'Pieter van Dooren'te Tilburg - Historisch Centrum Overijssel

Textiellabriek 'Pieter van Dooren'te Tilburg
1825-1915
I.M. Bos en Drs. W. de Natris
Resultaten van een verkennend onderzoek ter
plaatse en van een oriënterend historisch onderzoek.
1. Inleiding
Dit artikel is min of meer toevallig tot stand gekomen. Medio 1974 kwamen beide
auteurs tot de bevinding, dat zij onafhankelijk van elkaar, vanuit het kader van
ruimer opgezet onderzoek, de textielfabriek "Pieter van Dooren" te Tilburg als één
van de belangrijkste en gaafste oude fabriekscomplexen van ons land moesten beschouwen.
J.M. Bos was toen bezig met inventarisatie en onderzoek naar vroege gemechaniseerde
bedrijven,1) terwijl W. de Natris zojuist een voorlopig onderzoek naar de
architectonische merites van 1ge eeuwse fabrieksgebouwen in Nederland had afgesloten.2
) Ze hebben toen ad hoc besloten, vooral omdat gevaar voor sloop niet
ondenkbaar was, zo snel mogelijk deze bevindingen na een meer diepgaand historisch
onderzoek op schrift te stellen.
Vóórdat echter dit onderzoek afgerond kon worden was de situatie rond het behoud
van "Pieter van Dooren" zó ernstig, dat op verzoek van locale belangstellenden
werd overgegaan tot opstelling van een rapport op basis van de toen bekende
gegevens. Dit rapport 3) heeft "acties" tot geheel of gedeeltelijk behoud van het
complex ondersteund. Helaas heeft een en ander niet kunnen voorkomen, dat de
fabriek begin 1975 door de eigenaar met de grond gelijk gemaakt werd.
Op verzoek van de redactie van Textielhistorische Bijdragen werd genoemd rapport
omgewerkt tot dit artikel. Het onderzoek is echter nog niet afgesloten. De auteurs
hopen t .Z.t . in Textielhistorische Bijdragen nader op de zaak terug te kunnen
komen. Niet alle problemen zijn opgelost. Verder veldwerk is helaas onmogelijk
gemaakt door de sloop. Het onderzoek van archiefmateriaal en literatuur wordt
echter door de auteurs voortgezet.
2. Historische achtergrond
2.1. Schets van de Tilburgse wolindustrie
De Tilburgse wolindustrie kent een veelbewogen geschiedenis. Deze gaat terug tot in
de 15e eeuw,4) beleefde tot aan het einde van de 18e eeuw perioden van zwakte en
opbloei, maakte een verbazingwekkende ontwikkeling door in de vorige eeuw 5) en
verkeert in onze dagen in een weinig rooskleurige situatie. Vanouds werkte de
Tilburgse wolindustrie in opdracht van Leidse en Amsterdamse lakenfabrikanten. In
de loop van de 17e eeuw begonnen de Tilburgse entrepreneurs, "reijers" of "rayers"
genoemd, steeds meer voor eigen rekening te werken; ze werden "fabrikant". Vaak
werkten toen reeds enige arbeiders in een gebouw van de "reijer"; daar werd de wol
gewassen, gezuiverd en gekaard; ook bewerkingen als ruwen, vollen, drogen, scheren
en soms verven vonden al plaats in de "fabriekjes". Door de toenemende mechanisatie
in deze nijverheid concentreerden tegen het einde van de 18e eeuw zich
steeds meer produktie-fasen in één inrichting. Het spinnen en weven bleef echter
nog tot het midden van de 1ge eeuw overwegend georganiseerd als laaggemechaniseerde
huisindustrie. Spinmachines, die in Engeland in de tweede helft van de 18e
eeuw in gebruik kwamen, zoals de "Spinning Jenny" van Hargraeves, de "Mule"
spinmachine van Crompton en de "Water Frame" spinmachine van Arkwright

70
komen hier pas in zwang in het begin van de 1ge eeuw.
Rond 1800 was Tilburg nog niet veel meer dan een verzameling "Gehugten en
Buurten"6) met de wolindustrie als belangrijkste tak van nijverheid. Het aantal
grote sterker gemechaniseerde textielbedrijven nam daarna snel toe, eveneens door
de protectionistische politiek van de Franse bezetter (1794-1814). Het ondernemingsklimaat
was zelfs zo gunstig, dat de Leidse fabrikanten Paulus en Pieter
Vreede in 1790 hun bedrijf vanuit Leiden via Lier (België) naar Tilburg overplaatsten.
In die tijd nam ook de kwaliteit van de produkten toe, vooral van wollen
lakens: lakens "welke hier zeer goed geweven worden, en, in deugdzaamheid voor
Verviersche noch Leidsche Lakenen behoeven onder te doen".7) In 1812 waren er
reeds 13 grote bedrijven, waarvan er sommige enkele honderden arbeiders in dienst
hadden.8 )
2.2. Martinus van Dooren (J 765 -1811 J.
Een van de textielondernemers uit die tijd was Martinus C. van Dooren
(1765-1811), telg uit een oud Tilburgsfabrikantengeslacht.9 ) In 1783 richtte hij in
Tilburg een van de eerste grotere etablissementen op.iO) Van Dooren was een
progressief man en had als weinigen van zijn tijd oog voor de mogelijkheden van de
techniek.
In 1798 liet hij bijvoorbeeld een windvolmolen i i) bouwen aan de Hoeven, ten
oosten van het dorp Tilburg, aan het riviertje de Ley.i 2)
Waarschijnlijk als eerste introduceerde Van Dooren in 1809 in het Tilburgse de
mechanische spinmachine. i 3) Deze twee assortimen ten spinmachines vervaardigd in
de bekende fabrieken van Cockerill te Seraing bij Luik, werden aangedreven door
paarden (rosmolen).
In datzelfde jaar had Tilburg stadsrechten verworven en was Martinus van Dooren
benoemd tot "maire". Deze "geste" was ongetwijfeld te danken aan de goede
indruk die Lodewijk Napoleon van het Tilburgse bedrijfsleven had gekregen sinds
zijn bezoek aan de stad. Overigens, Lodewijk had gelogeerd ten huize van Van
Dooren. i 4) Dat dit bezoek de Tilburgse fabrikanten geen windeieren legde bleek uit
het groot aantal orders van het bezettingsleger. De produkten waren vaak van goede
kwaliteit, gezien de bekroning met goud die de Firma Van Dooren Van Dam behaalde
op de tentoonstelling voor Volksvlijt te Amsterdam in 1809. i 5)
Martinu's van Dooren overleed in 1811. Het bedrijf werd door de familie voortgezet.
Nog enkele jaren gaan de zaken goed, maar na het herstel van de onafhankelijkheid
van ons land (1814) brak voor de Tilburgse nijverheid een tijd van economische
teruggang aan. Was in het derde kwart van 1813 het aantal stuks geweven wol nog
1824, vijf jaar later in 1818 worden er over het hele jaar slechts 1975 stuks laken en
andere wollen stoffen geproduceerd. i 6 ) Ondanks overheidssteun zettè deze teruggang
zich voort tot het midden van de jaren twintig. Rond 1825 wist de Tilburgse
fabrikantenwereld zich de Zuidelijke Nederlanden, het tegenwoordige België, als
afzetgebied te verwerven. Tot 1830 heerste weer grote bedrijvigheid in de Tilburgse
textielnijverheid.

