Köppien en köppken - Historisch Centrum Overijssel

KÖPPIEN EN KÖPPKEN. 1)
(Met een kaartje).
"Uns' Platt is nich an Wööre riek,
Wott proatt ok ootoerell nich gliek;
Hier "Pöttien", "Schötteltien" men segg,
Door "Pöttken", "Schöttelken" kottweg,
Hier seggt se "Mooder" en door "Moor".
Hier is et-"sööwen", .isôunuen" door;
Men Buren, Stadt en Borgerstand
Verstoaht siek in uns' Heimatland"
zoo zegt Carl vander Linde, de populaire dichter van V eldhausen
in de graafschap Bentheim. in een van zijn gedichten
("De Groafschupp Benthem"), waarin de liefde tot zijn ge~
boortegrond doorstraalt.
Hoe toch noodigt de huisvrouw in Nor d hor n haar
bezoeker uit, om nog een kopje koffie of thee te drinken?
"Alloo, drinkt nog 'n kôppien: op één been köi nich staan!"
I ) Ongeveer twee jaar geleden verscheen er in de "Nordhorner
Nachrichten" onder dezen titel een opstel van den heer Arnold Rakers,
cand.phil. te Marburg. Het stuk leek mij zoo belangwekkend, ook voor
Overijsel. dat ik het, in overleg met den auteur, voor Nederland bewerkte,
waarbij het op meerdere punten aangevuld en verbeterd is en
geheel in overeenstemming met den tegenwoordigen stand der wetenschap
gebracht Op "geleerdheid" wil het echter geen aanspraak maken.
Wie meer over het Overijselsche en Bentheimsche diminutief wil weten,
vergelijke Dr. G. G. Kloeke's artikelen Ostniederländische Diminutive (in
"Jahrbuch des Vereins für niederdeutsche Sprachforschung", deel LV,
jaarg. 1929, Hamburg 1931) en De taal van Overijssel (in het verzamelwerk
Overijssel, Deventer 1931) en verder het artikel van A. Rakers,
Die Bentheimee Verkleinerungssilben (in genoemd Jahrbuch). Het was
oorspronkelijk niet de bedoeling, de vertaling van Köppien en Köppken in
deze Verslagen en Mededeelingen te publiceeren; toen dit door de welwillendheid
van het bestuur van Ov. R. en G. mogelijk werd gemaakt,
heeft Rakers er enkele onmisbare noten bijgevoegd.
W. H. Oingeldein.

......
o
FUIfI/ItâJIt ,••••••••
f·:···· .....:,...csuo
~1'f~l'4.Q
•KÖPPIEN EN KÖPPKEN"
!'{j'NY1Ff'~~~'G~~N$ V4N HET -tien-c£&£JJ
__ ._._ /(UI

IL@.-"~--~----~--~--~---------r=
,
39
Maar zoo wordt niet overal gezegd. In vele streken ,.de~
graafschap is het: "Alloo, drinkt nog 'n kôppkenl" Dit verschil
in.verkleiningsuitgang der woorden en vooral de uitgang
-ien (of -tien}, welke in het overige deel van Neder-
Duitschland onbekend is, is buitengewoon opmerkelijk en
van groote beteekenis. De heer Völkers Sr. te Ohne, een
oud-onderwijzer, noemde dit onderscheid eens het ..schibboleth"
voor de taal van' de graafschap Bentheim, in goed
Hollandsch: het voornaamste kenteeken, waarin als het ware
vele andere eigenschappen der taal besloten liggen en dat inzicht
geeft in het wezen der Graafschapper taal. als men het
maar weet uit te leggen. Hoe juist dit is, zou een grondig onderzoek
van't dialect der graafschap Bentheim aantoonen 1).
De volgende uiteenzettingen hebben slechts ten doel. eeniq
inzicht in den ontwikkelingsgang van het eigenaardige achtervoegsel
-tien te geven en tevens voor elke plaats in de Graafschap
de vraag' te beantwoorden, Waarom er zoo en niet
anders gesproken wordt. Vergelijkt men nevenstaand kaartje
van de graafschap Bentheim. dan kan men ons op onze zwerftochten.
door dit gebiedop den voet volgen.
Vooreerst: Waar zegt men kôppien én Waar kôppken?
Köppien (meervoud kôppies'ï zegt men in het gebied der
Ve c h t, te beginnen bij L a a r, waar deze rivier de Graafschap
verlaat, stroomopwaarts over E m I ich hei m,
Rr n g e, Hoog ste d e, S che e rho r n. Esc h e.
Vel d h a use n, Neu e n h a u s tot en met Nor d horn,
Alleen moet worden opgemerkt, dat in het kerspel
Nordhorn in 't algemeen de uitspraak der le in den uitgang
wat korter is dan in de Nedergraafschap. Daar in deze streken
de kerkelijke indeeling in kerspels van bijzonderen invloed
is geweest op den ontwikkelingsgang der taal. en daar-
. 1) Een begin zal worden gegeven in de Dialektgeographiseh-historisehe
Studien zu den Bentheimer Mundarten van Rakers, die in den loop
van dit jaar in de ..Noord- en Zuld-Nederlandsche Dialectbibliotheek
(onder leiding van Dr. L. Grootaers en Dr. G. G. Kloeke) bij Martinus
Nijhoff te 's-Gravenhaqe zullen verschijnen.

40
door kerspelgrenzen en taalgrenzen dikwijls samenvallen, kan
men nauwkeuriger zeggen: Kôppien wordt in de k ers pel s
Laar, Emlichheim, ArkeI(~Hoogstede),
Ge 0 r gsd 0 rf. Vel dh a use n,N eue n h a u s en
Nor d hor n gesproken. Overal elders zegt men kôppken
(meervoud kôppkes] ,dus wat betreft. de Boven-Graafschap
in de kerspels B i: a nd I e c h t. G i Ide h a u s, Ben thei
m, S c h ü tt 0 rf en 0 h n: e, ook in de gemeenten
Eng den en D rie vor den, die onder het kerspel
Emsbüren behooren, verder ook in Wie t mar s che n en
in de Nedergraafschapper kerspels Lag e,U els enen
W i I sum. Hoewel hiermede de grenzen vrij nauwkeurig
zijn aangeduid, willen wij toch ter wille van de aanschouwelijkheid
nog een weinig door het land zwerven. Op dezen
zwerftocht ontmoeten wij meteen de kleine afwijkingen.
Omdat Nor d hor n, wanneer men van het zuiden
komt, de eerste plaats Is, waarde eigenaardige uitgang -tien
begint, moet het zich in dé Bovengraafschap en tot over de
grenzen daarvan den spotnaam .Nottheurntien" laten welqe-:
vallen I). ..Nottheurntien, dat toeterqet]" heet hetb.v. in
Gildehaus, en in Bentheim lacht men eveneens om -tien:
"Zonn eekertien, zonn eekettien, (= eekhoorntje)
met 'n road, road stëttien,
is kin grössien ioeerdl"
En de kinderen van Schwartenpool. even over de grens der
Graafschap in 't Emsland gelegen, grijpen gaarne de ge~
1) Vgl. A. Rakers, Grafschafter Volksreime und Sprichioôeter.Ól, Teil,
Die Sammlung (Bentheim 1930), No. 46 en 49. De volgende spotrijmpjes
kunnen ter aanvulling van deze verzameling dienen. Het gevoelen der
-ken- sprekers komt hierin tot uitdrukking, die het achtervoegsel -tien als
vreemd en haast onbegrijpelijk beschouwen. Bovengraafschappers en
vreemdeltnqen ivlnden -tien soms wel ietwat kinderlijk. terwijl voor een
Graafschapper -tien-spreker zelf deze uitgang iets vriendelijks en charmeerends
heeft [o.i. komt daarmede het gevoelen van een Overijselschen
-tien-spreker overeen). Het is opmerkelijk, dat men nooit spotversjes op
den ùitgang -ken .hoort en inderdaad is ook de uitgang -tien op Duitsch
gebied wel bijzonder vreemd: De wetenschappelijke verklaring klopt met
-bet volksqevoelen, zooals nog blijken zal. . .

