Kampen van Rooms-Katholiek tot Calvinistisch - Historisch Centrum ...

KAMPEN VAN ROOMS-KATHOLIEK
TOT CALVINISTISCH
VAN ONGEVEER 1530 TOT ONGEVEER 1580
DOOR
s. ELTE.
INLEIDING.
Dr. J. de Hullu gaf in zijn Bescheiden betreffende de Hervorming
in Ooerijssel+], na een brede inleiding over het middeleeuwse
Deventer, de geschiedenis van de opkomst der Hervorming
in die stad, waarin speciaal de Doperse tijd (1522-
1546) behandeld werd. In zijn Bijdrage tot de geschiedenis der
Hervorming te Deventer behandelde hij achtereenvolgens de
tijdperken 1550-1566 2 ) en 1567-15753). Voor Zwolle beschreef
ik zelf de Godsdienstige conflicten in het tijdperk van
1530 tot 1580 in deze Verslagen en mededelingen (1936); het
bronnenmateriaal werd uitgegeven in de Bijdragen en mededelingen
van het Historisch Genootschap te Utrecht in 1937.
Hier volgt nu een overzicht van wat in Kampen in het zelfde
tijdvak zich heeft afgespeeld.
Kampen wijkt wel merkwaardig af van Deventer en Zwolle
wat zijn geestelijke ontwikkeling betreft. De laatstgenoemde
steden zijn in de latere middeleeuwen beroemd geworden door
de merkwaardige geestelijke renaissance die gekarakteriseerd
is door het begrip MODERNE DEVOTIE, met figuren als Geert
1) Uitgave onzer Vereniging (1899).
2) Archse] Aal·tsbisdom Utl·echt, 43e deel (1917), blz. 257-338.
3) Neâerl. archse] voor kerlcçeschieâens« N.S. XXX (1938), blz. 167 .
--241.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

62
Grote, Floris Radewijnsz; in de stichting/van het Meester
Geertshuis en de Broederschap des Gemenen Levens, voor Deventer;
met de kloosters Windesheim en Agnietenberg (Berqklooster
) bij Zwolle, met de bloei hier van de stadsschoolonder
de leidinq van Johannes Cele en de fraterhuizen die daaraan
annex waren; met figuren als Thomas à Kempis,' Wessel
Gansfort en anderen. In Kampen, toch zo dicht bij Zwolle qe-.
legen, bemerken wij niets daarvan. Kampen is vooral handelsstad,
Hansestad; misschien was het te materialistisch geïnjecteerd
om zich met deze geestelijke stromingen bezig te houden.
Toch is de stad wel een belangrijk centrum. Over Kampen in
zijn bloeitijd als handelscentrum schreef Dr. E. Rijpma zijn
proefschrift. Ook een vorige archivaris van de stad, Mr. Nanninga
Llitterdijk, heeft veel wetenswaardigs uit de archieven
. geput en uitgegeven.
Natuurlijk is het in de middeleeuwen niet zo" dat er in een
stad geen geestelijk leven was. De kerk zorgde daar wel voor.
Er zijn behalve de twee hoofdkerken, de Nicelaas- of Boven-
'kerk en de O. 1. Vi-Kerk of Buitenkerk. natuurlijk ook kloosters,
voor mannen zowel als voor vrouwen. Er is. in Kampen
ook een latijnse school, die de elementaire wetenschap geeft .'
die nodig is .voor aanstaande' geestelijken en studenten, Het .,__.;'.

diverse oude registers uit het archief van Kampen; de welwillende
medewerking van de heer Don, de archivaris, zij hier
expresselijk gememoreerd; wijlen mej. Wekker blijft in deze
in dankbare herinnering.
Het spreekt vanzelf, dat in de eeuwen die aan het hier behandelde
tijdperk vooraf gaan, er wel het een en ander is opgetekend,
wat in godsdienstig opzicht waard is om onthouden
. te worden. Zo kwam in 1481 een Johan van Poyerlo of van
Herenthals met valse aflaatbullen in Kampen, volgens welke hij
het recht. zou hebben, aflaten te verstrekken. Hij schonk deze
aflaten aan kerken en kloosters .- natuurlijk tegen betaling .en
verkocht ook hout, dat naar zijn zeggen van het Heilig
Kruis afkomstig was. Het bedrog kwam uit en nog in hetzelfde
jaar werd hij met het zwaard onthoofd 5).
Dat zulk vroom bedrog. wel meer voorkwam en' ook door
velen wel als zodanig werd erkend, lezen we in een der Col-
..loquia van Erasmus 6); hij vertelt daarin, dat als men al het
hout, dat zogenaamd van het kruis afkomstig is en in kerken
en kloosters als reliquieën bewaard wordt, bijeen voegde, men
wel een schip daarmee zou kunnen laden.
In 1489 werd blijkens het "Oorvedeboek" een zekere Hen-
','" ':"". dek Hermansz ten Broeckhuus opgehangen, die bekende, dat
.,hij een sleutel had gemaakt voor de monnik Hoesden. waarmee
deze monnik omstreeks 1000 gulden van het klooster Sibkelo
had gestolen. 'Hendrick had daarvoor natuurlijk een beloning
gekregen ook voor de hulp en de goede raad die hij .aan Hoesden
had gegeven. Wel acht of tien keer bestal deze monnik
63
het klooster. En Henrick zelf had van de kelner van Sibkelo
70 R. gulden gestolen, die deze ontvangen had van verkochte
schapen 7).
5) Zie hierover uitvoerig: Valsche aflaattnülen, 1481 in de Bijdragmt
tot de geschiedenis van Ove"ijssel VII, 185-199.
6) De Bedevaart; zie Zamenspraken van Desiderius Bras-mais, vertaald
door Mr. ,B, H. Lulofs, Groningen, 1840; blz. 203.
7) Afgedrukt in Bijdrag,en tot de Gesch. van Overijssel IV (1878),
,j blz .. 361.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

64
BEGINJAREN VAN DE REFORMATIE.
Bij het overzien van de jaren tussen ongeveer 1525 en 1580
valt ook in Kampen op. dat we hier drie perioden kunnen onderscheiden.
De eerste is van 1525 tot ongeveer 1540. waarin
eerst de Lutherse meningen en daarna de wederdoperij de gemoederen
in beroering br.engen. Daarna tot ongeveer 15.60 is
het aan de oppervlakte tamelijk rustig; men merkt zo uiterlijk.
niet veel van reformatorische stromingen. Vervolgens tot 1580.
het jaar waarin het Calvinisme in de stad triomfeert. is de geschiedenis
vervuld van de beroeringen. die we .overal in het
land vinden.
Voor een Hansestad als Kampen. die door haar handel en
scheepvaart in geregeld· contad met de Oostzeestreken en
Duitsland stond. waar de kooplieden niet alleen hun handelsbetrekkingen
hadden, maar er ook zelf heengingen. moet de invloed
van wat in Duitsland gebeurde. te bemerken zijn geweest.
Al het rumoer waarvan de geschiedenis der Reformarie vol is.
de strijd van Luther tegen de .Rooms-Katholieke theoloqie, tegen
de aflaat; de rijksdag van Worms. de boerenoorlog. het
moet alles reeds spoedig in Kampen bekend zijn geweest. Toch
is het niet voor 1525. dat we in de archivalla er iets van bemerken.
Misschien ook daardoor zo laat. omdat Kampen sinds ..-,
1520 in oorlog was met Zwolle 8). een oorlog. die tot 1528
heeft geduurd. waarin de bisschep van Utrecht en de hertog
van. Gelre (de hardnekkige tegenstander van de Bourgondiërs
en dus ook van Karel V). betrokken werden en die tenslotte
er mee eindigde. dat Overijssel. en ook Kampen dus. niet meer
onder het gezag van de bisschep van Utrecht bleven. maar
onderdanen werden van de keizer zelf.
In 1525 vinden we de eerste bemoeienis van het stadsbestuur
met de uitingen van de Reformatie ... Op dach Thome apostoli
8) Zie Mr. J. W. Mulder. Zwol8che kToniek van 1520-1526, uitgave
onzer Vereeniging. (1898) en Nagge, Hi8to1'ie van Overij88el, I. 413 en
vlgg.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

65
(21 Dec.) gebieden Schepenen en Raad alle burgers en inwoners
voor Kerstmis a.s. alle Lutherse boeken. die Luther zelf
of iemand anders van die dwalingen gemaakt hebben. in handen
van Burgemeesteren te brengen. Wie daarna zulke boeken:
heeft. aan hem zelf of aan iemand anders behorende. krijgt een
boete van 80 pond 9) .
Reeds. op Zondag de 3e December 1525verschijnt er een
grote publicatie van Schepenen en Raad met hetzelfde doel.
Hierin worden de boeken genoemd door Maarten Luther zelf
geschreven of door enige van zijn discipelen of navolgers. o.a.
Die duytsche theoloqie: Het nije testament, nijes gedruckt mitter
gloesen; eveneens het pater noster mitter gloesen. Want.
zegt het bevelschrift. de beide gloesen zijn vals. evenals alle
andere dergelijke boeken in duutse en in latijn, die door de stoel
van Rome verboden en gecondemneert Zijn: Nu is de boete
gesteld op 25 goudgulden. Niemand mag zulke boeken in de
stad brengen op dezelfde boete. Ook mag men "gienerleije dergelijcke
o££te andere vreemde materien hiir in de stad prenten -
of doen prenten. dan bij expresselijcke consent van Burgemeesteren
en Raad" op dezelfde boete. Verder gebieden Schepenen
en Raad ... dat niemand. hij sij uutheems offte inheems. van dese
,materie spreke of vermane, int klein of int gro~t. heimelijek
of openbare" op dezelfde boete. Al deqenen die er bij zijn en
het horen, moeten het terstond bij de burgemeesteren aanbrengen.
of ze zullen in dezelfde boete vervallen. Alle waarden en
waardinnen moeten hun jjasten. die dit niet weten, erop opmerkzaam
maken en' ze waarschuwen. of ze zullen dezelfde
boete moeten betalen. Diegenen. die deze bevelen niet opvolgen.
zij zullen als ketters en als on-christen luiden gestraft
worden. "dair sulle hem een igelick na weten te richten. want
men dencktet scarpelicken sonder barmharticheijt te straffen".
9) Wellicht heeft de waarschuwing van de Raad van 16 April
1524 aan de Kamper drukker Johan Everts ook reeds betrekking op
het drukken van Lutherse boeken (Bijdrag,en tot de gesch~edenisvan
Overijssel, I. 380).
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
\

66
. Op de 21e Januari 1526 schreef de elect van Utrecht. Hendrik
van Beieren. uit het slot Vollenhove een brief. waarin hij
zei. dat "de lutheriaensche dwalingen. Gorbetert. seer onder
den cristen menschen multipliciert is" en enige onderdanen in
vele plaatsen van het Sticht. binnen of buiten de steden daarmede
bevleckt zijn. Hij zou gaarne zien dat deze dwaling tot
behoud van het christen geloof "exterpiert" werd. daarom
heeft hij "onsen lieven. andechtigen heren Johan Slachecken,
proest der· kercken Sinte Marien tUtrecht ende decken S.
.Lebuiin te Deventer. met anderen gecommitteert" om te onderzoeken
wie met deze dwalingen behept zijn. Hij verzoekt daarom.
wanneer deze gecommitteerden komen. ze tehelpen en bij
te staan om de verdwaalden te corriqeren, "hieraen sult Ghij
Godt den Heren genaem dienst ende ons besunder gefallen
bewijsen" ..
In .1528 verwisselt dus Overijssel van landsheer. i.p.v. de
bisschop de keizer. Karel V. die de bestrijding der ketterij tot
een der hoofddoeleinden van zijn regering heeft gemaakt. In
Duitsland. waar hij geen landsheer maar keizer was, viel de
bestrijding moeilijker dan in deze streken. waar zijn gezag
directer was en we weten uit de vaderlandse geschiedenis. dat
de placcaten effectief hebben gewerkt.
Op de 6e December 1~28 gebieden Schepenen en Raad van
Kampen dan ook. "uuth sonderlinge bevell van keijserlijcke
Majesteit", dat alle verlopen monniken. nonnen, baghijnen
ende weerlijcke (= wereldlijke] priesters, die tot one ere Godes
Almechtich ende versmedenisse van hairre religie. professien
ende beloefften hare conventen. habijte ende duechdelick leven
verlaten hebben". moeten "bijnnen drie dagen naestcomende
vertrecken hier uth der stadt Campen ende hen van stonden
an weder fugen in haren conventen ende gewoentlicke woensteden
ende weder armemen hare behoirlicke obedientie, religie
habijte ende leven, op pene van gestrafft te werden". De burgers
en inwoners der stad mogen na deze drie dagen deze verlopen
monniken. normen, beghijnen of priesters nietmeer her-
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
.".

67
bergen, onderdak of voedsel verschaffen, op boete van 50
caroligulden.
Verder mag niemand geheime vergaderingen houden, preken,
sermoenen of leringe doen; daarvoor zijn de heilige kerken
en godshuizen. Op de predikanten magmen "geen hoensprake"
doen. De vroegere publicaties tegen de Lutherse ketterijen
zullen rechtskracht behouden en die daartegen handelt
zal gestraft worden met de boete die daarin staat aangegeven,
"dair mach sich een iitlick na weten te richten ende schatte
sijnen schaden".
In 1529 treffen we dan het eerste slachtoffer van. de qeloofsvervolging
aan. Het is Johan Pae!. Hij werd voor het gerecht
gedaagd, want men beschuldiqde hem. dat hij tegen de placeaten
van de keizer in zijn huis zekere boeken vol ketterijen
had en dat hij zelf met deze ketterijen besmet was. Hij kreeg
behoorlijk tijd om zich van deze ketterijen te zuiveren. Hij
kwam nu voor Burgemeesteren en voor de Raad en bij de
commissaris, die hem de artikelen van de ketterij hebben voorgehouden
en hem daarvan copie gegeven. Op de 23e)Decem~
ber moest hij weer voor het gerecht verschijnen om zijn ketterse
gevoelens af te zweren. Maar hij verscheen niet; hij was uit de
stad gevlucht. Hij volhardde dus blijkbaar bij zijn boze voornemens
en ketterijen'. Schepenen en Raad verklaarden hem nu
vervallen van lijf en goed. Ook Jan Paels maagd. van dezelfde
misdaad beschuldiqd. was aangezegd voor het gerecht te verschijnen.
maar daar-ze niet thuis was. heeft men aan de buren
het bevel aangezegd; maar ook de maagd was uit de stad ge~
vlucht. Men zal dus. omdat men niet weet of aan haar het bevel
door de buren is overgebracht, afwachten tot ze weer verschijnt.
In 1530 verzochtPael vrijgeleide om in de stad te komen.
Als hij zijn ketterij wil herroepen. dan kan hij dit voor 14
daqenkrljqen. Toch schijnt Pael niet gekomen te zijn. Op de
22e Maart 1533 heeft Pael door zijn nicht van Wilsum een
verzoekschrift tot de Raad gericht. waarin hij genade vraagt
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

68
op de sententie van 23 December 1529. Hij belooft hierin voortaan
zulke dingen niet weer te doen en zich te gedragen als een
goed christenmens. De Raad legde nu een boete op van 100
. oude schilden; daar hij het rekest zelf niet heeft geschreven.
moet hij, zodra hij in de stad is, persoonlijk voor de Raad verschijnen
en persoonlijk om genade verzoeken.
Het placcaat, waarin verboden werd verlopen monniken te
herbergen, was in'1530 overtreden door Willem Vaelken. Hij
werd beboet met 50 caroligulden en hij moest op Vrijdag na 17
December voor de Raad verschijnen of men zal hem volgens
stadsrecht veroordelen. Ook de moeder in het Heilige Geestgasthuis,
Griethe offte Cathreijne Jan Gricke maqet en Griete
Jan Goerts dochter, die ook verlopen geestelijken hadden geherbergd,
werden schuldig bevonden. Maar ze zijn uit de stad
gevlucht en kunnen dus alleen maar schuldig verklaard wordden,
dat ze broeder Marten van Utrecht, de verlopen monnik
hulp en bijstand hadden verleend, hem eten en drinken gebracht,
toen hij op Griete Jans kamer verborgen zat en verder
geholpen hadden om hem verborgen te houden.
Er waren in die tijd natuurlijk ook vrome, trouwe Roomskatholieken.
Hermen Kerckhof heeft, toen hij' in nood en gevangenschap
was, beloofd met zijn zoon Dirk een bedevaart
te maken naar Sternenberch en .Wilsnack. Ze kregen een brief
mee van het stadsbestuur, waarin gevraagd werd hem alle
mogelijke hulp en bijstand te verlenen 10).
Aan het zich behoorlijk gedragen tijdens de godsdienstoefeningen
in de kerk 'schijnt nogal eens wat ontbroken te hebben.
Op Lichtmis 1533 lieten Schepenen en Raad weten, dat daar
groot "onstuer" bedreven werd met.roepen, praten en "spoelen
metten doppen", dat ieder die dat ziet, degene die hei doet,
mag aanpakken en straffen, zonder daarvoor enige boete te
krijgen. Al degenen die "sulek onstuer bed riven" krijgen een
10) Over deze bedev'aarten zie o.a. Willy Andreas: Deutschland vor
de?' Reformation (19·13) blz. 187, 193,en het in noot 6 aangehaalde
werk Register van charters ,en besohouien. III, blz. 8 no. 1836.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

69
boete van l O pond, degene die het aanbrengt krijgt daar de
helft van.. De ouders moeten' voor de kinderen de boete betalen
of "men sall denselven kijnderen ter stupen doen slaen",
d.w.z. aan de geselpaal binden.
DE JAREN VAN DE. WEDERDOPERIJ.
Nu komen deernstige jaren van 1533, '34 en '35, de jaren
van de wederdoperij. Het is niet nodig er hier uitvoerig opin
te gaan. We brengen dus alleen in herinnering, dat, nadat
,Straatsburg als zodanig verworpen was, in Munster een eentrum
·van de wederdepers of anabaptisten was gesticht. Het
heette "het Nieuwe Sion" of het "Nieuwe Jerusalem". De bisschop,
Frederik van Waldeck, was uit de stad verdreven en
onder leiding van Bernard Rothmann, of Stoeten Berend, zoals
hij genoemd werd (omdat hij bij de communie gewoon
brood, stoete, uitreikte i.p.v. de gewijde hostiè}, Knipperdolling .
en anderen, was er een soort communistische gemeenschap ge~
sticht: men baseerde vooral op het oude Testamenten men verwierp
de kinderdoop. Vandaar dat men zich liet herdopen, omdat
men zei, dat de doop als symbool van de reiniging van de
. oude mens aan kinderen toegediend, van geen waardewas ..
De beweging van alom gelijksezinden, die naar Munster trok,
zag daar nu ook Jan 'Beukelszoon uit Leiden en Jan Mathijssen
uit Haarlem verschijnen. De stad werd belegerd door de
bisschep en zijn vrienden. In de stad namen de toestanden,
mede door de ellende van het beleg'en de oorlog, een wild
karakter aan. Jan van Leiden werd dekoning vanhet Nieuwe
Sion. Polygamie en het verdelen van het bezit onder de qelovigen
deden de buitenwereld rillen om de uitzonderlijke en de
ten hemelschreiende zeden, die nu in Munster te zien waren ..In
een uitval op de vijand sneuvelde Jan Mathijssen en Jan Beukelszoon
werd nu de alleenheerser, Uit Munster werden boden
-- apostelen noemde men ze -- overal heengezonden, om de
sympathiserenden naar Munst~r' te roepen om te helpen de
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

.70
stad te verdedigen; één van de bekendsten was Jan van Gelen.
Maar ook de bisschop riep gelijkgezinden te hulp. Eindelijk in
, 1535 viel de stad door verraad en de aanvoerders, zoals Jan
van Leiden, werden gedood. Ook elders; o.a, in Friesland,bij
Bolsward, evenals in Amsterdam hadden W ederdopersoproeren
plaats, waarvan de Kamper secretaris in zijn kroniek aantekening
hield 11).
We weten verder, dat uit Amsterdam en Waterland een
groot aantal gelijkgezinden per schip over de Zuiderzee jjegaan
zijn. Ze vielen in Genemuiden binnen, maar de drost van
Vollenhave was gewaarschuwd; de mensen werden gevangen
genomen en de schepen zeilloos en stuurloos gemaakt. Maar
men merkte spoedig, dat velen "verleid" waren en dus liet men
de meesten weer vrij. Enkelen hield men gevangen en werden
gestraft. Ook bij Bergklooster kwamen in Maart 1535' vele
wederdopers bijeen; maar ook deze bijeenkomst is op niets
uitgelopen. Van. al deze gebeurtenissen geeft een brief van
het stadsbestuur van Kampen verslag aan het Hof van Holland.
Zeeland en Vriesland 12), op welke brief het Hof antwoordde
met een schrijven van 27 Maart 1534, waarin zij over
de Wederdopers te Haarlem mededelingen doen. (Zie bijlage
I).
Bij de geëxecuteerden in Kampen waren 125 caroliqulden
in beslag genomen en door de Raad bewaard. Van de goede~
'ren van de gevluchten werd een inventaris opgemaakt; Hierop
maakte de Rekenkamer van Holland aanspraak. Er volgde nu
een correspondentie tussen de stad en de stadhouder Schenk
, van Tautenburg aan wie deze gelden en goederen zouden toekomen.
In 1535 zijn er ook in Kampen enige slachtoffers van de
11) Kronijk van Johan van Breda, blz. 123-125 (ultg, Ov. Regt
en Gesch. 1864).
12) De brief gedrukt bij de Hullu, Bescheiden betr. de Hervormi,,(g
in Ovej'ijssel, blz. 158-160. Vgl. Nagge, Historie van Overijssel, II,
145-147.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