72
2.3 Pie ter van Dooren (1784 - 1845)
Voor de Tilburgse textielnijverheid is 1825 een belangrijk jaar. In dat jaar stichtte
Pieter van Dooren (1784-1845), oudste zoon van Martinus van Dooren een eigen
bedrijf voor het spinnen van wollen garens en het vollen van laken. 1 7 ) Pieter had,
zoals toen gebruikelijk in fabrikantenfamilies een opleiding gehad binnen het bedrijf
van zijn vader. Daarnaast had hij, iets wat aanzienlijk minder gewoon was in het
vaderlandse bedrijfsleven van die dagen, enige buitenlandse reizen gemaakt, waardoor
hij uitstekend op de hoogte was van de ontwikkelingen aldaar. 1 8) .
Vooral was hij onder de indruk gekomen van de mogelijkheden van de stoommachine
voor het bedrijfsleven. Dat hij deze indrukken in het buitenland op moest
doen was niet zo verwonderlijk. De snelle ontwikkeling van de techniek in de
tweede helft van de 18e eeuw in het Engelse bedrijfsleven was in ons land kennelijk
nauwelijks opgemerkt. Men moet daarbij niet vergeten, dat men in ons land in het
begin van de 1ge eeuw op economisch gebied vooral perspectieven zag in handel en
landbouw. Vandaar de geringe belangstelling voor de industrie en met name ook
voor de mogelijkheden die de stoommachine zou kunnen bieden. Wèl had men
tegen het einde van de 18e eeuw experimenten gedaan met stoommachines ten
behoeve van de polderbemaling 19) en werd een van de eerste bedrijfsstoommachines
geplaatst in een Rotterdamse branderij,2 1) maar tot aan 1820 was toepassing
van stoomkracht nog hoge uitzondering,2 1) Eerst in 1824 vond de regering
het noodzakelijk toezicht te gaan houden op stoomkrachtwerktuigen.
In dit licht gezien was Piet er van Dooren pionier, toen hij bij de Gedeputeerde
Staten der Provincie Noord-Brabant vergunning aanvroeg tot het plaatsen van een
stoomwerktuig voor zijn in 1825 gestichte textielbedrijf. Deze vergunning werd
hem in 1826 verleend.22 ) Van Dooren was daarmee de eerste in de Tilburgse regio
die zijn bedrijf voorzag van een stoommachine. Het voorbeeld werd enige maanden
later gevolgd door de firma Diepen, Fr. Jellinghaus & Co., maar dit betekende niet
dat het aantal stoommachines in Tilburg snel toenam; in 1863 waren van de 87
fabrieken slechts 32 overgegaan op stoomkracht.2 3) Overigens was het niet de
eerste stoommachine in het brabantse; reeds in 1820 werd bijvoorbeeld bij het
eindhovense textielbedrijf J. Th. Smits een stoommachine van 6 pk geplaatst. 24)
Piet er van Dooren's fabriek kwam in het voorjaar van 1827 in werking. Het bedrijf
draaide goed tot aan 1830, het jaar waarin de Zuidelijke Nederlanden zich afscheidden
van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden. De Tilburgse textielindustrie
verloor daarbij een groot gedeelte van haar afzetmarkt. Een klein winstpunt was
wellicht het wegvallen van de concurrentie uit Verviers. Ondanks deze economische
teruggang ging het niet slecht bij Van Dooren, gezien de vervanging van de stoomketel
in 1833 en de aanvrage van een vergunning voor het plaatsen van een tweede
st'Jomwerktuig in het jaar daarop.2S) Begin 1836 werd deze tweede stoommachine
in bedrijf gesteld, zodat het aantal stoommachines in de textielindustrie op 10 werd
gebracht.26 )

3. Het complex "Pieter van Dooren" in de 1ge eeuw
Foto 1. Briefhoofd 1888 Gemeente Archief Tilburg
Fig. 1. Schets naar briefhoofd 1888
73

74
Hoe het fabriekscomplex "Pieter van Dooren" er in de 1ge eeuw heeft uitgezien, is
afgebeeld op een briefhoofd 2 7) van de firma, gedateerd 17 oktober 1888.28 ).
Ter oriëntatie van de lezer maken we eerst een korte "wandeling" langs de verschillende
gebouwen, zoals deze in 1888 in vogelvlucht werden weergegeven (foto 1, fig .
1.29 )
Op de voorgrond zien we de huidige Hilvarenbeekseweg. Links komen we (via het
gehucht Broekhoven) uit de richting Tilburg, waarvan de talloze fabrieksschoorstenen
in de verte tegen de lucht afsteken. Komend vanuit deze kant is het eerste
wat ons opvalt een fraai aangelegde tuin. Voorbij deze tuin, op het briefhoofd
midden op de voorgrond, is aan de Hilvarenbeekseweg een monumentaal hek, dat
toegang geeft tot het fabrieksterrein. Van hieruit lopen we de bedrijfsweg op, waar
we aan de linkerkant eerst de fabrikantenwoning met veranda passeren, daarna het
kantoor en tenslotte een lage fabriekshal met zogenaamde zaagtanddaken (shedbouw).
Aan de rechterkant van de bedrijfsweg rijst voor ons een hoog fabrieksgebouw op,
met aan beide zijden een ketel- en machinehuis, elk voorzien van een schoorsteen.
Dit is het gebouw, waarvoor de eerste steen in 1826 werd gelegd, vandaar dat we
het verder zullen aanduiden als "fabriek 1826".
Langs de bedrijfsweg ligt, haaks op de "fabriek 1826", de "smederij". Beide gebouwen
omsluiten een binnenplaats, samen met twee andere panden. Het gebouw
evenwijdig aan de "fabriek 1826" (fig. 1, no. 1) was nog tot aan de sloop vrijwel
intact. We zullen het bij de hierna volgende beschrijving van de afzonderlijke gebouwen
aangeven met "boerderij". Achter deze "boerderij" is een bedrijfsgebouw
te zien, dat reeds in 1928 werd gesloopt. Geheel op de achtergrond treffen we
tenslotte nog twee gebouwtjes aan. Het linker geval is het wagenhuis, dat in 1887
werd gebouwd, over het huisje rechts zijn tot nu toe geen gegevens gevonden. Aan
de rechterkant wordt het complex begrensd door het riviertje "de Leij". Vlak bij de
kruising van dit watertje met de Hilvarenbeekseweg staat de bij het bedrijf behorende
gasfabriek.
Aan de hand van opmetingen van het Kadaster te Den Bosch is de groei van het
complex gedurende de 1ge eeuw goed te volgen. De opmetingstekeningen geven wat
betreft de 1ge eeuwse zaken echter niet altijd duidelijke informatie; aangevuld met
gegevens uit het veldonderzoek en geraadpleegde literatuur kan een en ander redelijk
gereconstrueerd worden. De hierna volgende beschrijving berust dan ook op
basis van het veldonderzoek en van geraadpleegd bronnenmateriaal, waarbij de
chronologische volgorde van de opmetingskaarten van het kadaster is gevolgd, beginnend
bij de oudste kaart uit 1832,30)
De "Boerderij"
Waarschijnlijk het oudste gebouw van het complex was de zogenaamde boerderij
(fig. 1, no. 1; foto 2, Links). Voor deze benaming is gekozen vanwege de in oorsprong
drie-beukige constructie, die bij Brabantse agrarische bedrijfsgebouwen vóór
1800 zeer gebruikelijk was,31 ) Gezien ook de vormgeving van de ankerbalkgebinten
leek een datering vóór 1800 niet onaannemelijk (foto 3).32)

