De wollenstoffenfabriek Van Dooren & Dams (1858-1914)

De wollenstoffenfabriek
Van Dooren & Dams (1858-1914)
Een eerste aanzet tot een analyse op micro-economisch niveau van
de 1ge-eeuwse Tilburgse wollenstoffenindustrie.
1 Inleiding
Eric Berkers en Carla Wijnen
In 1954 werd, met het proefschrift van Burgers!, een begin gemaakt met
een micro-economische benadering van de geschiedenis van de Twentse
textielindustrie. De Twentse firma's Salomonson, Jannink, Spanjaard,
Van Heek en, zeer recent, Gelderman zijn inmiddels aan een bedrijfseconomische
analyse onderworpen. 2 Hierdoor is een bedrijfstak, die een
vooraanstaande rol in het Nederlands industrialisatieproces heeft gespeeld
(ofschoon De Jonge niet van een "leading sector" wil spreken 3 )
niet slechts op meso-niveau bestudeerd maar ook op het laagste vlak: dat
van de onderneming. Zo is een genuanceerder beeld verkregen van de
industrialisatie van Nederland en is de oude discussie "psychische factoren
versus economische omstandigheden" op de wellicht enig mogelijke
manier benaderd: door het bestuderen van ondernemers en de economische
omstandigheden waarmee zij te maken hadden.
De textielfabrikanten van Nederlands voormalige wolmetropool Tilburg
hebben tot op heden zo'n bestudering moeten ontberen. Weliswaar
is de persoon van A. L. A. Diepen, wolfabrikant en publicist, in 1966 door
Van den Dam uitvoerig beschreven, doch een bedrijfs-economische analyse
kan zijn werk niet worden genoemd. 4 Slechts gedenkboeken en beknopte
beschrijvingen van individuele firma's in overzichtswerken zijn
tot dusver voor Tilburg beschikbaar. Indien men echter ooit tot een zinvolle
vergelijking van deze twee textielcentra wil komen, dan dient, zoals
voor Twente is gebeurd, een grondige bestudering van de Tilburgse en,
in breder perspectief Brabantse textielbedrijven, plaats te vinden. Dit
artikel wil hiertoe een eerste aanzet geven, waarbij de wollenstoffenfabriek
Van Dooren & Dams het object is.
Waarom is gekozen voor Van Dooren & Dams? Ten eerste omdat het bedrijf
gedurende de gehele negentiende eeuw een prominente plaats innam
binnen de Tilburgse wolnijverheid. Ten tweede omdat (een gedeelte
van) het bedrijfsarchiefvan deze firma bewaard is gebleven. 5 Bij deze
laatste reden dient de kanttekening gemaakt te worden dat nagenoeg al
BERKERS EN WIJNEN VAN DOOREN & DAMS (1858·1914) 71

het bronnenmateriaal dat voorhanden is, van kwantitatieve aard is.
Briefcopie-boeken of ander kwalitatief bronnenmateriaal ontbreken geheel.
Wat bewaard gebleven is, is een belangrijk gedeelte van de boekhouding
voor de periode 1858-1914. Deze twee jaren dienen dan ook als
tijdsafbakening van deze studie.
Getracht is om met behulp van het cijfermateriaal uit de boekhouding
de ontwikkeling van een aantal aspecten van de onderneming gedurende
bovengenoemde periode te schetsen. 6 Deze aspecten zijn: a de duurzame
produktiemiddelen, b de grondstoffen-inkoop, c de produktie en afzet,
d de financiering van de firma en e het bedrijfsresultaat. Omdat Van den
Eerenbeemt de financiering van de Brabantse nijverheid in de vorige
eeuw uitvoerig heeft beschreven, is gekeken of Van Dooren & Dams in
het beeld dat hij heeft geschetst past. Tevens is de bedrijfsfinanciering en
het bedrijfsresultaat beoordeeld aan de hand van moderne maatstaven.
Overige aspecten zoals arbeidersaantallen, verhouding thuisarbeid versus
fabrieksarbeid of de ontwikkeling van de aangewende produktietechnieken,
die het beeld verder zouden completeren, blijven echter buiten
deze studie wegens het gebrek aan adequate bronnen dan wel de te grote
bewerkelijkheid van materiaal dat wel voorhanden is.
Tenslotte worden de gevonden resultaten, voor zover mogelijk, vergeleken
met wat er op meso-niveau van de Tilburgse wolnijverheid bekend
is alsmede met bevindingen bij Twentse firma's. Ook is naar verklaringen
gezocht.
Alvorens een aanvang met deze analyse te maken, wordt ter introductie
een beknopte 'profielschets' van de onderneming gegeven. Ook worden
de omstandigheden geschetst waarbinnen het bedrijf gedurende de negentiende
eeuw heeft moeten opereren.