71
wederdoperij. Geele, Hilgunt, Miehiel en Warner. Zij werden
ter pine en ter justitie gesteld. In het oorvedeboek vinden we
uitvoerig over deze delinquenten het volgende vermeld: Ghele
Harne, Friese bekende, dat hij 14 dagen voor Kerstmis een
jaar geleden herdoopt is; hij heeft 'daar geen spijt van enhij
volhardt in zijn geloof. dat hij niet zalig zal kunnen worden of
hij moest herdoopt zijn. Hij gelooft ook niet, dat "onder de
gedaente des broets 'bij den priester in: den misse geconsecriert
waerafftich ,vleijs ende bleet [hesu Christi is"; hij meent, dát
dit alleen een herinnering' is aan .xmss Heren". Evenmin ge~
looft hij, dat Christus [hesus de menselijkheid van Maria, zijne
gebenedijde moeder heeft ontvangen, maar alleen ontvangen
is van de Heilige Geest en van Maria geboren is. Ook heeft
hij de "constitutie der hilliqen kercken" niet gehouden, maar
op Vrijdagen, evenals op andere dagen vlees gegeten als' het
hem werd voorgezet. Om Ghele te onderrichten zijn.tot vier-
maal toe de geleerdste mannen, die men heeft kunnen krijgen
van binnen en buiten de stad tot 6, 7 maal toe bij hem geweest
om hem van zijn dwalingen af te brengen, maar dit heeft geen
resultaat gehad. Tien weken heeft hij gevangen gezeten. Ook
zijn broer en zijn neef zijn bij hem geweest, ook dezen hebhen
hem niet van zijn dwaling kunnen overtuigen. Na de tien »re-
ken zijn broer en neef. vergezeld van de pastoor van Franeker
hier gekomen; zij vroegen bij hem te worden toegelaten. Toen
dit toegestaan was, hebben ze zolang met hem gepraat; dat hij
tenslotte bekende, dat hij, wat de wederdoop betreft, gedwaald
heeft e,n dat het hem leed was, dat hij wedergedoopt was. Maar
hij bleef volharden in de dwaling van de ketterij van het sa-
crament.
Later zijn vier van de Raad met zijn drie bloedverwanten en
onze pastoor en kapelaan nogmaals bij hem geweest om hem
van zijn ketterij af te brengen. Maar hethielp niet. Toen zij
uit de gevangenis vertrokken, vroeg hij de leden van de Raad
weer bij hem te komen en nu erkende hij, dat hij ook be-
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

( 72
treffende het sacrament gedwaald had. Nu geloofde hij, dat
daar werkelijk het ~lees en blo~d van Christus was.
Hilgunt, de tante van Ghele: ook zij is verleden jaar, 14
dagen voor Kerstmis gedoopt te Arum in Friesland in haar
eigen huis door Peter Holtsagers. Ze is, in Genemuiden ge~
weest. Daar heeft zij haar geld afgegeven en ze mocht nu
wegreizen. In haar meningen komt ze overeenmet haar neef
Ghele en ze blijft daarbij. Ook bij haar, zijn ve;schillende ge~
leerden gekomen: alleen over de wederdoop heeft ze haar leedwezen
betuigd, maar ze volhardde in haar andere dwalingen.
Ongeveer drie dagen daarna is ze tot inzicht gekomen en ze
zei nu, dat ze ook in haar andere opvattingen gedwaald had.
Warner Tute bekende, dat hij IO dagen geleden ten huize
van Truijde Cremers die te Deventer bij de Noordenbergerpoort
woont, herdoopt' is door een zekere Henrick Kistemaker
van Zutphen. Deze werd daar gebracht door de vrouw van
Jahan Wevers. Johan vroeg hem of hij met hem te velde wilde
gaan,hij had een harnas gekocht en binnenkort zou er een
vergadering plaats hebben, het was hem onbekend waar. De
Vader had de plaats aangewezen, dan zullen de bazuinen
uit de hemel blazen en iedereen moest dan bereid zijn. Albert
van Coelen, Jan Claesz en Johan Taede zijn z'n Iautores
(= beschermers, aanhangers) geweest.
Miehiel de Boekverkoper van Leiden bekent, dat hij op Sint,
Catharinendach (25 November) te Deventer in Jacob van
Wilsurns huis herdoopt is door dezelfde Henrick Kisterriake~;
'hij is daarheen langs verschillende wegen door Hansken Lukener
13) gebracht. Ook Miehiel gelooft niet wat voorqeschreven
is van het sacrament, hij houdt ook niet de voorschriften
van de H. kerk, noch gelooft hij, dat God de menselijkheid
van'Maria Moeder Gods heeft ontvangen.
Op de 15e Februari zijn Ghele, Warner en Miehiel methet
13) Volgens Nanninga Uitterdijk is dit Hansken van .Geleri (zie
Doopsgezinde BiJdragen 1875, blz. 64).
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

73
zwaard gericht; Hilgunt is in een zak genaaid en in het water
geworpen. Dat was een veel voorkomende rnanier om vrouwen
te executeren,
Ook de kameraarsrekeninqen van de stadvan 1515~1540 14)
geven voor 1535 enige bijzonderheden over de wederdoperij:
de secretarisjohan van Breda was al op reis naar Amsterdam
om: inlichtingen in te winnen over de oploop der wederdopers
aldaar, maar voordat hij op zee was, keerde hij terug, omdat
het onweerde. Mr. Willem Bussenschut is naar Munster ge~
zonden om het geschut, dat Kampen voor het beleg van de
stad geleend had, terug te halen. Een paar schepenen reizen
naar Werckeren om met de drost van Ijsselmuiden over de
anabaptisten te spreken, terwijl Jan van Urck naar Wilsum was
gezonden om daar wacht te. houden, toen de wederdopers in
het veld waren. Dirk, de bode van onze stadhouder, kreeg een
beloning, toen hij dé tijding bracht, dat Munster ingenomen
was. De Stockmeesters (schepenen, speciaal belast met de
gevangenen) kregen een beloning, zij waren ex officio aanwezig
bij het pijnigen en executeren van de vier bovenqenoemde
wederdopers.
Tot 1539 metken we verder niets van godsdienstige conflicten.
Maar dan komt in ditjaar de kwestie van de vicecureijt
(onderpastoor) Aernt Graet van Collen.
In Kampen, evenals in vele andere plaatsen. was het ge~
woonte om een aanzienlijk geestelijke tot pastoor aan te stellen.
Deze woonde gewoonlijk in een andere stad, hij was dikwijls
afkomstig uit de stadwaar hij pastoor werd. Op zijn aanbeveling
werd dan een vice-cureit benoemd die de functie in
werkelijkheid waarnam.
, Zo'n aanzienlijk geestelijke nu was Meester Albert Pigge,
proost van St. Jan in Utrecht. Zijn vice-cureit was heer Arend
Graet van Collen of van Coelen. Heer Arent was bij de bisschop
van Utrecht beschuldigd besmet te zijn "metter secten
14) Uitgegeven door Nanninga Uttt.erdijk, Kampen 18:75.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

74
van Luther ende anders": dat hij de lieden .in zijn predicatiën
"qualicken leerden ende verleijden". Heer Arent had.echter een
grote aanhang onder de burgers, vooralonder hen die van en
naar Duitsland reisden; zij hoopten, dat hij in Kampen dezelfde
toestanden zou brengen; als die in de Duitse steden waren.
Om deze ketterijen was hij door de officiaal van de bisschep
naar Utrecht geciteerd om' zich te "purgeren". Maar de ge~
noemde burgers hebbenzich hiertegen verzet. .Op bevel van
de Regentes nam stadhouder Schenk van Toutenberq de zaak
in onderzoek met het resultaat, dat de vice-cureit Arent Graet
op staande voet de stad moest verlaten en voor altijd, uit Friesland,
Overijssel en Groningen werd verbannen. Anderzijds had
onk de proost Albert Pigge zich onvoorzichtig tegenover de
burgerij uitgelaten, hetgeen door deze zeer hoog werd opgenomen.
Het uiteindelijk resultaat was, dat Pigge "uth. gueder
gunst, lieffte und vruntschap" afstand deed' van de pastorie
ten behoeve van de stad Kampen, die voortaan zelf een vroom
en deugdzaam pastoor zou mogen kiezen 15).
Op 17 December is het volgende door de Raad en beide Gemeenten
b~sloten en "bijder kloeke vanden Radhuijs affqelesen":
daar het in alle goede steden nodig is, eendracht en
vriendschap onder de burgers en ingezetenen te onderhouden,
worden alle burgers nog eens scherp erop gewezen, dat ieder
voortaan "enen huesschen mondt vuere op Scepenen, op Rade,
op die Gemeenten en op alle andere personen, geestelicke ende
weerlicke";' men mag geen geheime vergaderingen houden en
niets zeggen waar muiterij, tweedracht of oproer van komen
kan. Wie het zou doen, zou men "sonder genade ant hoechste
berichten". Wie het hoort moet het bij het gerecht aanbrengen.
Beide Gemeenten hebben op hun eer beloofd, de Raad hierin
- bij te staan. Het laatste hebben ze bij ede beloofd.
Nu de stad zelf een goede pastoor zou benoemen, die hier
15) Zie over deze kwestie uitvoerig: Nagge, Historie van Overijssele,
II 155-161 en Kronijk van Johan van Breda, blz. 131-135,
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

75
zelf zou komen wonen en aan de burgerij een goed voorbeeld en
I
goede leringen zou geven. zou dit meer kosten meebrengen dan
voor een vice-cureijt, Nuwerden de hooqtijdspenninqen 1l»)
zeer slecht betaald en daarom werd bepaald. dat voortaan op
aile vier hoogtijden een van de stadsdienaren met de pastoorsknecht
huis aan huis deze penningen zou invorderen. Ieder zal
, dus nu moeten, betalen. op een boete van '2 pond; maar' wie zo
arm is. dat hij het niet heeft. die zal men het kwijtschelden.
Op 5, Juli 1539 werd Mr. Willems broer tot bussemeester
benoemd; als het zou blijken. dat hij met enige kwade secten
besmet is. dan kan de Raad hem weer van dit ambt ontzetten.
Op 4 November 1539 werd omtrent Goert de Voerspraak be
bepaald. dat hij nooit meer met enige vrouwen die verdacht
zijn. of in verband met' de vrouwen. omtrent wie met betrekking
tot hem enige praatjes lopen. mag eten. drinken ... geselschap.
eonversatie of kallinge holden". op boete van aan de kaak ge~
steld te worden en op verlies van zijn ambt.
Inmiddels was Schenk van Toutenburg. de stadhouder. ge~
storven en hij werd opgevolgd door Maximiliaan van Egmond.
Deze schreef op 13 Juli 1540 aan de regering van Kampen. dat
hij vernomen had. dat de verbannen vice-cureit in de omqeving
van de stad vertoefde en dat enige burgers betrekkingen
met hem zouden onderhouden. Hij verzocht nu aan de stadsregering
deze burgers dat te verbieden. Indien de stad aan dit
verzoek geen gevolg zou geven. dan zou hij genoodzaakt zijn
'in overeenstemming met de bevelen van Zijne Majesteit de
Keizer. de regeerders te straffen. anderenten exempel. Hierop
vaardigde de regering een daarme overeenkomstig bevel uit.
In 1540 ziet Kampen enige slachtoffers van de geloofsver~
volking. Alijt, de weduwe van Gheert van Dokkum. heeft vol-
16) Zie over deze penningen Bijd1'ag,en tot de Geschiedenis van
Ove1'ijssel,IV (1878). blz. 2 en 3. noot 4.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
. ,

76
gens haar eigen bekentenis, die door getuigen gestaafd is, .Je- "~:
licke ende schendelieken opten pastoer gesproken". Daarom is
zij door Schepenen en Raad veroordeeld de steen te dragen 17).
Zij mag dit echter met 25goudgulden afkopen. Als blijk van
genade moet ze 10.000 stenen leveren (voor kerkbouw?) en
ze zal voortaan "eene hoefsche mont vueren. off en sal hoer
koer niet weten". Zij kwam er dus genadig af.
Minder gelukkig was Peter [ansz., in Blankenham geboren.
Op 11 Mei 1540 gaf hij toe, dat hij binnenshuis gepreekt en
geleerd had en heimelijke vergaderingen had belegd, dit geheel
tegen de mandamenten van zijne Keizerlijke Majesteit. Sehepenen
en Raad lieten hem nu in hechtenis nemen. Op .de 14e
Juni bekende hij, dat hij omtrent vier jaar geleden in Oldersom
in Oost-Friesland herdoopt was door een priester genaamd
-Mïjnno (Simonsz.?) die vroeger pastoor is geweest. Ook Peters
vrouw Niele werd van wederdoperij beschuldigd. Peter is
tweemaal gepijnigd en terislotte "thoeft affgehouwen ende op .
, eeen staecke gesath". Zijn lijk, dat niet in gewijde aarde rusten
mocht, is door Jacob Mettentabbert buiten de stad naar Keulvoet
gebracht en daar begraven. Vijf weken min twee dagen
heeft Peter gevangen gezeten. Niele is een keer gepijnigd. maar
ze heeft er het leven afgebracht. Haar vonnis is van 3 Juli. Zij
werd bevonden "gedwaelt te hebben in voelen articulen des
hilliqen geloffes, daervan sie nu penitiert ende voer deselve
dwalinge gnade en ghien recht begeert heft, daer vure sie anders
wth eracht Keizerlicke Majesteits mandamenten tlijff verboert
solde hebben". Schepenen en Raad "claeren haer voer
genade op 20 caroli golden gulden, die sie verborget saIl, sampt
hoere verteerde eosten. eer men hoer wter gevanckenisse vrij
laeten sall. Si saIl en Vrijdage toecomende des morgens to 7
uijren voer die kercke op een schavot gaen staen, totten tijden,
-dat men mijt de processie wtgaet ende saIl dan voer die pro,
17) Zie .over deze straf voor vrouwen Mr. G. J. ter Kuile Jr.
Sohosiâeteenesi âraçen. (Vers!. en Med. Overijss. Regt en Gesch. 63e
stuk (1948), blz. 53).
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

77
cessie gaen mijt een lijnnen kleet, hebbende inder hant eene
barnende keerse van een halff pond wasses. Ende als die processie
gedaen is, sali sie mijtter keersen .op hoer kneen sitten
voer thillige sacrament ende hoeren misse ende offeren. die
keerse, in een blijken, dat sie van hoere arroeren ende dwalingen
waerafftich berouw hefft". Op de Be Juli zijn Niele en
haar zuster nog eens bij Burgemeesteren geroepen,
rOp de 1Be Januari 1541 moest Buijtken voor Burqemees-
~cren komen; hij mocht naar huis gaan, maar hij moest beloven,
dat hij na deze dag geen suspecte en verboden boeken te
koop zou houden of hij zal daarvoor gestraft worden.
Op de 12e Februari waarschuwden Schepenen en Raad
Anna in de, Parse .en de maagd van Evert Witte, dat ze terstond
de priesters met wie ze "conversieren" zullen verlaten en
met hen riiet meer omgaan, eten of drinken, noch in het geheim
noch In 't openbaar, Ingeval zij na deze dag hierin weer zouden
schuldig worden bevonden, dan zullen Schepenen en Raad
haar aan de kaak doen stellen.
. Peter Warners, een burger der stad en die hier burgernering
doet, zal zich er voortaan voor wachten "op Scepenen en Raad
enige waerlicke borgere, contrarie der stadt privilegiën, enige
giestelicke citatie teinsinueren", (?) of hij zal streng gestraft
worden.
Op de 7e Juli werd Jacob Schroeder, de zoon van Claes van
Ens, voor Schepenen gedaagd, want hij had het "werdige, hillige
sacrament ghien behoerlicke reverentie bewesen"; H~m
werd gevraagd of hij genade of recht beqeerde. Hij begeerde
recht. De zaak zat zo: toen men op de octaaf van sacramentsdag,
d.i. op 6 Mei met het heilige sacrament in processie
"hoichtijtlick" om de stad ging, bleef hij op zijn werk zitten,
zonder enige eer of revere-ntie ,aan het waardige sacrament te
betonen "in versmadinge ende contumelie des selven anses
Heren ende Salichmakers". Jacob is daarom voor het gerecht
gedaagd. De Burgemeester dagvaardde hem om op hetstadhuis
te verschijnen voor de gemene Raad. Hij begeerde als qe-
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

, 78
zegd daar geen' genade maar recht; de volgende rechtdag werd
hem door' de Burgemeester gezegd opnieuw te verschijnen
om de rechterlijke uitspraak te horen. Door Burgemeesteren,
Schepenen en Raad werden nu twee schepenen afgevaardigd,
n.l. Mr. Geert Morre en Mr" Geert Glauwe. Deze hebben [acab
"examiniert". Dit geschiedde op de 8e Juli. Op zijn eed
en de zaligheid zijner ziel werd hem gevraagd te zeggen wat
hij van het sacrament dacht dat men in processie omdraagt en .
of hij ook geloofde, dat dit "were warachtich. levendich vleijsch
ende bloet [hesu Christi, soeals Sijne Groitmoegentheijt voir
onse sunden anden cruce gestorven is".
Jacob antwoordde hierop, dat hij geloofde, dat God in de
hemel was en dat zulke" consecratie geschiedde in herinnering
aan onze Heer. evenals hij zijn pater noster las. Hij wilde niet
toegeven. dat onder de hostie "were wairachtich vleijssch ende
bloet anses Heren Jhesu Christi". Maar Jacob heeft zijnrechtdag
niet waargenomen, maar hij is voortvluchtig geworden. Op
grond van de keizerlijke placcaten is hij des doods schuldig.
Maar men kan hem nu natuurlijk niet in handen krijgen, maar
ten alle tijden, als men hem kan vatten, zal hij volgens de keizerlijke
edicten gestraft worden.
Op Zondag reminiscere (13 Maart) in 1541 werd op grond
van een keizerlijk bevel door het stadsbestuur gepubliceerd.
dat wie van ketterij is beschuldigd of wiens ketterij bewezen
is, al was hun een boetedoening opgelegd, of al waren ze met
genade behandeld, zij toch "in onsen landen van herwaertsover
niet mogen hebben, noch exercieren eenigen eerlicken
staet, noch oick wesen in onsen raden, noch van enigen steclen"
.
. In 1541 werden nog enige personen wegens handelingen tegen
de godsdienst geëxecuteerd. n.l. een zekere Blaffert, die
o.a. te Hoorn en te Abcoude met anderen samen kerken beschadigd
had. De scherprechter' van Deventer. Mr. Geert,
heeft hem terechtgesteld, nadat hij 612 week in Kampen in de
stock had gezeten en met twee andere gevangenen gepijnigd.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

79
was. Peter de Cock werd nog naar Hoorn en naar Abcoude
gezonden om daar nader te informeren naar Blafferts gedra~
gingen. In 1542 is zekere Moijses als wederdoper ter dood qe-
, bracht: hij was met een makker gevangen genomen: beiden Zijn
tweemaal gepijnigd; ze zaten 25 dagen gevangen. Of de metgezel
van Moijses de dans ontsprongen is, omdat hij de pijni-
ging doorstond? .
De Te Februari had Evert van Ens zich in de kerk voor ,:t
weerdiqe heijlige sacrament" tegenover de pastoor onbehoorlijk
geuit met ongeschikte woorden en rnanieren. Voor Burqemeesteren
gedaagd, mocht hij genade of recht begeren. Op de
Ile Februari veroordeelden Schepenen en Raad hem "voer
genade" tot het leveren van lO.OOO stenen die aan de pastoor
\ werden toegewezen, "ende salI sich voertan wachten sulx meer
te doene, oft hij en salI sijn koer niet weten".
Jan Brant heeft in "der stadt hachten gevanckelicken" geze~ -
ten, omdat hij ondanks het verbod heer Arent Graet van Coelen,
de vice-cureyt en Lutheraan, geherbergd heeft. Bovendien ,
heeft hij zich een jaar lang onthouden van het heilige sacrament
en op zekere punten heeft hij laten merken, dat hij met
de lutheraanse secten en met ketterijbesmet was. Hij begeerde
gena

80
het kerkhof. In de hand moet ze een brandende kaars van· een
pond dragen. Als de processie om gegaan is. moet ze met deze
kaars een uur lang op haar knieën voor het heilige sacrament
zitten bidden en God om vergiffenis vragen. Schepenen en
Raad gebieden haar eens voor al, dat zij dit verkeerde hierna
niet meer doen zal ..oft men saIl sie straffen an lijffende guet".
In begin April 1543 werd in Amsterdam een provinciaal concilie
van de-Franciscaner orde gehouden. Tot deze vergadering
wendde zich het stadsbestuur van Kampen om broeder Johan
Rijnvisch. gardiaan. en broeder Luijtken van Zwolle een testimonium
te geven. n.l.dat zij beiden een goed ..regiment. voorgaan
in deugden. lering en predicatie houden". waardoor ieder
gesticht wordt. Iedereen heeft dan ook een bijzondere affectie
tot hen. Waar nu overal een groot gebrek aan goede predicanten
is en er bovendien ..de boese Lutheraanse ketterij" is.
die Kampen niet denkt te perrmtteren. vraagt het bestuur aan
het concilie deze geestelijken in hun ambt te continueren .
. In 1544 ontving het stadsbestuur een brief van de regentes
Mariavan Hongarije uit Brussel. gedateerd 31 Mei. waarin zij
schreef. dat de schout van Utrecht onlangs enige hetdopers
had gevangen genomen. De namen van hun aanhangers zijn
aan Kampen toegezonden. De secte van de herdopers ..es zeere
affgrijselijck tegens onsen heijHgen kersten geloove ende na
geschreven rechten vermalendijt ende gecondempneert ....· De
aanhangers verspreidenzich overal in 'groten getale.· daarom
beveelt de regentes in naam van de keizer. 'haar heer en broeder.
dat men alom nauwkeurig onderzoek ial doen om. al de
herdopers, die tot de secte van Batenborch of van David Joris
behoren. gevangen te nemen en daarover ..scherpe justitie" te
doen.
In verband met deze aanschrijving staat misschien het proces
tegen enige wederdopers. De weduwe van [acop Geert ter
Velthuijs bekende. dat zij in Munster, geboren is en tijdens
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