41
legenheid aan, om hun buurtjes uit A I teP i car die (de
Pikkerf ) in de Graafschap na te joelen:
.Plkkereisqe Geissien (= Geesje)
mit de lange neissien (= neusje),
en mitte kotte kin,
zitter (= zit er) ok taak' n duivel in!"
Ten zuiden der stad Nordhorn valt de kerspelgrens volkomen
met de taalgrens samen; daar komt zelfs een gemeentegrens
~iet in aanmerking, omdatde kerspelgrens anders
loopt: Op de Bra n d l e c h ter h a a r namelijk, die tot
de gemeente Brandlecht behoort - zij ligt even ten zuiden
van het kanaal Almelo-Nordhorn langs de rijksgrens, achter
de mooie Windbergen. die binnenkort aan de onmeedooqende
spade ten ·offer zullen vallen - daar op de Haar wonen.
dicht aan de grens, zes boeren. De drie noordelijke behaaren
van oudsher tot het kerspel Nordhorn, daarom drinken zij
ook precies als in de stad ,:n kôppien thee". De drie anderen
echter smaakt het Bràndlechter "köppken" wel zoo goed. Als
men over de Bentheimer straat de stad Nordhorn verlaat.
komt men, zoodra men de huizen van Frensdorf achter zich
heeft, op het vrije veld. Daar loopt de straat een heel eind
.Iiek oet" en ongemerkt is men op Brandlechter gebied. Kort
voor den knik ziet men drie huisjes aan zijn rechterhand: daar
wonen de eerste köppkes-sprekers. Meer naar links heet het
.op de boerderijen, die zoo mooi in hun .ibusqe" verscholen
liggen, overal kôppken, Gaat men echter een Vechtbrug
over, b.v. die bij Roters tusschen Brandlecht en Hes e p e,
dan komt men dadelijk weer in 't köppies-Iand. De Vecht is
daar, omdat zij de kerspels scheldt, ook een scherpe taalgrens.
Hesepeen Eng den zijn door wijde en eenzame heidevlakten,
het Heseper veld en de Engdener Wöste. gescheiden.
De laatste boer in Hesepe. in de mooie Tillenberge, ("Däters
in de Barge"), is .een köppies-spreker; de eerste in Enqden.
kort voor het groote erf de Mönnik, zegt köppken. Van Hese-

42
pe naar het Oosten toekan men urenlang dwalen. zonder een
menschelijke woning aan te treffen. Eindelijk bereikt men de
nederzettingen aan de Ems. waar het overal kôppkenis (als
men tenminste niet de voorkeur geeft aan een tasse, maar
dan verkleint men toch andere woorden met -ken, als b.v.
pôttken, leppelken. tellerken. ..potje". .Jepeltje", "bordje").
Natuurlijk wonen erin Nordhorn wel een aantal kôppkesfamilies.
die van het kôppkes-uuià- naar de stad getrokken
zijn. maar bijster groot schijnt hun aantal niet te zijn.
Als men van Nordhorn naar het westen gaat. '~us in de
richting van Holland. stoot men binnen drie kwartier gaans.
namelijkzoodra men de rijksgrens overschrijdt. weer op kôppkes~sprekers:
Het naburige Twente vormt met het heuvelland
der Nedergraafschap één samenhangend geheel als kôppkesgebied.
en men moet al een heel eind Twente binnendringen.
voor men weer köppies~sprekers hooren kan. namelijk in de
streek achter Tubbergen. In de buurt van S ib c u I 0 ,en '
V r i e zen vee n duikt ook het vertrouwde kôppien weer
op.
Nochtans is Nordhorn. dat in den versten uithoek van het
köppies~gebied ligt. door een onafgebroken keten van kôppiessprekers'met
genoemde streken verbonden. Men moetdari
van Nordhornhet geheele dal der Vecht noordwaarts volgen.
bij Hoogstede-Rinqe .met de Vecht naar 't westen ombuigen
en achter Laar. aan de Nederlandsche zijde der rijksgrens.
ten slotte zuidwaarts reizen. over Gr a m s ber gen en
Har den ber g. dus in een wijden boog om het heuvelland
van Wilsurn en Uelsen heen. Geheel aan het begin van
dezen langen tocht ontmoet men, op slechts een half uur
afstands van de stad Nordhorn. nog iets bijzonders. Het is de
gemeente Klooster F re n s weg e n, dieblijkbaar
vroeger een köppkes~taaleiland is geweest. Op het ooqenblik
evenwel spreken daar slechts nog een paar oude
Katholieken van een' kôppken. terwijl het overigens vrij alqemeen
köppien is. Ten westen van, Grasdorf is het kôppkes-
/

43
land langs den weg naar Lage te bereiken; ten zuiden van
Neuenhaus ook over den weg naar Lage: Lag e spreekt
over de geheele linie -ken,
Voor de poorten van Neu e n h a u s dringt de kôppiesuitspraak
in westelijke richting nog een kwartier gaans de
nauw bij Neuenhaus aansluitende gemeente Hi 1ten
binnen. ongeveer totaan den weg. die achter de school van
Hilten den grintweg naar Uelsen kruist. In de gemeente
G öle n kam p nadert het -ken tot dicht aan de Vecht,
omdat zich hetkerspel Uelsen tot hier uitstrekt. In H a f~
ten kam p •.schient et ooreen deur mekaa te goan": de eene
helft der inwoners. n.l. die aan de Vecht woont, zegt
kôppien, de andere helft kôppken. K a Il e~Tin hol t
zijn zuivere köppies'~gemeenten.Ten westen van deze valt de
taalgrens in de heide met de grens van Wilsum samen. Tussehen
Wilsum en Emlichheim snijdt de taalgrens juist bij de
herberg den straatweg Wilsum-Emlichheim en loopt van daar
(evenals de Wilsumer gemeentegrens ) scherp naar 't westen
door de prachtige helde, het Echteler-Heesterkanter Veld, tussehen'
W i I s u m-R a z e I~Wie len ter linkerzijde en
Em I ich hei m-E c h tel e r-H e est e r kan teter rechterzijde
op het erve Scheltman aan. waar zij de rijksgrens
bereikt. In Wie len wonen kôppies- en köppkes~sprekers
door elkaar, maar het valt op te :merken, dat de kôppkessprekers
van Duitsehe, de köppies~sprekers van Nederlandsehe
nationaliteit zijn.
Gaan wij nu van Neuenhaus over Veldhausen en Hohenkörben
op Wietmarschen aan, dan blijven wij tot aan het
Nord-Süd-kanaal in 't köppies~land, maar verder niet, want
Wie t mar s che n zegt -ken, Op den rechteroever der
Vecht heerseht kôppien in een veel breederen górdel dan op
den zoo juist beschreven linkeroever der Vecht. Rechts strekt
zich het ~tien~gebied tot in de verste uithoeken- der Nedergraafschap
uit. tot G e 0 r gsd 0 r f. Ado r f, N e u~
Rin ge, d.w.z. tot aan .de g-rens.van Meppen en Holland.