Het grootste deel van deze studie is gebaseerd op de boekhouding van
de firma. Deze valt in drie perioden te verdelen: 1858-1874, 1875-1898
en 1899-1914. Tot 1898 maakte men gebruik van het zogenaamde enkelboekhouden,
waarbij wel een balans werd gemaakt maar geen winst- en
verliesrekening. 7 Van de eerste periode zijn slechts voor vier jaren de balansen
bewaard gebleven (1858, 1860, 1861 en 1869). Wel zijn voor dit
tijdvak de grootboeken nog aanwezig. Vanaf 1875 zijn balansboeken en
rekening-courantboeken bewaard gebleven. In 1899 ging men over op
het dubbel-boekhoudkundig systeem. De balans leverde informatie over
de vermogenspositie aan het einde van het jaar en de winst- en verliesrekening
over het resultaat over het afgelopen jaar. Vanaf dat jaar zijn de
kolommen-balansen, de winst- en verliesrekeningen en de grootboeken
aanwezig, alsook, vanaf 1905, de fabricagerekeningen.
72 THB 32(1992)

Afb. 1. Henricus van Dooren (1794-1875).
(Collectie Gemeentearchief Tilburg).
2 De ondernemers en hun omgeving
Afb. 2. Adolj van Dooren (1844-1895).
(Collectie Gemeentearchief Tilburg).
Op het einde van 18e eeuw, in een tijd dat de Tilburgse wollenstoffenindustrie
zich begon los te maken van de Hollandse textielindustrie, richtten
Martinus van Dooren (1756-1811) en Gerardus Dams (1763-1817) hun
firma op, die later Van Dooren en Dams zou gaan heten. Niet langer werkten
de Tilburgse "reyers" op commissiebasis voor de Leidse textielfabrikanten
maar meer en meer organiseerden zij zelf het gehele produktieproces.
8 Ook het initiatief van Martinus en Gerardus moet in het licht
van deze tendens worden gezien.
Toen in 1811 eerstgenoemde, die de daadwerkelijke leiding over de firma
had, stierf, zette Gerardus de zaak voort samen met de twee oudste zonen
van z'n gestorven compagnon: Pieter (1784-1854) en Ludovicus (1785-
1821). Aangezien Gerardus Dams geen zonen had, verdween in 1817, met
zijn overlijden, de familie Dams voorgoed uit de leiding van de fabriek.
Tot 1933, het jaar waarop het bedrijf in een n.v. werd omgezet, voerden
de Van Doorens alleen het bestuur over de firma. Een halve eeuw, van
1825 tot 1875, was Henricus (1794-1875), de derde zoon van Martinus,
de enige directeur, waarna zijn zoon Adolf (1844-1895) het roer overnam
en het zou behouden tot zijn dood in 1895. Twee achterkleinkinderen van
de oprichter loodsten het bedrijf de twintigste eeuw in: Henri (1871-1928)
en Emile (1876-1957) van Dooren. 9
De Tilburgse arbeidsmarkt waaruit de ondernemers hun personeel moesten
recruteren, was gedurende de gehele 1ge eeuw ruim te noemen. Door
BERKERS EN WIJNEN VAN DOOREN & DA:\1S (1858-1914) 73

Afb. 3. Henri van Dooren (1871-1928).
(Collectie Gemeentearchief Tilburg).
Afb. 4. Emile van Dooren (1876-1957).
(Collectie Gemeentearchief Tilburg).
een gebrek aan alternatieve bestaansmiddelen was er een ruim arbeidspotentieel
voor de wolnijverheid aanwezig en bleven de lonen laag. 10
Minder gunstig was het gesteld met de infrastructuur. Konden Twentse
bedrijven nog, zo goed en zo kwaad als het ging, van de transportmogelijkheden
van het Regge-stelsel gebruik maken, Tilburg moest het tot in
de 20e eeuw zonder waterwegverbindingen doen. Het geografische isolem
ent van de stad werd enigszins doorbroken door de in 1827 gereedgekomen
wegverbinding met Breda en 's-Hertogenbosch. Van groter belang
was echter de aansluiting op het spoorwegennet in 1862. 11 De transportkosten
per ton/per kilometer zijn dan ook lange tijd hoog gebleven
in vergelijking met Twente en Helmond. 12 Wel dient opgemerkt dat Tilburg
in de driehoek Rotterdam-Antwerpen-'s-Hertogenbosch ligt, zodat,
toen genoemde infrastructurele verbeteringen plaatsvonden de ligging
van de stad zeker niet ongunstig genoemd kon worden. Weliswaar
bleven de transportkosten aanzienlijk, maar het geringe aantal kilometers
dat afgelegd moest worden tot belangrijke handelsplaatsen, drukte
de transportprijs.
