, en wel:
waarom is het juist Kámpen geweest dat voor Otto van Norch zo'n grote
rol speelde bij zijn handelsactiviteiten? Want 'Ofschoon voor verschillenden
zijner Drentse adellijke collega's Kampen niet of nauwelijks verder verwijderd
was dan welk handelscentram van die tijd ook, voor Otto van
Norch gold in elk geval, dat, vergeleken met Kampen, de stad Groningen
als

archivalia van Groningen zwijgen hierover), dan zou dit als eonsequentie
hebben, dat hij nauwelijks nog thuis was en vrijwel geen tijd meer gehad
zou hebben voor het beheer van zijn goederen. En juist dit laatste was
voor de landadel, en ongetwijfeld ook voor Otto van NOTch, een belangrijke
aangelegenheid. Zijn relaties met Kampen lieten Otto de tij-d voor zulk
een beheer. Want als we nog eens al de zestien bekende data van zijn
verblijf in Kampen overzien, dan valt op, dat ze vrijwel alle in deagrarisch
st.ille maanden vielen, namelijk respectlevelijk in oktober, december, januari,
april, november (twee maaI), februari, maart, april, december,
feb-ruari (twee maal). Slechts twee verblijfsdata vielen in de zomer (29
augustus, toch na de oogst, en 4 juli; dit zullen derhalve korte reizen zijn
geweest). Voorts vielen ook de in de schepenacten vermelde betalingstermijnen
in het algemeen in de rustige perioden, b.v. 17 september (Sint
Lambertus), 1 november (Allerheiligen), 11 november (Sint Maarten in
de winter), 1 januari (besnijdenis des Heren). Slechts eenmaal wordt de,
toch nog vrij vroege, datum 1 mei (Sint Walburg) genoemd.
In elk gevad is via dit alles duidelijk, dat hoofdzakelijk Kampen, althans
in de onderhavige periode, de korenafvoer uit het Drentse achterland
verzorgde, en niet Groningea. We kunnen vermoeden, dat dit za'! hebhen
samengehangen met de bestemming van de Drentse handelsproducten.
Het graafschap Holland, dat een aanzienlijke zuivelproductie had, had
door zijn bodemgesteldheid een voortdurend graantekort. Daardoor had
het behoefte aan het kerensurplus van andere gewesten nf landen. Èr
werd dan ook graan geïmporteerd uit de Oostzeegebieden, en - zo blijkt
uit onze overwegingen en eonstateringen - duidelijk ook uit Drente. Dit
laatste contingent zal weliswaar relatief klein zijn geweest, doch voor de
Drentse economie wel belangrijk. En zodra het niet meer alleen ging om
handelsverkeer over land, was Kampen boven Groningen begunstigd als
uitvoerhaven voor transport over de Zuiderzee. Ook zou men hierin een
aanduiding kunnen zien voor de vroegste fase van de opkomst van Kampen:
vóór het ontstaan van de overzeese handel zal er een periode zijn
geweest van gewestelijke en régionale negotie, mutatis mutandis te vergelijken
met de aanzet en opkomst van de Groninger kustvaart in de 1ge
eeuw, die voortgekomen is uit de regionale binnenscheepvaart.
We hebhen ons met Otto van Noroh zo uitvoerig beziggehouden, omdat
hij het vaakst vermeld wordt en daardoor exemplarisch kan worden geacht
voor de besproken periede. De vermeldingen van de andere Drentse
edelingen versterken het relaas, zonder er fundamentele nieuwigheden
aan toe te voegen.
