LHG-nieuwsbrief - Leuvens Historisch Genootschap

leuven
historisch
Leuvens Historisch Genootschap vzw
03 Herinnering W0 I deel 6 04 Slag van Hoegaarden
10 Vrijdagverhaal.van vis, ... 18 Jaarboekpresentatie
8/20 Lezing: Archeo-Wezemaal 22/28 Den Amedée - Volksbank
Verantwoordelijke uitgever: Paul Reekmans, Brusselsestraat 46 bus 05, 3000 Leuven
Afgiftekantoor: 3000 Leuven 1 - Erkenningsnummer: P. 408467
België - Belgique
P.B. / P.P.
3000 Leuven 1
2 / 2540
driemaandelijks
nieuwsbrief 36
jaargang 10 mrt 2013
14 Ringmuur wandeling
07 Ballade de la Laine
34 Uitstap Grimbergen
ROOD BOLLETJE op je adres - LEDENBIJDRAGE VERGETEN? NOG MOGELIJK!
SCHRIJF IN voor de RINGMUUR - LEZINGEN LEUVEN HISTORISCH - EXCURSIE

Beste lezers
Het eerste nummer van onze tiende jaargang van de Nieuwsbrief
van het Leuvens Historisch Genootschap ligt voor u. Elk
van de facetten die het Genootschap zich aantrekt vindt men
er uitgebreid in terug. Veel staat er te lezen en er is veel te
beleven. Met een verruimde ploeg medewerkers, en bestuur,
waarbij we iedereen willen betrekken via het invullen van een
bevraging in bijlage, willen we de volgende stappen zetten.
Helemaal fier zijn we voor de geslaagde voorstelling van ons
Jaarboek 2012 op 27 januari ll. in het eerbiedwaardige oord
van het Iers College dat de grote minderheid van onze deelnemers
voor het eerst bezochten. We brengen enkele sfeerfoto’s met de intermezzo’s van
de erg gewaardeerde jonge dansgroep ‘Coup de Ballet’. De respectievelijke auteurs
gaven er hun bevindingen over wat ze voor het jaarboek hadden klaargemaakt. Als afsluiting
vroegen we aandacht voor het zware verlies van twee betreurde medewerkers,
dat we moesten ondergaan, Veronique Vandekerchove en Patrick Valvekens. Met een
oorkonde aan beide families overgemaakt, willen we hen nog lang gedenken en danken
voor hun medewerking.
We nemen de draad op van het verhaal ‘Herinneringen uit WO I’ van wat onze
ouders meemaakten in de eerste weken van 1914. Door het speurwerk van Tom Vanderstappen
lezen we over wat er duizend jaar geleden in de slag van Hoegaarden voorviel.
In een vrijdagverhaal van vis, bier en aanranding brengt Etienne Franckx een
verslag van de schepenbank in verband met het schandelijke gedrag van brouwmeesters
die te diep in de pot gekeken hadden.
In onze nieuwe lezingenreeks ‘Leuven Historisch’ brengt Bart Minnen de
cultus van Sint-Job Wezemaal en Leuven en de drukke pelgrimsdevotie, want zo zijn we
naar Sint-Job geweest – al met ne man of tien – kan je dan het liedje verder zingen? Men
zal het je leren. Het zou geen goed jaar zijn als er niet over archeologie zou worden gesproken.
We krijgen een voorsmaakje van een lezing in onze voordrachtenreeks Leuven
Historisch met een verslag van het archeologisch onderzoek van het Kloosterhotel.
Het Ithaka, cultuurevenement van de K.U.Leuven met jonge kunstenaars,
bracht het Helleputtegebouw in de Muntstraat en het d’Eynatten hotel in de Eikstraat
weer tot leven. Het LHG vertelt het verhaal van de site en het nieuwe project van Cera.
Yves Vanhellemont komt terecht bij het café ‘den Amedee’ en beschrijft bij het
verlies van dit ikoon het werk van de architecten Devos. Een aanzet voor een reeks rond
de wederopbouw na WO I.
Met een derde lezing en wandeling over de 1ste ringmuur legt Tom Coenegrachts
de verdedigingswerken uit die de stad veilig moest houden voor ongewenst bezoek.
Met de verkenning van Grimbergen en Vilvoorde brengen erevoorzitter Jacques
Halflants en Bernadette Michels ons naar de honderdste excursie.
In de Molens van Orshoven aan de Havenkant tonen twee gedreven dames
tijdens de Kunstroute welke rol de wol speelt in uw leven. ‘Ballade de la Laine’ waait
ons over vanuit Frankrijk en boeit ons op de zolders van de molen. Het LHG brengt
daarbij een historische blik op die uitzonderlijk boeiende en indrukwekkende gebouwen,
waardoor elke bakker iedere morgen de bloem kreeg om uw brood te bakken.
Vernieuw je lidmaatschap nog als je een rood bolletje op je adres ziet. En voor
info is er ook www.leuvenshistorischgenootschap.be. Veel leesgenot!
2
Paul Reekmans

Herinneringen uit WO I — deel 6
Het Amerikaans huis
Paul Reekmans
Bij navraag in de Boerenbond, waar ik toch hoorde te zijn, was alles stil en kalm.
Enkele bureauchefs hielden zich bezig niet goed beseffend met wat ze zelf misschien niet
goed wisten. Te weinig personeel. Er werd ‘Afwachten’ geblazen. ‘Kom volgende week
maar eens terug, dan kunnen we misschien iets meer vertellen’. Het bleek duidelijk dat er
nog niet veel te doen was op ons kantoor.De meeste collega’s waren nog niet op post. Dat
zag ik onmiddellijk…Waar waren ze naartoe? Sommigen waren aan het front. Ja, dat wist
ik wel. Dit was alles wat men kon vertellen.
Ik maakte dan maar van de gelegenheid gebruik om in de stad wat rond te neuzen.
De schade was er onoverkomelijk en dantesk. Op enkele puinhopen smeulde het
vuur nog en de rook verspreidde een onbeschrijflijke weeë geur. Toch was er iets wat me
dadelijk opviel. In sommige straten die haast volledig uitgebrand waren, stonden hier en
daar een paar huizen die onbeschadigd leken; iets verder volgde dan weer een reeks
huizen die totaal verwoest waren. Zo
lag de rij woningen die de Volksplaats
afzoomde totaal in as. Blijkbaar was
men hier wel systematisch te werk
geweest. Een paar weken geleden
stonden hier nog tientallen legertenten.
Die waren nu verdwenen, misschien
opgerukt naar het front? Al
wandelend bereikte ik de Grote Markt
en ik moest tot mijn spijt vaststellen
dat de Sint-Pieterskerk zo zwaar had
geleden. Het dak was totaal ingestort
en ja…het barokke torentje was verdwenen.
Dat had ik gezien van op
mijn zolderkamer, hoe het in een zee
van vlammen verdween…Op het pui
van het stadhuis stond een politieagent
de markt te overschouwen…
Toen dacht ik: ‘Tiens? Zou die man iets meer kunnen vertellen over mijn schoonbroer
die nu toch al enkele weken vermist is ? Ik nam de trap en vroeg hem op de man
af of er al nieuws was van Léon, mijn schoonbroer. Hij keek mij aan en hij vroeg: ‘Kent gij
Léon?’ – Ik antwoordde: ‘ ja, ’t is mijn schoonbroer en die zit hier op de ‘civil’ . ‘Nee, man,
zei hij, nog niks geen nieuws …Die is op transport gezet naar Duitsland, die zullen ze nog
een tijdje vasthouden’. Ik replikeerde: ‘Dat was toch nen employé van ’t stadhuis?’ – ‘Sa,
antwoordde mijn agent, maar hij was ook van de gard’civik, hé?, - Ik dacht, straks gaat hij
me nog vragen, hoe dat ’t komt dat ik nog vrij rondloop?... …
Ik overschouwde het marktplein en merkte dat het Amerikaans Huis er nog fris
bij stond…’Tiens, zei ik, dat hebben ze gespaard…Naast de kerk, die helemaal afgestookt
is, hoe heeft dat stand gehouden?...Hij bekeek me eens van terzij en fluisterde…: ‘Ze
dachten dat het een huis was van de Amerikaanse ambassade…, maar ’t is niet meer dan
een kantoor, waar men Amerikaanse producten kan kopen. Maar zij waren niet happig om
problemen te krijgen met Amerika… – ‘t Kan maar meevallen, antwoordde ik hem..’allee,
we zullen maar hopen dat Léon niet te lang wegblijft… (Wordt vervolgd)
3

Slag van Hoegaarden - 1000ste verjaardag
4
Tom Vanderstappen
Dit jaar vindt de 1000ste verjaardag van een belangrijke historische gebeurtenis
in onze contreien plaats. In 1013 komt Hoegaarden letterlijk de geschiedschrijving
binnengerold, en wordt dan voor de eerste maal vermeld. Dat jaar vindt er een bekend
militaire treffen plaats, de Slag van Hoegaarden. Hierdoor zal die veldslag dit jaar –
2013 – ongetwijfeld in de media verdere aandacht krijgen. Op zondag 29 september
plant de gemeente Hoegaarden de herdenking van deze Slag.
Voorgeschiedenis – spanning?
De tijd van de zogeheten landsheerlijkheden in het oude Lotharingen, in de
11de-13de eeuw, is een complexe en verwarrende tijd. Lotharingen dient oorspronkelijk
als bufferstaat tussen Frankrijk en Duitsland, maar dat statuut verliest het in 938 definitief
en wordt als hertogdom een vazalstaat van de keizer van het Heilige Roomse Rijk.
De tijd hierna is woelig. Een graaf streeft maar al te graag de macht van zijn voorgangers
na en komt hierdoor niet zelden in botsing met de hertog. Zo wordt in 957 graaf Reginhard
(Reinier) III van Henegouwen door keizer Otto (936-974) afgezet, verliest al zijn
bezittingen en wordt verbannen.
Figuur 1. Otto I - Wereldkroniek van Otto von Freising, vóór 1177
Figuur 2. Lambert en zijn Gerberga - Kroniek van de Brabantse Hertogen, 1600
Figuur 3. Kaart van Neder- (geel) en Opper-Lotharingen (oker)
Zijn twee zonen, waaronder Lambert (Lambrecht), doen heel wat moeite om
hun bezittingen terug te krijgen of te heroveren. In 977 worden ze echter door keizer Otto
II (974-982) in ere hersteld en krijgen ze enkele patrimoniale bezittingen in Brabant en
Haspengouw terug. Datzelfde jaar wordt Lotharingen opgesplitst in twee volwaardige
hertogdommen, Neder- en Opper-Lotharingen. Lambert gaat zich, zoals bekend, in
het graafschap Leuven vestigen (zijn moeder was erfdochter) en werkt van hieruit zijn
machtsbasis uit. Door zijn huwelijk met Gerberga verwerft hij het graafschap Brussel.
Ook belangrijk in dit verhaal is dat de keizers van het Heilige Roomse Rijk het
bisdom Luik als bondgenoot kiezen, van wie ze meer getrouwheid verwachten. Hierdoor
verkrijgen de Luikse bisschoppen nu ook territoriale rechten. In 985 verwerft bisschop
Notger (930-1008) de grafelijke rechten over Hoei en Bruningerode (Brunengeruz),
en mag als eerste de titel van prinsbisschop van Luik dragen. Bruningerode wordt