Evenals voor de Twentse textielnijverheid, speelde de overheid een grote
rol voor de Tilburgse wolfabrikanten, zowel als afnemer van de produkten
als met betrekking tot de tariefwetgeving. Het belang van de overheid
als afnemer wordt verderop geïllustreerd aan de hand van Dooren
en Dams. Wat de tariefwetgeving betreft is opnieuw het jaar 1862 cruci-
74 THB 32(1992)

In 1872 werd het bedrijf van de Nieuwendijk overgeplaatst naar Korvel,
waar men de fabriek van]. N. Diepen en Co. aan het Korvelplein kocht
voor 1180.000,-. Vanaf 1875 kunnen we de waarde van de machines en
de onroerende goederen uit de balans aflezen (zie grafiek 1).
Vanaf 1878 schreefmenopde machinesjaarlijks 10% af. Daarvóórwasmen
niet zo consequent en bedroegen de afschrijvingen op de machines zo'n
5 á 7%. Ook na 1898 fluctueerde het afschrijvingspercentage enigszins.
Helaas is er geen inventarisatie bewaard gebleven, zodat uit de cijfers niet
afgelezen kan worden of een toename van het geïnvesteerde kapitaal in machines,
vervangings- dan wel uitbreidingsinvesteringen betrof. Ook moeten
we niet uit het oog verliezen dat het om een waardering van de vaste
activa gaat, waarvan de grondslagen al naar gelang men wenste, konden
veranderen. Een nieuwe stoommachine van 75 P. K. en een nieuwe ketel
met een verwarmd oppervlak van 144 m2 deden in 1886 hun intrede.
Kijken we naar het onroerend goed van de firma, dan zien we dat hierin
van 1875 tot 1884 geen verandering optrad. De fabriek werd vanaf 1878
met 5% jaarlijks afgeschreven. Voor de rest bestonden de "vaste goederen
behorende bij de fabriek" uit het huis van de directeur, wolmagazijnen
en tuinen. Vanaf 1885 ging men er toe over steeds meer kapitaal te
investeren in onroerend goed. De ververij Broekhoven, waarmee de firma
al jaren zakelijke contacten onderhield, werd in 1892 eigendom van
Van Dooren en Dams, zodat men sedertdien het verven van de stoffen
in eigen beheer had. De explosieve groei van de waarde van de vaste activa
in 1892 werd echter veroorzaakt door beleggingen in niet-produktief
onroerend goed (zoals een stuk land in de buurt van Sliedrecht) en niet
door investeringen in duurzame produktiemiddelen. Toen deze beleggingen
in 1898 weer van de hand werden gedaan, zakte de waarde van
deze post dan ook weer tot het niveau van voor 1892.
Van belang voor de produktiecapaciteit was een 'avontuur' dat men aanging
met een bedrijf in Noord-Frankrijk, de firma Van Dooren-Motte
te Halluin. Hoewel de relatie met deze firma niet geheel duidelijk is, lijkt
het erop dat Van Dooren & Dams vanaf 1894 de zakelijke betrekkingen
met een wollenstoffenfabriek in Halluin, die (mede) eigendom was van
de familie Motte, ging intensiveren. Adolfvan Dooren, die in 1870 met
Leonie Motte getrouwd was, wilde door lakens in Frankrijk te laten fabriceren,
de Franse invoerrechten omzeilen. Waarschijnlijk kon men bij
de genoemde firma aanvankelijk, tegen betaling, een gedeelte van het
produktieapparaat gebruiken. In 1895 heeft de firma Van Dooren & Dams
echter al delen van de produktiemiddelen in eigen bezit. In 1897 verschijnt
voor het eerst de naam Van Dooren-Motte boven de balans van de firma
te Halluin. Het is dan ook in dat jaar dat Léon van Dooren (1874-1927),
de tweede zoon van Adolf, directeur werd van Dooren-Motte.
76 THB 32(1992)

Eenjaar later al werd, mede met geld van Dooren & Dams, een nieuwe
fabriek te Halluin gebouwd, die onder het directeurschap van Léon van
Dooren, vanaf 1899 onafhankelijk van de Tilburgse firma ging opereren.
Tot die tijd nam Van Dooren & Dams voor volgende bedragen deel
in de fabriek te Halluin:
1894: 1 17.642,00
1895: 1 108.873 , 12
1896: 1 116.215,40
1897: 1 96.195 ,26
1898: 1116.491 ,00
De fabriek bleek echter niet aan de verwachtingen te voldoen en al in
1901 keert Léon van Dooren naar Tilburg terug. Of de fabriek haar produktiewerkzaamheden
na 1901 voortzette is ons onbekend.