Foto 2. De "boerderij" (links) en de "smederij" (rechts); de onderdoorgang in de
smederij was recent.
De verbouwing tot uiteindelijk eenoeukige vorm heeft vóór 1888 p1aatsgevonden.33
) Na deze verbouwing ontstond een gebouw bestaand uit een beganegrond-verdieping
en een zolder. De vensters waren gedeeltelijk nog voorzien van
kleine ruiten in ijzeren roeden. Van de dakkapellen met hijsbalk was er in de
situatie vlak voor de sloop nog maar één aanwezig. Zoals op foto 2 te zien is, werd
de zuid-westelijke eindgevel in later tijd gepleisterd.
Wat de oorspronkelijke functie van de "boerderij" betreft, nog een enkele opmerking.
Het is mogelijk, dat het hier ging om een op het door de textielfabrikant
Pieter van Dooren in gebruik genomen terrein reeds aanwezige, 18e eeuwse - of
oudere? - boerderij, of een ander niet agrarisch bedrijfsgebouw. Op de kadastrale
kaart van 1832 staat het gebouw langer dan de ons bekende eind-situatie en reikt
het bijna tot aan het riviertje De Leij. 34)
"De Smederij"
Van vóór 1832 dateerde in elk geval ook het gebouw, dat we de "smederij" genoemd
hebben (fig. 1, no.2; foto 2, rechts), aangezien het op de eerder vermelde
kadasterkaart van 1832 wordt aangegeven.
75

76
De eenvoudige, zakelijke architectuur
was kenmerkend voor veel kleinere
1ge eeuwse fabrieksgebouwen. De op
foto 2 zichtbare topgevel was nog grotendeels
oorspronkelijk. In de top van
deze gevel was een hijsbalk aangebracht,
waarmee goederen op de zolderverdieping
gehesen konden worden;
op de zolderruimte bevonden zich nog
de uit hout en ijzer samengestelde
wind-as en het trekwiel. De begane
grondvloer werd als werkplaats gebruikt,
de verdieping én de zolder
waarschijnlijk als magazijn. De houten
vloeren werden gedragen door houten
moer- en kinderbalken, waarbij later
geplaatste stijlen de moerbalken in het
midden ondersteunden.
Tijdens het veldonderzoek werden
geen aanwijzingen gevonden, dat in
deze ruimten textiel- of andere machines
in bedrijf zouden zijn geweest.
Wel werden op de begane-grondverdieping
nog een smidsvuur en
andere sporen van een ouderwetse
smederij-bankwerkerij aangetroffen.
Een dergelijke smederij-bankwerkerij,
verbonden aan een textielfabriek, was
in de vorige eeuw verre van ongebruikelijk.
Veel onderdelen ten behoeve
van het bedrijf werden immers
zelf gemaakt, aangezien ze hier, in ons
...
.
Foto 3. "Boerderij", detail van constructie.
land, moeilijk te verkrijgen waren, of, omdat ze er gewoon niet waren.
Daarnaast werden de meeste machines geïmporteerd vanuit landen - fabricage van
machines wordt in ons land pas tegen het einde van de 1ge eeuw meer gewoon -,
waarbij de aanvoer in onderdelen geschiedde. Bij assemblage van deze onderdelen
zal hulp van smeden en bankwerkers onontbeerlijk zijn geweest. Men kan deze
situatie enigszins vergelijken met de huidige "Technische Diensten" in moderne
bedrijven.
"De fabriek 1826"
Het meest karakteristieke deel van het 1ge eeuwse complex was het gebouw waarvoor,
kort na de stichting van de firma Piet er van Dooren (1825), op 20 april 1826
de eerste steen werd gelegd 35), terwijl in het jaar daarop met de produktie kon
worden begonnen. Omstreeks 1834 36) werd het gebouw (fig. 1, no. 3a) uitgebreid
in westelijke richting ten behoeve van een tweede stoom werktuig. Deze uitbreiding

Foto 4. Het oudste gedeelte van de fabriek 1826"; re eh ts het latere ketelhuis (J 891 J.
opname vanaf de Hilvarenbeekseweg
(fig. 1, no. 3b) verbond de "fabriek 1826" met de oudere "smederij". Of al vanaf
het begin van de bouw van de " fabriek 1826" rekening is gehouden met een latere
verbinding met de "smederij", is niet bewezen.
Vanuit architectuur-historisch oogpunt bezien was het gebouw bijzonder interessant.
De eenvoudige, zakelijk zonder opsmuk, uitgevoerde fabriek met de reeksen
uniforme vensters gaf een uitstekend beeld, hoe de grotere fabrieksgebouwen aan
het begin van de vorige eeuw in de Tilburgse regio eruit hebben gezien. De rode, uit
baksteen opgetrokken gevels waren sober, zonder enige decoratie. Slechts de daklijn
werd benadrukt door een sterk horizontaal werkende, in lichte kleur geschilderde
band én een geprofileerde kroonlijst. Het horizontaal effect van de lange gevel
(d.w.z. de gevel aan de kant van de Hilvarenbeekseweg, zoals te zien op foto 4)
werd overigens afgezwakt door de kleine vensters in de bostwering.
Het gebouw telde twee verdiepingen, een zolderverdieping en een vliering. De zolderverdieping
is als "halfverdieping" uitgevoerd. De per verdieping in hoogte kleiner
wordende ramen getuigen van een eind 18de eeuwse, aan de "burgerlijke" bouwkunst
ontleende architectuuropvatting.
Ook het gevoel voor symmetrie, lang een kenmerk van de 1ge eeuwse architectuur,
kwam in het gebouw tot uitdrukking; aan beide kop einden van het gebouw waren
77

78
vrijwel indentieke aandrijf-units geplaatst, d.w.z. ketel- en machinehuis met schoorsteen.
De oudste, aan de zuid-oostzijde (fig. 1, no 3a), dagtekende uit het begin ván
de bouw (1826), de tweede (fig. 1, no 3b), aan de noordwestzijde, dateerde uit de
tijd van de grote uitbreiding (ca. 1834), toen het gebouw haar uiteindelijke concept
kreeg. Het briefhoofd van 1888 (foto 1) geeft een goed beeld van deze oorspronkelijke
situatie. Aan beide zijden van het gebouw, iets naar voren springend, zijn lage
gebouwtjes te zien, haaks op het hoofdgebouw. De schoorstenen stonden op, bijna
tot aan de nok van het dak van het hoofdgebouw reikende sokkels.
Deze symmetrische opzet kreeg een extra nadruk door het sierlijke dakruitertje.3 7)
Tot aan de sloop, begin 1975, was dit vroeg-1ge eeuwse concept gehandhaafd,
afgezien van enige kleine verbouwingen.
Ook de inwendige constructie van het gebouw had in de loop der jaren nauwelijks
enige wijziging ondergaan. Zware houten moer- en kinderbalken ondersteunden de
vloeren. In het midden van deze houten vloeren waren verstevigde loop- en transportpaden
over de gehele lengte van het gebouw. De begane grond-verdieping had
echter wel een stenen vloer. Aan weerszijden van deze looppaden stonden oorspronkelijk
de machines opgesteld.
Waarschijnlijk in hoofdzaak houten "spinstoelen", met enige tientallen spillen. Zo
weten we, dat de fabriek, toen rond 1835 de tweede stoommachine was geplaatst,
20 assortimenten telde, waarvan de nieuwe machine van 16 pk 6 wolmolens, 21
schrobbelkaarten en 21 fijnkaardmachines aandreef.38)
Foto 5. "Fabriek 1826", begane-grondverdieping

