Interventies voor een leefbare wijk: van theorie naar - Instituut ISW

Interventies voor een
leefbare wijk
Van theorie naar praktijk en
terug

1
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

2
Interventies voor een
leefbare wijk
Van theorie naar praktijk en
terug
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

3
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Andreas Flache
Maarten Koekkoek
4
Interventies voor een
leefbare wijk
Van theorie naar praktijk en
terug
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

5
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Inhoudsopgave
Voorwoord 8
H 1 Inleiding 10
Andreas Flache en Maarten Koekkoek
H 2 Integratie, segregatie en beeldvorming onder jongeren 16
Tobias Stark, Coby van Niejenhuis, Marion Beijer en Andreas Flache
6
2.1 Achtergrond 16
2.2 De probleemsituatie 17
2.3 Het classificatiesysteem 18
2.4 Succes- en faalfactoren 25
H 3 Beeldvorming en conflicten 34
Elze Ufkes, Sabine Otten, Karen van der Zee en Ellen Giebels
3.1 Achtergrond 34
3.2 De probleemsituatie 35
3.3 Het classificatiesysteem 36
3.4 Succes- en faalfactoren 39
H 4 Duurzame buurtveiligheid 50
Reijer Verwer, Annemarijn Walberg en Willem de Haan
4.1 Achtergrond 50
4.2 De probleemsituatie 53
4.3 Het classificatieschema 55
4.4 Succes- en faalfactoren 59
H 5 Participatie van bewoners: via project- en beleidsparticipatie
naar participatie in buurt en samenleving 66
Ivo Nienhuis en Gert de Roo
5.1 Achtergrond 66
5.2 De probleemsituatie 69
5.3 De classificatieschema’s 75
5.4 Succes- en faalfactoren 79
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

H 6 Interventies gericht op participatie van ouderen 88
Gerard Heins
7
6.1 Achtergrond 88
6.2 De probleemsituatie 91
6.3 Het classificatiesysteem 96
6.4 Succes- en faalfactoren 98
De auteurs 104
Bijlagen
Bijlage 1 Interventies gericht op Integratie onder Jongeren 108
Bijlage 2 Interventies gericht op Beeldvorming en Conflicten 110
Bijlage 3 Interventies gericht op Leefbaarheid en Veiligheid 111
Bijlage 4 Interventies gericht op Bewonersparticipatie 113
Bijlage 5 Interventies gericht op Ouderenparticipatie 116
Literatuur 118
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Voorwoord
Sociale problemen die spelen in wijken, zoals een toename van gevoelens van
onveiligheid, overlast van bepaalde groepen jongeren, of toenemend schooluitval, zijn
volop onderwerp van het publieke en politieke debat in Nederland. Organisaties en
instellingen investeren miljoenen in wijken om deze problemen op te lossen. De
afgelopen jaren is gebleken dat het investeren in de fysieke leefomgeving van bewoners
niet voldoende is om de leefbaarheid en veiligheid van wijken duurzaam te verbeteren.
Daarom wordt er tegenwoordig steeds meer geïnvesteerd in sociale interventies om
problemen in wijken op te lossen. We kennen ze allemaal, de buurtbemiddeling,
“wijkvaders”, multiculturele festivals, of ontmoetingscentra voor jongeren of juist
ouderen in de wijk. Dit soort sociale interventies wordt vaak gekozen op basis van
praktijkervaring. Er is weinig structurele kennis over wat werkt en wat niet werkt, of over
de condities waaronder ingrepen in sociale factoren in de buurt precies zinvol zijn.
Organisaties en instellingen in Nederland worstelen dan ook met vragen als: “Is het
verstandig om in een wijk met veel conflicten buurtpreventie in te zetten? Is er ook een
andere aanpak denkbaar? Als we buurtpreventie willen inzetten, hoe moet deze
interventie dan worden opgezet om een zo groot mogelijk kans op succes te hebben?
Dit boek beschrijft de bruikbaarheid en effectiviteit van verschillende soorten interventies
die gericht zijn op problemen die spelen op het gebied van integratie, conflicten tussen
bewoners, veiligheid, en participatie in de wijk. De interventies worden geanalyseerd met
behulp van wetenschappelijke inzichten en theorieën en door gebruik te maken van de
kennis en inzichten van professionals die dagelijks in de wijk opereren. De kennis in het
boek is gebaseerd op een grootschalig onderzoek dat wij vanuit het instituut voor
Integratie en Sociale Weerbaarheid van de Rijksuniversiteit Groningen uitvoeren in vijf
ontwikkelingswijken in Arnhem. Het onderzoek vindt plaats met een financiële
ondersteuning van het Gemeenschappelijk Overleg Woningcorporaties Arnhem. Het
GOW-Arnhem bestaat uit de corporaties Vivare, Volkshuisvesting, Portaal, Omnia
Wonen en DrieGasthuizenGroep. Daarnaast wordt het onderzoek actief ondersteund door
de gemeente Arnhem, Rijnstad, ROC Rijn IJssel, Stichting Vitesse Betrokken en de
politie Arnhem. In dat onderzoek worden wetenschappelijke inzichten en ervaringen in
de dagelijkse praktijk op systematische wijze samengebracht met als doel meer zicht te
krijgen op de effectiviteit van sociale interventies.
In Interventies voor een leefbare wijk: van theorie naar praktijk en terug komen geen
kant en klare oplossingen voor de problemen die spelen in wijken naar voren, maar wel
richtlijnen voor een succesvolle keuze, opzet en uitvoering van sociale interventies. Dit
biedt inzichten die beleidsmakers en professionals kunnen benutten om een constructieve
bijdrage te leveren aan de leefbaarheid en veiligheid in de Nederlandse samenleving.
Groningen, 20 juli 2009
Prof. Dr. Karen I. van Oudenhoven-van der Zee
Directeur Instituut voor Integratie en Sociale Weerbaarheid
8
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

9
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

H 1 Inleiding
Andreas Flache en Maarten Koekkoek
Het instituut voor Integratie en Sociale Weerbaarheid van de Rijksuniversiteit Groningen
is in september 2006 in samenwerking met het Gemeenschappelijk Overleg
Woningcorporaties (GOW) Arnhem een vierjarig onderzoek gestart in vijf wijken in
Arnhem. Dit zijn: Het Arnhemse Broek, Geitenkamp, Presikhaaf, Klarendal en
Malburgen. Deze wijken behoren tot de ontwikkelwijken in Arnhem, wijken met
problemen op het gebied van leefbaarheid en veiligheid, maar ook met kansen voor
verbetering. De Arnhemse partners van ons onderzoeksproject leveren reeds grote
inspanning om de leefbaarheid van de wijken te versterken. Maar indicatoren van de
gemeente Arnhem en ook ons eigen onderzoek laten zien dat het gevoerde beleid niet
onmiddellijk resulteert in een beleving van verbetering. Het GOW Arnhem heeft ons
daarom de vraag gesteld hoe zij duurzaam kan investeren in de ‘sociale weerbaarheid’ in
de vijf Arnhemse aandachtswijken. De aandacht voor sociale weerbaarheid komt voort
uit een observatie van professionals werkzaam in wijken die overeenkomt met het
wetenschappelijke onderzoek naar de effecten van tien jaar stedelijke vernieuwing in
Nederland (zie o.a. hoofdstuk 5). De klassieke aanpak van het ‘investeren in stenen’ - de
fysieke herstructurering - lijkt niet voldoende om leefbaarheid en veiligheid duurzaam tot
stand te brengen. Tal van sociale problemen als schooluitval, (sociale) onveiligheid en
werkloosheid blijken hierdoor niet (of slechts gedeeltelijk) opgelost te worden. Naast het
‘investeren in stenen’ wordt daarom ‘investeren in mensen’ als noodzakelijk gezien. Het
gaat hierbij om het opzetten en uitvoeren van sociale interventies die sociale
weerbaarheid duurzaam kunnen bevorderen.
10
Destructief
(anti-sociaal)
Anti-sociaal
gedrag
Anti-sociale
attitudes
Actief
Passief
Pro-sociaal gedrag
Pro-sociale
attitudes
Figuur 1.1: Een model voor de verandering van gedrag en houdingen in de wijk
Constructief
(pro-sociaal)
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

In dit boek wordt sociale weerbaarheid van een wijk opgevat als de mate waarin de
bewoners gedrag vertonen dat gekenmerkt wordt door een houding die zowel actief als
constructief is en waarbij passieve en destructieve houdingen worden vermeden wanneer
het gaat om het oplossen van problemen in hun leefomgeving. Figuur 1.1 beschrijft deze
gedachte in de vorm van een model van de verandering van gedrag en houdingen in de
wijk. Dit model is een belangrijp uitgangspunt voor ons onderzoek. Interventies die
duurzaam bijdragen aan de sociale weerbaarheid van de wijk zijn interventies die 1)
agressief gedrag ontmoedigen, 2) negatieve, antisociale attitudes omvormen tot positieve,
prosociale attitudes en 3) bewoners activeren en mobiliseren in het individuele en
gezamenlijke belang in de leefomgeving. De overheid treedt hierbij niet altijd sturend op,
maar eerder faciliterend, met het doel om burgers in staat te stellen zelf een substantiële
bijdrage te leveren aan de sociale weerbaarheid van hun woonomgeving.
Voor professionals en beleidsmakers werkzaam in wijken is het uiteraard geen nieuw
inzicht dat er in de mensen en de sociale structuur van de leefomgeving geïnvesteerd
moet worden. In aandachtswijken is reeds een groot aantal initiatieven gaande waarin
professionals al dan niet samen met bewoners werken aan verschillende aspecten van de
sociale structuur. De vraag is echter wat werkt voor welk doel, in welke situatie een
bepaalde interventie al dan niet als succesbelovend kan worden gezien, en hoe de
interventie uitgevoerd moet worden om een zo groot mogelijke kans op succes te hebben.
De vragen ‘wat werkt’, ‘wanneer’ en ‘hoe’ kunnen wij niet alleen vanuit
wetenschappelijke inzichten beantwoorden. Belangrijke ingrediënten hiervoor zijn tevens
de ervaring en de kennis van de professionals die dagelijks met concrete interventies in
de aandachtswijken te maken hebben. In ons onderzoek werken wetenschap en praktijk
dan ook nauw samen.
Dit boek, dat een neerslag is van twee jaar onderzoek in Arnhem, biedt professionals en
beleidsmakers handvatten om sociale ingrepen in de toekomst beter te kunnen kiezen en
te kunnen opzetten. We hebben allereerst achterhaald welke soorten interventies in
Arnhem (en elders) allemaal worden uitgevoerd en met welke gedachte deze opgezet en
uitgevoerd worden. Vervolgens hebben we met behulp van wetenschappelijke inzichten
en met input vanuit de praktijk per type interventie aangegeven wanneer we verwachten
dat deze werkt (voor welke problemen en onder welke omstandigheden) en hoe de
interventie moet worden opgezet en uitgevoerd om een zo groot mogelijke kans op succes
te hebben.
In de hoofdstukken die u tegenkomt in dit boek gaan de auteurs allereerst in op de
specifieke problemen die zij in de eerste fase van het onderzoek per thema (integratie,
conflicten, veiligheid, participatie) in kaart hebben gebracht. De auteurs laten vervolgens
zien hoe deze probleemdiagnose sturend heeft gewerkt bij het verzamelen van
interventies die in potentie aan het oplossen van de gesignaleerde problemen kunnen
bijdragen. Het verzamelen van interventies heeft geresulteerd in een ‘bulklijst’ van
interventies die u in de appendix van dit boek kunt vinden. De onderzoekers hebben met
behulp van documentenanalyse, gesprekken met professionals en andere betrokken
partijen en vragenlijstenonderzoek maar liefst 505 verschillende interventies met
betrekking tot de diverse deelthema’s in kaart gebracht. In het onderzoek dat zich richt op
11
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

integratie en beeldvorming onder jongeren (Hoofdstuk 2) vonden de onderzoekers alleen
al op het gebied van langdurige binnen- en buitenschoolse activiteiten in de vijf
aandachtswijken meer dan 160 verschillende interventies die in potentie bij dragen aan de
sociale integratie en beeldvorming. Ook in de andere deelonderzoeken kwamen we een
soortgelijke situatie tegen. De werkwijze en criteria die hebben geleid tot opname van
interventies in de bulklijst worden per hoofdstuk van dit boek nader toegelicht.
Het zou onmogelijk zijn om voor elk van de door ons in kaart gebrachte
interventies uiteindelijk de vragen te willen beantwoorden ‘wanneer’ en ‘hoe’ de
interventie naar verwachting het beste werkt. Na de inventarisatie was een belangrijke
vraag of en hoe op grond van bestaande wetenschappelijke inzichten verschillende typen
interventies te onderscheiden zijn. In deze fase werd weer de beroemde uitspraak van de
sociaal-psycholoog Kurt Lewin bewezen: ‘Niets is praktischer dan een goede theorie’. De
verschillende hoofdstukken van dit boek geven een goede illustratie van deze wijsheid.
De auteurs geven in elk hoofdstuk een overzicht van de door hen gebruikte theoretische
ideeën uit de literatuur die ze hebben toegepast om een goede typologie van interventies
te ontwikkelen. Met behulp van deze typologie konden de onderzoekers vervolgens per
type interventie doelgericht gebruik maken van wetenschappelijke kennis om nader in
kaart te brengen welke factoren volgens verwachting belangrijk zijn voor het slagen of
falen van de interventie. Om een voorbeeld te geven: in hoofdstuk 4 over ‘duurzame
buurtveiligheid’ wordt onder andere een onderscheid aangebracht in de
uitvoeringspraktijk van veiligheidsinterventies als bewoners geconfronteerd worden met
voorvallen van criminaliteit en overlast. Het onderscheid tussen ‘formeel’ en ‘informeel’
berust op de vraag wie er aan zet is: instellingen of bewoners. Kan het uitoefenen van
sociale controle overgelaten worden aan bewoners (informeel) of moeten instellingen de
probleemsituatie zelf aanpakken (formeel)? Als beleidsmakers en -uitvoerenden deze
inschatting correct maken, en hier een geschikte interventie voor inzetten, vergroot dat de
kans van slagen van de interventie aanzienlijk.
Na de inventarisatie en classificatie van interventies wordt in alle hoofdstukken
voor de verschillende typen interventies een analyse gemaakt van de succes- en
faalfactoren zoals we die volgens wetenschappelijke inzichten kunnen verwachten. In de
meeste hoofdstukken komen twee soorten factoren aan bod: kenmerken van de situatie
waarin een interventie plaatsvindt (bijvoorbeeld de mate van vertrouwen in instellingen in
een concrete wijkcontext) en kenmerken van de interventie zelf (hoe is de interventie
opgezet en uitgevoerd?). Voor alle duidelijkheid: we willen en kunnen niet op basis van
puur theoretisch onderzoek voorspellen welke concrete interventie in Arnhem succesvol
zal zijn en welke niet. Wel kunnen we gebruik maken van sociaal-wetenschappelijke
theorieën die relevant zijn voor het inschatten van de te verwachten effecten van
interventies. De theorieën die de onderzoekers hebben gebruikt zijn veelvuldig getoetst
aan de werkelijkheid en bieden daarom een goed uitgangspunt. Ter illustratie: in twee van
de hoofdstukken die zich richten op onderlinge beeldvorming tussen verschillende
groepen bewoners (Hoofdstuk 2 en 3) wordt gebruik gemaakt van de zogenaamde
contacttheorie. Deze theorie benoemt een aantal randvoorwaarden waaronder we mogen
verwachten dat contact tussen verschillende groepen, bijvoorbeeld etniciteiten, tot
vermindering van negatieve stereotypen zal leiden. Een voorbeeld is de voorwaarde dat er
in de contactsituatie geen al te grote verschillen in sociale status tussen de groepen mag
12
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

zijn. De contacttheorie is in honderden onderzoeken middels experimenten,
vragenlijstonderzoek en met andere methodes aan de werkelijkheid getoetst. Dit geeft ons
vertrouwen dat het de moeite waard is om bij het zoeken naar succes- en faalfactoren bij
interventies die de beeldvorming tussen groepen willen bevorderen, voorwaarden van de
contacttheorie mee te nemen.
Ook al hebben de onderzoekers zo goed mogelijk gebruik gemaakt van goed
onderbouwde wetenschappelijke inzichten, ons vertrouwen in ‘de wetenschap’ is in géén
van de deelonderzoeken zo groot dat we menen het zonder de input van de professionals
af te kunnen. Daarom hebben we verschillende workshops georganiseerd waar de
typologieën van interventies en de succes- en faalfactoren volgens wetenschappelijke
inzichten aan experts en professionals uit het veld werden voorgelegd. Dit heeft tot
boeiende discussies geleid die door de onderzoekers vervolgens werden gebruikt om hun
inzichten gedeeltelijk bij te stellen en te nuanceren. Ook dit heeft in alle hoofdstukken
van dit boek duidelijk zichtbare sporen achtergelaten.
De sociale weerbaarheid van een wijk is de mate waarin de bewoners van een wijk zich
constructief en actief opstellen, en passieve en destructieve houdingen vermijden wanneer
het om het oplossen van problemen in hun leefomgeving gaat. In dit boek richten we ons
op vijf inhoudelijke thema’s die gezamenlijk de belangrijkste elementen van sociale
weerbaarheid omvatten. In grote lijnen kunnen deze thema’s worden gerangschikt op een
glijdende schaal die begint bij de vraag hoe de noodzakelijke sociale basis voor sociale
weerbaarheid bevorderd kan worden, namelijk een voldoende mate van positieve sociale
contacten en positieve beeldvorming tussen verschillende sociale en culturele groepen in
de leefomgeving. Zonder deze basis zullen meer bewoners een passieve en destructieve
houding aannemen en dreigt segregatie: het uit elkaar vallen van de wijk in verschillende
deelgroepen (bijvoorbeeld etnische groepen) met negatieve stereotypen over elkaar. De
vraag hoe en wanneer dit voorkomen kan worden wordt met name in het deelonderzoek
naar sociale integratie onder jongeren in hoofdstuk 2 aan de orde gesteld. De vraag hoe
positieve beeldvorming en conflictbemiddeling kan bijdragen aan het voorkomen van
destructief gedrag in conflicten tussen bewoners sluit hierop aan en wordt besproken in
hoofdstuk 3. Hoofdstuk 4 richt zich vervolgens op destructief gedrag in de algemenere
zin van overlast en criminaliteit en de interventies die duurzame veiligheid in de
leefomgeving kunnen bevorderen. Het eindpunt van de schaal vormen de
deelonderzoeken die hun aandacht op constructief gedrag richten. Hier is de vraag welke
interventies bewoners stimuleren en in staat stellen actief aan hun leefomgeving en de
maatschappij als geheel te participeren. Hoofdstuk 5 gaat in op de participatie van
bewoners aan projecten en beleid gericht op economische en sociale participatie, en in
hoofdstuk 6 wordt deze vraag toegespitst op participatie van ouderen als een groep
bewoners die in bijzondere mate gevaar loopt onvoldoende aan de samenleving deel te
kunnen nemen.
Gezien het grote aantal interventies dat in Nederland wordt uitgevoerd leidt het geen
twijfel dat de energie, juiste motivatie en ruime praktijkervaring en -kennis om de
problemen op het gebied van leefbaarheid en veiligheid aan te pakken volop aanwezig
zijn bij professionals en beleidsmakers. We denken echter dat een systematische
13
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

koppeling van activiteiten aan bestaande wetenschappelijke inzichten kan helpen het
werk beter te reflecteren en in een breder perspectief te plaatsen. Uiteindelijk, zo hopen
wij, zal dit eveneens bijdragen aan het effectiever aanpakken van de problemen doordat
professionals beter kunnen inschatten wanneer (voor welke situatie) en hoe (op welke
manier) bepaalde interventies het meeste succes beloven. Dit boek draagt daaraan bij.
14
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

15
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

H 2 Integratie, segregatie en beeldvorming onder jongeren
Tobias Stark, Coby van Niejenhuis, Marion Beijer en Andreas Flache
2.1 Achtergrond
De laatste jaren is er veel aandacht besteed aan de integratie van allochtonen in de
Nederlandse samenleving. Vooral na de aanslagen van 11 september 2001 veranderde het
klimaat van het publieke debat. Personen die ageerden tegen het tijdens de paarse
kabinetten volgehouden laissez faire multiculturalisme werden steeds bepalender in het
publieke debat, waardoor immigratie- en integratieproblemen steeds vaker en heftiger
werden benoemd. Dat Pim Fortuyn als een van de meest bepalende personen in het
aanzwengelen van het debat dit met de dood moest bekopen, leidde tot hoog oplopende
spanningen die werden versterkt door de moord op filmmaker Theo van Gogh. De
polarisering zette zich voort onder het bewind van Rita Verdonk, minister voor
Vreemdelingenzaken en Integratie, die met harde hand de immigratietoestroom en de
daaruit voortkomende integratieproblematiek wilde terugdringen. Ook in het huidige
politieke en maatschappelijke debat blijven de spanningen toenemen. Niet in het minst
door de partijleider van de Partij Voor de Vrijheid, Geert Wilders, die de immigranten
aanwijst als de veroorzakers van het fileprobleem, de Koran wil verbieden en een antiislam
film heeft uitgebracht.
Ondanks de hevige discussies lijkt men het over één ding eens te zijn: de
onwenselijkheid van de concentratie van etnische minderheden (Blok, 2004).
Verondersteld wordt dat concentratie leidt tot isolering - oftewel segregatie - van
groepen, met als gevolg een gebrekkige integratie in de Nederlandse samenleving met
16
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

alle gevolgen van dien. Onderzoek wijst uit dat etnische segregatie inderdaad negatieve
gevolgen heeft (Dagevos, 1996; Dagevos, 2001; Gijsberts & Dagevos, 2005). Zo blijkt
weinig contact tussen etnische minderheden en mensen van Nederlandse herkomst een
negatief effect te hebben op de taalkundige vaardigheden en de culturele integratie van de
etnische minderheden. Vermeulen (2001) beargumenteert dat slecht geïntegreerde
allochtone kinderen de Nederlandse taal vaak niet goed beheersen en het daarom op
school moeilijk kunnen hebben, waardoor ze later weinig kansen op de arbeidsmarkt
hebben. Een ander aspect van het gebrek aan integratie is dat de autochtone en de
allochtone bevolking geïsoleerd raken van elkaar, culturele verschillen niet begrijpen en
met elkaar in conflict komen. Juist in aandachtswijken kan dit een belangrijk probleem
zijn omdat etnische segregatie een oorzaak kan zijn van een lage cohesie tussen
bewoners.
Hier gebruiken wij de sociologische definitie van integratie als “het bestaan van
directe relaties tussen migranten en autochtone bewoners" (Park & Burgess, 1921;
Gordon, 1964). Integratie van allochtone kinderen betreft dus de aanwezigheid van
vriendschapsrelaties tussen kinderen met een allochtone en kinderen met een autochtone
achtergrond. Aanvullend spreken wij van integratie als er geen negatieve beelden bestaan
over mensen uit andere etnische groepen.
17
Integratie:
Een Turks kind is volgens deze definitie geïntegreerd als het geen negatieve vooroordelen
heeft over Nederlanders en autochtone vriendjes. Wij spreken pas van integratie op het
niveau van een schoolklas of buurt als de autochtone bevolking tevens een positieve
houding heeft ten opzichte van allochtonen. Integratie is dus duidelijk gericht op de
houding tegenover elkaar en de relaties onderling van autochtone en allochtone
bewoners.
2.2 De probleemsituatie
- vriendschapsrelaties tussen autochtonen en allochtonen
- positieve houding t.o.v. andere etnische groepen
In het eerste jaar van ons onderzoek brachten wij in kaart in welke mate er in de vijf
aandachtswijken in Arnhem sprake is van integratie onder jongeren. Uit ons
vragenlijstonderzoek blijkt dat er een aantal problemen is met de integratie van 10/11jarigen,
kinderen uit groep 7. Zo tonen de kinderen op de basisscholen in de
aandachtswijken een patroon van buitenschoolse etnische segregatie: een groot deel heeft
geen gemengde vriendenkring buiten de school. Hoewel meer dan de helft van de
kinderen in iedere wijk aangeeft zowel allochtone als autochtone vrienden te hebben, valt
op dat in de meeste wijken meer dan 30 % van de allochtone kinderen in hun vrije tijd
alleen met allochtone kinderen omgaat. Het meest opvallend is dit in Malburgen waar
slechts 56,5 % van alle kinderen een gemengde vriendenkring heeft, terwijl dit in de
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

andere aandachtswijken 62 % is. Ook zijn er aanwijzingen dat autochtone kinderen in
Malburgen een uitsluitend autochtone vriendenkring opbouwen.
Gedetailleerd onderzoek naar de vriendschapsnetwerken binnen enkele schoolklassen laat
zien dat vooral Turkse kinderen een sterk segregatiepatroon vertonen (Kruis, 2007). Deze
kinderen hebben meer vrienden van dezelfde etnische afkomst dan kinderen van andere
etnische groepen die in onze steekproef voorkomen. Dit hangt deels samen met hun
religie. Zo blijkt een groot deel van de vriendschapskeuzen in de Arnhemse
aandachtswijken binnen de eigen religieuze groep plaats te vinden: islamitische kinderen
hebben vooral islamitische vrienden en katholieke kinderen hebben vooral katholieke
vrienden (Kruis, 2007).
Naast de ongemengde vriendenkringen wijst ook de houding van de kinderen op
integratieproblemen. De houding van kinderen ten opzichte van andere etnische groepen
verschilt tussen de vijf aandachtswijken. Vooral in Het Broek hebben allochtone kinderen
een negatief beeld van autochtonen. In Geitenkamp hebben de autochtone kinderen in
vergelijking met de andere wijken het negatiefste beeld van allochtonen. Terwijl in
Klarendal en Het Broek de autochtone kinderen negatief oordelen over alle groepen
allochtonen, hebben autochtone kinderen in Malburgen een soortgelijk negatief oordeel
over twee etnische groepen: Turken en Marokkanen.
Uit onze gegevensverzameling van het eerste jaar van ons onderzoek blijkt dus
dat er nog veel gedaan kan worden aan de integratie in de Arnhemse aandachtswijken.
Daartoe willen we een inventarisatie maken van projecten die de integratie van kinderen
bevorderen. Gezien onze definitie van integratie richten wij ons op interventies die effect
hebben op de beelden die kinderen hebben van andere etnische groepen en op
vriendschappen tussen autochtone en allochtone kinderen. Deze uitkomsten hoeven
echter niet geformuleerd te zijn als doelen door de uitvoerders van de interventies. Wij
verwachten dat interventies die aan bepaalde eisen voldoen de integratie van kinderen
bevorderen, ook al is de interventie niet speciaal hiervoor geïnitieerd. Wij stellen dat een
betere integratie vaak een neveneffect is van activiteiten waarbij kinderen van
verschillende etnische groepen elkaar ontmoeten en samen hun vrije tijd doorbrengen. De
theoretische onderbouwing voor deze stelling zal in het volgende hoofdstuk worden
gepresenteerd.
2.3 Het classificatiesysteem
We hebben allereerst de interventies geclassificeerd. Dit om uitspraken te kunnen doen
over interventies die (direct dan wel indirect) gericht zijn op het bevorderen van integratie
onder jongeren. Op deze manier ontstaan er verschillende typen interventies. Vervolgens
hebben we voor de verschillende soorten interventies gekeken naar de omstandigheden
waarin zij het best kunnen worden opgezet. Wetenschappelijke theorieën tonen voor elk
type interventie bepaalde succes- en faalfactoren aan die het effect van de interventie op
integratie beïnvloeden. In de hierop volgende paragrafen zetten we de verschillende
parameters uiteen waarop we onze classificatie hebben gebaseerd. Vervolgens
introduceren we het gehele classificatiesysteem.
18
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

2.3.1 Gelegenheid: contact tussen de groepen
Voor het tot stand komen van integratie in de vorm van vriendschapsrelaties is de
mogelijkheid tot contact tussen verschillende groepen een essentiële voorwaarde, want
“je kunt geen vriend worden met een Eskimo als er geen Eskimo is” (Blau en Schwartz,
1984). Dit betekent dat allochtonen en autochtonen de gelegenheid moeten hebben om
elkaar te ontmoeten. Deze gelegenheid wordt bepaald door de omgeving waarin de
mensen leven. In een etnisch gemengde buurt zien de bewoners leden van andere groepen
op straat, ze gaan naar dezelfde winkels en misschien zelfs naar dezelfde verenigingen.
Het idee dat het ontmoeten van mensen daadwerkelijk leidt tot het opbouwen van relaties
met deze mensen is in 1977 samengevat door Peter Blau in de ‘structurele
gelegenheidstheorie’. Deze theorie stelt dat mensen die elkaar vaak tegenkomen eerder
een positieve relatie met elkaar ontwikkelen. De achterliggende gedachte is dat ieder
mens deel uitmaakt van meerdere groepen, zoals ‘Klarendallers’, Marokkanen, tieners,
voetbalfans, mannen, enz. Ook al zijn twee personen niet lid van precies dezelfde
groepen, door in regelmatige ontmoetingen te ontdekken dat er een aantal groepen is
waartoe ze beiden behoren, neemt de kans toe dat ze positiever naar elkaar gaan kijken.
Naarmate een populatie (bijv. van een wijk) diverser is, komen bewoners eerder anderen
tegen waarmee ze een aantal eigenschappen gemeen hebben, maar waarvan zij ook
verschillen. Diversiteit vergroot volgens de structurele gelegenheidstheorie daarom de
kans dat positieve relaties tussen verschillende groepen zich ontwikkelen. Naarmate meer
mensen van verschillende groepen elkaar tegenkomen, zal de kans toenemen dat mensen
van verschillende groepen positiever over elkaar oordelen (Blau, 1977).
Echter, de mogelijkheden en de wens om in contact te komen met leden van
andere groepen worden beperkt door structurele factoren, zoals het lid zijn van dezelfde
vereniging, bij hetzelfde bedrijf werken en de grootte van de eigen groep (als ik als Turk
heel veel Turken ken, heb ik minder belangstelling om nog meer andere mensen te leren
kennen). De vraag of mensen dezelfde sociale situatie (= structuur) delen, bepaalt dus of
ze met elkaar in contact kunnen komen, waardoor later een relatie zou kunnen ontstaan.
Dit wordt ook wel ‘propinquity’ (nabijheid) genoemd (o.a. Blau, 1977; Moody, 2001).
Hierbij kan nabijheid heel letterlijk worden genomen zoals het wonen in dezelfde buurt.
Propinquity kan echter ook betrekking hebben op de manier waarop na- of buitenschoolse
activiteiten georganiseerd zijn. Als bijvoorbeeld een kookcursus op een ‘zwarte’ school
alleen aan de eigen allochtone leerlingen wordt aangeboden, zal dat nauwelijks de
integratie van deze leerlingen bevorderen. Als een dergelijke cursus echter in
samenwerking met een gemengde school wordt aangeboden, zouden de allochtone
leerlingen en de autochtone leerlingen elkaar kunnen ontmoeten. Door de ontmoeting kan
hun beeld over elkaar in positieve zin veranderen en mogelijkerwijs de weg voor
vriendschappen vrijbanen. De bereidheid tot integratie wordt waarschijnlijk onderschat
als professionals of wetenschappers slechts naar vriendschapsrelaties tussen allochtone en
autochtone kinderen kijken. Als structurele factoren de gelegenheid tot contact beperken
(bijvoorbeeld door onderwijs te volgen op een zwarte school), weerspiegelt het ontbreken
van vriendschappen tussen kinderen met verschillende etnische achtergronden namelijk
niet per se een voorkeur voor vrienden van dezelfde etnische afkomst (Feld, 1982). De
kinderen hebben immers nauwelijks mogelijkheden om autochtone kinderen te leren
kennen.
19
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Op basis van deze structurele gelegenheidstheorie verwachten we dat interventies de
integratie meer bevorderen naarmate er meer mogelijkheden worden geboden tot contact
tussen verschillende etnische en sociale groepen. Immers: hoe meer contact, hoe groter de
kans dat er positieve relaties ontstaan tussen kinderen van verschillende etnische groepen.
Deze relaties zullen een afname van stereotypen ten opzichte van ‘de andere’ groep ten
gevolge hebben en ook het ontstaan van vriendschappen bevorderen. Interventies waarbij
leden van verschillende groepen geen contact hebben, kunnen niet tot
vriendschapsrelaties leiden. Afhankelijk van de manier waarop ze zijn opgericht kunnen
ze echter wel de integratie in de vorm van een positieve beeldvorming doen toenemen.
Dat ook de verbetering van de beeldvorming - nog zonder direct contact tussen
bevolkingsgroepen - een belangrijk doel van interventies kan zijn, blijkt herhaaldelijk uit
onderzoek naar de Nederlandse situatie, en dan vooral uit onderzoek naar de
beeldvorming van autochtonen over allochtonen: “Al zeker twintig jaar staat bijvoorbeeld
ongeveer de helft van de autochtone bevolking gereserveerd of zelfs afwijzend tegenover
buren van een andere etnische herkomst” en “Uit allerlei onderzoek blijkt dat
autochtonen allochtonen in veel gevallen liever op afstand houden” (Gijsbert & Dagevos,
2005, p. 36). Maar ook de beeldvorming van allochtonen ten opzichte van autochtonen is
vaak negatief. Verbetering van de beeldvorming kan daarom ook een belangrijke bijdrage
leveren aan vergroting van de kans op toekomstig contact. Alleen als groepen het contact
niet uit de weg willen gaan is het mogelijk dat wederzijdse acceptatie tussen groepen in
daadwerkelijke interacties kan groeien, met een betere kans op vriendschappen en
positieve beelden tussen de groepen als gevolg.
20
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

2.3.2 Context: Interventies binnen en buiten de scholen
We maken onderscheid tussen interventies die wel en niet binnen de basisscholen in
Arnhem worden uitgevoerd. Hier zijn twee redenen voor. De eerste reden is dat binnen-
en buitenschoolse interventies onze doelgroep ‘kinderen uit groep 8 in de Arnhemse
aandachtswijken’ op een andere manier benaderen. Omdat de binnenschoolse activiteiten
in de klassen worden aangekondigd hebben alle kinderen de mogelijkheid eraan deel te
nemen (ook al zijn er niet altijd genoeg plaatsen voor alle kinderen). Aangezien de
kinderen op de hoogte zijn van het aanbod zegt het al dan niet meedoen aan de activiteit
veel over de voorkeuren van kinderen. De buitenschoolse activiteiten daarentegen zeggen
minder over de voorkeuren van kinderen, omdat het niet op de hoogte zijn van het aanbod
ook een reden kan zijn om niet deel te nemen. Ten tweede beperkt de
schoolsamenstelling de mogelijkheid om interventies met en zonder contact tussen
scholieren van verschillende groepen op te richten. De deelnemers aan de interventies
weerspiegelen de schoolpopulatie. Gemengde scholen kunnen activiteiten met contact
tussen verschillende etnische groepen aanbieden, terwijl dit voor witte scholen niet
mogelijk is.
2.3.3 De classificatie
In de aandachtswijken in Arnhem vinden veel binnen- en buitenschoolse
kinderactiviteiten plaats die in onze ogen tot integratie kunnen leiden. Dit zijn
bijvoorbeeld activiteiten die worden georganiseerd door (of in samenwerking met)
sportverenigingen, kunstzinnige instellingen, kinderwerk of religieuze instellingen. Bij de
inventarisatie van de activiteiten hebben wij echter op een aantal punten een selectie
gemaakt. Een eerste selectiecriterium is de leeftijdsgroep waarop de activiteit gericht is.
Aangezien wij ons in deze fase van het onderzoek richten op kinderen uit groep 8, hebben
wij activiteiten geselecteerd waar kinderen van 10 tot 12 jaar aan mee kunnen doen.
Een tweede selectiecriterium is de periode waarin de activiteit plaatsvindt. Hierbij
richten wij ons op activiteiten die onlangs plaats hebben gevonden of die op het moment
van onderzoek nog plaatsvinden. Op deze manier kunnen wij kijken wat de recente
activiteiten voor invloed hebben op de vriendschappen tussen kinderen van verschillende
groepen en op de stereotypen die leven bij de verschillende groepen. Wij kunnen onze
recente meting hiervan namelijk vergelijken met een meting die eerder dit schooljaar
onder dezelfde kinderen is gehouden.
Een derde selectiecriterium is dat de activiteit niet eenmalig is, maar over een
langere periode voortduurt. Dit wil echter niet zeggen dat er geen interventies in Arnhem
zijn die slechts één keer plaatsvinden en waarvan verwacht wordt dat ze de integratie
bevorderen. Een voorbeeld van een dergelijke interventie is het Lagerhuisdebat dat één
keer per jaar wordt georganiseerd door Het Mozaïek (een basisschool met overwegend
allochtone scholieren in Malburgen Oost) en de Pieter Breughelschool (met overwegend
autochtone leerlingen). Tijdens dit debat komen de leerlingen met elkaar in contact en
leren ze elkaar beter begrijpen. We hebben echter twee redenen om dit soort eenmalige
interventies buiten beschouwing te laten. De eerste reden is heel praktisch. Aangezien de
hoeveelheid langdurige interventies heel groot is (in totaal meer dan 180 in de vijf
wijken), is het al lastig om voor al deze activiteiten in kaart te brengen welke kinderen
aan welke interventie deelnemen. Het is onhaalbaar om daarnaast ook nog de kinderen
21
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

die alleen deelnemen aan eenmalige interventies in kaart te brengen. De tweede reden
komt voort uit de wetenschappelijke grondslag van ons project die we in de hierop
volgende tekst verder toelichten. Volgens deze theorieën zal namelijk slechts duurzaam
contact voldoende ruimte bieden om elkaar goed te leren kennen, vriendschappen te
sluiten en een positieve beeldvorming te creëren van andere groepen. Door dit duurzame
contact kunnen netwerken tussen allochtone en autochtone bewoners in de
achterstandswijken ontstaan. Een interventie die slechts één keer plaatsvindt om inzicht te
geven in de verschillen en gemeenschappelijkheden tussen kinderen uit verschillende
culturen zal weinig effect hebben op de beeldvorming. Als kinderen daarentegen
gedurende een langere periode herhaaldelijk informatie ontvangen over een andere
cultuur, zullen de mogelijke effecten op beeldvorming van langduriger aard zijn.
Echter, tijdens een door ons georganiseerde workshop uitten professionals uit
Arnhem het vermoeden dat deelname aan meerdere eenmalige interventies gezamenlijk
wel tot een verbetering van integratie zou kunnen leiden. In lijn hiermee zullen we
onderzoeken of dit vermoede cumulatieve effect van meerdere activiteiten ook bij de
langdurige interventies waarover wij gegevens hebben verzameld te bespeuren is.
Als men integratie beschouwt als positieve beeldvorming ten opzichte van andere
groepen en als het bestaan van positieve relaties tussen leden van verschillende groepen,
is het mogelijk interventies te onderscheiden op basis van de mate waarin ze invloed
hebben op deze doelen. Volgens de structurele gelegenheidstheorie bepaalt de mate van
contact tussen leden van verschillende groepen welk doel door een interventie kan
worden bereikt. Vooral om praktische redenen maken wij verder onderscheid tussen de
verschillende contexten waarbinnen de interventies worden uitgevoerd. De uitvoerende
instellingen, de deelnemersgroep en de informatie over de interventies onder de
potentiële deelnemers verschillen tussen activiteiten die binnen of buiten de basisscholen
in Arnhem worden georganiseerd.
2.3.4 Beschrijving van de verschillende categorieën
Uit onze theoretische en praktische redenering vloeien vier typen interventies voort.
Alleen interventies die de mogelijkheid tot contact tussen kinderen van verschillende
etnische groepen bieden, kunnen bijdragen tot integratie in de vorm van interetnische
vriendschappen. Interventies zonder contact kunnen wel integratie bevorderen als ze
gericht zijn op de beeldvorming ten opzichte van andere groepen. Beide soorten
interventies hebben dus hun eigen meerwaarde. Onder welke omstandigheden de ene
geschikter is dan de andere zal in de rest van dit hoofdstuk worden bediscussieerd.
Allereerst zullen echter voor ieder type interventie voorbeelden worden beschreven.
22
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