4 De inkoop van grondstoffen
In de periode 1905-1914 bedroeg de inkoop van wol zo'n 80% van alle
inkopen van de firma. Uit de grootboeken van 1899-1914 was het mogelijk
de overige grondstoffen, die gebruikt werden, te achterhalen, te weten:
garen, lijst (een halffabrikaat), kunstwol en de natuurlijke kleurstof
indigo. Als hulpstoffen werden beschouwd: oleïne (een olievetstof), overige
verfbenodigdheden, steenkolen en hulzen. Het totaalbedrag van alle
door de firma ingekochte grondstoffen in de periode 1899-1914, is uitgezet
in grafiek 2.
De totale inkopen stegen in waarde vanj70.381,- in 1899 naarj206.290,in
1914. Omdat de inkoopprijzen niet bekend zijn, en ook de wolprijzen
in deze periode niet voorhanden zijn, valt over een (eventuele) toename
van het grondstoffenverbruik niets met zekerheid te zeggen. Gezien de
toegenomen vraag naar wollen stoffen in het decennium voorafgaande
aan de Eerste Wereldoorlog, is het echter zeer waarschijnlijk dat het
grondstoffenverbruik van Dooren & Dams is toegenomen in deze periode.
Vanaf 1878 zijn gegevens over de geografische spreiding van de wolleveranciers
beschikbaar. Sedert dat jaar tot 1886 kwam meer dan de helft
van de wol uit België en Frankrijk (in 1882 zelfs meer dan 80%). De belangrijkste
leveranciers waren in die jaren Paul Dedijn, Busch en Neef
en A. Koopman, allen uit Verviers. Na 1886 leverden Nederlandse handelshuizen
de meerderheid van de wol en vielen België en Frankrijk sterk
terug als leverancier. Ook werd, vanaf 1904, de Deense firma H.C. Jensen
& Son een belangrijk aanvoerkanaal.
BERKERS EN WIJNEN VAN DOOREN & DAMS (1858·1914) 77

worden. Het benodigde startkapitaal vond de ondernemer vooral bij zijn
familie, de plaatselijke notaris of andere gefortuneerde particulieren.
Voor langlopende kredieten werd weinig tot geen beroep gedaan op de
kapitaalmarkt. Voor het kortlopend krediet werd echter wel gebruik gemaakt
van de diensten van bankiers- en kassiersfirma'sY
Voor het analyseren van de financiering bij Van Dooren & Dams is getracht
de vermogensbehoefte vast te stellen en vervolgens gekeken hoe
in deze behoefte werd voorzien. De ontwikkeling van de activa is gebruikt
als indicator van de vermogensbehoefte. IB
Voor de periode 1858-1874 is alleen de waarde van de totale inventaris
van de lakenfabriek bekend, waaronder zowel de vaste als de vlottende
activa vallen. Dit totaal verdubbelde nagenoeg tussen 1858 en 1874.
Vanaf 1875 valt wel onderscheid te maken tussen de investeringen in de
vaste en vlottende activa. Gemiddeld genomen werd het grootste deel
van het vermogen geïnvesteerd in vlottende activa en dan vooral in
grond- en hulpstoffen en eindprodukten. Zoals bij de bespreking van de
duurzame produktiemiddelen naar voren kwam, werden tussen 1892 en
1898 grote investeringen gedaan in niet-produktief onroerend goed. In
de periode 1895-1898 beslaan de vaste activa gemiddeld 61 % van het
geïnvesteerd vermogen. Hiervoor en hierna bedroeg dit gemiddelde
35%. Behalve tussen 1895 en 1898 werd het grootste deel van het vermogen
dus geïnvesteerd in de voorraden.
Hoe voorzag Van Dooren & Dams nu in deze vermogensbehoefte? Tot
1874 bestond het vermogen bijna geheel uit eigen kapitaal op naam van
Henricus van Dooren. De firma lijkt in deze periode geen financiële problemen
gekend te hebben. Dit blijkt uit de aanzienlijke beleggingen in
aandelen en obligaties en uit een kapitaalvoorschot dat Henricus aan
zijn zoon Jules verstrekte voor de oprichting van een eigen bedrijfje in
Boxtel. Wat hier tevens op duidt is het verstrekte afnemerskrediet, dat
over een aantal jaren wel drie keer zo groot was als het genoten leverancierskrediet.
Na 1874 veranderde het beeld enigszins, hoewel het eigen vermogen de
meeste jaren de belangrijkste component van het totale vermogen bleef.
Naast het eigen kapitaal van de directeur( en), werkte de firma nu ook
met, soms aanzienlijke, familiedeposito's. Deze deposito's ontstonden
hoofdzakelijk bij het overlijden van een firmant. Het kapitaal van de
gestorvene werd in het bedrijf gelaten en op naam van zijn weduwe geschreven.