44
Van Ado r f en N e u-R i n g e is bovendien nog iets
bijzonders te vertellen: deze gemeenten zijn ieder op zichzelf
tweetalig. De Hervormden gebruiken den verkleiningsuitgang
-tien, de Katholieken evenwel -ken. Over het algemeen
toch verschilt de taal van de eene gezindte zeer van die der
andere. De verklaring van dit verschijnsel volgt later.
Gaat men nu verder van Emlichhehn en Laar in zuidwestelijke
of noordelijke richting Holland binnen, dan vindt .men
ove r a Ito t a and e Z u ide r zee, Ste 1I i n 9 wer £
en het Groningerland .het achtervoegsel
-rien: fi: e t G r a a f s cha pp e r -tien-q ebi e din het
Vechtdal van Laar tot Nordhorn is de
I a a t ste u i t I 0 0 per van een g roo t Ned e r~
I a n d s c h ....
tien-q ebi e d. dat wig vor mig I a n g s
d eVe c h t 0 u its chI and bin n end rin g t, m a a r
a It ij d nog 0 ver e.e nIe n g t e van 0 n g eve e r
40 k i I 0 ril ete r.
Evenals dit met kôppien ,geschiedt. worden in het Graafschapper
-zien-qebied allé andere verkleinwoorden door middel
van een uitgang -ien gevormd, gedeeltelijk met vele
eigenaardigheden.
De woorden, die op een -l, ~n, ~r eindigen, wanneer voor
deze medeklinkers een toonlooze klinker, een lange klinker of
een tweeklank staat, en de woorden op~le, -ne, -rev wanneer
de stamvocaal lang is, krijgen den uitgang -tien: voorbeelden:
eppeltien, e.ppeltieti 1( "appeltje". pöältien "paaltje". knultien
"kuiltje". steentien. stieruien 2) "steentje", fuurtien "vuurtje".
I) Met a. bedoelen wij een zeer diep gesproken e of ä, een klank. die
al zeer .dicht bij de a ligt. Deze a vindt men als umlaut van de a van af
het kerspel Arkel~(HooBstede) stroomafwaarts. in het ~tien~gebied en op
Nederlandsch gebied langs de heele Vecht tot aan de Zuiderzee. Dikwijls
is deze a ook een wijziging van een a of e vóór bepaalde medeklinkers
(Zie de verzameling Grafschafter Volksreime und Sprichwörter, waar
vele voorbeelden te vinden zijn).
') De uitspraak stien, stieen naast steen, "steen" bien, bieen naast
been ..been" ien, iean naast een ..een" (telwoord) ontmoeten wij evenals
de a. van het kerspel Arke!· westwaarts. Deze ie, die op Duitsch gebied
en in 't algemeen in "Saksische" tongvallen (waarbij i~mers ook de dia-

45
De woorden op -m of -me, wanneer de stamvocaal lang is,
krijgen -pien: voorbeelden: bôëmpien (ten W. van Ernliehheim
beumpien} "boompje", ptuurnpien "pruimpje" (ook in
de beteekenis van pruimpje tabak). De woorden op ~l,-m, ~n,
en -le, -me, -ne, -re, wanneer de stamvocaal kort is, verder de
eenlettergrepige woorden op vocaal of diphthong krijgen
-telchien .voorbeelden: [ellechien, "velletje", lemmechien, le.mmechien
"lammetje", mennechien, ma.nnechien "mannetje",
kôllechien "kooltje", kummechten "kommetje", kennechien,
ke.nnechien "kannetje", scheuchien "schoentje", keuchiert
..keetje", eichien "eitje", töüchien [tôùechien}, "touwtje". In
. alle overige gevallen staat eenvoudig -ien: voorbeelden: kôppien
"kopje", pôttien" "potje", stokkien "stokje". De uitgang
-tien zal wel de oorspronkelijke wezen (zie blz. 59), daarom
hebben wij de desbetreffende streek van de Graafschap kortweg
het -rîen-qebied genoemd, schoon wij natuurlijk overal
bijzondere uitgangen na verschillende medeklinkers bedoelen.
Andere bijzonderheden kunnen hier niet ter sprake komen;
wèl kunnen wij nog opmerken, dat de stam over 't algemeen
zonder uitzondering den Umlaut krijgt.
Met dezen verkleiningsuitgang neemt het Nedergraafschapper
Vechtdal op Noordduitsehen bodem een geheel alleenstaande
plaats in, zooals ook duidelijk de "Sprachatlas des
deutschen Reiches" te Marburg a.d. Lahn aantoont. De Duitsehe
Noordzeekust heeft in 't geheel geen verkleiningsuitgang
- een toestand, waarvan wij ons nauwelijks een denkbeeld
kunnen vormen, omdat wij zoo verbazend graag verkleinwoorden
gebrUiken, zoodat verschillende woorden alleen in hun
dimi\lutiefvorm schijnen te bestaan. Wie denkt er in de Graafschap
wel aan, dat kôppien eigenlijk een "kleine kop" be-
leeten van de Oostnederlandsche provineren oorspronkelijk behoorden)
wel heelopmerkelijk is, berust o.i. op westelijken invloed. Wij vinden de
ic in ..steen" enz. in heelOverijsel langs de Vecht, in Drente en ook rondom
de Zuiderzee, in Friesland, Holland en elders, maar niet in Groningen,
waar stain gezegd wordt.

46
teekent? Het Nederlandsch kent "een kop koffie", maar de
.Graafschapper zal nooit dit grondwoord gebruiken.
. Overigens heerseht in Neder-Duitschland het achtervoegsel
-ken. Met ons -tien kun n e n wij op Duitsehen bodem alleen
nog het Oostfriesche en Kleefsche -je vergelijken. Maar in het
land van Kleef staat ~je alleen na den t, en in Oost-Friesland
slechts na eeniqe.: niet alle, medeklinkersr voor .de rest staat
daar -ke. Men vergelijke nu de uitspraak van het -rien-qebied
met het Nederlandsch: uurtien~uurtje, steentien (stientien) ~
steentje. bôëmpien (beumpien) ~boompje, stemmechien ~
stemmetje, mënnechien [me.nnechien]» mannetje, köppien ~
kopje, bettien ~ beetje. Men ziet, dat ons -tien wel een i g s~
zin s op het Nedèrlandsche -tje lijkt, ons -pien op -pje, ons
-chien op ~tje. ons -ien op -je. Met de NederIandsche d i a~
I e c ten tot de Zuiderzee, Stellingwerf en Groningen vertoont
dat van de Graafschap Bentheim nog grooter overeenkomst.
Het zou nu wel een groote dwaasheid zijn, aan te nemen,
dat deze verkleiningsuitgang in de Graafschap op de plaats
zelve zou zijn ontstaan. Is het niet opmerkelijk, dat juist het
Vechtdal - en dan nog wel precies tot Nordhorn - zoo
spreekt? Het geheeIe verschijnsel ~s zeer eenvoudig te verklaren,
als wij aannemen, dat deze wijze om verkleinwoorden te
vormen zich door middel van de s che e p v a art 0 p d e
V e c h t van het westen, d.w.z. de streek om de Zuiderzee
uit tot in de Graafschap heeft verspreid. De
Vecht was, zooalsimmers de geschiedenis aantoont, eeuwenlang
een der belangrijkste handelswegen tusschen Westfalen
en de Noordzee, in 't bijzonder naar Zwolle-Amsterdam.
De oude Picardt, predikant en arts te Koevorden (naar
wien de kolonie Picardie in het noorden der Graafschap
genoemd is), schrijver van de Chroniek van het Landschap
Drente van 1659, zeg.t daaromtrent teeds het volgende:
"Nu was in dese tijdt - hij bedoelt de jaren omstreeks
1200 - zeer groote passagie en doortocht door Cocorden.