De lange aandrijfassen voor deze machines liepen over de gehele lengte van het
gebouw. De lagers rustten op houten consoles, bevestigd aan houten in het midden
van de ruimte geplaatste stijlen. Deze technische oplossing was te vinden op de
begane grond-verdieping (foto 5) en op de eerste verdieping. Aan de korte einden
van het gebouw waren interessante sporen te zien van drijfwerken en de oudste
stoommachines.
De vormgeving en afwerking van de stijlen voor het drijfwerk was duidelijk anders
dan die van de moerbalken, waartegen zij bevestigd waren. De stijlen waren dan ook
na het gereedkomen van het gebouw, tegelijkertijd met de installatie van het machinepark,
aangebracht. Waarschijnlijk waren ze vervaardigd door een plaatselijke
molenmaker , dé ambachtsman die in de 1ge eeuw nog lang specialist bleef op het
gebied van installeren van drijfwerken en machines.
Foto 6. "Fabriek 1826", zolder, duidelijk zichtbaar is het versterkte houten looppad
op de voorgrond
Al eerder is ingegaan op de interessante aspecten van de als ,,halfverdieping" uitgevoerde
zolder. Er waren daar (foto 6) duidelijk aanwijzigingen die het aannemelijk
maken, dat deze verdieping inderdaad werd gebruikt als fabrieksruimte; sporen van
drijfwerken werden echter niet aangetroffen. Waarschijnlijk stonden hier apparaten,
die met de hand moesten worden bediend.
De houten kapconstructie bestond uit zware, samengestelde spanten, geplaatst op
een hartafstand van ongeveer drie en een halve meter. Daglicht werd verkregen door
79

80
kleine vensters in de borstwering en door glazen ruiten in de dakvlakken.
De vliering, hoewel benauwd en zeer spaarzaam verlicht door kleine raampjes in de
dakvlakken, leek eveneens een werkruimte te zijn geweest. Zowel op de zolder als
op . de vliering waren tegen stof, vocht en brandgevaar, gewitte, zogenaamde "Brabantse
wanden" toegepast; houten wanden, plafonds en dakbeschot afgewerkt met
een goedkope, leemachtige pleisterlaag op latjes en stroo.
De ruimte in de kap boven de vliering is nooit als werkruimte in gebruik geweest ;
nokstijlen, schoren, e.d. maakten deze ruimte daarvoor zondermeer ongeschikt.
Het hierboven beschreven fabrieksgebouw was begin 1975 nog vrijwel geheel intact.
Van de beide oorspronkelijke aandrijf-units (de tegen beide kopeinden van het
gebouw aangebouwde machine- en ketelhuizen met schoorstenen) was toen wel een
en ander gewijzigd. Weinig verwonderlijk, aangezien de snelle ontwikkeling van de
stoommachine in de 1ge eeuw op deze plaatsen dwong tot bouwkundige veranderingen.
Toch was er op de plaats van Tilburgs eerste stoommachine (fig 1, no 3a) tot
voor kort "stoom" geweest. Er stond nog steeds een schoorsteen op de daarvoor in
1826 bestemde plaats. De nog in 1975 aanwezige aanbouw voor een stoom-economiSer
was gebouwd op de plaats van het oorspronkelijke ketel- en machinehuis.
In de jaren negentig 39) werd hier namelijk voor het laatst uitgebreid en gemoderniseerd
(fig. 1, no. 3c,). Haaks op het hoofdgebouwen in het verlengde van het
oude ketel- en machinehuis, kwam toen een nieuwe aandrijf-unit, waarvan het
ketelhuis tot in onze tijd is blijven bestaan. (foto 1, rechts).
Dit ketelhuis werd ontworpen voor een exemplaar van het toen zeer moderne type
van de waterpijpketel, gezien de breed te-hoogte verhouding van deze aanbouw, en
archeologische sporen van een dergelijke ketel.
Deze nieuwe aanbouw was een aardig voorbeeld van de tegen het eind van de 1ge
eeuw opkomende mode om ketel- en machinehuizen een monumentaal aanzien te
geven. De gevel van dit ketelhuis bestond voor een groot deel uit een houten pui
met raam- en deuropeningen, waarboven een in verschillende kleuren baksteen uitgevoerde
ontlastingsboog. Diezelfde decoratie werd herhaald in de horizontale gevelafsluiting
met op bakstenen consoles steunend sierboogjes. Zeer kenmerkend
voor de 1ge eeuwse architectuurtraditie was het accent op de midden-as van de
gevel door een versierend element bekroond met een klein tympaan.
De aandrijf-unit van ca. 1835, aan de andere kant van het gebouw, werd toen
afgebroken. 40 ) De sokkel van schoorsteen bleef echter gehandhaafd tot even boven
goothoogte. Hij werd gepleisterd en onder meer gebruikt om er een gietijzeren
uurwerk aan te bevestigen (foto 7, rechts).
De fabrikantenwoning
De fabrikanteriwoning (fig. 1, no 4) wordt nog niet vermeld op de kadastrale kaart
van 1832. Een vier jaar later getekende kaart 41 ) laat voor het eerst op de plaats van
deze woning een gebouw zien.
Ook de uiterlijke vormgeving wijst op een datering rond 1835, zoals de witte
bepleistering en de iets kleinere ramen in de eerste verdieping, beide kenmerken van
eind 18e en begin 1ge eeuwse architectuur (foto 7). In de jaren zestig werd er
volgens het kadaster een kleine uitbreiding gerealiseerd. 42 ). De huidige situatie
-het huis blijft behouden- 43 ) zal dus omstreeks die tijd zijn.

Foto 7. De fabrikantenwoning, gezien vanaf het hek aan de Hilvarenbeekseweg
Voor een dergelijke woning is de architectuur sober. De plattegrond van het pand is
nagenoeg vierkant. Het schilddak -aan de achterzijde uitlopend op een topgevelgeeft
de bouwmassa een kubus-achtige bouwvorm, waardoor het gebouw ongetwijfeld
wint aan monumentaliteit. Een zeker horizontaal karakter geeft de natuurstenen
lijst, waarmee beide verdiepingen worden gescheiden, én de brede band van
sierpleisterwerk onder de goot.
De indeling van het pand is, afgezien van een kleine verbouwing 44) nog intact. In
het huis zijn nog een eenvoudig trappenhuis met bovenlicht en gestucte wanden en
plafonds te zien, die waarschijnlijk 1ge eeuws zijn.
De veranda met haar sierlijke zuiltjes van gietijzer aan de voorzijde van de woning
draagt bij iri het landelijk karakter van het geheel. Dit rustiek aspect is wel begrijpelijk.
,Immers er was in Tilburg, hoewel het sinds 1809 de status van stad had, tot
diep· in de 1ge eeuw nog geen sprake van een stedelijke gemeenschap. Evenmin
vertoonde het bebouwde milieu het beeld van een 1ge eeuwse industriestad, zoals
steden als Leeds en Manchester in Engeland. Tilburg was toen nog steeds een losse
agglomeratie van enkele dorpskernen en buurtschappen, met veel bouw- en weiland
daartussen. In een dergelijke omgeving is een meer landelijke villa-bouw dan een, in
de steden thuishorende herenhuis-architectuur, een verklaarbare zaak. Op het briefhoofd
van 1888 (foto 1) zien we zelfs nog naast de fabrikantenwoning een grote,
81