in het noorden en westen omgeven door het graafschap van Lambert. Die heeft echter
in Bruningerode al enkele bezittingen en zou ook beschermheer van de collegiale kerk
van Hoegaarden zijn, het grafelijke bestuurscentrum.
Een volgende belangrijke stap in de opbouwende spanning is wanneer Lamberts
neef hertog Otto II van Neder-Lotharingen (970-1012) kinderloos overlijdt. Met
hem sterft de Karolingische dynastie uit. De hertogelijke titel wordt echter verleend aan
graaf Godfried II van Verdun, en niét aan Lambert. In 1012 wordt Lambert in Leuven
onsuccesvol belegerd door deze hertog Godfried, waarschijnlijk op aanstoken van
keizer Hendrik II omwille van Lamberts aanspraken. Lambert leeft dus niet alleen op
gespannen voet met Luik, waar hij op gebieden aast, maar ook met de hertog zelf door
zijn aanspraken op de titel!
Verloop
Bij historisch militair treffen ontstaan er eigenlijk meteen een aantal belangrijke
‘natuurlijke’ vragen, waarvan we enkele hier zullen uitwerken om mee het beeld te vormen.
Over welke bronnen beschikken we en kunnen die archeologisch gestaafd worden?
Door welke ‘partij’ werden de bronnen opgesteld, de ‘winnaars’ of de ‘verliezers’?
Wat was de directe aanleiding en waren de gevolgen van die slag?
De twee vroegste bronnen voor deze gebeurtenissen zijn Het Leven van Balderik1
en de Kroniek der Bisschoppen van Kamerijk2 . Belangrijk is het feit dat die bronnen
afkomstig zijn uit het kamp van de tegenstanders van Lambert. Zij hoeven daarom
echter niet leugenachtig te zijn. Die bronnen zouden zelfs erg waarheidslievend zijn en
maken gebruik van het relaas van getuigen, wel kunnen de slachtofferrol en onschuld
uiteraard extra in de verf gezet zijn.
De bronnen vermelden dat rond die tijd Balderik II van Loon bisschop van
Luik is geworden en met Lambert in botsing komt. De bisschop heeft namelijk besloten
in zijn villa Hoegaarden (Huvardas) een versterking te bouwen. Lambert ziet die plannen
als een onmiddellijke bedreiging. De eerste speldenprik is de gracht die Balderik
begint aan te leggen. Volgens de bisschop dient de gracht echter enkel en alleen voor
het “heil en bescherming van de kerken”. Lambert ziet er meer achter en begint te plunderen.
De bisschop slaat hierop Lambert in de ban (excommunicatio), wat Lambert
alleen maar driester maakt. In het Leven van Balderik lezen we verder dat de bisschop
hierop zijn vazallen bijeen roept. De toestand wordt uitgelegd, soldij (!) wordt uitgeloofd
en uiteindelijk wordt beslist tot een gewapend conflict. De Hoegaardse bevolking
zou in angst leven en er is sprake van een dagelijkse toeloop naar de kerk met offeranden
voor de strijders. De strijd verloopt eerst in het voordeel van Balderik, waarop
Lambert op de vlucht slaat. Echter, de graaf van Namen (oom van Lambert en vazal
van de Luikse bisschop!) trekt zijn troepen en die van Lambert naar zich toe en verslaat
het leger van 300 ridders. In de Vita wordt die slag gedateerd op 10 oktober 1013.
1 Vita Balderic
2 Gesta episcoporum cameracensis
5

Slag van Hoegaarden - 1000ste verjaardag
Nasleep
Door die overwinning wordt Hoegaarden geen versterkte plaats, de macht
van de graaf van Leuven vergroot aanzienlijk, het graafschap Bruningerode wordt geannexeerd.
In 1015 raakt Lambert opnieuw in conflict met hertog Godfried. Lambert
trekt samen met zijn broer Reinier tegen hem op, maar sneuvelt bij Florennes. Van
1099 tot 1155 komt Bruningerode kort weer in Luikse handen. Hierna mag Luik maar enkele
dorpen behouden, Hoegaarden, Tourinnes en Bevekom. Bovendien had de hertog
van Brabant aanzienlijke rechten in die drie dorpen. Er is nog een ander direct gevolg
van die slag: in Luik wordt in 1015 de Sint-Jakobsabdij opgericht voor het zielenheil van
de gesneuvelde ridders en dat van
de bisschop. Hier wordt het Leven
van Balderik door een monnik neergepend.
Met de verjaardag van de slag
komt dat gebeuren in Hoegaarden
zelf ook uitgebreid onder de aandacht.
Hierdoor werden recent zelfs
3
archeologische opgravingen
aangevat. Op het moment van dit
schrijven zijn die nog zonder ‘gewenst’
resultaat, omdat het niet volledig
duidelijk is waar dat gewapende
treffen precies plaatsgevonden
heeft.
Als men een kaart van Hoegaarden
bekijkt, zal al snel rond de zogenoemde
Lange Gracht de plaats
van de eerste plannen van de bisschop
Balderik verwacht worden.
Echter, deze straat is erg lang en de
kans is groter dat de versterking op
de site van het huidige begaardenklooster
van Hoegaarden gepland
werd, omwille van de aanwezigheid
van het water voor de gracht en
doorslaggevend het feit dat het een
leengoed was van de prinsbisschop
van Luik.
Figuur 4. Site anno 2013.
Figuur 5. Vermoedelijke site van de geplande versterking van de
Luikse bisschop te Klein-Overlaar (latere Begaardenklooster in de
Ferrariskaart en ernaast het huidige complex - let op de gedempte
gracht en vijver)
3 (sept-okt. 2012 door Studiebureau Archeologie bvba o.l.v. Maarten Smeets)
6
vervolg
Op de Ferrariskaart van 1771-
1778 is rond dat goed nog een
gracht te zien; vandaag zien we enkel
nog de viver van het goed.

‘Ballade pour la Laine’
in de Molens van Orshoven tijdens de Kunstroute-Leuven
‘To BieLieve’ (it or not), zal jullie kunnen verrassen én inspireren met het
project ‘Ballade pour la Laine’ dat enig en uniek is in haar soort ! De tentoonstelling
‘Ballade pour la Laine’ in de ‘Filature de Belvès’ in Frankrijk bood Bie Vandyck en
Lieve Smets de kans om monumentale textiele kunstwerken te creëren als een vorm
van dialoog en verbinding, om zo een brug te slaan tussen hun monumentale textiele
wereld en het culturele erfgoed van de filature.
To BieLieve is een verbinding aangegaan met dit uniek stukje industrieel
erfgoed en hebben met nieuwe ogen de machines bekeken, ze in een ander daglicht
geplaatst.Tijdens hun intensief verblijf in de filature lieten ze zich inspireren door de authenticiteit
van het museum, de speling van het licht en het contrast tussen de krachtige,
donkere machines en de vederlichte, zacht glijdende wol. De filature dwong hen tevens
om stil te staan bij het verleden, de tijd dat de arbeiders nog in de fabriek werkten en de
machines het tempo bepaalden van hun arbeid.
Ooit was dit een levendige fabriekshal, vandaag is het erfgoed en dat spreekt tot
de verbeelding van bezoekers, medewerkers en hen als kunstenaars. Door de sfeer op te
snuiven kwamen de machines terug tot leven en vertelden ze hun verhaal: ‘Ballade pour
la Laine’. De rondslingerende bobijnen, de resten van wol, stukjes afval en proefdrukken
in de filature zijn sporen die getuigen van het verleden en waren een rijke inspiratiebron
voor hun werken. De monumentale werken in oa. wol, vilt en kant die ze tentoonstellen
getuigen van ritme, cadans, het licht, de contrasten.
De keuze op de Molens van Orshoven als lokatie voor hun werk tijdens de
Kunstroute is geinspireerd op het industrieel karakter van de site. Het Leuvens historisch
Genootschap ondersteunt dit initiatief door de verbinding van kunst en erfgoed
te duiden in de historische context van de voormalige molens van Orshoven.
EVENEMENT - Wil je de bezielers van dit project ontmoeten? Kom dan tijdens de
Kunstroute Leuven 2013 naar de Molens Van Orshoven (aan de Vaartkom-Balk van
Beel) Op zondag 28 april, woensdag 1 mei en zondag 5 mei (10-18u) krijg je daar een
beeld achter de schermen. Onderbegeleiding van een foto reportage, film en muziek
en info over de geschiedenis van de site word je ondergedompeld in hun wereld, hun
verhaal, hun manier van werken en hun unieke visie op erfgoed.
7

Archeologische opgraving bij het Kloosterhotel
O. L.Vrouwstraat Leuven Lisa Van Ransbeek
Situering opgravingen
In het kader van de uitbreidingsplannen van het Kloosterhotel, gelegen aan
de Onze-Lieve-Vrouwestraat in Leuven, voerde een archeologisch team van Monument
Vandekerckhove nv op het terrein een opgraving uit in verschillende fases tussen februari
en augustus 2010.De site lag op een eiland tussen Dijle en Aa (een zijarm van de
Dijle), het zogenaamde Hertogeneiland. Dit eiland was, volgens de historische bronnen,
de woonplaats van de hertogen in de 11de en 12de eeuw. In de 13de eeuw verhuisde de
hertog naar de Keizersberg en schonk het eiland aan de predikheren (of dominicanen).
De predikheren bouwden hier een kerk en een klooster. Algemeen werden heel wat sporen
van bebouwing en bewoning aangetroffen, hieronder volgt een kort overzicht.
Oudste sporen
Er werden enkele scherven van Romeins aardewerk gevonden. Het lijkt erop
dat zij door de rivier werden meegevoerd en zo op de site terechtkwamen. Ze toonden
aan dat er menselijke aanwezigheid was in het Dijledal in de Romeinse periode.De sporen
uit de 12de-13de eeuw waren duidelijker. Het ging om een gracht, afvalkuilen en
andere kuilen. De gracht bevorderde de afwatering op dit natte terrein vlak bij de rivieren.
De gracht kan ook een afbakenende functie gehad hebben. De oriëntatie van de gracht
was in ieder geval nog terug te vinden tot in de 19de eeuw. In de afvalkuilen zat vooral
dierlijk bot en aardewerk. Van de andere kuilen was moeilijk te zeggen wat hun functie
juist was. Waarschijnlijk was het terrein in die periode nog niet echt bebouwd en lieten de
mensen (misschien de predikheren) uit de buurt hier hun afval achter.
Bewoningssporen uit de middeleeuwen
In de 13de-14de eeuw werd er met steen gebouwd op de site. Verschillende
funderingen van muren uit kalkzandsteen werden aangetroffen. Spijtig genoeg ging het
steeds om kleine stukjes funderingen, waardoor de juiste vorm en afmetingen van de
gebouwen niet bepaald konden worden. Ook naar de functie blijft het gissen. De Onze-
Lieve-Vrouw-ten-Predikherenkerk en waarschijnlijk ook grote delen van het klooster werden
in dezelfde periode gebouwd. Hadden die gebouwen iets te maken met het klooster?
Moeilijk te zeggen.
Er werden niet alleen gebouwen opgetrokken uit steen: er werd ook een voetweggetje
bestaande uit brokken steen gevonden. Het weggetje was bol zodat het water
er niet op bleef staan en zo konden de mensen, die hier passeerden, hun voeten droog
houden. Toch was niet het gehele terrein bebouwd in die periode, getuige hiervan enkele
afvalkuilen met materiaal uit de 13de-14de eeuw.
Ook de vondst van 4 menselijke begravingen kan waarschijnlijk in die periode
geplaatst worden. Het gaat om 4 kleine graven. Een deel van de beenderen vertoonde
vervormingen die vermoedelijk wijzen op rachitis, een botaandoening als gevolg van
een gebrek aan vitamine D (door bvb. een tekort aan zonlicht) en calcium. Gaat het hier
om begraven kloosterlingen? Lag het kerkhof van het klooster onder de huidige Onze-
Lieve-Vrouwestraat en lagen die vier personen in een uithoek van (of zelfs buiten) het
kerkhofdomein? Behalve de funderingen uit natuursteen werden er ook een paar in baksteen
of een combinatie van beide aangetroffen. Twee daarvan konden ook in de (late)
middeleeuwen gedateerd worden.
8