81
het beleq herdoopt. Nadat- zij van debisschop kwijtschelding
van haar zonden had gekregen. heeft zij acht of negen jaar
samengeleefd met een priester, heer Geert van Giethoere. In
de eerste drie of vier maanden wist zij niet, dat hij een priester
was; hij was ook herdoopt. Hijzei, dat de priesterlijke staat des
duivels en ongoddelijk was. Zij heeft het niet bekend gemaakt
en tegen de bevelen van de keizer is ze bij hem gebleven. Heer
Geer't en zij zijn van de secte van David Joris. Van roverij weet
ze niets af. Wel is ze na de remissie van de bisschop in haar
eerste dwaling teruggevallen.
Anna ~o~kmans en Anna Haqedoornes, uit W ferdorp ge~
boren, bekenden. dat zij "echte" huisvrouwen waren van Luijtken
Benninck, anders genaamd Jan Verkenkoeper. Ze zijn
beiden herdoopt en zij blijven bij hun ketterse mening. V~n kerkenroof
en het schenden van andere geestelijke huizen hebben
ze geweten. zij hebben dat goed gevonden en ze hebhen daarvan
voordelen genoten. Ze 'zijn beiden van Batenborehs secte.
In hun gezelschap zijn geweest Gheert Schroer eertijds in
Kampen woonachtig. nog twee vrouwen Geertr~idt en Anna in
Munster geboren. Egbert Schoemaicker, in Gouda Jonende.
Joost Cremer van Giethoorn, bovendien een zekere [orqen,
wonende te Haarlem; hij is een koopmam degenen. die in
Utrecht gevangen zitten. -beschuldigen volgens haar zeggen
niemand anders dan die van hun secten afgevallen zijn. Anna
Hagedaern verklaart. dat de oudste zoon Johan haar echte zoon
is; zijn vader heette Henrick ter Vorsthoeve geboren te Lantcrone
te Streve (?) (in Zweden?); hij is binnen Munster ge~
bleven.
Dedrie gènoemde vrouwen zijn elk in een zak gestoken en
in de IJssel geworpen op de 16e Juli 1544.
Het schijnt dat de vervolgingen der wederdoperij nu uitqe-
woed zijn. In de nu volgende jaren lezen we in het geheel niets
van vervolgingen. In 1548 berechtten -- op de 2 Juni -- de
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

"\
82
Schepenen het geval van Melchior. Pelgrimsz. Hij was indertijd
priester in Kampen geweest, daarna is hij naar Wittenberg
gegi;\an bij de markgraaf Joachim van Brandenburg en andere'
. ,
lutheraanse ketters, vijanden van zijne keizerlijke Majesteit.
Zonder permissie van de keizer is hij weer te Kampen gekomen.
De Raad vroeg hem hoe hij daartoe gekomen was, of hij
misschien toestemming had van de officiaal van .de bisschop
van Utrecht; vooral daarom wenste men dit te weten, omdat
hij in strijd met de christelijke ordonnantie een vrouw had ge!.
nomen en bij deze kinderen gekregen had. Zijn antwoord luidde:
neen, maar hij was hier gekomen om de erfenis van zijn
overleden vader in ontvangst te nemen en meer dergelijke
..onbeschaamde" redenen. De Burgemeester beval hem, na
overleg met de gehele Raad, dat hij zich terstond uit de' stad
en de vrijheid zou begeven, totdat hij vergeving .van de keizer
kon tonen. Anders zou men hem doen vervolgen "anderen: ten
exempel".
Een merkwaardig geval deed zich voor in 1554. Enige dagen
voor 1 Januari werden aan de Raad enige gesèhriften getoond,
. op verschillende plaatsen en op verschillende dagen in het geheim
neergelegd door oproerige mensen. De inhoud was steeds
dezelfde en ook het schrift "mijt een geconterfeijte handt om
niet bekant te zijn' geschreven". De inhoud "smaakte naar oproer,
commotie ende moijten, die welcke tenderen tot versturinge
der lief ten, eendrachticheijt ende tranquilliteit, der gantzer
gemeenten, daerdurch die burgeren ende inwóeneren alhier
niet alleen in haar guderen beschadicht waren, maer oock
grote mutatie ende veranderinge des gemeenen. welvaerts
mocht tot groter argernisse verrijsen", Schepenen en Raad laten
nu weten, dat diegene, die weet mede te delen wie de persoon
is, die deze geschriften heeft gemaakt of ze op enige
plaats heeft neergelegd, van stadswege 50 pond zal krijgen.
Wie van de burgers de schrijver kent of wie ..des scrivers
raedt- ende daetgevers" weet, moet dit aan de Raad mede-
delen.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

83
Op de 27e Januari 1555 rnakenSchepenen en Raad het-vol- ,
gende bekend: Zij zijn "in erfarijnge" gekomen, dat sommige
boekverkopers zieh verstouten om in voorraad te hebben, te
verkopen, te verspreiden onder het gewone, eenvoudige volk,
enige "suspecte boken, geinaect ende wtgegeven bij eenen die
sieh noempt Johannes Anastasius Veluanus" die eertijds
pastoor, vice-cureit (onder-pastoor) of kapelaan is geweest
te Garderen op de Veluwe, getiteld: Kort bericht offte der
leken wegwijzer". Het werk houdt in "voeIe ffenijns van heresijen,
ketterijen ende dwalinge,contrarie der hilligen kercken
ende unser christlieken religion, waerdoer die sijmpell gemeente
jamerlicken verleidt ende bedrogen wordt, tendeerende
tot uproer ende verstueringe des gemeinen besten ende oick tot
achterdeel ende verloss hoerder sielen salicheit", Om' zulks in-
tijds te voorkomen waarschuwen Seeperren en Raad "sc~erpelick
ende erns~iek eens voer all, dat niemant hem vervordere
offte verdrijst~·. deze boeken binnen. de stad Kampen en de
vrijheid, zelf of iemand anders te kopen. verkopen of lezen, in
het geheim of Openbaar "bij die pene scherpelieken gestrafft te
worden". Ieder. die enige van deze boeken, gedrukt of geschreven
bij zich heeft. moet die terstond in handen stellen van de
Raad. Als dat niet gebeurt. en iemand drie dagen na de publicatie
bevonden wordt nog deze boeken heimelijk of openbaar
bij zich te hebben, die zal gestraft worden "allen anderen
tot een exernpel, hierna mach sieh een ider wethen to richten"
18).
In 1556 kwam er opnieuween geval voor van een priester
die gehuwd was: Het betrof Egbert Vrije of van den Berge.
getrouwd met Elisabeth Lamberts, een vroegere non. In 1553
had Egbert een verklaring opgesteld, dat hij haar .witlick ende
wel getrout hadde als sijn echte getrouwe huijsvrouwe". Hij
zal haar .memmermeer weder begeven off dije doot salons
scheiden". De beide echtgenoten hebhen deze verklaring met
18) Zie voor dit ketterse boek: Bibliotheca retormatorui Neerlandica
deel IV, blz. 125-376,
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

84
.xmse eijgen name hier onder geset ende gescreven mit ans
eijgen handt".
Op de 1ge October 1555 werden nu gevraagd voor de Raad
te verschijnen de ,;erberen heren" Herman Wolffsz en Kerstien
Wesselsen, beiden kapelaans van de "hilligen Giest binnen
Kampen". Toen ze aanwezig waren vertoonden ze een bevelschrift
op hun naam van de "hochwerdigen in Godt vader
ende vermoegenden fursten und heren Georgen ab Egmondt,
bisschop tot Utrecht". Het was in het latijn geschreven, op perkament
en met's bissehops zegel in rode was daaraan hanqende
verzegeld, gedateerd 14 Maart. Door de secretaris werd
het stuk voorgelezen, waarop de burgemeester in korte woorden
vertelde, dat het een algemeen bekend feit was, dat heer "
Engbert Vrije, priester, overal in Kampen. .Jasterltcken van
een groet excessz befaemtsij to weten, dat he tot argernisse
ende. schandalisatie guider, vrommen ende erbar luiden een
schandtlicke hoererije, 'genoemptincestus, met een professede
giestelicke begijne, genoempt suster Elisabeth Lamberts" sa~
menwoonde. er waren kinderen geboren. Het delict was naar
het inzicht van de Raad zwaarder, doordat Engbert een ge~
schrift overlegde, waarin hij de begijn als zijn wettige, echte
vrouw zou getrouwd hebhen ..Maar "sokke oepentlicke.schandale"kon
men in de stad niet dulden. Echter, de Raad als
wereldlijke rechter modht geestelijke persenen om hun excessen
niet straffen, want dan zou men op het terrein van de bisschop
komen. Daarom wilden de kapelaans de opdracht van
de bisschop wel uitvoeren: maar ook zij kon~en niemand ge~
vangen nemen, zij hebben natuurlijk geen gevangenis of iets
dergelijks, ook geen dienaren. De Raad stelde nu, om aan de
opdracht van de bisschop behoorlijk te voldoen, dienaren, ge~
vangenis, enz. ter beschikking van de kapelaans. Deze gingen
nu met drie stadsdienaars naar heer Engbert en ze hebbeu hem
Jn naam van de bisschop gevangen genomen. Op de Haqenpoort
blijJt hij in verzekerde bewaring tot de bisschop of zijn
vicaris de zaak verder zal afhandelen.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

85
Op de 21e October kwam de hooggeleerde heer Andreas
Fabri, licentiaat in de theologie en pastoor te Kampen in het
volle college van de Raad; hij voerde "voele ende diverse
schrifftlicke ende montlicke deductien, redenen ende allegaden"
aan tot onschuld en verdediging van heer Engbert
Vrije. Hij zei o.a. datheer Engbert voor dit delict. dat op zich'
zelf toch niet enorm of groot was. gebiecht. beboet en behoorlijk
voldaan en gebeterd had "ende oick -daervan int aflaef
vander lest vergangen vasten per pena et culpa geabsolveert"
was en daarom voo~ een misdaad toch niet tweemaal gestraft
behoorde te worden. Daarom verzocht hij de Raadom heer
Enghert op behoorlijke borgtocht uit de gevangenschap te ontslaan.
Zo voorgesteld leek het. éllsof de Raad hem had doen
gevangen nemen. Maar de Raad maakte heer Andreas 'duidelijk.
dat hij verkeerd ingelicht was; niet dit college had heni
doen gevangen nemen: maar daar Zijn delict en misdaad, in het
publiek bekend was. hebben de' kapelaans van deTleiliqe
Geest "doen voerholden sekere commissie ende eonfirmatie des
bissehops van Utert up een olt privih:!gium de èriminosis pres- -, ,
byteris captivandis van der-stat verworven". De kapelaans hebben
na beraad 'om hun commissie en bevel op te volqen.en uit
te-voeren van de Raad "auxilium brachii secularis ende handtstarkinge
begeert". Dus is de gevangenneming geschied op
autoriteit en bevel van de bisschop en niet van de Raad. De
Raad heeft daar dus a'lleen "handtstarkinge" verleend. Als dus
de pastoor of iemand anders iets tot verdediging van heer
Engbert h'eeft in te voeren of om vrijlating op borgtocht te
verzoeken. dan moet dat tot de bisschop van Utrecht gericht
worden. De' pastoor kan zich ook tot de kapelaans wenden.
De Raad vindt dat wel goed. hetgaat hun college verder niet
aan. Daarop is de pastoor uit de raadkamer weggegaan.
Tenslotte is er over deze: zaak een brief van 29 Juni 1556
van Herman van der Vecht. een raadslid uit Kampen. die vanuit
Utrecht over dit proces schreef. Met heer Herman Wolffii
{een der kapelaans?) is hij bij de deken van St. Peter. de vi~
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

'\
86
caris van de bisschep geweest om met hem 'over de kwestie van
heer Engbert te spreken. De vicaris verwees hem naar de officiaal.
van wie hij zei, dat hij de zaak van heer Engbert van
het begin af in handen had gehad. Deze heren zullen de. zaak
verder behandelen; Van der Vecht zal dezaak wel waarne-
'men en de Kamper Raad tijdig vanalles op de hoogte stellen.
Hijraadt de heren aan onderzoek te doen ,naar degenedie de
begijn haar gelofte heeft afgenomen. Als de gardiaan die dit
gedaan heeft, niet te vinden is, dan kan .men enige zusters uit
het convent vragen.
Op de 3e Juni 1559 is heer Geerdt Andriessen voor de Raadgedaagd
en hij heeft zich voor dit college verantwoord. Merkwaardig
is, o.i. dat dit een verantwoording -is over zuiver theologische
kwesties. Er zijn, naar het schijnt, naar aanleidinqvan
zijn predicaties een aantal beschuldiqinqen ingebracht, die
zijn rechtzinnigheid in twijfel brachten en tegen welke punten
hij zich verdedigt. Maar is de Raad nu het lichaam dat hierover
moet oordelen?
. We zullen eerste de 'verschillende punten 'nagaan. In verband
met het eerste artikel van de beschuldigingzegt hij "int
lange gededuceert te hebben" yan de inzetting van hetlichaam
en hèt bloed van Christus. Hij heeft ~it gelegd, waarom Christus
brood en wijn genomen heeft: gelijk het brood van .vele
korreltjes gemaakt is, zo ook worden wij één lichaam in
Christo; gelijk de wijn 'smensen hart vervrolijkt en blij maakt
en alle zorgen in de gedronken wijn vergeten worden, zo ook
worden wij, die flauw en slap zijn weer in de wijn van het
bloed van Christus geestelijk dronken, verkwikt en gesterkt.
Christus heeft 'met het geven van zijn lichaam en de uitsterting
van zijn bloed ons zondige mensen verlost, daardoor wordt
, 's mensen hart in het geloof vrolijk en ontstoken. Hij zegt, dat -
hij het geestelijk bedoeld heeft en hij gelooft zeker, dat Christus'
tegenwoordig is in het sacrament.
Wat het derde punt betreft: hij zegt gepredikt te hebben;
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
I.

,I
87
dat hij dit gedaan heeft in een gedachtenis aan het sterven en
lijden van Christus; hij is Hem dankbaar voor deze en andere
'weldaden; zobrengt hij een offer der dankzegging. want
Christus heeft dit voor ons gedaan en geleden als een aangenaam
offer voor zijn hemelse vader. Door het gebruik van het
sacrament worden wij ontstoken en verheugd. door onze verlossing
en zaligheid. Hierop heeft hij gedoeld.: Hij heeft ge-:
leerd.dat dit geda~n moet worden in gedachtenis van het
lijden van Christus tot aan het einde der wereld.
Op de vierde beschuldiqinq antwoordt hij. dat hij voor en
na vele woorden gesproken heeft tot verklaring van dit artikel
en dat hij dit niet zo precies gezegd heeft. Ook heeft hij dikwijls
gezegd.dat een ieder zich zelven onderzoeken moet om de
geestelijke spijs. terwijl hij gelooft in het lijden van Christus.
te nuttigen; en hij heeft daarvoor ook bewijzen gegeven. want
als we niet geloven kunnen. komen de sacramenten ons niet
ten goede. want het geloof moet er vóór alles wezen. Om dat
nog beter te verstaan heeft hij het zelfde artikel de volgende
dag nog eens herhaald, terwijl hij zei. dat wij ons niet genoeg
kunnen voorbereiden om het sacrament des altaars te ontvangen;
hoe onwaardiger wij ons achten en als we toch een vast
vertrouwen en geloof hebben in het lijden van Christus. des
te waardiger zullen wij dit ontvangen. Hij zegt geen heresie of
andere ketterse artikelen te hebben gepreekt. Waar wij niet
beschikken over de beschuldigingen dieteqen heer Geert zijn
ingebracht. is het geheel ons niet zeer duidelijk.
In een nadere bespreking bleek wel. dat de pastoor, nu hij
veel had horen spreken over de: predicaties van heer Geert,
in O.L.V.-kerk geweest is om de hoogmis te zingen. de preek
van heer Geert heeft ,gehoord. Enkele punten heeft hij daaruit
onthouden. Het ging vooralover. de transsubstantiatie: dat de
mensen geen engelen zijnen dat daarom het geloof ons helpt
, waardig te zijn om-hereacrament tè ontvangen: hij ziet het
vooral als een gedachtenismaal. In een volgende preek zei heer
Geert. dat het' geloof alleen waardig maakt en volgens de
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

I '
, ., {
88
pastoor heeft heer Geert vele artikelen gepreekt, die niet overeenstemmen
met de heilige schrift en met derooms-katholieke
leer.·
De pastoor is daarom van oordeel, dat men dit alles riiet zo
zal kunnen laten gaan: wordt heer Geert niet gestraft, dan zou .
hij in zijn opvattingen gestijfd worden -.Volgens hem moet aan'
heer Geert verboden worden te preken, biecht te horen en· de
sacramenten uit te delen, want "hi tselve niet' werdichen is
tbedienen wth voelen reden bij den pastoer verhaelt ende
omme den perikelen van twijdracht, so hier uijt verrijsen mochten
ende meer andere inconvenienten to vermijden".
Van het verdere lot van heer Geert vermelden de stukken
niets.
Op de 30e December 1559 schreef de graaf van Aremberg,
stadhouder en kapitein-qeneraal van Friesland, Overijssel,
Groningen en Lingen een brief aan het stadsbestuur Van
Kampen van de volgende inhoud:
Koning Filips heeft voor zijn vertrek naar Spanje in:' Gent
aan de stadhouders en andere autoriteiten "doen voir hal den
ende scharpelijck bevelen" de christelijke religie met alle vlijt ~
voor te staan ,;ende" tot eonservatle. ruste ende eendrachticheijt
derselver to proeederen tegen die innebrekers ende overtreders".
Zijne Majesteit heeft hen nog "int particulier gelieven
ernstlijck te belasten ende insonderheijt die observatie vim
tpunct van den verboden boeeken ende van den: vuijtheemschen
personen die zich overal sonder overlegging van een behoorlijk
certificaat, vertijen". Aremberg is bang,dat. sedert zijnjafwezigheid
door de oorlog en de dienst van Z.M. in Kampen
"vele verboden ende ongodlijkeboecken vercocht, verhandelt
ende gebJ:'uijckt worden", dat ook vele uitheedtsen zich daar
metterwoon gevestigd hebben, die door de vreemde handel,
aanslagen, geheime bijeenkoinsten de "simpele ende welmeijnende
personen van onsenrechten christelijcken gelovein
grote dwalingen, ketterijen, bcese secten, ongodlijcke en ~e~ .
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

eprobeerde opiruen vueren" . onder welke vele "moertbran~
ders, wederdopers ende andere vertwivelde menschen schuijlen
rauchten". Het is beter om "alsulcken onraet" zoveel mogelijk
tijdig te voorkomen en de vromen van den bozen gescheiden
te houden. Daarom beveelt Aremberg in opdracht van Z.M.
scherp toezicht te oefenen, opdat de verboden boeken niet ge~
permitteerd, verkocht en gebruikt mogen worden en dat degenen
die dit moedwillig doen. volgens de plakkaten gestraft
zullen worden. Ook uitheemse en onbekende personen mogen·
nietin de stad toegelaten worden. dan nadat zij een behoorlijke
attestatie van hun kwaliteit. vroom leven en eerlijke conversa
tie van de pastoor of van de overheid. waar ze gewoond
hebben. overleggen. Verder moet ook degelijk onderzocht worden
of Ze lanqer of korter in de stad hebben vertoefd. Als
daarbij zijn "mit quaden secten of sonst andere schelmerije besmet
oder- befaemt", moeten die aanqehouden-worden en behandeld
volgens de plakkaten van de keizer of van de konmq.
DiE~geen certificaat hebben. -moeten binnen zes weken uit de
stad of de vrijheid verwijderd worden.
In de loop van 1560 werden door het stadsbestuur enige publicaties
gedaan. de eerste op 15 Mei.. Hierin zeggen Schepenen
en Raad. dat zij zich er aan erqeren.xlat "diewijle twoirdt
Gaedts geprediciert ende geleert. oick den dienst in der kercken
up hilligen daegen gedaen wordt" in de' kerken op onbehoorlijkewijze
'heen en weer gelopen wordt; dat de herbergiers
tijdens de sermoenen en de dienst in de voormiddag op' heiligendagen
voor de burgers en ingezetenen tappen; dat er velen
zijn die de Zondagen. aposteldagen enander~ verplichte vier- .
dagen niet vieren, tot erqernis van hun buren en andere vrome
. lieden. maar in het openbaar gewoon werken. redenen. waarom
al deze handelingen worden verboden. Voorts mag er in de
vasten. op quatertemperdagen of op Vrijdag en Zaterdag geen
vlees gegeten worden. nochdoor het gezin noch door vreemden:
Indien iemand. deze bepalingen -overtreedt.vdan zal hij
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
- ,

20
door Schepenen en Raad naar gelegenheid gestraft worden.
Verder verbieden Schepenen en Raad. dat iemand enige
boeken of geschriften. die tegen onze heilige christelijke religie _
gericht zijn. zal drukken. schrijven. hebben. kopen of verkopen.
geven of verspreiden: want door lezen of horen lezen
van zulke kwade boeken kunnen de onderdanen makkelijk.
verleid, en bedrogen worden.. Ook mag niemand heimelijke
scholen. leerhuizen of leerplaatsen of enige heimelijke conventicuien
,in zake religie houden; niemand mag zich daarheen
begeven of daar komen. -
Tenslotte mag niemand enige boeken binnen Kampen drukken
of doen drukken. tenzij hij eerst permisste daartoe heeft
van de Raad. Worden enige boeken binnen Kampen gedrukt
door vreemdelingen of dienaren. dan draagt de meestër of
huisheer van de "prenterien" daarvoor de, verantwoordelijkheid.
"Alleth bij pene ende gestraffet te worden alsz vair verhaelt".
' ,
De tweede publicatie is van 14 December 1560 en bepaalt.
dat. niemand ..vane wat qualiteit hij zij" in de kerk onder of
buiten de godsdienst enig rumoer mag maken; waardoor de
dienst Gods verstoord of op enige wijze belèt kan worden.
Niemand mag in straten of steqen, op de kerkhoven van heide,
kerken of naast de daarbij staande scholen metbogen of andere
Instrumeriten schieten of werpen. ook. niet kolven.vkloot- I
schieten of iets dergelijks. op een boete van 10 stads pond. Alleen
de' schoolkinderen mogen op de hun toegestane speeldagen
daar behoorlijk spelen. Als er kinderen zijn die nog onder
hun ouders macht staanen tegen deze publicatie handelen.
dan zullen de o~ders de boete moeten betalen. '
Voor al deze verboden was natuurlijk wel aanleidinq..alleerr ,
uit de stukken blijkt daarvan niets.
Op .de 2e Juni 1560 verscheen in de Raad de heer Mr. Niclaes
de Castro ..licentiaet in de Gotheit", als commissans van
de koning van Spanje. Hij verklaarde. dat hij opdracht en
bevel had tot uitroejing ,van alle, ketterij. 'onderzoek te doen
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

\,
,,>,;.:·.r.·:.I..,.
91
bij deboekdrukkers en boekenverkopers van verboden. boekeri
. en die te vervolgen.' Hij bood. \als het nodig was. zijn diensten
aan de Raad aan. Als bewijs van zijn opdracht liet hij een brief
. lezen. die de koning hem in 1559 had gezonden. De Raad besprak
deze zaak. nadat de Castro de verqaderinqverlaten had.
Daarna gaf men hem het volgende antw~ord: Men bedankte'
. \ .
hem voor zijn voorstel: men had echter van de stadhouder
plakkaten en bevelschriften overdeze materie ontvangen en
men had die tot nu toe met alle vlijt en naarstigheid in het
werk gesteld en men, zou dat in de toekomst gaarne zo blijven
doen. De Castro beloofde nu, dit te zijner tijd aanhet Hof
te rapporteren. Daarna is hij vertrokken.
DE JAREN TUSSEN 1560 EN 1580.
Er komen in deze .jaren allerlei Individuele gevallen voor;
maarhetmaakt op ons de indruk. alsof. er wat meer samen-.
hang is tussen .de groepen. die zich te&en de rooms~katholi~ke
kerk verzetten. afvallig zijn. in het geheim bijeenkomen. haqepreken
houden. enz.' . -
Zoals men weet zijn door ko~ing Filips omstreeks het jaar
1559 de Nederlanden in kerkelijk opzicht losgemaakt van het
buitenland door het land kerkelijk te verdelen in 15 bisdommen
en. drie aartsbisdommen. Daardoor was bovendien. de contrôle
in de kerk en hettoezicht op de ketterij meer efficient.
Maar de bisschoppen werden in de Nederlanden allerminst
met open armen' ontvangen. vooral waar de ketterij in deze
tijde n hand over hand toenam, Na de Lutherîje en de wederdoperijwas
het nu het Calvinis~e. datop 'het-volk een grote
aàntrekkinqskracht uitoefende. En waar de ketterij best~edên -
werd door het landsbestuur. nam de çntevredenheid met dit
van uit Spanje geleide bestuur in sterke mate toe. De voornaamste
van deze aartsbisschoppenwas 'wel Granvelle. de
aartsbisschop van Mechelen. Op de 27e Janu~ri1562 was e~
een vergadering van Ridderschap en. Steden. in. welke bijeen-
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
, .