82
bijna parkachtige aangelegd in typische 1ge eeuwse tuinarchitectuur. Ook lanen en
wegen rond de fabriek waren toen, zo lijkt het altans, voorzien van fraaie beplanting.
Dank zij de vrij excentrische ligging van het complex "Pieter van Dooren" ten
opzichte van de stad, had de Tilburgse verstedelijking vanaf 1900 hier nauwelijks
invloed gehad op het landschappelijk beeld.
Vóór de sloop was deze landschappelijke situatie van tuin en fabrieksterrein nog
vrijwel dezelfde als op het briefhoofd was getekend; zelfs de oorspronkelijke gietijzeren
hekken stonden er nog (foto 4 en 7).
Kantoor, shedbouw en wagenloods
Foto 8. Gevel van kantoor, gezien vanaf de "bedrijfsweg"
Tussen 1886 45 ) en 1888 is direct achter de fabriekenwoning een forse uitbreiding
geweest . Het briefhoofd van 1888 geeft hiervan een goed beeld (foto 1, fig. 1, no's
Sa en Sb).
Direct verbonden met de achterzijde van de fabrikantenwoning kwam toen, volgens
de eerste steen in de zuid-oostelijke muur in 1887, een kantoorruimte tot stand
(foto 8; fig. 1, no. Sa). De architectuur van deze aanbouw had een meer representatief
karakter dan bij de overige gebouwen tot dan toe het gevolg was. Zoals we
ook vaak kunnen zien bij woonhuizen uit die tijd, had men hier op expressieve
wijze gebruik weten te maken van gekleurde baksteen; rode, gele en witte baksteen
in sierverband. Opvallend was de fries-achtige gevelafsluiting met fraai gemetselde

consoles onder de geprofileerde goot. Op eenzelfde wijze waren de segmentbogen
boven boven vensters en deur uitgevoerd. Aardig was ook het sierlijk smeedijzeren
hekwerk voor het bovenlicht van één van de vensters.
Het kantoorgebouw bestond uit een begane grondverdieping en een zolder. Aan de
achterzijde (tuinkant) werd in 1916 een kleine uitbouw toegevoegd. 46 )
In dezelfde tijd, dat het kantoor werd gebouwd, kwam in het verlengde hiervan een
fabriekshal met zaagtand dakconstructie (zg. shedbouw) tot stand (fig. 1, no Sb).
Hoewel het reeds vaker vermelde briefhoofd van 1888 (foto 1) acht kapconstructies
laat zien, wees veldonderzoek uit, dat de uitbreiding heeft bestaan uit negen kappen
(foto 7, op de achtergrond in het midden). Ook was deze shedbouw aanzienlijk
minder breed, dan op het briefhoofd staat getekend (zie noot 27). De gevelbehandeling
was in dezelfde trant als van het kantoor, maar minder uitbundig. De houten
kapconstructie van de daken werd gedragen door gietijzeren moerbalken, die op
hun beurt weer rustten op gietijzeren (! ) consoles in de bouwmuren. In het midden
werden deze balken ondersteund door gietijzeren kolommen (foto 9). Deze eerste
shedbouw schijnt aanvankelijk vooral voor de opslag van wol gebruikt te zijn .
Foto 9. Gietijzeren kolom (detail) in de oudste shedbouw (1887)
Enkele jaren later, in 1890 47 ) werd deze shedbouw voor de eerste maal uitgebreid
met een negental kappen (fig. 1, no 6a). De nieuwe sheds waren iets smaller dan die
van 1887, maar aan de noord-westzijde was een lagere aanbouw met zadeldak
toegevoegd, . zodat de uiteindelijke breed te overeenkwam met die van de oudere
83

84
shedbouw. De uiterlijke vormgeving van de nieuwbouw week nauwelijks af van de
bestaande shedbouw, alléén de constructie was moderner.
In deze nieuwbouw werden sporen van drijfwerk aangetroffen. De plaats van de
machinekamer was tussen de oude en de nieuwe shedbouw, maar hiervan werden
echter geen sporen teruggevonden.4 8)
Het stalgebouw (fig. 1, no Sc), ten noord-oosten van de toen bestaande gebouwen,
werd eveneens in 1887 opgetrokken. Ook hier werd hetzelfde decoratieve metselwerk
aangetroffen als bij de hierboven beschreven gebouwen uit dezelfde tijd.
Het gebouw diende voor stalling van wagens en paarden, noodzakelijk voor ,,intern"
en "extern" transport. Op het briefhoofd van 1888 zien we door paarden getrokken
wagens op en om het fabrieksterrein, waardoor we een aardig beeld kunnen krijgen
van de bedrijvigheid rond en op een fabrieksterrein van die dagen.
Afgezien van de uitbreidingen in de jaren ná 1888 geeft het briefhoofd een uitstekend
beeld van de situatie van het complex op het einde van de 1ge eeuw. Vóór de
sloop was zelfs nog het merendeel van de gebouwen, zoals getekend op dit briefhoofd,
nog te zien. Niet meer aanwezig waren toen beide ketel- en machinehuizen,49)
de gasfabriek,50) het gebouw achter de "boerderij" ,51) het gebouwtje
naast de wagenloods,52) terwijl de situatie achter de "fabriek 1826" enigszins
gewijzigd was. 53 )
4. Pieter van Dooren in de 20e eeuw
Zoals ter oriëntatie van de 1ge eeuwse situatie is gedaan, ook nu even een korte
wandeling "door" het complex, maar dan aan de hand van een schematische "vogelvlucht"
naar een luchtfoto uit 1922.54 )
Duidelijk zijn hier de gebouwen uit de 1ge eeuw te !J,erkennen (fig. 2, no's 1 t/m
6a). Op de voorgrond de "fabriek 1826" (fig. 2, no 3) met het oudste ketel- en
machinehuis nog gedeeltelijk intact (fig. 2, no 3a) en de laatste verbouwing van de
jaren negentig van de vorige eeuw (fig. 2, no 3c); links achter dit gebouw is nog een
gedeelte van het zadeldak van de "smederij" (fig. 2, no 2) te zien; nauwelijks
zichtbaar achter het hoofdgebouw zijn de daken van de uitbreiding in de jaren
negentig van de 1ge eeuw (fig. 2, no 6b) en van de "boerderij" (fig. 2 no 1);
daarachter staan het "onbekende" fabrieksgebouw (fig. 2, no 3d) en de wagenloods
(fig. 2, no Sc); links op de schets staan respectievelijk afgebeeld de fabrikantenwoning
(fig. 2, no 4), het kantoor (fig. 2, no Sa), de oudste shedbouw (fig. 2, no
Sb) en de nieuwere shedbouw (fig. 2, no 6a).
De uitbreidingen van de twintigste eeuw zijn de no's 7 t/m 10. Wat betreft deze
uitbreidingen: achter de fabrikantenwoning betekende dit zonder meer aanbouwen,
terwijl voor de uitbreidingen achter de "fabriek 1826" oudere gebouwen geheel of
gedeeltelijk moesten worden gesloopt. Op de hierbij afgebeelde schets is nog de
situatie te zien vóór de grote bouw campagne in 1928.
Uitbreidingen tot aan 1915
Omdat het in de oude shedbouw van 1887 gevestigde wolmagazijn inmiddels werd