47
van Wagens en Karren, te voet en te paerde, welcke Wagens,
Karren en Paerden meestendeels de Onderdanen van Graef
Otto van Benthem toe-behoorden. En in dese tijdt was'er
groote Commercie tusschen de Graefschap Benthem en Stift
Munster ter eener, en de Stadt Groningen ter andere zijde.
Munster en Benthem zonden continuelijck naer Groningen
Benthemer Steen, Hout, Rogge, Wolle, Schincken, Canifas
(= linnen) , Verckens, Barck (= eikenschors) , Raden,
Wannen, Kuypen, grove Laeckens, &c. Groningen zondt
wederom Kaes, Butter, Stockvis, Traen, &c. Daer en was in
die tijdt noch geenen handel in Hollendt:"
Voor den lateren tijd, toen de drukke handel met het Zuiderzeegebied
- hetwelk Picardt met den naam "Holland"
aanduidt - begon, heeft rector H. Specht te Nordhorn zeer
belangrijke onderzoekingen verricht, die in den "Grafschaf~
ter" van 1923 en 1924 zijn gepubliceerd. Het beginpunt der
scheepvaart was Nordhorn, waar de V echt bevaarbaar werd.
Daarom werd het de stapelplaats der goederen, welke uit de
graafschap Bentheim en Westfalen aangevoerd werden per
as. De kooplieden en expéditeurs te Nordhorn hadden vaste
contraeten gesloten met nagenoeg alle boeren van de Middenen
Bovengraafschap, die met hun wagens de waren haalden.
Vooral voerde het land den Bentheimer en Gildehauser zandsteen
uit, waarvan in Holland, arm aan natuursteen, vele
kerken en grootegebouwen zijn opgetrokken. Niet alleen de
kerken van Denekamp, Ootmarsum, Oldenzaal, Enschede,
(om maar enkele voorbeelden te noemen) maar ook het
Paleis op den Dam te Amsterdam, vele gevels van
patriciërshuizen op de grachten aldaar, het Raadhuis te
Kampen, de oude Beurs te Rotterdam, het Mauritshuis te
's-Gravenhaqe, een gedeelte van den Utrechtschen dom en
tal van andere gebouwen, die geheel ofgedeeltelijk vail Bentheimer
zandsteen zijn gebouwd. Aan den zandsteen heeft
vooral de Graafschap haar economischen bloei te danken. Omstreeks
het jaar 1600 werden reeds jaarlijks 10.000 gulden tol

48
alleen voor den uitvoer van Bentheimer steen 'betaald 1). Er
bestond een Bentheimer . Steenhandels-Compaqnie, die te
Zwolle en Amsterdam groote stapelplaatsen bezat. Volgens
een lijst van 1724/25 had alleen de Hubertsche Steencompagnie
binnen twee jaren ruim f 50.000 ..opgeschoten" aanhet
hooggrafelijke Huis van Bentheim 2). Dergelijke cijfers
spreken.
De schippers, die met hun platboomde schuiten de steen
vervoerden. woonden in de plaatsen langs de Vecht: Dikwijls
brachten zij hun vrouwen uit de plaatsen, die zij onderweg
aandeden. mede. Deze toevloed uit de Nederlandsche provinciën
was in de graafschap Bentheim tot omstreeks het jaar
1850 nog zeer levendig. De stad' Amsterdamsloot zelfs met
den Nordhornsehen raad in 1680 verdragen betreffende het
zoogenaamde ..Abzugsgeld" . Eeniqe aardige humoristische
opmerkingen naar aanleiding der levendige betrekkingen.
die er tot diep in de vorige eeuw tusschen de Vechtstreek en
Holland bestonden. geeft Harm Boom, de schrijver van het
geestige boekje Drie dagen op reis, of Bentheim en Steinfurt
door een Drentsehen bril bekeken (Deventer 1843)
tenbeste. Hij zegt daar op blz. 14-15: "N eue n h a u s,
door de podagristen het Hannoversch Assen, door anderen het
Graafschapper Haagje genoemd, is. tenminste met evenveel
waarheid, de Amsterdamsche dienstmeiden-broeikas. Hoewel
niet zooveel als vroeger, trekken er echter nog aanhoudend
aankomende maagden over de grenzen. naar het grootmagtig
Amsterdam, met het blij vooruitzicht op eene goede dienst, een
zijden hoedje, een breede waaijer, neepfesmuts met lint, een
laag uitgesneden jakje of zelfs wel een japon en witte, door
zwarte linten gekruiste kousen in glimmende schoentjes! En
inderdaad; ze zijn gezocht in de hoofdstad, de Neuenhauser
dochteren. Het goed gerucht harer eerlijkheid, trouwen werk-
1) Volgens Specht.
2) Volgens Rakers naar een onderzoek in het Oud-Archief der stad Zwolle.

~----~~------~~~----~
",-
19
zaamheid is er zóö doorgedrongen, dat ze gereedelijk geplaatst
worden en er niet zelden een goed huwelijk aangaan, dat haarvoor
altijd inwoneressen der IJstad maakt".
Het hoogtepunt bereikte de handelomstreeks 1720; tot
+- 1800 heeft hij zich nog gehandhaafd, maar in' de 19de
eeuw is hij door verschillende oorzaken langzamerhand
te niet gegaan. Ook het graven van het Max-Clemenskanaal
door den Munsterschen bisschep Max Clemens
in . de jaren 1724-1731 van Munster noordwaarts tot
in de Steinfurter Aa (Maxhafen) mag men als een
bewijs voor het belang van den Vechtweg aanhalen.
Dit kanaal zou een doorloopende verbinding te water
van Munster met de Noordzee mogelijk maken. Evenwel
leed de voorgenomen kanalisatie der Vecht van Nordhorn
zuidwaarts tot de grens. van Westfalen schipbreuk door de
bezorgdheid der Nordhornsehe kooplieden, die vreesden, -dat
Nordhorn zijn positie als haven-ven stapelplaatszou verliezen.
Een belangwekkende beschrijving van "Oude kanaalplannen
en waterwegen in Twente en omgeving" gaf Van Deinse in
het Tijdschrift voor Econ. Geogr., Jan. 1929 1 ).
Wanneer men bedenkt, dat de taal geen zelfstandig leven
leidt, maar zich onafgebroken wijzigt onder den invloed van
de lotgevallen der menschheid, d.w.z. door handel en verkeer,
verschuiving der staatkundige grenzen tengevolge van oorlogen
of traetaten. door verandering van godsdienst, enz., dan
begrijpt men, dat de Vecht een buitengewoon belangrijke
heerbaan, ook voor de t a a I moest worden. Zeker is het, dat
er tengevolge van den handel met Holland gedurende al die
1) Een aanvulling opSpecht geeft J. Th. Westhoff in zijn a~tikel
Invloed der stestkundiqe grens op de ontwikkeling van den landbouw in
N.D. Overijsel en de Graafschap Bentheim (in het hoofdstuk De economische
ontwikkeling vanN.O. Overijsel en de Neder-Graafschap Bentheim,
Landbouwkundig Tijdschrift 1927, blz. 50-59). Volgens Westhoff
vormden sedert de 14de eeuw Neder-Graafschap en Noordoost-Overijsel
"een economisch geografische eenheid".