Hierover werd jaarlijks 4% rente betaald en na het overlijden
van de weduwe kwam het in zijn geheel dan wel voor een groot gedeelte
op naam van de firmant(en). De ondernemers zelf beschouwden dit vermogen
waarschijnlijk niet als 'vreemd' maar als een soort voorschot op
de erfenis.
80 THB 32(1992)

te kijken in hoeverre het, naar huidige maatstaven, als 'gezond' kon worden
beschouwd. Hiertoe is de solvabiliteit en de liquiditeit van het bedrijf
bepaald. 19
De solvabiliteit van een onderneming is de mate waarin de totale activa
een dekking vormen voor de schulden. Dit kengetal is berekend door het
eigen vermogen te delen door het totale vermogen van de firma. De traditionele
norm hierbij is dat het eigen vermogen minimaal de helft van
het totale vermogen moet uitmaken (zie tabel 1).
TABEL I. Solvabiliteit
directeur/jaren
H enricus
Adolf
Henri & Emile
1858,1860, 1861,1869
1877·1894
1900·1914
solvabiliteit
(gemiddelde)
91 %
67%
56 %
Vergelijken we de solvabiliteit onder de drie directie-perioden dan valt
op dat deze weliswaar afnam maar dat de onderneming gedurende de
gehele periode solvabel te noemen was. Onder de 50%-norm bleef het
cijfer in de jaren 1875-1882, 1899-1902 en 1913. De verklaring hiervoor
is de relatieve toename van familiekapitaal en kort krediet ten opzichte
van het eigen vermogen.
De liquiditeit is middels twee kengetallen gemeten, de current en de
quick ratio. De current ratio is de verhouding tussen de vlottende activa
en het kort vreemd vermogen. De traditionele norm hiervoor is dat de
activa twee keer zo groot moeten zijn als het vreemd vermogen. De quick
ratio geeft de liquiditeit op de zeer korte termijn weer, waarbij de vlottende
activa exclusief de voorraden worden gerelateerd aan het kort vreemd
vermogen. De traditionele norm hiervoor is dat deze activa even groot
moeten zijn als het kort vreemd vermogen.
TABEL 2. Liquiditeit
directeur/jaren
Henricus
Adolf
Henri & Emile
1860,1861
1877·1894
1900·1914
current ratio quick ratio
(gemiddelde) (gemiddelde)
4,84
7,73
10
1,45
1,69
Voor de periode 'Henricus' viel de current ratio niet te berekenen maar
aangezien voor dejaren 1860 en 1861 de debiteuren, de liquide middelen
en de aandelen bekend waren, kon de quick ratio wel uitgerekend wor-
BERKERS EN WIJNEN VAN DOOR EN & DAMS (1858·1914) 83

vermogen geteld, alvorens het geheel door het totaal vermogen werd gedeeld.
Vergelijken we de uitkomsten omtrent de rentabiliteit met de rente op
de niet aflosbare staatsschuld dan kunnen we stellen dat de firma het tussen
1877 en 1914 gemiddeld goed heeft gedaan. De door De Roos en Wieringa
berekende rentestand op de staatsschuld laat immers voor de periode
1877-1914 een gemiddelde van 3,5% en voor de periode 1900-1914
een gemiddelde van 3,4% zien. 23 De rentabiliteit van Dooren & Dams
was over dit gehele tijdvak ruim tweemaal zo hoog. Over de periode hiervoor
hebben De Roos en Wieringa geen cijfers.
9 Van Dooren & Dams in Tilburgs en Twents perspectief
De Tilburgse wollenstoffennijverheid als geheel verkeerde van 1860 tot
1877 in een hausse. De gemeenteverslagen schilderden met termen als
"zeer bevredigend" en "goede bedrijvigheid" een rooskleurig beeld. 24
De komst van de spoorwegen in Tilburg, samen met de afschaffing van
de beschermende tariefwetten in 1862, betekende nieuwe inspanningen
maar ook mogelijkheden voor de Tilburgse fabrikanten. Laatstgenoemden
werden nu gedwongen om het produktieproces en produktieassortiment
(flanel en buckskin) aan te passen aan de eisen van de (internationale)
tijd.
De crisis in de landbouw van 1878, die een afzetvermindering in de grovere
wollen stoffen tot gevolg had én de verhoging van de invoertarieven
in Duitsland (1880) en Frankrijk (1882) leidden tot een minder gunstige
periode voor de textielfabrieken. De Jonge karakteriseert de situatie
rond 1890 als volgt: "de wolnijverheid was nog niet gemoderniseerd,
maar de aanzetten voor de mechanisering van de weefnijverheid, voor
de overgang op fijnere kwaliteiten, op nieuwere stoffen en voor de afzet
naar nieuwe markten waren aanwezig. In de volgende decennia is, op
deze grondslagen voortbouwend, de weefnijverheid tot ontplooiing gekomen."25
Vanaf het begin van de jaren '90 sloeg deze neergaande lijn
weer om. Tot aan de Eerste Wereldoorlog zou, met uitzondering van de
'slappe' jaren 1900-1905, deze voorspoed voortduren. In deze periode
van economische opgang wierpen de Tilburgse lakenfabrikanten zich
met succes op nieuwe buitenlandse afzetmarkten. Het Tilburgs conjunctuurverloop
werd dan ook steeds meer door ontwikkelingen in het
buitenland bepaald. 26
Volgde Van Dooren & Dams deze algemene Tilburgse ontwikkelingen?