23
Context
Binnen de school
Buiten de school
Structurele gelegenheid voor contact
Contact tussen groepen Geen contact
Type 1
Type 2
Type 3
Type 4
Figuur 2.1: Classificatieschema voor binnen- en buitenschoolse interventies
Type 1: binnenschoolse activiteiten met contact tussen groepen
De meeste interventies die op scholen worden georganiseerd vinden plaats in verband
met de ‘verlengde schooldag’ (VSD). Als een vorm van schoolachterstandsbeleid worden
sociaal-culturele activiteiten op de achterstandscholen in Arnhem aangeboden. De
‘verlengde schooldag’ wordt beheerd en georganiseerd door de stichting PAS (Stichting
Primair onderwijs Arnhem in Samenwerking). Een voorbeeld van een activiteit is de
cursus klimmen die wordt gegeven op de basisschool de Vlindertuin in Geitenkamp.
Tijdens deze activiteit leren de kinderen klimmen. In zes lessen leert een docent de
kinderen de basisvaardigheden van deze sport. De kinderen leren in deze cursus
samenwerken, maar ze werken niet naar een gezamenlijk doel toe. Dit is anders bij het
tweede voorbeeld van een interventie op de basisscholen in Arnhem. Op de Burgemeester
de Monchyschool in Malburgen is een project opgericht waarbinnen de kinderen van
groep 8 samen een griezelfilm maken. Hier leren de kinderen omgaan met de camera, ook
leren ze samen een script te schrijven en dit daarna te spelen, zodat er uiteindelijk een
film ontstaat.
Type 2: buitenschoolse activiteiten met contact tussen groepen
Voorts vinden er buiten de scholen interventies plaats waaraan de kinderen in hun vrije
tijd kunnen deelnemen. Een voorbeeld van een interventie waarbij er sprake is van
contact tussen verschillende etnische groepen, is de activiteit ‘Kleine kok’ die plaatsvindt
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

in de Spil in Malburgen West. Op de ‘Kleine kok’ krijgen kinderen wekelijks kookles.
Tijdens deze kooklessen leren de kinderen gerechten koken uit een bepaald land. Na een
aantal kooklessen wordt de activiteit afgesloten met een restaurantavond waarop de
kinderen koken voor mensen die ze zelf hebben uitgenodigd zoals familie en buren. Een
ander voorbeeld van een activiteit waarbij er sprake is van contact tussen verschillende
bevolkingsgroepen vindt wekelijks plaats in Klarendal. Aan de activiteit
‘Huiswerkbegeleiding’ dat gedurende het schooljaar plaatsvindt in Wijkcentrum
Klarendal nemen kinderen van verschillende leeftijdsgroepen en etniciteiten deel. Tijdens
deze activiteit werken de kinderen onder leiding van een professional aan hun huiswerk.
Type 3: binnenschoolse activiteiten zonder contact tussen groepen
Om verschillende redenen zijn er ook interventies waarbinnen geen contact plaatsvindt
tussen kinderen van verschillende groepen. Niettemin kunnen deze interventies een
positieve invloed hebben op de beeldvorming. Hier valt een onderscheid te maken tussen
interventies die bewust aan de beeldvorming van kinderen werken en interventies die dit
niet bewust doen. Bij interventies die wel bewust aan beeldvorming werken, valt te
denken aan activiteiten die kinderen iets over de cultuur en de gewoonten van mensen uit
verschillende landen leren. Uitjes naar verschillende cultuurcentra of volksdanslessen zijn
hiervan voorbeelden.
Het valt op dat alle achterstandsscholen in Arnhem gemengde scholen zijn. Ook al
is de meerderheid van de leerlingen op de scholen vaak allochtoon, contact tussen
autochtone en allochtone kinderen is overal mogelijk. Activiteiten in verband met de
‘verlengde schooldag’, die op de scholen in de achterstandswijken worden aangeboden,
vallen dus allemaal onder type 1. Daarentegen hebben we op de scholen buiten de
achterstandswijken die ook tot onze steekproef behoren met een andere
schoolsamenstelling te maken. (Deze scholen hebben we meegenomen in ons onderzoek
omdat er veel kinderen uit de vijf wijken naartoe gaan.) De meerderheid van de
scholieren is autochtoon, zodat er minder mogelijkheden tot contact tussen verschillende
groepen bestaan. Van de acht scholen in onze steekproef worden er helaas slechts op één
school activiteiten aangeboden die van invloed op integratie kunnen zijn. Dit is de
Parcivalschool, die wel in Malburgen ligt, maar als Vrije School duidelijk van andere
scholen in de achterstandswijken verschilt. Ook wonen de meeste scholieren van deze
school buiten de wijk. Echter, op deze school doen geen kinderen van verschillende
etnische achtergronden mee aan de activiteiten en hier wordt verder ook geen aandacht
aan besteed. Als voorbeeld is het houtbewerken te noemen. De interventie is erop gericht
dat de kinderen leren houtbewerken en dat de kinderen na schooltijd worden opgevangen.
Deze interventie is opgestart om de ouders tegemoet te komen in de tijd dat de school nog
geen naschoolse opvang kon aanbieden.
Type 4: buitenschoolse activiteiten zonder contact tussen groepen
Vanwege de gemêleerde etnische samenstelling van de Arnhemse achterstandswijken
bestaat buiten schooltijd bijna altijd de mogelijkheid tot contact tussen verschillende
groepen. Deze mogelijkheid tot interetnisch contact bestaat over het algemeen dan ook bij
de buitenschoolse activiteiten. Als hier echter geen sprake van is, kan dit komen doordat
de activiteit specifiek gericht is op één etnische groep óf doordat de activiteit wel op
24
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

meerdere etniciteiten gericht is, maar onbedoeld slechts één etniciteit bereikt. Een
voorbeeld van een activiteit die gericht is op een specifieke etnische groep is de
Arabische les voor Marokkaanse kinderen. Deze les is gericht op het leren spreken, lezen
en schrijven van de Arabische taal. Een voorbeeld van een activiteit die niet gericht is op
één etnische groep, maar desalniettemin slechts één groep bereikt is de linedance groep
‘De Roefjes’ die oefent in een zaal van de Malburcht. ‘De Roefjes’ bestaat uit een groep
kinderen die wekelijks bij elkaar komt om te dansen. Ook treedt de groep af en toe op.
Hoewel alle bevolkingsgroepen welkom zijn op de activiteit, bestaat de groep deelnemers
alleen uit autochtone kinderen.
Dat er bij sommige activiteiten geen contact is tussen verschillende etnische
groeperingen, wil niet zeggen dat deze activiteiten de integratie niet kunnen bevorderen.
Zo is het denkbaar dat een activiteit bezocht wordt door een specifieke etnische groep die
zich bedreigt voelt of onzeker is over haar sociale status in de maatschappij. Deelname
aan deze activiteit kan de leden van de betreffende groep positieve waardering geven
en/of een positief gevoel over de eigen identiteit, waardoor de gevoelens van bedreiging
af kunnen nemen. Op deze manier kan zelfs een activiteit zonder contact tussen
verschillende etniciteiten succesvol zijn op het gebied van integratie. In het geval van de
hiervoor genoemde linedance groep ‘De Roefjes’ verwachten wij echter niet dat de
onzekerheid over de eigen groepsstatus wordt gereduceerd, aangezien deze activiteit
slechts wordt bezocht door autochtonen: de groep die in de Nederlandse maatschappij de
meerderheidsetniciteit vormt. Daarentegen kan de eerder genoemde Arabische les voor
Marokkaanse kinderen wél een positief effect hebben op de deelnemende groep, omdat
Marokkanen een minderheidsetniciteit vormen in de Nederlandse maatschappij.
Een andere mogelijkheid van buitenschoolse activiteiten waarbij geen contact is
tussen verschillende etnische groepen, maar waarbij wel sprake kan zijn van de
bevordering van integratie, betreft activiteiten die specifiek gericht zijn op het leren over
culturele gewoonten en achtergronden (Marokkaanse kookles voor autochtone kinderen
of Nederlandse les voor Turkse kinderen). Door hierover te leren, kunnen kinderen het
gedrag van andere etnische groepen beter begrijpen en accepteren, hetgeen leidt tot een
minder stereotypering en discriminatie. Dergelijke op leren gerichte activiteiten zijn wij
echter niet tegengekomen in onze inventarisatie van de interventies.
2.4 Succes- en faalfactoren
Binnen de vier typen van onze classificatie kan de interventie (1) integratie bevorderen,
of (2) integratie niet bevorderen. Dit hangt af van de omstandigheden waarbinnen de
interventie plaatsvindt, de manier waarop de interventie is opgezet en of de manier bij de
omstandigheden past. Aan de hand van twee theorieën, de contacttheorie en de etnische
bedreigingtheorie, zullen we in de volgende paragrafen uitwerken wanneer welke
interventie vanuit een wetenschappelijk oogpunt functioneel is.
25
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Contacttheorie
In de literatuur zijn veel voorbeelden te vinden die de structurele gelegenheidstheorie
bevestigen (bijv. Feld, 1981). Echter, in veel gevallen is alleen contact niet voldoende om
tot vriendschappen te leiden of de beeldvorming te veranderen. Naast de mogelijkheden
tot contact is voor het tot stand komen van positieve relaties tussen groepen ook de
sociale significantie van dit contact van belang (Moody, 2001). Om de significantie te
bepalen gebruiken wij de contacttheorie van Gordon Allport (1954). Deze theorie is
gericht op het tegengaan van vooroordelen en discriminatie, waarbij het idee is dat
contact tussen leden van verschillende groepen leidt tot een positievere houding
tegenover elkaar. Door het contact tussen individuen uit verschillende groepen ontstaat
een positieve relatie en in sommige gevallen zelfs een vriendschap. Vervolgens wordt het
positieve beeld van de persoon waarmee men contact heeft, gegeneraliseerd naar de
gehele groep waartoe de persoon hoort.
Net als bij de structurele gelegenheidstheorie is het uitgangspunt van de
contacttheorie dat contact tussen verschillende groepen tot betere relaties kan leiden. Het
verschil met de structurele gelegenheidstheorie is echter dat dit alleen kan gebeuren als de
context waarbinnen het contact plaatsvindt, voldoet aan een aantal centrale voorwaarden
(Pettigrew, 1998). Ten eerste dienen de groepen een gelijke status te hebben. Het is
belangrijk dat leden van de verschillende betrokken groepen zich gelijkwaardig voelen.
Het is daarom aan te raden vertegenwoordigers van alle betrokken groepen bij de
organisatie van het contact te betrekken en de groepen in aantal enigszins gelijk te
houden om te voorkomen dat het gevoel ontstaat dat de activiteit ‘van’ de andere groep
is. Wanneer bijvoorbeeld een dominante groep van acht Turkse jongens contact heeft met
twee Nederlandse jongens, zal dit niet leiden tot een afname van vooroordelen. Ten
tweede moeten de groepen gemeenschappelijke doelen nastreven. Het streven naar een
succesvol optreden aan het eind van een dansproject zou de kinderen bijvoorbeeld
kunnen motiveren om positief met elkaar om te gaan. Tevens dient er samenwerking
tussen de groepen plaats te vinden waarbij de groepen afhankelijk van elkaar zijn in het
bereiken van het doel. De vierde voorwaarde is dat er een autoriteit is die het
samenwerken stimuleert. Belangrijk is, dat de autoriteit de samenwerking bevordert en
benadrukt dat er geen redenen voor negatieve percepties zijn. Tijdens de workshop van
mei 2008 bevestigden de professionals dit punt vanuit hun ervaring. Echter, volgens hen
kan het optreden van de autoriteit ook negatieve gevolgen hebben. Als van de deelnemers
te overdreven een positieve beeldvorming wordt geëist zou de inspanning van de
autoriteit juist averechts kunnen werken. Als de toezichthouder duidelijk maakt dat de
verandering van de beeldvorming het doel is omdat hij/zij niet tevreden is met de
houdingen van de kinderen zal koppigheid het gevolg zijn. De professionals benadrukten
dat bij dit punt heel veel van de kwaliteit van de autoriteitspersoon afhangt. Ter afsluiting
is van belang, dat de groepen niet slechts incidenteel, maar gedurende een langere
periode contact hebben onder de genoemde voorwaarden. Hierdoor ontstaat er voldoende
ruimte om elkaar ook op het persoonlijke vlak te leren kennen en eventueel
vriendschappen te sluiten. Als gevolg hiervan kan de negatieve beeldvorming
plaatsmaken voor een positieve beeldvorming ten opzichte van andere groepen.
Vanuit dit oogpunt kunnen scholen, maar ook andere organisaties zoals
buurtcentra, brede scholen of sportclubs in Arnhem aan integratie bijdragen door
26
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

ijvoorbeeld gezamenlijke projecten te organiseren waarbinnen afhankelijkheden en
belangen worden gecreëerd die de groepsgrenzen overschrijden. De activiteiten die
succesvol zullen zijn, brengen kinderen van verschillende etnische groepen voor een
langere periode bij elkaar, hebben daarbij een gemeenschappelijk doel, eisen van de
kinderen dat ze samenwerken om dit doel te bereiken en ondersteunen dit samenwerken
door toezichthouders. Volgens de theorie is het niet heel belangrijk wat precies het doel is
of door wat voor soort organisatie de activiteit wordt georganiseerd. Een schoolmusical
georganiseerd in verband met de ‘verlengde schooldag’ in de aandachtswijken kan in
principe even goed tot integratie leiden als een multi-etnische voetbalploeg.
Etnische bedreigingtheorie
De structurele gelegenheidstheorie stelt dat integratie slechts kan plaatsvinden als er
daadwerkelijk contact tussen groepen bestaat. Dit is zeker zo als men integratie alleen als
het ontstaan/bestaan van positieve relaties (zoals vriendschappen) beschouwt van mensen
met verschillende etnische achtergronden. Echter, zoals beschreven in de inleiding
bestaat integratie uit twee dimensies. De tweede dimensie heeft betrekking op de
beeldvorming van zowel de allochtone als de autochtone bevolking. Beeldvorming kan
ook veranderen als er geen contact is tussen verschillende groepen, maar als interventies
erop gericht zijn de beeldvorming te verbeteren. In sommigen gevallen is het zelfs beter
als er niet van het begin af aan al contact bestaat. Volgens de etnische bedreigingtheorie
is te verwachten dat de beeldvorming negatiever wordt als er contact tot stand komt en in
de meerderheidsgroep het gevoel ontstaat dat hun status wordt bedreigd door de
minderheden (Blalock, 1967). Om dit te voorkomen zullen de leden van de meerderheid
zich nog sterker afbakenen van de andere groep(en). Het ‘wij-zij’gevoel zal worden
versterkt door bijvoorbeeld nog negatiever over de andere groep te praten. In wijken waar
het aandeel allochtonen rond de 40 % ligt kan een dergelijk proces een rol spelen. Turkse
of Marokkaanse scholieren vormen bijvoorbeeld in sommige klassen op de basisscholen
de grootste groep, waardoor de Nederlandse kinderen hun maatschappelijke
meerderheidspositie verliezen. Bovendien zitten veel autochtone kinderen op een redelijk
witte school buiten de achterstandswijken, waardoor ze dagelijks te maken hebben met
het horen bij de meerderheidsgroep op school en bij de minderheidsgroep in de wijk. Het
is daarom van belang dat er ook interventies plaatsvinden die gericht zijn op het
verbeteren van de beeldvorming onder jongeren in situaties waar al sterke spreiding
tussen de groepen bestaat. Een mogelijkheid om hier ook zonder contact invloed op uit te
oefenen is om de deelnemers kennis te laten maken met de andere culturen. Interventies
die gericht zijn op het leren van culturele verschillen laten jongeren begrijpen waarom de
andere groep zich op een bepaalde manier gedraagt en zelfs dat de verschillen vaak niet
zo groot zijn als gedacht.
Als er dus al negatieve beelden over de andere groepen bestaan of een
meerderheidsgroep in zijn status is bedreigd, pleit de etnische bedreigingtheorie tegen
contact tussen groepen. Vanuit dit oogpunt kunnen interventies die op basis van de
contacttheorie zijn ontwikkeld pas worden toegepast als het conflictpotentieel is
afgenomen. Dit kan worden bereikt door interventies die zonder contact tussen de
groepen aan de beeldvorming van de groepsleden werken. Een voorbeeld van hoe dit
soort interventies eruit kunnen zien wordt gegeven in het hoofdstuk 3.
27
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Stand van zaken
Weinig onderzoek heeft zich tot dusver gericht op het effect van buitenschoolse
interventies op de beeldvorming van kinderen over andere groepen en hun
vriendschappen met leden van andere groepen. Het meeste onderzoek op dit gebied was
vooral gericht op het effect van etnisch gemengde scholen op houdingen die etnische
groepen tegenover elkaar hebben (bijv. Aboud et al., 2003) of op hun vriendschappen
(bijv. Hallinan & Smith, 1989, Quillian & Campbell, 2003). Ook het effect van
onderwijsmethoden die wel of niet aan de voorwaarden van de contacttheorie voldoen is
onderzocht (bijv. Hansell & Slavin, 1981, Hallinan & Sorensen, 1985, Van Oudenhoven
et al., 1996, Slavin & Cooper, 1999). In deze onderzoeken is de positieve invloed van
contact en van het voldoen aan de voorwaarden bevestigd. Het aantal vriendschappen van
kinderen met verschillende etnische achtergronden neemt bijvoorbeeld toe als
leerkrachten en de schooldirectie laten zien dat ze tussengroepcontacten bepleiten
(Schofield, 1995).
Onderzoek uit de VS heeft laten zien dat de structurele gelegenheidstheorie
inderdaad in staat is om vriendschapskeuzen deels te verklaren. Jongeren die dichtbij
elkaar wonen en elkaar dus vaak op straat tegenkomen (= propinquity), hebben volgens
dit onderzoek een grotere kans met elkaar bevriend te zijn dan andere jongeren (Mouw &
Entwisle, 2006). Maar ook koppels die niet zo dichtbij elkaar wonen, hebben een grotere
kans bevriend te zijn, als in de buurt van één van de kinderen een ander kind woont met
wie ze allebei bevriend zijn. In een steekproef uit Duitsland wordt eveneens de
samenhang tussen contact en positieve beelden bevestigd. Zo bleek het aantal allochtonen
in een regio samen te hangen met de mate van stereotypering van allochtonen (Wagner et
al., 2006): hoe meer allochtonen er in een regio woonden, en dus hoe meer
contactmogelijkheden de bewoners met andere etniciteiten hadden, hoe positiever de
beelden van de autochtone bevolking ten opzichte van de allochtone bevolking waren.
Naast het verbeteren van het beeld dat autochtonen en allochtonen van elkaar hebben, is
uit onderzoek in Nederland een ander positief effect van contact tussen deze groepen naar
voren gekomen. Zo blijken de Nederlandse taalvaardigheden van allochtonen in een wijk
met een hoger aantal allochtone bewoners slechter te zijn dan die van allochtonen die in
een wijk met meer autochtone bewoners wonen (Gijsberts & Dagevos, 2005). Dus
28
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

allochtonen die in een wijk wonen waar meer autochtonen wonen, spreken beter
Nederlands.
Echter, zoals eerder genoemd in dit hoofdstuk, blijkt contact alleen soms niet
voldoende te zijn om de houdingen ten opzichte van andere groepen te beïnvloeden. Al in
1961 liet onderzoek in Amerika zien dat het gezamenlijk doorbrengen van tijd van twee
groepen jongens in een zomerkamp niet tot wederzijdse acceptatie leidde (Sherif et al.,
1961). Pas nadat de jongens gemeenschappelijk een aantal opdrachten moesten uitvoeren,
veranderden de meningen over de andere groep. Met betrekking tot buitenschoolse
activiteiten laat ander en recenter onderzoek uit de VS zien dat jongeren die lid zijn van
een sportvereniging of club (waar aan de voorwaarden van de contacttheorie wordt
voldaan) meer vrienden van een andere etniciteit hebben dan jongeren die geen lid zijn
(Moody, 2001). Ons is geen onderzoek uit Nederland bekend waarin het effect van
deelname aan buitenschoolse activiteiten op de beelden of vriendschappen van kinderen
wordt onderzocht.
2.4.1 Interventies met contact tussen verschillende groepen
Uit onze theoretische redenering in de vorige paragrafen blijkt dat interventies waarbij er
contact tussen verschillende etnische groepen is een positief effect kunnen hebben,
zolang de omgang tussen de groepen vooraf niet al te negatief is. Bovendien moet de
meerderheidsgroep niet het gevoel hebben in hun meerderheidspositie te worden
bedreigd. Voor het opzetten van dit soort interventies formuleert de contacttheorie, zoals
eerder genoemd, een aantal voorwaarden die als succesfactoren kunnen worden
beschouwd. Is er bijvoorbeeld een autoriteit aanwezig in de vorm van een toezichthouder
die positieve contacten bevordert? Werken de kinderen samen aan een
gemeenschappelijk doel en zo ja, zijn ze daarin afhankelijk van elkaar? Hebben de
groepen die deelnemen aan de activiteit dezelfde status of is er een dominante groep
aanwezig? Naarmate meer aan deze voorwaarden wordt voldaan verwachten wij, in lijn
met de contacttheorie, meer positieve effecten van activiteiten, zoals minder
stereotypering en meer vriendschappen tussen groepen. Hieronder zullen we voor de
interventies waarbij er sprake is van contact tussen verschillende etnische groepen
bekijken in hoeverre deze interventies aan de voorwaarden van onze theorie voldoen.
Type 1
Zoals al eerder gesteld kunnen bijna alle interventies die door de ‘verlengde schooldag’
worden georganiseerd onder type 1 worden gecategoriseerd. Van deze activiteiten
voldoen alle activiteiten al aan één voorwaarde van de contacttheorie, namelijk de
voorwaarde van herhaaldelijk contact. Doordat VSD-activiteiten bestaan uit cursussen
van tussen de zes en tien weken, waarvan kinderen maximaal één mogen missen, is deze
voorwaarde gegarandeerd. De meeste van de scholen hebben deze eis ingesteld, omdat er
vaak te veel kinderen zich inschrijven voor de cursus. Ook aan de voorwaarde dat er een
autoriteit aanwezig moet zijn die positieve contacten kan bevorderen, wordt bij alle
activiteiten voldaan. De kinderen zijn te jong om niet te worden begeleid, bovendien
leren ze tijdens deze activiteiten nieuwe dingen en is het noodzakelijk dat er een
cursusleider aanwezig is. Ook is er op alle scholen nog een leerkracht op school aanwezig
die eventueel kan ingrijpen. Verder wordt er bij bijna alle activiteiten voldaan aan de
29
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

voorwaarde van gelijke status. Omdat er vaak te veel inschrijvingen zijn, kijken de
leerkrachten welke kinderen nog niet eerder hebben meegedaan aan een VSD-activiteit,
maar ook zorgen zij soms dat bepaalde kinderen niet bij elkaar in een activiteit komen.
Hierdoor ontstaan er eigenlijk nergens dominante groepjes kinderen. Als er toch kinderen
zijn die domineren, dan gaat het niet om een groep dominante kinderen van een bepaalde
etniciteit, maar juist om individuen die normaal ook voortrekkers zijn in de klas. Verder
wordt er binnen veel van de activiteiten aan een gezamenlijk doel gewerkt. Wanneer dit
het geval is, geven de begeleidende docenten aan dat er moet worden samengewerkt om
dit doel te bereiken. Bij bijna alle activiteiten die onder de VSD vallen zijn er aan het
einde van de tien weken presentaties of optredens, zodat de kinderen aan ouders en
klasgenoten kunnen laten zien wat ze hebben gedaan en geleerd. Om tot deze uitvoering
te komen moeten de kinderen meestal intens samenwerken. Bij het bovengenoemde
voorbeeld van de Burgemeester de Monchyschool wordt bijvoorbeeld aan het eind van
het project de griezelfilm gepresenteerd.
Er zijn ook activiteiten waarbij niet aan alle voorwaarden van de contacttheorie
wordt voldaan. Bij de cursus klimmen op de basisschool de Vlindertuin bijvoorbeeld,
zeggen de docenten dat de kinderen nooit aan een gezamenlijk doel werken. Dit soort
interventies zijn individuele activiteiten die vooral zijn gericht op het leren van nieuwe
praktische en sociale vaardigheden. Als de interventie slechts aan een beperkt aantal
voorwaarden voldoet, zoals herhaaldelijk contact of toezicht door een autoriteit,
verwachten we volgens de contacttheorie geen effect op de beeldvorming door de
interventie.
Type 2
De randvoorwaarden van de contacttheorie zijn algemeen geldig, dus zijn ze overal van
toepassing en vormen ze de factoren die nodig zijn voor het succes van een
buitenschoolse interventie. Bij de eerder genoemde activiteit ‘Kleine kok’ in de Spil is er
sprake van nabijheid tussen verschillende culturele groeperingen en dus gelegenheid tot
het sluiten van vriendschappen en het ontstaan van positievere beeldvorming. De
activiteit voldoet grotendeels aan de voorwaarden van de contacttheorie. De activiteit
‘Kleine kok’ loopt meerdere maanden en er is sprake van aanwezigheid van een
autoriteit. Er zijn namelijk altijd volwassenen aanwezig die toezicht houden op de
kinderen en positieve contacten bevorderen: vrijwilligers, stagiaires of kinderwerkers.
Ook wordt voldaan aan de voorwaarde van gezamenlijke doelen. De activiteit werkt
namelijk toe naar de restaurantavond waarop de kinderen gezamenlijk een lekkere
maaltijd bereiden voor de mensen die zij in hun restaurant uitnodigen. In het bereiken van
dit doel zijn de kinderen afhankelijk van elkaar omdat de maaltijd kan mislukken, als
iemand van de groep zich bijvoorbeeld niet aan het recept houdt. Ook in het bedienen van
de gasten zijn de kinderen afhankelijk van elkaar in het achterlaten van een positieve
indruk. Van samenwerking voor het bereiken van het doel is dus duidelijk sprake. Aan de
overgebleven voorwaarde, gelijke status onder de deelnemende kinderen, wordt echter
niet altijd volledig voldaan. Het komt namelijk wel eens voor dat er een groepje kinderen
aanwezig is dat dominant is. Dit uit zich bijvoorbeeld in het ‘de baas’ proberen te spelen
over andere kinderen.
30
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Bij de activiteit ‘Huiswerkbegeleiding’ is daarentegen ook sprake van contact tussen
verschillende groepen, maar wordt nauwelijks voldaan aan de voorwaarden van de
contacttheorie. Zo hebben de kinderen allemaal een individueel doel (huiswerk maken) in
plaats van een gezamenlijk doel, ze hoeven niet samen te werken om dit doel te bereiken
(behalve dan dat ze stil moeten zijn), en er zijn ook kinderen die andere kinderen soms
domineren. Bij de activiteit ‘Huiswerkbegeleiding’ wordt echter wel voldaan aan de
voorwaarde met betrekking tot de aanwezigheid van een autoriteit. Er is namelijk altijd
een toezichthouder aanwezig bij deze activiteit die kinderen aanspreekt op positief en
negatief gedrag. Vanuit onze theoretische redenering verwachten wij geen effect van deze
interventie op integratie, ook al zullen andere doelen, zoals het tijdig afhebben van het
huiswerk, wel worden bereikt door de interventie.
Voor onze analyse is het dus mogelijk de interventies waarbij er wel contact
tussen verschillende etnische groepen is, op te delen naar activiteiten die wel en
activiteiten die niet aan alle voorwaarden van de contacttheorie voldoen. Echter, recent
onderzoek wijst er op dat niet alle voorwaarden van de contacttheorie even belangrijk zijn
voor integratie (Pettigrew & Tropp, 2006). In een grootschalig onderzoek over alle
onderzoeken die tussen 1940 en 2000 werden gepubliceerd lijkt contact over het
algemeen de beeldvorming tussen groepen te verbeteren. Voorts lijkt het ondersteunen
van dit contact door een aanwezige autoriteit dit effect te bevorderen. Verder kon het
negatieve effect van statusverschillen tussen de leden van de groepen die in contact
komen worden bevestigd. Voor de andere randvoorwaarden zijn de resultaten minder
duidelijk. Wij willen met ons onderzoek bevestigen dat bepaalde voorwaarden inderdaad
noodzakelijk zijn voor het slagen van een interventie, terwijl andere voorwaarden geen
noodzakelijke succesfactoren zijn. Aan de hand van resultaten van dit onderzoek zouden
professionals in Arnhem zich sterker op de belangrijke factoren kunnen concentreren.
2.4.2 Interventies zonder contact tussen verschillende groepen
Hoewel weinig activiteiten in de vijf aandachtswijken gericht zijn op een specifieke
etnische groep, is het wel af en toe zo dat slechts één etnische groep de activiteit bezoekt.
Hierbinnen kunnen we onderscheid maken tussen interventies die wel of juist niet op de
beeldvorming van jongeren zijn gericht. Als er al negatieve beeldvorming bestaat,
voorspelt de etnische bedreigingtheorie dat deze nog slechter wordt als er contact tussen
de groepen plaatsvindt. Dit zou het geval kunnen zijn in de achterstandswijken van
Arnhem, waar sommige kinderen negatieve beelden over elkaar hebben. Echter, volgens
deze theorie kunnen interventies die juist gericht zijn op het verbeteren van het beeld dat
mensen hebben van andere etnische groepen wel tot een positievere beeldvorming leiden
zonder dat er contact bestaat. Daarom is het van belang om te onderscheid te maken
tussen activiteiten die wel of juist niet op beeldvorming zijn gericht.
Type 3
We noemden een voorbeeld van een interventies op een school waarbij er geen of
nauwelijks contact is tussen verschillende groepen. Bij de cursus houtbewerken op de
Parcivalschool doen geen kinderen van andere etnische achtergronden mee en wordt niet
aan de beeldvorming van de kinderen gewerkt. De interventie is vooral gericht op het
aanleren van praktische vaardigheden. De Parcivalschool is een vrije school en hier wordt
31
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

veel aandacht besteedt aan de creativiteit van de kinderen. Om deze ook na schooltijd te
stimuleren is gekozen voor cursussen als tekenen en houtbewerken. Op de Parcivalschool
bestaat geen negatieve beeldvorming ten opzichte van andere groepen. De
bedreigingtheorie voorspelt dus geen negatieve effecten, maar wij verwachten ook geen
verbetering van de beeldvorming door deelname aan de activiteit.
Verder kwamen wij geen activiteiten op scholen tegen waarbij geen contact
mogelijk was. De basisscholen in achterstandswijken zijn gemengde scholen waardoor er
altijd kinderen van verschillende etnische afkomst aan de activiteiten meedoen.
Bovendien worden op de veel wittere scholen buiten de wijken geen binnenschoolse
activiteiten aangeboden die effect op de scholieren uit de achterstandswijken zouden
kunnen hebben.
Type 4
Voorts is het mogelijk de buitenschoolse activiteiten te onderscheiden op basis van de
mate waarin de activiteiten zich op beeldvorming tussen etnische groepen richten. De
eerdergenoemde Arabische les is een voorbeeld voor een activiteit waaraan slechts een
groep kinderen (Marokkaanse kinderen) buiten de school deel kan nemen. Maar deze
lessen zijn hoofdzakelijk gericht op het leren van het Arabisch en hebben over het
algemeen geen expliciete sociale nevendoelen. Het is dan ook niet waarschijnlijk dat deze
lessen een verandering in beeldvorming ten opzichte van andere etniciteiten creëren. Om
de beeldvorming te verbeteren moet een interventie expliciet gericht zijn op het begrijpen
van de waarden en normen van andere etnische groepen. Dit kan bijvoorbeeld middels
informatiebijeenkomsten of andere vormen van voorlichting/training. Een voorbeeld van
hoe dit eruit kan zien wordt in het hoofdstuk ‘beeldvorming en conflicten’ gegeven. In
Arnhem vindt er op dit moment geen langdurige interventie plaats die zich specifiek op
één groep richt en het doel heeft de beeldvorming te verbeteren. Slechts eenmalige
interventies zoals het Lagerhuisdebat zijn georganiseerd, maar vanuit onze theoretische
redenering verwachten wij hiervan geen duidelijke effecten op de houdingen van de
kinderen.
Tot slot
Volgens onze analyse ligt er een grote kans voor het bevorderen van integratie in
coöperaties van binnenschoolse activiteiten tussen scholen binnen en buiten de
achterstandswijken. Echter, het blijkt dat er nauwelijks tot geen interventies zijn op de
scholen buiten de achterstandswijken. Omdat er wel veel autochtone kinderen die in de
betreffende wijken wonen naartoe gaan, zou dit hun beeldvorming en hun bereidheid tot
het sluiten van daadwerkelijke relaties kunnen bevorderen. Uit eerdere analyses bleek dat
scholieren op de scholen buiten de wijken een positievere houding ten opzichte van
andere groepen en mensen in het algemeen hebben dan scholieren op scholen binnen de
aandachtswijken. Het mengen van deze kinderen met de kinderen van de
achterstandsscholen zou dus veel kans van slagen hebben - als er tenminste wel aan de
voorwaarden van de contacttheorie wordt voldaan. Het beschreven Lagerhuisdebat tussen
de Mozaïekschool in Malburgen en de Pieter Breughelschool is een goed begin voor dit
soort interventies. Echter, doordat deze interventie slechts één keer per jaar plaatsvindt,
zal er volgens de contacttheorie en de structurele gelegenheidstheorie weinig aan de
32
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

eeldvorming veranderen. Een interventie die zorgt dat de scholieren over een langere
periode regelmatig aan een gezamenlijk doel samenwerken, leidt daarentegen tot de
verwachting dat de effecten van het contact positief zullen zijn.
Een ander voordeel van interventies die zowel scholen binnen als buiten de
achterstandwijken betrekken, is dat er kinderen van verschillende sociale klassen met
elkaar in aanraking komen. Bij een georganiseerde workshop met professionals kwam
naar voren dat problemen tussen sociale klassen van groter belang zouden kunnen zijn
voor het samenleven in Arnhem dan problemen tussen etnische groepen. Wel bevestigen
de professionals dat er bijvoorbeeld in Het Broek problemen tussen autochtone en
allochtone bewoners spelen. Echter, ze gaven ook aan dat bijvoorbeeld in Geitenkamp dit
soort problemen nauwelijks aan de orde zijn. Hier kampen beide groepen met dezelfde
sociale problemen die met inkomen en opleiding te maken hebben. Of de kinderen nu uit
een allochtone of autochtone familie komen, ze hebben allemaal dezelfde ervaringen.
Doordat de sociale samenstelling van de achterstandswijken toch redelijk homogeen is,
hebben de kinderen op de basisscholen binnen de wijken dus weinig met kinderen van
andere sociale klassen te maken. Een interventie als het Lagerhuisdebat is een goed begin
om contacten te leggen, maar om echte bruggen te slaan zijn er duurzame interventies
nodig.
33
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