92
komst door de afgevaardigden van Kampen de benoeming van'
de nieuwe bisschoppen ter sprake werd gebracht., Zij zouden,
zei men, "sonder twijvell. inquisitores fidei" zijn en het landschap
en de steden oordeelden, dat zulks .xmime mercklike
pregnante reden ende oirsat, benefferis. inbreek ende verlie-
" singe hoerder anqeborner vrijheit, niet enstaet te. lijden, oick
der submissien ende traetaten gantzlicken to weder is" .Men
'sprak daarom af de ogen goed open te houden, vooral in de
steden, in het bijzonder in Deventer. Men .zou elkaartijdig ,
waarschuwen. De volgende dag kwam de zaak nog eens ter
sprake. 'Men disputeerde er lang over en ook Je Ridderschap
zou de steden "getruwelicken bijplichten, omme: sulx in tijden
to behinderen ende behoirlicken wederstandt tdoene". ,
In het begin van Mei is "die ersaeme Raedt in ervaeringe
gecöemen", dat er in Kampen "heimelicke schoele oH leerplaetze
offte heimelicke conventiculen ende versamelinqe" ge~
houden worden; deze zijngeheel tegen het bevel van de stads-
'regering en tegen de bevelen van Zijne Majesteit. In de eerste,
plaats wordt daarvan beschuldigd Taeke Hettinga. Hij heeft
niet alleen deze vergaderingen te zijnen huize gehouden, maar
ook andere geheim.e verqaderinqen bezocht.' Binnen acht
daqen moet hij de stad en de vrijheid verlaten en hij mag niet
dan met uitdrukkelijke toestemming van' de Raad weer in de
stad komen; Komt hij, óf in het geheim óf in hetopenbaar
terug, dan zal hij door Schepenen qestraft worden, In' de ko-
" mende acht ~agen mag hij ook geen qeheime vetgaderingen
bezoeken.
Natuurlijk was het niet alleen Hettinga.Mannen zowel als
vrouwen nemen aan deze verboden verqaderinqen deel. Genoemd
worden o.a. Joachim Messemaker en zijn vrouw, Alijdt
Ronnewagens en haar moeder, Lucas Schroer en zijn vrouw,
Trijken Nolle, Hadewijch Pijpers, Cathrina Kerstiens, ' de
vrouw van Henrick van Dam en haar twee dochters en meer
anderen. Al deze personen werdenop de ge Mei 1562 voor de
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
r-: ,

Raad geda'agd en hun werd met ernst voorqehouden ren zij
werden gewaarschuwd! dat zij niet meer dergelijke bijeenkomsten
mochten houden in de stad of in de vrijheid noch bij dag,
bij avond of bij nacht, ook niet in het veld, "allet bij die pene
ernstlicken gestraffet te worden an lijf of an quet, want Sche~
penen en Raad solcke heimelicke vergaederingen ende conventicuIen
niet en gedencken to lijden; daerna sie sich nioeqen
wethen to richten". Op de 1Oe Mei werd het verbod van 15
I, Mei 15600m dergelijke geheime verqaderinqen te houden nog
eens nadrukkelijk gepubliceerd en op de geMei 1563 (en aan
de rand van het stuk werd aangetekend, dat het verbod op 7
Mei 1564 weer werd herhaald) brengen Schepenen en Ra~d
verschillende verbodsbepalingen, hiervóór 'genoemd, nog eens
onder de aandacht van de burgerij.
93
In de vergadering van Ridderschap en Steden heeft op de
16e. Maart 1564 de drost van Coevorden .aan de afqevaardiqden
van' Deventer en Kampen meegedeeld, hoe men in Groningen
zo brutaal is geweest boeken van Calvijn en andere
dergelijke verboden. boeken in het openbaar te verspreiden
en te verkopen; daardoor hebhen zij zich de ongenade van
Zijne Majesteit op de hals gehaald. De stadhouder nu heeft
vernomen, dat erfn Deventer eri Kampen ook enigen zijn die'
dergelijke onbehoorlijke zaken zijn begonnen. Daarom waarschuwt
de drost de afgevaardigden, dat zij tijdig daarop, zultoezien,
zodat het voorkomen kan worden en aim deze .steden
niet zal overkomen wat Groningen waarschijnlijk te wachten
staat.
In deze jaren was de eerwaarde heer meister Aggeus van
Sneek pastoor te Kampen. Hij nu heeft aan d~ Raad te ken-
, ,
'nen gegeven enop de hoogte gesteld van zekere "èxcessen
ende abusen" gedaan door merster Engbert van Velen, kapelaan
van OL.V. kerk. De pastoor heeft, zo hij zeide.vde kapelaan
tot twee of driemaal "mijnnelicken" gewaarschuwd' en
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

',I
" )
,t,.
94
hem aangespoord om daarmee op te houden. maar het heeft
geen resultaat gehad. Dit heeft meister Aggeu~ natuurlijk ten
zeerste geërgerd en hij kon het niet voor zijn geweten verant-:
woorden. de kapelaan langer in dienst te houden. Nu was de
,kwestie: Heeft, de pastoor van Kampen het recht zo iemand te
benoemen of te ontslaan? Na rijpe deliberatie en bedenken is
aan de pastoor in de volle Raad ten antwoord gegeven. dat.
hoewel het college natuurlijk het in het geheel niet eens is met
\, de excesse~' en abusen van meister Engbert. Schepenen' en
Raad nietkunnen toestaan, dat de pastoor iemand zou benoemen
of ontslaan in de administratie van zijn dienst. Het stadsbestuurstaat
op de "defensie ende onderholdinge hoerer older
possessien, gerechticheit ende gebruick". De autoriteit hierin
\ '
staaf a}leen in de macht en de wil van "den verordenten 'provisoren.
kerckmeisteren ende memoriemeisteren van onser
Lieven Vrouwen kercken. sonder thodoen ofte enich inseggen
van den pastoer. bij welcke possessien. gerechticheit ende gebruick
die stadt gedenckt to blijven. Actum per senatum den
I2den Augusti 1563 et pro memoria perpetua registratum".
Men ziet. er is met kapelaans nog al eens wat aan de hand. en
zuiver, in de leer schijnen zij niet altijd te zijn.
De afgevaardigden van de 'stad zijn de 2Ie Mei, 1565 op het
huis te Vollenhove bij de stadhouder Aremberg geweest. Zij
hebben Aremberg meegedeeld. datde Raad van hem een brief
, had ontvangen. waarin hij het college attent maakt op een'
zekere vergadering van "uth ende inheemsehen menschen" die
op de eilanden van Kampen omtrent Pasen gehoudenwas en
waar ceremonien gehouden en handelingen gedaan waren,
ondanks de plakkaten van Zijne Majesteît. De Raad 'werd in
de brief aangeraden goed toezicht te houden. opdat zoiets
niet meer zou geschieden. De heren hebben de stadhouder
bedankt voor deze waarschuwinq. Zij deelden' verder mede.
dat zij de dijkgraven op de eilanden opgedragen hadden te
. onderzoeken, wat daar precies gebeurd was en wiedaarbij ge-
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

95
weest waren. Maar zij hadden van de. dijkgraven niets vernomen.
De heren vroegen nu aan de stadhouder of hij 'hun
wilde kenbaar maken. als hij iets naders daarover vernam.
'Aremberg antwoordde. dat hem ter. ore was gekomen. dat
enigen uit -Giethoorn naar de eilanden overgevaren waren en
daar hun godsdienst hadden gehouden. Maar hij had daar nog
, niets naders van. gehoord. maar hij zou alsnog nader infermeren
en hij zou Kampen vanzijnbevindingen op de hoogte
stellen. Zijn bedoeling wasaan te sporen goedtoezicht te
houden om zwarigheden en lasten (die uit dergelijke' zaken
ontstaan kunnen) te voorkomen. Maar niet om direct de zaak
in, brand te steken. De stadhouder had altijd de steden ge--'
. waarschuwd en zou dat blijven doen over zaken. waaruit onlusten
zouden kunnen ontstaan. Hij wilde 'de moeilijkheden
voorkomen en de verkeerdheden verbeteren. Dergelijke waarschuwmqsbrteven
vbad hij ook, gezonden aan' Deventer en'
Zwolle. want in deze steden zouden' er enige menseri zijn. die
op feestdagen. waarop men gewoonlijk processie houdt en het
heilige sacrament ronddraagt. deze cerèmonien versmaden.
Deze brieven zond hij om aan te sporen tot goed toezicht. opdat
verkeerde dingen zouden vermeden worden. zodat er in de
gosdienst geen veranderingen werden gemaakt en alle moei-'
lijkheden zouden worden voorkomen. Aremberg voegde erbij.
dat het landschap verplicht was en ook de steden van Overijssel,op
te volgen wat zij aan de koning beloofd hadden, zoals
Zijne Majesteit ook datgene deed wat hij aan landschap en
steden van Overijssel beloofd had. Overijssel verzocht Z.M,
steeds weer in zijn privilegien gehanqhaafd te mogen. worden
en daarom behoorde het ook vast te houden aan de beloften
die aan de koning waren gedaan. Tenslotte zeiAremberg. dat
ingeval er voor de provincie zich enige moeilijkheden voor- I
deden. men hem eerst moest waarschuwen. voor men zich tot
het' Hof wendde; hij kon .dan proberen het eerst in orde te
brengen. I Evenzo wilde hij ook landschap en steden intijds
waarschuwen over zaken. waaruit moeilijkheden zouden kun-
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

96
rien ontstaan om die weg te werken of te voorkomen. Uithet '
laatste gedeelte van het gesprek bemerkt men hoe Aremberg
alles wil doen om.het het bestuur van de provincie naar de zin
te maken en vooral tracht hij te voorkomen, dat er geweld
wordt gebruikt of dat de hoge overheid er in wordtqemoeid.
Nadat in de vergadering van Ridderschap en Steden van 30
Maart 1566 door de afgevaardigden van Deventer, na het ver-
'trek der Ridderschap, ter sprake was gebracht, dat de- Raad
van deze stad wilde vastgesteld zien dat "die vermitz ketterten
uth eerie van den drien steden gebannen werden, in den anderen
tween steden oick nijet en solde moegen komen", heb- "
ben Schepenen en Raad van Kampen op de 7e April bekend
gemaakt, dat hij, "die verdoemder ketterien halven uth deser
stadt verbannen en hier nieth weder incoemen, noch in eeni-
, gen van den anderen tween steden huijslicken sich setten
mach','; de stad was het dus in dezen met Deventer en Zwolle' ,
eens. Handelden de verbarmenen tegen deze bepalingen .dan
, zouden ze .mae behoer ende geleegentheit der saecken ge~ ,
strafft wordden", ' 1
In een brief gericht tot "den eerwerdigen, reliqicsen ende
andachtigen heren, pater Henrick Pippinck, minister provinciael,
sampt den gemenen capittel der oerden van S. Franciseus
in den can vente toe Leijden versammelt", gedateerd de 3e
Mei 1566, deelt het stadsbestuur aan deze "insanders gunstige,
guede vrunde" mede, dat het vorige jaar in het convent van
de Minderbroeders in destad tot gardiaan is aangesteld pater
Herman van Locchem. Deze heeft het convent ingoede
eendrachtige regering Headministreerd. Hij .heeft ook onze ge~
meente door een goed leven en voorbeeld voorgegaan en deze
met preken en het leren van Gods woord in de "catholicxsçhe
ende waere religie seer neerstichlick gesticht ende onderhouden";
daarom is de stadsreqerinq hem zeer 'dankbaar: Dat -is
de reden, dat de Schepenen vragen om deze gardi~an tot Gods
eer en conservatie der religie in Kampen te laten, opdat het
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

91'
klooster zo geregeerd mogen blijven en de ganse gemeente (die
zijn Eerwaarde zeer toegedaan is) "in de warachtiqe cathollexsehe
religie durch sijne quede, 'deuchlicke eonversatie ende
'.Jeringe voortaan geholden ende van dage to dage meer ende
meer gestichtet ende bevesticht moege worden". Schriftelijk en
mondeling is aan Kampen beloofd. dat het' klooster steeds van
goede oversten en predikanten. die in deze tijden zo nodig zijn.
zal. worden voorzien. Tegenover het klooster zal het stadsbestuur
en ook tegenover de orde. steeds goed gezind blijven.
- "dat weet God Almachtig die U.E. in voirspoediqe administratie
ende gelucksaliger gesontheit lanqeerholden moet".
_ -Het jaar 1566 is een jaar van grote beroering. Het staat in
het teken van beeldenstorm en hagepreken., In het zuiden begon
de oproerige beweging. die niet alleen door godsdienstîge;
maar ~ok door economische motieven 19) veroorzaakt werd;
" Van stad tot stad sloeg de beweging over. niet aileen in het
zuiden. ook naar .het noorden kwam die en Overijssel moest
bevreesd zijn. dat ook hier het dreigend optreden van de Calvinisten
èn van het gepeupel tot ongewenste gebeurtenissen zou
kunnen leiden. Hetspreekt dus wel van zelf. dat in de vergadering
van Ridderschap en Steden. èn in de grote steden~'
Deventer. -Kampen en ZwoIIIe de magistraten zich bezorqd
afvro-egen. hoe ze zich tegen de oproerige beweging zullen
verzetten en of ze het zouden kunnen. Het dreigde overal. De
20e Juli was stadhouder Aremberg in ZvJolle. hij vertoefde
ten huize van de drost van Coevorden en hier verschenen de
drosten van Salland. van Vollenhove en van Isselmuiden, de
heren Eggerik Rïpperda, Johan Sleet en Eusebius Bentinck:
bovendien waren et de gezanten der drie steden; verder waren
er Mr. Robertus van der Beeck. reutmeester van Salland.
Engelbert van Ensse, drostvan Coevorden. Mr. Henrick van
Till en Mr. Gerh~rt Oesten~orp. raadsheren van Zijne Majes-
19) Zie daarover Erich Kuttner. Het honçerjao»: 1566 (Amsterdam.
1949).
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
,I

"
teit. Door ziekte en' zaken van het Hof was het Aremberg niet
mogelijk gew,eest eerder te komen. Vim Till zette uitvoerig
uiteen hoe in Brabant de moeilijkheden waren begonnen door
"twijspalticheit des geloves ende mennichfoldige verqadderin-,
qen". Men moest bevreesd zijn, dat daaruit meer inconvenienten
zouden voortkomen. Daarom vermaande hij de drosten en
de steden tijdig goede voorzorgsmaatregelen te nemenen goed
toezicht te houden, opdat deze oproerige beweging in deze
provincie zou kunnen worden voorkomen. Ook het koninklijk
plakkaat betreffende de vagabonden "daer mit die' landen : ,
bijnaë vervullet sint" moest goed '"toe wercke gestelt worden" ..
Mede een bewijs dus, dat de hongeren de ellendevan de
vagabonden een oorzaak waren voor vrees. VanTlll had nog
twee nieuwe plakkaten waarvan hij de copieaan de droste~
en aan de steden wilde toezenden om daarvan kennis te nemen
en zich erover te beraden of de publicatie in deze tijden een
goedeuitwerking kon hebben. Als van Till uit Friesland teruqkwam,
waarheen hij nu ging, zouden dé dros~n en de
steden hem daarover advies kunnen uitbrengen.
De 27e Augustus was er vergadering van Schepenen en
Raad te zamen met de Grote en Kleine Gemeente in de raad-
.kamer. De in functie zijnde burgemeester, Evert van den Vene,
.zette uiteen, hoe moeilijk en' periculeus deze tijden waren, hoe
in de aangrenzende landen en steden moeilijkheden veroorzaakt
werden door de predikatiën van verschillende ~,nieuwe" '
predikanten; kerken werden verwoest. Het stond te vrezen,
dat allerlei zwarigheden en meerdere lasten hieruit z'oilclerr
'voortkomen. Daarom vroegen Schepenen en' Raad heel ernstig
of de heren en vrienden van de Grote en Kleine Gemeente het
stadsbestuur wilden bijstaan in het geval, dat de stad, moeilijkheden
zou krijgen öf doordat enige predikanten van de nieuwe
-Ieer, binnen of buiten de stad zich zouden opwerpen, öf dat
men kerken of kloosters ging plunderen, óf dat men nieuwiqheden
in de godsdienst wilde invoeren; of men samen met de
Raad al dergelijke ongewenste toestanden wilde tegengaan.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

99
Schepenen en Raad waren eensgezind van mening, om alle
onlust en commotie te vermijden, in het geheel geennieuwe
predikanten, noch in'de stad noch in de vrijheid, toe te laten,
gezien de gevaarlijke en periculeuze tijden. Men moest zich ook'
-rriet in de vergaderingen en predikatiën begeven om die aan
te horen, maar zover het. mogelijk en doenlijk was deze verhinderen.
Het stadsbestuur wilde het ook door publicatiën ver-
. bieden en zo nodig straffen. De publicatiën werden nu aan de
Meerite voorgelezen en de vrunden van de Meente hebben,
na behoorlijke deliberatie. gezegd, Qat. ze de, plannen van de
Raad zouden steunen. Maar zij begeerden, qat men zou trachten
goede predikanten te krijgen (het spreekt vanzelf, dat ze ,
meenden: goede rooms-katholieke}. De publicatie is nu op dezelfde
dag ter kennis van de bevolking gebracht. Deze luidt:
"Scepenen en Raad mit hoeren gesworen Meent~, groot
'ende dein laten weten, dat ze met elkaar zijn overeenqe-
komen vast besloten te zijn "tot enderholdinge gueder vrede
endeburgerlijcke eendracht ende tot stuif ende wederstant, -
aller commotie.. onstuijr ende oproer", eenparig besloten
hebben. in, het geheel geen nieuwe predikanten in de stad of
in de vrijheid te dulden. maar zoveel mogelijk te beletten
uit tevoeren wat ;::evan plan zijn. Daarombevelen ze, ernstig.'
dat. mochten er hier enige van deze nieuwe predikantenkomen,
niema~d. hetzij man of vrouw, jong of oud, zich
in deze gevaarlijk~ tijden. naar de ;ergaderingen of predi-
,catiën zal begeven of ze aanhoren. Men zal zich .ook niet
. aan kerken of kloosters vergrijpen door ze te schenden of
te helpen schenden. Wie zich naar deze predicatiên begeeft
die zalnaar bevind van zaken gestraft worden. Wie kerken
of kloosters vernielt, die zal men aan lijf en goed ~traffen".
Op de laatste dag van A~gustus 1566' waren Ridderschap
en Steden op aanschrijven van de drost van Coevorden. Enq- ,
bert van Ensse, die .zulks deed op bevël van de stadhouder. in
Windesheim bijeen. Hier waren: Eggerik Ripperda, drost van
Salland, Goesen van Ráesfelt, drost van Twente. Johan Sleet,
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
,\ -
,I
"