Bakstenen structuren
Er kwamen heel wat structuren uit baksteen aan het licht op de site. Het gaat
om 3 waterputten en veel muurfunderingen. Een van de drie waterputten kon gedateerd
worden tussen de tweede helft van de 16de en begin van de 17de eeuw. Door het natte
terrein was de houten bekisting van de waterputten goed bewaard. Op sommige plaatsen
was zelfs vlechtwerk en stro bewaard. De andere waterputten konden niet gedateerd
worden, maar zijn vermoedelijk van recentere oorsprong. Het overgrote deel van
de bakstenen funderingen kon terug gevonden worden op de kadasterkaarten. Het ging
vooral om funderingen van scheidingsmuren, kelders, bijgebouwen en ‘tuinhuizen’.
Het oudste kadasterplan van dat
terrein dateert uit 1851. Een aantal van
de bakstenen structuren stond niet op de
kaarten en dateerde dus van voor 1851.
De opvallendste structuur hiervan was een
zeer robuuste muur opgetrokken uit hergebruikt
materiaal. De muur was een mooi
voorbeeld van hoe men vroeger bouwde
op natte gronden: de muur was gefundeerd
op houten balken, die op hun beurt
rustten op houten palen die in de grond geslagen
werden.
Besluit
Volgens de historische bronnen
konden op die plaats restanten van het
hertogelijk domein teruggevonden worden,
maar die werden niet (met zekerheid)
aangetroffen. Door de locatie van de site
op het hertogeneiland werd het terrein
in de eerste stenen stadsomwalling van
de 12de eeuw geïntegreerd. In de 12de-
13de eeuw was de site waarschijnlijk een
natter gelegen open terrein binnen de
Figuur 1 Voorbeeld van kalkzandstenen funderingen ©
Monument Vandekerckhove nv
Figuur 2 Gezicht op bakstenen kelderfunderingen ©
Monument Vandekerchove nv
stadsomwalling, een soort “tuinzone”. In de loop van de 13de-14de eeuw werd het terrein
bebouwd met stenen gebouwen en een weggetje dat naar (of tussen) die gebouwen
liep. De nabijheid van de kerk en het klooster beïnvloedden vermoedelijk de activiteiten
op dat terrein (vb.menselijke begraving). De meeste recente bakstenen structuren leken
te kaderen in de periode van na het klooster (ontbinding na de Franse Revolutie); hierbij
ging het vooral om structuren die bij één gebouw op het terrein hoorden.
LEZING over de opgravingen rond het Kloosterhotel samen met de lezing ‘Leuven en
Wezemaal’ tijdens de avond LEUVEN HISTORISCH, georganiseerd door het Leuvens Historisch
Genootschap i.s.m. Martin’s Klooster en Monument NV, in de conferentiezaal van het Martin’s
Klooster in de O.L.Vrouwstraat 18 op 19 APRIL 2013 om 20 u stipt. Gratis voor leden - Nietleden/geinteresseerden
5 €. Liefst reserveren via MAIL lhg@telenet.be.
9

Een vrijdagverhaal van vis, bier en aanranding
10
Etienne Franckx
De rechtspraak verliep in het Ancien Regime heel anders dan nu. Bij geschillen
werd het dispuut meestal in de handen van de plaatselijke schepenbank gelegd. Die
volksrechtbank deed uitspraken op basis van het gewoonterecht en het gezond verstand.
Waren de feiten dermate ernstig dat die vorm van justitie niet mogelijk was, kwam
zij terecht op de Criminele rolle.
In het stadsarchief van Leuven zijn er zo 64 archiefdozen
bewaard gebleven met dossiers belopende
de periode van 1528 tot 1795, goed voor 270 jaar, of
in lengte een achttal meter archief. Hierin steken de
voorbereidingen tot het proces dat nadien gevoerd zou
worden. Vandaar de naam: “het criminele vooronderzoek”.
Die informatiebron is moeilijk toegankelijk omdat
er geen index van bestaat, zoeken is dus de boodschap.
Vandaar dat die papieren doolhof zelden wordt gebruikt
in de geschiedschrijving, geheel ten onrechte. Hieronder
één van de vele items uit doos “sal 9775”.
We schrijven vrijdag 10 juni 1757, Maria Theresia van
Figuur 1. Herbergtafereel - Schilderij van
Jan Steen - Rijksmuseum Amsterdam
Figuur 2. Keysershooft in de Parijsstraat.
Anoniem
Oostenrijk (1717-1780) zwaait in onze contreien de plak
en rond de pas gegraven vaartkom worden de eerste
pakhuizen gebouwd.
Twee manspersonen zijn in de late middag op
weg in de Dorpstraete, de huidige Diestsestraat richting
stadsvesten. Ze besluiten in de brouwerij-herberg
Scherpenheuvel, het toenmalige derde pand voorbij de
kapel van de miniemen, een glas bier te gaan drinken.
Die drankgelegenheid wordt gerund door de drieënvijftigjarige
meester brouwer-tapper Michiel Thomas Vaes
en zijn tweede echtgenote Maria Everaerts. Hij is een
derde generatie brouwmeester, zij is van buiten Leuven.
De beide heren laten zich hun eerste glas welgevallen.
Zij blijken de dik vijftigjarige meester-beenhouwer
Franciscus Van Vossum en zijn dertig jaar jongere collega
Guilliam Leunckens junior te zijn.
Die junior is dan net drie jaar gehuwd met Barbara Francisca
Gilis en sinds twee jaar vader. Senior is deken van
het beenhouwersambacht en zij zijn werkzaam in Het
Keysershooft vooraan in de Parijsstraat.
De oudere confrater beenhouwer is reeds meer dan
twintig jaar gehuwd met Elisabetha Van Bol met wie hij
acht kinderen heeft. Zij runnen een beenhouwerij achter
het Vleeshuis in de Pensstraat. Het is blijkbaar goed
weer want ze staan buiten op straat voor de herberg te
drinken. Ondertussen vallen ze de passerende vrouw
van Goosens lastig. Nadien schimpen ze ook nog op Anna Maria Broothaegen, alias
Mieke Staet Vast, de vrouw van Joannes Henricus Waltman. Rond een uur of zes ‘s

avonds krijgen ze honger en vragen ze de waardin, Maria Everaerts, om te zorgen voor
enkele schollen of krabben. Zij stuurt op haar beurt de meid naar de overzijde van de
straat om aan de kersverse meester-visverkoper Rombout Vranckx, in De mosselschelp,
te gaan vragen of die zijn waar zou kunnen komen aanbieden.
Rombout, die uit een zeer oude visverkopersfamilie stamt, is de deur uit en dus komt de
vraag bij zijn éénentwintigjarige echtgenote Maria Catharina Maes terecht. Zij kent blijkbaar
de reputatie van de jonge Leunckens en is niet scheutig om naar de overkant van
de straat te trekken om met haar vis te gaan leuren.
Zij vermoedt dat dit tot ongeregeldheden kan leiden en is eerder afwijzend tegen
de situatie.Enerzijds is zij meer dan drie maand zwanger van haar eerste dochter Josina,
maar anderzijds is één verkochte vis meer stuivers in de beurs dan géén verkochte
vis. Voor het jonge gezin was elke stuiver meer dan welkom. De herbergiersmeid vertelt
haar dat er nog een andere, oudere, persoon bij hem is. Dat argument haalt haar er toe
over om toch de straatoverstap te wagen en met haar schollen te gaan leuren.
Bij het binnenkomen van de herberg zegt Leunckens om in de caemer te gaan,
een afgesloten deel van de herberg waar de privacy groter
is. Hier loopt zij op Franciscus Van Vossum. Zij is niet geneigd
om de ruimte te betreden maar Leunckens trekt aan
haar schort en kan haar zo bewegen binnen te komen en
haar schollen aan de man te brengen. Franciscus koopt
één schol en zet haar met vaste hand op de stoel naast
hem. Hij probeert haar te verleiden met de originele oneliner:
‘wel trienkien gij krijght sulcke dicke tetten’, hetgeen
logisch is voor een zwangere vrouw. Welke vrouw zou er
voor deze flaterende opmerking nu niet vallen?
De jonge Leunckens komt eveneens de kamer binnen en
laat de deur achter zich toevallen. Hij geeft haar een verschraald
overschot van een glas bier en doet haar drinken.
Zijn oudere kompaan geeft hem onder zijn voeten voor zijn
slechte manieren en stuurt hem om een vers glas bier.
Zij maakt van dit intermezzo gebruik om haar resterende
schollen van de tafel te ritsen en direct de herberg te verlaten.
Van Rossum heeft het zo niet begrepen en gooit haar
op de grond, waarbij hij boven op haar gaat zitten. Met één
hand klemt hij haar beide handen samen en ontbloot en
mishandelt met de ander hand en zijn mond haar boezem.
Dan volgt er een 18de-eeuws pornografisch relaas over Figuur 3. Brouwerij Scherpenheuvel.
Foto Etienne Franckx.
het vervolg van de feiten met als resultaat dat ‘haer borste
geheel is opgeswollen ende vol clonten is, alsmede rontsom
gecrabbelt van sijne tanden soo datter veel voghtigheijt gelijck materie is uijtgecomen,
ende dat den Barbier Vanelderen denwelcken haere borste gevisiteert heeft, haer
heeft geseijt, dat bij aldien hij die clonten niet en can doen vergaen, dat haere borste
lichtelijck sal moeten afgeset worden’.
11

Een vrijdagverhaal van vis, bier en aanranding
Barbiers waren de eerste lijnsartsen van die tijd. Ze waren ambachtslieden, de barbierschirurgijnen
waren geen academisch opgeleide licentiaten in de genees- en heelkunde.
Hieronder een impressie van hun praktijk.
Na die molestering van haar bovenlichaam verplaatst Van Vossum zijn dolle
zinnen naar haar lager gelegen lichaamsdelen, waarna de tweede act van het pornografische
verhaal volgt met als einde: ‘ende
dat sij (het slachtoffer) soo gevaerelijck
schreuwde ende lamenteerde, dat de
vrouw uijt de herberghe Scherpenheuvel
(Maria Everaerts) met gewelt is ingecomen
ende alsoo hij den tijdt niet en heeft
gehat van haer voorder te connen onteeren,
dat deselve vrouwe incomende
gesien heeft, dat sij noch teenemael ontbloot
was, ende dat denselven Van Rossum
haer alsdan heeft los gelaten’ dit na
een deel vermaningen van de herbergierster
aan het adres van de aanrander.
Uit de verklaring blijkt dat Leunckens
haar eveneens vasthad en dat hij bij het
Figuur 4. Barbier in actie - Schilderij van Egbert van Heemskerck -
Museum voor Schone Kunsten in Gent
12
Vervolg
binnenkomen van de waardin eveneens
werd betrapt. Hij heeft haar dan aangemaand
nog een glas bier te brengen om
haar opnieuw buiten te krijgen.
De interventie van de herbergierster gaf aan het slachtoffer de mogelijkheid om ‘met haeren
neusdoek haere borsten te bedekken en haere boesem toe te doen’ en alzo de herberg
te verlaten, de straat over te steken en naar huis te gaan. Leunckens is haar dan tot
in haar woning achternagegaan en is een weinig later weer buiten gekomen, omdat zijn
slachtoffer, eens thuis aangekomen op de grond is flauw gevallen en haar echtgenoot
Rombout daar op dat moment ook net aanwezig was. Bij zijn onderzoek heeft de barbier
eveneens vastgesteld dat zij haar armen niet naar haar hoofd kon brengen waardoor
‘deselven chirurgeijn Vanelderen opden selve (haar armen) teirplaesters heeft geleijt’.
Van Vossum heeft blijkbaar zijn bekomst gehad en het geweld verplaatst zich
nu naar Leunckens. Het volgende slachtoffer is de éénentwintigjarige Elisabeth Brabants,
de meid van meester-pottenbakker Heppens uit de buurt, die toevallig passeerde.
Leunckens trok aan haar voorschoot om haar met geweld in de herberg te krijgen. Zij
moest mee schol gaan eten en bier drinken. Door dit getrek scheurde haar schort op
twee plaatsen en omdat het dan zo niet lukte droeg hij haar maar, op zijn schouders,
naar binnen. Van Vossum die nog steeds pinten aan het drinken was vroeg wie hij daar
bij had, waarop Leunckens antwoordde: ‘ick hebbe hier wederom al eene, ick hebbe hier
mijne nichte begot’
De waardin had gelukkig de deur van de chambre séparée al op slot gedaan
waardoor hij met de meid op zijn schouders tegen de deur liep. Dan maar de keuken van