H 3 Beeldvorming en conflicten
Elze Ufkes, Sabine Otten, Karen van der Zee en Ellen Giebels
3.1 Achtergrond
Bewoners kunnen op verschillende manieren op overlast van medebuurt- of
wijkbewoners reageren. Ze kunnen de overlast proberen te negeren en, hoewel ze zich
ergeren, geen actie tegenover de veroorzaker ondernemen. Of ze kunnen op een
agressieve manier reageren: bijvoorbeeld door te schelden of te dreigen of de politie op
hen af te sturen. Een derde manier om te reageren is door op een of andere wijze met de
buurman in gesprek te raken: bijvoorbeeld door zelf contact te zoeken met de buurman of
iemand van buurtbemiddeling in te schakelen. Het beeld dat bewoners in conflictsituaties
van een overlastveroorzaker hebben, is van grote invloed op de manier waarop bewoners
reageren op overlast van medebewoners.
In Arnhem lopen veel projecten en interventies die op een of andere manier
betrekking hebben op beeldvorming of bewonersconflicten. We hebben getracht de
verschillende projecten in Arnhem op een overzichtelijke manier in te delen in een zestal
typen interventies. Vervolgens beschrijven we per type een aantal voorwaarden waaraan
de interventie moet voldoen om haar kans van slagen te optimaliseren. Deze succes- en
faalfactoren zijn gebaseerd op zowel resultaten van (sociaal-) wetenschappelijk
onderzoek, als ervaringen uit de praktijk. De praktijkervaringen kwamen naar voren
34
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

tijdens gesprekken met professionals in Arnhem en een workshop met verschillende
professionals van onder andere de gemeente Arnhem, Rijnstad en de politie Arnhem.
3.2 De probleemsituatie
De vijf wijken, waar het huidige onderzoek van het instituut ISW in Arnhem zich op
richt, worden gekenmerkt door een relatief slechte score op leefbaarheidsindicatoren
zoals ervaren sociale overlast (Veiligheidsmonitor, 2005). Bewoners van de vijf wijken
geven relatief vaak aan overlast te hebben van medebuurtbewoners. De wijken
Malburgen en Geitenkamp vallen daarbij op met bijzonder hoge scores. Overlast kan
zaken betreffen als geluidsoverlast, pesterijen of rommelige tuinen. Als we naar cijfers
van overlastmeldingen bij het project buurtbemiddeling in Arnhem kijken, lijkt
geluidsoverlast de meest voorkomende kwestie te zijn (1 Jaar buurtbemiddeling Arnhem,
2007). Het effectief aanpakken of voorkomen van conflicten naar aanleiding van overlast
is daarom een belangrijk onderdeel van het verbeteren van de leefbaarheid van deze
wijken.
Met conflictsituaties bedoelen we in dit geval: situaties waarin ten minste één
bewoner zich geërgerd of gehinderd voelt door een andere bewoner. Hoe bewoners in
deze situaties reageren is mede afhankelijk van het beeld dat ze hebben over de sociale
groep waartoe een veroorzaker behoort. In ons onderzoek werden de sociale groepen
oorspronkelijke bewoners vs. nieuwkomers, allochtonen vs. autochtonen en ouderen vs.
jongeren (starters of studenten) het meest genoemd. De reactie van een bewoner uit
Geitenkamp op geluidsoverlast kan bijvoorbeeld afhangen van de mate waarin de
veroorzaker gezien wordt als iemand die net in de buurt is komen wonen of als een
oorspronkelijke Geitenkamper (zie ook figuur 3.1). In ons onderzoek richten we ons dus
niet op de vraag hoe beelden over andere groepen de oorzaak van conflicten zijn, maar
proberen we uit te vinden hoe ze van invloed zijn op reacties van bewoners in
conflictsituaties.
35
Conflict-
aanleiding
‘Nieuwkomers
vs.
oorspronkelijke
bewoners’
Figuur 3.1: Invloed van beeldvorming op conflictgedrag
‘Niets durven te
zeggen’
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Bewoners ergeren zich meer, wanneer ergernis veroorzaakt wordt door iemand uit een
groep waarover negatieve beelden bestaan en reageren daardoor eerder op een
destructieve manier. Dit blijkt uit onder andere uit het huidige onderzoek in Arnhem en
werd tevens bevestigd in experimenteel onderzoek (o.a. Ufkes, Otten, van der Zee &
Giebels, 2008; Ufkes, Otten & Kremer, 2008). Wanneer een nieuwkomer bijvoorbeeld
overlast veroorzaakt, heeft het algemene beeld over nieuwkomers invloed op de reactie
van bewoners. Wanneer dit beeld negatief is, zullen anderen zich sneller ergeren en
eerder destructief reageren. En wanneer dit beeld positief is zullen bewoners zich juist
minder snel ergeren en eerder proberen te praten met een overlastveroorzaker. Het feit dat
bewoners zich sneller ergeren en eerder geneigd zijn destructief te reageren is slecht voor
de leefbaarheid van de buurt.
Een manier om te stimuleren dat bewoners zich minder snel aan elkaar ergeren en
daardoor eerder conflicten zelf proberen op te lossen, is dus door in de beeldvorming van
groepen in de wijk te investeren. Projecten die als resultaat hebben dat verschillende
groepen bewoners in de buurt positievere beelden ten opzichte van elkaar krijgen, leveren
op deze manier een positieve bijdrage aan de sociale weerbaarheid. Daarnaast kunnen
interventies zich richten op concrete conflictsituaties; bijvoorbeeld door bewoners in een
conflictsituatie te ondersteunen in het zelf vinden van een oplossing.
3.3 Het classificatiesysteem
Op het gebied van interventies die gericht zijn op de beeldvorming van groepen bewoners
en het aanpakken van conflicten, gebeurt er in Arnhem al veel. Er zijn allerlei projecten,
bijvoorbeeld: ‘Praten is Goud’ in Malburgen, ‘Klarendal kom op’ of ‘Buurtbemiddeling’.
Daarbij zal iedereen begrijpen dat een typische buurtbarbecue in een hevig geëscaleerd
conflict niet werkt en ook dat het in contact brengen van bewoners die vreedzaam - maar
naast elkaar - samenleven geen politie-inzet behoeft. De vraag is onder welke
36
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

omstandigheden en op welke manier interventies moeten worden opgezet willen zij het
meeste effect sorteren.
Interventies die gericht zijn of op de beeldvorming tussen groepen of op het
gedrag van bewoners in conflictsituaties, kunnen worden onderscheiden op basis van het
soort problematiek waarvoor zij geschikt zijn. In onze classificatie nemen wij kwaliteit
van de relaties tussen bewoners als dimensie waarop we de verschillende typen
interventies indelen. Afhankelijk van de kwaliteit van de relaties tussen buurtbewoners
(de situatie in de wijk, buurt of straat), zullen bepaalde typen interventies geschikt zijn en
andere juist niet. Als voorbeeld kunnen we Malburgen met Het Arnhemse Broek
vergelijken. In Malburgen zijn er plekken waar veel bewoners met verschillende
achtergronden naast elkaar leven maar weinig contact met elkaar hebben (bijv.
Immerloo). In Het Arnhemse Broek zijn er een aantal straten waar ook bewoners met
verschillende achtergronden naast elkaar leven maar waar grote spanningen tussen
etnische groepen zijn. De omstandigheden zijn dus niet gelijk in beide wijken. Hierdoor
zijn bepaalde typen interventies geschikter om beeldvorming aan te pakken in Malburgen
dan in Het Arnhemse Broek en vice versa.
Door onderscheid te maken tussen verschillende typen interventies kunnen we
uitspraken doen over belangrijke voorwaarden waaraan een interventie moet voldoen om
haar kans van slagen te optimaliseren. Ook geeft een indeling op basis van het soort
problematiek ons de gelegenheid om zowel interventies die gericht zijn op het
voorkomen van conflicten als interventies die gericht zijn op het ingrijpen bij conflicten
mee te nemen. In ons classificatiesysteem wordt onderscheid gemaakt tussen zes typen
interventies die elk bij een bepaalde probleemsituatie passen. Drie typen - meer
preventieve interventies - richten zich op escalerende situaties waarin sprake is van een
steeds negatievere beeldvorming tussen bewoners, maar nog geen direct conflict
plaatsvindt. En drie typen - meer curatieve interventies - richten zich op min of meer
geëscaleerde conflictsituaties.
In het vervolg van dit hoofdstuk zullen we voor elk van de 6 typen interventies
een beschrijving geven van het soort problematiek waarvoor ze het geschiktst lijken.
Vervolgens zullen we een aantal factoren aangeven die van invloed zijn op het succes van
het inzetten van een dergelijk type interventie. In het onderstaande schema staat deze
onderverdeling weergegeven (zie figuur 3.2). In de eerste kolom wordt aangegeven of het
hier interventies gericht op beeldvorming of conflictsituaties betreft. In de tweede kolom
wordt het type interventie genoemd en de paragraaf waar deze wordt beschreven. In de
derde kolom worden voorbeeldinterventies genoemd die in Arnhem plaatsvinden. Als
laatste wordt het sleutelproces beschreven waar de interventie zich op richt of in andere
woorden: het effect dat met een bepaald type interventie beoogd wordt.
37
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Figuur 3.2: Indeling van typen interventies
38
Kwaliteit van de relaties tussen bewoners
Soorten
problematiek
Negatieve
beeldvorming tussen
groepen
Conflicten tussen
buurtbewoners
Type interventie Voorbeeld Sleutelproces
3.4.1 Contact stimuleren
tussen groepen bewoners
3.4.2 Contactinterventies
tussen groepen bewoners die
zich expliciet op reduceren
van negatieve beeldvorming
richten
3.4.3 Interventies binnen
groepen bewoners die zich
expliciet richten op reductie
van negatieve beeldvorming
3.4.4 Interventies gericht op
verbeteren conflictstrategieën
buurtbewoners
3.4.5 Bemiddelings-
interventies
3.4.6 De-escalerende
interventies
Wijkfeesten in kader van
'Klarendal kom op'
‘Meet en Greet II’
‘Samen koken, samen eten’
Contact tussen culturele groepen in
de wijk zoals project ‘Praten is
goud’
Beeldenstorminterventies zoals
‘Jongerenlagerhuisdebat’
Trainingen zoals ‘Multi Culti:
omgaan met verschillende
culturen’
Secundaire effect van
‘Buurtbemiddeling’
Trainingen zoals: ‘Mediation, wat
is dat’
Bewoners (telefonisch) adviseren
bij overlast door buurtbemiddeling,
woningbouw en politie
Conflictpartijen ondersteunen in
het vinden van een oplossing
Politieoptreden in concrete
situaties
Woningbouw: Uitzetten van
bewoners
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k
Door contact negatieve
beeldvorming laten afnemen
Specifiek gericht op het
nivelleren van negatieve
beeldvorming tussen groepen
Specifiek gericht op het
nivelleren van negatieve
beeldvorming binnen groepen
Zelfredzaamheid en
weerbaarheid van bewoners
bevorderen
Bewoners tot zelf uitvoeren van
constructief conflictgedrag
aanzetten
Bemiddeling tussen
conflictpartijen
Beëindigen van (kans op)
escalatie
Opheffen van regelmatige
overlast
Preventief Curatief

3.4 Succes- en faalfactoren
Alvorens in te gaan op de specifieke typen interventies zijn een aantal algemene
punten van belang wanneer een interventie wordt opgestart.
Allereerst geldt dat hoe slechter de relaties tussen bewoners in een bepaalde
probleemsituatie zijn, hoe moeilijker het zal zijn om de doelgroep te bereiken met de
interventie. Voor bijvoorbeeld de organisatie van een buurtbarbecue in een buurt waar
een aantal bewoners gezellig met elkaar omgaan maar anderen juist een negatieve
beeldvorming hebben, zullen vaak alleen maar die bewoners meedoen die al positief
denken over de andere groep. Eén van de oplossingen hiervoor is om te streven naar
een soort sneeuwbaleffect. Om dit te bewerkstelligen moet eerst geprobeerd worden
een aantal personen van de groep(en) die anders niet mee zouden doen, mee te
krijgen. Doordat de andere leden van deze groep(en) een aantal medegroepsleden in
contact zien treden met de andere groepen in hun wijk, kan hun beeld al positiever
worden en/of kunnen ze besluiten om de volgende keer misschien ook mee te doen.
Ook bij Buurtbemiddeling is het steeds weer een uitdaging om alle conflictpartijen
bereid te vinden mee te doen. Omdat het minder vanzelfsprekend is voor bewoners
om aan dergelijke interventies mee te doen, moet er meer moeite gedaan worden om
de doelgroep te bereiken.
Ten tweede kwam tijdens de workshop met de professionals naar voren dat de
meer curatieve interventies meer sturing vergen. Daardoor vergen dergelijke projecten
meer kwaliteiten van de projectleiders om deze in goede banen te leiden.
Ten derde geldt dat de meer curatieve interventies zich op minder deelnemers
richten. Wanneer er bijvoorbeeld sprake is van negatieve beeldvorming in een buurt in
het algemeen, dan kan er een project gestart worden met het doel om veel bewoners
met elkaar in contact te brengen door een activiteit die veel bewoners aanspreekt. Op
deze manier heeft een project een groot bereik onder bewoners. Echter, in het geval
dat er sprake is van een hoog oplopend conflict dan zal een interventie zich op dat
specifieke conflict moeten richten. Hierdoor heeft dit laatste type interventie veel
minder bereik (soms zelfs maar twee bewoners). Het bereik onder bewoners wordt
dus kleiner naarmate interventies zich op een specifieker probleem richten. Men dient
gerichtheid en bereik dus af te wegen, zodat de best passende interventie gekozen
wordt.
Ten slotte gaven de professionals aan dat het belangrijk is aandacht te hebben
voor de effecten op langere termijn. Het lijkt zeer wenselijk, voor het realiseren van
langetermijnoplossingen, om een bepaald type meer curatieve interventie op te volgen
met een meer preventieve interventie. Wanneer een hevig geëscaleerde conflictsituatie
door optreden van de politie weer wat is afgekoeld is het belangrijk dat deze
interventie door bijvoorbeeld een bemiddelingsinterventie wordt opgevolgd. Op deze
manier kan worden geprobeerd om conflictpartijen tot afspraken te laten komen waar
beide partijen mee kunnen werken en wordt een duurzamere oplossing bereikt.
De beeldvormingsinterventies
Zoals gezegd is het beeld dat bewoners hebben van de overlastveroorzaker van grote
invloed op de manier waarop zij reageren op een situatie. Een negatieve beeldvorming
heeft destructieve reacties tot gevolg. Het bestaan van negatieve beeldvorming is dan
ook de eerste soort problematiek waar we in geïnteresseerd zijn. Uit onze classificatie
39
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

komen drie typen interventies naar voren die zich op negatieve beeldvorming richten.
Daarbij is elk type meer of minder geschikt, afhankelijk van in hoeverre de relaties
tussen (groepen) bewoners in de situatie verstoord zijn (zie classificatiesysteem figuur
3.2). Hieronder gaan we kort in op de verschillende verstoorde relaties die bewoners
met elkaar kunnen hebben, waarna we specifiek ingaan op de drie verschillende typen
interventies.
In de eerste plaats kunnen bewoners zich onzeker voelen over contact met leden van
andere groepen; dit wordt intergroepsangst genoemd (Stephan & Stephan, 1985).
Deze angst kan leiden tot het vermijden van contact met leden van andere groepen. In
een buurtsetting kan deze onzekerheid ertoe leiden dat bewoners contact met leden
van andere groepen in de buurt
mijden. Daarbij kan het begrip
‘groep’ ruim gezien worden,
aangezien mensen de neiging
hebben om anderen op basis van
verschillende kenmerken (zoals
etniciteit, leeftijd, geslacht,
opleiding) in groepen in te delen. In
Immerloo Marlburgen wonen
bijvoorbeeld veel mensen van
verschillende etnische achtergronden
naast elkaar, maar lijkt er
weinig contact tussen deze groepen
te zijn. Onzekerheid over contact
met andere groepen wordt
verklaard doordat mensen
voorafgaand aan het contact er al
van uitgaan dat het contact
negatieve gevolgen zal hebben. Het
ontkrachten van deze, in
onzekerheid en gebrek aan kennis over de andere groepen gewortelde negatieve
verwachtingen, kan daarom een belangrijke doelstelling zijn om bewoners structureel
met elkaar in contact te brengen. Dit kan bijvoorbeeld door buurtbewoners deel te
laten nemen aan een gezamenlijke activiteit zoals een buurtfeest of een andere
laagdrempelige ontmoeting tussen buurtbewoners. Het doel van deze activiteiten is
om bewoners elkaar persoonlijk te laten leren kennen, waardoor men elkaar minder
als leden van een bepaalde groep gaat zien. Door de opbouw van persoonlijke
contacten zullen de beelden die geassocieerd worden met de groepen in de wijk
minder effect hebben in interacties met buurtbewoners. Bij dit eerste type interventies
is beeldvorming dus niet zo zeer het specifieke onderwerp van de interventies zelf,
maar de verwachting is dat door positieve contactbelevenissen onzekerheid en
negatieve verwachtingen ten opzichte van andere groepen minder worden. Uit
onderzoek is een aantal factoren bekend dat het succes van dergelijke
contactinterventies kan versterken. Deze zullen in paragraaf 3.4.1 behandeld worden.
Op het moment dat de verhouding en beeldvorming tussen groepen in een
buurt al duidelijk negatief zijn, zullen interventies uit dit eerste type
contactinterventies niet voldoende zijn. Een voorbeeld is de scheiding tussen
oorspronkelijke bewoners en nieuwkomers in Geitenkamp in Arnhem. De
40
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

verwachting tussen deze groepen is zo negatief geworden dat in de praktijk leden van
deze groepen in de wijk geen contact met elkaar zoeken: ook niet wanneer ze
uitgenodigd worden om deel te nemen aan een gezamenlijke activiteit. In een
dergelijke situatie is een type interventie nodig dat zich in eerste instantie specifiek op
het ontkrachten van de negatieve beelden richt. Bijvoorbeeld door in een
gestructureerde context leden van de betrokken groepen met elkaar in discussie te
laten gaan over de beelden en ideeën die ze over de andere groep hebben. Dit tweede
type interventie kan zich eveneens goed richten op verwachtingen over hoe anderen
de eigen groep zien (bijv. ideeën van allochtonen over hoe Nederlanders over
allochtonen denken). In paragraaf 3.4.2 zullen we verder op dit type interventies
ingaan.
Hoewel deze twee eerste soorten interventies gebaseerd zijn op het in contact
brengen van groepen, zal dit in eerste instantie niet altijd mogelijk zijn. Onderzoek
heeft aangetoond dat de timing van het in contact brengen van groepen een
belangrijke invloed kan hebben op de uiteindelijke uitkomsten van de interventie
(bijv. Flache & Mäs, 2008; Kameda & Sugimori, 1995). Zo kunnen beelden tussen
groepen al zo negatief zijn dat contact tussen groepen juist leidt tot meer negatieve
beelden in plaats van positieve beelden. In Het Arnhemse Broek zijn er in sommige
buurten bijvoorbeeld duidelijk spanningen tussen autochtone bewoners en bewoners
met een Turkse achtergrond. Hier kan contact tussen groepen, in eerste instantie, juist
averechts werken. Een interventie gericht op het nivelleren van negatieve
beeldvorming waarbij contact tussen twee groepen plaatsvindt, is dus niet altijd in
eerste instantie mogelijk of zinvol. In een dergelijke situatie is het belangrijk om eerst
een interventie in beeldvorming over andere groepen in de wijk binnen een bepaalde
groep te plegen. Wanneer deze interventie succesvol is afgerond, kan deze opgevolgd
worden door een type interventie gericht op het in contact brengen van bewoners uit
verschillende groepen (paragraaf 3.4.1 en 3.4.2). In paragraaf 3.4.3 zullen we dit type
interventies beschrijven, evenals condities definiëren waaronder het noodzakelijk is
om eerst een dergelijke interventie toe te passen alvorens over te gaan op de
hierboven beschreven typen interventies.
3.4.1 Contact stimuleren tussen groepen bewoners
Voorbeelden van interventies die zich op beeldvorming richten door contact tot stand
te brengen tussen groepen, zijn activiteiten zoals de wijkfeesten die in het kader van
‘Klarendal kom op’ worden georganiseerd of ‘Samen koken, samen eten’ in
Presikhaaf. Deze wijkfeesten geven iedereen in de buurt de kans om aan allerlei
activiteiten en optredens deel te nemen en zodoende in contact te komen met andere
buurtbewoners. Zo wordt bij een project als ‘Samen koken, samen eten’ een workshop
voor bewoners georganiseerd om bewoners van verschillende achtergronden samen te
laten koken. De bewoners krijgen de kans om gerechten uit andere culturen te
proeven, maar ook hun medebuurtbewoners beter te leren kennen zonder dat de
nadruk op de beelden onderling komt te liggen.
De contacttheorie van Allport uit 1954 vormt een belangrijk uitgangspunt voor
deze contactinterventies. Zoals in hoofdstuk 2 is uitgelegd, wordt in deze theorie
gesteld dat contact tussen groepen negatieve beelden over de andere groep effectief
kan wegnemen mits het contact onder optimale condities plaatsvindt. De afgelopen
decennia is er veel onderzoek gedaan naar de condities waaronder contact tussen
leden van verschillende groepen leidt tot positievere beeldvorming ten opzichte van
de andere groep. Deze condities zouden volgens de contacttheorie daarom zeer
41
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

elangrijk moeten zijn bij het opzetten en uitvoeren van dit type interventies. Ondanks
het feit dat de condities reeds zijn besproken in hoofdstuk 2 willen we ze hieronder
nog even kort herhalen.
Gelijke status
Ten eerste lijkt gelijkheid in status een belangrijke voorwaarde te zijn. Wanneer leden
van verschillende groepen elkaar ontmoeten moet er binnen de contactsituatie geen
sprake zijn van statusverschillen. Het is dus belangrijk bij dergelijke interventies, dat
bewoners van de verschillende betrokken groepen zich gelijkwaardig voelen. Het is
daarom aan te raden dat vertegenwoordigers van alle betrokken groepen bij de
organisatie van het contact worden betrokken om te voorkomen dat het gevoel
ontstaat dat de activiteit ‘van’ de andere groep is. Wanneer negatieve beeldvorming
tussen bepaalde groepen specifiek over statusverschillen gaat, zoals tussen
nieuwkomers en oorspronkelijke bewoners, is er dus ook een minder grote kans van
slagen. Hoewel er binnen de interventie zoveel mogelijk naar een gelijke status tussen
de groepen gestreefd wordt, blijft dit moeilijk. Dit komt doordat statusverschillen
zoals die in het dagelijkse leven bestaan ook binnen de interventie meespelen (dat wil
zeggen, psychologisch aanwezig blijven).
Gedeeld doel en samenwerking
De tweede en derde voorwaarde waaronder er een grotere kans ontstaat dat contact
tussen groepen daadwerkelijk tot een positiever beeld over de andere groep leidt, is
dat tijdens het contact er sprake moet zijn van een gedeeld doel en samenwerking.
Daarbij is het belangrijk dat de nadruk op samenwerking ligt. Bij zulke
contactbevorderende interventies is het dus aan te raden dat verschillende groepen
bewoners uit de buurt niet alleen samenkomen, maar dat er daarbij ook sprake is van
een activiteit waarin leden van de verschillende groepen samen moeten werken.
In dit kader kunnen we twee op het oog soortgelijke interventies vergelijken.
De ene is een buurtfeest waarbij bewoners uitgenodigd worden eten en stoelen mee te
brengen naar een plein of veld en tijdens het eten andere buurtbewoners te leren
kennen. Mensen zullen hierbij een beter idee krijgen van welke andere mensen er in
de buurt wonen. Echter, het risico bestaat dat de ene groep bewoners die elkaar al
kennen aan de ene kant van het plein gaat staan en de andere groep bewoners aan de
andere kant. Een andere interventie is een avond waarbij buurtbewoners uitgenodigd
worden om samen te koken (zoals het project ‘Samen koken, samen eten’). Hierbij
geeft het project de deelnemers een doel, waardoor bewoners uit verschillende
groepen moeten samenwerken. Deze positieve interdependentie is erg belangrijk om
daadwerkelijk een positief effect op de beeldvorming tussen de groepen te sorteren.
Belangrijk is echter wel dat het doel voor alle bewoners, die onder de doelgroep
vallen, aantrekkelijk is. Samen koken kan bijvoorbeeld vooral bij vrouwen interesse
wekken maar misschien minder bij mannen.
Ondersteuning door autoriteiten
Ten slotte is een vierde belangrijke voorwaarde dat het contact ondersteund wordt
door autoriteiten (bijvoorbeeld belangrijke personen in de buurt). Binnen een groep
kunnen belangrijke, invloedrijke personen een grote invloed hebben op de attitudes
van andere groepsleden. Daarom is het belangrijk dat er bij een interventie, gericht op
het nivelleren van negatieve beelden over andere groepen, ondersteuning en
medewerking is van deze belangrijke personen. Wanneer de relaties tussen groepen
42
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

ewoners in dusdanige mate gespannen zijn dat leden van de verschillende groepen
niet spontaan in contact met elkaar kunnen treden, ook niet tijdens een dergelijke
contactinterventie, kunnen deze personen een belangrijke rol spelen.
43
Voorwaarden volgens de contacttheorie:
- Gelijke status
- Gedeeld doel
- Samenwerking
- Ondersteuning door autoriteiten
3.4.2 Contactinterventies die zich expliciet op negatieve beeldvorming richten
Bij dit type interventies gaan we uit van een situatie waarin de wederzijdse
beeldvorming tussen groepen in die mate negatief is dat bewoners ook tijdens een
contactinterventie geen contact met elkaar zoeken. Bijvoorbeeld bij een buurtbarbecue
waar in de ene hoek van het plein de autochtone bewoners hun saucijsjes staan te eten,
en de Turkse bewoners aan de andere kant hun Suçuk (Turkse worst). In deze
gevallen zullen enkele, kortdurende gelegenheden tot contact, zoals bij het eerste type
contactinterventies, niet voldoende zijn om de sterk negatieve beelden te veranderen.
In eerste instantie is er een interventie nodig die zich specifiek op deze beelden tussen
de groepen richt. Op het moment dat er sprake is van erg negatieve beelden en
verwachtingen tussen verschillende groepen bewoners zal het namelijk moeilijk of
onmogelijk zijn om aan de hierboven geschetste voorwaarden te voldoen. Daarom is
een type interventie nodig dat specifieker op beeldvorming is gericht, en zodoende
contact en communicatie over de beelden die leden van de verschillende groepen over
elkaar hebben toch nog mogelijk maakt. Dit kan dan gevolgd worden door een
algemenere contactinterventie zoals beschreven in paragraaf 3.4.1.
Het project ‘Praten is goud’ in Malburgen is een voorbeeld van een interventie
die specifiek ingaat op de wederzijdse beelden tussen groepen. In dit project gingen
buurtbewoners van verschillende etnische achtergronden met elkaar in gesprek over
de gebruiken en waarden, die leden van deze verschillende groepen in de buurt
hebben. Daarbij gaat het project in op zowel de positieve als de negatieve
interculturele contacten die er binnen de buurt bestaan. Het grote verschil tussen een
dergelijk type project en een type project zoals ‘Samen koken, samen eten’ is dat er
specifiek op de beeldvorming tussen groepen ingegaan wordt.
Bij interventies die zich specifiek op beeldvorming richten zijn een aantal
zaken erg belangrijk om de interventie succesvol te laten zijn:
1. Vanuit de eerder genoemde voorwaarden om contact tussen groepen te laten
resulteren in een afname van negatieve beelden volgt dat het belangrijk is dat
deelnemers een gezamenlijk doel hebben (Allport, 1954). In een specifiek op
beeldvorming gerichte interventie moet het concrete gedeelde doel ‘afname van
negatieve beeldvorming’ zijn. Uit de discussie tijdens de workshop bleek dat dit ook
nadelen kan hebben. Een voordeel van het ‘Samen koken, samen eten’ project is dat
het laagdrempelig en redelijk vrijblijvend is, en zodoende veel mensen kan
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

aantrekken. Een project als ‘Praten is goud’ kan daarentegen bedreigend op bewoners
overkomen aangezien ze over beeldvorming moeten praten.
2. Het is tevens van belang om bij dit type interventie de voorwaarden gelijkheid van
status en steun van autoriteiten extra aandacht te geven (Allport, 1954). Er moet
voorkomen worden dat het initiatief en de leiding van gesprekken bij leden van één
van de deelnemende groep komt te liggen. Een voorstel zou kunnen zijn om dit door
duidelijk onafhankelijke personen te laten doen zodat geen van de deelnemers het idee
kan krijgen dat de leiding van de interventie meer bij een van de groepen ligt. Een
andere mogelijkheid is om, zoals bij buurtbemiddeling Arnhem gebeurt, twee
personen, elk behorende bij een andere deelnemende groep, in te schakelen.
3. Ten derde zouden er voorwaarden moeten worden gecreëerd waaronder mensen
met een veilig gevoel aan de interventie kunnen deelnemen. Onderzoek naar dreiging
tussen sociale groepen laat zien dat op het moment dat deelnemers zich bedreigd
voelen, de kans groot is dat ze juist meer op algemene beelden over anderen
terugvallen (Stephan & Stephan, 2000). Dit kan zelfs het effect hebben dat negatieve
beelden tijdens de interventie bevestigd worden in plaats van ontkracht. Een suggestie
is om een dergelijk project te beginnen met deelnemers die al enig contact met de
andere groep hebben, en vervolgens via deze deelnemers het project uit te breiden
naar andere bewoners (het eerdergenoemde sneeuwbaleffect).
4. Het laatste punt dat we hier willen noemen is het belang van herhaalde
ontmoetingen. Onderzoek naar de condities van positieve beeldvorming in
contactsituaties heeft aangetoond dat herhaling en continuïteit van contact
noodzakelijke voorwaarden zijn voor het ontstaan van positieve relaties tussen
groepen (Pettigrew, 1998), vooral bij duidelijk negatieve beelden. Waar het in de
eerste probleemsituatie misschien voldoende is om één keer in de zoveel tijd
bewoners bij elkaar te brengen om bewoners van verschillende groepen elkaar te laten
leren kennen, zijn in deze verslechterde situatie herhaalde contacten extra belangrijk.
Op deze manier kunnen banden en vertrouwen tussen leden van de verschillende
groepen zich langzaam ontwikkelen. Belangrijk daarbij is dat de interventie dan ook
de gelegenheid geeft tot het ontstaan van deze banden of vriendschappen tussen leden
van verschillende groepen.
3.4.3 Interventies binnen groepen die zich expliciet op negatieve beeldvorming
richten
Wanneer de relaties tussen buurtbewoners in ernstige mate verslechterd zijn, kan er
een situatie ontstaan waarin contact tussen leden van bepaalde groepen in eerste
instantie niet mogelijk is. Uit onderzoek blijkt dat de meeste mensen geloven dat
negatieve beelden ontstaan uit onwetendheid over de andere groep. Tegelijk geldt dat
de meeste mensen niet geloven in de rechtmatigheid en onvermijdelijkheid van
negatieve beelden tussen groepen (Esses & Hodson, 2006). Echter, voor mensen die
het meest vatbaar zijn voor vooroordelen geldt dit juist minder. Voor mensen met de
negatiefste beelden over andere groepen geldt dus dat deze het minst snel hun
beeldvorming naar aanleiding van contact met de andere groep bijstellen.
Waar het vaak mogelijk is om - al dan niet in een sterk gestructureerde vorm -
bewoners door contact minder negatieve beelden over andere groepen te laten hebben,
kan het bij bewoners met erg negatieve beelden dus juist averechts werken. Doordat
44
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

in deze situatie bewoners er van overtuigd zijn dat negatieve beelden onvermijdelijk
zijn en buiten hun eigen controle liggen, helpen de eerder genoemde interventies, die
gebaseerd zijn op contact met een andere groep, niet. In plaats daarvan is het
belangrijk om bewoners eerst binnen hun eigen groep over de situatie na te laten
denken. Hierbij is het belangrijk dat de geldigheid van de beelden en de opvatting dat
deze beelden voor alle leden van een andere groep gelden in twijfel getrokken
worden.
Een type interventie dat in een dergelijke situatie geschikt is, is een
beeldenstorminterventie. Hierbij worden in een gestructureerde setting leden van
verschillende groepen met elkaar in discussie gebracht over de beelden die zij over de
andere groep hebben en de verwachtingen over hoe zij denken dat de andere groep
over henzelf denkt. Dit vergt meerdere stappen. Voorbeelden van stappen die binnen
een dergelijke interventie gezet kunnen worden zijn (Harvey & Brown, 1996):
Stap 1
In de eerste stap worden leden van de twee groepen apart gevraagd om over drie
dingen na te denken en op te schrijven.
Hoe zien wij onszelf?
Hoe denken wij dat de andere groep ons ziet?
Hoe zien wij de andere groep?
Stap 2
In stap 2 komen de groepen samen en worden de lijsten opgehangen. Een
woordvoerder van beide groepen zal dan de lijsten aan de andere groep presenteren.
Daarbij mogen de leden van de andere groep zich niet verdedigen of kritiek leveren.
Wel moet er de mogelijkheid zijn om vragen ter verduidelijking te stellen
(bijvoorbeeld “wat bedoelen jullie met ‘koppig’?”).
Stap 3
De twee groepen komen weer apart van elkaar samen om te reageren op stap 2 en om
de verschillen tussen de lijsten te bediscussiëren.
Stap 4
De groepen komen weer bij elkaar en worden verdeeld in subgroepen van 5 of 6
personen door leden van de twee groepen te mengen. Deze subgroepen krijgen de
opdracht om samen te praten over de problemen die er tussen de twee groepen bestaan
en te verzinnen hoe hier een oplossing voor gevonden kan worden. Dit moet
resulteren in een ‘actieplan’ om de problemen op te lossen en om
verantwoordelijkheden toe te wijzen. Hiermee zijn we weer terug bij het soort
interventie dat beschreven is in paragraaf 3.4.2 nl., een interventie die expliciet op
beeldvorming is gericht maar met contact tussen verschillende groepen.
Hoewel een dergelijk type interventie in andere steden succesvol is toegepast, zijn
hier (nog) geen voorbeelden van in Arnhem. Een van de grote voordelen van het
werken met groepen die onderling overleggen is dat groepsvertegenwoordigers het
woord voor elke groep kunnen doen. Op deze manier kunnen ook bewoners die zelf
minder in staat zijn om te communiceren met de andere groep alsnog mee doen aan de
interventie.
45
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Interventies gericht op buurtconflicten
Naast deze drie typen interventies die zich op beeldvorming tussen groepen in een
wijk richten, kijken we ook naar interventies gericht op het oplossen van
conflictsituaties. Conflictinterventies kunnen uitgevoerd worden door verschillende
partijen. Voorbeelden van bewoners of instellingen in de buurt die kunnen proberen
een conflict op te lossen, zijn Buurtbemiddeling, bewonersconsulenten of de politie.
De vraag: ‘welke partij voert wanneer welk soort interventie uit?’ is bij
conflictinterventie belangrijk, aangezien de rol van een interveniërende partij grote
invloed heeft op de interventie zelf. Onderzoek laat bijvoorbeeld zien dat hoe meer
conflictpartijen (in dit geval bewoners) zelf meewerken aan een oplossing, hoe
tevredener partijen uiteindelijk met de uitkomsten zijn en hoe structureler een
uitkomst is (Pel, 2004).
Het eerste type conflictinterventie dat we bespreken richt zich op het
ondersteunen en trainen van bewoners in het zelf aanpakken van conflicten. We
hebben het hier bijvoorbeeld over weerbaarheidtrainingen of ‘coaching’ van
bewoners. Op deze interventies en de voorwaarden voor het slagen van deze
interventies zullen we dieper ingaan in paragraaf 3.4.4.
Echter, in sommige gevallen kan een conflictsituatie zodanig geëscaleerd zijn
dat bewoners er zelfstandig niet uitkomen. In dit geval kan het noodzakelijk zijn dat
een derde partij zich in de situatie mengt om bewoners te helpen tot een oplossing te
komen of op een andere wijze een conflict te beëindigen. Er zijn verschillende typen
derde partijen die bij een conflict tussen buurtbewoners betrokken kunnen raken. Zo
kan een derde partij de rol van coach of adviseur hebben (bijvoorbeeld de vrijwilligers
van buurtbemiddeling) en conflictpartijen ondersteunen in het zelf vinden van een
uitkomst. Een derde partij zou de rol van scheidsrechter op zich kunnen nemen
(bijvoorbeeld een politieagent) die na verkenning van de situatie een beslissing oplegt.
Elk van dit soort derde partijen hebben hun eigen voor- en nadelen. In paragraaf 3.4.5
zullen we dieper ingaan op de voorwaarden voor adviserende
bemiddelingsinterventies en vervolgens zullen we in paragraaf 3.4.6 de belangrijkste
voorwaarden voor arbitraire derde partij-interventies behandelen.
Net als bij de beeldvormingsinterventies hebben we bij bovenstaande conflict-
interventies onderscheid gemaakt tussen drie typen interventies. Het is afhankelijk van
de mate van escalatie van de situatie welk type het geschiktst is om in te zetten. Voor
elk van deze drie typen zullen we hieronder belangrijke factoren voor het slagen van
de interventie bespreken.
3.4.4 Interventies gericht op conflictstrategieën voor buurtbewoners
Er zijn twee soorten interventies binnen dit type interventie te onderscheiden.
Allereerst een meer preventieve soort die erop gericht is om door middel van een
vorm van training zoals bij buurbemiddeling gebeurt, bewoners conflictstrategieën
aan te leren. Daarnaast een meer curatieve soort waarbij bewoners telefonisch
‘gecoacht’ worden om eerst zelf een oplossing te zoeken, zoals in eerste instantie door
overlastconsulenten van de verschillende woningbouwverenigingen,
buurtbemiddeling en politie in Arnhem wordt gedaan.
Belangrijk hierbij is om de verschillende onderdelen van een conflict te
onderscheiden en duidelijk voor ogen te krijgen. Een conflict kan grofweg in drie
verschillende onderdelen worden ingedeeld: de conflictkwestie, de perceptie van de
46
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

kwestie en de reactie. Daarbij gaat de kwestie over de objectieve gebeurtenis(sen) die
de aanleiding vormen voor de ergernissen waarmee bewoners zich melden. De
perceptie van de kwestie gaat over hoe deze kwestie op de persoon zelf overkomt. De
reactie ten slotte, gaat over de manier waarop de persoon (zou willen) reageren. Om
een helder beeld van de situatie te krijgen is het belangrijk dit onderscheid te maken.
Aan de kwestie zal vaak in eerste instantie weinig gedaan kunnen worden. Echter, via
(telefonisch) coachen van bewoners kan er wel geïntervenieerd worden in de perceptie
van de kwestie en de reactie van de bewoners. Verschillende punten zijn dan
belangrijk om rekening mee te houden:
Een manier om bewoners anders tegen de conflictkwestie aan te laten kijken is
door ze te leren om de situatie te ‘herframen’ (Giebels & Euwema, 2006). Dit kan
door bewoners aan te moedigen de situatie ook eens vanuit het perspectief van de
ander proberen te bekijken. Bijvoorbeeld door vragen te stellen zoals: waarom of
waarom niet?
Wat betreft de reacties van bewoners: bewoners kunnen op drie verschillende
manieren reageren in een conflictsituatie. Ze kunnen agressief reageren met de kans
dat een conflict alleen nog maar meer escaleert. Een tweede reactie kan zijn om de
kwestie te proberen te negeren en het conflict te vermijden. Hoewel dit op korte
termijn constructief kan werken, zijn mensen in dit geval vaak geërgerd zonder dat
hier een oplossing voor komt. Hierdoor groeit de kans dat een nieuwe kwestie in de
toekomst juist veel eerder (en heftiger) tot escalatie van het conflict leidt. Ten derde
kunnen bewoners zelf proberen een oplossing te vinden. Daarbij moeten bewoners
proberen om met elkaar in gesprek te komen en afspraken te maken waar beide
partijen het mee eens kunnen zijn. Volgens de roos van Leary (1957) kan
conflictgedrag tussen twee individuen beschreven worden aan de hand van twee
dimensies: dominantie en vriendelijkheid (Giebels & Eeuwema, 2006). De
dominantiedimensie loopt van onderdanig naar dominant gedrag en de
vriendelijkheiddimensie van vijandig naar vriendelijk. Daarbij zijn volgens Leary
mensen geneigd complementair te reageren op de dominantiedimensie. Oftewel:
dominant gedrag roept onderdanig gedrag op en onderdanig gedrag dominant gedrag.
Op de vriendelijkheiddimensie reageren mensen juist symmetrisch: vriendelijkheid
roept vriendelijkheid op en vijandigheid leidt tot vijandige reacties. Op deze manier
hebben bewoners dus de natuurlijke neiging om in een gedragspatroon te blijven
hangen. Wanneer een bewoner bijvoorbeeld te maken heeft met een vijandige
buurman, dan is de neiging groot om daar op een onderdanige, cynische manier op te
reageren. Dit versterkt daarop waarschijnlijk alleen nog maar de neiging van de
buurman om weer vijandig te reageren.
Een manier om een dergelijk patroon te doorbreken is de strategie van het
andersom interveniëren (Kloosterboer & van de Vliert, 1987). Bij (telefonische)
coaching van bewoners zou dit een bruikbare methode kunnen zijn om bewoners met
elkaar in een constructief interactiepatroon te krijgen. Stel dat een melder te maken
heeft met een agressieve buurman. Er is sprake van overlast, de buurman wil niet
meewerken aan een oplossing en maakt dit op een vijandige manier duidelijk. De
melder heeft waarschijnlijk in eerste instantie de neiging om zich terug te trekken en
bijvoorbeeld de politie of woningbouw te vragen iets aan de situatie te doen, hetgeen
de vijandigheid van de buurman nog extra kan versterken. Wat een betere optie zou
zijn is op een vriendelijke maar vooral ook vasthoudende (dominante) manier
proberen te onderhandelen met de buurman. Volgens dit model zou de buurman op
47
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

deze manier steeds meer op een vriendelijke en op een minder dominante manier gaan
reageren, wat zal leiden tot een constructievere oplossing.
3.4.5 Bemiddelingsinterventies
Wanneer bewoners er onderling niet uitkomen kan het nodig zijn om een interventie
te plegen waarbij een derde partij zich met het conflict bezig gaat houden. In eerste
instantie kan deze interventie bestaan uit een vorm van bemiddeling zoals door
buurtbemiddeling of bijvoorbeeld door een overlastconsulent van de woningbouw
gebeurt. Het hoofddoel van een dergelijke interventie is om de conflictpartijen weer
met elkaar in gesprek te brengen. Daarbij blijft de buurtbemiddelaar onpartijdig en ligt
de nadruk op het feit dat de conflictpartijen zelf met oplossingen moeten komen. Er
kan onderscheid gemaakt worden tussen een bemiddelingsinterventie waarin de derde
partij optreedt als procesbegeleider en een interventie waarin de derde partij optreedt
als bemiddelaar.
Procesbegeleiding richt zich op het tot stand brengen van positieve condities
voor probleemoplossing, waardoor de partijen zelf kunnen gaan werken aan het
vinden van een oplossing. Het grote voordeel van een dergelijk type interventie is dat
de conflictpartijen zelf de uiteindelijke oplossing vormgeven, waardoor de kans op
acceptatie van de uitkomst van het conflict groter wordt en ook de tevredenheid van
de conflictpartijen wordt vergroot (Giebels & Eeuwema, 2006). Een bemiddelaar
voldoet hier ook aan, alleen kan deze zich in ruimere mate met de inhoud van een
mogelijke oplossing bemoeien, bijvoorbeeld door ideeën voor een oplossing aan te
dragen. Bij buurtbemiddeling weerhouden de bemiddelaars zich nadrukkelijk van de
bemoeienis met de mogelijke oplossing. Bij een bemiddelingspoging vanuit een
woningbouwvereniging is het wel mogelijk dat de derde partij mogelijke oplossingen
aandraagt.
Beide vormen van bemiddelen hebben alleen zin wanneer beide partijen
samen het doel hebben om een oplossing te vinden (Giebels & Eeuwema, 2006). Een
tweede belangrijke voorwaarde voor dergelijke interventies is dat de bemiddelaar
neutraal naar beide partijen moet zijn. Een belangrijk punt daarbij is bijvoorbeeld dat
de bemiddelaar beide partijen evenveel aandacht geeft. Een ander punt dat we bij het
buurtbemiddelingsproject in Arnhem zien dat hierbij aansluit, is dat bemiddelaars
altijd uit een andere buurt komen dan de conflictpartijen, waardoor deze
onafhankelijkheid beter gewaarborgd kan worden. Daarnaast is het van belang dat
tijdens de bemiddeling een positieve sfeer gecreëerd wordt waarin het
gemeenschappelijk belang voorop staat en dat de derde partijen getraind zijn in
gespreksvaardigheden zoals samenvatten, het geven van gevoelsreflecties en het
stellen van open vragen.
3.4.6 De-escalerende interventies
Wanneer er geen mogelijkheid is dat bewoners er zelf uitkomen - al dan niet met
behulp van een bemiddelaar - zal er een meer autoritaire interventie plaats moeten
vinden, gericht op het de-escaleren van de situatie. Dit kan bijvoorbeeld door een
meer autoritaire partij, zoals de politie of de woningbouwvereniging, gedaan worden.
Een derde partij die als autoriteit optreedt, pleegt een machtsingreep en legt aan beide
partijen op hoe ze zich met betrekking tot de conflictkwestie dienen te gedragen.
Belangrijke voorwaarden voor een dergelijke de-escalerende interventie is dat de
derde partij over voldoende formele macht beschikt. Dit is nodig om daadwerkelijk
48
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

een oplossing op te kunnen leggen en ervoor te kunnen zorgen dat beide
conflictpartijen zich hier aan houden.
De keuze voor het type uitkomst is hierbij vrij. Zo kan de derde partij een kant
kiezen van één van de conflictpartijen of een bijvoorbeeld een uitkomst opleggen die
tussen de wens van beide partijen ligt. Een groot nadeel daarbij is dat onderliggende
problemen vaak niet aan de oppervlakte komen en dat bij conflictpartijen een winverlies
(of zelfs verlies-verlies!) gevoel kan ontstaan waardoor de oplossing niet door
alle partijen geaccepteerd wordt. Een dergelijke interventie zou daarom een laatste
optie moeten zijn (of juist de eerste om andere interventies daarna in te zetten) en
vooral gericht op het de-escaleren van de situatie zodat de conflictpartijen zelf verder
aan een oplossing kunnen werken. Dat het belangrijk is om de verstandhouding tussen
bewoners ook in de toekomst goed te houden en daarom een curatieve interventie te
laten volgen door een preventieve, is reeds besproken in paragraaf 3.4.
Verder is het belangrijk dat ook bij een dergelijke interventie beide partijen
zoveel mogelijk procedurele rechtvaardigheid in de interventie ervaren: ook al zijn
beide partijen het niet eens met de uitkomst, ze kunnen wel accepteren hoe deze
beslissing is genomen kunnen ze wel accepteren. Belangrijk hiervoor is dat beide
partijen eventueel tijd krijgen om de situatie uit te leggen en dat de derde partij door
beide partijen wordt geaccepteerd als een rechtmatige autoriteit (zie ook vorige
alinea). Daarbij moet de beslissing zo min mogelijk in win-verlies termen worden
geformuleerd (Giebels & Euwema, 2006).
49
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