\ .
100
drost van Vollenhove, Eusebius Bentinck.drost van Isselmuiden.
Ernst-Mulert, schout van Hasselt; voor Deventer waren
afgevaardigd Mr. Derek Scherff. licentiaet, voor Kampen
Lodewijck Voerne, en Arent to Bocop, voor Zwolle Wolff Van
Ittersum .en Johan van Haerst. Aanvankelijk zou de vergélde":'
ring te Deventer plaats hebben, maar om bijzondere redenen
had Deventer, verzocht elders bijeen te komen en de drost
van Coevorden dankte de heren dat ze hier verschenen waren.
Hij bracht nog eens in herinnering de-vermaning van Aremberg.
nog bekrachtigd door Mr. Geert Oestendorp, aan: de
drie steden en aan de drosten, om ·goed toezicht te houden en
om vrede en, eendracht in de gemeente té onderhouden .• Er
moest worden voorkomen. dat men uit de steden naar buiten
op .het platte land ging om de nieuwe predikanten te heren.
De afgevaardigden van de steden verklaarden zich aan deze
vermaning te zullen houden. Deventer deelde mede. dat de
Raad en de gezworen Meente, tot vermijding van meerder ongemak.
toegestaan hadden het sacrament der altaars sub
utraque specie aan zieken en gezonden die 'dat begeerden
binnenshuis uit te reiken. IvJ;aar de gemeente was hier niet·
mede tevreden. die begeerde een kerk om daarin de dienst
volgens de Augsburgse confessie te verrichten. De Raad van
Deventer hoopte de gemeente in goede eendracht té houden .
. als dit zou worden toegestaan. De afgevaardigden van Kampen
berichtten nu wat de Raad had gepubliceerd.' Die van
Zwolle verklaarden voor hun stad zich aan .te sluiten bij de
besluiten van Deventer.
Bij de beraadslagingen overwoog men of het niet geraden
zou zijn aan de hertogin van Parma te schrijven en haar te
verzoeken of zij niet, in naam van-Zijne Majesteit aan de qemeente
een kerk zou doen afstaan om daarin de dienst Volgens
. de Augsburgse confessie te verrichten. voor het geva~ dat men'
de gemeente niet lanqer kon rustig houden dan door haar wat·
toe te geven. De afgevaardigden zouden dit in' hun Raad 'ter
overweging geven. -Aanstaande .Woensdag z04 men weer in
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

101
Windesheim bijeenkomen. Tenslotte hebben Ridderschap en
Steden zich er over beklaagd, dat ze geen antwoord hadden
ontvanqen "op hunne schrilten van revoij, van den nijen bisschoppen
ende van der sequestratien der preestien van Deventer".
De drost van Coevorden beloofde aan de stadhouder te
schrijven, dat hij-gemerkt had, dat het landschap zich hierover
had beklaaqd.. De drost had ook no~ een plakkaat ter bestrijding
van de kerkvernielers. maar hij achtte het niet geraden
dit in deze tijden te publiceren.
Op de derde September daaraanvolgende hebhen de afgevaardigden
in de gezamenlijke vergadering van Schepenen en
Raad met de beide gemeenten, groot en klein, op de raadkamer
meegedeeld wat in Ridderschap en Steden op-de 3le
Augustus was besproken. Men zou dus nu overleggen wat
het beste was om de gemeente rustig te houden. Men zou dan
dit advies a.s, Woensdag te Windesheim uitbrengen. Inmiddels
was er een grote bijeenkomst van burgers van de stad in
de Heilige Geest gehouden en toen burqemeester Arent Brant, '
~n plaats van Evett van den Vene had meegedeeld over de
vergadering van Ridderschap en Steden, kwamen verscheidene
afgevaardigden van de bijeenkomst uit de kerk van de H,
Geest in de Raadkamer. Zij overhandigden een geschrift,
waarin verzocht werd hun een kerk af te staan, waarin de saeramenten
en andere ceremoniën volgens de Auqsburqse confessie
zouden worden uitgereikt en geh(~>udenworden. Langdurig
werd hierover gedèlibereerd 'en men meende dat de gémeerite
niet langer rustig kon worden gehouden, tenzij aan het
verzoek werd voldaan. Men besloot nu met eenparige stemmen
, aan' de hertogin van Parma te _verzoeken om, in naam van
de koning aan de gemeente een kerk af te staan. Zo hoopte
men de gemeente eendrachtig te houden en zij die bij de oude
religie wilden blijven zouden vrij en ongemoeid blijven. Ook
, kerken en kloosters zouden dan wel niet vernield worden. Aan
heer Christiaan van Oriel en de rector Mr. Gaspar Holtstech
en anderen zou men aanzeggen, dat zij het sacrament des al-
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

102
taars sub utrague specie aan de zieken, die dit begeerden binnenshuis
mochten uitreiken. De afgevaardigden naar Windes-
heim zouden dit verzoekschrift meenemen en het aan de an-
deren laten lezen. Men zou ook de Ridderschapverzoeken
enigen van hen met de gedeputeerden van de- steden af te
vaardigen om dit bij de hertogin aan te bevelen. Men deelde
dit aan deafgevaardigden uit de vergadering in dé Heilige
Geestkerk mede en vermaande hen dit door te geven aan' het
volk dat zich im rustig moest houden. Vier van de Raad
moesten nu de' predikanten aanzeggen het woord Gods vol-
gens hun geweten -te prediken zonder op elkaar te- schelden.
Op de 4e September had nu de vergadering in Windesheim
plaats. Dezelfde afgevaardigden waren er heen gegaan. Wol':
ter van Heijden was er in plaats van de drost van Twente.
Deventer deelde nu mede, dat er in de stad nieuwe moeilijkheden
waren. De burgers hadden nu tot de Raad het verzoek
gericht om aan hen de O.L.V. kerk en de Bergkerk of de
Broederkerk af te staan om "daerinne dat waart Goeds nae
den propheten e~de die leringe Christi ende der apostelen.>
puijr ende reijn geprediget mochte worden ende die sacra~,
men ten geadmini~treert, gelijck bij den Rijcke toegelaten, enz.".
De Ràad had hierop geantwoord, dat hij ditzonder advies
van de Gesweren Gemeente niet kon toestaan. Wel was de
Raad geneigd hun de O.L.V. kerk af te staan om "het sacrament
des altaers daerinne sub utraque specie to communiceren
ende der hertoginne daervan nae to adverteeren" . De Raad
had geen moed gehad de zaak langer op te houden; het college
vreesde ook meer onaangenaams in de tijd dat de 'gezanten
naar h'et Hof waren en men op het antwoord wachtte. Ook de
Kamper afgevaardigden vertelden uitvoerig wat er in Raad
en Meerite verhandeld was, n.l. dat men een bezending naar
de hertogin yan Parma zou sturen om toestemming te vragen -
aan de burgers die dat wensten een ker-k af te staan. Ook
Zwolle had besloten zo spoedig mogelijk aan de hertogin te
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

103
schrijven. Men zou de Ridderschap verzoeken zich bij de be-
. zending aan te sluiten.
- Aan de Ridderschapwerd dit alles nu meegedeeld. De drost
van Coevorden spoorde aan zo spoedig mogelijk te schrijven.
Hijzelf wilde weI bij Barlaymont op een spoedig antwoord aandringen.
Het leek hem het beste geen gezanten te sturen, maar
alleen te schrijven en dit alleen uit naam van de drie steden;
want het ging alleen hun aan. Hij wilde ook wel aan de graaf
van Megen verzoeken hem mede te delen, waar de stadhouder
zich op het ogenblik bevond, om 'ook hem van al deze za-
-ken op de hoogte te stellen. In de vergadering van 7 Septern-
ber verschenen Hessel Coepssz en Herman Ovinck, afqevaar-
-dienden van de stad Hasselt. Zij hadden -van hun schout ge~
hoord, wat er in de vorige vergadering besloten was en zij
vroegen nu of ook Hasselt zich bij de brief aan de hertogin
mocht aansluiten. Maar men achtte dit niet geraden, want het
kon aan het Hof schijnen, dat de drie steden Hasselt, waar
zich deze moeilijkheden nog niet hadden voorgedaan, daartoe
hadden overgehaald; evenmin wilde men de Ridderschap vra-
gen, om dezelfde reden, zich hierbij aan te sluiten.
De brief aan de hertogin werd gedateerd 4 September
"onder dat segel der stadt Deventer, dat wij op dit pas samerit-
lick hier toe gebruijken". De steden schrijven "uit hoog anliq-
gende noot", en daarom bidden zij ook "gantz dienstelicke
ende ondernadelick, dat Uwe F.D. mit den eersten post hijer op
een genedig, vertroostelick ende toeverlaten antwoord gene~
dellek qeworden laten":
Maar noch de brief aan Aremberg, noch-die aan de hertogin
werd verzonden. Aremberg kwam op de 10e September
in Deventer. Hier stelde hij twee middelen voor om deze in
Raad en Meente van elk der stedente overwegen. Op de bijeenkomst
op Donderdag 13 September a.s. te Zwolle moest
men hem dan zeggen waartoe men besloten had . .Het eerstemiddel
was, dat de steden zelf aan de hertogin zouden schrij-
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

" ,
104
ven om de Augsburgse confessie toegestaan te krijgen. In dit
geval zou de stadhouder niet zelf aan de hertogin schrijven.
Het andere voorstel was, dat de steden hem de zaak zouden
toevertrouwen; dan zou hij er bij' de hertogin op aandringen
aan de steden toe te staan wat in andere landen of steden in
zake de religie was gepermitteerd. Dit laatste voorstel aanvaardden
Raad en Meerite te Kampen, met verzoek om "een
troestlick antwoord, opdat de gemeente gestillet ende in gueder
rust, vrede ende eendracht geholden, oick die verwoestinqe der
kercken ende cloesteren ende alle andere inconvenient en verhoedet
sullen worden". Dit werd nu op de bijeenkomst in
Zwolle aan Aremberg verzocht; hij was echter bang, dat de
koning dit niet goed zou opnemen; maar hij kon wel merken,
dat de steden uit nood gehandeld hadden en dat zou hij bij
de hertogin wel verontschuldigen.
Op 13 September, op Cruijsdach, kwam in Kampen een
vreemde predikant van de gereformeerde religie, "sijnde sijns
handtwerck een corvenmaecker, genoempt Jan Aerentzen". Uit
bevel van de Raad was hem door een secretaris aangezegd, dat
hij zich niet "verdristen' 'zou, enige predicatie in de stad of in
devrijheid te houden. Hij heeft zich ook een tijdlang uit de
stad weggehouden. Nu trok hij zich van dat bevel niets aan
en hij heeft nu vandaag op het Cellebroederskerkhof gepreekt
en wilde ook niet, ofschoon hem dit uit bevel van de Raad
door twee secretarlssen aangezegd was, de predieatle nalaten.
Men verzocht hem nu op de raadkamer te komen én hij is daar
met zijn geleide "guitwillichlicken" heen gegaan. Hier waren
Schepenen en Raad, Grote en Kleine Meerite vergaderd. Men
was bang voor ..onlust, commotie ende uproer", Daarom kreeg
de predikant het bevel terstond uit de stad en de vrijheid te
vertrekken en er niet weer in te komen zonder expresse toestemming
van de Raad; als hij dat toch deed, zou hij gestraft
worden. Dit is aan Johan Areritzen "met oepe~er doeren in
presentie van Schepenen en Raad, sampt de Groete ende
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

105
Cleijne Gemeente voirgelesen ende is terstondt over de IJsselbrugge
gegaen myt dienaers" 20). i
Op de Se December werd besloten, dat Claes Igerman, Henrijck
de Wolffs, Otto Tengnaegel ende Arent tho Boecop. alle ,
leden van de Raad, de vier predikanten bij zich zouden Iaten
komen en hun aanzeggen, dat "die eene des anderenreligie
nieth versmaedelick~n saIl lasteren' up ten stoell, dan een ijder
saIl Gods woordt vercundigen nae vermoegen der godtlicker
schrijfftuere ende sijn conscientie, als hi voir Godt ende der
werlt gedenckt to verantwoirden".
In datzelfde jaar (1566) kwam de Kamper drukker Peter
Warnersz. in moeilijkhedendoor het drukken van een lib~l
"Verclaeringe van die mennichfoldige loese practiken van der
Inquisitie", tengevolge waarvan hij, na naar Emmerik gevlucht
te 'zijn, door het stadsbestuur voor altijd uit de stad werd ge~
bannen 21).
Een jaar later werd zijn zoon eveneens beschuldigd enige'
geuzenliederen te hebben gedrukt, maar hij kon bewijzen, dat
zijn lettertype verschilde van 'die, waarmede de gedrukte lied ...
jes waren gezet en zo kwam hij er af met de waarschuwing
buitengewoon voorzichtig te zijn. '
Een schoonzoon en een neef van Peter Warnersz., die bij
de oploop betrokken waren geweest, waren ook gevlucht en
ondanks 'de moeite die men enige jaren later deed om toesternming
te krijgen voor hen, om weer in de stad te mogen terug
te keren, is deze permissic n:iet gegeven.
De hele zaak bewijst weer eens te meer, dat de stadsregeerders,
endankt hun betuigingen van trouw aan 'de- koning en
ondanks de verzekering, dat ze de oude katholieke godsdienst
wilden handhaven, niet gaarne aandevervolqinqen o~ het ge~
loof wilden meedoen, zoals het eigenlijk overal in het land het
!!O) Nagge, Histo1'ie van OVe1'ijssel,II, 309.
21) Zie over dit geval uitvoerig Mr. J, Naninga Uitterdijk in de
, Bijd1·ag.en V001' ixuierl, geschiedenis en oudheidkunde (1875) en mijn
artikel in de Kamper AZmanak 1951-1952, blz. 148-173.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
.-,
\

. I
106
geval is. Zelfs iemand als Aremberg waarschuwt. dreigt ....maar
als het er op aankomt. wil hij de regering te Brussel er
liefst buiten houden. Het is dan ook begrijpelijk; dat men hem
zeer waardeerdeen toen hij in de slag bij Heiligerlee .sneu-
. velde. men dit als een gevoelig verlies voor het landschap.ondervond.
In deze jaren worden wel eens bur~ers voor de maqistraat
gedaagd. omdat ze in enig opzicht in kerkelijke zaken hadden
misdreven Bij zo'n commissie uit de Raad is dan ook dikwijls
een geestelijke aanwezig. Als sommige burgers getuigenis omtrent
andere burgers moeten afleggen over hun uitlatingen.
over wat ze van die anderen gehoord hebben. neen. dan weten
ze er niets meer van. of ja. ze hebben wel iets gehoord. maar
precies weten ze het toch niet meer of in het geheel niet; soms
kennen ze de beschuldigde persoon: van wie ze iets verkerds
hebben gezien of gehoord. niet eens. En gewoonlijk zijn zij
zelf de onschuld in persoon en van de beschuldigden weten
ze niets dan goeds te zeggen!
Zo moeten op 31 October 1565 vier vrouwen en een man
getuigenis afleggen omtrent de overleden Mechtelt Gijsberts.
Stijne Brouwers verklaart "bij hoeren wae~en woorden". dat
ze nooit uit de mond van Mechtelt gehoord heeft. dat zij het
heilige sacrament versmaad zou hebben of met de heilige olie
gespot. heeft. Toen. Stijne tegen Mechte1ts man zei, dat -hij
zijn vrouw moest laten oppassen en bij haar waken. is hij zonder
daarop te antwoorden weggegaan. Maar die man heeft
vroeger wel eens tegen Stijne gezegd. dat zij zijn geloof moest
aannemen of ze zou niet zalig kunnen worden; maar dat is ge~
gebeurd. voor zijn overleden vrouw ziek werd. Gese Hendriks.
Mechtelts naaste buurvrouw. verklaart hetzelfde. behalve dat
ze datgene. wat de man gezegd zou hebben over het aannemen
van zijn geloof. niet gehoord heeft.
Aechte. Steven Brouwers huisvrouw. legde precies dezelfde
getuigenis af als Gese Hendriks. evenzo Mechtelt, Johan"
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
,J
\

)
107
Scepelers vrouw," terwijl Engbert Geertsz verklaarde, dat hij
nooitgehoord heeftvdat Mechtelt het heilig sacrament versmaadde.
En alle vijf bedanken "der saliqe voorszeide vrouwe
voer een guet gewesene naber", Dit getuigenis werd afgelegd
voor Hermen. toe Barckhorst en Ledewijk Voerne, waarbij ook
Mr. Geert Glauwe en heer Dirck van Nijmegen tegenwoordig
waren. Waarschijnlijk werden deze getuigen -qehoord om te
beoordelen of dé overleden vrouw met kerkelijke ceremoniën
mocht worden begraven.
In September 1567 hoorde men de volgende getuigen in een
zaak, waarschijnlijk op een soort hagepreek slaande. Frans van
de Koerbeek werd voor het gerecht gedaagd; hij was een gezworen
meenteman en hij moest "om der waerheit een getuichnisse
geven", wat hij deed bij zijn eed als meenteman. Hij vertelde,
dat onlangs op een gewone heiligendag, hij desnamiddags
tussen drie en vier uur lanqs de Vloedijk ging. Hij
kwam langs de hof van Peter van Tolzenden. De vrouw die
daar woont, riep hem aan en zei: "wilt gij preek horen, blijft
hier, dan wat 'staan, hier naast preken ze". Hij antwoordde
daarop: "Als ik preek wil heren, dan ga ik naar de kerk, die
is daarvoor; zijt gij mal. gaat in huis als gij mij spreken wilt".
Toen de vrouw naar binnen was gegaan, ishij in haar hofdeur
wat blijven staan en hij heeft in het huis van, Derck Cockert.
waar deuren en vensters wijd open stonden, iemand voor in
huis horen lezen. Maar wat hier gelezen werd weet hij, getuige,
niet te zeggen; evenmin weet hij wie daar las, want hij
wilde er niet naar kijken. Korte tijd erna heeft hij Joachim
Messemaker uit het huis zien komen. Deze klopte op de deur
van het naaste huis naar de Veenpoorte toe. Maar of hij daar
al of niet werd binnengelaten, weetvan de Koerbeek niet,
want hij is toen in de hof gegaan en heeft niets meer gezien.
Dit getuigenis werd afgelegd voor de schepenen Jorgien van
Haersolte en Evert van den Vene. Nu werd ondervraagd Marijken,
de weduwe van Gheerdt Budde. Zij verklaarde, dat op
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
(
, '

, I
108
S. Joannis onthoofdingsdag (Vrijdag 29 Augustus 1567) in
de namiddaq, toen in S. Briqïttenkerk de preek afgelopen was,
zij gezien heeft, dat Joachim Messeraaker in het huis van Dirck
Cockert stond; dat is, waar nu Beerrit Gaer~an van Amsterdam'
woont. Hij stond met zijn rug tegen de ene stijl van de
deur: deze stond wijd open. Messemaker preekte. Maar de
woorden kon Marijken "eigenlijk" niet verstaan, maar zij hoorde
toch wel zoveel, dat hij zei, dat onze heer met zijn apostelen
op de berg ging; verder heeft ze niet gehoor~, want ze ging
toenterstond in huis; ze heeft daar verder niemand zien zitten
of staan; zij stond aan de kant van het' huis, en daardoor
zag ze niemand anders dan Messomaker. Ook heeft ze, nóch
er voor, nóch erna, iemand zien in- of uitgaan. Toen de vrouw
van Wijnqerts Korvemaker daar ook voorbij ging en vroeg
of men daar preekte, zei [oachim, die dit hoorde: "wilt .gij. het
heren, kom dan maar hier binnen. Zo eindigde de, getuigen- .
verklaring; want uitdrukkelijk voegde ze er nog. aan t?e: "anders
is haar niet bewust".
Nog een drietal andere getuigen leggen .soortqelijke verklaringen
af omtrent het preken van Joachim Messemaker, die
echter geen nieuwe gezichtspunten opleveren; zij allen houden
zich van de domme.
We hoorden Marijke, de weduwe van Gheert Budde getuigen,
dat in het huis van Dirck Cockert nu Beernt Gaerman van
Amsterdam woonde. Dat Messernaker tezijnen huize preekt,
moet al verdacht zijn. Wat deze Gaerrnan voor een figuur uit
godsdienstig oogpunt was, blijkt wel uit een adres,dat hij tot
Schepenen en, Raad richtte. Hij was niet brandschoon. Hij
schrijft "mit aller erbidinqe, behoerlicke reverentie ende onderdanicheit".
Hij noemt zich Berendt Gaerman van Reene wt
sticht van Munster.Hij verklaart, dat hij met zijn vrouwen kinderen
"in eenicheit ende stilheit begeerde toe weesen" en dat
hij daartoe geen geschikter woonplaats heeft kunnen denken
dan Kampen. Zo heeft hij zich hier gevestigd op laatstleden'
S. Johannes midsomer. Hij heeft zich steeds in "aller stillicheit
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
',.-

'109
ende behoerlicheit gedraagen" . Op 4 September is zijn
zwangere vrouw van een kind bevallen: Nu wil het geval. dat
zijn broers vrouw te Ulsen woont en deze 'wilde doopmoeder,
"gofadder", zijn van dit pasgeboren kind. Gaerman vroeg nu
zijn (schoon)zuster naar Kampen te komen om "gefadder"
te zijn over zijn dochter. Maar daar ze. ziekelijk was, de reis
ver en het bovendien slecht weer was "ende soe gu_et olders"
is, heeft ze hem laten weten" dat zij niet komen kon en gevraagd
of hij het kind naarGoor wilde zenden met zijn broer, .
dan zou alles gedaan worden "dat well g'edaen weere ende der
frentschaff betaemde". Daar Berend zelf hier in Kampen gèen
vrienden of kennissenheeft, heeft hij zijn dochtertje de 10 Sep- .
tember naar zijn zuster gezonden. Het kind is daar gedoopt en
zijn zuster is "gefadder" geworden. Dat is niet gebeurd uit
I - een slechte gezindheid of uit weerspannigheid, wallt hij wil
niet anders zich gedragen dan in "alle stillicheit ende behoerlicke
gehoorsamheit".
-...,. Het schijnt echter, dat "summige sijne quadtgunners" hem
voor Burgemeesters en Schepenen hebben beschuldigd, dat hij
. zijn "kind veertien dagen ongedoopt had laten liggen. Voor de
heren geroepen, heeft- hij bewezen, dat dit niet waar-was: het
kind was de 4e geboren, de 10e naar zijn zuster gestuurd en de
l l e gedoopt. Dat kon hij bewijzen door de certificaten van de
kerkdienaren te Ulsen. Hij heeft deze aan de heren laten zien.
en zij hebben hem "ten afscheid" gegeven, dat ze dit alles aan
de Raad zouden meedelen. Berend, zich van geen kwaad be- ,
wust, "hefft in stillicheit gebleven". De 14eSeptember daarna
heeft de Raad een bepaling gepubliceerd, dat degenen die hun
kinderen na deze datum op andere plaatsen lieten dopen, niet
in de stad mochten blijven. Maar de wetten en verordeningen,
op zekere datum uitgevaardigd, gelden toch voor de toekomst
en kunnen niet van toepassing zijn op' qebeurtenissen in het'
verleden. Zo kan men dus Berend niet beschuldigen' iets gedaan
te hebben tegen 'het gebod van de Raad, want het kind
is gedoopt, voordat deze bepaling uitgevaardigd werd. Toch
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