de herberg binnen. Daar zijn beide geweldenaars op de waard, Michael Vaes, gestoten
die hen manu militari op straat heeft gezet roepende dat ‘hij sulckx in sijn huijs niet en
permitteerden ende met dusdaenighe compagnien niet te doen en hadden’
Het hele voorval was gedurende verschillende weken het gespreksonderwerp
onder de stadsbevolking. Vermits het hier enerzijds over gehuwde mannen en
anderzijds over ambachtsmeesters ging, bracht dit veel commotie met zich mee. De
ambachtsmeesters die in de maatschappij van toen net een voetje voor hadden op
de gewone arbeiders waren schromelijk over de schreef gegaan en hadden het volledige
ambachtscorpus van de beenhouwers te schande gezet. Zij bewogen beiden
hemel en aarde om de schande te beperken en schaamden zich niet om via geldelijke
compensatie het verhaal in de doofpot te krijgen. Van Vossum had er een ‘dobbel souverijn’
voor over en indien dit niet genoeg was had hij
zelfs twee ‘pistolen’ veil. Het waren beide gangbare
goudmunten. Het eerste bedrag was 17 toenmalige
guldens waard, het tweede 19,6 guldens. In werkdagequivalent
van toen 27 en 31 werkdagen. A rato van
12 euro netto per uur wordt dat momenteel 2600 en
3000 euro . 1
Bij de eerste verhoren hebben de aanranders
geen van beide de feiten toe gegeven. De bewijslast
was echter dermate groot dat ontkennen geen
Figuur 5. Een ‘ dobbel souverijn’ - Muntstuk uit
de tijd van Maria-Theresia ca. 1760
zin had en een straf er zat aan te komen. De visverkopersvrouw weigerde de geldelijk
compensatie met de woorden: ‘meijne eere ende reputatie is mij meer weert als dat
gelt’. Beide aanranders werden doorverwezen naar de rechtbank en veroordeeld.
Maria Catharina beviel eind 1757 van een gezonde dochter, Josina, waarna
er nog elf kinderen volgden. Zij overleed in 1783. Haar echtgenoot hertrouwde vijf
maand later met Joanna Beckx die hem ook nog drie kinderen schonk. Rombout ontviel
haar reeds in 1789. Joanna zorgde tot aan haar dood in 1814 voor die hele trits
kinderen als visverkoopster.
Van de herbergier en zijn echtgenote aan de overzijde van de straat is er voorlopig
geen verder nieuws. Van Vossum, de agressor, wordt in 1763 weduwenaar en hertrouwt
op zijn oude dag in 1772 met Maria Anna Dierickx. Leunckens junior sterft tweeentwintig
jaar na de feiten en wordt begraven op het kerkhof van het Gasthuis. Zijn
eerste dochter sterft drie maand na zijn baldadigheden. Zijn echtgenote overleeft hem
tien jaar, maar zij blijven verder kinderloos. Zou dat een straf van de Schepper kunnen
zijn? Chirurgijn D’Elderen komt nog verschillende keren voor in andere criminele vooronderzoeken
en sterft in 1793.
Als dit verhaal door een moderne filter zou geperst worden en het in de krant zou
verschijnen, zouden we dan versteld staan kijken? Of is geschiedenis van alle tijden?
1 Rekenmunt en Courant geld door K. Lemmens webstek: http://www.egmp.nunaar.be/artikels/Rekenmunt.pdf
13

1ste ringmuur: De defensie in het offensief
Van Minderbroederspoort tot Minnepoort.
Ten geleide
Hoewel de Leuvense stadsmuur uit de tweede helft van de veertiende eeuw vooral voortleeft
in de vorm van de ring, treffen we te midden van het hedendaagse stadsweefsel
nog heel wat resten aan van zijn voorganger, de zogenaamde binnenvesten. Samen met
Brussel is Leuven de enige stad in België die zoveel substantiële resten van zijn vroegste
(stenen) stadsversterking heeft behouden.
Het is te betreuren dat dit kostbare onroerende erfgoed (als we abstractie maken van de
wel degelijk ‘roerende’ instortingen en verzakkingen), al jarenlang door het stadsbestuur
wordt verwaarloosd. Nochtans gaat het hier om één van de vroegste materiële uitingen
van de stadsgemeenschap als een zelfbewuste groep.
Vier nieuwsbrieven lang belichten we die vroege stadsverdediging telkens vanuit een
ander standpunt. In dit derde artikel worden in het kort de defensieve kwaliteiten van de
muur besproken in het licht van twaalfde – dertiende-eeuwse belegeringstechnieken.
Inleiding
Zoals beargumenteerd in de vroegere bijdragen aan deze nieuwsbrief, kwam de eerste
stenen stadsmuur van Leuven waarschijnlijk in het eerste kwart van de dertiende eeuw
tot stand. Die muur, voorzien van een dertigtal halfronde torens en elf stadspoorten,
bekroonde een eerder opgeworpen aarden wal en werd voorafgegaan door een droge
of natte gracht. De architectuur volgde zeer getrouw de gestandaardiseerde vormentaal
voor stenen versterkingen zoals die door de koninklijke administratie van Philippe II Auguste
vanaf 1190 in de Franse kroondomeinen werd geïmplementeerd.
Defensie wordt altijd aangegeven als de primaire functie van een stadsversterking. Die
algemene stelregel wordt door iedereen aanvaard, maar is dat wel zo? Kon een versterking
zoals die van Leuven een stad effectief verdedigen tegen een belegeraar? Om dit
na te gaan is kennis van de verschillende twaalfde – dertiende eeuwse belegeringstechnieken
onontbeerlijk. Een analyse van de verschillende passieve en actieve elementen
van de muur kunnen in het licht van die tactieken een idee geven over de weerbaarheid
van de stadsversterking.
Belegeringstechnieken uit de twaalfde – dertiende eeuw
De ontwikkeling van belegeringstechnieken en de evolutie van de verdedigingsarchitectuur
gingen uiteraard hand in hand. Versterkingen probeerden zich aan te passen aan
nieuwe tactieken en vice versa zochten belegeraars oplossingen voor nieuwe vormen
van verdediging. Als theoretische achtergrond kon een beroep worden gedaan op de
werken van de Romeinse schrijvers Vitruvius (c. 85-20 v.Chr., De architectura) en Vegetius
(4de eeuw n.Chr., De re militari). De werkelijke katalysators waren echter vooral
de grootschalige conflicten, zoals de verschillende Kruistochten of de strijd tussen de
Franse en de Engelse kroon. Hieronder volgt een uiterst beknopt overzicht van de belegeringstechnieken:
14
Tom Coenegrachts

Blokkade
De basisbelegeringstactiek bij uitstek was de blokkade, waarbij de belegeraar de versterking
zo goed mogelijk probeerde te isoleren van de buitenwereld. Door alle aanvoerlijnen
van voedsel of andere hulpmiddelen via water of land te blokkeren, werd getracht
de belegerden uit te hongeren en te dwingen tot overgave. Bij een burcht met geringe
afmetingen viel dit mee, maar een stad belegeren vergde een uiterst doordachte organisatie
en veel manschappen. Bovendien was de belegeraar bij een verspreiding van zijn
troepen erg kwetsbaar voor uitvallen vanwege de belegerden. Deze passieve tactiek
betekende een werk van lange adem, dat zeker gecombineerd diende te worden met
offensieve methodes. Des te sneller de inname, des te minder economische, logistieke,
hygiënische en andere problemen er konden optreden in het kamp van de belegeraar.
Bestorming met ladders
De belegeraars konden de muur bestormen met ladders om zo de weergang te bereiken.
Stormram
Met een stormram probeerde de agressor een bres in muren of poorten te beuken om zo
toegang te krijgen tot de versterking.
Belegeringstorens
Belegeringstorens, houten torens op wielen,
dienden enerzijds om toegang te krijgen tot de
weergang en anderzijds om de belegerden van
een hoogte onder schot te kunnen nemen.
Ondermijning
De belegeraar kon door ondergraving van de
fortificaties proberen die te laten instorten.
Artillerie
Zowel de belegeraars als de belegerden konden
gebruik maken van werp- en schietmachines.
Zo bestonden er grote kruisbogen (ballista),
lepelblijdes en slingerblijdes. Vooral de
slingerblijde was een geducht wapen daar het
zware projectielen met een hoge snelheid over
of tegen een versterking kon werpen.
15

Verdedigingselementen van de stadsmuur
Passieve elementen
De stadsgracht, de wal en de muur met torens en poorten boden in al hun verticaliteit
passief weerstand tegen bestorming. Belegeraars dienden deze laagtes en hoogtes te
overwinnen om bezit te kunnen nemen van de stad. Gracht en wal maakten het gebruik
van belegeringstorens lastig en ondermijning werd ernstig bemoeilijkt, vooral in de lagere
stadsdelen met natte gracht.
De opbouw van de muur zorgde ervoor dat ondermijning enkel mogelijk was als de
belegeraar zich specifiek zou richten op de van buiten uit onzichtbare funderingspijlers.
Ook de massieve conische grondvesten van de torens (en poorten?) bemoeilijkten ondermijning.
De constructiewijze in twee schillen (binnenarcade en buitenmuur)
en de dikte van de muren moesten weerstand
bieden tegen stormrammen en werptuigen. Beschadiging
van de buitenmuur had geen implicaties voor de weergang,
die immers steunde op de funderingspijlers. Met
een lengte van 2740 m waren de stadsversterkingen niet
zomaar te omsingelen om een effectieve blokkade tot
stand te brengen.
Actieve elementen
De actieve elementen van de verdediging waren in de
eerste plaats de schietsleuven. Zij dienden om de aanvaller
vanuit relatief veilige positie onder schot te nemen met
een hand- of kruisboog.
De weergang zorgde voor een ononderbroken (communicatie)linie
over de hoogte van de stadsmuur. Beschermd
door de borstwering met kantelen kon de belegerde de
belegeraar vanuit de moordgaten (=open ruimte tussen de
kantelen) onder schot nemen. Naar analogie met ’s-Hertogenbosch
en Brussel, waren de kantelen waarschijnlijk
voorzien van schietsleuven voor een nog actievere defensie.
Torens waren uiterst belangrijk door hun vooruitgeschoven
positie. Hierdoor konden ze de muur van flankvuur
voorzien indien nodig. De twee torenkamers bevatten elk
drie schietsleuven: twee voor flankvuur en één richting
veldzijde. Vanaf het derde en hoogste niveau, namelijk het
torenplatform met borstwering, had men een schootsveld
van driehonderzestig graden.
De stadsmuur had ook minstens één poterne of uitvalspoort,
verdekt opgesteld om bijvoorbeeld een nachtelijke
overval uit te voeren op de belegeraar.
16

Conclusie
Door haar pragmatische architectuur was de eerste stenen stadsmuur van Leuven wel
degelijk aangepast aan de belegeringstechnieken van zijn tijd. Toch waren de actieve en
passieve elementen van de stadsmuur slechts functioneel als ze bij belegering bemand
konden worden. Het waren weer de Leuvense burgers zelf die het heft letterlijk in handen
dienden te nemen en in tijden van oorlog de verdediging van de stad op zich moesten
nemen.
Toen graaf van Vlaanderen Lodewijk van Male in 1356 voor de muren verscheen met
het nieuwste krijgstechnologische snufje van de veertiende eeuw, namelijk het kanon,
bleek de oude muur de stad in de toekomst niet meer voldoende bescherming te zullen
kunnen bieden.
Wandeling - Van Minderbroederspoort tot Minnepoort.
WANDELING
Minderbroederspoort
Biestpoort
Handbogenhof
met de torens
VOORDRACHT van de RINGMUUR met SITEBEZOEK deel 3
Thema: De defensieve kwaliteiten van de eerste ringmuur
Het LHG geeft i.s.m. de KU Leuven o.l.v. Tom COENEGRACHTS, monitor archeologie
aan de KU Leuven, een reeks VOORDRACHTEN rond Monumentenzorg en
Archeologie in Leuven. Het eerste thema was de datering van de ringmuur, het
tweede de bouw zelf van de muur, het derde luik de defensieve kwaliteiten van de
muur in het licht van de belegeringstechnieken in de 12de – 13de eeuw.
PRACTISCH: Op ZONDAG 12 mei - telkens om 11u. en 14u. - start de voordracht
van een uur in de bovenzaal van café-restaurant AGORA op de Grote Markt in
Leuven, met aansluitend een wandeling van een uur langs de stadsmuur vanaf de
Minderbroederspoort tot de Sint-Geertruisluis. Gratis en exclusief voor LHG. Leden
kunnen INSCHRIJVEN door bij voorkeur een e-mail te sturen naar lhg@telenet.be
of tel. 016/233401 (secr. Ramon Kenis) met vermelding van de namen, adres, telefoon
e-mailadres en keuze uur. Wees er snel bij, er zijn slechts vijfentwintig plaatsen
per groep, in volgorde van inschrijving.
17

18
Presentatie jaarboek
25 januari 2013 - Iers College Leuven
De gasten werden door
voorzitter Paul Reekmans
verwelkomd in het mooie
kader van het Iers College.
Coup de Ballet o.l.v. Elke
Velle bracht erfgoed en
cultuur samen in rake
intermezzo’s van ballet.
Tom Vanderstappen stond
in voor de presentatie
Secretaris Ramon Kenis
bracht kort de werking van
2012 met een vooruitblik
naar de activiteiten van
2013. Archeoloog Maarten
Smeets gaf met een
boeiend relaas over de
omstreden opgravingen een
duidelijk beeld van 1000
jaar leven in het historisch
ehart van de stad Leuven
Yves Vanhellemont
schilderde meesterlijk met
de hedendaagse techniek
van virtuele tekeningen
de evolutie van de torens
van de westbouw van de
Sint-Pieterskerk. Etienne
Franckx bracht met een
luchtige noot grafstenen
van families uit de Sint-
Jakobsparochie tot leven
Paul Reekmans duidde
het culturele verhaal van
de stad Leuven tussen
1872 en 1895, kritisch
neergeschreven door de
auteur Marike Labrie. Het
verhaal van een getuigenis
van een ballingschap
uit WO I van Leuvenaar
Vandenbosch sloot de
lezingen af. Hartelijk dank!