H 4 Duurzame buurtveiligheid
Reijer Verwer, Annemarijn Walberg en Willem de Haan
4.1 Achtergrond
In dit hoofdstuk wordt ingegaan op de manier waarop geïnvesteerd kan worden in
duurzame veiligheid. Een economische uitleg van de noodzaak om duurzaam te
investeren in veiligheid is dat investeringen in stenen op lange termijn slecht zullen
renderen als niet of niet succesvol wordt geïnvesteerd in veiligheid. Kostbare
stedelijke vernieuwingsprojecten zijn om deze reden mislukt. Wij zouden ons er
vervolgens gemakkelijk vanaf kunnen maken door te adviseren om te investeren in
interventies die eerder effectief zijn gebleken in het vergroten van buurtveiligheid.
Maar een interventie die in Rotterdam heeft gewerkt zal niet zonder meer werken in
Arnhem. Wij veronderstellen dat de ontwikkeling van een veiligheidsinterventie
afgestemd moet zijn op de maatschappelijke condities waarin deze interventie wordt
uitgevoerd. Met het classificatieschema (zie figuur 4.6) willen we een handvat bieden
voor het antwoord op de vraag welke interventie het geschiktst is onder welke
condities.
Het is een bekend gegeven dat een aantal succes- en faalfactoren algemeen
geldend is voor de ontwikkeling en uitvoering van interventies, ongeacht wie de
samenwerkende partijen zijn en ongeacht wat het beleidsterrein of thema is. Het gaat
erom of er voldoende logische samenhang is tussen: de probleemanalyse, de
doelstelling, het type interventie en de vastgestelde taken en verantwoordelijkheden,
en of hier tussen de betrokkenen voldoende duidelijkheid en overeenstemming over
bestaat. Echter, onze hypothese is dat zelfs als een interventie intern ‘geheel volgens
het boekje’ is ontwikkeld, die geen kans van slagen heeft als hij niet is afgestemd op
50
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

de sociale context waarin hij wordt uitgevoerd (Crawford, 1998; Leeuw, 2008; Nelen,
2008; Pawson & Tilley, 1997). In dit hoofdstuk wordt dan ook uitgebreid ingegaan op
de sociale context waarin interventies worden uitgevoerd.
Centraal in ons onderzoek naar buurtveiligheid staat de vraag wat de
voorwaarden zijn voor de bereidheid van buurtbewoners om een bijdrage te leveren
aan de veiligheid door de uitoefening van informele sociale controle. Met het begrip
informele sociale controle bedoelen wij alle manieren waarop bewoners anderen ertoe
brengen zich aan bepaalde normen te houden; normen zoals verkeersregels en
gedragsregels in de openbare ruimte, maar ook normen over wat beleefde
omgangsvormen zijn. Onder informele sociale controle verstaan wij zowel een
indirecte wijze (het inschakelen van instellingen en organisaties) als een directe wijze
(zelf een ander aanspreken op diens houding of gedrag) (vgl. Warner 2007). Uit
Amerikaans onderzoek (Sampson et al., 1997) is gebleken dat buurten waar bewoners
bereid zijn om informele sociale controle uit te oefenen objectief veiliger zijn dan
buurten waarin deze bereidheid niet bestaat. Of anders gezegd: in weerbare buurten
vinden minder voorvallen van criminaliteit en overlast 1 plaats, omdat bewoners daar
daadwerkelijk informele sociale controle uitoefenen. Deze resultaten komen voort uit
het tot op heden grootste stadscriminologische onderzoek dat ooit verricht is. Dit
onderzoek is uitgevoerd in 343 buurten in Chicago onder 8.782 bewoners. Om uit te
sluiten dat verschillen in criminaliteitsniveaus veroorzaakt worden door andere
factoren dan collectieve weerbaarheid, is in deze studie zorgvuldig gecontroleerd op
de invloed van allerlei factoren zoals individuele kenmerken (burgerlijke staat,
etnische achtergrond) en slachtofferschap in voorafgaande jaren (ibid.). De
verklarende kracht van collectieve weerbaarheid is later in andere studies bevestigd
(zie bijvoorbeeld Morenoff et al., 2001; Silver & Miller, 2004). De resultaten zijn niet
alleen van grote betekenis voor de wetenschap (het artikel werd niet voor niets in het
prestigieuze tijdschrift Science geplaatst), maar kunnen dat ook zijn voor
veiligheidsbeleid. Nu blijkt dat de collectieve weerbaarheid van een buurt een
belangrijke verklarende factor voor veiligheid is, lijken investeringen op dit gebied
veelbelovend.
In figuur 4.1 staat de relatie tussen de collectieve weerbaarheid en veiligheid
van buurten schematisch weergegeven. De volgende wetenschappelijke bevindingen
liggen hieraan ten grondslag: (1) de collectieve weerbaarheid bestaat uit het
onderlinge vertrouwen tussen bewoners 2 , het vertrouwen van bewoners in
instellingen 3 , en hun gedeelde verwachtingen over de uitoefening van sociale
controle 4 ; (2) de bereidheid om informele sociale controle uit te oefenen is afhankelijk
van de collectieve weerbaarheid van een buurt; (3) het aantal voorvallen van
1 Met criminaliteit en overlast verwijzen wij naar crime and disorder zoals gehanteerd door Sampson et
al. (1997). De operationalisering is evenwel geschikt gemaakt voor Arnhemse omstandigheden en
situaties. Onder overlast scharen wij enerzijds voorvallen van aanhoudende overlast, burenruzies en
pesterijen (sociale overlast) en anderzijds een vieze, rommelige, gevandaliseerde en alleszins slecht
onderhouden woonomgeving (fysieke overlast).
2 Met ‘onderling vertrouwen tussen bewoners’ bedoelen wij dat men er op kan rekenen steun of
rugdekking te zullen krijgen van medebewoners wanneer dit nodig is.
3 Met ‘het vertrouwen van bewoners in instellingen’ bedoelen wij dat men erop kan rekenen steun of
rugdekking te zullen krijgen van een instelling wanneer dit nodig is.
4 Het is de vraag of de verwachtingen van bewoners en instellingen op elkaar zijn afgestemd; dat
duidelijkheid en overeenstemming bestaat over wie er bij welke voorvallen van criminaliteit en overlast
op welke manier moet optreden.
51
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

criminaliteit en overlast is mede afhankelijk van de uitoefening van informele sociale
controle.
52
Collectieve
weerbaarheid
(onderling vertrouwen,
vertrouwen in
instellingen, gedeelde
verwachtingen tav
sociale controle)
Informele
sociale
controle
Figuur 4.1: Relatie tussen de collectieve weerbaarheid en veiligheid van buurten
Veiligheid
(voorvallen van
criminaliteit en overlast)
Buurtveiligheid wordt voor een belangrijk deel bepaald door de uitoefening van
informele sociale controle. Daarom wordt buurtveiligheid die mede tot stand wordt
gebracht door de uitoefening van informele sociale controle opgevat als ‘duurzaam’ in
tegenstelling tot veiligheid die uitsluitend tot stand wordt gebracht door formele
sociale controle 5 . Het is een duurzame veiligheid omdat het mede in stand wordt
gehouden door bewoners zelf. Daarom spreken wij over het investeren in ‘duurzame
buurtveiligheid’.
Met de term duurzame veiligheid wordt uitdrukkelijk niet bedoeld dat
bewoners eigen rechter spelen en anderen op intimiderende of bedreigende wijze
aanspreken. Wij beschouwen eigenrichting als een illegitieme en ineffectieve manier
om informele sociale controle uit te oefenen. Als duurzame buurtveiligheid mede in
stand wordt gehouden door bewoners zelf, kan dit niet betekenen dat enkelen hiervan
worden uitgesloten. Wanneer wij tijdens het onderzoek buurten aantreffen waarin
actief destructief gedrag (zie het model in figuur 1.1) - eigenrichting - de boventoon
voert, dan beschouwen we deze als niet-collectief weerbare buurten. Het uitoefenen
van sociale controle is hier immers niet gebaseerd op onderling vertrouwen,
vertrouwen in instellingen (vooral de politie) en gedeelde verwachtingen. In
dergelijke buurten zijn interventies nodig om de collectieve weerbaarheid te
versterken (zie figuur 4.6).
Met de term duurzame veiligheid wordt verder niet gesuggereerd dat van
bewoners kan worden verwacht dat zij voorvallen van criminaliteit en overlast altijd
en overal zelf het hoofd kunnen bieden en dat optreden door instellingen en
organisaties per definitie onnodig is. Integendeel. In bepaalde buurten is de hulp van
instellingen en organisaties namelijk wel degelijk van groot belang.
Het is dus de vraag hoe de Arnhemse instellingen en organisaties kunnen
investeren in duurzame veiligheid. Meer concreet is het de vraag hoe zij de collectieve
weerbaarheid van buurten kunnen vergroten, zodat bewoners (meer of weer) bereid
zijn om informele sociale controle uit te oefenen en op deze manier hun eigen buurt
5 Met het begrip formele sociale controle bedoelen wij alle manieren waarop instellingen bewoners
ertoe brengen zich aan bepaalde normen te houden.
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

‘objectief veiliger’ 6 kunnen maken. In dit hoofdstuk presenteren wij een
classificatieschema van typen interventies dat is ontwikkeld op basis van de theorie
van collectieve weerbaarheid. Ons classificatieschema dat later in dit hoofdstuk
gepresenteerd wordt, is een eerste aanzet om te bepalen welke interventie zou kunnen
werken onder welke condities en waarom.
4.2 De probleemsituatie
53
Politiehuiskamer Klarendal
Uit de Leefbaarheidsmonitor Arnhem 2007 blijkt dat de vijf Arnhemse
aandachtswijken - in vergelijking met andere Arnhemse wijken - kampen met
bovengemiddeld veel voorvallen van criminaliteit en overlast. In figuur 4.2 is te zien
dat het kental sociale overlast aanzienlijk hoger is in de vijf aandachtswijken (4,0) dan
in de overige wijken van Arnhem (2,6). Het kental sociale overlast geeft een indicatie
van de mate waarin overlast wordt ervaren en is gebaseerd op de vraag of het volgens
bewoners vaak, soms of (bijna) nooit voorkomt dat er (1) overlast wordt veroorzaakt
door groepen jongeren, (2) overlast wordt veroorzaakt door omwonenden en (3) er
sprake is van geluidsoverlast. Tevens is in figuur 4.2 een indicatie opgenomen van de
mate waarin criminaliteit voorkomt in de buurt (in de perceptie van bewoners).
Vermogensdelicten vormen slechts een klein deel van de gehele criminaliteit en
dienen hier dan ook enkel als illustratie. Het kental is gebaseerd op de vraag hoe vaak
een viertal soorten vermogensdelicten in de woonbuurt voorkomen: fietsendiefstal,
diefstal uit auto’s, beschadiging van auto’s en woninginbraak. Ook hier is te zien dat
in de aandachtswijken – in de perceptie van bewoners – meer criminaliteitsvoorvallen
plaatsvinden.
6 Met objectieve (on)veiligheid bedoelen we het aantal en de aard van voorvallen van criminaliteit en
overlast. Met subjectieve veiligheid doelen we op de beleving van (on)veiligheid.
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

54
5
4,5
4
3,5
3
2,5
2
1,5
1
0,5
0
Kental sociale overlast Kental vermogensdelicten
Arnhem
5 aandachtswijken
Overige wijken
Figuur 4.2: Kental sociale overlast en vermogensdelicten in aandachtswijken en overige
wijken.
Bron: Leefbaarheidsmonitor Arnhem 2007
Op basis van de idee van collectieve weerbaarheid veronderstellen we daarom dat de
bereidheid van bewoners om gezamenlijk actie te ondernemen tegen voorvallen van
criminaliteit en overlast in de aandachtswijken (nog) niet optimaal is ontwikkeld. De
resultaten van een door ons gehouden enquête in 2007 lijken dit te bevestigen,
aangezien de bereidheid om sociale controle uit te oefenen in alle vijf wijken laag is
(zie figuur 4.3) 7 . De schaal ‘eigen bereidheid’ is gebaseerd op 5 items waarin
respondenten werd gevraagd hoe waarschijnlijk het is dat zij zelf in actie zouden
komen bij bepaalde voorvallen (bijvoorbeeld als jongeren spijbelen en op straat
rondhangen, of als er een vechtpartij in de straat plaatsvindt). Vijf
antwoordcategorieën waren mogelijk: van 1 (heel onwaarschijnlijk dat ik sociale
controle zou uitoefenen) tot 5 (heel waarschijnlijk dat ik sociale controle zou
uitoefenen). Een score onder de (neutrale) antwoordcategorie 3 duidt op een relatief
lage waarschijnlijkheid dat bewoners sociale controle zullen uitoefenen en een score
boven antwoordcategorie 3 op een relatief hoge waarschijnlijkheid. Uit figuur 4.3 is
op te maken dat bewoners uit de meeste aandachtswijken (Het Broek, Presikhaaf en
Klarendal) het niet erg waarschijnlijk achten dat zij zelf actie zullen ondernemen
wanneer zij worden geconfronteerd met criminaliteit of overlast (deze wijken scoren
lager dan de neutrale antwoordcategorie 3). Geitenkamp en Malburgen scoren in dit
opzicht iets hoger.
Ook op basis van ons kwalitatieve onderzoek komen we tot die conclusie. Zo
blijkt dat het daadwerkelijk uitoefenen van informele sociale controle weinig
voorkomt. Uit angst voor represailles ondernemen bewoners geen actie wanneer zij
iets zien gebeuren dat volgens hen eigenlijk onacceptabel is. Als bewoners wel actie
ondernemen, is dat vaak op een indirecte manier (de politie, woningcorporatie of
7 Omdat de bereidheid om sociale controle uit te oefenen in andere wijken niet is gemeten, is het niet
mogelijk om een vergelijking te maken tussen aandachtswijken en niet-aandachtswijken.
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

gemeente inschakelen). Een mogelijke verklaring voor het feit dat bewoners niet zelf
actie ondernemen is dat bewoners geen informele sociale controle durven uitoefenen.
Gevoelens van onveiligheid worden niet enkel veroorzaakt door een inschatting van
het risico dat ons iets kan overkomen, maar ook door een inschatting van de hulp die
anderen ons dan zullen bieden. Op basis van de theorie van collectieve weerbaarheid
wordt verondersteld dat dit gebrek aan subjectieve veiligheid mede berust op de
verwachting dat andere buurtbewoners geen oogje in het zeil zullen houden, anderen
niet zullen aanspreken op ongewenst gedrag en de politie of corporatie niet zullen
inschakelen wanneer dit noodzakelijk is.
55
3,2
3,15
3,1
3,05
2,95
2,9
2,85
2,8
2,75
3
Figuur 4.3. Bereidheid om sociale controle uit te oefenen, per wijk.
Bron: ISW enquête, 2007.
4.3 Het classificatieschema
Eigen bereidheid
Arnhemse Broek
Presikhaaf
Klarendal
Geitenkamp
Malburgen
Hieronder volgt een beschrijving van een classificatieschema van vier typen
interventies dat is ontwikkeld op basis van de theorie van collectieve weerbaarheid.
Allereerst presenteren wij de wijze waarop wij de interventies uit een eerdere
inventarisatie van meer dan 120 interventies hebben geselecteerd. Vervolgens worden
de classificatiebegrippen uitgelegd en wordt het classificatieschema gepresenteerd
waarin ruim veertig Arnhemse interventies zijn opgenomen. Daarna laten we per type
interventie aan de hand van een voorbeeld zien op welke wijze wij hebben
geclassificeerd. Zoals gezegd veronderstellen wij dat veiligheidsinterventies
afgestemd moeten zijn op de maatschappelijke condities waarin zij worden
uitgevoerd.
4.3.1 Selectie van interventies
Bovenstaande bevindingen zijn voor ons reden om ons te richten op interventies die
bijdragen aan het vergroten van collectieve weerbaarheid. We veronderstellen dat in
de praktijk geen interventies worden uitgevoerd met als direct doel de collectieve
weerbaarheid te vergroten. Daarom verstaan wij onder ‘interventies’ alle projecten die
- theoretisch beredeneerd - kunnen bijdragen aan het vergroten van collectieve
weerbaarheid en die langdurig of herhaaldelijk worden uitgevoerd. Eenmalige acties
zullen het onderlinge vertrouwen - en het vertrouwen in instellingen - niet ‘duurzaam’
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

verhogen vanwege het ontbreken van vervolgacties die een bijdrage kunnen leveren
aan het onderhouden van de gevormde contacten. Slechts wanneer acties herhaaldelijk
plaatsvinden (en dus kunnen worden gedefinieerd als interventies), kunnen zij
bijdragen aan het versterken van onderling vertrouwen, vertrouwen in instellingen en
gedeelde verwachtingen.
We selecteren ten tweede alleen die interventies die worden ontworpen en
uitgevoerd op het niveau van een ‘straat- of buurtgemeenschap’. Zoals gezegd is de
collectieve weerbaarheid afhankelijk van het onderlinge vertrouwen tussen bewoners,
het vertrouwen van bewoners in instellingen en hun gedeelde verwachtingen over de
uitoefening van sociale controle. Uit onze probleemanalyse blijkt dat dit niet op
wijkniveau, maar op buurt- of straatniveau bestaat. Het criterium is dus dat de
interventies refereren aan – of theoretisch kunnen worden herleid tot - de onderlinge
relaties tussen bewoners, de relaties tussen bewoners en instellingen en de
verwachtingen ten aanzien van sociale controle.
Ten derde selecteren we ook interventies die in hun doelstelling en uitvoering
op het eerste gezicht niet direct van toepassing zijn op duurzame veiligheid, maar die,
beredeneerd naar analogie van de theorie van collectieve weerbaarheid, indirect
invloed kunnen hebben op het onderlinge vertrouwen en de gedeelde verwachtingen.
Tijdens onze inventarisatie zijn daarom niet alleen de interventies geselecteerd die
direct zijn gericht op veiligheid, maar ook de interventies die via het bevorderen van
de ‘leefbaarheid’ (indirect) bijdragen aan duurzame veiligheid. Een voorbeeld:
corporaties brengen op verzoek van hun huurders in sommige gevallen
achterpadverlichting aan, omdat de afwezigheid hiervan zorgt voor gevoelens van
onveiligheid. De achterpadverlichting draagt (mogelijk) bij aan het verminderen van
onveiligheidsgevoelens, maar naar verwachting niet aan het versterken van onderlinge
relaties. Toch zullen we een dergelijke interventie wel selecteren, omdat het mogelijk
bijdraagt aan het vertrouwen in instellingen (de corporatie). Wanneer bewoners
ervaren dat de corporatie bereid is om te investeren in achterpadverlichting, zijn zij
naar verwachting eerder geneigd om deel te nemen aan (veiligheids)projecten die de
corporatie uitvoert en zullen zij eerder bereid zijn om ‘voorvallen’ te melden.
4.3.2 De classificatiebegrippen
Na de selectieronde blijven er ruim veertig Arnhemse interventies over, die we
classificeren op basis van de geformuleerde doelen en de uitvoeringspraktijk van de
interventie (zie figuur 4.4). We zijn geïnteresseerd in de manier waarop het doel van
de interventie wordt geformuleerd, omdat dit inzichtelijk maakt wat in de ogen van
beleidsmakers het probleem is dat aangepakt moet worden. Om van tevoren een
uitspraak te kunnen doen over de verwachte effectiviteit van een interventie (ex-ante
evaluatie) is het van belang om te weten in hoeverre de interventie is afgestemd op de
probleemsituatie. Of, met andere woorden, in hoeverre het doel van de interventie
aansluit bij de problemen die op buurtniveau spelen.
Voor de veiligheidsinterventies gaan we na of de interventie buurtveiligheid
beoogt te verbeteren door het voorkomen (preventief) of door het aanpakken
(repressief) van voorvallen van criminaliteit en overlast. Preventief en repressief
optreden worden hier niet opgevat als het in absolute termen voorkomen en
aanpakken van criminaliteit en overlast, door het voor eens en altijd wegnemen van
risicofactoren en het beschermen en beveiligen tegen alles dat onvermijdbaar lijkt.
‘Preventief’ wordt hier opgevat als het voorkomen dat criminaliteit en overlast
onbeheersbaar worden voor bewoners. Het doel van de interventie is om te
56
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

voorkomen dat criminaliteit en overlast een niveau bereiken waarbij bewoners
zichzelf niet (meer) in staat achten en bereid verklaren om voorvallen onderling het
hoofd te bieden. ‘Repressief’ wordt hier opgevat als het aanpakken van criminaliteit
en overlast zodat deze weer beheersbaar worden voor bewoners. Het doel van de
interventie is om criminaliteit en overlast zodanig aan te pakken dat bewoners zichzelf
(weer) in staat achten en bereid verklaren om deze voorvallen onderling het hoofd te
bieden.
Als het voorkomen of het aanpakken van criminaliteit en overlast het doel van
de interventie is, is het vervolgens de vraag wie er aan zet is - bewoners of
instellingen - in situaties waarin bewoners werkelijk geconfronteerd worden met
voorvallen van criminaliteit en overlast. Zijn dat de bewoners (het classificatiebegrip
informeel) of zijn dat de instellingen (het classificatiebegrip formeel)? Het gaat ons
hierbij niet om de vraag wie het initiatief heeft genomen tot de interventie (top down
vs. bottom up) of wie verantwoordelijkheid draagt voor wat (afspraken over budgetten
en taken). Het gaat om de uitvoeringspraktijk: wie is er aan zet om daadwerkelijk
sociale controle uit te oefenen?
De uitvoeringspraktijk van de interventie geeft ons een beeld van de
inschatting die beleidsmakers maken van de bereidheid en het vermogen van
bewoners om sociale controle uit te oefenen. Kan het uitoefenen van sociale controle
overgelaten worden aan bewoners, hebben zij hulp van instellingen nodig of moeten
instellingen de probleemsituatie zelf aanpakken? Als beleidsmakers deze inschatting
correct maken en daar een geschikte interventie voor inzetten, vergroot dat de kans
van slagen van de interventie aanzienlijk (zie ook: ‘Succes- en faalfactoren’). Dit
brengt ons op het continuüm van de mate waarin informele en formele sociale
controle worden uitgeoefend en elkaar aanvullen. Met het begrip informele sociale
controle bedoelen wij alle manieren waarop bewoners anderen ertoe brengen zich aan
bepaalde normen te houden; normen over wat gewenste gedragsregels zijn en normen
over wat beleefde omgangsvormen zijn. Met het begrip formele sociale controle
bedoelen wij alle manieren waarop instellingen bewoners ertoe brengen zich aan
bepaalde normen te houden. Dit onderscheid betekent niet dat informele en formele
sociale controle twee uitersten zijn. Een bewoner die bij de woningcorporatie melding
maakt van overlast, oefent informele sociale controle uit in de verwachting dat (de
overlastconsulent van) de corporatie formele sociale controle zal uitoefenen. Deze
formele sociale controle kan dan variëren van het wijzen op de ‘verklaring van goede
huurder’ uit het huurcontract tot het dreigen met sancties of het nemen van sancties.
4.3.3 Wijze van classificeren
Ter illustratie laten we zien op welke manier wij de interventies geclassificeerd
hebben. Van ieder type interventie wordt één voorbeeld gegeven.
De interventie ‘Campagne melden en aangifte doen’ is geclassificeerd als
repressief, omdat het doel van de interventie het aanpakken van overlast en
criminaliteit is. De interventie moet in termen van collectieve weerbaarheid bijdragen
aan het weer beheersbaar maken van criminaliteit en overlast voor bewoners. Het is
daarnaast geclassificeerd als informeel, omdat bewoners zelf (indirecte) sociale
controle moeten uitoefenen (de politie inschakelen): ‘In Het Arnhemse Broek wordt
vergeleken met de stad Arnhem weinig aangifte gedaan, dan wel gemeld. Het
politiespreekuur moet deze leemte zoveel mogelijk opvullen. Daarnaast wordt er een
campagne gevoerd in de wijk om de mensen op te roepen om aan te geven en te
57
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

melden als zij iets strafbaars dan wel zorgelijks waarnemen of zelf meemaken’ (Het
werkt in Het Arnhemse Broek, juni 2007).
58
Informeel repressief Informeel preventief
Buurtpreventie Akkerwindestraat
Buurtbemiddeling
Politiehuiskamer Klarendal/Sint Marten
Winkelcentrum Presikhaaf als leerbedrijf
Project hangplekken jongeren
Aangifte op afspraak
Campagne melden en aangifte doen
Vijf stratenaanpak
Kan wel! (Binnentuin De Deeltuin, Markt
Akkerstraat, burenhulpsysteem)
Buurtcontacten
Buurtfeesten
Tuinhekjesproject
Straat in actie/gerichte straatacties en
activiteiten
Buurt in actie
Welkomstproject
Formeel repressief Informeel preventief
Wijkpreventieteams
Enge plekken in kaart brengen
Woonomgevingsploegen/ achterpaden
Inzet buurtbeheerders
Aanpak sociale onveiligheid
Straataanpak
Aanpak ‘vrijplaatsen’
- Aanpak huisjesmelkers
- Aanpak leegstaande panden
- Aanpak overlastproblemen
- Voortzetting inzet methode integrale
handhaving
- Aanpak regelovertreding
- Casemanagement Overlastproject
- Inventarisatie probleemhuishoudens
- Aanpak overlastgevende gezinnen
- Overlastproject
Wijkgerichte intensieve gezinsbegeleiding
-Investeren in kinderen
-Gedrag jongeren
-Casemanagement overlast 12+
-Overlastproject
Toewijzing woningen
Zet in op 12-
Pak op!
Sociale vaardigheidstraining
Tweede kans in eigen woning
- Tweede Kans Beleid
- Casemanagement Tweede Kans
Huisvesting
Achter de Voordeur (Vernieuwingsproject
Arnhem)
Figuur 4.4: Classificatieschema: Arnhemse interventies ingedeeld naar type interventie
De interventie ‘Buurtcontacten’ heeft tot doel buurtcontacten te bevorderen.
‘Leefbaarheid en sociale cohesie begint toch in je eigen huis, eigen straat en eigen
buurt. Het bevorderen van buurtcontacten is essentieel voor een positieve
ontwikkeling van de wijk’ (Voortgangsrapportage wijkwerkplannen, 2005). De
interventie is niet expliciet gericht op het aanpakken of voorkomen van criminaliteit
en overlast. Maar beredeneerd naar analogie van de theorie van collectieve
weerbaarheid kan de interventie ‘Buurtcontacten’ bijdragen aan het voorkomen dat
criminaliteit en overlast een niveau bereiken waarbij bewoners zichzelf niet (meer) in
staat achten en bereid verklaren om voorvallen onderling het hoofd te bieden. Sociale
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

elaties kunnen namelijk het onderlinge vertrouwen voeden, wat van belang is voor de
bereidheid om informele sociale controle uit te oefenen. Daarom classificeren wij
deze interventie als informeel-preventief.
‘Aanpak vrijplaatsen’ classificeren wij als een repressieve interventie, omdat
het tot doel heeft om door een gericht ingrijpen van een aantal instellingen ‘een einde
te maken aan ongewenste ontwikkelingen in de zogenaamde vrijplaatsen’ (Integraal
Veiligheidsprogramma 2008-2011 in de volle breedte, deel 2). Omdat de aanpak
geheel door instellingen wordt uitgevoerd, beschouwen we de interventie als formeel.
Een voorbeeld van een formeel-preventieve interventie is de toewijzing van
woningen. Deze (tijdelijke) sturing door corporaties op het aanbieden en toewijzen
van woningen wordt in specifieke buurten ingezet om te voorkomen dat concentraties
van problemen ontstaan. Hiermee wordt voorkomen dat buurten ‘belast’ worden met
nieuwe bewoners die bij de corporatie – en politie - bekend staan als
‘probleemgezinnen’. Hiermee wordt, met andere woorden, voorkomen dat
criminaliteit en overlast een voor bewoners onbeheersbaar niveau bereiken.
4.4 Succes- en faalfactoren
Interventies die in de ene buurt hebben gewerkt, werken niet zonder meer in de
andere. Dit is een belangrijke les voor de interventiepraktijk, omdat het laat zien dat er
geen pasklare methoden bestaan die overal met evenveel succes ingezet kunnen
worden. Wanneer veiligheidsinterventies niet worden afgestemd op de
maatschappelijke condities waarin zij worden uitgevoerd, bestaat de kans dat
investeringen niet renderen.
Op basis van de theorie van collectieve weerbaarheid onderscheiden we twee
maatschappelijke condities waarop interventies moeten zijn afgestemd. Beide
condities hebben invloed op de bereidheid van bewoners om informele sociale
controle uit te oefenen. Ten eerste is dat de ‘mate van collectieve weerbaarheid’ (de
verticale balk in figuur 4.5). Het gaat hierbij, zoals gezegd, om de mate waarin
bewoners elkaar vertrouwen, instellingen vertrouwen en gedeelde verwachtingen
hebben over de uitoefening van sociale controle. De tweede maatschappelijke conditie
is de ‘mate van subjectieve veiligheid’ (de horizontale balk in figuur 4.5). Wij richten
ons hierbij op voorvallen van criminaliteit of overlast die de beleving van veiligheid
en risico naar verhouding sterk beïnvloeden, ongeacht of feitelijk sprake is van
criminaliteit of overlastgevend gedrag. Wij noemen dit ‘attenderende voorvallen’,
omdat bewoners bij waarneming hiervan geattendeerd worden op de aanwezigheid
van risico’s met betrekking tot veiligheid (Innes, 2004). Het attenderende signaal dat
van deze voorvallen uitgaat, bepaalt hoe bewoners de situatie inschatten en hoe zij
vervolgens zullen handelen.
59
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

60
Mate van collectieve weerbaarheid
Buurt C
Buurt B
Figuur 4.5: Maatschappelijke condities
Buurt A
Mate van subjectieve veiligheid
4.4.1 Typen interventies, afgestemd op maatschappelijke condities
Zelfs als een interventie intern ‘geheel volgens het boekje’ is ontwikkeld, heeft deze
geen kans van slagen als ze niet is afgestemd op de sociale condities waarin ze wordt
uitgevoerd. Door hier rekenschap van te geven, kunnen instellingen hun interventies
hierop afstemmen en daarmee een (onnodig) falen van interventies voorkomen. In
figuur 4.6 zijn de geclassificeerde Arnhemse interventies weergegeven voor de
maatschappelijke condities waarin zij de beste kans van slagen hebben.
Als voorbeeld kunnen de ervaringen dienen die zijn opgedaan met
‘buurtpreventie’. Het doel van buurtpreventie is om criminaliteit en overlast op
buurtniveau terug te dringen. De beleidstheorie is dat bewoners in hun eigen buurt ‘de
oren en ogen’ van de politie zijn. Bewoners signaleren voorvallen van criminaliteit en
overlast en melden deze voorvallen bij de politie; de politie maakt er vervolgens werk
van. Uit wetenschappelijk onderzoek blijkt echter dat buurtpreventie in de praktijk
vaak niet of nauwelijks heeft gewerkt (Bennett, 1990; Crawford, 1998). Waar
buurtpreventie is uitgevoerd blijkt criminaliteit en overlast niet of nauwelijks te zijn
afgenomen. Dit is verklaarbaar, omdat buurtpreventie vaak daar is uitgevoerd waar
het eigenlijk niet nodig of niet mogelijk was.
Buurtpreventie is niet nodig in collectief weerbare buurten waar bewoners zich
veilig voelen (buurt A in figuur 4.5). Het risico op voorvallen van criminaliteit en
overlast is hier relatief laag - er valt dus weinig te melden door bewoners en aan te
pakken door politie - en als iets zich voordoet zijn bewoners bovendien bereid en in
staat om deze voorvallen effectief het hoofd te bieden. Men is er niet bang om zelf iets
te doen, men kan erop vertrouwen dat andere bewoners - net als zijzelf - bereid zijn
om de nek uit te steken en het is er iedereen duidelijk op welke wijze moet worden
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

opgetreden. Investeren in
buurtpreventie is hier niet nodig.
Het rendement van deze investering
zal daarom suboptimaal zijn.
Buurtpreventie wordt ook
vaak daar uitgevoerd waar het
eigenlijk niet mogelijk is: in nietcollectief
weerbare buurten waar
bewoners zich erg onveilig voelen
(buurt B in figuur 4.5). Bewoners
zijn er te bang om zelf iets te doen
en kunnen er niet op vertrouwen
dat anderen bereid zijn om de nek uit te steken. Bovendien is men er niet bereid om
voorvallen aan de politie te melden omdat men onvoldoende vertrouwen heeft in de
politie - of de politie zelfs wantrouwt. Het is te vroeg om hier te investeren in
buurtpreventie en het rendement van deze investering zal daarom ook hier
suboptimaal zijn. Eerst zullen andersoortige interventies moeten worden ingezet
voordat buurtpreventie een kans van slagen kan hebben.
Buurtpreventie heeft pas een kans van slagen in collectief weerbare buurten
waar bewoners zich niet al te onveilig voelen, omdat ze anders niet bereid en in staat
zijn om zelf sociale controle uit te oefenen (buurt C in figuur 4.5). Pas als bewoners
voldoende vertrouwen in de politie hebben, zijn zij bereid om voorvallen aan de
politie te melden. Bewoners voelen zich echter nog niet veilig genoeg om zelf de nek
uit te steken. Ook al kan men erop vertrouwen dat medebewoners voorvallen aan de
politie zullen melden, kan men er niet op vertrouwen dat medebewoners voor hen in
de bres zullen springen wanneer zij zelf iemand aanspreken die overlast veroorzaakt.
In die situatie geeft buurtpreventie hen de ruggensteun die zij nodig hebben om
geleidelijk aan zelf actief te worden.
61
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Mate van collectieve weerbaarheid
Figuur 4.6: Interventies afgestemd op maatschappelijke condities
62
Informeel repressief
Buurtpreventie Akkerwindestraat
Buurtbemiddeling
Politiehuiskamer Klarendal/Sint
Marten
Winkelcentrum Presikhaaf als
leerbedrijf
Project hangplekken jongeren
Aangifte op afspraak
Campagne melden en aangifte doen
Vijf stratenaanpak
Formeel repressief
Wijkpreventieteams
Enge plekken in kaart brengen
Woonomgevingsploegen/ achterpaden
Inzet buurtbeheerders
Aanpak sociale onveiligheid (?)
Straataanpak
Aanpak ‘vrijplaatsen’
- Aanpak huisjesmelkers
- Aanpak leegstaande panden
- Aanpak overlastproblemen
- Voortzetting inzet methode integrale
handhaving
- Aanpak regelovertreding
- Casemanagement Overlastproject
- Inventarisatie probleemhuishoudens
- Aanpak overlastgevende gezinnen
- Overlastproject
Wijkgerichte intensieve
gezinsbegeleiding
-Investeren in kinderen
-Gedrag jongeren
-Casemanagement overlast 12+
-Overlastproject (?)
Informeel preventief
Kan Wel! (Binnentuin De Deeltuin,
Markt Akkerstraat, burenhulpsysteem)
Buurtcontacten
Buurtfeesten
Tuinhekjesproject
Straat in actie/gerichte straatacties en
activiteiten
Buurt in actie
Welkomstproject
Formeel preventief
Toewijzing woningen
Zet in op 12-
Pak op! (?)
Sociale vaardigheidstraining (?)
Tweede kans in eigen woning
- Tweede Kans Beleid
- Casemanagement Tweede Kans
Huisvesting
Achter de Voordeur
(Vernieuwingsproject Arnhem)
Mate van subjectieve veiligheid
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