50
eeuwen steeds' een innige' uitwisseling, op taalkundiq
met de westelijke buren van "Bentheim heeft bestaan.
gebie&
Een diep doordrongen 'neerslag daarvan is de uitgang -tien,
Verkeer, immigraties en huwelijken hebben ze in de eerste
plaats gebracht. Alleen het heuvelland der Nedergraafschap
(kerspels Uelsen, Wilsum, Lage}, terzijde van den verkeersstroom
gelegen, heeft het oude inheemsche -ken bewaard. In
het Oosten van Nederland hebben eveneens alleen de streken,
die door het verkeer tot voor kort stiefmoederlijk bedeeld waren,
nog het suffix -ken. Men kan dus terecht zeggen, hoe
paradoxaal het ook moge klinken: Ten opzichte van het 'verkleinwoord
spreekt het op Duitseli gebied liggende -tien-çebied'van
Laar tot Nordhorn Ned er I and s che r dan b.v.
de Nederlandsche plaatsen Oldenzaal, Denekamp en Ootmarsurn.
-Mogen er ook al Graafschappers zijn, die dit als
eenschande beschouwen, dan dienen' zij wel te bedenken. dat
dit juist een bewijs is voor het oude krachtige leven in de
Graafschap! .
De uitgang -tien is slechts één voorbeeld uit een menigte
Nederlandsche verschijnselen in de spreektaal der Graafschap.
welke precies tot Nordhorn zuidwaarts doordrongen. omdat
deze stad-begin- en eindpunt der Vechtscheepvaart was. Ze
hier, te bespreken, is niet hetdoel van dit opstel. Doch één
geval moge nog aangehaald worden, waarin een uitspraak. die
alleen in de Nedergraafschap algemeen is, zelfs een Vechtstadje
in het zuiden der Graafschap heeft bereikt: Sc h ü tt
ó r f. dat 'immers aan den handelsweg van Nordhorn naar
Westfalen ligt. Men kan verzekerd zijn. dat de Schüttorfer
uitspraak kerke (kerk). dattech (dertig) in den ouden Vechthandel
moet verklaard worden. Schürtorf is de eenige plaats
in de Bovenqraafschap, waar men deze uitspraak vindt: In een
_ stad aan den handelsweg kon deze noordelijke, uitspraak wel
wortel schieten. Van Brandlecht af is het in de Bovengraafschap
overigens allerwege kërke, en het jonge geslacht in,

51
Schüttorf gaat zelfs weer voor' 't meèrende~I totdeze van
ouds inheemsche uitspraak over 1).
Voor de veranderingen in de taal als een: gevolg van de
veranderingen in het verkeerswezen enz. een weinig de oogen
te openen, is het doel van dit betoog. Het is' geheel verkeerd.
op gebieden met een ..mengtaal" verachtelijk neer te zien;
ookde Graafschappers nemen daartoe soms de vrijheid, omdat
er zooveel Hollandschfn hun taal zit. Doch hierbij mogen
zij wel bedenken, dat het niet van groote, fierheid en liefde
voor hun geboo'l:tegrond getuigt. hun moedertaal te verachten.
Uit de ligging vf1nhun landje als grensgebied en de qeschiedenis
daarvan (elie men trouwens een weinig moet kennen om
ze te kunnen liefhebben en om het karakter der Graafschap
te begrijpen). vloeit vanzelf voort. dat zij allerlei taalgoed van
hun buren hebben overgenomen. Buitendien is hun taal 'dOOI
de aanraking met Holland er niet slechter op geworden: het
bonte kleed. dat zij nu draagt. staat haar göed en geeft haar
bepaald grootere bekoring 2,).
I) Op Twentsch gebied. tenminste in het Noorden, hoort men këërke'
(met een ä als in zeer diep gesproken Noordduitsch Mädchen), maar het
zal wel geen toeval zijn, dat de steden Ootmarsum en Oldenzaal, in tegenstelling
met het omringende platteland. kerke zeggen - als steden hadden
zij immers meer betrekkingen tot het karke-gebied. Nederlandsch Breklenkamp
echter sluit zich, zooals in vele andere gevallen, ook hier bij de
Nedergraafschap aan, vermoedelijk door de vroegere nauwe betrekkingen
tot Lage. Ook in Almelo zegt men - naar wij meenen - kerke, Friezenveen
zegt kaaike. In Oldenzaal en Ootmarsum zien wij voltooid, wat in
Schüttorf voor de deur stond, maar tengevolge vanden ondergang der-
Vechtscheepvaart geen voortgang had. In vele andere gevallen echter is
de geheeie Graafschap Bentheim veroverd door een Nederlandsch taalverschijnsel;
zoo valt b.v. de grens van het telwoord "tien" precies sarnen
met de grens van Bentheim: De Bentheimers zeggen allen tien. (Bijzonder-heden
kunnen hier niet ter sprake komen).
2) Men moet echter niet 'denken, 'dat de taal van Bentheim heelemaal
Nederlandsch is geworden: de grondslag is nog altijd echt Nederduitsch.
Men zou kunnen zeggen: De Bentheimer taal is Nederduitsche schering
met Nederlandschen inslag, .om het beeld van den weefstoel te gebruiken.
Ik moet dus ook, om principieele wetenschappelijke redenen, met nadruk
waarschuwen voor de formuleering, dat "die Sprache der Zuiderzee" (H.
Specht in "Friedenssaal, No .... jaargang ... , Osnabrück) of "het Zwolsehe
dialect" (R. Schuiling in "Overijssel", Deventer 1931, blz. 76) precies
tot Nordhorn is doorgedrongen, waartoe ik gedeeltelijk misschien zelf aanleiding
heb gegeven (1). Vele westelijke v e r s c h ii n s e-

52
Kort en goed: de ~tien~uitspraak is een bewijs voor het
oude krachtige leven in de Graafschap, M a a roo kno. g
voo rie t san der s! En idaarmede zijn wij tot de beschouwing
van de anderezijde van het verschijnsel genaderd.
Want is het niet opmerkelijk, dat in Ado. r f (en Neu ri nge.
de Hervormden -tien, de Katholieken -keti zeggen?
F r en s weg e n (platduitsch "et Kloester"} was de plek
van het in 1394 gestichte wijdvermaarde klooster, dat tot
inden· Fransehen tijd. monniken heeft geherbygd. In deze
gemeente, die tegenwoordig trouwens kerkeJijjk onder Nordhorn
behoort, spreken op 't oogenblik n?g enkele oude
Katholieken -ken. In Wie t mar s che ri was eveneens
, ~
oudtijds een geestelijk stift (in II 52 gegrondvest): die gemeente
is nog Katholiek en zegt -ken. 0 0 s t~T wen t e
metzijn -ken is Katholiek; de grens tusschen -ken en -tien
loopt tusschen Langeveen en Bruinehaar en is tevens geloofsgrens.
Het is ongetwijfeld zóó: tusschen -tien en de Hervorm-
de geloofsbelijdenis' eenerzijds, -ken en de Katholieke belijdenis
anderzijds bestaat klaarblijkelijk het een of andere
fundamenteeIe verband. Het zou natuurlijk onzin zijn. te
beweren: -tien is de Hervormde. -ken is de Katholieke verkleiningsuitgang
(men denke 'slechts aan de Bovengraafschap
en het heuvelland der Nedergraafschap. die beide overwegep.d
Protestant zijn). Zoo boud mag men niet zijn in de
Iormuleerlnq van de overtuiging, waartoe wij gekomen zijn.
,;Er bestaat het een of andere f u n d a m e ntee
I eve rba n d", dat mag men op grond. van de
aangehaalde voorbeelden wel zeggen. Waarom, zal weldra
in 't lieht worden gesteld. Op dit verband heeft voor de aangrenzende
deelen van Nederland de Hollandsehe taalgeleerde
I e n, dat wil niet zeggen: de geheeie taalven -tien g a a t pre cie s tot
Nor dh 0 r n niet, dat a Il e westelijke invloeden tot Nor d hor n
gaan; er zijn er. die nog verder naar het zuiden (zie noot 1) en andere. die
minder ver doorgedrongen zijn (zie b.v, blz. 41, .noot I). De formuleerinq
van Schuiling op. blz. 70. die alleen op -tien betrekking heeft, is goed.
.Men mag niet "vorschnell verallgemeinern". R.