110
I
hebben sommigen van de Raad hem op de ISe Septemberaangezegd.
dat hij verkeerd had gehandeld. toen hij zijn kind
, elders had laten dopen en dat hij dus de stad moest verlaten,
Hij heeft zich verdedigd door de geschiedenis van de doop te
vertellen. welke doop had plaats gehad op de Il e September
Als de Raad het plan had gehad het verbod uit te vaardigen;
'dan had men, Berend' daarvan op de hoogte moeten stellen:
men had hem dan moeten zeggen. dat het kind thuis gehouden
, moest worden en dat het niet te Ulsen mocht worden gedoopt.
Weer vertoonde hij de certificaten en weer zei men hem. dat,
men de Raad ervan in kennis zou stellen. De zaak bleef nu
. rusten tot de 27e October. op welke dag Berend voor de heren
is ontboden. Zonder meer heeft men hem gezegd. dat hij met
vrouwen kinderen binnen acht dagen uit de stad moest vertrekken.
Hij vindt dit niet rechtvaardig. want hij weet zich onschuldig
-- en tussen 15 September en 27 October liet men
hem rustig, in de stad blijven. terwijl hij geen vermoedenhad,
dat dit hem boven het hoofd hing. Nu. in de winter moet hij
met zijn vrouwen zes kleine kinderen. waarvan het oudste
zeven jaar is. vertrekken? Hij verzocht nu in "aller demoet. dat
mijn heren ende der Erbaeren Raidt gelieffde die sake toe
rechte ende christlicken in toe sien ende voer guet antoesien",
dat hij deze winter met vrouwen kinderen ;.tot mijn heeren
wederseggen" in de stad mag blijven.Natuurlijk belooft hij
, zich zo te gedragen. dat niemand zich over hem zal' hebben te
beklagen. Op de 30e October werd Gaerman voor de heren
Jorgen van Haersolte en Lodewijk Voern, burgemeesters. geroepen.
Hier verklaarde hij. dat de inhoud van het door hem
ingezonden verzoekschrift geheelovereenkomstig de waarheid
was. Daarop hebben deze burgemeesters. in overeenstemming
met het bevel van de Raad Gaerman aangezegd. dat hij in de
stadzal mogen blijven. totdat de Raaddeze permissie introk.
In de verklaringen over de preek ineen huis aan de Vloedijk
werd Joachim Messemaker genoemd als de man' die daar ge-
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

111
zien was. Deze werd nu op de 30e December 1567 voor de Raad
geciteerd. Men hield hem daar voor gehoord te hebben, dat zijn
vrouw die de gehele winter ziek had' gelegen, zonder gebiecht
te hebben, gestorven was, ook zonder het heilige sacrament begeerd
of genuttigd te hebben, niettegenstaande hem meermalen
ernstig bevolen was zich met zijn vrouw te gedragen in overeenstemming
met de voorschriften van de heilige .katholieke
kerk. De Raad wilde nu weten wat de oorzaak was, dat dit
nagelaten was en waarom hij de hem gedane bevelen naast zich
hadneergelegd. Hij antwoordde hierop, dat hij datgenewat hi)
in dit geval gedaan had, hiernamaals voor zijn God moest verantwoorden.
Hij hoopte, dat hij met zijn vrouw in vrede ge~
leefd had en dat hij noch de Raad noch iemand anders te kort
had gedaan. Mocht het zijn, dat hij hierin in gebreke was ge~
bleven, dan zou hij daarvoor gaarne boete doen. Eenvoudigweg
vroeg de burgemeester hem nu of zijn vrouwook gebiecht
had. Als antwoord hierop vroeg Joachim nu, wat voor biecht
men meende. De burgemeester zei: voor de priester. Nu ant-
woordde hij: zij heeft voor God Almachtig gebiE::chten voor
Hem haar zonden beleden. Verder werd hem gevraagd of iij
het heilig sacrament ook begeerd en ontvangen had. Daarop
vroeg hij of er een ander. sacrament. was dan het bitter lijden
van Christus, daar was' zijn vrouw wel mee tevreden geweest,
zo ongeveer drukte hij zich uit.
Joachim heeft dus geen bevredigend antwoord willen geven
op de vragen van de burgemeester. Deze zei hem nu aan, uit
bevel van de Ra~d, dat men hem niet wilde perruitteren. dat
zijn vrouw op een gewijde plaats zou worden begraven; men
wilde wel toestaan, dat hij haar ter aarde liet bestellen buiten
de Venepoort. bij S. Catharina, waar ook de kluderen van
Hendrick Smit liggen; in geval hij deze plaats niétverkoos,
mocht hij haar laten begraven ergens aan de dijk. of in het
veld. Wat zijn persoon betreft en de antwoorden die hij aan
de burgemeesters had gegeven, daarover zou de Raad te zijner
tijd wel beraadslagen.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
J

~ 112
Hèt aantallieden die zich van de kerk afwendden, die hun
kerkelijke plichten niet meer waarnemen of diezich louw of
onverschillig betoonden in godsdienstzaken, 'nam toe. Men
krijgt de indruk, dat het stadsbestuur niet zo heel fel daartegenoptrad
en vaak ook onverschillig was. Dat bleek vooral
in de grote beroering, die er in de stad was in 1567 door het
optreden van de fanatieke vice-cureit of onderpastoor Gerrtt
Willemsz. van Plo; die op 22 Juni 1567 als zodanig benoemd
werd en die in November daarop-al van het Kamper toneel
verdween. Vooral in de kwestie van de begrafenis van twee
lieden, die geweigerd hadden het heilig sacrament te ontvangen,
stond de onderpastoor lijnrecht tegenover de magistraat.
Laatstqenoemde had toegestaan, de overledene op het kerkhof
te begraven tot grote ergernis van van Plo, die hen onder de
. galg een plaats wilde g.even; hij verlangde zelfs, dat de dode'
weer opgegraven werd, hetgeen echter niet is geschied. Toen
er tenslotte ook nog financiele moeilijkheden kwamen, verliet
van Plo in November de stad 22).
Na van Plo zien we in 1570 als pastoor optreden Miehiel
Hetsroeij; deze probeert het op een zachtere manier. Hij richtte
zich met een schrijven tot het stadsbestuur en geeft hierin
"claegelicken" te kennen, dat hij gehoord heeften ook bevonden
,;waerachtich te sijn ", dat sommige burgers en inwoners
zich vervreemden van de oude christelijke katholieke kerk en
religie. Sommigen willen hun kinderen niet laten dopen, anderen
versmaden het hoogwaardig sacrament van het altaar,'
weer anderen willen het huwelijk niet volgens de instellingen
van de kerk verzoeken, terwijl er ook heel wat zijn, die nooit
meer in kerken of kapellen komenom de godsqienstoefeningen .
bij te wonen. De pastoor heeft een groep van deze lieden ,:daer/
toefruntlijck vermaent" maar ze blijven evenwel "rebell ende
22) Zie hierover uitvoerig mijn artikel: Het conflict van de magïstraat
van Kamp.en en de vice-c1l1'eit Gen·it WHlemsz. van Plo in het
jaar 1567 (Veral. en Med. Overijss. Regt en Gesch. 51e stuk (1935) blz.
90--111). '
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
"
• I

113
obstinaet in haer opinien ende dwalingen". Dit leidt tot kleinering
der katholieke kerk en dat behoort niet te gebeuren en
zeker niet toegelaten te worden. Het zou leiden ..toe verdarffe-,
nisse der gueder gemeente van Campen". want deze wordt
daardoor elke dag meer en meer van de christelijke religie vervreemd.
Daarom verzoekt de pastoor ootmoedig advies van de
heren. maar ook hun assistentie, teneinde. "die verdoelde scha-,
pen wederomme op die rechten weg gebracht moegen worden
ende tegens die rebellen ende wederspanigen andere remedie
gesocht moegen worden. soe Ù E bevijnden sullen den burqe- -
.ren ende inwoenderenvoertz der gantzer gemeente Van Campen
alderzalichst, cerbeliehst ende profiteliehst toe ~esen".
De pastoor verzocht dit "durch benautheijt sijnre conscien- '
tien". daarom had hij het niet langerkunnen verzwijgen. Men'
b~sloot nu; dat de burgemeesters en schepenen HenrÎck'de
Wolffs en Coenraedt van der Vecht met de pastoor hierover
in overleg zouden treden. (27 A pril 1570).
Op de 5e Mei zijn nu de burgemeesters Jasper van Breda en
Gaspar Schepeler, bijgestaan door Arent thoe Boecop en Conraed
van der Vecht. als afgevaardigden' van de Raad in de
pastorie bij pastoor Hetsroeij geweest. Deze gaf een lijst van
personen - ook op latere bijeenkomsten - op wie op godsdienstig
gebied wel wat aan te merken was. We zien daaruit. -
dat er betrekkelijk velen zijn die hun kerkelijke plichten niet
waarnamen èn ervoor uitkwamen. een Hervormd standpunt
in te nemen; hoevelen zullen er niet geweest zijn. die zich voor
het oog yan de wereld aan de plichten hielden en inderdaad
was dit slechts voor het uiterlijk. _
Als gevoig van het overleg van pastoor Hetsroij met de
burgemeesters werden verscheldene burgers of hunne vrouwen
gelast. hunne nog ongedoopte kinderen te laten dopen; anderen
moesten hunne verbintenis kerkelijk laten inzegenen; weer anderen
geregeld ter kerke gaan en het heiliq sacrament ontvangen.
alles onder bedreiging.bij weigering dé stad te moeten
verlaten.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
I -

1
114
Keren we nu naar de jaren 1566 en 1567 terug.
Op het verzoek van Schepenen en Raad met de gezworen
,Gemeenten hebben Mr. Christiaan van Oriel en de rector Mr.
"Caspar Holtstechius aangenomen het sacrament des altaars
onder twee gedaanten (brood en wijn) aan de zieken die het
begeren binnenshuis uit te reiken. De Raad heeft beloofd indien
voor deze heren daaruit in de toekomst moeilijkheden zouden
voortkomen, achter, hen te staan. Zij mochten daardoor
geen schade lijden. Dit werd besloten op 5 September 1566.
Opde 21e Mei 1567 heeft de Raad aan van Oriel en Holtstech
bevolen en gewaarschuwd, dat zij het sacrament des, al- ,
taars onder twee gedaanten voortaan aan niemand, wie ook,
ziek of gezond, binnen het rechtsgebied van Kampen mochten
uitreiken (invloed van de benoeming van van Ploî ] Mr. Caspar
verklaarde, dat hij maar aan één zieke man, binnenshuis op
'zijn sterfbed het sacrament in deze vorm had uitgereikt; aan
niemand anders. Dit was geschied voor St. Michiel van het
vorig jaar., Mr. Christiaan verklaarde. 'dat hij door niemand
daar om gevraagd was en hij had het ook aan niemand verteld.
Op de 7e September 1567 gingen Henrick de Wolffs en
Arend to Boecap als afgevaardigden van de Raad naar Grafhorst
bij de rector Mr. Caspar Holtstechius. Zij hebben hem
gezegd, dat de Raad zijn verzoekschrift gelezen had. Het speet
de Raad, dat de zaken zo met hem gesteld waren. Daarom
had dit college deze heren a'fgevaardigd om met .hem hetverzoek
te bespreken en te horen wat hij eigenlijk begeerde. De
rector antwoordde, dat hij niet anders wilde dan weer in de
school en- in' zijri -dienst terug te komen, zonder-vrees- voor Iis- ,
c~len of anderen. De Raad had hem indertijd verzocht te preken
en beloofd achter hem te staan en schadeloos te houden.
De heren zeiden hierop, dat zij niet wisten of het voor hem
wel geraden was in deze tijden in de stad te komen. De Raad
zelf had daar niets op tegen. En wat de toegezegde hulp betreft,
dat had alleen betrekking op het uitreiken van het sacrament
des altaars als boven vermeld; en dit ook niet in het
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

115
algemeen. maar voor de zieken die het begeerden en binnenshuis.
De rector kwam nu met het argument. dat. aangezienhem
toegestaan was het sacrament onder twee, gedaanten uit te
reiken. dat dit zeggen wilde, zoals dat volgens de Augsburgse
confessie behoorde; dan. was het hem dus ook toegestaan te
preken volgens deze confessie. Dit was hem bovendien gezegd:
maar dit ontkenden de afgevaardigden: niemand uit de Raad
had de woorden: Augsburgse confessie gebruikt. Daarna drong
de rector er op aan. dat hij vrij in de stad mocht komen en hun
beschërming genieten; nu vroegen de heren of hij wilde, dat
de stad zich ter wille van hem in gevaar zou steken; of hij
wilde, nu hij zo vasthield aan de gedane beloften. dat de Raad
bij de Hoge Overheid zou trachten gedaan té krijgen. dat hem
wegens het toedienen van het sacrament onder twee gedaanten
(wat volgens zijn verklaring slechts eenmaal had plaats qevonden)
geen leed zou geschieden en of .hij dan wel durfde
zich hier in de stad te vertonen. Holtstechius antwoordde hierop.
dat hij niet wilde, dat de stad om hem in moeilijkheden zou
komen, 'maar hijbegeerde schadevergoeding te krijgen voor
gederfde inkomsten. voor de dienst aan de school en aan het
gasthuis. Toen de afgevaardigden hem vroegen. wat het niter- .
ste was. dat hij begeerde. heeft de rector 300 gouden gulden
gevraâgd. Nadat de heren deze eis gehoord hadden, stonden
ze op en gingen weg.
Op 10 Maart 1568 gaven Burqemeesteren, Schepenen en
Raad een getuigenis af voor de rector. Zij verklaarden. dat die
..eerbare ende welgeleerde heer, meister Caspar Holtstechius"
als rector omtrent zes jaar voortdurend in deze stad zijn dienst
heeft gedaan. De school heeft hij ..deuchtlick en wel (gelijck
des beheert ende wie wij nijet anders en weten noch verriomen
hebben) geregiert. wàergenomen ende geadministreert".
Al in het begin van 1567 kreeg het stadsbestuur een schrijven
van de hertogin van Parma. waarin zij meldde. dat er in
de stad verschillende dingen zouden zijn gebeurd. zowel van:
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

116
preken als van godsdienstige bijeenkomsten van de nieuwe
secten. Deze voorvallen zijn de koninq natuurlijk niet ,aangenaam.
De stad wordt dan ook vermaand en bevolen terstond
en met alle vlijt "ende neerstigheijt daerinne te remedieeren" ,
om al deze verkeerde zaken met alle goede en voegzame middelen
te doen ophouden. Hoe kon de hertogin toch tot zulke
absurde beschuldigingen komen! 'Er waren om zo te zeggen
geen. mensen van de nieuwe secten in de stad! Wat een valse
aantijging! Het spreekt dus wel van zelf, dat het stadsbestuur
in een schrijven aan de graaf van Aremberg deze beschuldigihg
verwerpt. Het kan niet bedenken, dat hier binnen de stad
"eenige acten van prekingen oft exercitie van nijeuwer secten
of ander derqelijcke" zouden hebben plaats gehad. Juist in deze
"turbulente" tijden hoopt het zich te hebben gedragen als
goedwilligenen onderdanigen van Zijne Majesteit. Enige vernieuwing
in de godsdienst zal de regering dan ook nooit permitteren
.. Mocht het wezen, dat de stad toch verdacht werd
door de hertogin, dan hoopt men, dat Aremberg de stad daarvan
in kennis zal stellen, om zich dan te kunnen verentschuldigen
(9 Februari 1567)!
In 1568 barst de bom. Dan begint de tachtigjarige oorlog
met de' inval van Ledewijk van' Nassau bij Heiligerlee. Alva
wasin 1567 gekomen en had allerlei maatregelen genomen om
hen die in de troebelen van 1566, de beeldenstorm, de daders
waren, te straffen. Zij werden door de Conseil des 'troubles --
, \
de Raad van Beroerten -- gevonnist. De voor de staatgevaarlijken
werden gevangen genomen, o.a. de graven van Egmond
en Hoorne en deze werden, als bekend, na Heiligerlee, .
in Brussel terechtgesteld. Nutrok Alva, die met deze executies
meende genoeg vrees bij de bevolking te hebhen veroorzaakt,
naar het Noorden om Lodewijk te bestrijden.
Wij kennen allen de afloop. Bij Jemgum werd Lodewijk ver-
. slagen; hij kon zieh ternauwernood redden. Op de terugtocht
uit Groningen bezocht Alva Kampen:eerst kwamen op 4
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
I '

117
Augustus Barlaymont en de heer van Busschut (Bossu?) naar
de stad om de komst van de gevreesde landvoogd aan te kondigen.
Grote betuigingen van onderdanigheid en gehoorzaam~
heid aan de koninq! De Se Augustus kwam AI~a zelf, verge~
zeld van zijn oudste zoon en van zijn zoon deqroot-prior van
Malta, Noircarmes enz. 23). .
De verdere geschiedenis van de oorlog, de komst vande
graaf van den Berg voor de stad en de daarop gevolgde inname.......,
het vertrek van de troepen van de prins bijde nadering
van het leger van Don Frederik op zijn wraaktocht. toen
hij in Zutphen kwam ..... laten we hier buiten bespreking. AI~
leen hoe Kampen op de verschillende qebeurtenissen reageerde,
komt ter sprake.
In 1572 werd vanwege Alva gevraagd of er ook enige ge~
vangenen waren, die bij de onlusten in het verleden betrokken
waren en die door het algemeen pardon niet waren vrijgesteld.
Natuurlijk waren er in de stad geen verdachte figu~
ren; want als ze er al waren geweest die uit de stad of de vrijheid
gebannen waren op bedreiging van straf "ant hoechste",
dan wáren ze natuurlijk allang weg! Alleen, ja, er was er toch
één, dat was een zekere Wilhelm Dircksz. Kunnegilde; hij was
in Elburg doodgraver geweest. Na de troebelen was hij qebannen
of voor hef gerecht gedaagd en hij was naar Kampen
gekomen om het een of ander te kopen. Toen is hij gevangen
genomen. Men had naar de Raad van Elburg geschreven om
inlichtingen omtrent hem, ook of hij meegedaan had aan kerkschending
en beeldenstorm. Elburg antwoordde daarop,dat
deze persoon gevlucht was na gedaagd te zijn en dus verbannen
'en dat zijn bezittingen nameris de koning geconfiskeerd
waren. Maar overigens wilde het stadsbestuur toch meedelen,
dat Wilhelm te Elburg aangezien werd voor een "halfsinnig oft
bijsinnich minsche ende dat hij met die vallende sieche begaeft
(n.b.) ende daermede oick alhier in der gevenckenisse
23) Zie mijn opstel in de Zwolsche Courant van 25 Mei 1938.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

118
tot meermalen van Godt Almachtig gevandet sij". Overigens
heeft het stadsbestuur van .de pastoor gehoord. dat hij in het
generaal pardon viel. in de gevangenis gebiecht had en zich
verzoend had .met de heilige, Katholieke kerk. Verder weet het
.:bestuur niets mee te delen (13 Maart 1572).
Er is in deze tijden van beroering blijkbaar een onderlinge
correspondentie tussen de steden om elkaar in tijd van gevaar
.te waarschuwen. Dit komt ons vanzelfsprekend voor. Nu. in
1572 dreigt van alle kanten gevaar. Den Briel ingenomen.
woede van de Spanjaarden. afval van verschillende steden. die
zich aansloten bij de Prins van Oranje. Onder het geuzenvolk
waren er velen. voor wie de strijd tegen Spanje een wraaktocht
was; er waren natuurlijk vele avonturiers. plunderaars.
die uitsluitend eigen voordeel zochten en die hun zucht naar
avonturen wilden bevredigen.
25 Mei 1572 schreef Kampen een brief aan Zwolle. waarin
het dankte voor-de waarschuwing die het gekregen had in verband
met brieven uit Deventer en Oldenzaal. Tevens deelt
Kampen mee. dat het bericht gekregen had. dat er deze morgen
een zeker schip. zo groot als een karveel met knechten (soldaten)
onder Vollenhove geweest was. Ze hadden, zo berichtte
Kampen verder. de pastoor en de kapelaan meegenomen. voeren
de. zee op naar Emmeloord, waar ongeveer 20 knechten
aan land zijn gegaan en de kerk geplunderd hebben. Maar de
huisluiden hebben ze geen overlast aangedaan. Vervolgens zijn
ze van daar voor de wind naar Ens gezeild. De bewoners hier
waren gevlucht. zodat men van deze plaats geen berichtenhad
gekregen.hoe ze het daar gemaakt hebben.
In 1572 naderde de opstandige beweging ook Overijssel.
Graaf Willem van den Bergh veroverde voor de Prins de
stad Zutphen en sloeg. nadat hij ook Elburg en Hattem had
ingenomen. het beleg voor Kampen. dat zich tenslotte moest
. overgeven. Reeds in November van hetzelfde jaar zag de graaf
van den Bergh zich genoodzaakt. na de val van Zutphen. de
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