Uitreiking oorkonde ... sfeerbeelden
Na een stilte bracht Paul
Reekmans met de LHGoorkonde
hulde aan wijlen
conservator Veronique.
Vandekerchove en LHGmedewerker
Patrick.
Valvekens.
Links: Mevrouw Valvekens
die de oorkonde in ontvangst
nam van LHG-secretaris
Ramon Kenis.
Coup de Ballet drukte in
een aangepaste originele
creatie verdriet en passie uit.
Na de uitnodiging tot
een drankje werd naar
gewoonte het jaarboek
door de nieuwsgierige
gasten opgehaald
en werden weer de vele
historische verhalen en
anecdoten uitgewisseld.
Bij gelegenheid van de
LHG-jaarboekpresentatie
kregen de genodigden
een verjaardagskalender
aangeboden met daarop
het dansgezelschap Coup
de Ballet in het historische
kader van de erfgoedsite
van de abdij van Park. Een
hebbeding voor onze leden!
Door de fiere voorzitter werd
een kersvers exemplaar van
het jaarboek overhandigd
aan de ouders van auteur
Marike Labrie, die hede
in India werkend, het
evenement van daaruit
mee vorm gaf. Bedankt
aan het ijverige LHG-team!
19

De cultus van Sint-Job in Wezemaal en Leuven:
een bewogen relatie
Bart Minnen
Figuur 2 Wezemaal op het stadgezicht van Leuven uit c.
1540 (toegeschreven aan Anton Woensam. Kopie 1877:
K.U.Leuven, Centrale bibliotheek, Prentenkabinet, TC 50).
Figuur 1 De Sint-Jobskapel in de Vaartstraat, afgebroken
in 1804 (uit: Van Even E., Louvain monumental, 1860).
20
Een nieuwe stadspoort: Sint-Job (1517)
In 1515 krijgt Matheus Keldermans van het
Leuvense stadbestuur de opdracht de bouwvallige
Ulakepoort te vervangen. In de nis plaatst hij
een beeld van Sint-Job (1517). Sindsdien stond
de poort bekend als de Sint-Jobspoort. De weg
die daar vertrok, richting Aarschot, voerde naar
het dorp Wezemaal, toen een wijd en zijd vermaard
bedevaartsoord van Sint-Job. De faam van
het dorp was in die dagen zo groot dat ‘Wezemaal
bij Leuven’ in 1514 zelfs wordt vermeld in een prekenbundel
herdrukt in Lyon. Niet toevallig is Wezemaal
het enige dorp op de oudste gravure van
Leuven, van rond 1540.
Voorwerp van de pelgrimsdevotie was een
miraculeus houten beeld van Sint-Job, van kortvoor
1400. Rond 1450 was de bedevaart al zo populair
dat de kerkfabriek jaarlijks honderden kleine
metalen pelgrimsinsignes verkocht. De bedevaart
bracht zo veel geld op dat de dorpskerk uitgroeide
tot één van de rijkste landelijke kerken in Brabant.
Voor de bouw van de monumentale witstenen
toren (voltooid 1475) wist de kerk zelfs Matheus
de Laeyens in te schakelen. Bovendien was Sint-
Job toen de patroonheilige van de muzikanten,
voor Sint-Cecilia die rol vanaf de 16de eeuw zou
overnemen. Jaarlijks zakten stadsspeellieden uit
Leuven af naar het dorp om liturgie en processies
extra luister bij te zetten.
Een kerk vol Leuvense kunst
In 1489 woedde de opstand tegen Maximiliaan van Oostenrijk in Brabant. Een
groep heethoofden bewapende zich, met steun van het Leuvense stadsgarnizoen, en
vormde de kerk om tot een bolwerk. De troepen van Maximiliaan maakten korte metten
met dat vervelende weerstandsnest, en staken de kerk in brand. Om de restauratie te
bekostigen werd een nieuwe promotiecampagne voor Sint-Job op touw gezet. Die campagne
kreeg vanaf 1495 een flinke duw in de rug door een nieuwe, vreselijke ziekte die
zich toen vanuit Napels over heel Europa verspreidde: de ziekte van Job, zo dacht men.
Wezemaal werd jaarlijks voor duizenden mensen het reisdoel waar zij verlossing
van die ‘ziekte van Napels’ (syfilis) hoopten te verkrijgen. Ook geleerden uit Leuven
zochten bij de pastoor van Wezemaal tijdelijk een veilig onderkomen. In 1501 verleende
de paus aan pelgrims een volle aflaat en aan de kerk het recht om een koor van negen
priesters installeren. De kerk werd de facto een kapittelkerk. Tussen 1500 en 1520 bereikte
de bedevaart een absolute piek. De Leuvense goudsmedenfamilie Boba leverde

jaarlijks duizenden pelgrimsinsignes, voor elke beurs, gaande van lood-tinnen exemplaren
in bulk tot dure, met de hand gesneden zilveren en vergulde juweeltjes. Ook andere
Leuvense kunstenaars (schilders, beeldhouwers, glazeniers) voerden tal van bestellingen
uit en gingen soms ook andere relaties aan met de kerk, bv. door de stichting van
erfrenten.
Een stukje Wezemaal in Leuven
Onder invloed van protestantse en humanistische kritiek op uiterlijke vroomheid
kende de devotie tot Sint-Job vanaf 1520 een steile terugval. De neergang werd nog
versneld door de langdurige oorlogstoestand vanaf 1568. In de jaren 1570-1580 werd de
kerkschat herhaaldelijk in veiligheid gebracht binnen de Leuvense muren. Het opdrogen
van de pelgrimsinkomsten noopte de kerk tot de verkoop van kostbare voorwerpen,
onder meer aan de Leuvense Sint-Pieterskerk. In 1579 ging heel de kerk in vlammen
op, maar de kerkschat had gelukkig een onderkomen gevonden in het woonhuis van de
baron van Wezemaal in Leuven. Het miraculeuze beeld werd opgesteld in de kapel van
het gasthuis van de Twaalf Apostelen in de Vaarstraat, die sindsdien als Sint-Jobskapel
bekend stond. Toen het beeld in 1585 terug naar Wezemaal werd overgebracht, stuitte
dat op fel verzet van de beheerders van de kapel, die nu op hun beurt een belangrijke
bron van inkomsten zagen verdwijnen. De ruzie klonk nog door in 1635, toen de pastoor
van Wezemaal met onverholen leedvermaak vaststelde dat in de kapel nooit een mirakel
was geschied.
Een stukje Pauscollege in Wezemaal
Toen vanaf 1604 de grootscheepse restauratie van de kerk begon, werden opnieuw
vele Leuvense kunstenaars betrokken, zo Aert Lanckmans die de prachtige koorafsluiting
uit 1626 sneed. De kerk bezat een kopie naar een verloren triptiek van Rubens,
waarvan een andere versie zich bevindt in het Museum M. Maar het belangrijkste stuk
Leuvens patrimonium in Wezemaal is het 18de-eeuwse interieur van de kapel van het
Pauscollege. Toen keizer Jozef II in 1786 dat college, dat pas in 1776-1778 was vernieuwd,
liet verbouwen tot onderdeel van het Seminarie-Generaal, wist de toenmalige
baron van Wezemaal, de hertog van Ursel, het altaar en de vloer van het kapel naar het
kerkkoor in Wezemaal over te brengen, waar beide nu nog steeds te bewonderen zijn.
MEER WETEN over de ‘Uitzonderlijke geschiedenis van Wezemaal en de haatliefde
verhouding met Leuven’? Dit kan via een nieuwe publicatie of via lezingavond
Leuven Historisch samen met lezing over Archeologie in het Martin’s Klooster
PUBLICATIE: Minnen Bart (red.), Den heyligen Sant al in Brabant. De Sint-
Martinuskerk van Wezemaal en de cultus van Sint-Job 1000-2000, Averbode
(Averbode Altiora), 2011, 2 dln. in foedraal (360+360 pp.), ISBN 9031733423,
9789031733422, € 70.
LEZING: Onderdeel van de lezingavond LEUVEN HISTORISCH georganiseerd
door het Leuvens Historisch Genootschap i.s.m. Martin’s Klooster en Monument
NV, in de conferentiezaal van het Martin’s Klooster in de O.L.Vrouwstraat 18 op 19
APRIL 2013 om 20 u stipt. Gratis voor leden - Niet-leden/geinteresseerden 5 €.
Liefst reserveren met aantal personen en telefoon erbij via MAIL lhg@telenet.be.
21

Wederopbouwarchitectuur te Leuven:
van bakkerij Stroobants tot café Amedee
Yves Vanhellemont
figuur a – Gezicht op de Muntstraat na de verwoestingen,
met de nog rechtopstaande gevel van De
Gulden Lamp – bron: leuven.weleer.be
22
Wij bestatigen tot ons spijt dat
niettegenstaande uwe verbintenis
en onze herinneringsbrief, gij
nog steeds verzuimd hebt den
gedenksteen, de verwoesting
der Stad herinnerende, te doen
plaatsen in den voorgevel van uw
heropgebouwd huis, Munstraat
n°4.
(…)
De plaat waarvan sprake werd
inderdaad vervaardigd om aan
de komende geslachten de
gewichtigheid te toonen der
stelselmatige vernielingen onzer
arme Stad door de duitschers,
zonder eene enkele reden en
zonder de minste uitdaging
vanwege onze bevolking.
Het plaatsen dezer plaat op de
uit de puinen verrezen gebouwen
moet aanzien worden als eenen
plicht tegenover het nageslacht
opdat het nooit vergete wat de
Stad Leuven geleden heeft door
de wreedheid van den vijand.
(…)
Ieder heropgebouwd huis moet
op den gevel, op eene wel
zichtbare plaats, het eeuwige
kenteken dragen der misdaad
waarvan onze Stad het
onschuldige slachtoffer was. Ieder
goed burger zal eraan houden
aan dit herinneringwerk mede te
helpen.
(uittreksel uit een brief van het
stadsbestuur aan Théodore
Stroobants, 24 september 1923)