53
Kloeke reeds in 1923 gewezen. aan wien dit verschijnsel bij
zijn onderzoekingen aldaar opviel. In de Graafschap is het
niet anders gesteld!
. Het is ook niet zoo moeilijk in te zien: Toen de Graafschap
Bentheim in den loop der zestiende eeuw tot het Protestantisme
overging 1), had zij, om zich daarbij staande te kunnen
houden. alle reden. aan het haar van alle zijden omringende
Katholicisme den rug toe te keeren en aansluiting te zoeken
bij de eveneens Gereformeerd geworden Nederlauden. Ten
Oosten was het aangrenzende Emsland. ten· Zuiden het
Munsterland. ten Westen der Bovengraafschap Twente Katholiek:
alleen via de Nedergraafschap bestond een onmiddellijke
verbindingsweg met de Gereformeerde Nederlanden.Was
reeds wegens de woeste heidenen venen langs de Oostgrens
der Graafschap de uitwisseling op taalkundig gebied vroeger
niet al te druk geweest. thans werd die zeker nog veel Ilauwer,
toen de Graafschap gereformeerd werd en men zijn blikken
naar het westen begon te richten gedurende de eeuwen,
die nu zouden volgen. Tot in de 1ge eeuw was deze aansluiting
bij Nederland steeds innig, zooals wij allen weten. En
nog ·is het:
"Holland en de Groafschupp Benthem.
De hault gude Noeberschupp",
J) De Graafschap werd in 1544 Luthersch, in 1588 Gereformeerd. Er
bestaat helaas nog geen goede kerkgeschiedenis van de graafschap Bentheim
en het zou wel de moeite waard zijn. dit belangrijke vraagstuk ter
hand te nemen. De uitkomsten zouden van even groote waarde zijn voor
den geschiedkundige als voor den theoloog en den taalvorscher. Naar ons
toeschijnt. mag men beweren. dat sinds 3 of 4 eeuwen de Vechtscheepvaart
en de kerkgeschiedenis. in 't bijzonder de Hervorming. de taal van
àe Graafschap hebben gevormd. Maar om den grondslag der Graafschapper
volkstaal ·en de ontwikkeling daarvan in de 15e en 16e eeuw beter te
begrijpen. diende men de historie van het klooster Frensweqen, behoorende
bij de Windesheimer conqreqatie, en zijn betrekkingen met Zuid en
West te onderzoeken. Men mag gerust beweren.vdat vóór de Hervorming
het klooster Frenswegen het middelpunt voor de geheeIe Graafschap was
en zonder twijfel invloed op den groei der volkstaal heeft uitgeoefend.
Een zeer goed kort overzicht van de geschiedenis der Hervorming geeft
P. Bonfleur in zijn aardig boekje M. Ph. Keierberq, Schüttorf 1927. door
ons hier in enkele opzichten gevolgd.

\
51
zooals Carlv. d. Linde zegt. De stormen der Teqenreformatie
hebben de genegenheid van de Graafschap tot het
Westen slechts versterkt. Het landje zette destijds voor de
Nederlandsche taal zijn poorten' wijd open. Predikanten en
onderwijzers kwamen dikwijls uit Holland. In het jaar 1701,
bij het Accoord van 'a-Gravenhage, begaf zich de Graaf-
.schapkerkelijk onder de bescherming der Staten-Generaal.
Op den duur kwam het immers zelfs zoover. dat er in de
kerken in, 't Hollandscb gepreekt en gezongen, op de scholen
het onderwijs in 't Hollandsch gegeven werd. Daarom kon
het Nederlandsche taalgoed zöö diep doordringen in de taal
vanden Graafschappervdat het een stuk van zijn
e i gen Ieve n wer d. De geneigdheid van de Graafschap,
om ,woorden en vormen uit het Westen op te nemen, werd
nog versterkt door het feit, dat in de, tijden, welke voor het
dialect der Graafschap beslissend waren, de Hollandsehe beschaving
juist haar hoogtepunt had bereikt. Het was de "gou~
den eeuw" van de Republiek der Vereenigde Nederlanden.
De verrassende veroveringen, door het -tieri gemaakt, zijn ongetwijfeld
alleen mogelijkgeweest door den geweldigen qolfslag
dezer jeugdige en krachtige, zich wijd verbreidende cultuur,
waarbij men in 't oog dient te houden, dat bedoelde
veroveringen mogelijk werden gemaakt door de zich tegelijkertijd
uitbreidende lee r van C a Iv ij-n. Zien wij namelijk,
om de proef op de som te nemen, naar Kleef en Oost~Fries-:
land, dan is 't toch zeker wel verrassend, dat juist in.het Gereformeerde
Oost-Friesland en in het Gereformeerde land van
Kleef het Nederlandsche ~je gesproken wordt. Deze feiten
maken den vermoeden samenhanq tusschen Calvinisme .en '
dezen verkleiningsuitgang tot onbedrièglijke zekerheid.
Men mag zich de' zaak zôô voorstellen, dat in het tijdvak
der Hervorming in groote gedeelten van de Graafschap -tien
en -ken naast elkander gesproken werden. Met het voortschrijden
der Reformatieechter en de voortdurend diepere
doordrinqing der Hollandsehe taal in de' Gereformeerde krin-

55
gen der Graafschap begon -tien in de streek van Laar tot
. Nordhornhet -ken geheel te verdringen, terwijl het. -ken zich
.in de Bovengraafschap eli het heuvelland der Nedergraafschap
ten slotte wist te handhaven 1), evenals in de Katholiek
gebleven gemeenten Frenswegen (gedeeltelijk) en Wietmar-
,sehen. Tot in de Bovengraafschap zag het -tien dus geen kans
om veroveringen te maken, hetgeen zeer goed mogelijk ge~
weest, en hoogstwaarschijnlijk ook gebeurd ware, als de Hollandsehe
invloed en de scheepvaart van langeren duur waren
geweest. Ook dient erop gelet te worden, dat de Bovengraafschap
zich op taalkundig gebied steeds nauwer bij het West~
faalsche achterland heeft aangesloten dan de Nedergraafschap
en dat zij vooral den Hollandsehen invloed reeds vroege!
weerde, namelijk sinds het begin der Ige eeuw, toen de Graafsehap
Bentheim Hannoversch werd. In het jaar 1805 verscheen
de catechtsmus voor de Bovengraafschap reeds inde Duitsehe,
.voor de Nedergraafschap echter nog inde Nederlandsche
-taal. In 1820 werd te Zwolle de Geschiedenis van het .Graaf-
.schap Bentheim door Ds. F. W. Visch uit Wilsum uitqeqeven,
welke een v 0' I k s boek voor de Graafschappers zou zijn,
zooals hij zelf uitdrukkelijk zegt. Deze geschiedenis kon des-
.tijds derhalve nog in het NederIandsch geschreven worden.
Maar in 1824 werd er door de regeering bepaald, dat voortaan
het schoolonderwijs. in de Duitsche taal moest gegeven ,
worden; alleen aan de onderwijzers in de Nedergraafschap
werd vergund, zich voorloopig nog van het NederIandseh te
bedienen; echter zoodaniq, dat dit met hetDuitsch moest af.:.
1) Welken zwaren strijd echter het heuvelland' (de kerspeis Uel;en,
Wilsum en Lage), dat in zeer vele, zoo niet de meeste gevallen met de
taal van het Vechtdal samengaat, moest voeren tegen de Westelijke strooming,
blijkt uit het feit, dat in de rijmpjes aldaar het -tien heel vaak voorkomt.
Een voorbeeld: Heia, Fenns, sloape -:- en doo diene ôëchies too -
dan kris ok zeute melkten - van ooze bonte koo (Grafschafter Volksreime
und Sprichwörter No. 179). In enkele gevallen kent de Graafschapper
volkstaaloverigens ook den Hollandsehen uitgang -tie, b.v. in de woorden
meisje en kwatje (in de Nedergraafschap naast meissien en kwattien
"meisje", .Jcwartje": in de volksrijmpjes vinden wij -tjet n) zeer vaak, b.v.
Jantje 'op de brugge - met de henties op de rugge '- met de pijp in rie
mond - dat is eenmoal rond, dat is een, twee, dree (Nordhorn).