De winstcijfers van de firma (zie grafiek 6) waren het gunstigst in de pe-
86 THB 32(1992)

Ajb 5. De fabriek Van Dooren & Dams omstreeks 1915. (Collectie Gemeentearchief Tilburg).
riodes 1883-1895 en 1899-1914 (met uitzondering van 1901/1902). De omzet
van de firma lag gedurende de jaren 1860-1874 op het laagste niveau
van de hier bestudeerde periode. De reden voor dit afwijkend beeld moet
vooral gezocht worden in de afzetmarkt van de onderneming. De overheid
was een grote afnemer en heeft als zodanig Van Dooren & Dams
de noodzaak ontnomen andere afzetmarkten te zoeken. Zolang men aan
de eisen van die ene klant kon voldoen was de omzet groot genoeg om
een bedrijf met een kapitaalgoederenvooraad zoals Van Dooren & Dams
bezat, te laten floreren. Men vertrouwde zozeer op de vraag van deze
ene afnemer, dat de impuls ontbrak nieuwe afzetmarkten te zoeken. Dat
laatste was juist zeer kenmerkend voor de Tilburgse wollenstoffennijverheid
als geheel in het genoemde tijdvak.
In tegenstelling tot haar klanten, lijkt de firma Van Dooren & Dams een
flexibel beleid te hebben gevoerd met betrekking tot haar leveranciers.
Bij de bespreking van de inkoop van de grondstoffen kwam de verandering
in het inkoopbeleid al ter sprake. De wol werd tot 1886 grotendeels
ingekocht bij Vervierse wolhandelaren, hierna werden de Nederlandse
handelshuizen de belangrijkste leveranciers.
Kijken we, over de Tilburgse grenzen heen, naar de ontwikkeling van
de Twentse textielindustrie, dan blijkt daar vanaf 1860 een periode van
algehele groei en mechanisatie van de katoennijverheid te hebben plaats
gehad. Hoewel de fasering van de overgang van handmatige naar fabriekmatige
produktie niet het onderwerp van deze studie vormt, is het
zinnig hierbij stil te staan als verklarende factoren worden gezocht voor
verschillen tussen Twente en Tilburg gedurende de tweede helft van de
BERKERS EN WIJNEN VAN DOOREN & DAMS (1858-1914) 87

1ge eeuw. In 1851 bezat een kwart van het aantal wollenstoffen fabrieken
in Tilburg stoomaandrijving. Een percentage dat in 1861 onveranderd
was, tien jaar later rond Jt3 lag en in 1881 tegen de 40% liep. In Tilburg
had de mechanisatie dan wel eerder ingezet dan in Twente, zij lijkt zich
daarna minder algeheel te hebben doorgezet. Een plotselinge overschakeling
naar een 'moderne' bedrijfsvoering, wat de Twentse collega's
noopte zeer waakzaam te zijn om geen achterstand op te lopen, heeft zich
niet voorgedaan in het Tilburgse. 27
Voor wat betreft de financiering en de bedrijfsvorm verschilde de Tilburgse
firma niet van die in Twente. Van Dooren & Dams was een familiebedrijf
in de zin van Van Schelven. 28 Naast het kapitaal werden ook
de opeenvolgende firmanten door de familie Van Dooren geleverd. In
1895, bij het overlijden van Adolf, lijkt er een "overschot aan ondernemerschap"29
te zijn ontstaan. De aanstelling van Emile als tweede firmant
naast de oudste zoon Henri, werd waarschijnlijk meer door 'familistische'
dan door bedrijfseconomische redenen ingegeven. Ook zou
men de verwerving van de wollenstoffenfabriek Van Dooren-Motte te
Halluin vanuit dit gezichtspunt kunnen bekijken. Naast de omzeiling
van de Franse invoerrechten, creëerde Adolf hiermee ook een functie
voor zijn tweede zoon Léon.
Het belangrijkste onderscheid tussen de twee textielcentra betreft de afzetmarkt.
30 De Tilburgse wollenstoffen werden tot omstreeks 1870 nagenoeg
geheel afgezet op de binnenlandse markt. Pas na 1870 en dan vooral
sedert 1890 werden nieuwe exportmarkten gevonden. 31 In Twente was
de situatie juist omgekeerd, hoewel zich hier regionale verschillen voordeden.