Bouwgeschiedenis en beschrijving.
Het café Amedee heeft stilaan een haast legendarische reputatie
opgebouwd. Maar ook hieraan komt een einde. Enigszins jammer dat dit
gebeurt, exact 250 jaar nadat de ‘echte’ Amedee (Wolfgang Amadeus Mozart)
Leuven bezocht. Maar het vormt alvast wel een goede aanleiding om stil te
staan bij dit fraaie gebouw.
De bouwheer had destijds wellicht niet kunnen vermoeden dat
zijn gebouw ooit de Vlaamse pers zou halen. De bouwheer was Théodore
Stroobants. Hij woonde in de Vesaliusstraat 63 (toenmalige nummering), en
bezat een bakkerij met winkel, op de plaats van het huidige café.
Bij de vernielingen die de Duitse bezetters aanrichtten op 29 augustus 1914,
werd ook dit gebouw in de as gelegd, net zoals zoveel andere huizen in dit stukje
Muntstraat. Enkel de gevel van het pand ‘De Gulden Lamp’ bleef bewaard. Die
gevel werd nadien verwerkt in de Thiéryvleugel van de Sint-Geertruiabdij.
Reeds in he
1915 wordt er door Théodore Stroobants een bouwaanvraag
tot wederopbouw van dat pand bij de stad Leuven ingediend. O. Devos was de
ontwerper A. Devos maakt een tweede ontwerp, dat enkel in de toevoeging
van een segmentvormig fronton op het centrale tweeledige dakvenster, verschilt
van het voorgaande. Voor de rest is het identiek aan dit van O. Devos. De
aanvraag voor dat gebouw, voorzien van wooneenheden, een bakkerij en een
‘Grande boulangerie et patisserie Théodore Stroobants’, wordt op 9 januari
1920 goedgekeurd.
De gedenksteen wordt pas na een herinnering van het stadsbestuur (24
september 1923), aangebracht op een centrale plaats in de gevel, tussen beide
bow-windows.
De architecten ontwierpen het wederopbouwpand als een rijhuis, met drie
verdiepingen en twee traveeën. Zoals bijna steeds voor wederopbouwarchitectuur
vereist was, werd teruggegrepen naar een historiserende bouwstijl, in dit geval
onder meer geïnspireerd door de Franse architectuur van de tweede helft van
de 18e eeuw (Lodewijk XVI-stijl).
Dit in een merkwaardige combinatie met 20e eeuwse stijlementen,
zoals de bow-windows op de eerste verdieping, en de winkelpui op de
benedenverdieping, met art nouveau-inslag. Een stijlencombinatie die we wel
in meer wederopbouwpanden vinden.
Het uitgevoerde ontwerp is aanzienlijk soberder dan beide bewaarde
ontwerptekeningen. De algemene gevelopzet is identiek aan het ontwerp, maar
de versieringen boven ramen en onder de dakconsoles en onder de consoles
van de pui, werden stuk voor stuk achterwege gelaten.
De bovenbouw is helemaal opgebouwd uit de Franse steen van
Euville, een steen die sinds de 19e eeuw te pas en (helaas al te vaak) te
23

figuur b – gevel van het pand, Muntstraat 4 – bron: Yves
Vanhellemont
onpas werd toegepast. De ontwerptekening suggereert dat ook de pilasters
op de gelijkvloerse verdieping in die steen uitgevoerd zouden worden, maar
uiteindelijk is de keuze gevallen op Belgische blauwe hardsteen, een niet
onverstandige keuze.
Hetgeen het gebouw een aanzienlijke meerwaarde geeft, vergeleken
met het gros van de andere wederopbouwpanden in Leuven, is de uitermate
gaaf bewaarde winkelpui. De pui is symmetrisch, met centraal een verdiepte
ingang. Die wordt geflankeerd door afgeronde vitrines op een geprofileerde
sokkel. De vitrine is behoorlijk diep, en bood veel plaats voor het uitstallen van
de koopwaar van de patissier.
Het geheel bevindt zich onder een doorlopende beglazing met
roedeverdeling. Het ontwerp van de centrale deur is een sierlijke voortzetting
van het lijnenspel van de gebogen vitrines aan weerszijden van de deur. De
deur links, die toegang geeft tot de wooneenheden, is een kopie van de centrale
deur. De hele pui wordt visueel afgescheiden van de rest van de gevel door een
gevelbrede zware lijst, die fungeert als balkonplaat. Die wordt geschraagd door
vier consoles, twee meer dan voorzien op de oorspronkelijke bouwplannen.
24
figuur c – het ingekleurde ontwerp van de hand van A.
Devos. Het segmentvormige fronton werd nadien toegevoegd
– bron: stadsarchief Leuven

figuur d – het lijnenspel van de gebogen vitrine en
de centrale deur – bron: Yves Vanhellemont>
Het oorspronkelijke bouwplan toont een rolluik, waarvan we momenteel
niet hebben kunnen vaststellen of dit ook effectief werd uitgevoerd. Eerder
sobere smeedijzeren borstweringen zijn geplaatst op de brede balkonplaat,
en op de beide bow-windows.Enkel een doorgedreven kleurenonderzoek kan
uitmaken of de huidige felrode kleur uitstaans heeft met de oorspronkelijke
kleur. In elk geval geeft het ingekleurde ontwerp ook een rode kleur aan,
eenzelfde kleur die ook voor het raamschrijnwerk op de verdiepingen wordt
aangegeven.
Ook de vloeren, in mozaiek of gemengde techniek van mozaïek en granito, zijn
behoorlijk tot goed bewaard.
De gebroeders Devos.
figuur e – de gelijkvloerse verdieping – bron: Yves Vanhellemont
Beide ontwerpers zijn vrij onbekend. Ze waren ten andere ook zelf
behoorlijk bescheiden. Voorzover ons bekend hebben beide ontwerpers
slechts in welgeteld één huis in het Leuvense, hun naam laten vereeuwigen
in de gevel. Het pand gelegen J.P. Minckelersstraat 176 leert ons dat het om
Oscar Devos (27/10/1874 – 4/3/1928) gaat. Hij woonde in de Brouwersstraat
47 (toenmalige nummering), alhoewel we naast dit
nummer 47 ook nog het nummer 51 in de bouwdossiers
kunnen aantreffen.
Oscar Devos staat in het Leuvense
bevolkingsregister van begin 20e eeuw als
‘dessinateur’ aangegeven, maar vanaf 1910 wordt
dit ‘dessinateur-architecte’. Hij werd slechts 55
jaar, en had één kind, Paula (geboren 13/2/1900).
figuur f – de handtekeningen van O. Devos op het eerste ontwerp (boven) en A.
Devos op het tweede (bijna identiek) ontwerp (onder) – bron: stadsarchief leuven
25

26
Over A. Devos bestaat meer onduidelijkheid.
figuur g1 – inscriptie in pand van Oscar Devos, J.P. Minckelersstraat 176
figuur g2 - inscriptie in pand van A. Devos
Bron: Yves Vanhellemont
In de gevel van het
winkelpand, Bongenotenlaan
5, vinden we de aanduiding
‘A. Devos, Architect’. Overigens is die inscriptie niet origineel. Tijdens de Tweede
Wereldoorlog werden immers aanzienlijke vernielingen aangebracht aan de
gevel. Een schadeopmeting van A. Devos, uit 1950, geeft expliciet aan dat op
die plaats de gevel beschadigd was, en hersteld diende te worden. De inscriptie,
die alvast aangeeft dat de herstellingen ook onder leiding van A. Devos werden
uitgevoerd, dateert dus met zekerheid van na 1950. We konden niet nagaan
of het oorspronkelijke ontwerp ook van A. Devos was, alhoewel dat eerder
waarschijnlijk is. Het zou merkwaardig zijn dat een architect zijn ‘handtekening’
plaatst op een ontwerp van een collega-architect. Het is immers op het eerste
gezicht niet zichtbaar dat de inscriptie verwijst naar een verbouwing of herstelling
van de gevel, dat wordt pas duidelijk na consultatie van het bouwdossier.
Het bevolkingsregister geeft in die periode het bestaan van één mogelijke
kandidaat, zijnde Albert Devos (3/4/1872-27/10/1959), oudere broer van Oscar
Devos. Dat verklaart alvast het voorkomen van beider namen in aan aantal
bouwdossiers. Albert Devos staat als ‘architecte’ omschreven. Na omzwervingen
via de Spoorgang, Frederik Lintsstraat en de Brabançonnestraat vestigde hij
zich uiteindelijk op de Geldenaaksevest 98 (het huidige nummer 108). Zijn
enige kind, Felix-Oscar (geboren 8/3/1904) was eveneens architect. Oscar en
Albert Devos hadden nog een derde broer, Charles. Het gezin Devos groeide
op in het ouderlijke huis op de Brusselsestraat 250 (toenmalige nummering).
Alhoewel beide architecten goed vertegenwoordigd zijn op de inventaris
voor het onroerend erfgoed, zorgt de handtekening van Oscar Devos voor
enige verwarring. Het is inderdaad niet moeilijk om in de ‘O’, waartegen de ‘D’
geplaatst is, een ‘A’ te zien. Voor minstens een aantal panden, toegeschreven
aan A. Devos, blijkt dat ze eigenlijk van de hand van O. Devos zijn. Dat is onder
meer het geval voor de fraaie huizen gelegen Henri Regastraat 29 en 33.
De voor- versus de na-oorlogse periode van Oscar Devos.
Van Oscar en Albert Devos, is Oscar alvast de architect met het duidelijkste
visitekaartje. Zijn vooroorlogse gebouwen getuigen allemaal van een bijzondere
voorliefde voor de toenmalige modieuze architectuurstromingen: eclectische
gebouwen, veelal met art nouveau-inslag, of gebouwen waarvan minstens de
gevel als art nouveau omschreven kan worden. Doorgaans bakstenen gevels,
met natuurstenen plinten, raamomlijstingen en ornamenten. Het art nouveaupand,
Henri Regastraat 27, met een gecementeerde gevel, is hierop de enige
uitzondering. De gebouwen zijn veelal zeer ambitieus, het gaat vaak om opvallende
gezichtsbepalende aandachtstrekkers. Maar niet exclusief, Oscar bouwt evenzeer
eenvoudiger rijhuizen, zoals bijvoorbeeld de rij gelegen J.P. Minckelersstraat 117-131

Een staalkaart van het vooroorlogswerk van Oscar Devos:
figuur h1 – Geldenaaksevest 76-80 /figuur h2 – Henri Regastraat 27 / figuur h3 - Henri Regastraat 33 / figuur
h4 - Frederik Lintsstraat 49 / figuur h5 - Kapucijnenvoer 88-90 / figuur h6 - Vaartstraat 27 / figuur h7 - Gelde-
naaksevest 82 / figuur h8 - Geldenaaksevest 104 – bron: Yves Vanhellemont
Ook tijdens de Eerste Wereldoorlog, en nadien, blijft hij trouw aan die stijl.
Getuige hiervan zijn bijvoorbeeld de woningen gelegen Tervuursevest 46. Het is
een zeldzaam voorbeeld van een naoorlogs niet-wederopbouwpand van Devos.
Zijn aandacht werd na de oorlog duidelijk opgeslorpt door de wederopbouw.
De wederopbouwpanden vormen in elk geval een zeer duidelijke stijlbreuk met
zijn vroegere oeuvre. De opgelegde regels voor de wederopbouwpanden, onder
meer historiserend en homogeniserend (waarop streng werd toegekeken door
het Raadgevend Comiteit voor het Stedeschoon), maar vaak wel vermengd met
eigentijdse constructiewijze, sturen Devos ontwerpmatig een geheel nieuwe
richting uit. Zijn wederopbouwpanden verwijzen dan ook veelal expliciet naar de
renaissance of barok. Vaak gaat het om woon-winkelpanden, die helaas meestal
hun oorspronkelijke puien verloren hebben, hetgeen jammer is. Net hierin is
Oscar Devos immers expliciet een stuk hedendaagser tewerk kunnen gaan. De
goed bewaarde pui van het pand in de Muntstraat vormt hierop gelukkig een
uitzondering.
27