.119
stad te verlaten. Kampen haasttezich, de Koning weer van
haar aanhankelijkheid te overtuigen en zond daartoe.eniqe afgevaardigden
.naar de Spaanse veldoverste don Frederik de
Toledo, die te Zutphen resideerde. Toen zij daar in het leger
kwamen, zagen zij "dat daer overall rontomme an de wegen"
bongaerden allerontomme nakende minschen, soo borgeren als
soldaten, honck, dat afgrijselick was om te sien", wat hen
zeker niet hoopvol gestemd zal hebben. Dank zij de medeweeking
van de stadhouder Gilles van Barlaymont we~d de stad
Kampen echter weer fi genade aangenomen 24 ).•
Kampen kreeg nu een 'Spaanse bezetting en op aandrang
vanhaar commandant, overste Polwijler, zond het een brief
.aan hetPrinsgezinde Enkhuizen, om deze stad te bewegen,
haar voorbeeld te volgen en zich weder onder het gezag van
de Spaanse koning te begeven. Succes had Kampen echter
niet met dit zoet gefluit. De bode, die de brief overbracht, werd
aanvankelijk voor een spion gehouden en gevangen gezet.
Niettegenstaande protest van Kampen bleef hij nog een tijdje
in gevangenschap en werd zelfs naar de galg geleid, een strop
werd om zijn hals gedaan maar toen liet men hem vrij en
kwam hij weer in Kampen terug 25). '
Reeds op 22 November 1572 schreef Kampen een klein
briefje aan Zwolle, waarinhet stadsbestuur erop wijst, dat verschillende
ornamenten en andere goederen uitKampens kerken
en kloosters naar Zwolle gebracht zijn en zich daar nog bevinden;
het gaat vooralover het metaal uit het Heilig Sacramentshuisen
over z~kere' goederen die aan de Minderbroeders
behoren; de weduwe van hopman Nijenhuis heeft ze ten huize
van Marcelis gebracht, hij woont in het Kamper wapen in de
Diezerstraat. Het verzoek is, deze goederen wel te bewaren en
. J ' ,
24) Zie over een en ander uitvoerig: Nagge, Historie van OVe1'ijssel
II, 392~11 en 433-438, en Uittreksels uit het dagboek van
Ar,ent toe Boecop, blz. 107-110,
25) Nagge, Historie van Overijssel II, 438-440. Uittreksels uit het
dagboek van Arent toe Boecop, blz. 151-153.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

120
zo zo spoedig mogelijk weer naar Kampen te ze'nden 26).
Toen de vijand in de stad was. waren kerken en kloosters
geplunderd. monstransen, kelken en ander 'goud~en zilverwerk
met verschillende kleinodiën en omamenten .verdwenen:
die hebben de vijanden meegenomen. Meu heeft nuqehoord,
dat deze kerken- en kloostergoederen in verschillende plaatsen. '
o.a. aan de Rijn terechtgekomen zijn en daar nog aanwezig
zijn. Daarom heeft de stad de burgers Peter Wolters en Tijman
Hermens Schere ieder apart uitgezonden. Ze hebhen een lastbrief
bij zich die ze zo nodig moeten vertonen.. Ze kregen het
bevel om zoveel mogelijk deze goederen op te sporen, er de
hand op te leggen en ze dan weer naar Kampen tebrengen.
Zij mogen ook één of meer anderen daartoe opdracht geven
en de stad geeft haar woord alles wat ze beloven of doen te
-zullen honoreren. In hun lastbrlef worden alle maqistraten.
rechters en ambtenaren. in wier rechtsgebied deze kerken- of
kloostergoederen zullen blijken aanwezig te zijn. verzocht. deze
burgers vrij. veilig en zonder beletselen te laten passeren. hun
alle hulp en assistentie te verlenen en 'de goederen zonder
moeilijkheden naar Kampen te doen overbrenqen, De lastbrieven
zijn van 2 December 1572.
Toen het gevaar dreigde. dat Kampen door de graaf van
den Berg ..anses alregenedigsten heeren rebell" zou worden
belegerd. werd het veiliger geacht. dat .pastoor Hetsroeij de
stad verliet en zich elders in veiligheid stelde. Vanuit .s-Hertogenbosch
schreef hij op 5 December 1572 een brief aan Mr.
Caspar Schepelar, waarin hij inlichtingen vroeg over de toestand
in de stad. Als antwoord schreef de Raad hem, op 12
December: er wordt een verslag gegev~n van de gebeurtenissen
sinds zijn vertrek. o.a. van het bezoek aan Don Frederik te
Zutphen. Men vertelde van de rebellen, die kerken. kloosters
en altaren (..leijder Godt") ..deerlicke gedevasteert ende ge~ '..
26) Uittreksels uit het dagboek van Arent toe Boecop, biz. 150. Zie
ook Nagge a.w. II. 419.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

.121
spolieert" hebben. Door medewerking van de bisschop van
Deventer (Aegidius de Monte) kon veel hersteld en opnieuw
gewijd worden. Op verzoek van het stadsbestuur hebben heer
Aegidius en heer Hovius zich beschikbaar gesteld om "die
goedtsdiensteri van missen. predigen ende anders toe verwaeren
tot Uwe wederkumpst". Maar men hoopt. dat de pastoor
toch zo spoedig mogelijk weer naar Kampen zal komen ..omme
Uwer weerden gu~de gemeente voortan in den besten tot
Godes eere ende der zielen zalicheit voer te wesen" en alvast
een kapelaan naar Kampen te zenden.
Of pastoor Hetsroeij ooit in Kampen teruqIs gekomen? Uit'
eenbrief van 29 Augustus 1575 merken we, dat hij vanaf 1573
in Antwerpen woont. van waaruit hij het stadsbestuur wil" mit
een c1eijn brieffgep. beqrueten", Zijn gezondheid is gelukkig
goed en hij hoopte yan de Kamper regeerders hetzelfde. Hij
verwacht wel. dat de kapelaans de godsdiensten goed zullen
waarnemen. Dat de stad met garnizoen bezwaard is spijt hem
wel. ook. dat hij de stad niet van dienst kan zijn om daarmee
verlichting der moeilijkheden te verkrijgen. Hij bidt de AI~
machtige om "wijsheijt. voersichtlqheit, sterckheijt ende vroemicheijt"
voor de burgemeesters om de stad tot Gods eer. tot
welvaart. 'rust en zaligheid te regeren. Hij beveelt zichzelf aan
in der burgemeesteren goede gratie en vriendschap en onder-
tekent "U E goetwillighe pastoer, altijts bereijt wat ick vermach
bij nacht ende bij dage".
Het heeft voor de stad riatuurlijk welbezwaren. dat de
pastoor in' Antwerpen woont. Vandaar dat men enige voorwaarden
opstelde voor de gevallen öf dat Hetsroeij terug z~u
keren öf dat hij in Antwerpen zou blijven. Hij moet op deze
vragen zo spoedig mogelijk antwoord geven. In het geval hij
. niet terugkeert. wat de Raad niet hoopt. zal men een nieuwe
pastoor benoemen. Zola~. de zaak nog onbeslist is. zal de
administratieenz. voor de verantwoordelijkheid van de pastoor
blijven. Ook moet hij de geestelijkekant van zijn ambt door
goede kapelaans laten verzorgen. De Raad zal zo spoedig mo-
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

122
gelijk aan de bisschop van Antwerpen verzoeken de pastoor
permissie te 'geven naar Kampen terug te keren. Over de verbetering
van .s pastoors inkomen kan men wel overleg plegen
zodra hij in destad zal zijn teruggekeerd.
. Aan de bisschop van Deventer. evenals aan die van Antwerpen.
Franciscus Sonnius, schreef men op 15 September
J 573. omdat Hetsroeij toen een prebende in Antwerpen had
gekregen. en dus daarheen verhuizen zou. "Hetsroeij heeftons
en de gemeente altijd in een zeer goed leven voorgegaan ende [
in die oprechte catholijcke leringe ende religie geleert ende
sonderlinge in desen vaerlicken tijden gestichtet" . Daarom be ..
geert het stadsbestuur.' dat hij in Kampen als pastoor blijft en
het verzoekt daarom de bisschop van Deventer. dat hij. bij zijn
ambtgenoot in Antwerpen voor de pastoor dispensatie krijgt
van het wonen in Antwerpen. Het verzoek heeft blijkbaar geen
succes gehad.
Aren't to' Boecop en Coenraedt van der V echt. afqevaardigden
van Kampen, verschenen in Zwolle bijde kanselier
Boldewijn van Roon. Deze vroeghun of de Raad die personen
had genoteerd. die vanhet algemeen pardon zouden zijn uitqeschakeld.
Inderdaad hadden ze een lijst van schuldigen. Er
kwamen op voor: Berent Rotgersz .. Willem Dapper. Willem
Petersz. Borehe. N. Tengnagel. Minne Melema Vriese, Willern
op die Bleeke, Jan Cornelisz. die zwager van Hilleken
Vrancke, Peter Dircksz. Bontwerker van Amstelredam, Claes
Stellick. Claes V rese, Dronther Dirck, Steven Gerrijtsz. 'I'immerman.Cornelijs
Hoijwaegen. Albert Gijse, Hansken van
Swell, Jan ter Stege en Will em Swaentqen: in het kort was
bij hun naam gevoegd wat ze op hun geweten hadden. Van
al deze personen tekende de kanselier slechts de drie eerstqenoemden
aan. daar zij schuldig waren aan de overgave van
de stad aan de vijand of tot dit doel met de-rebellen. incontact
hadden gestaan~ Ook Tengnagel werd buiten vervolging
gesteld. ofschoon hij tegen zijns moeders wil uit Kampen naar
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

123
Zutphen was gereden en zich daar bij de graaf van den Berg
had aangesloten. voor Kampen was geweest met de soldaten;
naderhand had hij van verschillende persenen kelken en andere
kerkelijke ornamenten geëist en in ontvangst genomen. Maar
hij was geen hopman, vendrig of iets dergelijks geweest. noch -
had hij de stad helpen overleveren. Van Claes Vrese werd
gezegd. dat hij met het veldteken voor Kampen in het leger
van de graaf was gegaan en de afgevaardigden verklaarden.
dat Minne de voornaamste was geweest. die de altaren. heelden.
schilderijen-en al datgene dat anderen meenden rte redden.
in stukken geslagen en platgetreden had. Hij zei daarbij:
de hertog van Alva had hem een daghuur beloofd. die wilde
hij wel verdienen. De kanselier zei echter; dat hebben ze allemaal
gedaan. ze moesten toch maar genade hebben. Betreffende
de gevängenen en die nog bij de vijandwaren. daar
werd apart mee afgerekend; die hoefde men niet te noemen.
Verder zei hij onder andere: "hoe weiniger hoe beter".
Op de 16e Juli 1573 richtte Alva nog een groot rondschrij- s;
_ven tot de steden waarin hij. wijzende op de goedertierendheid
van de koning. iedereen aanraadde om zich weer onder Z.M.
te stellen: hoeernstig men ook misdaan heeft. het zal worden
vergeven en vergeten. Maar als het land hardnekkig blijft bij
zijn rebellie. dan z9.1de oorlog alles verwoesten; de inwoners
zullen worden uitgeroeid en het land zal door vreemde lieden
worden bewoond! (Een geluid dat we in de tweede wereldoorlog
ook wel eens hebben gehoord en dat dus nu .niet geheel
origineel was!) Alva zegt ten slotte. dat naar zijn mening de
koning toch de sterkste zal blijken 27).
Dat het stadsbestuur overigens niet schroomt. ondanks zijn
goede roomse gezindheid. zijn oude privilegien te handhaven.
blijkt uit een brief. gericht tot de bisschop van Devent~r: Men
27) Zie dit. rondschrijven bij P. Bar. Oorsprowq, begin ,ende vervoIgh
de?"Neâerlasuischeoorloçnew (Amsterdam 1621) dl. J. blz. 327.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

124
heeft gehoord. dat de bisschop verschillende "ghehijlickte ende,
onqhehijlickte personen. soe in desen lande als in den steden.
die sich in oncuijsheit ontgaen mogen hebben" voor het consistorie
heeft gedaagd en m~ldboete heeft opgelegd. Dit is :.een
nijicheit voer deser tijt nijewerlde voergenomen" niet alleen,
maar tegen de privilegien. rechten en traetaten van landschap
en steden. waarin uitdrukkelijk staat, dat men "eenen iideren
voer. sijnenbehoerlicken richter anspreken ende to rechten
stellen sal ende anders nerqents". Het verzoekt daarom de bis- \
schop deze nieuwe methode achterwege te Iaten, opdat "oick
lantschap ende steden voersz. ende derselver endersaten in
hoeren privilegien. rechten ende tractaet onvercortet ende ongeprejudiceert
gelaten moegen worden".
Op de 31e Mei '1577 schreven de gedeputeerden van Rid~
derschap en Steden te Windesheim vergaderd. aan Eusebius
Bentinck. drost van Ijsselmuiden. aan Johan Ripperda, Bernt
van Winsem en Conraedt van den Vecht. die naar Brussel
waren afgevaardigd. dat de bisschop van Déventer (Aegidius
de Monte) overleden was. Zij vragen de heren. er bij de re~ .
gering op aan te dringen. dat er geen nieuwe bisschop' zal
worden benoemd; dat het Berchklooster zal worden gerestau~
reerd "en sonst alle ghiestlicke jundictie in sijnen olden stant
weder restituirt worde" . Aan de h'eren wordt hierover advies
gevràagd. Hieruit blijkt weer eens te meer hoe weinig sympathiek
men stond tegenover de instelling van de nieuwe bisdomment
in 1559 ingesteld.

125
dienst. 't Is nu niet meer-nodig in het geheim bijeen te komen.
in het open veld b.v. Dus eisen ze kerken. waaruit de roomser.
dan verjaagd worden. Dat geeft in Kampen aanleiding tot ongeregeldheden.
En de magistraat is slap, is nog rooms. durft
uit eigen autoriteit geen besluiten te nemen en prikkelt daardoor
de gereformeerden te meer, Het stadsbestuur wendt zich
op3 September 1578 tot Mathias van Oostenrijk: onlanqs
hebben ettelijke personen, zowel burgers als vreemden "vander
gepretendeerder gereformeerder religie" predicaties volgens
de nieuwe leer laten doen in de kerk van het Heilige
Geest gasthuis. Ondanks alle moeite die men aanwendde. heeft
men de mensen niet kunnen bewegen om met die predicaties
op te houden; ze zijn' tot nu toe daarmee doorgegaan, terwijl
ze zich beroepen op de onlangs gesloten religie-vrede. Depacificatie
is wel door de stad aangenomen. maar. van de .qodsdienstvrede
hebhen ze geen enkel bericht gehad. Het stadsbestuur
zou ongaarne enige verandering in de godsdienst zien (!) ;
het verzoekt nu Mathias "am inder saken te ordineren als Sijne
'Hoecheit bevijnden werde to behoeren". Speciaal aan Holt-
stech wordt aangezegd niet te preken "oppoene van gestraft
tworden als perturbator van de gem!!ne ruste volgende die
voersz. pacificatie",
Maar ~ 't was niet alleen het preken, dat de heren verontrustte.
Aan de stadhouder Rennenberg gaf men verslag. van
wat er in de stad gebeurd was. Tevens schreef-men aan de gedeputeerden
van Ridderschap en Steden te Arnhem of in het
leger voor Deventer eenzelfde' relaas. Beide brieven zijn van
6 September 1578. Hieruit blijkt dan. dat soldaten en ettelijke
:burgers van de zogenaamde gereformeerde ·godsdienst niet
alleen de altaren. beelden en schilderijen in de kerk van de
heilige geest in stukken geslagen en vernield hebben, maar ook
dat de soldaten de versieringen van kasuifels, gordijnen, linnengoed.
kussens en andere goederen.die aan de kerk of aan
de arme en oude mensen uit het gasthuis behoren. uit de kerk
enuit het gasthuis hebben meegenomen. Bovendien hebhen ze
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
:.-

126
het huis van heer Henrick Jansz. kapelaan van het gasthuis en
dat naast de kerk gelegen is.geheel geplunderd. Korte tijd
daarna zijn soldaten, geen burgers! in de kerk en het klooster
van de Minderbroeders gekomen; ook hier vernielden ze schil- •
derijen, beelden. enz.; ze braken een kastje open en namen
daaruit een zilveren vergulde kelk; verder namen ze vlees en
andere etenswaren mee. De gardiaan~president sprak de sol-
daten toe errverzocht hen de kerk te sparen, maar i met ge~
trokken zwaard hebben ze hem angst aangejaagd; één monnik
is in de arm gewond; er is zoveel moedwilligheid gedaan.·
dat vele conventualen uit het klooster zijn gevlucht. Kerk en
klooster werden gesloten. zodat daar geen mis of andere gods~
dienstoefening kon. worden gehouden.
Op dezelfde dag hebben ze uit het huis waar de jufferen
van Bronnepe wonen vele pakken kleren weggenomen.
De volgende dag is met trommelslag omgeroepen voor de
soldaten, en het stadsbestuur heeft een I publicatie doen uit-
gaan voor de burgers. waardoor verboden wordt. dat iemand
enige kerken of kloosters zou plunderen of beroven of enige
geestelijke personen overlast a~ndoen. Zij die enige voorwer-
.. pen uit de Heilige Geest- of de Broederkerk hebben meeqeno-
men, moeten die terstond terugbrengen. Maar. zo vervolgthet
verslag. niemand heeft daar acht op geslagen; er is zelfs mee
gespot en van het gestolene is niets teruggebracht. Geestelijken
zijn bedreigd. Daarom is het stadsbestuur bang. dat andere
kerken of kloosters zullen worden geplunderd. andere gçes~
telijken en rooms-katholieken overlast zal worden gedaan eh
er heel moeilijke en ongepaste gebeurlijkheden zullen komen."
zolang men het vendel Hettinga niet kwijt is.
Daarom dringt het stadsbestuur er bij de gedeputeerdenop
. aan, dat zij trachten gedaan te krijgen van de stadhouder Ren~
nenberg. dat Kampen bevrijd wordt van deze soldaten.
, Op de 28e Juni 1579 werd de religievrede gepubliceerd.
waarbij rooms en gereformeerd volkomen gelijkgesteld werden
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

127
en ieder bvolen werd. anderen in godsdienstzaken niet te hinderen
2S).
De moeilijkheden met de Minderbroeders hebben zich later
herhaald.· Op 30 October 1579 richtte men zich tot de stadhouder
Rennenberg met een brief waarin men meedeelde: dat
door de Minderbroeders onder de burgers onlusten ontstaan
zijn. maar datdeze ongeregeldheden spoedig zonder bezwaren
zijn opgehouden. Maar het is te vrezen. dat door dezelfde oorzaak
in de toekomst zich nog meer ongeregeldheden zullen
voordoen. Daarom richt het stadsbestuur zich. na overleg gepleegd
tehebben met de hoplieden en met de gedeputeerden .
der burgers. tot Rennenberg en tot Ridderschap en Steden
om in deze moeilijkheden te voorzien. zö, dat voor de rust en
de welvaart van destad een goede oplossing zal worden gevonden.
Onder de Minderbroeders zijn er die burgerkinderen
zijn en deze zullen makkelijk door de burgers geälimenteerd
kunnen worden.
Al weer zien we: het stadsbestuur durft zelf geen beslissing
te nemen. Het schijnt toch nog wel rooms te zijn. maar teqen
de stroom kan het niet op en veel autoriteit gaat er niet van uit.
De stadhouder antwoordde op dit schrijven. maar op 5 November
schreef de magistraat nog eens over deze kwestie:
vooral vroeg het of deze Minderbroeders nu uit de stad moesten
verwijderd worden. In de loop van de maand kwam het
besluit. d~t de orde de stad moest verlaten.· De jofferen of
conventualen van Bronnepe moeten clan in het Minderbroederklooster
gaan wonen. Burgemeesteren. Schepenen en Raad
vermaanden dus de priores en de zusters terstond dit klooster
te betrekken. Men is anders bang. dat er onbehoorlijke dingen
zouden gebeuren.als het klooster leeg bleef staan.
Maar de zusters wilden dit verzoek toch niet opvolgen zonder
voorkennis en toestemming van de prior van het klooster
te Windesheim. Marcellus Lentius. Het stedelijk bestuur ver- Î
28) Zie bijlage 'II.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

-'
, \
128
zoekt nu aan de prior de zusters te autorlseren en te bevelen.
aan dit verzoek gevolg te geven. ook al, om de nog aanwezige
inboedel onbeschadigd te behouden. Ook hier dusweer.weiniq
autoriteit van de magistraat. De brief aan de prior is van 3
December. Heer Lentius zond nu met de Kamper afqevaardigde
het verzoek om in Zwolle de zaak te komen bespreken;
maar het antwoord kwam blijkbaar te laat. Burgemeesters
vragen nu de prior of hij een dezer dagen naar Kampen wil
komen. Iri'dien dit niet mogelijk was, of dan de prior een afqevaardigde
wil sturen om de zusters van Bronnepe te bevelen in
het Minderbroederklooster te trekken, Dat is tenslotte dan wel
gebeurd: Maar waar moeten de kloosterlingen. die uit de stad
worden gezet. heen? Op de 30e November kwamen de afge~
vaardigde van de stadhouder en die van Deventer en Zwolle
in Kampen: men' confereerde met hetstadsbestuur. de-soplieden
en de gedeputeerden van degewone burgers over deze
kwestie. Aan de verbarmenen worden de volgende kloosters
als verblijfplaats aangewezen: Hasselt. Zwarte Water. Dik-
'keningen en Alberqen, in elk dezer kloosters twee. (het aantal
van de monniken-burgerkinderen wordt niet opgegeven). die
daareen tijdlang zullen moeten worden verzorgd. Vanwege de
stadhouder worden nu terstond deze kloosters aangeschreven.
terwijl de burgerkinderen in de stad of in de stadvrijheid worden
ondergebracht. Frater Theodoricus Petri. priester, was
naar het klooster Albergen gezonden. Hij begaf zich op weg.
maar het was een verre tocht. de Irater was lichamelijk zwak.
de weg door ruiters en soldaten onveilig. en bovendien "onge~
tiefflick bij dese winterdagen voor een zwackelick man". Daar"
om keerde hij terug. Men verzocht nu of kon worden toeqestaan.
dat hij naar het klooster Clarenberch bij Vollenhave
werd gezonden. en of de stadhouder naar de pater en de conventualen
van dit klooster wilde schrijven om 'deze man tijdelijk
in hun gemeenschap op te nemen. Het verzoek is van 17,
December 1579. ,
Tot Hasselt werd op 9 December een brief gericht. waarin
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