4.4.2 De vier typen interventies
Hieronder gaan we in op de vier verschillende typen interventies.
Informeel-repressief.
Een informeel-repressief type interventie is geschikt voor buurten die gekenmerkt
worden door een relatief hoge mate van collectieve weerbaarheid, maar door een
relatief lage mate van subjectieve veiligheid. Deze interventies zijn gericht op het
terugdringen van criminaliteit of overlast. Doordat er sprake is van onderling
vertrouwen en gedeelde verwachtingen kan van bewoners een bijdrage worden
verwacht bij het terugdringen van attenderende voorvallen. Maar omdat de mate van
subjectieve veiligheid relatief laag is, kan van bewoners niet worden verwacht dat zij
voorvallen van criminaliteit en overlast helemaal alleen het hoofd kunnen bieden.
Samenwerking met instellingen staat bij de uitvoering van dit type interventies
centraal – dat geldt vooral wanneer deze de aanpak van strafbare feiten betreft,
aangezien de bevoegdheden van burgers daarbij aan beperkingen gebonden zijn.
Formeel-repressief.
Een formeel-repressief type interventie is geschikt voor buurten die gekenmerkt
worden door zowel een relatief lage mate van collectieve weerbaarheid als door een
relatief lage mate van subjectieve veiligheid. Voor instellingen die willen investeren
in duurzame veiligheid is dit de slechtst mogelijke uitgangspositie. Er kan van
bewoners redelijkerwijs niet worden verwacht dat zij criminaliteit en overlast
onderling het hoofd zullen bieden. Men is te bang, men heeft geen vertrouwen in
elkaar (en in instellingen) en men verwacht niet dat een andere bewoner (of instelling)
hen ruggensteun zal bieden. Dit betekent dat repressief ingrijpen door instellingen
nodig is om ten eerste de subjectieve veiligheid te vergroten, bijvoorbeeld: het
aanpakken door politie van drugsdealers die in de buurt op straat, vanuit auto’s of
vanuit huis dealen. Een ander voorbeeld is het uit huis plaatsen door de
woningcorporatie van een gezin dat stelselmatig overlast veroorzaakt. In bepaalde
situaties is dit nodig om de angst voor represailles bij de overige bewoners weg te
nemen. Zolang bewoners te bang zijn om anderen aan te spreken op hun gedrag of
houding - mede omdat zij verwachten geen ruggensteun te krijgen van instellingen -
heeft het geen zin om een interventie uit te voeren die tot doel heeft om de onderlinge
relaties tussen bewoners (en instellingen) te verbeteren.
Informeel-preventief.
Een informeel-preventief type interventie is geschikt voor buurten die gekenmerkt
worden door een relatief hoge mate van collectieve weerbaarheid en door een relatief
hoge mate van subjectieve veiligheid. Voor instellingen die willen investeren in
duurzame veiligheid is dit de best mogelijke uitgangspositie. Bewoners voelen zich
veilig, hebben vertrouwen in elkaar (en in instellingen) en verwachten dat andere
bewoners (of instellingen) hen ruggensteun zullen bieden. Er kan daarom van
bewoners redelijkerwijs worden verwacht dat zij voorvallen van criminaliteit en
overlast onderling het hoofd zullen bieden. Een informeel-preventief type interventie
zal gericht zijn op het bijhouden en versterken van dit gegeven. Interventies die tot
doel hebben de onderlinge relaties tussen bewoners (en instellingen) te verbeteren zijn
hier op hun plaats. Dit type zou kunnen worden omschreven als een verzameling van
‘leefbaarheidsinterventies’.
63
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Formeel-preventief.
Een formeel-preventief type interventie is geschikt voor buurten die gekenmerkt
worden door een relatief lage mate van collectieve weerbaarheid maar een relatief
hoge mate van subjectieve veiligheid. Onder deze omstandigheden ervaren bewoners
weinig of geen dreiging van criminaliteit of overlast, maar omdat er amper sprake is
van onderling vertrouwen (en vertrouwen in instellingen) en gedeelde verwachtingen,
kan niet van bewoners worden verwacht dat zij eventuele problemen onderling
oplossen. Onder deze omstandigheden is het daarom nodig dat instellingen
interveniëren om te voorkomen dat criminaliteit en overlast een niveau bereiken
waarbij bewoners zichzelf niet meer in staat achten en bereid verklaren om voorvallen
het hoofd te bieden.
Conclusie: een programma van interventies
Investeren in duurzame veiligheid werkt niet wanneer een waaier van interventies
over een aandachtswijk wordt gelegd, waarbij een groot aantal interventies gelijktijdig
wordt uitgevoerd. Investeren in duurzame veiligheid vereist dat een programma van
interventies moet worden ontwikkeld: een programma met aandacht voor de
samenhang tussen deze interventies en de volgorde waarin zij worden uitgevoerd. De
gedachte is dat een effectieve aanpak van criminaliteit en overlast wordt gekenmerkt
door een programma van interventies dat is afgestemd op twee condities: de mate van
collectieve weerbaarheid en de mate van subjectieve veiligheid.
Figuur 4.6 geeft aan welk type interventie onder bepaalde condities als eerste
zal moeten worden uitgevoerd. In buurten met een relatief ongunstige uitgangspositie
zullen meer, en meer verschillende typen, interventies nodig zijn dan in buurten met
een gunstiger uitgangspositie. Omdat de interventies gericht zijn op het verbeteren
van deze condities kan het programma van interventies gezien worden als een
opeenvolging van interventies die inspeelt op de verandering in maatschappelijke
condities die ze teweegbrengen.
Het is duidelijk dat de samenhang tussen interventies en de volgorde waarin
zij worden uitgevoerd een logica heeft die niet straffeloos kan worden genegeerd.
Voordat een volgende interventie kan worden uitgevoerd, zal aan bepaalde
noodzakelijke voorwaarden moeten worden voldaan. Maar wat de meest geschikte
volgorde en samenhang is, is een empirische vraag die in het derde onderzoeksjaar
verder wordt onderzocht. Als er bijvoorbeeld in buurt B met positieve resultaten een
formeel-repressief type interventie is uitgevoerd, is het de vraag op welke manier de
buurt zich gaat ‘bewegen’ in het schema en welk(e) type(n) interventie(s) vervolgens
geschikt zijn voor de veranderde maatschappelijke condities.
Dit hoofdstuk beschrijft een ex-ante evaluatie waarin veronderstellingen
worden blootgelegd die achter interventies schuilgaan en waarin deze
veronderstellingen worden afgezet tegen bestaande wetenschappelijke bevindingen en
inzichten. De Arnhemse veiligheidsinterventies staan in figuur 4.5 geclassificeerd als
typen van interventies. In figuur 4.5 worden twee maatschappelijke condities
onderscheiden waarop de typen interventies moeten zijn afgestemd. Figuur 4.6 maakt
vervolgens inzichtelijk welk type interventie de beste kans van slagen heeft onder
bepaalde condities. Het is een eerste aanzet om te kunnen bepalen welke interventie
zou kunnen werken, onder welke condities en waarom.
64
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

65
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

H 5 Participatie van bewoners: via project- en
beleidsparticipatie naar participatie in buurt en
samenleving
Ivo Nienhuis en Gert de Roo
5.1 Achtergrond
Het veranderen van gedrag en houding is één van de basisvoorwaarden voor het
verbeteren van het niveau van leefbaarheid en (sociale) veiligheid. Denk bijvoorbeeld
aan de vraag of buren met elkaar omgaan en hoe ze dat doen, crimineel gedrag van
jongeren, de vraag of bewoners een betaalde baan hebben, of ze een oogje in het zeil
houden wanneer de buurkinderen op straat spelen, of buurtbewoners (bereid zijn)
elkaar te helpen op momenten dat dit nodig is, of bewoners afval op straat gooien, et
cetera. Deze voorbeelden zijn slechts enkele van de vele voorbeelden van
gedragingen en houdingen die van invloed zijn op de leefbaarheid en (sociale)
veiligheid. Bewonersgedrag – en de onderliggende houdingen – is dus een hele
belangrijke factor voor de leefbaarheid van de wijk.
Eén van de basislessen van ruim tien jaar stedelijke vernieuwing in Nederland
- en vergelijkbare beleidsprogramma’s in het buitenland - is dat het veranderen van
gedrag en houding niet vanzelf gaat. Fysieke herstructurering - het vervangen van
oude door nieuwe stenen en het geforceerd afdwingen van een sociale mix - leidt niet
tot het oplossen van sociale problemen als schooluitval, (sociale) onveiligheid en
werkloosheid (zie bijvoorbeeld Crump, 2002; Hall, 1997; Uitermark & Duivendak,
2005). De vindplaats van sociale problemen is dan wel de buurt, maar de fysieke
buurt is niet (of slechts zeer gedeeltelijk) de oplossing van sociale problematiek. Het
is dan ook niet verwonderlijk dat professionele instellingen met een maatschappelijk
oogmerk en hun werkers steeds meer werken vanuit een zogenaamde integrale
benadering. In deze integrale benadering is minder plek voor fysieke interventies en
66
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

meer plaats voor sociale interventies en projecten om sociale relaties tussen bewoners
te verbeteren en individuele sociaaleconomische problematiek op te lossen.
De integrale benadering wordt door beleidsmakers vaak gezien als het
antwoord op de problemen in ontwikkelingswijken en krijgt vaak vorm in zogenaamd
gebiedsgericht beleid. Als gevolg van de ruimtelijke structuur van de woningmarkt
komen sociale en economische problemen vaak geclusterd voor (zie bijvoorbeeld
Deurloo et al., 1997; Forrest, 2004). Het doel van gebiedsgericht beleid is het
verbeteren van het niveau van leefbaarheid en (sociale) veiligheid in die buurten
en/of wijken waar deze geclusterde problemen zich voordoen. Zoals we boven al
hebben betoogd mogen dergelijke buurten weliswaar fysiek gezien de vindplaats zijn,
ze zijn echter niet de oorzaak van de problemen. Deze oorzaken zitten vastgeplakt
aan het vermogen van bewoners om eigen en buurtproblemen op te lossen binnen de
wettelijke kaders en de heersende waarden en normen.
Wanneer we over gebiedsgericht beleid praten, hebben we ten minste drie
spanningsvelden: het maatschappijniveau, het interventieniveau en het
organisatieniveau (zie figuur 5.1). Het maatschappijniveau is het niveau waar
maatschappelijke problemen ontstaan, zich ontwikkelen en daadwerkelijk gevoeld
worden door bewoners. Het interventieniveau is het niveau waar professionele
organisaties met een maatschappelijke doelstelling vanuit hun institutionele omgeving
neerdalen naar ‘de echte wereld’ om maatschappelijke problemen op te lossen. Het
organisatieniveau is het niveau waar organisaties geacht worden samen te werken en
het juiste beleid te maken. In dit hoofdstuk maken we een onderscheid tussen
participatie van bewoners in sociale interventies (interventieniveau) en participatie
van bewoners in beleidsvorming (organisatieniveau).
Participatie in sociale interventies
Bewoners hebben te maken met de eigen buurt maar ook met de rest van de
samenleving. Het is voor de leefbaarheid van een buurt belangrijk dat bewoners
relaties binnen de buurt hebben en zich verbonden voelen met hun buurt. Dit
buurtgebonden sociaal kapitaal is een belangrijke component voor het creëren van
een plezierige woonomgeving. Bewoners die sociale controle uitoefenen en zorg
dragen voor hun fysieke en sociale woonomgeving zorgen voor een comfortabele
buurt om te leven (zie bijvoorbeeld Morenoff et al., 2001; Nolan et al., 2004;
Sampson et al., 1997). Om een cohesieve samenleving te creëren/continueren en om
de buurt in kwestie binnen doorsnee samenleving te houden/krijgen, zijn daarnaast
buurtoverstijgende banden – buurtoverstijgend sociaal kapitaal – nodig. Naast deze
vormen van kapitaal heeft een buurt ook sterke individuen nodig. Individuele
buurtbewoners bezitten economisch en cultureel kapitaal. Economisch kapitaal –
zoals geld en bezittingen – is (in een kapitalistische samenleving) nodig voor het
kunnen aangaan van socialisatieprocessen binnen en buiten de buurt. Voor het
aangaan van deze socialisatieprocessen is ook cultureel kapitaal nodig. Bij cultureel
kapitaal gaat het om een specifieke levenswijze van het individu: vormen van kennis
welke het individu een bepaalde ‘status’ in de samenleving geeft, zoals houdingen,
gedragingen, vaardigheden en opleidingsniveau (Bourdieu, 1984; 1986; 1990).
Het uitgangspunt van dit hoofdstuk is dat bewoners kunnen participeren in
sociale interventies die zich richten op individuen, gezinnen en buurtgebonden dan
wel buurtoverstijgende sociale relaties. In paragraaf 5.3.1 wordt het
classificatieschema beschreven waarbij het al dan niet participeren van bewoners in
67
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

sociale interventies en projecten centraal staat. In de paragrafen 5.4.1 en 5.4.2 worden
voor de verschillende soorten interventies de succes- en faalfactoren beschreven.
68
Figuur 5.1: een schematische weergave van gebiedsgericht beleid.
Participatie in beleid
Op het organisatieniveau gaat het om de vragen (1) of en hoe organisaties
samenwerken, (2) hoe dit proces van samenwerking wordt aangestuurd en (3) of en
hoe bewoners hier invloed op hebben. Het uitgangspunt van (gebiedsgericht) beleid
zou immers moeten zijn dat bewoners duurzaam profijt hebben van de professionele
inspanningen. Naast het feit dat zij immers diegenen zijn die daadwerkelijk leven in
niet-optimale omstandigheden, zijn zij ‘de echte aandeelhouders’. Hoewel ze soms
om begrijpelijke en juiste redenen even buitenspel zijn gezet, zijn zij diegenen die via
belastingen uiteindelijk de professionele instellingen en haar medewerkers betalen. De
vraag is dus hoe het netwerk van organisaties aangestuurd moet worden om de
gestelde programmadoelstellingen te halen en de buurt en haar bewoners te laten
participeren en profiteren. In paragraaf 5.3.2 beschrijven we het classificatieschema
waarbij de participatie in beleidsvorming centraal staat. In paragraaf 5.4.3 worden
succes- en faalfactoren benoemd voor het participeren in de beleidsvorming.
Kortom, in dit hoofdstuk staat de samenwerking tussen bewoners en professionals
centraal. Het gaat hier om de vragen wanneer en hoe interventies werken, voor welke
problemen en in welke situaties.
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

5.2 De probleemsituatie
Als we praten over participatie van bewoners in de instrumentele zin, dan hebben we
het over twee soorten participatie: participatie in interventies en participatie in beleid.
Als het gaat om het verbeteren van leefbaarheid en veiligheid, hebben we het meestal
over participatie in sociale interventies. Sociale interventies moeten een (potentieel)
problematische situatie in de buurt ondervangen dan wel (deels) oplossen. Het
probleem is dat veel bewoners onvoldoende of kwalitatief ‘verkeerd’ in de
(buurt)samenleving participeren. De achtergrond van dit probleem wordt in de
volgende paragrafen beschreven, zowel theoretisch als toegepast op de vijf
onderzoekswijken.
5.2.1 Sociale relaties: buurtgebonden en buurtoverstijgend sociaal kapitaal
Aan de hand van gebiedsgericht beleid wordt een onderscheid gemaakt tussen de
buurt en de rest van de samenleving. Dit onderscheid is essentieel om het niveau van
achterstand te begrijpen. In vergelijking met ‘goede’ wijken hebben bewoners van
ontwikkelingswijken minder sociale relaties buiten de buurt, zoals sociale relaties
aangaande (vrijwilligers)werk, sport en uitgaan. Het zijn deze buurtoverstijgende
relaties – ook wel buurtoverstijgend sociaal kapitaal genoemd – die ervoor zorgen dat
de bewoners aansluiting houden met de rest van de samenleving. Een samenleving
met alleen maar buurten met naar binnen gerichte sociale relaties, beweegt zich in de
richting van Belfast of voormalig Joegoslavië; sociaal gesegregeerd in wederzijds
vijandige kampen (Putnam & Feldstein, 2003). Een samenleving als de Nederlandse,
gekarakteriseerd als een pluralistische democratie, heeft dus veel buurtoverstijgend
kapitaal nodig.
Er zijn dus interventies gericht op buurtoverstijgende samenhang nodig om
onomkeerbare processen van gettovorming tegen te gaan. Zo bezien is het
opmerkelijk dat alle overheidsniveaus, woningcorporaties en andere professionele
instellingen met een maatschappelijk oogmerk vaak alleen buurtgebonden sociaal
kapitaal stimuleren in ontwikkelingswijken. Dit buurtgebonden sociaal kapitaal is
inderdaad een belangrijk ingrediënt om een prettige leefomgeving te creëren.
Buurtbewoners genereren een comfortabele buurt om te wonen door middel van
sociale controle en het zorg dragen voor de fysieke en sociale omgeving (zie
bijvoorbeeld Morenoff et al., 2001; Nolan et al., 2004; Sampson et al., 1997).
De vraag is wat de intensiteit van deze buurtgebonden sociale relaties moet zijn:
moeten ze sterk zijn, zoals familiebanden en intieme vrienden, of moeten ze juist
zwak zijn, zoals werkrelaties en relaties met kennissen (zie ook Granovetter, 1973;
1983)? In Nederlandse buurten zijn sociale banden zwakker geworden als gevolg van
technologische innovaties, een groeiende welvaart en, in combinatie hiermee, een
sterk gegroeide mobiliteit en globaliserings- en privatiseringsprocessen. Familie en
vrienden leven bijvoorbeeld niet meer in dezelfde buurt/wijk en werk en recreatie
vindt plaats buiten de buurt. Vormen van cohesie zijn dan ook steeds meer gebaseerd
op ‘lichte gemeenschappen’ (Duyvendak & Hurenkamp, 2004) die veelal de buurt
overstijgen. De buurt is slechts één van de vele vormen van samenhang. Uit een door
ons gehouden enquête onder 817 bewoners bleek dat zelfs binnen de Arnhemse
ontwikkelingswijken drie van de vijf bewoners zijn/haar sociale leven grotendeels
buiten de buurt heeft. Een professional verwoordde de buurt als lichte gemeenschap
als volgt:
69
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

70
Gebaseerd op onze eigen ervaringen als buren en als professionals die werken in en voor
buurten, zijn we er pas sinds kort achtergekomen dat er eigenlijk een ideaaltypische
ondergrens is binnen elke buurt: ‘ik ken iedereen en dat is okay. We doen geen dingen
samen en dat willen we ook graag zo houden. Maar, als de nood aan de man komt, kan ik
bij iedereen terecht’.
Henning en Lieberg concludeerden in 1996 al dat deze zwakke sociale banden een
belangrijke waarde hebben:
The significance of weak ties was underlined by the inhabitants who stated that these
contacts mean a ‘feeling of home’, ‘security’, and practical as well as social support. Only
10 per cent stated that these contacts were of little or no importance.
(Henning & Lieberg, 1996: 22)
Dus, buurtgebonden sociaal kapitaal - in de Nederlandse context veelal belichaamd
door zwakke sociale banden - is van invloed op het niveau van leefbaarheid en
(sociale) veiligheid van de buurt. Het is dan ook belangrijk om hier met gerichte
interventies in te investeren. Buurtgebonden sociaal kapitaal is echter niet het enige
ingrediënt om sociaal weerbare buurten te creëren. Zoals boven al beschreven is er
ook buurtoverstijgend kapitaal nodig. Data uit de leefbaarheids- en veiligheidsmonitor
van de gemeente Arnhem laten zien dat juist deze buurtoverstijgende banden -
bijvoorbeeld (vrijwilligers)werk, uitgaan, sport en andere hobby’s - minder aanwezig
zijn in ontwikkelingswijken ten opzichte van andere wijken. Het probleem is echter
dat buurtoverstijgend sociaal kapitaal moeilijker te creëren is dan de buurtgebonden
variant: “After all, birds of a feather flock together” (Putnam & Feldstein, 2003: 3).
Buurtgebonden en buurtoverstijgend sociaal kapitaal zijn in de praktijk moeilijk
exact te meten. De vraag hoe vaak een individu andere mensen binnen dan wel buiten
de buurt ontmoet, is bij benadering wel te beantwoorden. Echter, het is bijkans
onmogelijk om hier een gefundeerd waardeoordeel over te geven. De vraag hoe vaak
een individu andere mensen - binnen of buiten de buurt - moet ontmoeten is immers
niet te beantwoorden. Ook de kwaliteit en de aard van dit contact is moeilijk te
beschrijven. De vraag hoe individuen met elkaar om moeten gaan is namelijk ook niet
eenduidig te beantwoorden. Desondanks is hierboven wel duidelijk geworden dat
zowel buurtgebonden als buurtoverstijgend kapitaal nodig is om buurten leefbaar te
houden.
Hoewel het vrij moeilijk is om aan te geven wat het kwantitatieve en
kwalitatieve minimumniveau van ontmoeting is, kunnen we wel beargumenteren
waar beide vormen van sociaal kapitaal gestimuleerd moeten worden. Voor
buurtgebonden kapitaal gaan we uit van het kental ‘sociale kwaliteit’ uit de
leefbaarheids- en veiligheidsmonitor 8 . Hieruit blijkt dat buurtgebonden sociaal
kapitaal in de Arnhemse ontwikkelingswijken ruim onder het Arnhemse gemiddelde
ligt, met uitzondering van Presikhaaf Oost en Geitenkamp. Geitenkamp laat echter
wel een dalende trend zien. Ook de volgende exemplarische uitspraak van een
bewoner laat zien dat het ervaren buurtgebonden sociaal kapitaal de leefbaarheid van
de buurt onder druk zet:
8 Door uit te gaan van cijfers uit de leefbaarheids- en veiligheidsmonitor is het mogelijk ontwikkelingen
in de tijd te zien.
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

71
We zijn van plan te verhuizen. In deze wijk zijn sociale contacten moeilijk te leggen
omdat de mensen te veel op zichzelf zijn. Praten over problemen wordt niet gedaan, dit
wordt anoniem naar instanties doorgegeven en woningbouw, politie e.d. Bij problemen
op straat sta je echt alleen, niemand helpt of steekt een vinger uit. Na twee of drie keer
iemand aanspreken over zwerfvuil, grote monden e.d. stop je hiermee om escalatie te
voorkomen. Na zeven jaar wonen wij hier niet met plezier en willen daarom snel weg uit
deze wijk. Buitenlandse medemensen hebben hier niets mee van doen; het betreft de
autochtone mensen uit de wijk!
Zowel het kental sociale kwaliteit als het citaat hierboven geven op een indirecte
manier aan dat het ervaren buurtgebonden sociale kapitaal zorgt voor het negatief
ervaren van de leefbaarheid in de buurt. Het is belangrijk om met gerichte sociale
interventies te investeren in de sociale contacten binnen de buurt.
Daarnaast is het belangrijk te investeren in interventies die gericht zijn op het
stimuleren van buurtoverstijgende sociale contacten. De buurtoverstijgende contacten
zijn belangrijk voor het tegengaan van gettovorming. Voor buurtoverstijgend sociaal
kapitaal gaan we uit van de (voorbeeld)indicatoren ‘werk’, ‘samen sporten’ en
‘uitgaan’ 9 . Naast het feit dat werk inkomen genereert, levert het ook sociale contacten
- variërend van het bediscussiëren van het nieuws of een gebeurtenis tot het vragen
van advies in een moeilijke omstandigheid - met collega’s op. Dezelfde contacten
ontstaan tijdens of na het samen sporten en uitgaan. Deze indicatoren geven weer aan
dat het buurtoverstijgende sociaal kapitaal van de ontwikkelingswijken over het
algemeen, met uitzondering van Presikhaaf Oost, onder het gemiddelde niveau van
Arnhem ligt. Het is belangrijk om met gerichte sociale interventies de sociale
contacten buiten de buurt te stimuleren. Deze contacten zorgen er immers voor dat
een buurt zichzelf niet uit- en afsluit van de rest van de samenleving.
Cijfers en uitspraken van buurtbewoners laten zien dat er zowel binnen als buiten de
buurt geïnvesteerd moet worden in sociale relaties tussen individuen. Daarnaast moet
er geïnvesteerd in individuen zelf. Het tot stand brengen van sociale relaties heeft
immers weinig zin als individuen niet weten hoe ze met anderen moeten omgaan of
überhaupt niet in staat zijn om de relatie in stand te houden omdat ze reeds genoeg
hebben aan zichzelf. Het investeren in individuen kan door middel van interventies
gericht op cultureel kapitaal en economisch kapitaal. In de volgende paragraaf leggen
we deze twee vormen van kapitaal uit en beschrijven we de noodzaak voor het
investeren in deze twee vormen van kapitaal, zowel theoretisch als toegepast op
Arnhem.
9 Indicatoren die hier niet genoemd worden, maar wel een aanvullende indicatie geven van het
buurtoverstijgende sociale kapitaal, zijn: samen hobby’s beoefenen, vrijwilligerswerk en het ontmoeten
van vrienden / familie.
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

72
Wijkplatform Geitenkamp 2008
5.2.2 Individuen: economisch en cultureel kapitaal
Naast het feit dat er geïnvesteerd moet worden in buurtgebonden en
buurtoverstijgende sociale relaties, is het nodig te investeren in individuele
buurtbewoners; zij zijn immers de toegang tot sociale samenhang. Dit kan door te
investeren in economisch en cultureel kapitaal.
Economisch kapitaal is het bezit van economische hulpbronnen, zoals
huizenbezit en geld, verdiend uit werk, uitkering of anders (Bourdieu, 1984; 1986;
1990). Het bezitten van economisch kapitaal is in een kapitalistische samenleving als
de Nederlandse noodzakelijk om te kunnen socialiseren. Economisch kapitaal
operationaliseren we in dit hoofdstuk aan de hand van het gemiddelde inkomen, het
percentage lage inkomens en het percentage huurwoningen. Met uitzondering van
Presikhaaf Oost, hebben individuele buurtbewoners in de vijf Arnhemse
ontwikkelingswijken in het algemeen minder economisch kapitaal tot hun beschikking
dan de gemiddelde Arnhemse bewoner. In de Arnhemse ontwikkelingswijken hebben
relatief veel bewoners dus minder kans om sociale contacten aan te gaan, omdat ze
meer bezig (moeten) zijn met ‘overleven’. Het is daarom noodzakelijk om met
gerichte sociale investeringen het economisch kapitaal in de vijf ontwikkelingswijken
te versterken.
Cultureel kapitaal wordt vaak gedefinieerd als kennis en vaardigheid om aan
kunst en cultuur deel te nemen. Hier sluiten we echter aan bij de originele en bredere
definitie van Bourdieu (1984; 1986; 1990). Cultureel kapitaal is vormen van kennis,
zoals aangeleerde houdingen en gedragingen, vaardigheden en opleiding die het
individu een bepaalde positie en status geven in de samenleving. Als we het hebben
over het culturele kapitaal hebben we het kortgezegd over de houdingen en
gedragsvormen die buurtbewoners erop na houden. In de vijf ontwikkelingswijken
vinden we relatief gezien veel bewoners die gedrag vertonen dat de wettelijke normen
en/of maatschappelijke waarden overschrijdt. Denk hierbij aan overlast van jongeren,
bedreigingen door buurtbewoners, burenoverlast, de lage gemiddelde opleiding,
opvoedingsproblemen, schuld- en verslavingsproblematiek, het onvermogen
problemen op een nette manier op te lossen, het niet verantwoordelijk voelen voor de
buurt, et cetera. Daarbij blijkt uit een door ons gehouden enquête dat bewoners in de
ontwikkelingswijken zich minder verantwoordelijk voor de leefbaarheid en veiligheid
in hun eigen buurt voelen en ervaren ze hier meer sociale overlast en sociale dreiging
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

dan de gemiddelde Arnhemmer (zie ook hoofdstuk 4). Het is belangrijk om door
middel van gerichte sociale investeringen - zowel repressief als preventief - het
cultureel kapitaal te versterken.
Hierboven hebben we drie vormen van kapitaal besproken. Deze vormen van kapitaal
zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden; ze zijn alle drie nodig om sociaal weerbare
buurten en individuen te creëren. We vatten ze samen in de volgende symbolische
formule:
73
Economisch kapitaal * cultureel kapitaal * sociaal kapitaal
De formule geeft symbolisch weer dat als één van de drie vormen van kapitaal gering
aanwezig is, het niveau van sociale weerbaarheid laag is. De formule geeft ook aan
dat er vele relaties zijn tussen de verschillende vormen van kapitaal. De sociale
weerbaarheid van ontwikkelingswijken vertonen veel kenmerken van wat Dirven,
Rotmans en Verkaik (Rotmans, 2005) karakteriseren als hardnekkige problemen:
Hardnekkige problemen zijn complex [meervoudige oorzaken en gevolgen, strekken zich
uit over meerdere maatschappelijke domeinen en schaalniveaus en zijn stevig verankerd in
onze maatschappelijke structuren en instituties], onzeker [er zijn geen pasklare
oplossingen voor, reductie van onzekerheid door meer kennis is vaak niet mogelijk en elke
poging om een oplossing te creëren verandert de perceptie van het probleem], moeilijk
stuurbaar [veel verschillende actoren met uiteenlopende belangen zijn betrokken en
proberen elkaar te beïnvloeden, deze actoren zijn relatief autonoom en opereren op
verschillende schaalniveaus], en moeilijk grijpbaar [lastig te duiden, slecht gestructureerd
en onderhevig aan een sterke omgevingsdynamiek].
(Rotmans, 2005: 8)
Eén van de manieren om met deze hardnekkigheid om te gaan is het laten participeren
van bewoners in beleidsvorming en -uitvoering 10 . In de volgende paragraaf wordt de
theorie achter deze vorm van participatie, evenals de probleemsituatie in Arnhem,
beschreven.
5.2.3 Participatie van bewoners in beleidsvorming
Naast het feit dat participatie van bewoners in beleid een burgerrecht is, worden vaak
drie redenen aangevoerd om bewoners te laten participeren. Door bewoners te
betrekken bij planvorming, wordt de besluitvorming minder gesloten. Bewoners
krijgen op deze manier meer verantwoordelijkheid en inzicht in
10 Een andere manier om met hardnekkige problemen om te gaan is het vormen van zogenaamde ‘vitale
coalities’. In dergelijke coalities werken professionele organisaties met een maatschappelijk oogmerk
nauw samen om een oplossing te zoeken (en hopelijk te vinden) voor de complex-samenhangende
problematiek. Dergelijke coalities zien we ook in Arnhem.
=
Sociale Weerbaarheid
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

esluitvormingsprocessen met als hypothetisch(!) gevolg dat de kloof tussen
bewoners en bestuur gedicht wordt (Akkerman et al., 2004; Edelenbos et al, 2005;
Hajer et al., 2001) en de besluitvorming democratisch legitiemer wordt (Edelenbos et
al., 2005). De tweede en derde reden hangen nauw met elkaar samen. Het gaat hier
enerzijds om draagvlakvorming voor het plan of beleid en anderzijds om het
vergroten van het probleemoplossende vermogen om zo de kwaliteit van het plan of
beleid in kwestie te verbeteren. Door bewoners te laten participeren in planvorming
wordt een extra bron van kennis, deskundigheid en creativiteit aangeboord om lokaal
maatschappelijke en bestuurlijke problemen en vraagstukken op te lossen (zie
bijvoorbeeld Helleman & Den Heijer, 2004; Edelenbos et al., 2001). Daarnaast zijn
het bewoners die als eerste en het directste veranderingen in beleid en uitwerkingen
van maatregelen en interventies ervaren. ‘Zij zijn de ervaringsdeskundigen’
(Wagenaar, 2005). Met een goed ‘luisterend professioneel oor’ is het dus
waarschijnlijker dat de effectiviteit, de werkbaarheid en kwaliteit van beleid,
interventies en maatregelen worden vergroot.
In de praktijk lijkt er echter weinig van deze voordelen terecht te komen omdat
professionele organisaties met een maatschappelijk oogmerk vaak kiezen voor
schijnparticipatie - zowel in Nederland als in het buitenland. De uiteindelijke
beslissingsmacht blijft dan bij deze organisaties liggen. Professionele organisaties
met een maatschappelijk oogmerk zijn niet in staat om macht aan elkaar en aan
bewoners af te staan omdat ze (onder andere) sterk verkokerd zijn (zie bijvoorbeeld
Edelenbos et al., 2001). Het gevolg is dat bewoners uiteindelijk gefrustreerd raken en
niet meer willen participeren. Zo zien we zowel in Arnhem als in de
wetenschappelijke literatuur dat bewonersorganisaties, zoals een wijkplatform, vaak
het gevoel hebben dat agenda’s van tevoren al bepaald zijn en dat ze in de praktijk
niet openstaan voor verandering door middel van inspraak (zie bijvoorbeeld
Anastacio et al., 2000). Daarnaast vindt er vaak alleen overleg plaats tussen bewoners
en professionele organisaties wanneer de agenda’s elkaar overlappen; de belangen
van de bewoners(groepen) zijn vaak van ondergeschikt belang aan die van
professionele organisaties. Veel organisaties zijn bezig met het binnenhalen van
subsidies en opdrachten om projecten en interventies te kunnen uitvoeren en
zodoende hun financiële huishouding op orde te houden. Het resultaat is dat
bewoners(groepen) uiteindelijk zich niet serieus genomen voelen: de zin ‘krijgen we
weer wat door onze strot gedrukt’ is vaak te horen in vergaderingen van het
wijkplatform of tijdens inspraakavonden. Innes en Booher (2004) verwoorden dit als
volgt:
74
[Current participation methods] do not satisfy members of the public that they are being
heard; they seldom can be said to improve the decisions that agencies and public
officials make; and they do not incorporate a broad spectrum of the public. … Most
often these methods discourage busy and thoughtful individuals from wasting their time
going through what appears to be nothing more than rituals designed to satisfy legal
requirements.
(pagina 419)
[Current social interventions and area-based policy] are one-way processes from the
agency to the community, designed to say ‘We are doing a great job’ rather than actual
participation, though many agencies list such techniques as participation.
(pagina 426)
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Onderstaande exemplarische uitspraak van een bewoner uit Arnhem onderschrijft dit
beeld:
75
Ik ben in het verleden in een andere plaats actief geweest binnen een pilot buurtpreventie
project. Mijn ervaringen zijn dat gemeentes vaak logge instellingen zijn die zichzelf
graag in de kijker spelen. En als het er op aankomt niet de medewerking verlenen zodat
mensen vanzelf ophouden actief te zijn. Jammer, maar het ergste vond ik dat diezelfde
gemeente ook nog zei: wij hebben er alles aan gedaan, maar de mensen willen niet?! Ik
vind dat je met een duidelijk plan iedereen zo veel mogelijk moet betrekken en uitvoer
juist aan alle partijen: dus ook een gemeente. Ik zal er sceptisch over blijven maar hoop
dat een dergelijk plan handen en voeten krijgt in onze wijk, gesteund door dan ook
iedereen.
Vooraanstaande wetenschappers – zoals Patsy Healey (bijvoorbeeld 2006), Judith
Innes en David Booher (bijvoorbeeld 2004) – pleiten dan ook voor een
planningsproces gebaseerd op samenwerking in plaats van symbolische participatie.
Daarnaast heeft één van de beslissingen van toenmalig Minister Vogelaar welhaast
een verplichtend karakter om bewonersparticipatie in beleid in te richten op basis van
samenwerking. Minister Vogelaar heeft per wijk per jaar ongeveer € 200.000
beschikbaar gesteld aan bewoners om hier hun eigen plannen mee uit te voeren. Het
is slechts een kwestie van tijd dat deze plannen gaan interfereren met de sociale
interventies en het gebiedsgerichte beleid; de zin ‘krijgen we weer wat door onze
strot geduwd’ is immers eerder regel dan uitzondering. Kortom, de huidige manier
van bewonersparticipatie leidt tot frustratie en tot het afhaken van actieve bewoners:
een omslag naar participatie op basis van gelijkheid en samenwerking is nodig om
hardnekkige problemen aan te pakken.
In deze paragraaf hebben we aan de hand van een theoretische beschouwing,
statistisch materiaal en uitspraken van bewoners laten zien dat de staat en mate van
verschillende vormen van kapitaal vrij problematisch is in de ontwikkelingswijken in
Arnhem, evenals de manier van samenwerking tussen bewoners en professionals.
Professionele organisaties met een maatschappelijk oogmerk proberen met
interventies de staat en mate van de verschillende vormen van kapitaal te verbeteren
en de interactie tussen professionals en bewoners te optimaliseren. Dit gaat niet
zonder slag of stoot. In dit hoofdstuk proberen we handvatten te geven om
bewonersparticipatie te optimaliseren. Voordat we in paragraaf 5.4 ingaan op een
aantal succes- en faalfactoren zullen we net als bij de andere hoofdstukken eerst
ingaan op de door ons gehanteerde classificatieschema’s.
5.3 De classificatieschema’s
Dit hoofdstuk heeft participatie van bewoners als onderwerp. Logischerwijs gaat het
dan ook om interventies en projecten waarbij participatie van bewoners een rol speelt.
We maken onderscheid naar twee hoofdtypen: participatie in sociale interventies en
participatie in beleidsvorming. In paragraaf 5.3.1 wordt het type ‘participatie in
sociale interventies’ verder uitgewerkt in een classificatieschema en worden
voorbeelden gegeven hoe interventies te plaatsen zijn. Ditzelfde gebeurt voor het
hoofdtype ‘participatie in beleid’ in paragraaf 5.3.2.
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

5.3.1 Sociale interventies: inhoudelijke classificatie
Participatie in sociale interventies (het interventieniveau) draagt bij aan de
verbetering van leefbaarheid en (sociale) veiligheid van de buurt in kwestie.
Logischerwijs moeten deze interventies aansluiten bij de probleemsituatie in de buurt.
Dat betekent dat ze moeten investeren in de samenhang in de buurt (buurtgebonden
sociaal kapitaal), in buurtoverstijgende samenhang (buurtoverstijgend sociaal
kapitaal) en in individuen (economisch en cultureel kapitaal). Aldus komen we tot de
volgende classificatie:
76
Gericht op
individu
Economisch
kapitaal
Cultureel
kapitaal
Gericht op
gezin
Participatie in sociale interventies
Economisch
kapitaal
Cultureel
kapitaal
Sociaal
kapitaal
Gericht op
buurtsamenhang
Buurtgebonden
sociaal kapitaal
Gericht op
maatschappelijke samenhang
Figuur 5.2: Schematische classificatie van sociale interventies gericht op het verbeteren van de
leefbaarheid en (sociale) veiligheid van de buurt
Buurtoverstijgend
sociaal kapitaal
De logica achter dit classificatieschema is hierboven ruimschoots aan bod gekomen.
Enkele voorbeelden zullen de inhoudelijke invulling van het schema verduidelijken.
De voorzieningencheck van Passade investeert in individuen door het
economisch kapitaal te verbeteren. Veel bewoners in ontwikkelingswijken leven rond
of onder het bestaansminimum. Zij hebben vaak recht op economische voorzieningen
zoals aanvullende uitkeringen en kwijtschelding van een aantal belastingen. De
opbrengst bij gezinnen die voor de voorzieningencheck geïndiceerd worden, varieert
van € 800 tot € 1600 per gezin op jaarbasis. De ervaring leert echter dat veel
bewoners deze voorzieningen niet gebruiken. Dit is zonde.
De BronMethodiek van de Vrijwilligerscentrale investeert in buurtsamenhang
en maatschappelijke samenhang - afhankelijk van de plek waar de nieuwe vrijwilliger
aan de slag gaat - door sociale relaties tussen mensen te leggen. De BronMethodiek is
ontwikkeld om maatschappelijke participatie te bevorderen door betrokkenheid en
talenten van mensen te vertalen in vrijwillige inzet. Aan de BronMethodiek ligt de
veronderstelling ten grondslag dat het niet zozeer ontbreekt aan mensen die bereid
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

zijn om zich vrijwillig in te zetten, maar aan aantrekkelijke en in de agenda passende
vrijwilligersklussen. De BronMethodiek leert organisaties op een ander manier naar
mensen kijken: ‘hier is iemand die iets wil en kan, hoe kunnen we deze talenten en
betrokkenheid benutten?’ in plaats van ‘is dit de persoon die ik zoek?’.
Scoren door Scholing van de stichting Vitesse Maatschappelijk Betrokken
investeert in individuen door het cultureel kapitaal van de betrokken jongeren te
verbeteren. Daarnaast investeert deze interventie in maatschappelijke samenhang
door buurtoverstijgende sociale relaties (weer) te ontwikkelen. Het project is
opgericht om vroegtijdige schooluitval onder zogenaamde risicojongeren te
voorkomen/ongedaan te maken en de kans op een vervolgopleiding of werk te
vergroten. Jongeren krijgen op basis van individueel maatwerk een beroepskeuzetest
voorgelegd en lopen twee stages bij deelnemende bedrijven. Op basis hiervan wordt
een op de deelnemer toegespitst vervolgtraject uitgezet, bestaande uit het vervolgen
van de schoolloopbaan, het verrichten van betaalde arbeid of het doorverwijzen naar
professionele hulpverlening. Gedurende en na het tien weken durende traject worden
de deelnemers intensief begeleid door zogenaamde coaches.
5.3.2 Participatie in beleidsvorming: een classificatie
Participatie in beleid behoort bij te dragen aan beleidsplannen met meer draagvlak en
aan het vergroten van het probleemoplossend vermogen van beleid in kwestie. We
onderscheiden hier 4 ideaaltypische vormen van beleidsparticipatie (zie figuur 5.3).
Manipulatie houdt in feite non-participatie in. In het gebiedsgerichte beleid van
Arnhem komt deze vorm van beleidsparticipatie niet voor omdat participatie in
Nederland een burgerrecht is. Duyvendak verwoordt dit als volgt:
77
De vraag waarom bewoners een rol moeten spelen zou voor iedereen klip en klaar
beantwoord moeten worden. Wat mij betreft in termen van democratische legitimiteit. Dat
is dus wat anders dan draagvlak wat handig is voor het maken van tempo. Participatie is
niet vanwege pragmatische redenen een groot goed, maar vanwege principiële: dergelijke
ingrijpende beslissingen moeten met instemming van de meerderheid van betrokkenen
worden genomen, waarbij de ‘stakeholders’ nader moeten worden ingevuld. Als men dit
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