Foto 10. Luchtfoto van het complex "Pieter van Dooren ",1922
Fig. 2. Schets naar luchtfoto (1922)
85

86
gebruikt als spinnerij, moest gezocht worden naar andere mogelijkheden voor opslag.
Hierdoor was rond 1900 55) al gebruik gemaakt van beschikbare ruimte in de
"fabriek 1826". Blijkbaar was deze ruimte onvoldoende, of wilde men een magazijn
dicht in de buurt van de productielijn; in ieder geval kreeg architect F .e. de Beer de
opdracht een nieuw wolmagazijn te ontwerpen, dat geprojecteerd werd ten noordwesten
van de shedbouw van 1887 (fig. 2, no 7).56) In 1907 werd met de bouw
begonnen. Dit nieuwe magazijn had een plat houten dak met een grote houten
lichtkap. Zoals toen nog steeds gebruikelijk werden gietijzeren kolommen voor de
ondersteuning van de dakconstructie aangewend.
Foto 11. Ketelhuis en machinekamer, rechts het ketelhuis (1910), links de machinekamer
(1912)
In 1909 werd besloten tot verdere uitbouw van het bedrijf tot een moderne spinnerij.
De eerste stap hiertoe was de bouw van een ketelhuis met aanbouw voor een
economiser (fig. 2, no 8a en 8b), aansluitend aan de oude machinekamer in de
shedbouw van 1887. Ook deze nieuwbouw was naar ontwerp van architect De
Beer.57 )
De architectuur van deze nieuwbouw (voltooid in 1910) illustreerde duidelijk de
toenmalige ommekeer in de opvattingen in de fabrieksarchitectuur, als we het
gebouw bijvoorbeeld vergelijken met het in 1891 gebouwde ketelhuis. De uitvoering
van het gebouw (foto 10) is uitermate zakelijk; zelfs de stalen puibalk was zichtbaar

gelaten. Slechts in de topgevels en aan de lange zijde, onder de goot, was metselwerk
in sierverband toegepast, echter nu zonder gekleurde baksteen. De kapconstructie
was geheel van ijzer, terwijl het dakbeschot bestond uit houten planken.
Karakteristiek is de gevelbeëindiging met een rij dakpannen van bijzondere vorm,
waarbij nok- en voetpannen van een eenvoudig ornament waren voorzien.
De waterpijpketel in het gebouw werd geleverd door de Engelse firma Babcock &
Wilcock, London/Glasgow. 58) De economiser was eveneens van Engelse makelij
(Green & Son).
De in 1909 geplande uitbreidingen werden in 1913 afgerond met de bouw van een
machinekamer en een spinnerij .5 9) Deze bouwcampagne stond onder leiding van de
Enschedese architect G. Beltman. 60 ) De nieuwbouw kwam ten noordwesten van de
shedbouw (1887), tussen het wolmagazijn (1907) en het ketelhuis uit 1910 (fig. 2,
no 9a en 9b).
Het machinehuis (fig. 2, no 9a) kreeg dezelfde uiterlijke vormgeving als het eerder
gebouwde ketelhuis van De Beer (foto 10 , links). Het interieur was indrukwekkend;
op een hoog, betonnen fundament stond de stoommachine en vanuit de ingang
moest eerst een ijzeren trap beklommen worden om daar bij te kunnen komen. Via
een bordes en trap in de spinnerij kon men vanuit de machinekamer afdalen naar de
fabrieksruimte.
Foto 12. De tandem-compoundstoommachine
87

88
De grote tandem-compoundstoommachine met kleppen had een vermogen van ca.
500 pk. Het geheel was vervaardigd door de "Anciens Ateliers de Construction Van
den Kerkhove S.A." te Gent.61 ) In de kelder onder de machine stond o.a. de
luchtpomp/condensor. De stoommachine werd eveneens gebruikt om het bedrijf
van eigen elektriciteit te voorzien. Het complete ensemble, de stoommachine (foto
11), de Brown-Boveri-generator,6 2) de transformator (fabrikaat Smit/Nijmegen) en
het marmeren schakelpaneel (fabrikaat Rogier Smagghe/Tilburg) was voor de sloop
nog volledig.intact!
Een dergelijke stoommachine, typisch voor de "textiel", en wel in zijn meest geperfectioneerde
uitvoering, én in zijn complete omgeving was -voor zover ons bekend-
in ons land niet meer te zien. Zelfs buiten onze grenzen zijn dergelijke
complete "stoom-ensembles" zeldzaam. Engeland, de bakermat van de "fabrieksstoommachine",
kent nog maar enkele complete "mill-engines" in situ. In dit verband
moet opgemerkt worden, dat buiten de textielnijverheid dergelijke ensembles
in ons land even uitzonderlijk zijn.
De nieuwe spinnerij was een moderne shedconstructie: een stalen kapconstructie en
dragende bakstenen muren. Voor het eerst zien we hier op het complex stalen
kolommen toegepast in plaats van de gebruikelijke van gietijzer. Het grote voordeel
hiervan was, dat het dragend vermogen aanzienlijk groter was, zodat de ruimte
tussen deze kolommen groter kon worden.
Met nog enkele kleinere uitbreidingen en verbouwingen in 1914 en 1915 was met
de bouw van het machinehuis en de spinnerij de eerste grote bouwcampagne van de
20e eeuw voltooid.
De laatste grote uitbreiding 1928
In 1928, vlak voor de economische wereldcrisis, werd het bureau A. en G. Beltman
te Enschede nogmaals ingeschakeld voor een laatste grote uitbreiding van het
bedrijf. De bedoeling was drie afzonderlijke gebouwen: een elektrische spinnerij,
een nieuwe maalderij, en een nieuwe wasserij.64).
Aan de noord-oostzijde van de in 1913 voltooide spinnerij kwam een moderne
elektrische spinnerij (fig. 2, no lOa). Een eigentijdse fabriekshal met shedkappen,
uitgevoerd in staalconstructie en gedragen door stalen kolommen. In deze hal hoefden
de architecten geen rekening meer te houden met aandrijfassen, e.d. voor de
machines. Een nieuwe "Industriële Revolutie" had de stoomkracht vervangen door
elektriciteit; elke machine had zijn eigen krachtbron, de elektro-motor, op zijn
beurt merkwaardig genoeg weer voorzien van stroom, opgewekt door de
stoommachine!
Voor de bouw van de maalderij (plattegrond lOb) werd een oud gebouw tot aan de
grond toe afgebroken (het "onbekende" gebouw achter de boerderij). De nieuwbouw
werd een functioneel geheel met één bouwlaag, dragende bakstenen wanden,
betonnen dakbalken en plat dak, afgedekt met sintelbetonnen platen. Het daglicht
kwam hoofdzakelijk door lichtkappen op het dak.
Afbraak van het zuid-oostelijk gedeelte van de "boerderij" en het gebouw tussen
"boerderij" en "fabriek 1826" was noodzakelijk voor de constructie van een