32 Voor Twente als geheel werd vanaf de tweede helft van de jaren
zestig de binnenlandse markt steeds belangrijker. 33 Dit werd veroorzaakt
doordat de Twentse katoennijverheid in tegenstelling tot de Tilburgse
wolnijverheid op moderne, kostprijsverlagende produktiemethoden
was overgegaan. Hierdoor was het aandeel van de katoen op de binnenlandse
textielrnarkt, die sterk prijs-elastisch was, sterk toegenomen.
34
Het heeft veel voeten in de aarde de bedrijfsresultaten van Van Dooren
& Dams met die van de bestudeerde Twentse firma's te vergelijken. Als
er al gegevens over de winst voorhanden zijn, dient er vervolgens nog een
eensluidend winstbegrip te worden gehanteerd, wat lang niet altijd het
geval is. Daar komt bij dat het sterk fluctueren van de rentabiliteitscijfers
het kiezen van een periode tot een hachelijke zaak maakt. Een paar vergelijkingen
willen we echter maken om in ieder geval een zeer globaal
beeld te schetsen. Van Schelven berekende voor Van Heek de rentabiliteit
van het totale vermogen. 35 Als we de perioden zo nemen dat een ver-
88 THB 32(1992)

gelijking met Van Dooren & Dams mogelijk wordt dan levert dat de volgende
(afgeronde) gemiddelden op:
Van Dooren & Dams
Van Heek & Co.
1860-1872 1877-1894 1899-1914
5%36
7%
8%
5%
10%
6%
De winstvoetontwikkeling valt voor de firma Spanjaard te Borne voor
de eerste periode niet te berekenen maar de incidentele gegevens die
voorhanden zijn, duiden op een hoger rentabiliteitscijfer dan van de
twee voornoemde firma's. Ook voor het tweede tijdvak bereikte de firma
Spanjaard een beter resultaat. De winst gerelateerd aan het eigen vermogen
(winstvoet) bedroeg gemiddeld 16,1 % over de jaren 1868-1870 en
1875-1900.31 In de periode 1901-1914 echter was het resultaat bij de Bornse
firma beduidend minder; de rentabiliteit van het totaal vermogen bedroeg
toen gemiddeld zo'n 6%. 38 Voor de fabrikanten Gelderman in Oldenzaal
is voor de periode 1876-1914 een rendement op het eigen vermogen
van ruim 5 % berekend. 39 Ook deze Twentse firma's hebben dus goede
resultaten geboekt als we de rentabiliteit bezien in vergelijking met
de rente op de niet aflosbare staatsschuld (zie hierboven).
Het heeft weinig zin om op basis van deze rentabiliteitscijfers het ondernemersbeleid
vergelijkend te beoordelen, omdat een wollenstoffenfabriek
in Tilburg nou eenmaal een ander beleid vergde dan een fabriek van katoenen
stoffen in Twente. Wat we wel kunnen concluderen is dat de ondernemers
Van Dooren een zodanig beleid hebben gevoerd, dat ze over
een lange periode gemeten een zeer acceptabel bedrijfsresultaat hebben
geboekt. De Jonge stelt dat, met betrekking tot de overgang van het
handgetouw op het stoomgetouw in Twente respectievelijk Tilburg,
" ... aan een verschil in mentaliteit, in geneigdheid tot investeringen over
te gaan, (moet) worden gedacht. In de jaren zestig kende Twente een
eruptie van ondernemersactiviteit, waardoor het handgetouw in de calicotindustrie
werd vervangen door het stoomgetouw, terwijl in de wolnijverheid
in Noord-Brabant een dienovereenkomstige ontwikkeling pas
enkele decennia later plaats vond."40 Kijken we echter naar de winstgevendheid
van de door ons onderzochte Tilburgse firma dan kan toch
moeilijk geconcludeerd worden dat er een verkeerd beleid is gevoerd. De
rol van de overheid als afnemer is voor Van Dooren & Dams ten aanzien
van het bedrijfsbeleid zeer belangrijk geweest. Studies naar andere Tilburgse
wollenstoffenbedrijven zullen moeten uitwijzen in hoeverre Van
Dooren & Dams hierin een uitzondering was.
BERKERS EN WIJNEN VAN DOOREN & DAMS (1858-1914) 89

8 P.]. M. van Gorp, Tilburg eens de wolstad van Nederland; bloei en ondergang van de Tilburgse
wollenstoJfenindustrie, Eindhoven 1987, 7.
9 Voor een bespreking van de ondernemers Van Dooren zie: E. Berkers en C. Wijnen, 'Ondernemen
in Tilburg in de 1ge eeuw. De wollenstoffenfabriek Van Dooren & Dams en
haar ondernemers', in: Tilburg. Tijdschrift voor geschiedenis, monumenten en cultuur 8(1990),
100-106.