78
niet vindt, als men louter probeert verzet voor te zijn, dan heeft men naar mijn idee een te
beperkte opvatting van democratische processen.
(Duyvendak in De Graaf & Duyvendak, 2004)
Waar bij manipulatie bewoners onzichtbaar zijn, zijn zij bij zelfbestuur de enige
eigenaar van het beleid in kwestie; zij beslissen over het beleid en geven dit zelf
vorm, eventueel met ondersteuning van externe hulpbronnen (instanties, kennis,
faciliteiten, et cetera). Ook deze vorm van beleidsparticipatie zien we in Arnhem
(vrijwel) niet. Bij professionele instanties met stuurkracht, zoals de gemeente en
woningcorporaties, leeft vaak (terecht) het idee dat bewoners onvoldoende kennis
hebben om de complexe en onderling samenhangende problematiek efficiënt en
effectief aan te pakken 11 .
Manipulatie Symbolische
participatie
Participatie in beleid
Participatie op basis
van samenwerking
Zelfbestuur
Figuur5.3: Schematische classificatie van beleidsinterventies naar de mate van participatie van
bewoners.
Beleidsparticipatie op basis van samenwerking komt wordt gekenmerkt door
samenspel tussen bewoners en belanghebbende professionele instellingen waarbij de
machtsverhoudingen idealiter gelijk liggen. Bewoners zijn medekoersbepalers en
actieve co-producenten; ze beslissen gedelegeerd mee over het beleid.
De vorm van beleidsparticipatie die we meestal terugzien in Arnhem maar
ook daarbuiten, is symbolische participatie. Bewoners zijn hier veelal een
praatmacht: ze hebben een adviserende of consulterende rol. De beslissingsmacht -
inclusief de mate van het belang dat aan het bewonersadvies wordt gehecht - blijft bij
de professionals met stuurkracht liggen. Bewoners hebben hier een ‘symbolische’
invloed op het beleid. In feite gaat het hier om draagvlakvorming en dus om het
onder de aandacht brengen van het op handen zijnde gebiedsgerichte beleid. Een
goed voorbeeld van deze laatste vorm van beleidsparticipatie vinden we bij de
vaststelling van het Sociale Heroveringsprogramma in Het Arnhemse Broek.
Bewoners werden tijdens een inspraakavond gevraagd om middels stickers aan te
geven in welke mate zij de aandachtsgebieden die professionele organisaties hadden
geformuleerd belangrijk vonden. Op basis van deze prioritering en op basis van
aangedragen projectvoorstellen door instellingen hebben de organisaties met
stuurkracht het programma samengesteld. De beslissingsmacht blijft dus bij deze
11 Professionele instanties met stuurkracht hebben zelf ook onvoldoende kennis om deze problematiek
efficiënt en effectief aan te pakken. Anders was deze problematiek immers al opgelost.
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

organisaties liggen. Het programma is vervolgens ter advies voorgelegd aan de
betrokken instellingen en het wijkplatform. De professionals met stuurkracht - zitting
hebbende in een stuurgroep - besloten vervolgens over het definitieve programma.
Dit programma is vervolgens goedgekeurd door het college van B&W en ter
informatie aan de gemeenteraad aangeboden. Kortom, hier is sprake van symbolische
participatie.
Nu we de classificatieschema’s voor participatie in sociale interventies en beleid
hebben beschreven en enkele voorbeelden hebben gegeven van hoe om te gaan met
deze schema’s, zoomen we in de volgende paragraaf verder in op de werkwijze van de
verschillende sociale interventies. Dit doen we aan de hand van succes- en
faalfactoren op basis van de classificatieschema’s.
5.4 Succes- en faalfactoren
Wanneer duurzame, niet op toeval berustende gedragsveranderingen noodzakelijk zijn
omdat één of meerdere vormen van kapitaal niet toereikend zijn, moeten individuen
nieuwe vaardigheden aanleren om het gewenste gedrag te kunnen vertonen.
Succesvolle sociale interventies zijn dan ook die interventies die als resultaat een
duurzame gedragsverandering bij de persoon, het gezin of de buurtbewoners in
kwestie bewerkstelligen. In de onderstaande paragrafen worden aan de hand van de
classificatieschema’s uit de vorige paragraaf succes- en faalfactoren besproken om het
aanleren van nieuw gedrag succesvol te laten verlopen. We gaan eerst in op de
interventies gericht op het individu en het gezin, daarna behandelen we in paragraaf
5.4.2 de interventies gericht op sociale relaties. Ten slotte worden en in paragraaf
5.4.3 de succes- en faalfactoren voor bewonersparticipatie in beleid geschetst.
5.4.1 Interventies gericht op individu en gezin
We maken bij het evalueren van interventies gericht op individu en gezin vooralsnog
gebruik van de volgende vier (samenhangende) aandachtspunten:
79
1. Maak een onderscheid naar kansarmen en overlastgevers, en pas hier de
werkwijze op aan.
2. Blijvende gedragsverandering vereist een stappenplan.
3. Motiveer tot gewenst gedrag en demotiveer ongewenst gedrag.
4. Zorg voor competente professionals.
Elk punt is op te vatten als een kritische succesfactor. Hieronder wordt dieper
ingegaan op deze aandachtspunten aan de hand van bijbehorende succes- en
faalfactoren.
Maak onderscheid tussen kansarmen en overlastgevers
Bij sociale interventies gericht op individuen en gezinnen is het belangrijk een
onderscheid te maken tussen kansarmen en overlastgevers, en hier de werkwijze op
aan te passen (zie bijvoorbeeld Kleinhans, 2008). Tijdens het veldwerk in de
Arnhemse wijken zijn we tot de conclusie gekomen dat kansarmen meer baat hebben
bij een ‘maatschappelijk gedreven’ werkwijze terwijl een ‘organisatiegestuurde’
werkwijze het beste resultaat levert bij het aanpakken van overlastgevers. Een
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

‘maatschappelijk gedreven’ werkwijze heeft als uitgangspunt, dat individuen en
groepen zelf bepalen wanneer en hoe ze reageren op prikkels uit hun omgeving
(Krause, 2005). Organisatie en instellingen bieden individuen en groepen kansen en
begeleiding bij het grijpen van die kansen. De instellingen leggen de bewoners niets
op en activiteiten worden door bewoners leuk gevonden en sluiten aan bij hun
leefwereld. Bij een ‘organisatiegestuurde’ werkwijze is het uitgangspunt, dat
veranderingen in de omgeving - de betrokken professionals zelf en het voorgestelde
stappenplan tot duurzame gedragsverandering - zorgen voor het aanleren van het
nieuwe gedrag. We spreken ook wel over een verplichtende handhaving in combinatie
met een passend hulpaanbod.
Een maatschappelijk gedreven en organisatiegestuurde werkwijze zijn twee
uitersten op een schaal. Combinaties tussen beide hoofdwerkwijzen zijn zeer goed
mogelijk. Sterker nog, combinaties zijn vaak noodzakelijk. Het veranderen van gedrag
valt of staat met maatwerk. Met andere woorden, elke gedragsverandering eist een
specifieke aanpak. Dit betekent ook dat de hieronder beschreven succes- en
faalfactoren voor gedragsverandering slechts hoofdlijnen zijn.
Een stappenplan voor blijvende gedragsverandering
Onderzoek heeft laten zien dat het proces van gedragsverandering uit drie fasen
bestaat (Boekaerts en Simons, 1995), te weten (1) de beslissing tot
gedragsverandering, (2) de initiële gedragsverandering en (3) de fase van
gedragsbehoud. In de eerste fase is het belangrijk het individu/gezin in kwestie te
laten inzien dat gedragsverandering nodig en nuttig is. Individuen/gezinnen moeten
zich bewust worden van het ongewenste gedrag in kwestie en de effecten van dit
gedrag. Een belangrijke taak is hier weggelegd voor de professional: hij/zij moet
gerichte informatie geven over het nut, het belang, de attractiviteit en de moeilijkheid
van het veranderen van het ongewenste gedrag. Eveneens moet hij/zij het gewenste
gedrag (indien mogelijk) demonstreren. In de tweede fase staat het gemotiveerd
blijven om de voorgenomen gedragsverandering uit te voeren centraal. De
professional ondersteunt in deze fase de handelingen tot gedragsverandering. Hij/zij is
in deze fase echter meer een coach of bemiddelaar: het individu/gezin in kwestie
stuurt het handelingsproces zelf en de professional geeft feedback op de handelingen.
In de derde fase gaat het om het gemotiveerd zijn om het nieuwe gedrag ook in
moeilijke omstandigheden te vertonen. Dit kan door het vertrouwen en plezier in het
eigen kunnen op te bouwen, en het individu of het gezin in de gelegenheid te stellen
het veranderde gedrag flexibel toe te passen, ook in moeilijke omstandigheden.
‘Achter de Voordeur’-interventies als Home Start, Wijkgerichte Intensieve
Gezinsbehandeling, trajecten aangaande schuldhulpverlening en participatie en werk,
maken in meer of mindere mate gebruik van een dergelijk stappenplan.
Motiveer gewenst gedrag en demotiveer ongewenst gedrag
Motivatie tot het nieuwe gedrag is een noodzakelijke voorwaarde voor succesvolle
gedragsverandering, zo blijkt uit onderzoek van Boekaerts & Simons (1995).
Wanneer een individu/gezin vanuit zichzelf gemotiveerd is, de intrinsieke motivatie,
is de kans op succesvolle gedragsverandering groter. Intrinsieke motivatie kan
bijvoorbeeld gestimuleerd worden door het proces in kleine stapjes op te delen: het
gevoel van vooruitgang veroorzaakt positieve emoties. Ook procesgerichte
opmerkingen als ‘wat goed dat je het geprobeerd hebt’, wanneer handelingen niet
helemaal gelukt zijn, is een methode om intrinsieke motivatie te stimuleren.
80
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Complementair aan deze interne motivatie kunnen individuen/gezinnen ook door
professionals beloond worden, de extrinsieke motivatie. Alleen gebruik maken van
extrinsieke beloning leidt echter tot het werken voor de beloning en niet tot het
werken voor het doel. Wanneer de beloning wegvalt, stopt ook het nieuwe gedrag.
Een andere manier om te motiveren tot het nieuwe gedrag is door samen met het
individu/gezin in kwestie een plan van handelingen te maken en dit vast te leggen op
papier. Een handelingsplan bevat een beschrijving van het ongewenste gedrag (de
actuele situatie), het gewenste gedrag (het doel) en een beschrijving van de concrete
en mentale handelingsstappen om het verschil tussen beide situaties op te heffen.
Daarnaast is het oefenen van het nieuwe gedrag in verschillende (moeilijke) situaties
een beproefde methode om emoties als (faal)angst en stress onder controle te krijgen.
De al eerder genoemde Achter de Voordeur-interventies, maar ook het programma
integrale handhaving en overlast in Het Arnhemse Broek, maken in meer of mindere
mate gebruik van procesgerichte opmerkingen, en intrinsieke en extrinsieke
motivatietechnieken.
Competenties van professionals
Er is onnoemelijk veel gedrag dat individuen tentoon spreiden dat in aanmerking
komt voor verandering. Logischerwijs zijn er vele ‘soorten’ professionals met elk hun
eigen vakinhoudelijke competenties. Naast deze vakinhoudelijke competenties zijn er
een aantal succesfactoren voor het effectief stimuleren van gedragsverandering.
Anderson, Evertson en Emmer (1980) onderscheiden de volgende factoren:
81
Het geven van heldere en duidelijke instructies;
Het concreet aangeven van wat het doel is en wanneer dit bereikt is;
Het geven van beheersbare en uitvoerbare taken;
Het beoordelen van het gedrag op een voor het individu/gezin in kwestie
bevattelijke wijze;
Het onmiddellijk teruggrijpen op afgesproken regels en intenties wanneer het
individu/gezin in kwestie afwijkend gedrag vertoont.
Deze succesfactoren zijn uiteraard afhankelijk van de gekozen methode en de fase van
het gedragsveranderingsproces. Zo zal bij een maatschappelijk gedreven interventie
meer nadruk liggen op het stellen van evaluatieve vragen op basis van oefening en
toepassing, terwijl bij een organisatiegestuurde interventie meer nadruk zal liggen op
vertellen en voordoen.
Waar we in deze paragraaf aandacht hebben besteed aan de succes- en faalfactoren
van sociale interventies gericht op individuen en gezinnen, behandelen we in de
volgende paragraaf de succes- en faalfactoren van sociale interventies gericht op
sociale relaties binnen en buiten de buurt.
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

5.4.2 Interventies gericht op (buurtoverstijgende en -gebonden) sociale relaties
We maken bij het evalueren van interventies gericht op buurtgebonden sociaal
kapitaal vooralsnog gebruik van de volgende vier (samenhangende) aandachtpunten:
82
1. Maak gebruik van maatschappelijk gedreven interventies.
2. Sociale relaties kunnen niet worden afgedwongen: stimuleer daarom
bewonersinitiatieven.
3. Bewoners kunnen het niet alleen: faciliteer bewonersinitiatieven.
4. Maak gebruik van aanwezige buurtnetwerken en houdt rekening met de
buurtcontext.
Maak gebruik van maatschappelijk gedreven interventies
Interventies die investeren in buurtgebonden en buurtoverstijgende sociale relaties
renderen het best wanneer gekozen wordt voor een maatschappelijk gedreven
werkwijze. Als het gaat om buurtgebonden sociale relaties, dan weten we uit dit
onderzoek immers dat de meeste bewoners alleen actief worden als ze de activiteit
leuk vinden of als deze hen direct aangaat (Nienhuis & De Roo, in druk). Dit wordt
bevestigd door De Boer & Duyvendak (2000) die stellen dat verandering in de directe
leefomgeving bewoners motiveert tot participatie. Ook Van der Graaf et al. (2005),
Verreck & Wijffels (2004) en Winsemius et al. (2004) stellen dat doelen vaak niet
bereikt worden als projecten niet aansluiten op wat er in de buurt leeft. Bij het
jongerenwerk in de diverse wijken zien we de noodzaak van maatschappelijk
gedreven interventies heel sterk terug: activiteiten moeten vooral leuk en aantrekkelijk
zijn, anders komen jongeren niet opdagen.
Stimuleer bewonersinitiatieven
Sociale relaties binnen de buurt kunnen niet worden opgelegd; interventies zijn het
succesvolst wanneer ze door bewoners zelf worden opgezet en uitgevoerd. Onderzoek
laat ook zien dat het stimuleren van bewonersinitiatieven en -projecten succesvoller is
dan deze tegen te werken of niet te honoreren (zie bijvoorbeeld Graaf et al., 2005).
Het laten aansluiten van bewonersinitiatieven bij al bestaande initiatieven van
organisaties kan een mogelijkheid zijn. Bijkomend voordeel hiervan is dat een
vertrouwensrelatie tussen bewoners en professionals wordt opgebouwd. Aansluiting
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

ij bestaande eigen initiatieven betekent echter niet dat bewoners alles kunnen en
mogen. Professionele organisaties moeten duidelijkheid verschaffen over de rollen,
taken, verantwoordelijkheden en mogelijkheden voor bewoners. Stimuleren houdt
daarnaast ook in dat er voldoende financiële middelen voor en bewegingsruimte in het
programma moeten zijn om (nieuwe) bewonersinitiatieven op te zetten en uit te
voeren.
Faciliteer bewonersinitiatieven
Naast het stimuleren van dergelijke bewonersinitiatieven heeft onderzoek ook
uitgewezen dat het faciliteren van bewonersinitiatieven vaak een noodzakelijke
voorwaarde is om deze initiatieven te doen slagen (zie bijvoorbeeld Winsemius et al.,
2005). Dit kan bijvoorbeeld in de vorm van het beschikbaar stellen van
deskundigheid, materiaal en werkruimte. Het opbouwwerk kan vaak de gewenste
ondersteuning geven bij het vormen en versterken van de groep bewoners die het
project gaan opzetten en uitvoeren. Ook cursussen en workshops voor bewoners om
bijvoorbeeld te leren communiceren zijn vaak gebruikte middelen om projecten
succesvoller te laten verlopen. Ook het gebruik maken dan wel mee laten doen van
openbare instellingen zoals scholen, kerken en moskeeën is hier een veelgebruikte
succesfactor, evenals het betrekken van lokale ondernemers. Goede voorbeelden die
we tegenkwamen in Arnhem zijn Kan Wel, de training van het wijkplatform in Het
Arnhemse Broek en de deeltuin in Malburgen.
Buurtnetwerken en buurtcontext
Onderzoek heeft laten zien dat bij het opzetten en uitvoeren van sociale interventies
om buurtgebonden sociaal kapitaal te stimuleren, het slim is om gebruik te maken van
de aanwezige buurtnetwerken (zie bijvoorbeeld Graaf, 2005). Vaak spelen
sleutelbewoners - de initiatiefnemers (ongeveer 10% van de bewoners) - en een
handjevol ondersteuners (ongeveer 15% van de bewoners) een belangrijke rol. Door
de actievelingen te belonen voor hun inzet door ze in het zonnetje te zetten en ze
persoonlijk te bedanken, wordt voorkomen dat bewoners uiteindelijk stoppen met het
actief zijn voor de buurt (zie bijvoorbeeld Winsemius et al., 2005). Een goed
voorbeeld hiervan is het project ‘sleutelpersonen’ in Malburgen.
Naast het gebruik maken van buurtnetwerken, heeft onderzoek ook uitgewezen
dat het belangrijk is om rekening te houden met de context van de buurt (zie
bijvoorbeeld Graaf et al., 2005). Dit kan bijvoorbeeld door de activiteiten zo
laagdrempelig mogelijk te houden, door gebruik te maken van de historie van de buurt
of door in te spelen op wat er leeft en speelt.
In de wetenschappelijke literatuur is vrij weinig bekend over succes- en faalfactoren
van sociale interventies die investeren in buurtoverstijgend sociaal kapitaal, behalve
dat we weten dat buurtoverstijgende banden zeer moeilijk door professionals te
creëren zijn (zie bijvoorbeeld Putnam & Feldstein, 2003). Toch zijn er enkele
interventies in Arnhem die het vermogen hebben buurtoverstijgende sociale relaties te
genereren, zoals de BronMethodiek, Scoren door Scholing en de Aanpakcentrale. De
hieronder genoemde twee aandachtspunten zijn gebaseerd op het onderzoek in
Arnhem en zijn allesbehalve definitief en compleet:
83
1. Maak gebruik van maatschappelijk gedreven interventies.
2. Maak gebruik van interventies gericht op individuen.
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Maatschappelijk gedreven interventies
Net als met sociale relaties binnen de buurt, kunnen sociale relaties buiten de buurt
niet worden opgelegd door professionals. Het is belangrijk om aan te sluiten bij de
interesses en talenten van bewoners. Maatschappelijk gedreven interventies zijn reeds
besproken.
Gebruik interventies gericht op individuen
Buurtoverstijgend sociaal kapitaal wordt verkregen door individuen die sociale
relaties hebben buiten de buurt. Door slim gebruik te maken van interventies gericht
op individuen kunnen we ook sociale relaties buiten de buurt stimuleren. In paragraaf
5.4.1 hebben we een aantal criteria voor gedragsverandering opgesomd, waaronder de
noodzaak van een stappenplan. Dit stappenplan kunnen we voor een aantal
gedragingen specificeren door specifiek de ruimtelijke plaats van handeling te kiezen.
Denk bijvoorbeeld aan iemand die nu thuis zit en aangeeft weer te willen gaan sporten
of vrijwilligerswerk te willen gaan doen. Door de ruimtelijke locatie van dit nieuwe
gedrag buiten de buurt te kiezen wordt buurtoverstijgend sociaal kapitaal gecreëerd.
Hierboven hebben we de succes- en faalfactoren beschreven voor de participatie van
bewoners aan sociale interventies. In de volgende en laatste paragraaf beschrijven we
de succes- en faalfactoren voor participatie van bewoners in beleidsvorming.
5.4.3 Participatie van bewoners in beleidsvorming
Margerum (2002) komt op basis van een literatuurstudie op de volgende
uitgangspunten voor het succesvol opzetten van een planningsproces gebaseerd op
samenwerking:
84
1. Het betrekken van alle belanghebbenden, inclusief bewoners.
2. Het ondersteunen van het proces.
3. Het opstellen van een gemeenschappelijke probleemdefinitie en/of gedeelde
taak.
4. Het organiseren van het proces in termen van basisregels, agendapunten, et
cetera.
5. Het betrekken van alle deelnemers en het stimuleren van een
gemeenschappelijke zoektocht naar (nieuwe) oplossingen.
6. Het bereiken van overeenstemming op basis van consensus.
Het betrekken van alle belanghebbenden, inclusief bewoners
Uit onderzoek is gebleken dat belanghebbenden, zoals bewonersgroepen, vaak het
planningsproces frustreren wanneer ze worden uitgesloten van dit proces. Processen
waarbij alle belanghebbenden op een duidelijke en transparante manier geselecteerd
worden en waarbij deze tevens een juiste afspiegeling van alle belanghebbenden
vertegenwoordigen, zijn succesvoller dan wanneer dit niet het geval is (zie
bijvoorbeeld Innes et al., 1994; Susskind & Cruikshank, 1987). Onderzoek laat zien
dat hoe beter de geselecteerde bewoners(groepen) de wijk in haar geledingen
vertegenwoordigen, hoe succesvoller het gebiedsgerichte beleid is (zie bijvoorbeeld
Anastacio et al., 2000). Mogelijkheden om scheve representaties van bewoners te
corrigeren zijn bijvoorbeeld het ondersteunen van zwakkere groepen, het type
bijeenkomst veranderen en het gebruiken van simpele, niet-technische (vak)taal.
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Hoewel het betrekken van alle belanghebbenden belangrijk is, reduceren grote
groepen het rendement van samenwerking (Gray, 1989; Susskind & Cruikshank,
1987). Een mogelijke oplossing hiervoor is het kiezen van (bewoners)vertegenwoordigers.
De wijkplatforms in de verschillende wijken maken bijvoorbeeld gebruik
van (bewoners)vertegenwoordigers. Bovendien zitten hier zowel professionals en
bewoners in een overlegsituatie aan tafel.
Het ondersteunen van het proces
Samenwerkingsprocessen zijn vaak oneindige beraadslagingprocessen, omdat ze vaak
opgezet zijn om wederzijds begrip te kweken. Overeenkomsten zijn dan ook vaak
tijdelijke markeringen in plaats van definitieve einduitkomsten (zie bijvoorbeeld
Innes, 2004). Een dergelijk proces is meer gebaat bij een structurele financiële
bijdrage van gemeente en/of corporaties. Bovendien verlopen dergelijke processen
vaak beter met een goed getrainde gespreksleider die in staat is om het proces en de
gehanteerde strategieën te begeleiden en te managen (zie bijvoorbeeld Innes, 2004;
Gray, 1989). Bovendien is het vaak nodig om bewonersorganisaties en andere
benadeelde groepen te ondersteunen, variërend van een financiële bijdrage tot het
inhuren van professionele hulp (zie bijvoorbeeld Anastacio, 2002). Goede
voorbeelden hiervan zijn de eerder aangehaalde training van het wijkplatform in Het
Arnhemse Broek en de simpele manier waarop het principe van bodemsanering werd
uitgelegd tijdens de wijkplatformvergadering in Het Arnhemse Broek op 11
september 2008.
Het opstellen van een gemeenschappelijke probleemdefinitie en/of gedeelde taak
Iedere belanghebbende heeft bij aanvang van het proces zijn eigen overtuigingen en
doelstellingen. Deze belangen en overtuigingen conflicteren vaak. Bovendien is de
samenwerking tussen belanghebbenden in het verleden vaak ineffectief gebleken en
uitgelopen op teleurstellingen. In dergelijke situaties, zo laat onderzoek zien, is het
belangrijk om eerst een gemeenschappelijke probleemdefinitie/gedeelde taak vast te
stellen om wederzijds begrip te kweken (zie bijvoorbeeld Gray, 1989; Healey, 2006).
Het gaat hier om het uitwisselen van informatie en het begrijpen van elkaars belangen,
zonder een onderhandelingspositie in te nemen (zie bijvoorbeeld Innes, 2004). Het
gaat er immers om samen tot een oplossing te komen in plaats van te wedijveren om
wiens oplossing voorrang krijgt.
Het organiseren van het proces in termen van basisregels, agendapunten, et cetera
Het organiseren van het samenwerkingsproces in termen van basisregels,
agendapunten, et cetera is één van de essentiële voorwaarden om het proces succesvol
te laten verlopen. Een veelbeproefde en succesvolle methode is de deelnemers samen
afspraken te laten maken over de randvoorwaarden, zoals hoe mededeelnemers op de
hoogte worden gehouden van activiteiten die het planningsproces beïnvloeden of zelfs
ondermijnen, hoe met de media wordt omgegaan en hoe de relatie met de achterban
wordt vormgegeven (zie bijvoorbeeld Gray, 1989; Healey, 2006; Innes, 2004).
Wanneer alle partijen akkoord zijn, heeft de gespreksleider een belangrijke rol in het
‘handhaven’ van deze regels. Een goed voorbeeld hiervan is de gezamenlijke afspraak
tussen de gemeente en het wijkplatform van Het Arnhemse Broek om de plannen
aangaande Centrum Oost eerst in het platform te presenteren en pas daarna stadsbreed
Arnhemmers uit te nodigen voor een informatieavond.
85
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Het betrekken van alle deelnemers en het stimuleren van een gemeenschappelijke
zoektocht naar (nieuwe) oplossingen
Onderzoek heeft laten zien dat robuuste en werkbare vormen van samenwerking het
succesvolst zijn, wanneer alle belanghebbenden betrokken zijn bij het proces en zich
verantwoordelijk voelen voor een gemeenschappelijke uitkomst (zie bijvoorbeeld
Gray, 1989; Healey, 2006; Innes, 2004). Daarom is het belangrijk dat iedereen aan
bod komt en de kans krijgt zijn zegje te doen. Het delen van macht en het gezamenlijk
zoeken naar oplossingen is voor veel organisaties, waaronder gemeente en corporatie,
een breuk met de organisatiecultuur. Veel onderzoeken laten dan ook zien dat hier
voldoende tijd voor genomen moet worden (zie bijvoorbeeld Gray, 1989; Susskind &
Cruikshank, 1987). Zo komen budgetcycli en de kortetermijnvisies vaak niet overeen
en moet er ook binnen de eigen organisatie overeenstemming zijn over de nieuwe
oplossingsrichting.
Het bereiken van overeenstemming op basis van consensus
Hoe meer deelnemers het eens zijn met de (nieuwe) oplossing(srichting), hoe groter
de kans op een succesvolle uitvoering van deze oplossing (zie bijvoorbeeld Innes,
2004): het bereiken van overeenstemming op basis van consensus verhoogt dus de
kans op succes. Veel van deze samenwerkingsprocessen zijn oneindige
beraadslagingprocessen; ze zijn vaak opgezet om wederzijds begrip te kweken.
Overeenkomsten zijn dan ook veel meer tijdelijke markeringen in plaats van
definitieve einduitkomsten. Door het compromis in een duidelijke notitie op te stellen
en hierin duidelijk weer te geven welke acties belanghebbenden gaan ondernemen om
het compromis uit te voeren, wordt een continue samenwerking op gang gezet en
blijven de belanghebbenden tijdens en na het implementatieproces betrokken (zie
bijvoorbeeld Healey, 2006). Uiteraard is het dan wel van belang om de afspraken te
monitoren en regelmatig verslag uit te brengen van de resultaten tot dan toe. De
Malburgse Manier is hiervan een goed voorbeeld.
Samenvatting
In de probleemsituatie tonen zowel cijfers als uitspraken van bewoners aan dat de
verschillende vormen van kapitaal in de vijf ontwikkelingswijken onder het
gemiddelde van Arnhem liggen. Aan de hand van sociale interventies investeren
professionele organisaties dan ook in de verschillende vormen van kapitaal. Bij deze
verschillende interventies hebben we onderscheid gemaakt tussen interventies gericht
op het individu (cultureel en economisch kapitaal), het gezin (cultureel, economisch
en sociaal kapitaal), de buurtsamenhang (buurtgebonden sociaal kapitaal) en
maatschappelijke samenhang (buurtoverstijgend sociaal kapitaal). Bij het evalueren
van interventies gericht op individu en gezin onderscheidden we de volgende vier
kritische (samenhangende) succes- dan wel faalfactoren:
86
1. Maak een onderscheid tussen kansarmen en overlastgevers, en pas hier de
werkwijze op aan.
2. Blijvende gedragsverandering vereist een stappenplan.
3. Motiveer tot gewenst gedrag en demotiveer ongewenst gedrag.
4. Zorg voor competente professionals.
Bij het evalueren van sociale interventies gericht op de buurtsamenhang maken we
gebruik van de volgende vier kritische (samenhangende) succes- dan wel faalfactoren:
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

87
1. Maak gebruik van maatschappelijk gedreven interventies.
2. Sociale relaties kunnen niet worden afgedwongen: stimuleer daarom
bewonersinitiatieven.
3. Bewoners kunnen het niet alleen: faciliteer bewonersinitiatieven.
4. Maak gebruik van aanwezige buurtnetwerken en houdt rekening met de
buurtcontext.
Bij het evalueren van sociale interventies gericht op de buurtoverstijgende samenhang
komen we tot de volgende twee kritische (samenhangende) succes- dan wel
faalfactoren:
1. Maak gebruik van maatschappelijk gedreven interventies.
2. Maak gebruik van interventies gericht op individuen.
In de probleemsituatie hebben we ook laten zien dat de samenwerking tussen
professionals en bewoners bij het vormen en uitvoeren van het gebiedsgerichte beleid
niet vlekkeloos verloopt. Sterker nog, participerende bewoners zijn veelal gefrustreerd
en lopen weg. Om deze samenwerking te evalueren maken we gebruik van de
volgende zes kritische (samenhangende) succes- dan wel faalfactoren:
1. Het betrekken van alle belanghebbenden, inclusief bewoners.
2. Het ondersteunen van het proces.
3. Het opstellen van een gemeenschappelijke probleemdefinitie en / of gedeelde
taak.
4. Het organiseren van het proces in termen van basisregels, agendapunten, et
cetera.
5. Het betrekken van alle deelnemers en het stimuleren van een
gemeenschappelijke zoektocht naar (nieuwe) oplossingen.
6. Het bereiken van overeenstemming op basis van consensus.
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

H 6 Interventies gericht op participatie van ouderen
Gerard Heins
6.1 Achtergrond
In dit hoofdstuk gaat het om de vraag welke interventies de afgelopen jaren in de vijf
wijken van Arnhem getroffen zijn, die een positief effect hebben op de participatie
van ouderen in het stedelijke vernieuwingsproces en op de mate van zorgzaamheid
van wijken voor ouderen. Uit de centrale vraagstelling is af te leiden dat het enerzijds
gaat om de effecten van het wijkgericht en integraal werken van organisaties en
instellingen gericht op zorgzame wijken en anderzijds om het activeren van ouderen.
In wijken, waar de leefbaarheid onder druk staat worden ouderen vaak gezien als
kwetsbaar, als een doelgroep van beleid. In dit hoofdstuk worden de kansen en
mogelijkheden van ouderen in het stedelijk gebied om een actieve rol in de lokale
samenleving te vervullen, beschreven. Bovendien geeft dit hoofdstuk handvatten
waarmee een wijk aandacht en zorg aan oudere wijkbewoners (terug) kan geven. De
premisse van dit onderzoek is dat deze interactie tussen buurt en ouderen de buurt
sterker, c.q. weerbaarder maakt voor problemen, die de leefbaarheid kunnen
verstoren. We zien de oudere bewoners in een wijk niet alleen als consument van zorg
en aandacht, maar ook als producent van activiteiten en adviezen, waar de wijk bij
gebaat is.
De opbouw is als volgt: allereerst wordt stilgestaan bij de verschillende
vormen van participatie en de diverse leefstijlen en rollen die ouderen kunnen spelen
in de wijk. Vervolgens wordt een kort overzicht gegeven van de problemen die er
spelen op het gebied van ouderenparticipatie en zorgzame wijken. Er wordt ingegaan
op de interventies zelf en getracht via een classificatiesysteem inzicht te krijgen in de
88
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

(theoretisch) verwachte effecten van de verschillende soorten interventies en de wijze
waarop de onderscheiden interventies zouden moeten worden opgezet om het beste
resultaat te genereren.
6.1.1 Vormen van participatie
In dit hoofdstuk wordt ingezoomd op de sociale participatie van ouderen. Sociale
participatie is te omschrijven als “het onderhouden van sociale relaties en de
deelname aan verschillende vormen van maatschappelijk leven.” (Maas-De Waal,
1982). Binnen de sociale participatie onderscheiden we formele en informele
participatie.
Formele participatie heeft betrekking op het participeren in de stad, wijk of
buurt waarin men woont. Hierbij wordt gekeken naar het lidmaatschap van een
organisatie of vereniging en/of het verrichten van vrijwilligerswerk. Voorbeelden van
de organisaties of verenigingen zijn: werkgeversorganisatie/vakbond, zang-, muziek-
of toneelvereniging, godsdienstige vereniging, jeugdvereniging, vrouwenvereniging,
sportvereniging en hobby- of overige verenigingen (Van Rijsselt, 1991). Deelname
aan dit soort verenigingen appelleert aan gevoelens van ‘erbij horen’ (je ergens bij
thuis voelen), ‘actief meedoen’ tot ‘meebeslissen’, zoals in het WRR-rapport
Vertrouwen in de buurt (2005) is beschreven.
Informele participatie refereert aan “alle activiteiten die een individu ontplooit
op het vlak van primaire niet-geformaliseerde intermenselijke relaties zoals sociale
contacten en netwerken.” (Maas-de Waal, 1982). Hoe mensen met elkaar omgaan in
een wijk wordt grotendeels bepaald door de houding ten opzichte van elkaar en de
buurt waarin zij wonen. De publieke ruimte speelt hierbij een belangrijke rol, omdat
dat de plek is waarin zij elkaar ontmoeten. Ontmoetingen tussen mensen bepalen in
grote mate de beeldvorming van mensen en lokken bepaald gedrag uit.
6.1.2 Leefstijlen en rollen van ouderen
De rol die ouderen kunnen spelen in de wijk is mede afhankelijk van hun leefstijl. De
‘komende ouderen’ (babyboomers) zijn zeer divers qua leefstijl, bestedingspatroon en
wensen. Daarnaast zijn twee eisen van ouderen algemeen: het zo lang mogelijk
zelfstandig willen blijven wonen en keuzevrijheid als het gaat om het gebruik maken
van diensten, service en zorg.
Uit diverse onderzoeken (Luijkx, 2006; Kulberg, 2005; Van Wersch, 2006)
komt naar voren dat leefstijl in grote mate bepalend is voor het gedrag van ouderen in
het algemeen en participatie in het bijzonder. Vaak wordt leefstijl gedefinieerd in
kenmerken die iets zeggen over het gedrag van mensen in de samenleving en de
houding ten opzichte van de maatschappij. Zo heeft Luijkx (2006) in haar
ouderensegmentenonderzoek drie leefstijlen beschreven, te weten ‘kosmopolieten’,
‘betrokken critici’ en ‘behoudende ouderen’. Deze indeling is tot stand gekomen op
basis van kwalitatief en kwantitatief onderzoek onder ouderen op wachtlijsten voor
een tweetal verzorgingstehuizen. Deze indeling is vooral interessant vanwege de
verschillen in oriëntatie van ouderen op de samenleving. Vooral de ‘betrokken critici’
zijn, volgens Luijkx, breed geïnteresseerd en daardoor betrokken bij de maatschappij
om hen heen. Tegelijkertijd zijn zij kritisch; zij zetten vraagtekens bij ontwikkelingen
die in de maatschappij in gang gezet zijn en zij discussiëren bijvoorbeeld vaak met
anderen over hoe het anders moet in Nederland. Deze groep behoort niet tot de elite,
maar juist tot de middenlaag van de bevolking. Dit uit zich ook in een iets minder
89
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

hoge opleiding en een iets minder hoog inkomen in vergelijking met kosmopolitische
ouderen.
Naast deze algemene oriëntatieverschillen is er bij ouderen sprake van verschillen
in de mate waarin men in staat is, of waarin men zich in staat voelt, om activiteiten te
ontplooien. Puylaert (2001) maakt een onderscheid binnen de grote groep ouderen
met behulp van de variabelen tijd, geld en gezondheid. Met behulp van deze
variabelen, die volgens hem bepalend zijn voor het ruimtelijk gedrag en de
locatievoorkeuren van ouderen, komt hij tot vier groepen:
- Actief, alles kan: ouderen die nog met beide benen in het maatschappelijke leven
staan en daarin ook geen beperkingen ondervinden door tijd of geld.
- Actief, met beperkingen: ouderen die eveneens nog met beide benen in het
maatschappelijke leven staan, maar wel worden beperkt door financiële middelen
of tijd.
- Hulpbehoevend, alles kan: de gezondheid van deze ouderen zorgt voor
beperkingen op het gebied van bewegingsvrijheid. De beperking van de
bewegingsvrijheid bepaalt in sterke mate het activiteitenpatroon.
- Hulpbehoevend, met beperkingen: naast beperkingen door gezondheidsproblemen,
zijn ook geld en tijd beperkende factoren.
Met behulp van deze indeling komt Puylaert tot een schema waarin voor elke groep is
aangegeven hoe de kwalitatieve vraag zich zal ontwikkelen voor de onderwerpen
woning en woonomgeving, mobiliteit, ontspanning en voorzieningen. Voor de
allochtone ouderen komt hier nog een aspect bij: in de discussie over concentratie en
segregatie verdienen de praktische voordelen van de nabijheid van familieleden
aandacht (zorg voor ouders, maar ook kinderoppas). Het debat over ruimtelijke
concentratie wordt momenteel nogal gefixeerd op de (wil of vermeende onwil tot)
sociaal-culturele integratie van deze groepen (Kullberg, 2005, p. 36).
Uit bovenstaande typologieën komen de volgende factoren naar voren die voor
ouderenparticipatie van belang zijn. In de eerste plaats is de tijd waarin men is
opgegroeid en zich heeft ontwikkeld in grote mate bepalend voor het gedrag op latere
leeftijd. De normen en waarden die in een (werkzaam) leven zijn gekoesterd, blijken
ook na de werkfase door te werken, en deze geven oudere mensen zekerheden en een
basis voor hun gedrag naar buiten toe. In de tweede plaats zien we dat vrijheid en het
hebben van mogelijkheden om zelf keuzes te maken een belangrijke rol spelen. De
derde factor gaat over de houding van ouderen ten opzichte van de wereld om zich
heen. Meestal spelen partner, kinderen, familie en vrienden hierin de belangrijkste rol.
De positie die men daarin inneemt en de waarde die men hier zelf aan toekent zijn
zeer bepalend voor eigen gedrag.
Dit brengt ons tot een indicatie van de rol die ouderen in de wijk willen en kunnen
spelen en de betekenis die ze kunnen hebben voor de wijk. Een grove indeling kan
worden gemaakt tussen ouderen die actief zijn op kleinschaliger of zelfs individueel
niveau en daarbij een bijdrage leveren aan de vorming van sociaal kapitaal, en
(formeel) participerende ouderen die op wijkniveau bezig zijn en een belangrijke rol
in het buurt/wijknetwerk spelen.
90
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Rollen van actieve oudere in de buurt:
− vraagbaak, adviseur, mentor
− oppas, medeopvoeder
− zorgverlener, klusser
− beheerder, huismeester
Rollen van (formeel) participerende oudere in de wijk:
− sleutelbewoner
− bruggenbouwer
− wijkvertegenwoordiger
− ‘buurtburgemeester’
In de praktijk zien we bij interventies van overheden en andere actoren, dat men
vooral gericht is op de klassieke rollen van ouderen als vrijwilliger,
(mantel)zorgverlener en wijkvertegenwoordiger 12 . Te weinig wordt ingespeeld op de
diversiteit van specifieke competenties en levenservaring van ouderen.
6.2 De probleemsituatie
We zullen in deze paragraaf stilstaan bij de problemen die er zijn op het gebied van
ouderenparticipatie. We staan stil bij de beweegredenen van ouderen om al dan niet te
participeren en gaan in op de zorgzaamheid (of het gebrek hieraan) van verschillende
wijken.
12 Dit komt bijvoorbeeld naar voren uit gesprekken met professionals en interviews onder
sleutelbewoners in Leeuwarden en Arnhem in 2008.
91
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