Zo verschijnt Coenraad van den Gore (of Utengore; oudste voorvader
in de stamreeks van het geslacht De Vüs van Steenwijk) twaalf keer in
soortgelijke situaties in de Kamper schepenacten gedurende de jaren
10

1318-1327 (steeds in een relatie, waarbij ook Otto van Norch betrokken
was) 10). Arnold Lansinge kwam pas in het laatst van de besproken periode
naar voren: 20 april 1326 stelden hij en Otto van Norch zekerheid
voor de betaling van 100 schepels graan en 8 mei d.a.v. voor een schuld
van 51 pond en 10 gr.; 13 november en 22 december 1326 verklaarde
hij een vordering te hebben van 40 mark brabants en een sehuld van
30 mark, en 6 maart 1327 hied hij 7 pond groot schuldig 11). Ook Geert
Clenoke (ten dele met zijn broer Johan en één .keer met zijn broer Rodolf)
komt in soortgelijke situaties voor in de jaren 1325-1327, vrijwel steeds
samen met Otto van Norch en Coenraad van den Gore 12). Johan Geuzinge,
zoon van Laurens heer van Ruinen, kocht 25 juli 1319 zes vaten
boter en verklaarde 15 november 1323 27 Y2 pond klein schuldig te zijn
aan Nicolaus van Wilsum 13). De gebroeiers Cyse en Bertold van Ansen
verklaarden 2 februari 1326 in de schuld te staan bij Christiaan van
Wilsum voor bijna 6 pond groot; van hen was Bertold 28 februari 1327
borg voor Otto van Norch; en Cyse met zijn vrouwen (minderjarige)
kinderen droegen 15 februari 1327 zes akkers te Rouveen over aan de
bagijnen te Kampen (maar dit laatste feit, hoewel het de relaties met
Kampen bevestigt, behoort niet tot de nu besproken harrdelsgebeurtenissen)
14). Kortom: vrijwel steeds was er bij de vermeldingen van deze
Drentse edelen sprake van zakelijke activiteiten op agrarisch gebied die
zich afspeelden te Kampen.
Nu rest nog het in het voorgaande terloops aangeroerde vraagstuk, dat
van de Drentse adel de geslachten Van Norch, Van den Gore en Clencke
in het eerste kwart van de 14e eeuw duidelijk intensieve bandelsbetrekkingen
met Kampen hebben onderhouden, doch dat daarbij de machtige
burggraven van Coevorden en de heren van Ruinen ontbraken. Zelfs de
uit deze beide laatste geslachten afgesplitste jongere nevenstaken - bij
Van Ruinen: Geuzinge en Lansinge; bij Van Coevorden: Van Ansen en
Van Echten - worden weinig frekwent of zelfs zeer zelden in zulk een
relatie met Kampen genoemd.
De enige plausibele verklaring voor dit verschijnsel is - en hier stuiten
we op een interessant cultuurhistorisch fenomeen -, dat slechts de minder
aanzienlijke edelen zich met de handel in agrarische producten bezighielden.
En dit deden ze niet alleen voor eigen 'koopwaar, doch ook als
cornmissionairs voor meer aanzienlijke eonfraters. Want natuurlijk hadden
ook de grotere heren handelswaar aan te bieden uit hun productie.
Het wu ondenkbaar zijn, dat de edelen met meer bezittingen en dus
10) Kamper schepenacten, ms, 36, 199, 226,232, 234,235,236, 250,256, 277, 282, 286.
11) Kamper schepenacten, nrs. 258, 259, 273, 277, 288.
12) Kamper schepenacten, nrs. 199, 226, 232, 234, 235, 236, 256, 274 (?), 277, 282.
13) Kamper schepenacten, nr s, 69, 160.
14) Kamper schepenacten, nrs. 246, 286, 300.
11

grotere overschotten hun producten zelf volledig opaten of slechts op
locale markten afzetten. Nee, deze producten kunnen eigenlijk alleen
door de als minder aanzienlijk geachte edelen namens en voor rekening
van de machtiger heren verhandeld zijn. Als we hiervan uitgaan, wordt
ineens een genealogische puzzel opgelost, namelijk hoe de in het voorgaande
vaak genoemde Otto van Norch aan zijn vrouw, Ida van Ruinen,
is gekomen. Noordelijk en zuidelijk Drente waren gebieden met een
gescheiden leverr (zelfs in bestuurlijk opzicht, want het drostambt van
Drente was een tijdlang in twee delen gescheiden), met slechts enkele
"bruggen". Op zichzelf lag het dan ook niet voor de hand, dat een Otto
van Norch huwde met een Ida van Ruinen. Doch heel begrijpelijk wordt
dit huwelijk, zodra we Otto vaak naar Kampen zien reizen en hem daardoor,
wellicht al vóór zijn huwelijk maar ongetwijfeld daarna, op het slot
Oldenhave kunnen verwachten om zakelijke regelingen te treffen met de
Ruinense heer. We zouden op grond hiervan zelfs kunnen wagen de
stelling te poneren, dat in het algemeen een huwelijk van twee geografisch
afstandelijke adellijke partners de aanduiding vormt van een 'Oude handelsroute
(b.v. erfdochter van de prefecten van Groningen uit het geslacht Van
Bierum of Wierum - Codfried van Sepperothe uit Westfalen; erfdochter
van de prefecten van Groningen Ida van Selwerd - Hendrik van Coevorden;
erfdochters uit diverse geslachten die in de famille De Vos van
Steenwijk zijn ingehuwd). Behalve agrarische handel werd ook nog
"mensenhandel" bedreven!