129
gemeld werd. dat voor "de heer president derseiver minrebroederen.
heer Wilhelm Wilhelmi van den Heer" het kloosterte
Hasselt is aanqewezen. Kampen twijfelt niet of deze zal
l.guitlicken ontfangen worden". want hij is e'en goed predikant.
hij is van "guider lerinqe, duechtlicken leven ende conversatie".
Ten slotte publiceerden' Burgemeesteren. Schepenen' en
Raad op 14 December dat de Minderbroeders Om vredes wil
vertrokken zijn en dat de jufferen van Bronnepe zich metterwoon
in hun klooster hebben gevestigd. waartoe zevan de
prior van Windesheim toestemming hadden verkregen. De
voorwaarden zijn: 1e. het stadsbestuur zal uit eigenautoriteit
niet toestaan. dat in de Minderbroederkerk een andere godsdienstoefening
dan tot nu toe zal worden gehouden. tenzij de
stadhouder anders beveelt of toestaat. 2e. dat het klooster van
de' cellezusters in de' ,stad. waar de genoemde conventuelen
enige jaren hebben gewoond,onverhuurd en "onverloofft" (?)
zal blijven staan. zodat na verloop van tijd de genoemde zusters
ten allen tijde \.xmbecroent" daar weer kunnen trekken .
. 3e dat de zusters van Bronnepe niet bezwaard mogen worden
met verdere kerkdiensten. dan die hun door hun overste worden
opgelegd. Ten slotte 4e;dat het klooster in Bronnepe dat
buiten de stad staat, daar zal blijven tot gebruik en in eigen-
'dom van deze conventualen .. zonder dat iemand dat zal mo-
\
gen bewonen. Bovendien verklaren de heren. dat de zusters
zelf niet hebben gevraagd of hebben doen vragen om -het
Minderbroederklooster te mogen bewonen. maar dat de stad-
. houder en de bovengenoemde afgevaar~digden dit het meest
raadzaam hebben geacht tot behoud van het klooster.
Toen bovengenoemde onlusten in de stad hadden plaats gehad
en daarover op de bijeenkomst van Ridderschap en Steden
werd beraadslaagd. was de Raad bang. dat men door de onlusten
het plan zou opperen meer soldaten in Kampen te leggen.
De Raad heeft nu terstond vier van de Raad. twee hop-
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
î
. I

130
lieden en twee afgevaardigden van de gewone burgers, naar
deze bijeenkomst afgezonden om te verklaren, dat alles in de
stad weer in goede rust en eendracht gebracht was en dat het
in garnizoen leggen van soldaten ten sterkste moest worden
afgeraden. Men besloot toen te Zwolle een bezending naar de
stadhouder te sturen, waarbij zich' twee van de Raad van
Kampen aansloten: In het klooster te Essen bij Groningen is
toen met de stadhouder de zaak besproken. Daarna kwam een
gecommitteerde van de stadhouder te Kampen om de stad te
vragen gijzelaars te stellen. Natuurlijk hebben Raad en Gemeenten
zich sterk daartegen verzet, maar zij stelden zich wel
borg. Het schijnt, dat de zaak verder voor Kampen geen ge~
volgen heeft gehad. Van al deze vergaderingen, gewisselde
brieven enz. werd in de gezamenlijke bijeenkomst van Raad
en Meenten verslag uitgebracht.
Met de inlevering van de uit de kerken en kloosters geroofde
goederen schijnt het niet zo heel vlot te zijn, gelopen.
Nog eens, nu op 28 Maart 1580, wijzen Schepenen en Raad
ernstig op de plicht van, hen, die goederen uit deze gebouwen
of uit de pastorie genomen hebben, deze terstond op het raadhuis
in te leveren. Degene, die weet, dat deze goeder~n in bepaalde
huizen gebracht.zijn, moet dat terstond aan de in functie
zijnde burgemeester meedelen, of hij zal zelf voor de schuldige
gehouden worden en dienovereenkomstig gestraft. 'i
Voor de rooms-katholieke priesters schijnt het eind Maart
en begin April 1580 toch niet meer veilig te zijn in de stad.
Van 31 Maart en 7 April zijn er twee verklaringen van Burgemeesteren,
Schepenen en Raad, die een kapelaan en een
pastoor betreffen. Waren dit nu de enige priesters die in de
stad waren achtergebleven? De magistraat verklaart dan, dat
de heer Gerrijt van Beek enige jaren als kapelaan in functie
is geweest en zich altijd "eerbaerlick, deuchtlick'ende Frommelick"
heeft gedragen. Hij vertrekt nu uit de stad, "nijet wth
eenige quade Ieijten ofte eenige onbehoirlicke saken", maar
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

131
uit eigen wil. Ieder wordt verzocht hem met .zijn goederen vrij
en onverhinderd te laten passeren, hem geen moeite te bezorgen.
.Ook heer Johan Ha~ans verlaat de stad "in anschoudes
tegenwoordigen tijdes ende vermitz wij hem voer het ansijen-
.Iicke perijckel nijet en wusten to beschutten". Ook hij heeft\
zich altijd eerlijk en wel gedragen. Het stadsbestuur begeert,
dat "soe veer in toecompstigen tijden die catholijcke Roemsche
religie hier 'vrij end~ sonder eenich verhinder qeêxerciert sal
moegen worden", de pastoor weer in zijn oude dienst zal terug- .
keren. Ook voor hem wordt verzocht hem ongehinderd te Iaten
passeren. (7 April 1580).
Uit deze brieven moeten we dus nu welde conclusie trekken,
dat het Calvinisme in de stad gezegevierd heeft en dat er voor
de roomse priesters geen plaats meer is. Maar hoe is nu de
houding van het stadsbestuur te verklaren? Is dit nog rooms?
Het is bijna niet te denken. Maar dan hun zorg voor deze
priesters? 't Blijft vreemd. In elk geval. als we al voor het be-
gin van 1580 twijfelen, als de strijd in Zwolle tussen rooms en
calvinistisch gestreden wordt (15 Juni 1580), dan is het pleit
in Kampen al beslist. Men hoorde in de stad, dat "desen morgen
eenige twijspalt onder de burgeren binnen Swolleerresen
is". De gedep~teerde van het landschap, die in deze stad was,
stuurde eerr boodschapper naar Kampen met het verzoek om
schutters naar de stad te zenden om te helpen. De hopman met
een aantal soldaten volgden de Gelderse zijde van de Ijssel.
Enige burgers gingen ..uth eijgener ijver" langs de andere kant,
door Mastenbreek naar Zwolle; ze vielen in handen van de
boeren in Mastenbroek; deze sloegen een deel dezer mannen
dood. anderen verwondden ze en namen een groep gevangen~
Nu zonden Burgemeesteren,Schepenen en Raad 's avonds om
10 uur nog een brief naar Amsterdam met de vraag een vendel
soldaten hierheen te zenden om de boeren tot rust te brengen
en Zwolle te ontzetten. Dat ze het aan Amsterdam vroegen,
bewijst wel meteen, dat Kampen toen calvinistisch was, want
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
r

132
Amsterdam was in '78 op satisfactie naar de prins overgegaan
en had bij de alteratie het roomse stadsbestuur uit de stad
gejaagd. In genoemde brief vroeg Kampen tevens om toezending
van enige lasten koren, die het belooft eerlijk te. zullen
betalen.·
Het schijnt in Mastenbroek nogal warm te zijn toegegaan ..
In een publicatie van 18 Juni schrij ft de magistraat, dat de
burgers die naar Zwolle gegaan zijn alI! de tweespalt in de
stad te helpen beslechtenen de stad te redden, door de Mas-
. tenbroekers. aan wie ze zich wilden overgeven, "opsaetelick,
onminschelick ende moortdaedelick om den hals gebracht sijn,
mit vcrscheidene mishandelinge an hoer beqaen".
In een rondschrijven van 22 Juni 1580 richtte Kampen zich
tot Hattem, Arnhem, Elburg, Harderwijk, Oldenbroek, Deventer,
Zwolle en Hasselt aangaande de moord op de Kamper
burgers in Mastenbroek. Men heeft gehoord, 'dat de voornaamste
schuldigen zijn geweest: Jan Laurensz., gewezen
"hoeftman" van Kampen, Johan Golt en Gerrijt Nijenmeijer.
Drees Huijgen zone, geboren uit Vaassen. Men vroeg nu, omdat
men veronderstelde, dat deze lieden in de omgeving rondzwierven,
om hen gevangen te nemen, opdat z~ "teri exempele
van anderen nae hoere begangene daet ende moort qestrafft
moegen worden".
Amsterdam stuurde de hoplieden Jaspar van Poelgeest en
Johan Duijm met hun vendel knechten. De hopman Samploon,
die Kampen zelf had gezonden; nam 10 schansen van de vijandelijke
partij en joeg deze de stad uit. Men verzocht tenslotte
of de soldaten voorlopig in Zwolle mochten blijven. De afge.,
vaardigden van de "gemeijne huijsluijden" van Ijsselmuiden,
Oosterholt en Sandberg, verklaarden voor de gedeputeerden
van de Raad ,van Kampen, dat zij aan de moorddadige feiten
in Mastenbroek niet meegedaan hadden, noch daarmee iets te
maken hebben gehad. Daarom mogen deze lieden. dan ook
"vrij, veilig en onbelet en onverhindert uit en in Kampen komen,
handelen, wandelen en wederkeren".
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

133
Dit is dan het laatste feit. dat in de overgang van. rooms
naar calvinisme in Kampen te vermelden valt.
Alleen moeten we nog op een publicatie van de stad opmerkzaam
maken. van 15 Mei 1581. waarin meeqdeeeld wordt.
dat Burqemeesteren, Schepenen en Raad "sampt die gezwoeren
gemeenthe bint in seker ervaeringe gecoemen" dat er in
de stad geheime bijeenkomsten op godsdienstig gebied plaets
hebben. Omdat daaruit .voele oneenicheit, onstuer ende twijdracht"
voortkomen. wordt aan iedereen verboden zulke vergaderingen
bij te wonen "bij die pene uith der stadt gebannen
tworden ter schepenen daring".
BIJLAGE I.
Eerbaeren, wijsen. voersichtiqen. onsen gunstigen
lieven heeren, Burqemeisteren, Scepenen
ende Raidt der stadt Kampen.
Edele. wijse, voorsichtiqe, gunstige. lieve heeren. Wij gebieden
ons zeer tot Uwer lieffden, gevende deselve te verstaen,
hoe wij op huijden uwe serif ten up gisteren qescreven. dair
bij U belieft heeft ons te adverteren dat tot Geelmuijden mit
raidt ende behulp des drosren van Vollenhoe ende van Genemuijden
eerst zesse seep en ende nae noch een ende twintich
scepen vol volcx, mans, wijffs ende ki~deren mit vijftien hondert
spiessen. veel haecbussen, slachzwaerden, hellebaerden
ende alderhandt geweer ende mit vier vaengens ende trommen
doer onse scriften ende anders aenqehailt, ontfangen hebben
ende dairbij verneemen God heure scepen ontvoert. zeijloes
gemaect ende die scuijten van huere scepen mit. oick (?)
alle huer geweer voorsereven hen benoemen ijs. zoedat zij
nergent heen commen kunnen. waervan wij Uwer E.L. zoe wij
meest kunnen ende moegen bedancken ende ons vermoegens
ingelicke saicken des Vermanent zijnde altijt gherne begeeren
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

134
ende deneken te verschuldigen ende bekennen. Ende omme
denselven Uwe'n' E.L. te adverteren vanden gestalt deser oproerichsche
luijden, sal U belive te weten dat wij tot Haerlem
in zeven scepen tot Sparrendamme ende daeromtrent aenqe-
.haelt onder een groet getal van mannen ende vrouwen deser
armer luijden bevonden hebben. zeven principaele predicaers,
leeraers ende insetters deser secte Melchiorite 29) diewelcke
wij up gisteren bijnnen derselver stadt Haerlem hebben doen
rechten metten zwaerde ende hoere lijven up ratden ende
staken doen stellen ende hebben alle dieqeene die leetwesen
van hoere verdoopinge gethoent. hem gebiecht ende testimo-
nialen van hueren biechtvader ons daer off. gebrocht hebben.
achtervolgende den placcaten van den keijser in desen landen
gekundicht (bij den wekken hem geoirloft was. bijnnen 24
dagen nae de publicacie van dien te mogen petuteren (?) overmidts
der grooter menichten in gracie ontfanqen ) ende die ~n~
der dieverhart bij hoere opinien zijn gebleven.hebben wij in
de gevangenis end~ oick cloosteren der stadt van Haerlem als
gevangen doen bewaeren ende onse genadic~ste Vrouwe de
coninginne in diligentie van onse besongne ende wedervaeren
geadverteert omme mitten selven ende anderen van gelijcken
die wij hier tot Amsterdam vinden: sullen. gedaen te worden.
zoe haer Majesteit ende die van haeren Raide neffens haer
wesende. believen sal te ordonneren. dair van wij gherne adverteren
Uwer E.L. die wij bidden onse Heere God in wijsheijden
behoeden moet. -- Geschreven tAmsterdam den 27sten
dach van Mairte anno 1500 ende 33 30). Uwer E.L. goet~.
willige. deerste ende andere Raid K. Mat. in Hollant, Zeelant
ende Vriesland.
J. Steijnemolen (?)
Register van charters en bescheiden van het oud-
archief van Kampen III. no. 1861.
29) Aanhangers van de wederdoper Melchior Hoffman.
30) Hier is de Paas-stijl gebruikt. dus leze men 1534.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

135 .
Bijlage II
Anno 1500 negen ende tsoeventich upten 28 Junij.
RELIGIONSVREDE.
Alsoe inden articulen bij onsen Genedigen Heren Stadtholder,
den welgeboeren graven van Rennenberch, sampt Ridderschap
en Steden des landes van Overissell etc. up die ontlastinge
der stadt Campen van den garnisoen ende tot versekeringe
der selver stádt op den 12den Octobris aO 1578 inqeqaen,
onder andere belieHt ende overeoemen is, dat in saeken van
religie dieeene den anderen ghiene indracht, verhinderinge,
noch oick eeniqe vorder vernijonge noch voernemen sol. dan
dat die vim de gereformierde religie in die kercke van den Hilligen
Ghiest di; sie inhadden, hoere exercitie solden moegen
doen nae die ordonnantie der durchluchtigen fursten, eèrtzhertochs
van Oestenrijck, Guverneurs GeneraeIl deser erffnederlanden,
hebben Burgemeisteren, Schepenen ende Raedt,
sampt die gezwoeren gemeenten derselver stadt Campen, tot
ruste ende eendracht der stadt ende burgeren ende tot verhoedinge
aller 'inconvenienten geaccordiert ende inqewilliqet
dese naebeschreven articulen, volgende den voet des reliqionsvrede
ende den articulen bij sijn hoicheit dienangaende der
voirs. stadt Campen, hier tho bevoerens togeschickt, die een
ijder burqer ende ingeseten, soe van die catholijcke als gerefor~
mierde religie schuldig saIl wesen tho achtervolgen ende dat
bij provisie ende wes tertijdt. bij. sijne hoecheit ende-den heren
van 'den generalen staten anders hierinne geordineert ende ge~
resolviert saIl sijn, ende dit to geschiene sonder prejuditie der
pacificatie van Gendt,' oick mit expressen voirbeholt, dat het
concept der voirs. religioensvrede ende voirgeroerte sijner
hoechheits articulen dese stadt in oeren rechten, privilegien
eu"de gerechticheiden gheensins prejudiciabell wesen sullen.
In den eersten sallverqeten ende vergeten wesen, alles wess
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
I

- 136
ijmantz van der ener oHt anderzijdt tegen~ den anderen offte
andersins misdaen heHt mit woirden offte mit wercken allene
in 'sa ken van -religie. doch alle andere misbruijken ende on~
daden vuthqesundert.
Item dat die vander gereformierder religie (achtervolgende
tvurs. accordt ende religioensvrede) sullen binnen dese stadt
genieten moegen die vrijheit ende exercitie der veers. gerefor~
mierde religie in die voirgeroerte kercke van den Hilligen
Ghiest allene te oeffenen, doch eenen ijderen sijne sepulturen
voirbeholden.
Mit welcke toelaetinge der vairs. Hilliqen Ghiestes kercke
die burgeren ende ingesetenen deser stadt (begerende nae die
gereformierde religie te.Ieven ) sich sullen laten genoegen 'son~
derveeniqe andere gewijede plaetsen eijqener auttoriteit intonemen
offte andere vutcampsten ofte conventiculen, heimelick
noch openbaere te holden. noch oick kercken ofte gewijede
plaetsen to plunderen. beelden to breecken offte to defigurereri.
Dat die van die gereformierde religie hoer predieanten ende
ministers den magistraeth deser stadt sullen presentleren omme
bij die selve geadmitteert ende ontfangen te worden mitz doende
den vairs. maqistraet eedt van getrouwicheit, ende onderdameheit
in allen civilen ende politiken saken, sonder dat sie
eenichsins mit saken die jurisdictie ende regieringe .deser stadt
betreffende sich bemoeijen. inmengen offte eetwes -attentieren
sullendat tot 'vercleininqe der reputation des magistraetz ende
jurisdictie deser stadt verstaen solde moegen worden directelick
noch indirectelick. Welcke predieanten geholden sulle~ wesen
sich to conformieren der vors. gereformierde religie soe in predigen
als exercitien derselver, sonder die eenichsins to buijten
te gaen.
Dat oick die predieanten ende andere soe van die gerefor~
mierde als catholijke religie nijmant vuthgesundert int openbaer
nijet leren' oft eenige propoesten offte leringen uthgeven
sullén die tot eenige uproericheit, twist ende tweespalt streeken
ende dat' die predieanten voirs. nijet predigenvleren offt
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)
, \

137
vuthgeven sullen. heijmelick noch oepenbaer, dan dat tot stichtinge
ende beteringe der gemeenten ende onderholdinge guedes
vredes ende eendrachts in deser stadt ende totsterckinge der
, union dienende bevonden saIl worden.
Ende tot versekerheit, soe well van die eene als andere religie
so saIl 'niemant den anderen eenichsins beletten noch
stuijren doen noch laten stuijren ofte beschadigen die diensten.
ceremonien ende andere oeffeningen van die catholijcke
noch gereformierde religie.
Dat die maqistraet in hoere protectie ende bescherm~nisse
saIl holden so well dieqhene van die eerie als van die anderen
religien, soe wel den ghiestlicken staet, hoer kercken, cloesters
ende guideren, hocdanich die sijn, als die van die gereformier~
de religie. dieselve voer staen tegens den ghenen die hoer sol..
den willen vercortten, iniurieren ofte leeth doen. in lijve aft
guede ende den overtreders deser ordonantie off 'eeniqen
puncten van dien. straffen als seditiousen ende perturbatuers
van de qemeene welvaert, ten all twelcke oick die handt holden
sullen alle die hopluiden. lieutenanten. vendrichs, bevelhebberen
ende alle gemeene burgeren ende ingesetenen deser stadt
mitsgaders die predieanten ende ministers van die vairs. religie.
Dat alle burgeren endeInqesetenen deser stadt ghiestlick
ende werldtlick soe well van die eene als andere religie vrij
ende vranck in dese stadt sullen moegen blijven woenen ende
het hoere in rust ende vrede besitten ende beholden. levende in
saken der religie ende conscientie- in ruste ende stillicheit ende
nae hoer beste verstandt, soe ende als sie verhoepen ten [onqsten
daege vair Godt to verbidden ende to verantwoorden
ofte tertijdt tho. dat anderswee vurs. hier inne geordiniert saIl
wesen.
Dat nijemandt soe van de catholijke als gereformierde religie.
hij sij giestlick ofte werltlick die eene up den anderen uth saken
van hoere religie nijet saIl moegen iniurieren, schelden. bemoeijen
offte eenige hindemissen doen offte ergernissen geven
ende dat een ijder sich entholden saIl to komen ter plaetzen,
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

138
-daer men andere religie als die sijne oefenende werdt sijn,
tensij hie. sich wachte voer ergernisse ende si~h regulieren nae
der ordonantie van der selver kercken, dair hij sich will vinden
laeten. .
Ende dat oick hiermede verboden sail sijn to singen ofte int
oepenbaer to spreiden eeniqe schampere eerroerige ende in:"
.iunose lieden. refereinen. libellen ofte schilderlen ende dat oick
nijmant sulcke famose libellen, liederen. refereinen ofte schilderien
drucken. vereoepen offte vuthgeven sail. soe well van
der eener als andere zijden.
Ende sullen soe well die van der eene als van die andere
religie habell ende ontfanckelijck sijn, om ampten van justitie
te bedienen tot scepenen, Raeth. qemeentzluiden ende andere
offitien gecoeren. oick in gasthuijsen ontfangen te worden ende
dat derhalven het mandament gemaecket op denghenen soe
'inden Raede gecoeren sullen worden. hervorder nijet qeachtervolcht
noch der gemeenten int vernijeuwen des Radts nieth
meer vorqeholden sail worden.
Dat alle burgeren ende inqesetenen soe van die eene als an-
·dere-religie soe well giestlicken als werltlicken, die bevonden
worden eenige van den vairs. articulen overgetreden te hebhen .
.geachtet ende gestraffet sullen worden als verstuijrers ende
vredebrekers der gemene ruste endeals 'uproeriqen.
Dat oick een ider burger ende ingeseten van wat religie ende
conditie hij sij als vairs. geholden saIl wesen die authoriteit
ende reputation des magistraetz deser stadt tho respectleren
ende in alle geboerlicke gehoersaemheit ende onderdenicheit
to leisten und dat int straffen van die overtreders deser ordonantie
ende articulen ende ander administratie van justitie. soe
wall van die eene als van die andere religie. geholden sail
sijn, des versacht wesende. den magistraeth ofte overicheit
deser stadt to assistieren. hulpe ende bijstandt tot vollen-
.streckinqe der execution over den overtreders to bewijsen, dat
Burqemeisteren, Schepenen ende Raeden, sampt die ,gezwoe~
ren gemeenten. voorts hopluiden.vlieutenanten, vendrichs ende
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)

139 ,
bevelhebbern beloeven sullen mitz hoere ondertekenin-ge deser
articulen in eedes stadt alle dese puncten ende articulen to
achtervolgen ende vollentrecken. oick ter versuecke des magistraetz
assistentie te doen tot straffe der overtreders.
Gepubliciert upten 28 Junij aO 79 in bijwesen der Burgermeisteren
indertijdt...... Bartolt van Wilsum ende Ottho
Gansneb genant Tengnaegell der rechten doctor.
VORG, Verslagen en mededeelingen 67 (1952)