nieuwe wasserij (in feite een uitbreiding, aangezien in deze oude gebouwen de
wasserij was ondergebracht). Deze nieuwbouw had nauwelijks architectonische
pretenties. Het gebouw van twee verdiepingen was geconstrueerd uit een mengelmoes
van materialen, zoals beton, baksteen en staal. Het uiteindelijk resultaat, dus
met inbegrip van de bestaande oudere, intact gebleven gebouwen, gaf het wonderlijke
en bizarre aanzicht, dat zo vaak karakteristiek is voor oude industriegebouwen,
waar in de loop van de tijd zoveel kan veranderen.
5 Nawoord: "De zaak Pieter van Dooren", een waarschuwing
Uit bovenstaande beschrijving blijkt, dat het complex "Pieter van Dooren" vóór de
sloop een voortreffelijke staalkaart van de technische ontwikkeling in de textielindustrie
te bieden had. Daarbij gaf het complex een uitstekend beeld van de
ontwikkeling van de bedrijfsarchitectuur. Maar dat niet alleen: de gebouwen op
deze plaats waren een afspiegeling van het werk van ondernemers en arbeiders, van
bazen en boekhouders, van stokers en machinisten; een afspiegeling van een situatie
die vooral tussen ca. 1820 en ca. 1930 de sociaal-economische structuur -en daarmee
ook het dagelijks leven- in de Tilburgse regio ingrijpend deed veranderen.
Ofwel, het complex "Pieter van Dooren" was niet alleen een historisch monument,
maar ook historisch "document".
Met de sloop van de fabriek is een van de belangrijkst -en dit is niet overdreven­
"industriële ensembles" uit de geschiedenis van de textielindustrie van ons land
domweg opgeruimd. Ongetwijfeld een verlies op een gebied, waarvan in ons land
geen equivalent meer is te vinden. Van de andere kant een duidelijke waarschuwing
om niet te overhaast te handelen, wanneer het gaat om sloop van dergelijke zaken.
Dit impliceert niet, dat alle fabrieksgebouwen zonder meer gehandhaafd moeten
worden. Wel zullen we haast moeten maken met het nagaan van wat er in ons land
op dit gebied nog te zien is. Dit om te voorkomen, dat belangwekkende dingen
verloren gaan, terwijl minder van belang zijnde zaken behouden blijven. Laat de
"Zaak Pieter van Dooren" in deze een waarschuwing zijn.
89

NOTEN
1. J.M. Bos, werkzaam als conservator voor ambachten en bedrijven aan het Rijksmuseum
voor Volkskunde. Het Nederlands Openluchtmuseum te Arnhem is al geruime tijd bezig
met deze zaken.
2. Wim de Natris, De uiterlijke vormgeving van fabrieksgebouwen in Nederland 1811·1914,
niet gepubliceerde doctoraalscriptie, Nijmegen, mei 1974.
3. J.M. Bos/Wim de Natris, Textielfabriek "Pieter van Dooren" te Tilburg 1825-1973,
Verslag van de resultaten van een eerste verkennend onderzoek ter plaatse en van een
oriënterend historisch onderzoek, Arnhem/Nijmegen, november 1974 (niet meer verkrijgbaar).
4. H.J.A.M. Schurink/J.H. Mosselveld (red), Van heidorp tot industriestad, verkenningen in
het verleden van Tilburg, Tilburg 1955.
5. P.C. Boeren, 100 jaar Kamer van Koophandel te Tilburg, Het hart van Brabant, 1842
-11 oktober- 1942, Tilburg 1942, passim.
H.F.J.M. van den Eerenbeemt/H.J.A.M. Schurink (red.), De opkomst van Tilburg al
industriestad, uitgave van de Stichting tot bevordering van de studie der sociale en economische
geschiedenis te Vught, 1959, passim.
6. Steph. Hanewinkel, Geschiedenis en aardrijkskundige Beschrijving der Stad en Meijerij
van 's Hertogenbosch, Nijmegen 1803, p 484.
7. Hanewinkel, o.c., p 484.
8. Boeren, o.c., vermeldt, dat de firma Paulus en Pieter Vreede in 1812 280 arbeiders in
dienst had, waarvan 200 thuiswerkers; Van Dooren & Dams verschafte aan 177 arbeiders
werk (1816); p 47.
9. Boeren, o.c., over Martinus van Dooren, passim.
10. Of dit werkelijk de eerste grote fabriek is geweest, zoals in de gangbare literatuur vaak
wordt gesteld, blijft voor alsnog onzeker. A.W.M . Keune, "De industriële ontwikkeling
gedurende de 1ge eeuw", in: H.F.J.M. van den Eerenbeemt/H.J.A.M. Schurink (red.),
o.c., noemt op de fotopagina tegenover p. 16 een in 1766 door Martinus van Bommel
gebouwde fabriek aan de Nieuwen Dijk - de huidige Bisschop Zwijssenstraat.
11. Hanewinkel, o.c. vermeldt de molen op een bijgevoegde kaart.
12. Boeren, o.c., p 49; hij toont daarbij een afbeelding van de molen (p 47), maar vermeldt
niet, waar deze afbeelding zich bevindt.
13. Boeren, o.c., p 49.
14. J.H. van Mosselveld, De magistraat van Tilburg in de Franse tijd", in: H.J.A.M. Schurink/
J.H. Mosselveld (red.), o.c., p 160-2.
15. zie hierover: A.J.A.C. van Delft, Tilburg als woonstad en nijverheidscentrum, Tilburg
1927, p 102.
16. Keune, o.c., tabellen op p 14 en 17.
17. A.J.A.C. van Delft, "Van vroeger dagen LXVII, Mannen van naam '(IV)", in: Nieuwe
Tilburgsche Courant, 5 maart 1927.
18. zie vorige noot; Van Delft maakt melding van een uitvoerige briefwisseling van Pieter van
Dooren vanuit Engeland.
19. F. Muller, "De eerste stoommachines van ons land", in: De Ingenieur, 52 (1937), p. W
103-WI14.
20. Z.W. Sneller, "Anderhalve eeuw stoomwezen in Nederland", in: De Ingenieur, 52
(1937), P A 391 - A 396.
21. zie o.a. I.J. Brugmans, Statistieken van de Nederlandse Nijverheid en Handel, R.P.G.,
Den Haag 1956.
22. Van Delft, o.c.
23. Keune, o.c., p 46
24. F.B.A.M. Verhagen, "Uit de geschiedenis der Eindhovense linnen-industrie", in: Oud
Eindhoven, deel I, reeks Bijdragen tot de studie van het Brabants Heem, Eindhoven
1950, p 158.
25. A.J.A.C. van Delft, "Van vroeger dagen (XVIII, 'n oud stoomwerktuig", in: Nieuwe
Tilburgsche Courant, 12 maart 1927.
26. Keune, o.c., p 25
27. Afbeeldingen van fabrieken op briefhoofden en reclame-materiaal zijn niet altijd in over-
91