De voor- versus na-oorlogse periode van Albert Devos.
Een staalkaart van de wederopbouwpanden van Oscar Devos
figuur i1 - Justus Lipsiusstraat 79 / figuur i2 – Leopold I-straat 8 / figuur i3 – Oude Markt 18 / figuur
i4 – Brusselsestraat 6 / figuur i5 – Pensstraat 3-5 – bron: Yves Vanhellemont
Het pand waarmee Albert Devos zich het duidelijkst onderscheidt van
zijn broer, vinden we in de Sint-Hubertusstraat 3, een pand uit 1903. Het gaat om
een streng neoklassieke gevel (die geen enkele tegenhanger heeft in het ons
bekende oeuvre van Oscar Devos), met toch enkele speelse artnouveau details
(tegeltableaus), en voorzien van een goed bewaarde stilistisch aansluitende
pui voor ‘Gereel(sic)- en zadelmakerij Henri Claes’. De gevel is gecementeerd,
met imitatievoegen, een techniek die aanzienlijke tegenkanting kreeg in de
wederopbouwperiode - men wilde terug naar ‘eerlijke en authentieke’ materialen,
inplaats van ‘goedkope’ imitaties die toch niet de ‘warme
uitstraling’ van echte natuursteen hadden. Overigens werd
die regel niet geheel rigoureus gehandhaafd, getuige
bijvoorbeeld het wederopbouwpand, gelegen Leopold
I-straat 8, een ontwerp van Oscar Devos, met een verfijnde
gevel die geheel uit een similibepleistering bestaat.
Albert Devos is in de wederopbouwperiode
eveneens actief geweest, maar blijkbaar in een soort
van samenwerking met zijn broer Oscar. Het eerder
besproken pand, Munststraat 4, is daar een voorbeeld
van. Een oorspronkelijke ontwerp van Oscar Devos werd
daar hernomen, en lichtjes bijgewerkt door Albert Devos.
Ruim nadien was Albert Devos nog steeds werkzaam als
architect, waarbij de nieuwe stromingen in de architectuur
hem niet ontgingen.
figuur j – Albert Devos
– Sint-Hubertusstraat 3 –
bron: Yves Vanhellemont
28

Figuur k1 en k2 - Links en midden: enkele na-oorlogse gebouwen (geen wederopbouwarchitectuur) van
Albert Devos
Figuur k3 - ingekleurde ontwerptekening van het pand Brusselsestraat 6, met signatuur van Oscar
Devos die nadien met die van Albert Devos werd overschreven.
Een sterker voorbeeld van hoe Albert Devos een dossier van Oscar
Devos heeft overgenomen, vinden we bij het wederopbouwpand, Brusselsestraat
6. Het staat geboekstaafd als een ontwerp van Albert Devos, maar de waarheid
is toch wat genuanceerder. Dat zeer indrukwekkende, in een neorenaissancestijl
opgetrokken, woon-winkelpand, werd reeds in 1916, ontworpen door Oscar
Devos. Uit 1920 dateert een ingekleurd ontwerp, eerder in details verschillend
van het ontwerp uit 1916.
Dat tweede ontwerp was oorspronkelijk ondertekend door O. Devos.
De ‘O’ is evenwel overschreven door een ‘A’. Wat de precieze toedracht hier is,
is onduidelijk. Mogelijkerwijs heeft Albert Devos dat bouwdossier overgenomen
van zijn broer, net zoals hij dat mogelijkerwijs gedaan heeft voor het pand
in de Muntstraat. De reden hiervoor is onduidelijk.
Had Oscar Devos een zwakke gezondheid? Hij is per
slot van rekening op relatief jonge leeftijd (55 jaar)
overleden. Wellicht diende hij mede hierdoor en door de
grote toevloed aan bouwdossiers in die periode (zowel
herstellingen als nieuwbouw), een deel van het werk door
te geven.
Figuur l - signatuur van
Oscar Devos die nadien
met die van Albert Devos
werd overschreven.
Bronnen:
Leuven.weleer.be
De inventaris van het bouwkundig erfgoed, www. inventarisonroerenderfgoed.be
Pieter Uyttenhove, Jo Celis, De wederopbouw van Leuven na 1914, Universitaire Pers 1991
Stadsarchief Leuven, Modern Archief, dossier 76204-83061 (bouwverg. 09.01.1920)
Stadsarchief Leuven, Modern Archief, dossier 75160 (bouwverg. 20.10.1913)
Stadsarchief Leuven, Modern Archief, dossier 108140 (bouwverg. 26.05.1950)
Stadsarchief Leuven, Modern Archief, doss. 77130 (bouwverg. 01.03.1920).
Dit artikel kwam mede tot stand dankzij de medewerking van het stadsarchief Leuven
29

Van Hotel d’Eynatten - Volksbank - Vlaamse
Leergangen ... tot Cera
Situering
De stad Leuven verkocht enkel jaren geleden
drie historische gebouwen in het
stadscentrum, met name in de Muntstraat,
Boekhandelstraat en Eikstraat, aan de cooperatieve
vennootschap Cera. In die gebouwen
werkten de stedelijke ambtenaren
tot aan de verhuis naar het nieuwe Stadskantoor
aan het station. Het eerste, het
Helleputtegebouw in de Muntstraat werd
in 1913 gebouwd als hoofdgebouw voor
de Volksbank. Dat gebouw stond in verbinding
met een tweede pand, het voormalige
Hotel d’Eynatten in de Eikstraat, dat al in
1400 een bewoonde plaats was en jarenlang
dienst deed als directeurswoning van
de Volksbank. Het derde gebouw werd in
1948 optrokken op de hoek van de Munten
Boekhandelstraat als Huis der Vlaamse
Leergangen
Die plek ligt in het stadshart naast het historische
stadshuis. Het bouwblok met een
binnenterrein, waarop zich later de Volksbank
ontwikkelde, is vandaag nog altijd
aan drie zijden omringd door de middeleeuwse
straten, de Muntstraat, als aftakking
vanuit de Tiensestraat naar de Oude
markt, de Eikstraat en Boekhandelstraat.
De huizenrij van dat bouwblok met de
Volksbank bleef uitzonderlijk gespaard tijdens
de grote brand van WO I.
30
Van straten en huizen
In 1306 werd het Leuvense muntatelier,
eerst gevestigd in de Oude Muntstraat (’s
Meyersstraat) naar de huidige Muntstraat
overgebracht. Op de hoek van de Boekhandelstraat
met de Munstraat lag ooit het
pachthof de Sterre. Op de naastliggende
Kleyne Sterre en een gedeelte van het
in 1605 opgerichte College van Luik, met
poort naar het Sint-Jorishof (Domus), werd
in 1913 de Volksbank gebouwd.
De Boekhandelstraat droeg eerst de naam
Eikstraat, genoemd naar het huis d’Eycke,
dat de stad in 1452 kocht om op die plaats
een uitgang van het stadhuis te creëren.
Het uithangbord ‘d’Eycke’ verhuisde naar
het huis aan de overkant met een achterhuis
in de Eikstraat. De panden de Cleyne
Librairie (Puré), de Gulden Librairie (Joker)
en hoekhuis de Hertog van Brabant
(het Zwart Schaap) zijn aan de slopershamer
ontsnapt. Op de plaats van de middeleeuwse
panden werd in 1948, na afbraak,
de Vlaamse Leergangen gebouwd.
In de 16de eeuw was de Eikstraat bekend
als de Papeleurstrate (Populierstraat),
waar mogelijk aan het Sint-Pieterskerkhof
een oude populier stond, waaraan een
kruisbeeld opgehangen was. In 1747 treft
men er een spellewerkerse schole aan.
Plan Blaeu 1645 - SAL Plan Meulemans - LHG College van Luik - LHG Volksbank ca 1920 - KB
Kadaster 1850 - SAL Eikstraat na brand ‘14 – SAL Vlaamse Leergangen Eikstraat anno 2013 - LHG

Gasthof Blyde - Hotel d’Eynatten
Het blijft een open vraag of dit pand zijn
naam niet dankte aan de patriciërsfamilie
‘de Blyde’, díe in de 14de eeuw door raadsleden
en schepenen in het stadsbestuur
vertegenwoordigd was.
In 1379 is er al sprake van het goed Blyde,
in een akte van 1427 en in 1457 als gasthuis
met afspanning. In 1654 wordt Theodoor
Eynatten, raadslid, deken van de lakengilde
en schepen, de eigenaar. Diens
kleinzoon baron Theodorus d’Eynatten is
van 1750 tot 1756 Leuvens burgemeester.
In die periode wordt met de aanleg van de
vaart begonnen, wat voor hem later, ten
onrechte, onaangename gevolgen zal hebben.
In 1758 werd hij schepen, maar in 1760
legde híj zíjn ambt neer.
Baron d'Eynatten verkocht zíjn huis in 1760
aan Philippus van Billoen, doctor pri m a -
rius in beide rechten.
Het goed bewaarde hotel draagt op de
gevel boven de poort het jaartal 1760, dat
meteen de professor van Billoen als bouwheer
van het nog bestaande pand aangeeft.
De poort in de Eikstraat draagt nog steeds
de vermelding ‘Volksbank van Leuven’
Ramon Kenis - Lambert Juveyns - Paul Reekmans - Studio Roma
Directie - Politiecommisariaat
Achter de strakke voorgevel lag een ruim
binnenhof (zie plan) waar later de centrale
zaal van de Volksbank gebouwd werd.
Het interieur werd in 1877 gewijzigd naar
een ontwerp van architect L. Vanhove en
bevat nog slechts twee gedecoreerde salons.
Na de bouw van de Volksbank in 1913 in
de Muntstraat werd als uitbreiding, in 1917
het voormalige Hotel d’Eynatten aangekocht
en zal het herenhuis als directeurswoning
dienst doen met een secundaire
uitgang voor de bank in de Eikstraat.
In 1925 wordt het pand door een gang
met de voormalige Volksbank van Leuven
(Muntstraat 3) verbonden. De vroegere
koetsdoorgang met gemarbreerde
lambrisering, statige korfboogarcade en
granitovloer met mozaïekboord, werd
omgevormd tot verbindingsgang met de
Volksbank. Een marmeren trap met gietijzeren
trapleuning overbrugt het niveauverschil
tussen de beide gebouwen.
Vanaf 1981 deed dit pand dienst als politiecommissariaat
tot aan de verhuis naar
de Philipssite. Pas in 2009 werd die oude
herenwoning beschermd..
Commissariaat - LHG Hotel d’Eynatten sept ’14 - KIK Afbraak bijgebouwen Hotel d’Eynatten 1913 - SAL
Poortbank – LHG Hotel d’Eynatten achtergevel Salons Hotel d’Eynatten Verbindingstrap1925
31

Van Hotel d’Eynatten - Volksbank - Vlaamse
Leergangen ... tot Cera
Oprichting volksbank Leuven
Cera is een coöperatieve financiële groep
die op het einde van de 19e eeuw werd
opgericht en haar oorsprong vindt in het
ideeëngoed van Friedrich Wilhelm Raiffeisen,
die armoedebestrijding en zelfhulp
nastreefde via samenwerking.
Ter ondersteuning van de Gilde
van Ambachten en Neringen (1879), vanaf
1887 gevestigd in de oude gebouwen van
het voormalige minderbroedersklooster,
richt Joris Helleputte in 1889 de ‘Volksbank
van Leuven’ op.
De bank werkt als spaarmaatschappij
die het nodige kapitaal ter beschikking
stelt van de aangesloten gildeleden
voor hun financieringen.
De bank is gevestigd in de Minderbroedersstraat
in de gebouwen van het gildehuis.
Door de uitbreiding van de Belgische
Boerenbond is de bank verplicht een
nieuwe locatie te zoeken.
Eind 1912 wordt de eigendom van de
overleden F. Storms in de Muntstraat voor
afbraak te koop aangeboden en kan de
Volksbank het goed verwerven.
In februari 1913 wordt aan de Volks-bank
de toestemming verleend om een nieuwbouw
op te trekken in de Muntstraat.
32
Bouw van de Volksbank in 1913
Architect Joseph François Piscador, voormalige
adjunct van Joris Helleputte, ontwerpt
het bankgebouw, dat tevens een
huis van Ambachten en Neringen wordt,
volgens de neogotische traditie. In de
fries van de eerste bouwlaag staan als
bekroning 16 gildeschilden van de loodgieters,
smeden, schilders, steenkappers,
goudsmeden, bouwmeesters, glazeniers,
klerken, brouwers, beeldhouwers,
kleermakers, stukadoors, houtbewerkers,
schoenmakers, metselaars en boekbinders.
J.F. Piscador – LHG
Volksbank – Tek. L. Juveyns
De inhuldiging op 31 augustus 1914 vervalt
door de Duitse brandtragiek van 25
augustus. Uiteindelijk wordt het statige gebouw
met neo-gotische buitengevel en art
decointerieur pas vanaf 1918, als bank en
als gildehuis in gebruik genomen.
Affiche SA-Tienen Aandeel Volksbank 1919 Schilden - tek. Juveyns .L. Lokettenzaal – LHG
Gildehuis – archief KB Geldbeurs – KBC-Leuven Trapdetail VBL - LHG Traphal - LHG