56
wisselen. Pas sedert ·1860 is het Nederlandsch definitief van
dé scholen verdrongen: in de kerken is het nog later verdwenen
en in ettelijke Gereformeerde (afgescheiden) kerken wordt
immers zelfs heden ten dage nog in 't Hollandsch gepreekt en
gezongen. Stap voor stap van het Zuiden naar het Noorden
. werd de Hollandsehe invloed uitgeschakeld. De oudere mensehen
in de Graafschap, vooral in de Nedergraafschap. zijn
thans nog allen in staat, Hollandsehe boeken te lezen; velen
lezen die zelfs liever dan Duitsche. Zoo zijn dan ook in bijna
iedere Graafschapper familie nog Nederlandsche boeken aanwezig,
vooral preekenboeken, bijbels en andere stichtelijke
lectuur.
Dat de taalgrenzen in den regel met kerspelgrenzen sarnenvallen.
zalons verder niet verwonderen, wanneer wij bedenken.dat
op het platteland de kerspels feitelijk gedurende
langen tijd te engst' begrensde "verkeerseenheden," waren:
waar men het vaakst komt, daarheen orienteert zich lanqzamerhand
de taal. Al gaat het niet op voor het overige deel der
Bovengraafschap, toch zou men voor de gemeenten E n g~
den . en D rie vor den met zekerheid hebben kunnen
voorspellen, dat zij door haar Katholicisme ook bij langeren
duur der scheepvaart op de Vecht en der Hollandsehe kerken
schooltaal nooit den verkleiningsuitgang -tien zouden hebben
aangenomen. Dat het verband tusschen Calvinisme en
-tien, Katholicisme en -ken welooit tothet bewustzijn van den
Graafschapper is doorgedrongen. zal men wel moeilijk
kunnen beweren. Veeleer ging deze ontwikkeling op natuurlijke
wijze vanzelf en zal dan bij gelegenheid wel eens in 't
oog zijn gesprongen.
Als men de vraag stelt: Waarom heeft Frenswegen gedeel~
telijk het -ken bewaard? Waarom zegt Wietmarschen alleen
-kenî, dan moet het antwoord luiden:' Dat is o.a. ook de
schuld van de s cha a n cl och ter s ! De kern van het
levender taal moet steeds in het ouderlijke huisv-in het gezin
worden gezocht. Men denke nu eens na, waar b.v. de Frens-

57
weger "jongen keerls" hun vrouwen vandaan moesten halen,
nadat deze boerschap door haar klooster (evenals Wietmarschen
door zijn geestelijk stift) aan het Katholieke geloof
trouw was gebleven. Natuurlijk uit het Katholieke Emsland
en daar sprak men ongestoord -ken. Weliswaar hadden
de Frenswegers hun vrouwen ook heel goed uit het slechts
op een half uur afstand gelegen Twente kunnen halen, b.v.
uit de boerschappen Lattrop, Breklenkamp of Noord":
Deurningen, maar vaak schijnt dit niet gebeurd te zijn: I~,
Frenswegen (en Wietmarschen ) wordt evenals in de Bovengraafschap
en het Emsland. in tegenstelling met Noordoost-
Twente. bij de woorden, welke op g of k uitgaan, voor -ken
een s ingeschoven. In bedoeld deel van Twente hoort
men eenvoudig: deuk-ken, stôk-ken, jung-ken; in Frenswegen
evenwel gelijk in de Bovengraafschap en het Emsland
deuk-e-ken, stôk-s-ken, junq-s-ken. Daardoor bewijst
Frenswegen wereldlijk en kerkelijk verband met Bovengraafschap
en Emsland en ontbrekenden samenhang met het aangrenzende
deel van Twente. Gemakkelijk te begrijpen! Allerlei
omslachtige formaliteiten waren er te verrichten, wanneer men
een Twentsch meis]e, dat onder andere kerkelijke en staatswetten
leefde dan iemand uit de Graafschap of het Emsland.
tot vrouw nam. Aan de s dus in de woorden als stôk-s-ken enz.
kan men zien. hoe het met dergelijke dingen gesteld was en
natuurlijk ook aan menig ander taalkundig verschijnsel.
De~k-ken. stôk-ken, enz. hoort men overigens. evenals in
Noordoostelijk Twente.ook in de kerspels W i I sum.
U els enen Lag e. Daaruit volgt onmiddellijk. dat dit
gebied. hoewel het Protestant is, in dit opzicht niet door het
verkeer langs de Vecht beïnvloed is en dus ook. wat het verkeer
betreft. in conneetie .met Twente heeft gestaan. Dat is
aan de hand der geschiedenis ook gemakkelijk aan te toonen:
Het heuvelland der Nedergraafschap ("het Nijehuismet zijn
'toebehoor") werd namelijk in 1427 een Utrechtsch leen en
stond nog tot in het begin der 19de eeuwonder Nederlandsche

58
opperheerschappij. De kloosters van Sipculo en Albergen. de
bisschoppelijke hof van Ootmarsum hadden een zeer groot
.aantal . erven en goederen in de Nedergraafschap liggen 1).
En Lage is een oude heerlijkheid. die met Twente door enge
banden verbonden was en tot het einde der 18e eeuwonder
de bescherming der Staten van Overijsel stond.
Dat het -rîen-qehièd zulk een breeden' gordel langs den'
rechteroever der Vecht beslaat. vindt zijn verklaring in het
feit. dat de nederzettingen aan den rand van het Boertanger
veen. waarop wij hier het oog hebben. van het Vechtdal uit.
dus door ~tien~sprekers. zijn gesticht. De tweetaligheid in
Ad 0 r f en Neu rin g e ten slotte is eveneens gemakkelijk
verklaard als men weet. dat van het Meppensche uit hier
Katholieken heen getrokken zijn. evenals naar de Drentsche
kolonie Nie u w-S c h 0 0 neb eek. die in dit opzicht met
o u d-S ch 0 0 ne bee k (~tien~gebied) een groote teqenstel-
.ling vormt. Daar de kolonisterï van Adorf en Neurinqe, voor
zoover ze .Katholiek zijn. kerkelijk naarhet Noorden
(T wis t). de Hervormden naar het Zuiden (G e 0 r g s ~
d o r I, H oog st e deen E m I ich hei m) georiënteerd
.zijn, blijft het verschil in taal voortbestaan. Het kan worden
aangetoond. dat de gemengde toestand te Adcirf en Neuringe
reeds langer dan 100 jaar geheerscht heeft. Zóó lang reeds
wonen menschen van verschillende geloofsbeHjdénis naast en
door elkaar'. en toch hebben beide dialecten geen wisselwerking
op elkander uitgeoefend; een sprekend bewijs voor het
Feit, van welk een doorslaggevende beteekenis hier het geloof
1) Zie Hi Specht, Von Niedergrafschafter Bauernhöfen en Das Schicksal.
der Bauernhöfe in den Kirchspielen Llelsen, Wilsum und Emlichheim
(Grafschafter Heimatkalender 1926 en 1929. Neuenhaus). Uit de mededeelingen
van Specht zien wij. dat van de 119 Bentheimsche goederen
onder het rentambt van Twente. welke de rentmeester Dröqhorn te Ootinarsum
in 1765 opsomt. slechts 19 niet in het heuvelland liggen, En uit
een uitvoerige beschrijving. van de goederen. die onder den Hof Ootmarsum
behoorden. opgemaakt door den rentmeester Johannes Huysken in
de 16de eeuw. dat toen de helft van alle erven op Bentheimsch gebied
lagen (naar een onderzoek van Rakers op het Rijksarchief te Zwolle).