92
eenstemming met de werkelijkheid. Het hier aangehaalde briefhoofd komt echter vrij
dicht bij de oorspronkelijke situatie.
28. Gemeente Archief Tilburg.
29. De nummering in de schematische tekening naar het briefhoofd van 1888 komt overeen
met de nummering in de plattegrond én in fig. 2 .
30. Vanaf 1832 zijn in deze regio de eerste opmetingen gedaan door het kadaster. De door
ons geraadpleegde kaart werd getekend door de Landmeter van de Eerste Klasse A (? )
Knaap.
Kadaster Den Bosch, Kaart Gemeente Tilburg, Sectie C, genaamd Oerie, Tweede Blad ,
perceelno. 802 (tegenwoordig Tilburg, Sectie Y. M2. 114).
31. R.C. Hekker, .. De ontwikkeling van de boerderijvormen in Nederland", in Duizend jaar
bouwen in Nederland, Amsterdam 1957, deel 2, p 291 - 3.
32. Ook het in de juiste volgorde staan van de telmerken op deze gebinten zou kunnen
wijzen op de ouderdom van het gebouw_ Bij een tweede gebruik van de gebinten, hetgeen
niet ongewoon was, zou deze volgorde waarschijnlijk niet het geval zijn.
33. Op het briefhoofd van 1888 is de oorspronkelijke driebeukige bouwwijze al niet meer te
zien (zie ook fig . I, no 1 en vergelijk bijv. het schema van Hekker, o .c., p 293).
34. Dt' functie van het gebouw blijft onduidelijk. Op de kadastrale kaart van 1832 staat bij
het perceel vermeld: "Het Fabriek en Volmolen". De schrijvers hebben niet kunnen
achterhalen of hier op deze plaats ooit een volmolen heeft gestaan vóór de bouw van de
.. fabriek 1826". Waarschijnlijk niet; Hanewinkel, o.c., toont op deze plaats géén molen
en de windvolmolen, gesticht door de vader van Pieter, Martinus van Dooren lag aanzienlijk
noorderlijker (wordt wel door Hanewinkel vermeld). Archeologische sporen waren
niet te vinden. Gezien het type van de toenmalige volmolens lijkt het ons niet onaannemelijk,
dat de "boerderij" wel omgebouwd kan zijn ten behoeve van een volinstallatie.
De ligging dicht bij het water en een lange uitbouw aan de achterzijde van de "fabriek
1826" in de richting van de "boerderij" (misschien een overdekt bouwsel ten behoeve
van een aandrijfriem van de stoommachine naar de volinstallatie? ) zouden deze veronderstelling
kunnen staven.
35. Van Delft, o.c. (5 maart 1927)
36. Officiële vergunning voor het stoomwerktuig verleend 24 januari 1834 (Van Delft, o.c.
12 maart 1927). De nieuwe aanbouw staat getekend op kaart: Kadaster, Gemeente
Tilburg, Sectie C, 2e Blad, hulpkaart 45, 1836.
37. Binnenwerks, aan de voet van het torentje werden in de kapconstructie en bij het
dakbeschot echter geen sporen aangetroffen van een uurwerk of een klok.
38. Van Delft, o.c. (12 maart 1927).
39. Nieuwbouw aangegeven op kadastrale kaart; Kadaster Den Bosch, Gemeente Tilburg,
Sectie C, 2e Blad, hulpkaart 174,1892.
40. Aangegeven op boven vermelde kadastrale kaart (noot 39).
41. Kadaster Den Bosch, Gemeente Tilburg, Sectie C, 2e Blad, Hulpkaart 7, 1836.
42. Kadaster Den Bosch, Gemeente Tilburg, Sectie C, 2e Blad, Hulpkaart 45, 1861.
43. Het behoud van de fabrikantenwoning getuigt van de nog steeds heersende opvattingen
op het gebied van monumentenbehoud, o.i. heeft het weinig zin deze woning zo geisoleerd,
ontdaan van de contekst, te behouden; ofwel een kras staaltje van geschiedvervalsing
op gebied van monumentenbehoud.
44. Aan de zuid-westzijde o.l.v. 1. van der Valk; Publieke Werken Tilburg, Bouwen Woningtoezicht,
bundel 1860, dossier 418.
45. In het Gemeente Archief Tilburg bevindt zich een briefhoofd uit het jaar 1886. Hier is
een afbeelding van het complex op te zien, gezien vanaf het noorden; men kijkt dus
tegen de achterzijde van het complex aan. Op de plaats, waar in 1887 werd uitgebreid
zijn daar nog enige kleinere gebouwen, direct in het verlengde van het fabrikantenhuis, te
zien. Op die plaats vermeldt de eerste kadasterkaart (1832) eveneens al een bebouwing.
46. Publieke Werken Tilburg, Bouwen Woningtoezicht, bundel 61, dossier 244; architecten
Machen en Meyneken.
47. Den Bosch, Kadaster, Gemeente Tilburg, Sectie C, 2e Blad Hulpkaart 174,1892.
48. Publieke Werken Tilburg, Bouw- en Woningtoezicht, Bundel 61, dossier 184; de oude
machinekamer wordt als dusdanig aangegeven op het plan van het ketelhuis en gebouw

voor economiser (1910). Wij hebben nog niet kunnen ontdekken. wanneer deze machinekamer
in feite is ingericht.
49. Afgebroken ca. 1891. vergelijk noot 39.
50. Volgens Van Delft. o.c. (12 maart 1927). werd de oprichting van de gasfabriek al in 1855
koninklijk goedgekeurd. Het gebouwtje wordt slechts op de kadastrale kaarten van 1880,
1888 en 1892 vermeld. Verder ontbreken gegevens. Vlak vóór de sloop stond op de
plaats van de voormalige gasfabriek een olie(? )reservoir.
51 . Over dit gebouw zijn nog geen gegevens; gesloopt in 1928.
52. Dit gebouwtje staat op geen enkele kadastrale kaart opgetekend; misschien fantasie van
de tekenaar; mogelijk een foute waarneming?
53. Tussen .. boerderij" en "Fabriek 1826" werd volgens gedenkstenen met de data 1896.
1903 en 1915 nog een gebouw neergezet. Het gebouw. met mansarde-dak. werd ten
behoeve van de wasserij, tegelijk met een gedeelte van de "boerderij" in 1928 gesloopt.
54. Gemeente Archief Tilburg.
55. Gegeven uit artikeltje uit onbekend tijdschrift. Gemeente Archief Tilburg.
56. Publieke Werken Tilburg, Bouwen Woningtoezicht. Bundel 61. dossier 436.
57. Ibidem. Bundel 1860. dossier 253.
58. Het vroegste voorbeeld van een dergelijk type waterpijp ketel. dat door de auteurs in
Nederland is waargenomen.
59. Publieke Werken Tilburg. Bouw· en Woningtoezicht. Bundel 61, dossier 184.
60. Het Bureau Beltman. Enschede. was een van de eerste architectenbureaus. dat zich op
grote schaal bezig hield met het ontwerpen van bedrijfsgebouwen. vooral in de textielindustrie.
Zie ook: Gedenkboek " N.V. Bouwontwerpgroep Beltman. Van Oosterom. Van Waalwijk.
Van Tussenbroek. 1870-1970/ 100 jaar Bouwkundig Ingenieursbureau Beltman
N.V .... z.p. (Enschede). z.j. (1970).
61. De stoommachine blijft "behouden"; evenals het .. behoud" van de fabrikantenwoning.
een merkwaardig staaltje op het gebied van behoud : een compleet ensemble, nota bene
nog in situ aangetroffen. wordt uit zijn omgeving gehaald om straks. totaal geïsoleerd.
aan den volke te worden vertoond.
62. De generator wekte zowel wissel· als gelijkstroom op.
63. Onder meer: transformatorhuisje (1912). bazenlokaal (1914) en haspelzaal (1915).
64. Publieke Werken Tilburg. Bouw· en Woningtoezicht. Bundel 61. dossier 526 (alle uit·
breidingen van 1928.)
93