6.2.1 Participatie van ouderen in Arnhem
Uit ons onderzoek komt het volgende naar voren: ongeveer 2/3 deel van de ouderen
voelt zich (mede) verantwoordelijk voor de leefbaarheid in de vijf onderzoekswijken
van Arnhem, terwijl maar relatief weinig (tussen 10 en 25%) hier een concrete
bijdrage aan levert, in de vorm van activiteiten of participatie in de wijkvernieuwing.
De perceptie van ouderen van de leefbaarheid in het algemeen en de sociale
samenhang in het bijzonder in de vijf wijken is weliswaar iets verbeterd in
vergelijking met een aantal jaren geleden, maar het aandeel dat zich hier (mede)
verantwoordelijk voor voelt, is navenant gedaald van 79% in 2001 tot 68% in 2007.
Uit analyse van de GSB-bestanden (Veiligheidsmonitor) blijkt dat er een duidelijke
correlatie bestaat tussen het aantal ouderen aanwezig in de wijk en de participatie in
wijkgerichte projecten en wijkorganisaties. Overigens blijkt ook dat de ouderen in de
vijf wijken minder actief zijn en minder participeren dan in de rest van Arnhem.
Slechts 21% van de ouderen in een van de vijf wijken hebben in 2007 daadwerkelijk
geparticipeerd in leefbaarheidprojecten. Verder participeren ouderen ‘in formele zin’
gemiddeld meer dan jongeren, maar bij informele participatie ligt dit andersom. Als
we de overlap in deze vormen van sociale participatie buiten beschouwing laten, dan
blijkt dat ongeveer 1/3 van de ouderen en iets meer dan een kwart van de jongeren
niet (of zeer weinig) deelneemt aan het ‘verenigingsleven’, participeert in
buurt/wijkgebonden groepen of participeert in netwerken met buren.
Om meer zicht te krijgen op de vraag in hoeverre participatie-interventies
inspelen op de behoefte en motieven van ouderen om te participeren, zijn oudere
sleutelbewoners ondervraagd over hun motieven. In een schriftelijke enquête kwam
naar voren dat bij participerende ouderen de houding ten opzichte van de buurt (de
attitude) in grote mate de keuze bepaalt of iemand daadwerkelijk aan
wijk/buurtgebonden activiteiten deelneemt. Is deze houding negatief (linksonder in
het model weergegeven in figuur 1.1.) dan zijn mensen minder geneigd tot
participatie. Oudere bewoners die wel participeren, doen dit in de meeste gevallen
vanuit een positieve, constructieve houding ten opzichte van de buurt (het kwadrant
rechtsonder in het model). Het sterkst hierbij is de perceptie dat men door middel van
participatie een bijdrage kan leveren aan het verbeteren van de leefbaarheid. De
respondenten (van de schriftelijke enquête) geven ook aan dat het participatiegedrag
eveneens bepaald wordt door zogenoemde normatieve afwegingen, zoals de
vanzelfsprekendheid om iets voor de buurt te doen en in iets mindere mate door het
verwachtingspatroon van de sociale omgeving.
Uit gesprekken met actief participerende ouderen in Presikhaaf over de
motivatie en redenen om al dan niet te participeren in buurt- en wijkgroepen komt het
volgende naar voren: in de eerste plaats kwamen normatieve, altruïstische reacties en
antwoorden naar voren, zoals ‘het is vanzelfsprekend om iets voor de buurt te doen’
en ‘het wordt van mij verwacht’. Daarnaast werden ook persoonlijker drijfveren
genoemd, zoals de behoefte om op de hoogte te blijven, invloed willen uitoefenen op
het beleid van de gemeente, zelfontwikkeling en plichtsgevoel. Dit werd zowel
positief als negatief geformuleerd. Positief in formuleringen als ‘je wordt er een beter
mens van’, ‘het is leuk om te doen’ en ‘je steekt er wat van op’, maar ook negatief,
zoals ‘als ik het niet doe, doet niemand het’, ‘ik laat niet over me heen lopen’ en ‘het
is eigenlijk een sleur geworden’. Opvallend was dat uit de schriftelijke enquête naar
voren kwam dat de persoonlijkere motieven niet of nauwelijks relevant waren, terwijl
deze in de persoonlijke gesprekken wel degelijk een rol bleken te spelen.
92
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Aan de actieve ouderen in Presikhaaf is ook gevraagd wat redenen kunnen zijn om te
stoppen. De helft van de respondenten geeft als mogelijke reden om te stoppen dat zij
meer tijd vrij kunnen houden voor hobby’s. De activiteiten brengen vaak veel
(lees)werk met zich mee. Circa 20% overweegt te stoppen uit frustratie over
resultaten; vaak zijn zaken al besloten en hebben respondenten het gevoel voor de
vorm erbij te zitten. Maar het overgrote deel van de respondenten geeft aan met het
vrijwilligerswerk door te gaan, zolang de gezondheid het toelaat. Dit ondanks het
cynisme van veel bewoners over de uiteindelijke resultaten van de participatie
(‘gemeente beslist toch wel’). Kortom, ondanks de tegenvallende resultaten vinden de
oudere bewoners het ook gewoon leuk om met buurtgenoten bezig te zijn in hun wijk.
Op grond van het bovenstaande kunnen we concluderen dat formele en/of informele
participatie van ouderen gerelateerd is aan de houding van ouderen ten opzichte van
de samenleving/buurt en de behoefte aan/mogelijkheden van zelfontwikkeling. Van
cruciaal belang voor de oriëntatie van ouderen op hun wijk is de mate waarin de wijk
‘zorgzaam’ genoemd mag worden. In de volgende paragraaf wordt verder ingegaan
op de zorgzame wijk.
6.2.2 Zorgzame wijken
Aan een zorgzame wijk ligt het uitgangspunt ten grondslag dat mensen die zorg
behoeven of denken dat binnenkort nodig te hebben, en die de wijk zien als een
mogelijkheid om hun sociaal netwerk te vergroten, in hun eigen omgeving moeten
kunnen blijven wonen. Om dit te realiseren dient de woning en de woonomgeving
datgene te kunnen bieden wat de ouderen vragen. In de woning gaat het over de mate
van geschiktheid voor ouderenhuisvesting. In de woonomgeving gaat het over fysieke
en sociale kenmerken. Een adequaat voorzieningenniveau betreft een bereikbaar en
toegankelijk gezondheidscentrum, waar een beroep gedaan kan worden op een
geclusterd pakket van diensten, maatregelen en activiteiten, zoals dagopvang, 24uurszorg,
alarmering, boodschappen- en huishoudelijke hulp. “Welzijnsvoorzieningen
ondersteunen ouderen in hun thuissituatie. Voor het domein van welzijn heeft het
aanbod aan voorzieningen in eerste instantie betrekking op klassieke welzijnsfuncties
als ontmoeting, ontspanning, ontplooiing en opvang en op wat meer specifieke
functies als maaltijdvoorziening.” (van der Pennen, 2008). In tabel 6.1 zijn de
verschillende aspecten op een rij gezet.
93
Fysieke aspecten Hypothesen
Woningen Veel ouderen willen graag in hun eigen wijk
blijven wonen
Publieke ruimte Veel en toegankelijke openbare ruimte geeft
kansen voor ontmoetingen en recreatie
Voorzieningen Ouderen maken graag gebruik van
voorzieningen in hun eigen buurt
Tabel 6.1: De fysieke pijler van een zorgzame wijk
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Behalve de aanwezigheid van voorzieningen kenmerkt de zorgzame wijk zich ook als
een sociale gemeenschap, die aandacht en zorg heeft voor de ouderen die daar wonen.
Een dergelijke kwaliteit wordt onder andere gevormd door de bevolkingssamenstelling
en de sociale omgeving, die bepaald wordt door onder meer de
geïnstitutionaliseerde omgeving van instellingen, verenigingen, kerken, dorpsfeesten,
evenementen en manifestaties, alsmede de wijze waarop mensen met elkaar omgaan.
We hanteren de volgende definitie van een zorgzame wijk:
Een zorgzame wijk is een wijk met een passend aanbod van woningen, voorzieningen,
activiteiten en diensten, die erop gericht zijn ervoor te zorgen dat ouderen zo lang
mogelijk in hun eigen woning en woonomgeving kunnen blijven wonen.
Thomése (1997) heeft onderzoek gedaan naar netwerken van ouderen. Uit dit
onderzoek komt naar voren dat contacten in de buurt gemiddeld 60 procent van het
netwerk van ouderen omvat. Volgens Penninx (2005) zijn de kwaliteiten van een
dergelijk buurtnetwerk als volgt te omschrijven: “Op het niveau van de
(buurt)samenleving zijn belangrijke kernkwaliteiten dat er sociale netwerken gevormd
kunnen worden, dat er een groot keuzemenu is aan sociale en maatschappelijke
activiteiten, dat er een podium wordt geboden aan burgers die initiatieven willen
ontplooien, dat participatie op diverse niveaus wordt verwelkomd en dat sociale steun
voorhanden is op zowel informeel als formeel niveau.” Dit geeft ons de nodige
handvatten om de sociale pijler te bepalen. Met behulp van de aspecten genoemd in
onderstaande tabel (tabel 6.2) is de zorgzaamheid in de vijf Arnhemse wijken
gemeten. De zorgzaamheid van de wijken in Arnhem is in de volgende paragraaf
beschreven.
94
Sociale aspecten
Hypothesen
Veiligheid Ouderen worden pas actief als zij zich veilig
voelen
Sociale contacten De kans op het leggen van contacten neemt
toe door de aanwezigheid van sociale
netwerken in de buurt
Mantelzorg De aanwezigheid van mantelzorg in een
buurt verhoogt de woonduur
Activiteiten Aanbod van activiteiten in eigen
woonomgeving verhoogt de buurt-
betrokkenheid van ouderen
Tabel 6.2: De sociale pijler van een zorgzame wijk
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

6.2.3 Zorgzame wijken in Arnhem
De mate van zorgzaamheid in Arnhem is gemeten op basis van de sociale aspecten
weergegeven in tabel 6.2. Uit deze toets kwam naar voren dat vooral de Arnhemse
wijken Het Broek en Klarendal op meerdere punten negatief scoorden en niet erg
‘zorgzaam’ genoemd kunnen worden. De andere wijken scoorden beter en vooral de
wijk Presikhaaf kan met recht zorgzaam genoemd worden.
De mate van geschiktheid van de woningen zelf en de gebruikswaarde van de
openbare ruimte voor ontmoetingen en recreatie is in nagenoeg alle wijken
onvoldoende of op zijn minst minimaal. Vooral de kwaliteit van de woningen zelf,
waar het de geschiktheid voor ouderen betreft, in de wijken Het Broek, Klarendal en
Malburgen is onvoldoende. Dat geldt zowel voor de huur- als de koopsector. Juist het
zelfstandig kunnen blijven wonen (in de eigen buurt) is te beschouwen als een
basisconditie voor participatie. Ook de gebruiksmogelijkheden van de openbare
ruimte voor ontmoetingen en recreatie, scoren in de wijken Het Broek, Klarendal en
Malburgen onvoldoende. Reeds eerder is gewezen op het belang van de openbare
ruimte voor het ontmoeten en het aangaan van contacten.
Wat betreft het voorzieningenniveau scoren de meeste wijken redelijk en voor
zover er problemen zijn hebben deze meer met de bereikbaarheid van de
voorzieningen te maken, dan met de
aanwezigheid zelf. In het kader van de
uitvoering van de masterplannen Zuid
en Noord wordt hieraan de nodige
aandacht besteed. Overigens is de vraag
of het centraliseren in multifunctionele
centra, zoals in Presikhaaf, tegemoet
komt aan de wensen van de ouderen met
betrekking tot bereikbaarheid en
toegankelijkheid.
De sociale pijler is in de wijken
voldoende tot goed. Ouderen voelen
zich over het algemeen veilig om naar
buiten te gaan. Uit het aanvullende
deelonderzoek onder allochtone
(Turkse) ouderen komt naar voren dat
alleen bij oudere allochtone vrouwen dit
minder het geval lijkt te zijn. Het gevoel
van zich niet veilig voelen van oudere
Turkse vrouwen is veelal niet te
relateren aan de buurt waarin men
woont, maar een algemeen onveilig
gevoel om zich in het openbare domein
te bewegen. De wijken bieden
voldoende kansen om contacten te
leggen en activiteiten aan te gaan. Met de aanwezigheid van mantelzorg is het minder
rooskleurig gesteld. Met uitzondering van Geitenkamp, scoren de
ontwikkelingswijken beneden het Arnhemse gemiddelde.
95
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

6.3 Het classificatiesysteem
In de afgelopen jaren zijn in Arnhem diverse interventies in de vorm van projecten en
maatregelen uitgevoerd (of zijn nog in uitvoering), die gericht zijn op het vergroten
van de participatie van ouderen. Om de redelijkerwijs te verwachte effecten van deze
interventies te kunnen beschrijven in relatie tot de hiervoor geschetste problematiek,
hebben we een groot aantal interventies verzameld en vervolgens geclassificeerd. In
dit classificatieschema (zie figuur 6.1) is de positie van de betrokken partijen
gerelateerd aan het doel: het vergroten van de mate van participatie van ouderen en
van de mate van zorgzaamheid van de wijk.
Een onderscheid naar doelstelling
Een eerste onderscheid tussen de interventies is te maken door specifiek te kijken naar
de doelstelling van de interventie (de X-as in het model). Immers, dit doel geeft aan
welke effecten verwacht mogen worden. We maken onderscheid tussen de volgende
doelen:
1. Het doorbreken van isolement en het vergroten van de deelname van ouderen aan
de samenleving: deelname.
2. Het vergroten van de mate van informele participatie van ouderen: actief.
3. Het vergroten van de mate van formele participatie van ouderen: participerend.
Figuur 6.1: Classificatiemodel interventies participatie ouderen
96
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Mate van invloed van professionele partijen
Een tweede onderscheid dat we maken is de mate van invloed van de professionele
partijen op de interventie zelf: deze kan (klassiek) sturend zijn, maar kan ook
faciliterend of verbindend zijn (Y-as). In paragraaf 6.1 is ingegaan op de
veranderende rol van de overheid en andere professionele partijen. Om ouderen uit
hun passiviteit te halen en weer deel te laten nemen aan de maatschappij is een
sturend beleid nodig, waarbij de beste mensen (professionals) worden ingezet, de
(oudere) burger direct wordt aangesproken en deze geholpen en ondersteund wordt
om zelf zijn problemen op te lossen. Om actieve en participerende burgers te krijgen
is een overheid nodig die ruimte biedt voor initiatieven en deze aanmoedigt, en die
activiteiten van bewoners faciliteert en groepen aan elkaar verbindt. We kunnen
constateren dat de rol van de overheid soms uitnodigend is, soms faciliterend en soms
sturend. We kunnen hierin drie typen interventies onderscheiden:
1. Sturende interventies, waarbij het initiatief en de uitvoering geheel in handen van
een actieve en handelende partij (of partijen) ligt.
2. Interventies van een passievere partij, die faciliterend werken voor de burgers.
3. Interventies die uitnodigend zijn voor activiteiten van burgers.
Volgens onze theorie dienen de interventies zich vooral in de ‘groene zone’ te
bevinden willen zij effectief bijdragen aan de ouderenparticipatie. Van de interventies
die in het gebied buiten de groene zone vallen, wordt verwacht dat zij minder effectief
zijn.
Na het opzetten van het classificatieschema hebben we de verzamelde interventies
gericht op participatie van ouderen in Arnhem in het model geplaatst. Daarbij zijn de
beschrijvingen in de projectplannen, de startnotities en de plannen van aanpak
bepalend geweest. Vooral is gelet op enerzijds de rol van de initiator en anderzijds het
doel, dat met betrekking tot de participatie van ouderen wordt nagestreefd. In figuur
6.2 zijn de interventies weergegeven. Het merendeel van de interventies bevindt zich
in de ‘groene zone’; om ouderen uit hun passiviteit te halen wordt in Arnhem
onderkend dat een sturende en actieve actor noodzakelijk is, terwijl het stimuleren van
participatie van ouderen in allerlei gremia veel meer gebaat is bij een verbindend,
stimulerend en faciliterend beleid. Geconstateerd moet worden dat er weinig
interventies specifiek gericht zijn op participatie van ouderen. Dat is ook niet
verwonderlijk als we ervan uitgaan dat ouderen een integraal deel uitmaken van onze
samenleving. Er zijn veel interventies gericht op het weer actief worden van ouderen
en het deelnemen aan de samenleving. Echter daarbij moet worden geconstateerd dat
de meeste daarvan faciliterend en verbindend zijn en weinig sturend.
Als we kijken naar de rol van de professionele partijen, dan valt op dat deze
rol bij de meeste projecten faciliterend en uitnodigend is, terwijl een sturende rol
alleen zichtbaar wordt bij het klassieke opbouwwerk (‘actief in de wijk’) en het
wijkgericht werken, dat gericht is op participatie van bewoners in het maken van
wijk(werk)plannen, wijkschouwen, en dergelijke in wijkplatforms. We gaan hier
verder op door bij het beschrijven van de condities en succes- en faalfactoren van
deze drie clusters van interventies gericht op deelname, informele en formele
participatie.
97
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

98
Achter de
voordeur
Kijk om
de hoek
Boodschappenplusbus
WMO
startpunten
ServiceKompas
Figuur 6.2: toetsing Arnhemse interventies
6.4 Succes- en faalfactoren
Praten
is goud
Actief in de
wijk
(Rijnstad)
Arnhem-
WijkTV
Straat
in actie
nieuwe aanpak
Wijkgericht
werken
Centrale vrijwilligersraad
Mantelzorgcompliment
Zilveren
Arnhemmer
In deze paragraaf beschrijven we de succes- en faalfactoren voor de drie door ons
onderscheiden typen interventies. Daarbij baseren we ons enerzijds op de literatuur en
anderzijds op bevindingen vanuit de praktijk.
6.4.1 Deelname van ouderen
Ouderen ervaren eenzaamheid en isolement als de grootste vijand. Dit blijkt onder
meer uit recent onderzoek naar eenzaamheidsinterventies bij ouderen van Fokkema en
Van Tilburg (Fokkema, 2005). Gevoelens van ‘niet meer nodig zijn’ ontnemen vooral
alleenstaande ouderen de zin om gebruik te maken van geboden voorzieningen en om
initiatieven te nemen. Tegelijkertijd zien we dat ouderen steeds zelfredzamer worden,
zo lang mogelijk zelfstandig (willen) blijven wonen en hun eigen wensen voor de
woonomgeving expliciet uitdragen. Evaluaties van zelfredzaamheidprogramma’s
gericht op ouderen (Frieswijk, 2004) laten zien dat met interventies het welbevinden
van ouderen verhoogd kan worden, terwijl het beroep op professionele zorg daalt.
Veel ouderen willen niet als object van het beleid gezien worden, maar als
mensen die zichzelf wel kunnen redden. Voor veel senioren zijn de
bestedingsmogelijkheden de laatste jaren toegenomen door goede pensioenregelingen,
lijfrenteregelingen, koopsompolissen en beleggingen. Ook heeft een toenemend aantal
ouderen veel vermogen opgeslagen in een eigen woning (Nesselaar, 2001). De
inkomenspositie zal op zich niet ver afwijken van het niveau van toen de ouderen nog
deel uitmaakten van het arbeidsproces. De reden dat de vermogenspositie van ouderen
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

zo goed is, ligt niet aan het inkomen, maar aan het vermogen dat zij hebben
opgebouwd 13 .
Het belang van sociale contacten ter voorkoming van vereenzaming onder
ouderen wordt door de literatuur benadrukt en komt in veel gesprekken met ouderen
ter sprake. In vergelijking met andere landen beschikken Nederlandse ouderen over
een relatief groot informeel sociaal netwerk. Deze grotere beschikbaarheid van
informele hulp leidt echter niet vanzelfsprekend tot meer gebruik van informele zorg.
In Nederland is de hulp juist minder intensief en komt dagelijkse hulp veel minder
voor. Met de recente introductie van de mantelzorg is in Nederland het streven erop
gericht dat gezinsleden meer voor elkaar gaan zorgen (Bron: Verschillen in
verzorging, SCP, 2007). In dit verband kan ook worden gewezen op het onderzoek
van het Sociaal Cultureel Planbureau, waarin erop gewezen wordt dat als gevolg van
de bezuinigingen in de gezondheidszorg en de AWBZ ouderen familie, vrienden en
kennissen nog meer zouden moeten aanspreken. (Kuhlberg, 2005 p. 36).
Wij willen uitgaan van de premisse dat een wijk waar ouderen zich betrokken
bij voelen, waar zij actief aan deelnemen en mede verantwoordelijk zijn voor de
leefbaarheid, in staat is om die zorg en aandacht ‘terug te geven’, waar ouderen op een
bepaald moment om vragen. Met de afnemende centraal gestuurde en betaalde zorg
(invoering WMO) neemt de betekenis van mantelzorg toe. Naast familie en vrienden
kan ook de wijk hierin een rol spelen. Kleinhans laat zien dat het investeren in deze
vorm van sociaal kapitaal (Kleinhans, 2005) een basis voor duurzame
wijkvernieuwing is.
Ervaringen elders (Almelo, Wielwijk, Amsterdam, e.d.) laten zien dat om
ouderen meer te laten deelnemen aan de samenleving een sturende rol van de
professional de voorkeur heeft. Om mensen uit hun isolement te halen is het
noodzakelijk om mensen rechtstreeks te benaderen en ‘achter de voordeur’ te komen.
Een individuele benadering wordt door oudere bewoners erg op prijs gesteld en blijkt
het effectiefst te zijn. Daarbij hangt de effectiviteit (hoeveel mensen daadwerkelijk uit
hun isolement geraken) sterk af van de professionaliteit van de professional (ook wel
bewonersadviseur genoemd): de ‘beste mensen’ dienen te worden ingezet. Daarbij is
het de kunst om zich vooral te richten op het maken van een individueel plan van
aanpak gericht op zelfhulp: dus geen contacten voor ouderen gaan leggen, maar
ouderen stimuleren om zelf contacten aan te gaan en deel uit te gaan maken van een
buurtnetwerk. Ten slotte wordt er op gewezen dat het monitoren en het zo nodig
plegen van nazorg in het algemeen essentiële onderdelen van een dergelijke aanpak
zijn. Vaak haken mensen na een eerste teleurstelling af en vervallen dan weer in hun
oude patroon.
6.4.2 Informele participatie
Sociaal kapitaal is een bindmiddel zowel tussen mensen binnen een groep, als tussen
groepen in de wijk onderling, het vormt sociale netwerken en het bouwt aan
vertrouwen. Daarbij is het van belang om te onderkennen dat er twee vormen zijn van
13 Zo blijkt uit onderzoek van Keehnen en Sikkel (2004) dat voor de leeftijdscategorie 55-64 jaar het
gemiddelde vermogen €170.800 is. In dit bedrag is de waarde van de eigen woning verdisconteerd.
Voor de leeftijdscategorieën 65-74 jaar en 75+ is de vermogenspositie nog beter, aangezien deze
categorieën over het algemeen de hypotheek op de eigen woningen en overige schulden hebben
afgelost.
99
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

sociaal kapitaal: ‘bonding’ en ‘bridging’. Bonding slaat op het aangaan van contacten
met soortgenoten en bridging legt relaties tussen individuen in een bredere
samenleving (zie ook hoofdstuk 5). Beide vormen worden gestimuleerd door in te
zetten op een beleid, waarmee mensen de voordeur uit komen en elkaar ontmoeten.
Een beleid gericht op het stimuleren van informele participatie van ouderen dient in
beginsel hierop gebaseerd te zijn: ‘mengen’ en ‘ontmoeten’. Uit onderzoeken elders
(Veldboer & Van der Graaf, 2007; Uyterlinde, Engevbesen & Lub, 2007) komt naar
voren dat mengen vooral werkt bij het activeren van bruggenbouwers, zoals (1)
onderwijzeressen (basisschool), (2) moeders op scholen, (3) kunstenaars en (4) sociale
professionals.
Ontmoeten middels straatfeesten, dialoogprojecten, stadsgesprekken, koffieochtenden,
e.d. verloopt vaak moeizaam en trekt vooral mensen die al actief zijn of
een positieve houding ten opzichte van de buurt hebben (Tonkens, 2008). Meer profijt
moet verwacht worden van ‘ontmoeten rond gedeeld belang’: bv. mentoraten bij
jongeren (Uyterlinde, e.a., 2007), volkstuinprojecten, e.d.
Een belangrijke voorwaarde voor activering is dat er goede en passende
informatie is. Om een match te krijgen tussen wat de mogelijkheden in een wijk voor
ouderen zijn om actief te worden, zal er voldoende en toegankelijke informatie
moeten zijn over de activiteiten in een wijk zelf. Het succes van een site als
Buurtlink.nl 14 laat zien dat er veel behoefte aan en belangstelling voor dit soort
informatie is.
Vanuit ervaringen elders (Leeuwarden, Rotterdam) zijn vier aandachtspunten
voor dit type interventies te inventariseren. In de eerste plaats dient de rol van
professionals vooral faciliterend te zijn, dat wil zeggen, zij dienen condities te
scheppen, die mensen stimuleren activiteiten te gaan ontplooien. Dit houdt in:
ondersteunen, financieren en organiseren, zonder alles direct uit handen te nemen.
De evaluatie van het project Doen in Leeuwarden laat zien dat er vanaf het
begin gebruik is gemaakt van bestaande netwerken. In buurten en wijken waar
bewoners georganiseerd zijn is het gemakkelijker mensen te activeren, dan waar dat
niet het geval is. Hierin spelen de sleutelbewoners, die participeren in de diverse
bewonersgroepen en meestal op de knooppunten zitten van deze sociale netwerken,
een cruciale rol. Draagvlak van deze sleutelbewoners is van belang om dit soort
processen goed van de grond te krijgen.
Een dilemma bij activering is dat deze veelal gekoppeld is aan projecten,
terwijl een faciliterende overheid procesmatiger moet opereren. Bij activering
ontstaan sociale verbindingen en netwerken die in het begin nog vaak broos en
kwetsbaar zijn en in feite permanente aandacht van overheid en andere instanties
vragen. Misschien geldt hier de paradox, dat als de overheid erbij is bewoners veel
zelf kunnen: dan is het druk, dan zijn er deadlines, dan is er dynamiek. Met andere
woorden, actieve wijken kunnen niet zonder een overheid, die continu langs de zijlijn
aanwezig is. Een dergelijke procesrol sluit niet aan bij een projectgerichte aanpak.
Immers een project heeft een begin en een eind (als het geld op is), terwijl het werken
14 Buurtlink.nl is de enige landelijke website waar buurtbewoners via hun postcode kennis kunnen
maken met hun buurt, en nieuws en meningen kunnen delen met andere buurtbewoners. Het doel van
Buurtlink.nl is het verbeteren van de sociale cohesie in buurten. Men gaat er daarbij van uit dat als
buurtbewoners elkaar beter leren kennen, zij meer begrip voor elkaar krijgen en de leefbaarheid in de
buurt zal toenemen.
100
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

aan dit soort duurzame verbindingen een procesmatige bemoeienis van de overheid
vraagt.
6.4.3 Formele participatie
Uit eigen onderzoek (in Arnhem en Leeuwarden) en onderzoeken elders (Tonkens, et
al, 2008; Kleinhans, 2005; Van Gunsteren, 2006) komt naar voren dat het activeren
van (oudere) burgers tot formele participatie slechts kleine aantallen als resultaat
heeft. Over het algemeen wordt hierin door overheden en instellingen een passief
beleid gevoerd: men wacht af wie er deel wil nemen en er is zelden sprake van
uitnodigen tot participatie. De meeste mensen die formeel participeren hebben zelf
hun weg moeten vinden of werden door andere actieve participanten gevraagd.
Een tweede aspect is dat (oudere) burgers aangeven niet serieus genomen te
worden en, in hun ogen, slechts kleine resultaten boeken. Om betrokken, actieve en
verantwoordelijke burgers te krijgen, dient meer ingespeeld te worden op het
vergroten van de zeggenschap van participanten: ‘empowered participation’ (Fung, in
Tonkens 2008). Een probleem hierbij is de representativiteit. De participerende
burgers zijn vaak autochtone, witte gepensioneerde mannen of iets jongere
(huis)vrouwen. Zij kunnen in vele gevallen de wijk of buurt niet vertegenwoordigen.
Wel kan altijd een beroep gedaan worden op de deskundigheid van de
participanten. Overigens wordt hier vaak door professionele actoren aan getwijfeld:
‘ze zijn alleen maar bezig met hun eigenbelang en praten alleen maar vanuit hun eigen
ervaringen’. Te weinig wordt door de actoren deze ervaringsdeskundigheid
(kernkwaliteit van sleutelbewoners) op waarde geschat en benut. Ook wordt door vele
actoren geklaagd over de geringe mate van effectiviteit bij het inschakelen van
burgers. Hier staat tegenover dat het inschakelen van bewoners bij planvorming in een
vroeg stadium vertragingen in een later stadium kunnen voorkomen.
Er zit bij participatie wel degelijk een aspect van eigenbelang bij, zoals in
paragraaf 6.1 is beschreven. Middels het inspelen op de behoefte aan zelfontwikkeling
door bijvoorbeeld cursussen aan te bieden en bonussen en beloningen, kan de
participatie worden vergroot. Evelien Tonkens heeft het over ‘de nieuwe vrijwilliger’
die in twee opzichten van de oude vrijwilliger zou verschillen. Terwijl vrijwilligers
voorheen vooral altruïstische motieven zouden hebben, zoals andere mensen helpen,
zijn de nieuwe vrijwilligers meer georiënteerd op hun eigenbelang. Ze willen
vrijwilligerswerk doen waar ze wat van leren en dat goed staat op hun CV.
Ten slotte is uit diverse onderzoeken gebleken dat mensen eerder te motiveren
zijn voor een specifieke, concrete klus of een specifiek thema of probleem, in plaats
van algemene onderwerpen en thema’s die veel tijd en uithoudingsvermogen vragen.
Terwijl vrijwilligers zich voorheen voor langere tijd aan een organisatie of doel
verbonden, zijn nieuwe vrijwilligers meer geïnteresseerd in korte, intensievere
verbindingen (Dekker et al., 2007).
101
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

102
Succesfactoren voor
interventies gericht op
deelname
1. sturende rol van
professionals
2. individuele benadering
3. beste mensen inzetten
4. richten op zelfhulp
5. geven van stimuli
Succesfactoren voor interventies
gericht op informele participatie
1. faciliterende rol van
professionals
2. mogelijkheden bieden voor
ontmoeten en mengen
3. buurt- en wijkgerichte
informatie
4. richten op de eigen omgeving
5. inhaken op bestaande
netwerken
Tabel 6.3: Succesfactoren voor de verschillende typen interventies
Succesfactoren voor interventies
gericht op formele participatie
1. uitnodigende rol van
professionals
2. participatie op specifieke
onderwerpen
3. horizontale afstemming
tussen professionals en
bewoners
4. mogelijkheden bieden voor
zelfontwikkeling
5. inzet van participanten
belonen
Samenvatting
We kunnen concluderen dat er in feite drie doelstellingen zijn van interventies die
ouderenparticipatie nastreven: het (weer) deelnemen aan de samenleving in het
algemeen, het ontplooien van activiteiten in de wijk en het participeren in
bewonersgroepen en vrijwilligerswerk. We kunnen de doelen ook wel fasen noemen,
omdat ze een toenemende activiteit en participatie van ouderen veronderstellen.
In tabel 6.3 is aangegeven welke factoren een rol spelen bij het opzetten en
uitvoeren van interventies gericht op participatie. Er zijn zeer waarschijnlijk nog meer
te bedenken: het gaat hier echter om die factoren die er voor zorgen dat ouderen
optimale kansen en mogelijkheden krijgen om deel te nemen aan de maatschappij, te
participeren in buurtnetwerken of te participeren in wijkgebonden gremia.
We concluderen dat de uitgangspunten van de interventies in de Arnhemse
wijken (nog) niet optimaal zijn en dat niet alle wijken zorgzaam te noemen zijn.
Zorgzaamheid van de wijk is een basisconditie voor participatie van ouderen. De
effectiviteit van interventies gericht op ouderen wordt vergroot naarmate de
zorgzaamheid van een wijk groter is. Bovendien verwachten we dat er een synergie
tussen de mate van zorgzaamheid van een wijk en het aantal actieve en participerende
ouderen ontstaat als beiden versterkt worden.
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

103
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

De auteurs
( Op alfabetische volgorde van achternaam)
Drs. Marion Beijer
Marion Beijer heeft in het kader van haar afstudeer scriptie “Ingrijpen in pesten. Wat
zorgt ervoor dat kinderen wel of niet ingrijpen?” meegeschreven aan het hoofdstuk
over integratie, segregatie en beeldvorming onder jongeren (Hoofdstuk 2).
Prof. dr. Andreas Flache
Andreas Flache is als hoogleraar in de Sociologie verbonden aan de Faculteit der
Gedrags- en Maatschappijwetenschappen, afdeling Sociologie, van de
Rijksuniversiteit Groningen. Zijn onderzoek richt zich op samenwerking en sociale
integratie in de maatschappij, en met name op de rol die sociale netwerken hierin
spelen en de toepassing van modellen van leergedrag op deze vraagstukken.
Dr. Ellen Giebels
Ellen Giebels is werkzaam als universitair hoofddocent verbonden aan de Faculteit
Gedragswetenschappen van de Universiteit Twente, vakgroep Psychologie &
Communicatie van Gezondheid en Risico. Haar onderzoeksinteresse en expertise
concentreren zich rondom het thema conflict, in het bijzonder conflictescalatie en
conflictmanagement.
Prof. dr. Willem de Haan
Willem de Haan is als hoogleraar Criminologie verbonden aan de vakgroep strafrecht
en criminologie van de Rijksuniversiteit Groningen. Hij is lid van de kernredactie van
Delikt en Delinkwent en van de adviesraad van Theoretical Criminology, Critical
Criminlogy en The British Journal of Criminology. Tevens is hij voorzitter van de
Nederlandse Vereniging voor Kriminologie.
Ir. Gerard Heins
Gerard Heins is universitair docent (voor 50%) in de Planologie aan de Faculteit der
Ruimtelijke Wetenschappen van de Rijksuniversiteit Groningen. Sinds 1998 heeft
Gerard Heins een eigen adviesbureau in de volkshuisvesting en stedelijke
vernieuwing gevestigd in Leeuwarden.
Drs. Maarten Koekkoek
Maarten Koekkoek is afgestudeerd organisatiepsycholoog en sinds 3 jaar de
programmaleider van het instituut voor Integratie en Sociale Weerbaarheid. Hij is
verantwoordelijk voor de algehele projectuitvoering en houdt hij zich tevens bezig
met de communicatie van het instituut.
Drs. Coby van Niejenhuis
Coby Niejenhuis was als onderzoeksassistent werkzaam voor Tobias Stark en
Andreas Flache. Ze heeft meegeschreven aan het hoofdstuk over integratie, segregatie
en beeldvorming onder jongeren (Hoofdstuk 2).
104
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Ivo Nienhuis, MA.
Ivo Nienhuis is werkzaam als promovendus bij de Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen,
basiseenheid Planologie, van de Rijksuniversiteit Groningen.
Prof. dr. Sabine Otten
Sabine Otten is als hoogleraar Intergroepsrelaties en Sociale Integratie verbonden aan
de Faculteit der Gedrags- en Maatschappijwetenschappen, afdeling Sociale
Psychologie, van de Rijksuniversiteit Groningen. Haar onderzoek richt zich met name
op intergroepsrelaties, sociale cognitie en agressie.
Prof. dr. Gert de Roo
Gert de Roo is hoogleraar in de Planologie aan de Faculteit der Ruimtelijke Wetenschappen
van de Rijksuniversiteit Groningen. De Roo is tevens verantwoordelijk voor
de Masters Planologie en maakt hij deel uit van verschillende (internationale)
samenwerkingsverbanden, associaties en werkgroepen.
Drs. Tobias Stark
Tobias Stark is werkzaam als promovendus bij de Faculteit der Gedrags- en
Maatschappijwetenschappen, afdeling Sociologie, van de Rijksuniversiteit Groningen.
Drs. Elze Ufkes
Elze Ufkes is werkzaam als promovendus bij de Faculteit der Gedrags- en
Maatschappijwetenschappen, afdeling Sociale Psychologie, van de Rijksuniversiteit
Groningen.
Drs. Reijer Verwer
Reijer Verwer is werkzaam als promovendus bij de Faculteit der Rechtsgeleerdheid,
afdeling Strafrecht en Criminologie, van de Rijksuniversiteit Groningen.
Drs. Annemarijn Walberg
Annemarijn Walberg is werkzaam als promovendus bij de Faculteit der Rechtsgeleerdheid,
afdeling Strafrecht en Criminologie, van de Rijksuniversiteit Groningen.
Prof. dr. Karen van der Zee
Karen van Oudenhoven- van der Zee is directeur van het instituut voor Integratie en
Sociale Weerbaarheid. Zij is als hoogleraar Organisatie psychologie, Culturele
Diversiteit en Integratie verbonden aan de Faculteit Gedrags- en
Maatschappijwetenschappen van de Rijksuniversiteit Groningen. Ze is gespecialiseerd
op het terrein van culturele diversiteit in organisaties. Haar onderzoek richt zich
daarbij met name op de rol van sociale identiteiten, interculturele competenties,
groepsklimaat en dreiging bij het effectief opereren van individuen en groepen in een
interculturele context.
105
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