10 H. F.]. M. van den Eerenbeemt, Bestaan en bedrijvigheid. Aspecten van het sociaal en economisch
leven in stad en meierij van 's-Hertogenbosch 1750-1850, Tilburg 1975,124; H. van Doremalen,
Arbeid en arbeidsomstandigheden in Tilburg 1810-1870, Arnhem 1982 (niet gepubliceerd),
19,23,81.
11 Ch.C. M. Jacobs, 'De verkeerssituatie in de 1ge eeuw', in: H. F.]. M. van den Eerenbeemt
en H.]. A. M . Schurink (red.), De opkomst van Tilburg als industriestad. Anderhalve eeuw economische
en sociale ontwikkeling, Nijmegen 1959, 70-82.
12 Fischer, Fabriqueurs en fabrikanten, 46; W.A.]. M. Harkx, De Helmondse textielnijverheid in
de loop der eeuwen. De grondslag van de huidige textielindustrie, 1794-1870, Tilburg 1967, 196.
13 A.W. M. Keune, 'De industriële ontwikkeling gedurende de 1ge eeuw', in: H. F.]. M. van
den Eerenbeemt en H.]. A. M . Schurink (red.), De opkomst van Tilburg als industriestad. Anderhalve
eeuw economische en sociale ontwikkeling, Nijmegen 1959, 11-60.
14 Zie Harkx, a.w., bijlage I, 298-299; Hieruit blijkt dat tot en met 185022 aanvragen voor
stoomwerktuigen in de Tilburgse lakennijverheid hebben plaatsgehad.
15 De Jonge, a.w., 84.
16 De firma had, als eerste in Tilburg, in 1809 twee machinale strijkgaren-spinassortimenten
geïnstalleerd, die werden aangedreven door een rosmolen (Van Gorp, a.w., 90-102).
17 H.F.].M. van den Eerenbeemt, 'Kapitaalbehoefte bij het bedrijfsleven in de tweede helft
van de 1ge eeuw', in: H. F.]. M. van den Eerenbeemt (red.), Bankieren in Brabant in de loop
der eeuwen, Tilburg 1987, 174-186.
18 Door deze werkwijze kan een vertekening ontstaan, aangezien de niet-gerealiseerde
(maar wel gewenste) investeringen zo niet meegenomen worden.
19 Definities van de kengetallen zijn afkomstig uit: R. Slot en ]. M. Vecht, Zicht op cijfers.
Een inleiding tot de analyse van jaarrekeningen, Amsterdam/Brussel 1980'.
20 K. E. Sluyterman, Ondernemen in sigaren: analyse van bedrijfsbeleid in vijf Nederlandse sigarenfabrieken
in de perioden 1856-1865 en 1925-1934, Tilburg 1983.
21 Fischer, Fabriqueurs en fabrikanten, 193 .
22 Slot en Vecht, a.w., 58,61.
23 F. de Roos en W.]. Wieringa, Een halve eeuw rente in Nederland, Schiedam 1953 , 252.
24 Van den Dam, a.w., 49-52.
25 De Jonge, a.w., 95-96.
26 P.C. Boeren, Het hart van Brabant. Schets eener economische geschiedenis van Tilburg, Tilburg
1942, 97.
27 Fischer e.a ., Bestemming Semarang, 85.
28 Van Schelven, a.w. , 223.
29 H . de Vries, T]. Krantz en Zoon NV. Wollenstoffenfabriek; het einde van een Leidse
familie-vennootschap', in: Jaarboek voor Geschiedenis van Bedrijf en Techniek 5(1988), 134-149,
141.
30 Zie ook: A. L. van Schelven, ' Brabant en Twente vergeleken met Leiden', in:]. K.S. Moes
en B. M. A. de Vries (red.), Stof uit het Leidse verleden. Zeven eeuwen textielnijverheid, Utrecht
1991, 175-181, 177.
31 De Jonge, a.w., 92, 96.
32 Fischer, Fabriqueurs en fabrikanten, 276-277.
33 De Jonge, a.w. , 117-119.
34 De Jonge, a.w. , 161-162.
35 Van Schelven, a.w., 161-162.
36 Voor Van Dooren & Dams viel slechts de rentabiliteit op het eigen vermogen te berekenen
maar door het nagenoeg ontbreken van vreemd vermogen in die periode, is een vergelijking
toch gerechtvaardigd.
BERKERS E:-< WIJNEN VAN DOOREN & DAMS (1858-1914) 91

37 Fischer, Fabriqueurs en fabrikanten, 134, 178.
38 Fischer, Fabriqueurs en fabrikanten , 244.
39 Fischer e.a., Bestemming Semarang, 119.
40 De Jonge, a.w., 101.
92 THB 32(1992)