De Vlaamse Leergangen
Op de plaats van de Vlaamse Leergangen
stonden ooit de Gulden Sterre, de Clijne
Steerkens, de Gulden Schoen en Gaenskens.
Na afbraak in 1948 van de bestaande
gebouwen, werd een nieuw hoekgebouw
opgericht waarin de Vlaamse Leergangen
werden gehuisvest.
Het tijdsbeeld speelt zich af rond de vernederlandsing
van het onderwijs. Het lijkt
moeilijk te begrijpen dat Leuven niet over
een Nederlandstalige katholieke universiteit
kon beschikken, terwijl in Gent een
enige vernederlandste rijksuniversiteit in
het leven werd geroepen. Leuven zou blijven
wat het was, met invoering van een
beperkt aantal colleges in het Nederlands
op voorwaarde dat de Vlamingen daartoe
zelf de nodige fondsen zouden bijeen
zoeken. Het is de Katholieke Vlaamsche
Landsbond, die zich vooral bekommerde
om de noodzakelijke vernederlandsing van
het hoger onderwijs in Vlaanderen. Die
actie voor de “Vlaamsche Leergangen”
werd in Leuven opgezet door een zestigtal
Vlaamse intellectuelen die zich in 1965, in
dienst van de katholieke Alma Mater, van
het Vlaamse volk en van het wetenschappelijk
onderzoek, inzetten voor de volledige
overheveling van alle Franstalige kandidaturen
naar het kanton Waver. Zo werd Leuven
uiteindelijk vernederlandst.
Situatie vóór 1948 - SAL Situatie 2013 - LHG
Plan gevel: Vlaamse Leergangen - Boekhandelstraat - SAL
Nieuw toekomstproject van Cera
Naar aanleiding van de verkoop van de gebouwen
van de stadsdiensten, werd een
wedstrijd uitgeschreven. Uit de 5 kandidaten
koos de stad Leuven Cera als 'winnaar' op
basis van twee belangrijke criteria: het financiële
voorstel en architectuurkwaliteit
INFO ONTWERPER - Het project van Cera, dat in
handen is van de architecten Robbrecht en Daem,
Arte-Stabo en Studio Roma, voorziet in de versterking
van de identiteit van de drie gebouwen.
Het Helleputtegebouw en het pand in de Eikstraat
worden gerestaureerd volgens de plannen van het
restauratiebureau Studio Roma. Het hoekpand
wordt vervangen door een nieuwbouw ontworpen
door de architecten Robbrecht en Daem. Voor dat
nieuwe, duidelijk hedendaagse, volume werd een
witte natuursteen gekozen aansluitend bij het materiaal
van zowel het Helleputtegebouw als van het
historische stadhuis, uitgewerkt met een vernieuwende
fijnmazige geleding. De gelijkvloerse verdieping
krijgt een semi-publiek karakter met ruimte
voor de maatschappelijke werking van Cera, een
tentoonstellingsruimte en vergaderfaciliteiten, gegroepeerd
rond groene patio’s die de drie gebouwen
met mekaar verbinden.
NVDR LHG – Oud en nieuw kunnen op verschillende
wijzen in een historisch centrum samengaan.
De architectuur van de Vlaamse Leergangen uit
1948 was een bijdrage tot integratie in zijn tijd. De
gevel behouden of mee vervangen met betere
nieuwe functionele ruimten kan mits een kwalitatieve
meerwaarde die hopelijk, in het perspectief
van duurzaamheid, langerdan 50 jaar standhoudt.
De terugkeer van Cera naar het centrum van de
stad, op de plaats van haar ‘roots’, bewijst de aantrekkingskracht
van de historische stad.
Red: Ramon Kenis/Lambert Juveyns - Paul Reekmans
Dank: Ithaka - Cera – Studio Roma – Archief Stad Leuven
info - www.leuvenshistorischgenootschap – lhg@telenet.be
V.u.: P.Reekmans - Leuvens Historisch Genootschap vzw
Brusselsestraat 46/05 3000 Leuven – 016/460422
33

Excursie Grimbergen-Vilvoorde
zondag 2 juni 2013
Grimbergen, monumentengemeente met 32 beschermde monumenten en landschappen,
maar ook met het Museum voor Oudere Technieken en de Volkssterrenwacht. Vilvoorde
met de gerenoveerde kerk van Onze-Lieve-Vrouw van Goede Hoop, maar ook
de stad van Rik Poot en van moderne architectuur. Van harte welkom op onze daguitstap
van zondag 2 juni!
8u00 Vertrek aan parking Bodart
8.45u. Aankomst aan Guldendal in Grimbergen
Voor we een bezoek brengen aan het hier gevestigd museum,
bewonderen we het voormalige koetshuis en de paardenstallen
van het Prinsenkasteel, een fraai renaissancegebouw
uit de 17de eeuw. De slanke bogengalerij en de ritmiek
van vensters en dakkapellen maken het bijzonder sierlijk.
34
Foto - Guldendal in Grimbergen
9u – 10.30u. Rondleiding in het MOT – Museum voor Oudere
Technieken
Het Guldendal geeft onderdak aan één van de drie afdelingen
van het Museum voor Oudere Technieken. “Het MOT
focust op alles wat met de kracht van spieren, water of wind,
werkt… en dat is heel wat meer dan u denkt! Men kan hier
een unieke verzameling handwerktuigen ontdekken…”. O.a.
houtbewerking, was- en strijktechnieken en de smidse komen
uitgebreid aan bod. Gidsen van het museum vertellen
er ons alles over.
Foto - Werktuigen in het MOT
10.30u. - 12u. Wandeling door het voormalige domein
van de norbertijnerabdij
In de 19de eeuw is het domein doorsneden door de provincieweg
Aalst-Vilvoorde. Toch zijn de gelijkenissen met het domein
van ‘onze’ Parkabdij legio. We geven onze ogen de kost
aan de mooie knotwilgen langs de ‘Maalbeek’, de voormalige
abdijvijvers, de Liermolen en de Charleroyhoeve, beide uit de
17de eeuw. We eindigen in restaurant Fenikshof, samen met
de volkssterrenwacht Mira gevestigd in de oude abdijhoeve
Fenikshof. Feniks, het embleem van de norbertijnerabdij.
Foto - Charleroy-hoeve
Jacques Halflants & Bernadette Michels
12u. – 14u. Middagmaal in Fenikshof
Soep van de dag – hoofdgerecht – dessert/koffie – 2 dranken
Menu 1: Kalkoengebraad met seizoensgroenten en kroketten
Menu 2: Krokant gebakken zalm op aardappelbedje met citroenboter
Dessert: Tiramisu
Graag uw menukeuze vermelden bij de inschrijving!

14u. – 15.30u. Bezoek aan de Sint-Servatiusabdijkerk
van Grimbergen
Naast de Onze-Lieve-Vrouwebasiliek van Scherpenheuvel,
de Onze-Lieve-Vrouw-Hemelvaartkerk van Ninove, de Sint-
Michielskerk van Leuven, is ook de Sint-Servatiusabdijkerk
van Grimbergen (1660-1700) een voorbeeld van Brabantse
barok. Het contrast van het tumultueuze interieur met de
kalme onbewogenheid van het (beschermde) dorpsplein kon
niet groter zijn. De zegepralende architectuur, de grootse portiekaltaren,
de rijkelijk versierde koorbanken en biechtstoelen,
het overvloedige beeldhouwwerk en de rijke schilderstukken
drukken de ideeën van het concilie van Trente uit.
Foto - Interieur van de Sint-Servatiusabdijkerk
Foto - Plafondschildering van de sacristie
15.30u. – 17.30u. Bezoek aan Vilvoorde: twee keuzemogelijkheden
a.Optie 1: We brengen uitgebreid bezoek aan de recent gerenoveerde
gotische kerk van Onze-Lieve-Vrouw van Goede
Hoop, met het prachtige barokke koorgestoelte - één van de
mooiste in ons land - dat afkomstig is van de augustijnerpriorij
van Groenendael, maar ook met sokkels met merkwaardige
sculpturen, 17de- en 18de- eeuwse schilderijen en talrijke
grafstenen. Daarna maken we een wandeling naar de Grote
Markt langs het merkwaardige eeuwenoude huis Kijk-Uit.
Foto - Barokke koorgestoelte in de kerk
b.Optie 2: We brengen eerst een kort bezoek aan de kerk
met het koorgestoelte en maken dan een grotere wandeling
door Vilvoorde langs o.m. het standbeeld ‘Het paard’ van de
Vilvoordse beeldhouwer Rik Poot (Vilvoorde, Pjeirefrettersstad!),
het voormalige tuchthuis ‘de Correctie’ (we kunnen
de 18de-eeuwse gebouwen van op afstand zien), een oude
poorttoren, moderne huizen van de Vilvoordse architecten
Roger De Winter en Lucien Engels (jaren 50), een openbare
badinrichting van 1924, enz.
Foto - Moderne architectuur van R. De Winter en L. Engels
De wandelingen eindigen op de Grote Markt met het neoclassicistische
stadhuis en de ‘Met’, voormalige markthal.
17.30u. Afsluitend drankje in de ‘Met’ op de Grote
Markt in Vilvoorde
19u. Aankomst in Leuven
Wilt u mee op die uitstap? Schrijf dan zo snel mogelijk in. De volgorde van inschrijving op de
rekening telt. Het aantal plaatsen is strikt beperkt tot 48. De deelnameprijs bedraagt 50€ per
persoon (alles inbegrepen zoals hierboven vermeld). Inschrijven door overschrijving op rek.
nr. BE41 7350 1075 9510 met vermelding menu 1 of 2.. Mocht u kort voor het vertrek vaststellen
dat u het niet haalt, gelieve dan te bellen op tel nr. 016/460422 .Het bestuur wijst alle verantwoordelijkheid
af m.b.t. eventuele ongevallen vòòr tijdens of na de excursie
35

LHG-activiteitenkalender – schrijf in of neem deel
Leuven Historisch Lezingen ‘Archeologie Kloosterhotel’ en ‘Wezemaal-Leuven’
Martin’s Klooster – 19 april 20u – Info: zie art. p. 8 en 20
Liefst reserveren via e-mail
1ste Ringmuur deel 3 Lezing-wandeling - Café Agora – 12 mei om 11u en 14u
Info : zie artikel p. blz. 14 – Liefst reserveren via e-mail
Excursie Grimbergen Bezoek aan Grimbergen en Vilvoorde – zond 2 juni 2013
Info : zie artikel p. 34-35 – Reserveren door betaling via bank
Ballade pour la Laine Tijdens de Kunstroute in de Molens Van Orshoven – 28 april – 1 mei – 5 mei
i.s.m. o.a. LHG – ‘Geschiedenis Molens’ – www.kunstroute.be – Info blz. 7 – vrij
7
7 7
7
Eindredactie: Ramon Kenis en Paul Reekmans
Redactie: Tom Coenegrachts, Etienne Franckx, Jacques Halflants, Ramon Kenis, Bernadette Michels,
Paul Reekmans, Paul Rycken,Tom Vanderstappen,Yves Vanhellemont, Lisa Van Ransbeek
Layout : Ramon Kenis - EV & zonen
Taaladvies : Willy Devaere
Info: lhg@telenet.be - tel 016/460422 - http://www.leuvenshistorischgenootschap.be
Secretariaat: open op zaterdag 10-12u, Brusselsestraat 46/06, 3000 Leuven
© 2013 by LHG, Leuven (België) Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door
middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder schriftelijke toestemming van de uitgever.
De auteur zijn verantwoordelijk voor de inhoud van hun artikels.