106
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

107
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Bijlage 1 Interventies gericht op Integratie onder Jongeren
Hieronder vindt u een lijst met de interventies met betrekking tot het thema ‘sociale
integratie onder jongeren’, die wij tijdens onze inventarisatie zijn tegengekomen in
Arnhem.
1. 11+ inloop
2. Aikido
3. Aikidoschool Stichting Sankaku
4. Arnhem Falcons (American
football)
5. Arnhem Rhinos (honkbal)
6. Atletiekvereniging CIKO '66
7. Badminton Beca 2000
8. Breakdance
9. Breakdance (beginners)
10. Breakdance (gevorderden)
11. Budo Sport Arnhem
12. Coolkids
13. Dans
14. Dans/drama
15. Disco
16. Double Skills (project met
Vitesse)
17. Eindmusical : Rap (Verlengde
schooldagactiviteit)
18. Eindmusical: dans (na schooltijd)
19. ESCA Basketbal
20. ESCA Voetbal
21. F.C. Presikhaaf
22. Film maken
23. Fotografie
24. Fotografie
25. Graffiti
26. Griezelfilm maken
27. Gymnastiek
28. Gymnastiek
29. Handbal
30. Happen en stappen
31. Hockeyclub Malburgen (HCM)
32. Homepage maken
33. Hoofdingang versieren
34. Houtbewerken
35. Houtbewerking
36. Huiswerkbasis
37. Huiswerkbegeleiding
38. Human beatboxing
39. Inloop
40. Instuif
108
41. Internetcafé
42. Jeugd Kickboksen
43. Jiu-Jitsu
44. Jiu-jitsu
45. Jongensclub
46. Judo
47. Judo Budosport Arnhem
48. Karate
49. Karate
50. Kerstmusical
51. Kickboksen
52. Kinderclub
53. Kindergym
54. Kindermiddag
55. Kleine kok
56. Klimmen
57. Koken
58. Kookclub
59. Kookles
60. Kunstclub (afvalmateriaal)
61. Kunstclub (theater)
62. Kunstwerken met het thema
boeken, lezen, woorden
63. KV OA/Olympia Reizen (korfbal)
64. Line Dance
65. Medi@trefpunt
66. Medi@trefpunt Klarendal
67. Meidenactiviteiten
68. Meidenclub
69. Meidenmiddag
70. Meidensport
71. Meidenvoetbal
72. Miden Arnhemse Sportvereniging
(MASV)
73. Mountainbiken
74. Musical
75. Musical najaar 07
76. NBB rayon Oost (basketbal)
77. Percussie
78. Percussie: Djembélessen
79. Pimp my goal
80. Pottenbakken
81. Rappen
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

82. Redactie Spilkrant
83. Rots en water (weerbaarheid)
84. Scaramouche schermcentrum
ASV
85. Scoutinggroep St. Christoforus-
Lichtdraagsters
86. Skaten
87. Skelteren
88. Skicursus
89. Soapacteren
90. Spelcontainer de Malburcht
91. Spelen en klusjes
92. Spellenbank
93. Sport en spel instuif (buiten)
94. Sport- en spelactiviteit
95. Sport- en spelinstuif
96. Sportclub
97. Sportinloop 10+
98. Sportinstuif
99. Sportinstuif
100. Sportmix
101. Squashinstuif
102. Streetcircus Poehaa
103. Streetdance
104. Survival
105. Taekwondo
106. Taekwondo Center Arnhem
107. Teakwondo
108. Teckniek: een dorp maken
109. Tekenen en schilderen
109
110. Tennis
111. Tennisvereniging ATC de Groene
Kamer
112. Tennisvereniging Eldenia
113. Tennisvereniging Malburgen
114. Tennisvereniging Presikhaaf
115. Timmeren
116. Turnen
117. Verkeerslessen
118. Voetbal voor jongens
119. Voetbal voor meisjes
120. Voetbalvereniging ASV AZ 2000
121. Voetbalvereniging VV Arnhemia
122. Voetbalvereniging 1892 Vitesse
123. Voetbalvereniging Arnhemse
Boys
124. Voetbalvereniging AV & AC
Eendracht
125. Voetbalvereniging AV Cranevelt
126. Voetbalvereniging Eldenia
127. Voetbalvereniging Elsweide
128. Voetbalvereniging Presikhaaf
129. Voetbalvereniging Sportclub
Oranje
130. Voetbalvereniging SV De
Paasberg
131. Voetbalvereniging VDZ
132. Vrij spelen
133. Zaalvoetbal meiden
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

110
Bijlage 2 Interventies gericht op Beeldvorming en Conflicten
Hieronder vindt u een lijst met de interventies met betrekking tot het thema
‘beeldvorming en conflicten’, die wij tijdens onze inventarisatie zijn tegengekomen in
Arnhem.
1. 2e kans eigen woning
2. Buurtbemiddeling
3. Buurtfeesten Presikhaaf
4. Cultuuravonden
5. Intercultureel werken
6. Meet en Greet II
7. Multi Culti - omgaan met verschillende culturen
8. Overlast consulent
9. Overlast procedure
10. Pandjes overleg
11. Praten is Goud
12. Samen koken, samen eten
13. Streetwise
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Bijlage 3 Interventies gericht op Leefbaarheid en Veiligheid
Hieronder vindt u een lijst met de interventies met betrekking tot het thema
‘leefbaarheid en veiligheid’, die wij tijdens onze inventarisatie zijn tegengekomen in
Arnhem.
1. Aangifte op afspraak in unit
Arnhem Noord
2. Aanpak achterpaden
3. Aanpak eergerelateerd geweld
4. Aanpak en toezicht op tuinen en
erfafscheidingen
5. Aanpak gezinnen die overlast
veroorzaken
6. Aanpak huiselijk geweld
7. Aanpak huiselijk geweld en
eergerelateerd geweld
8. Aanpak huisjesmelkers
9. Aanpak overlast
10. Aanpak overlastgevende gezinnen
11. Aanpak overlastproblemen
12. Aanpak regelovertreding
13. Aanpak sociale onveiligheid
14. Aanpak veroorzakers overlast
15. Aanpak vervuiling door grofvuil
en zwerfvuil
16. Aanpakken illegale bijplaatsingen
rond afvalverzamelpunten door
verlichtinge, extra inzamelen en
handhaven
17. Achter de Voordeur
18. Achter de
Voordeur/vernieuwingsproject
19. Achterpaden
20. Achterpaden afsluiten/schuttingen
21. Achterpadverlichting
verbeteren/aanbrengen en
aansluiten op straatverlichting
22. Activiteiten organiseren gericht
op
kennisuitwisseling/samenwerking
tussen bewoners van
verschillende generaties en uit
verschillende culturen
23. Albert Heijn en Symfonie Zuid
veilig
24. Bastaproject
111
25. Beter schoonhouden van de
openbare ruimte en terreinen van
corporaties
26. Bevordering intergratie
27. Binnentuin de Deeltuin
28. Broekproject
29. Buiten gewoon beter
30. Buurt in Actie
31. Buurtbemiddeling
32. Buurtcontacten
33. Buurtfeesten
34. Buurtpreventie project
Akkerwindestraat e.o.
35. Buurtprogramma
36. Cameraproject
37. Campagne melden en aangifte
doen
38. Casemanagement overlast 12+
39. Casemanagement overlast jeugd
40. De Arnhemse uitdaging
41. Empoweren
42. Enge plekken in kaart brengen
43. Extra aandacht voor afval bij te
slopen woningen
44. Gedrag jongeren
45. Geitenkamp voor elkaar
46. Gerichte straatacties en
activiteiten
47. Hagenproject
48. Het Broek ontmoet
49. Inbraakpreventieteam en
keurmerk Veilig Wonen
50. Intensief beheer van openbare
ruimte afgestemd op wat
wijksgewijs nodig is
51. Inventarisatie
probleemhuishoudens
52. Investeren in kinderen
53. Inzet buurtbeheerders
54. Inzet particuliere beveiligers
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

55. Inzet wijkpreventieteam
(samenwerking wijkagent, BOA's
ea)
56. Jeud actief aanspreken.
Onderwijsprogramma's met
veiligheid als thema
57. Kan Wel!
58. Kids in de wijk
59. Klarendal gaat door!
60. Klarendal kom op!
61. Klarendal ontmoet
62. Korte metten met huiselijk
geweld
63. Leefbaarheidsbudget
64. Luinhorsttunnel
65. Maatjesproject
66. Meet my street
67. Niet zitten… de wijk in!
68. Nightrider/jongerenbus
69. Onderwijsprogramma's met
veiligheid als thema
70. Oog voor veiligheid
71. Opruimactie
72. Overlastproject
73. Overlastproject (is dit hetzelfde
als casemanagement overlast?)
74. Pak je kans!
75. Pak op!
76. Pilot Broek: aanpak van
overtreders door gemeente,
leegstand woningen etc
77. Pilot tweede kans in eigen woning
78. Poort naar Klarendal
79. Praten is Goud
80. Project Alfa
81. Project hangplekken jongeren
82. Project Tegenwind
83. Project Wijknetwerken
84. Rem op geweld
85. RU4Real en Jongeren Toezicht
Team
86. Schoolagent in Arnhem Zuid
87. Sociaal speerpunten plan
88. Sociale Bouwstenen
89. Sociale vaardigheidstrainingen
90. Speelruimteprogramma.
Hangplekprogramma en
sportveldprogramma
112
91. Stimuleren Keurmerk Veilig
Ondernemen
92. Straat in actie
93. Straataanpak
94. Straatgewijze aanpak
95. Streetwise I en II
96. Streetwise/4 real
97. Toewijzing woningen
98. Tuinhekjesproject
99. Tuinonderhoud en klussendienst
100. Tweede Kans Beleid
101. Tweede kans in eigen woning
102. Uitwisselen goede voorbeelden in
de Prachtwijken
103. Vadercursus
104. Veilige school
105. Veiligheidshuis
106. Versterking/uitbreiding jeugd en
jongerenwerk, samenhang
realiseren met outreachend
jongerenwerk
107. Voortzetting inzet methode
integrale handhaving (Klarendal:
inzetten van deze methode)
108. Welkomstproject
109. Wijkgericht intensieve
gezinsbehandeling
110. Wijkgerichte intensieve
gezinsbegeleiding (WIG)
111. Winkelcentrum Presikhaaf als
leerbedrijf
112. Woonomgevingsploegen
113. Woonomgevingsploegen
114. Zet in op 12-
115. Zorg Advies Team (Z.A.T.)
116. Zwerfvuil / 'Malburgen verdient
het!' / 'Malburgen Schoon en
Veilig'.
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Bijlage 4 Interventies gericht op Bewonersparticipatie
Hieronder vindt u een lijst met de interventies gericht op bewonersparticipatie, die wij
tijdens onze inventarisatie zijn tegengekomen in Arnhem.
1. 38 hekjes voortuinen (Arhemse
Broek)
2. Aanpak huiselijk geweld
3. Aanpak schoolplein Dr.
Dreesschool
4. Aanpakcentrale
5. aanpassing blokhut/Kraijcekplayground
6. aantal interventies wijkeconomie
en werk
7. Achter de Voordeur
8. achter de voordeur-aanpak Van
Verschuerwijk (en deel van
Rijnwijk)
9. Activiteiten uit netwerk jeugd
10. Afsluiten Achterpaden
11. Alleenstaande ouders
12. Beleving onveilgheid; onveilige
plekken
13. Bemiddeling bij overlastsituaties
14. Binnentuinen De Deeltuin
15. Boomspiegel Tiendweg
16. BOS project 1 en 2
17. Brede School Activiteiten (w.o.
VSD)
18. BronMethodiek
19. budget ontmoeting / feesten / etc.
(Immerloo)
20. Burenhulpsysteem
21. Buurt in Actie
22. Buurtbemiddeling
23. Buurtbewoners maken de
buitenruimte
24. Buurtfeest Geitenkamp Krolis en
van de Brink
25. Buurtfeest Statenkwartier
26. Buurtpreventie
27. Buurttheater
28. campagne melden en aangifte
29. Club Klarendal
30. conflictbemiddeling op school
31. Coördinatie van zorg
32. De Kleine Kok
113
33. De speelgoedberg
34. dichtgeplankte woningen opfleuren
i.s.m. Kinderwerk (Arnhemse
Broek)
35. diverse ateliers (nog uitsplitsen?!)
36. Diverse inspanningen corporaties
(zie bij corporaties)
37. Door de Voordeur Plantage
38. Eenzaamheid Ouderen (ov)
39. Excursie naar Museumpark
Oriëntalis
40. extra groep peuterspeelzaal
41. Extra inzet Passade (ov)
42. extra schoonmaak
43. Fata Morgana / multiculturele
meiden- en vrouwengroep
44. film- fotoproject voor 12-24j (Who
Cares)
45. Galerijgesprekken in Immerloo
46. Gehandicapten Advies Commissie
47. Gesprekken met gedwongen
verhuizers
48. Grafiti verfilmd
49. Grasveld wordt speelplaats
50. hekjesproject witte woningen
51. het broek ontmoet
52. Het maatjesproject
53. Home-start
54. Huisgesprekken Immerloo door
Osmose
55. Huiskamer daklozen
56. Huiskamergesprekken
57. hulpverlening / maatschappelijk
werk
58. ICT, zorg en mantelzorg (ov)
59. Immerloo Ruimte voor Contact
60. Immerloo wereldpleinen /
Immerloo wereldflats / wereldstad
in Immerloo
61. In Fleuren en Kleuren
62. Ingang als ingang
63. integrale handhaving (afstemming
en samenbundeling)
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

64. Interculturele communicatie:
burencontacten / Praten is Goud
65. Inventarisatie hulpvraag
66. inzet gedragswetenschapper t.b.v.
vroegsignalering en
deskundigheidsbevordering
67. inzet gemeentelijke mogelijkheden
(werken voor de stad, matchingteam
en ondernemer in de wijk)
68. jeugd 12-24j
69. jongeren en veiligheid
70. Jongeren Toezicht Team
71. Kado voor de Malburcht
72. Kan Wel (diverse projecten!)
73. Kerstboom boven de entree
74. Kerstmarkt Symfonie (AB)
75. Keurmerk veilig ondernemen (ov)
76. Kinder/tienerwerk
77. kinderactiviteiten Rijnwijk
78. Kindersuikerfeest
79. Klarendal: broedplaats voor
creativiteit
80. Kleur in het (de) gras(laan)
81. Kleurrijk Malburgen
82. Ko & Co (opvolging
Maatjesproject)
83. Kunst in de Buurt / Activiteiten
Breedtekunst
84. kunstfestival en kunst met een k
(zijn 2 projecten)
85. Kunstroute en historische route
86. Kunstscout
87. Leefbaarheidsbudget /
ondersteuning in wijk-
buurtactiviteiten
88. Leuk om te Leren
89. logopedie in 2 basisscholen
90. LOT-groep
91. Lunch bijeenkomst Salvatorplein
(malburgen)
92. Malburgen Café (ov)
93. Malburgen Regelt
94. Malburgen Schoon en Heel
95. Malburgse vrouwen naar Brussel
96. Markt Akkerstraat
97. Mediaproject
98. Mobiele Kubus (ov)
99. Multiculturele wijk Geitenkamp
100. Muurschilderingen in de deeltuin
114
101. Naamsverandering Geitenkamp
102. Niet zo hard, graag
103. nieuwe poorten Deeltuin
(vervolg Kan Wel)
104. Nieuwjaarsreceptie voor
Broekse ouderen
105. Oefenruimte
106. Olympiade Conferentie
107. Ome Joop's tour
108. ondersteuning bewoners
Rijnwijk en kinderactiviteiten
(AB)
109. onderwijs / verlengde schooldag
110. opfleuren trappenhuis Salvator
(Malburgen Oost)
111. opleiding sport-spelleider
(RSLA cursus/jeugdsportleider)
112. opvoeding thuis (Home Start,
Spel aan Huis, Puk & KO)
113. Opvoedingsklimaat
114. peuter en kleutergym
115. Pimp my Goal
116. Pimp my School
117. plantsoenverbetering
118. Pleinaanpak
119. plus uit BGB
120. projectmatig opbouwwerk
(StraataanpakMethodiek &
BronMethodiek)
121. Rappen met de jongeren
122. Rommelmarkt Engelwortelstraat
- Kruidenhof
123. Rommelmarkt Pijlkruidstraat
124. RU4REAL?
125. Schaatsen met kinderen
126. Schone straat actie Kapelstraat
(Klarendal)
127. Schooltuin St. Annaschool
128. scoren voor gezondheid
129. Sleutelpersonen
130. Sociale adoptie, vrijwillige
mantelzorg
131. sociale vaardigheidstraining
132. Speeldorp Klarendal
133. Speelgoed en
kinderkledingbeurs Immerloo
134. Speeltoestellen van Diemenhof
135. Speeltuin het Moeras
136. Speeluiterwaard activiteiten
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

137. Spelen bij de Schuurtjes
138. Sport- en spelleider
139. sport- en spelwerkerq
140. sportclinics
141. Sportleiders jeugd (ov)
142. Sportprogramma binnen /
buitenschools en wijkgericht
(37a t/m41)
143. Steun Tienermoeders (ov)
144. Straat in Actie (malburgen)
145. StraatBBQ in de Willy den
Oudenstraat
146. Straatfeest Agnietenstraat
147. SUB-agent
148. Symfonie e.o. in kerstsferen
149. Taalstapje
150. The Sixth Lens
151. Theaterproject
152. Tijdelijk Jongerenverblijf
Aalburgstraat
153. Tips interculturele communicatie
154. training bewoners wijkplatform
155. trajectbegeleiding ter
voorkoming van schooluitval
156. trajecten schuldhulpverlening,
participatie en werk
157. Tweede Kans Beleid
158. Tweede kansbeleid
159. uitbreiding beheer symfonie en
verlengde openstelling voor
jeugdactiviteiten
160. vacatures screenen voor
Broekbewoners door corporaties
(bijv. voor WOP's)
161. vakleerkracht
bewegingsonderwijs
162. Veegactie v. Verschuerplein
(AB)
163. veilige school / leefstijl (totaal)
164. Veiligheid AH en Symfonie
Zuid
165. veiligheidsanalyse
probleemgezinnen
166. verbeteren Jan van
Riebeeckplein en Hugo de
Grootstraat
167. Verdieping Malburgse Manier
168. verkeersbrigadiers
115
169. verlengde schooldag (totaal) -->
Breed Educatief Aanbod
(Stichting Pas, m.u.v. cursus 'ken
je wijk' [Rijnstad])
170. vervolg Wereldflats Immerloo
171. Videofilm over de molen
Klarendal
172. vitesse stage- en werkproject
voor jongeren
173. Voetbaltoernooi
174. Volkstuinen integratie &
voeding
175. Voor Elkaar (pilot, is er
vervolg?)
176. Voortzetting 'Pimp my Goal'
(Malburgen)
177. voorzieningencheck
178. Vrijwilligersproject /
Mentorgroep Malburgen
179. W-deal
180. Weekend weg voor jongeren
181. Welkomstproject Geitenkamp
182. WereldWijk-Theater
183. Werk en jongeren (Aanval op
Uitval) (pilot?)
184. Werken aan Leren
185. Werkervaringsplaats jongeren
186. Wijken voor Kunst (Klarendal)
187. Wijkfeest en plantjesdag
Klarendal
188. Wijkgerichte gezinsbehandeling
(WIG)
189. wijkgerichte intensieve
gezinsbegeleiding (WIG)
190. wijkschouw
191. Wijktalent
192. Wijktalent
193. Wijkvisie
194. Wijkvisie (ov)
195. Wijkvoorziening voor Jongeren
196. Wijkwerkprogramma (ov)
197. wijkwinkel uitbreiden
198. Woon / leer project jongere
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Bijlage 5 Interventies gericht op Ouderenparticipatie
Hieronder vindt u een lijst met de interventies gericht op participatie van ouderen, die wij tijdens
onze inventarisatie zijn tegengekomen in Arnhem.
1. Actief in de wijk
2. ArnhemWijk TV
3. Buurtbemiddeling
4. Centrale Vrijwilligersraad
5. Flexibel inzetbaar opbouwwerk
6. Kijk om de hoek
7. Mantelzorgcompliment
8. Praten is goud
9. Problematiek achter de voordeur
10. Servicecompas
11. Straat in Actie
12. Wijkopbouwwerk
13. Zilveren Arnhemmer
116
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

117
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Literatuur
Hoofdstuk 2
Aboud, F. E., Mendelson, M. J. & Purdy, K. T. (2003). Cross-race peer relations and friendship
quality. International Journal of Behavioral Development, 27(2), 165–173.
Allport, G. W. (1954). The Nature of Prejudice. Cambridge: Addison-Wesley.
Blalock, H. M. (1967). Toward a theory of minority-group relations. New York, N.Y.: Wiley.
Blau, P. M. (1977). Inequality and heterogeneity : a primitive theory of social structure. New
York: Free Press.
Blau, P. M. & Schwartz, J. E. (1984). Crosscutting Social Circles. Orlando: Academic Press.
Blok, S. A. (2004). Bruggen bouwen. Den Haag: Sdu Uitgevers.
Dagevos, J. (1996). Sociale netwerken en hun functionaliteit. In J.Veenman (Ed.), Keren de
kansen? De tweede generatie allochtonen in Nederland. (81-101). Assen: Van
Gorcum.
Dagevos, J. (2001). Perspectief op integratie. Over de sociaal-culturele en structurele integratie
van etnische minderheden in Nederland. Den Haag: Wetenschappelijke Raad voor het
Regeringsbeleid.
Feld, S. L. (1981). The Focused Organization of Social Ties. American Journal of Sociology,
86(5), 1015–1035.
Feld, S. L. (1982). Social Structural Determinants of Similarity among Associates. American
Sociological Review 47(6), 797–801.
Gijsberts, M. & Dagevos, J. (2005). Uit elkaars buurt. De invloed van etnische concentratie op
integratie en beeldvorming. Den Haag: SCP Sociaal en Cultureel Planbureau.
Gordon, M. (1964). Assimilation in American Life: The Role of Race, Religion, and National
Origins. New York: Oxford University Press.
Hallinan, M. T. & Smith S. S. (1989). Classroom Characteristics and Student Friendship Cliques.
Social Forces, 67(4). 898–919.
Hallinan, M. T. & Sorensen, A. B. (1985). Ability Grouping and Student Friendships. American
Educational Research Journal, 22(4), 485–499.
Hansell, S. & Slavin, R. E.. (1981). Cooperative Learning and the Structure of Interracial
Friendships. Sociology of Education, 54, 98–106.
Kruis, G. (2007). Religiositeit en sociale netwerken in schoolklassen: Een analyse van de invloed
van religie op vriendschapskeuzen in etnisch gemengde basisscholen. Masterscriptie
Rijksuniversiteit Groningen.
Moody, J. (2001). Race, School Integration, and Friendship Segregation in America. American
Journal of Sociology, 107(3), 679–716.
Mouw, T. & Entwisle, B. (2006). Residential Segregation and Interracial Friendship in Schools.
American Journal of Sociology, 112, 394–441.
Oudenhoven van, J. P., Groenewoud, J. T. & Hewstone, M.. (1996). Cooperation, ethnic salience
and generalization of interethnic attitudes. European Journal of Social Psychology, 26(4),
649–661.
Park, R. & Burgess, E. (1921). Introduction to the Science of Sociology. Chicago: University of
Chicago Press.
118
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Pettigrew, T. F. en Tropp, L. R.. (2006). A meta-analytic test of intergroup contact theory.
Journal of Personality and Social Psychology 90(5), 751–783.
Pettigrew, Thomas F. (1998). Intergroup Contact Theory. Annual Review of Psychology, 49, 65–
85.
Quillian, L. & Campbell, M. E. (2003). Beyond black and white: The present and future of
multiracial friendship segregation. American Sociological Review, 68, 540–566.
Schofield, J. W. (1995). Improving Intergroup Relations among Students. In J. A. Banks & C. A.
M. Banks. Handbook of Research on Multicultural Education (635–646). New York:
Macmillian.
Sherif, M., Harvey, O. J. White, B. J., Hood, W. R. & Sherif, C. W. (1961). Intergroup conflict
and cooperation: the Robbers cave experiment. Norman: University Book Exchange.
Slavin, R. E. & Cooper R. (1999). Improving intergroup relations: Lessons learned from
cooperative learning programs. Journal of Social Issues, 55(4), 647–663.
Wagner, U., Christ, O., Pettigrew, Thomas F., Stellmacher, J. & Wolf, C. (2006). Prejudice and
Minority Proportion: Contact Instead of Threat Effects. Social Psychology Quarterly, 69,
380–390.
Vermeulen, B. P. (2001). Witte en zwarte scholen: Over spreidingsbeleid, onderwijsvrijheid en
sociale cohesie. Den Haag: Elsevier.
Hoofdstuk 3
Allport, G. W. (1954). The Nature of Prejudice. Cambridge: Addison- Wesley.
Flache, A. & Mäs, M. (2008). How to get the timing right. A computational model of the effects
of the timing of contacts on team cohesion in demographically diverse teams.
Computational and Mathematical Organization Theory, 14(1), 23-51.
Flache, A. & Mäs, M. (2008). Why do faultlines matter? A computational model of how strong
demographic faultlines undermine team cohesion. Simulation Modelling Practice and
Theory 16(2), 175-191.
Giebels, E. & Euwema, M. (2006). Conflictmanagement. Analyse, diagnostiek en interventie.
Groningen/Houten: Wolters-Noordhoff.
Kloosterboer, P. & Van de Vliert, E. (1987). Andersom interveniëren bij weerstand. M&O:
Tijdschrift voor Organisatiekunde en Sociaal Beleid, 41, 134-146.
Pel, M. (2004). Doorverwijzen naar mediation. Een bijdrage aan effectieve conflictoplossing op
maat. Den Haag: Sdu uitgevers.
Pettigrew, T. F. (1998). Intergroup contact theory. Annual Review of Psychology, 49(1), 65-85.
Ufkes, E. G., Otten S. & Kremer, K. A. (2008). In conflict met Aliens: Stereotypeinhoud en
intergroepsemoties in conflictsituaties. (Manuscript in voorbereiding).
Ufkes, E. G., Otten, S., Van der Zee, K. I. & Giebels, E. (2008). When do residents get angry at
their neighbors? The effect of categorization of the antagonist on conflict behavior.
(Manuscript submitted for publication).
119
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Hoofdstuk 4
Arnhem, beleidsstuk. Het werkt in Het Arnhemse Broek. Actieplan Onze Buurt Het Broek (18
juni 2007, 2 e versie).
Arnhem, beleidsstuk. Gemeente Arnhem (september 2006), Voortgangsrapportage
wijkwerkplannen 2005.
Arnhem, beleidsstuk. Integraal Veiligheidsprogramma 2008-2011 in de volle breedte, deel 2.
Bennett, T. (1990). Evaluating Neighbourhood Watch. Gower Aldershot; Brookfield, USA.
Crawford, A. (1998). Crime prevention and community safety: politics, policies and practices.
Longman: Harlow.
Innes, M. (2004). Signal crimes and signal disorders: notes on deviance as communicative
action. The British journal of sociology, 55 (3), 335-355.
Leeuw, F. (2008). Gedragsmechanismen achter overheidsinterventies en rechtsregels. Oratie,
Universiteit Maastricht.
Morenoff, J. D., Sampson, R. J. & Raudenbusch, S. W. (2001). Neighborhood inequality,
collective efficacy, and the spatial dynamics of urban violence. Criminology, 39 (3),
517-560.
Nelen, H. (2008). Evidence maze: het doolhof van evaluatieonderzoek. Oratie, Universiteit
Maastricht.
Pawson, R. & Tilley, N. (1997). Realistic Evaluation. SAGE Publications: Londen.
Sampson, R. J. & Raudenbusch, S. W. & Earls, F. (1997). Neighborhoods and violent crime: a
multilevel study of collective efficacy. Science, 277, 918-924.
Silver, E. & Miller, L. (2004). Sources of informal social control in Chicago neighborhoods.
Criminology, 42 (3), 551-583.
Hoofdstuk 5
Akkerman, T., Hajer, M. & Grin, J. (2004). The interactive state: democratisation from above?
In: Political Studies, 52, 82-95.
Anastacio, J., Gidley, B., Hart, L., Keith, M., Mayo, M. & Kowarzik, U. (2000). Reflecting
realities: Participants’ perspectives on integrated communities and sustainable
development. Bristol: The Policy Press.
Anderson, L. M., Evertson, C. M. & Emmer, E. T. (1980). Dimensions in classroom
management derived from recent research. Journal of Curriculum Studies, 12(4), 343-356.
Boer, N. G. J. de & Duyvendak, J.W. (2000). Buurten in de wijk, Verslag van een onderzoek.
Den Haag: Van Deventer.
Boekaerts, M. & Simons, P. R. J. (1995). Leren en Instructie. Psychologie van de leerling en het
leerproces. Assen: Van Gorcum.
Bourdieu, P. (1979/1984). Distinction: A social critique of the judgement of taste. Cambridge &
Massachusetts: Harvard University Press.
Bourdieu, P. (1987). The Forms of Capital. In: Richardson, J. G. (ed.). Handbook of Theory and
Research for Sociology of Education. (241-258). New York: Greenwood Press.
Bourdieu, P. (1990). The Logic of Practice. Stanford: Stanford University Press.
Burton, P., Croft, J., Hastings, A., Slater, T., Goodlad, R., Abbot, J. & Macdonald, G. (2004a).
What works in community involvement in area-based initiatives? A systematic review of the
120
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

literature. London: Home Office. Op: www.homeoffice.gov.uk/rds/ pdfs04/rdsolr5304.pdf
(15 januari 2007).
Crump, J. (2002). Deconcentration by Demolition: Public Housing, Poverty and Urban Policy,
Environment and Planning D: Society and Space, 20 (5), 581-596.
Deurloo, R., Musterd, S. & Ostendorf, W. (1997). Pockets of poverty. Een methodische studie
naar het vóórkomen van ruimtelijke concentraties van armoede in steden in Nederland en
enkele kanttekeningen bij de probleemanalyse. Amsterdam/Utrecht: AME/NETHUR.
Duyvendak, J.W. & Hurenkamp, M. (eds). (2004). Kiezen voor de Kudde. Lichte
gemeenschappen en de nieuwe meerderheid. Amsterdam: Tijdschrift voor de Sociale
Sector / Uitgeverij Van Gennep.
Edelenbos, J., Teisman, G. R. & Reuding, M. (2001). Interactieve beleidsvorming als
sturingsopgave. Den Haag: InnovatieNetwerk Groene Ruimte en Agrocluster.
Edelenbos, J., Klaassen, H. L. & Schaap, L. (2005). Burgerparticipatie zonder
verantwoordelijkheid. Rotterdam: Faculteit Sociale Wetenschappen – Erasmus Universiteit
Rotterdam.
Forrest, R. (2004). Who cares about neighbourhoods? Op: www.neighbourhoodcentre.org.uk
(12 november 2006).
Graaf, P. van der (2005). Onze Buurt aan Zet onder het vergrootglas, Tussenevaluatie en
instrument eindevaluatie, Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken en
Koninkrijksrelaties & Verwey Jonker Instituut.
Granovetter, M. S. (1973). The strength of weak ties. American Journal of Sociology, 78(6),
1360-1380.
Granovetter, M. S. (1983). The strength of weak ties: a network theory revisited. In: Sociological
Theory, 1, 201-233.
Gray, B. (1989). Collaborating. Finding common ground for multi-party problems. San
Francisco: Jossey-Bass.
Hajer, M., Akkerman, T. & Grin, J. (2001). Interactief beleid en deliberatieve democratie.
Kansen voor vernieuwing van het democratisch bestuur. In: Openbaar Bestuur, 2, 7-10.
Hall, P. (1997). Regeneration Policies for Peripheral Housing Estates: Inward- and
Outwardlooking Approaches, Urban Studies, 34(5 & 6), 873–890.
Healey, P. (2006). Collaborative Planning. Shaping places in fragmented societies. 2e druk.
Hampshire/New York: Palgrave Macmillan.
Helleman, G. & Heijer, D. den (2004). Optimaliseren van de sociaal-fysieke wijkaanpak.
Tijdschrift voor de volkshuisvesting, 10 (2), 52-55.
Henning, C. & Lieberg, M. (1996). Strong ties or weak ties? Neighbourhood networks in a new
perspective. In: Scandinavian Housing and Planning Research, 13, 3-26.
Innes, J. E. (2004). Consensus Building. Clarification for the critics. Planning theory, 3(1), 5-20.
Innes, J. E. & Booher, D. E. (2004). Reframing Public Participation: Strategies for the 21 st
Century. Planning Theory & Practice, 5(4), 419-436.
Innes, J. E., Gruber, K., Neuman, M. & Thompson, R. (1994). Coordinating growth and
environmental management through consensus building. Berkeley, CA: California Policy
Seminar.
Kleinhans, R. (2008). Achter de Voordeur meer Mans? De (on)mogelijkheden van herhuisvesting
om sociale problemen van huurders aan te pakken. Presentatie tijdens Corpovenistathemamiddag
‘Haagse bluf? Herhuisvesting in Haaglanden’.
121
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Krause, D. (2005). Luhmann-Lexikon. Eine Einführung in das Gesamtwerk von Niklas Luhman,
4 de druk. Stuttgart: Lucius & Lucius.
Margerum, R. D. (2002). Evaluating Collaborative Planning. Implications from an Empirical
Analysis of Growth Management. Journal of the American Planning Association, 68(2),
179-193.
Moote, M. A., McClaran, M. P. & Chickering, D. K. (1997). Theory in practice. Applying
participatory democracy theory to public land planning. Environmental Management,
21(6), 877-889.
Morenoff, J. D., Sampson, R. J. & Raudenbush, S. W. (2001). Neighborhood Inequality,
Collective Efficacy, and the Spatial Dynamics of Urban Violence. Criminology, 39(3), 517-
560.
Nienhuis, I. M. & Roo, G. de (in druk). Let’s Collaborate! But who’s really collaborating?
Individual interests as a leitmotiv for urban renewal and regeneration strategies.
Nolan, J. J., Conti, N. & McDevitt, J. (2004). Situational Policing: Neighbourhood Development
and Crime Control. Policing & Society, 14(2), 99-117.
Putnam, R. & Feldstein, L. (2003). Better Together. Restoring the American Community. New
York: Simon and Schuster.
Rotmans, J. (2005). Maatschappelijke innovatie. Tussen droom en werkelijkheid staat
complexiteit. Rotterdam: Erasmus Universiteit.
Sampson, R. J., Raudenbush, S. W. & Earls, F. (1997). Neighborhoods and Violent Crime: A
Multilevel Study of Collective Efficacy. Science, 277, 918-924.
Susskind, L. & Cruikshank, J. (1987). Breaking the impasse. Consensual approaches to
resolving public disputes. New York: Basic Boocs.
Uitermark, J. & Duyvendak, J. W. (2005). Onbeschaamd uitgaan van de hele lange termijn.
Vitale stad, september 2005.
Verreck, K. & Wijffels, B. (2004). Zet een boom op in de wijk. Over bewonersparticipatie en
duurzaamheid, Den Haag: gemeente Den Haag.
Wagenaar, H. (2005). Stadswijken, Complexiteit en Burgerbestuur. Nederlands Studiecentrum
Criminaliteit en Rechtshandhaving, Universiteit Leiden, en XPIN. Op: www.xpin.nl (12-
10-2006).
Winsemius, P. et al. (2005). Buurtinitiatieven en buurtbeleid in Nederland anno 2004: analyse
van een veldonderzoek van 28 casussen. Den Haag: Wetenschappelijke Raad voor het
Regeringsbeleid.
Hoofdstuk 6
Bourdieu, P. (1986). The Forms of Capital, in Richardson, J. G. (edt). Handbook of Theory
and Research in the Sociology of Education. New York: Greenwald Press.
Dekker, P., de Hart, J., & Faulk, L. (2007) Toekomstverkenning vrijwillige inzet 2015, Den
Haag: SCP Sociaal en Cultureel Planbureau.
Diekstra, R. F. W. (2007). Beweegredenen, over sociale psychologie van gevoel voor en van
gemeenschap. Referaat Stadswijkstudies 2. Amersfoort.
Deuten, J. G. de Kam (2006). Weten van renderen, nieuwe wegen om het maatschappelijk
rendement van woningcorporaties zichtbaar te maken. SEV.
122
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k

Flint, J. (2006). Housing and the New Governance of Conduct. In Flint, J. (ed). Housing, Urban
Governance and Anti-Social Behaviour: Perspectives, Policy and Practice. Policy Press.
Kleinhans, R. J. (2005). Sociale implicaties van herstructurering en herhuisvesting. OTB. Delft.
Kullberg, J. (2005). Ouderen van nu en in de toekomst: hun financiële spankracht, zorgbehoefte
en woonwensen. Den Haag: SCP Sociaal Cultureel Planbureau.
Kräwinkel, M. (1997). Nieuw voegwerk voor de wijk, een netwerkanalyse van de effecten van
volkshuisvestingsregelgeving op besluitvormingsprocessen rondom wijkverbetering.
Maastricht: Shaker Publishing.
Pennen, T. van der (2008). Eenzaam maar nooit alleen. Sociaal en fysiek in de stedelijke
vernieuwing, Corpovenista, Habiforum.
Penninx, K. (2005). Ouder worden: demografische ontwikkelingen en maatschappelijke trends.
In: Van Overbeek, R. & Schippers, A. (2005). Vergrijzing in Nederland. Naar een
toekomstgericht ouderenbeleid. Utrecht: Lemma.
Putnam, R. (2000). Bowling Alone. The Collapse and Revival of American Community. New
York: Simon & Schuster
Sampson, R. J. (2006). Collective efficacy theory: lessons learned and directions for future
inquiry. In: Wright, J. P. et al. (2006). Taking stock. The status of criminological theory.
New Brusnwick/London: Transaction Publishers.
SCP Sociaal en Cultureel Planbureau (2004). Zorg en wonen voor kwetsbare ouderen.
SCP Sociaal en Cultureel Planbureau (2006). Veranderingen in de leefsituatie en levensloop.
SCP Sociaal en Cultureel Planbureau (2007). Verschillen in verzorging.
Tonkens, E. et al (2008). Op zoek naar weerkaatst plezier, Samenwerking tussen mantelzorgers,
vrijwilligers, professionals en cliënten in de multiculturele stad. Den Haag: Nicis.
Van Gunsteren, H. (2006). Vertrouwen in de democratie. Amsterdam: Van Gennep.
Verwey-Jonker Instituut (2001). Wijken voor bewoners, Asset-Based Community Development
in Nederland.
123
I n t e r v e n t i e s v o o r e e n l e e f b a r e w i j k