J
59
is. Het is den schrijver overkomen, dat hij op zijn vraag: Zeg
jullie dat woord misschien zus of zoo? ten antwoord kreeg:
Nee, nee, dat is Roomseh!
De meertaligheid in Wie 1en heeft eveneens een zeer eenvoudige
oorzaak. De ~tien~sprekers zijn afkomstig uitde Ne~
derlandsehe Vechtstreek. uit de streek van Hardenberg en
Gramsbergen b.v. - in Wielen zijn van de 400 inwoners 200
van Nederlandsche nationaliteit -, de ~ken~sprekers echter
komen uit het Nedergraafschapper heuvelland.
Hiermede zijn wij aan 't eind van ons betoog gekomen. Om
den kring te sluiten, behoeven wij slechts nog te vragen:Wàar
is het -tien dan in Overijsel vandaan gekomen en (omdat het
lijkt op het Hollandsehe -tje}: Hoe is de Hollandsehe verkleiningsuitgang
-tje ontstaan? En ten tweede: Waar komt. de
verkleiningsuitgang -ken vandaan? Tot in bijzonderheden
kunnendeze vragen hier niet behandeld worden, Maar het
antwoord kan o.i. met prof. Wrede in Marburg en Dr. Kloeke
kort en bondig luiden: -tien, -t]e en -ken zijn inden grond
der zaak oorspronkelijk hetzelfde achtervoegsel. Zooals kan
worden aangetoond, heerschte in den aanvang van den ontwikkelingsgang
overal. ook in Nederland, de uitgang -kien.
In den loop der tijden verzwakte in de streken, waar deze
lettergreep behouden bleef, de ie tot e. Daarom is -keti de
uitgang, die hetmeest aan den oudenvorm herinnert, In
West-Friesland begon echter in de l3de en l4de eeuween
verandering in de uitspraak der k. Uit het oude -kien ontstond,
o.i. door mouilleering, -tsjien enz., waaruit in de provincie
Holland ten langen laatste ~tje voortkwam. De mouilleèrinq
drong echter van Holland uit naar het Oosten (over de Zui~
derzee of via Utrecht?) door, en in Overijsel ontstond zoo
op de een of andere manier (misschien met verdringing van
het oude -kien of -ken, zooals wij den gang van zaken in
Bentheim voorgesteld hebben) een uitspraak -tien. De uitqangen
-pien, -Lejchien, -ien zijn o.i. onder invloed van voorafgaande
medeklinkers enz. door geheeIe of gedeeltelijke assimi-
. "' . -

. ---
60
'..
latie van de -t in -tien te verklaren. De umlaut echter. dien
we overal langs de Vecht vinden. is een overblijfselvan de- '"r
oorspronkelijke Nederduitsch- W estfaalsche taal. Wij zien [,
hier dus een duidelijk voorbeeld van taalmenging: in den stam ( .
een "Oosterseh". in den uitgang een "Westelijk" verschijnsel!).
Het zou de moeite waard zijn. in de oude geschreven boeken
en registers dersteden van Overijsel en Bentheimeens
nauwkeurig na te gaan, hoe snel het tempo is geweest. waarin
het suffix -tien zijn reis van West naar Oost heeft volbracht.
Men zou dan ook kunnen zien. of de conclusies. die wij in
het bovenstaande uit de tegenwoordige verspreiding van het
-tien hebben getrokken. juist zijn. Daarvoor zullen dan in de
eerste plaats de burgerboeken en stadboeken van plaatsen als
Kampen. Zwolle, Hasselt. Ommen. Hardenberg. Neuenhaus,
Nordhorn. etc. in aanmerking komen. En inderdaad. wanneer
men het Burgerboek van Has sel t 2) inziet, treft men daar \
reeds in 1496 een Wijntgen aan. (het achtervoegsel ~gen is
misschien westelijke spe Il i n g voor een v 0 I k s u i t~
sp r a a k Wientien).
In 1545 schrijft men ook -tien of -qien (b.v. Metriqien} .
Het Momberboek .der stad Kam pen 3) vermeldt reeds op
de eerste bladzijde, voor het jaar 1540. een Luyttien van Wils~
'sem, merkwaardig is het. dat dezelfde man in 1548 Luytken
van Wilssem heet. in 1553 Luytge van Wilsem (ge is hier
de spe Il i n g voor -je: vgl. Speenqen, Orangen). Dit wijst
er op. dat -tien in die 'jaren nog bezig was de heerschappij te
veroveren.
1) Het mag echter niet worden verzwegen. dat deze zaak door de
wetenschap nog niet volkomen is opgehelderd en dat er over den ont- .
wikkelingsgang van -tien nog een vrij groot verschil van meening bestaat.
Vooral Dr. W. de Vries (Groningen) wil niets van den .Hollandschen"
oorsprong van -tien en -tie weten.
2) Zie Bijdragen tot de Geschiedenis van Overijssel. deel IV. Zwolle
1878.blz. 185-202.· .
3) In het Archief der gemeente Kampen.

)
61
Het Registrum civium (Burgerboek van Zwo Il el), 100pende
van 1423 tot 1657, vermeldt in 1562 voor 't eerst een
Esten, waarnaast ook in 't zelfde jaar vormen als Esken, Luitgen
voorkomen. In het Burgerboek van 0 mme n 2) treffen
wij in 1576 een Fenneulen aan.
In het Stadboek van Nor d hor n 3), beginnende 1396,
vindt men : gee n -rien-vormen: het Neu en h a use t:
Stadboek 4) daarentegen noemt in 1607 voor het eerst een
Geertqen, Aeltyen, Egbert yen (vroeger altijd Geertken. Ael-.
ken, Eqbertken}, De uitkomsten der bronnen kloppen dus heel
goe·d met den voorgesteldengang van zaken.
Menga bij zichzelf na, welken invloed verkeer, geloof en
staatkundige grens op het geheeIe leven hebben. Dan wordt
het volkomen duidelijk, dat in de huidige taal van alle plaatsen
der. Graafschap, onverschillig of zij nu -tien of -ken
spreken, zich het leven der voorouders weerspiegelt: Vechtscheepvaart,
geloofsovertuiging en...... schoondochters!
1) In het Oud-Archief der gemeente Zwolle.
7) In het Oud-Archief der gemeente Ommen.
. S) In het Archief der stad Nordhorn.
') In het Archief der stad Neuenhaus.
ARNOLD RAKERS.
W. H. DINGELDEIN.