De machtigen onder de Drentse edellieden stonden in hun stijl van het
zich niet persoonlijk met de handel afgeven niet alléén: ook in de naaste
omgeving van Kampen ontmoeten we nooit de heren van Zalk en Veecaten
(de Van Buckhorsten) of de heren van Putten in de rol van handelaars
(bij de Van Putten's waten het steeds slechts de jongere teigen dieenige
activiteiten op handelsgebied ontwikkelen). Uiteraard dreven ook zij
handel, maar ze deden dit evenmin als de machtigste Drenten persoonlijk.
Zij zullen eveneens hun zaakwaarnemers hebben gehad. Zo is hierdoor
verklaarbaar, dat aan het eind van de 14e eeuw Reinold de Vos van
Steenwijk, een kleinzoon van de in het voorgaande genoemde Coenraad
van den Gore, in conneetie kwam met de zeer machtige heren van Putten.
Hij zal geen "page" of zoiets zijn geweest, zoals vroegere auteurs ons
wel eens willen doen geloven. Hij ,kwam als handelsagent. Toen hij en
een dochter des huizes, Aleid van Putten, elkaar met welgevallen 'bezagen,
was voor vader Van Putten een eventueel huwelijk met een "koopman"
niet acceptabel, zodat, toen Remold en Aleid de huwelijksgeneugten
smaakten zonder een officieel huwelijk, met alle gevolgen van dien, Aleid
door haar vader werd onterfd 15). Een romantische geschiedenis, maar
15) Verslagen en Mededelingen van de Vereeniging tot beoefening van Overijsselsch
12

met een harde eoonomische achtergrond!
Dit zich niet-bemoeien in persoon met de handel door de machtigste
heren was ook grotendeels van toepassing op de jongere nevenstaken.
Hier zal de reden moeten worden gezocht, waarom de Van Ansen's, de
Van Echten's. de Geuzlnge's en de Lansinge's zo weinig in de Kamper
schepenacten voorkomen. We kunnen daarom in de Drentse adel stratigrafisch
twee sociale lagen onderscheiden: de machtigste heren als bovenlaag,
en een met de machtigsten door bloedverwantschap rechtstreeks
verbonden onderlaag. Deze onderscheiding was dan ook geen scheiding,
want schildboortig waren ze àllen, en ook huwelijken werden over en weer
gesloten: de grenzen waren vloeiend.
Maar met de laatste opmerkingen hebben we de grenzen van dit verhaal
aloverschreden: het gaat hier niet om een beschouwing over de
oude Drentse adel, doch om hun relaties tot de stad Kampen.
Wel wordt nu begrijpelijk, dat een eeuw later dan de besproken tijd
een oorspronkelijk puur Drents geslacht a,ls Figge op grond van de economische
betrekkingen tussen Kampen en 'het Drentse achterland uit de
Ruinense regio naar Kampen migreerde en aan deze stad corypheeën als
Albert en Steven Pigge schonk 16).
Endaarmee sluiten we dit korte relaas af, dat merkwaardigerwijs viel
af te leiden uit vermeldingen in de Kamper schepenacten gedurende een
tijdsverloop van nog geen negen jaren. Misschien zou er een parallel
verhaal te schrijven zijn over de betrekkingen tussen Kampen en andere
gewesten dan Drente, Om slechts aanduidenderwijs iets te noemen: het
is opvallend, dat een Gelders-Achterhoeks adellijk geslacht Van Roderlof
Ruurlo zich in Kampen vestigde. Wellicht gebeurde dit als gevolg van de
handelsroute via de Ijssel. Maar dit is een ander verhaal, dat wij ter
boekstaving graag overlaten aan anderen.
regt en geschiedenis, 82e stuk, 1967, p. 36, 78 (De conflicten tussen de stad Kampen
en de Gelderse heren van Putten).
16) Idem, 91e stuk, 1976; artikelover het geslacht Pigge.
Er zijn parallellen tussen Drente en de stad Hasselt (Mulert uit het Vollenhoofse, dat
oudtijds tot Drente behoorde, en Oving uit de omgeving van Ruinen).
13