Op zoek naar de laatste restjes 'Ostalgie': Vaarwel Oost-Berlijn

Op zoek naar de laatste restjes ‘Ostalgie’
VAARWEL
OOST-BERLIJN
72 REIZEN NOVEMBER 2001
Alexanderplatz

Twaalf jaar na de val van de Muur is Berlijn erin
geslaagd haar recente verleden bijna volledig uit te
wissen. REIZEN gaat op zoek naar de laatste restjes
Oost-Berlijn. Voor het te laat is.
TEKST: CHRIS-JAN VAN DER HEIJDEN ∑ FOTOGRAFIE: PAUL TOLENAAR
East Side Gallery
Nog maar twaalf jaar geleden
maakte Berlijn op iedere
bezoeker een onuitwisbare indruk.
De tegenstellingen in de verdeelde
stad waren zo bizar dat
Berlijn wekenlang door je hoofd
bleef malen. Het rijke en pronkzuchtige
West-Berlijn. Het grauwe
en socialistische Oost-Berlijn. ‘Over
de Muur, achter het IJzeren gordijn,
waar je soms in het oosten, en soms
ook in het westen zou willen zijn.’
Maar je wilde toch vooral weer in
Nederland zijn.
De val van de Muur heeft dat benauwende
gevoel uitgewist. Berlijn
transformeerde van gespleten
metropool tot herenigde hoofdstad
van Duitsland. Maar in dat spoor
dreigt de stad iets van haar bijzon-
dere charme te verliezen. Het DDRverleden
wordt letterlijk met de
grond gelijk gemaakt. Om nog iets
van de geschiedenis van de ‘Ossies’
en de speciale sfeer van Oost-Berlijn
terug te vinden moet je snel zijn.
DE MUUR IN BLOKJESVORM
We beginnen onze zoektocht naar
het oude Oost-Berlijn bij het meest
navrante voorbeeld van de sloop.
Van de Muur – toch hét symbool
van het IJzeren Gordijn – staat nauwelijks
nog iets overeind. Twee jaar
geleden was ik hier voor het laatst
(zie cityreport in REIZEN 1 2000) en
toen was er al veel weg. Maar het
kan blijkbaar nog erger. Alleen 150
meter muur aan de Bernauer Straße
en 1300 meter aan de Mühlen-
De Muur: 1961-1989 OOST-BERLIJN
NED
BEL
FRA
strasse (East Side Gallery) staan nog
overeind. De andere 43 kilometer
van het wereldmonument ligt in
hele kleine blokjes bij duizenden
toeristen thuis of is verwerkt in het
asfalt van nieuwe autowegen.
Het kille plein Alexanderplatz is
moeilijker te slopen en heeft dus
nog wel die geheel eigen DDR-uitstraling.
Zo lelijk en onpersoonlijk
dat het bijna weer allure zou krijgen.
Welke architect heeft dit plein
durven uittekenen? Of beter: wie
keurde zijn ontwerp goed? Het is
troosteloos, koud, grauw, winderig
en saai. Koop hier een ijsje en het zal
niet smelten. Maar hier koop je
geen ijsje. Alleen de voormalige
Oost-Berlijners lijken immuun voor
de instant-depressie die dit plein je
bezorgt.
Toch heeft Berlijn ook socialistische
architectuur met allure. Daarvoor
hoef je alleen maar de aangrenzende
Karl Marx Allee in te lopen.
Naar het voorbeeld van Moskou werden
hier begin jaren zestig indrukwekkende
suikertaarten gebouwd.
Statige appartementsblokken als
‘paleizen voor het proletariaat’
(‘Echt waar kameraden, komt dat
zien, met cv en parketvloer!’). Dat
later zou blijken dat er slechts partijfunctionarissen
kwamen te wonen
doet niets af aan de machtige uitstraling
van deze straat. De classicistische
lijnen en Stalinistische protserigheid
vormden het perfecte
L
DUITSLAND
Ω
BERLIJN
POLEN
TSJECHIË
OOS
REIZEN NOVEMBER 2001 73
© CARTO'HAARLEM
SOVJET-
SYMBOLIEK
Een geïdealiseerde
Russische soldaat van
meer dan 11 meter
hoog. De held redt een
kind en verpulvert
tegelijkertijd een
hakenkruis. Het groteske
monument in
Treptower Park is het
laatste echte
Sovjetrelict in Berlijn.

Brandenburger Tor
Oost-Berlijn PRAKTISCH
ETEN, DRINKEN, UITGAAN
Veel leuke bars en restaurants
vind je in Prenzlauer Berg rondom
de Kollwitzplatz. Tip: Iets verderop
ligt de Kulturbrauerei,
een geweldig cultureel en uitgaanscentrum.
Het is een voormalig
brouwerijcomplex dat in
authentieke staat is hersteld. Er
zijn podia, filmzalen, cafés en restaurants.
Zeker wat gaan drinken.
REISGIDSEN
Regel 1: kies in Berlijn de meest
actuele gids, want de stad is nog
steeds volop in verandering.
Handig is de beknopte Berlijn
Exclusief gids (ANWB, ƒ 29,95/
¤ 13,50): met uitklapkaart. De
Time Out Guide Berlin (Engelstalig,
ƒ 37,95/¤ 17) is uitstekend
74 REIZEN NOVEMBER 2001
met veel winkel-, film-, café- en
museumtips, plus ossie-info.
Wereldstad Berlijn (Arbeiderspers
ƒ 39,90/¤ 18). Journalisten
Remco ’t Hof en Ron Zijlstra op
reis door metropool Berlijn.
INFORMATIE
Duits Verkeersbureau, tel. 020-697
80 66 (klantenservice), 0900-109
10 29 (folder bestellijn ƒ 0,60
p/m), email: duitsland@d-z-t.com.
Veel info en alle hotels vind je op
www.berlin.de.
CITYREPORT BERLIJN
Uitgebreid portret Berlijn met alle
praktische tips staat in REIZEN
1/2000. U kunt dit artikel deze
maand lezen op www.reizen.nl
of nabestellen bij onze lezersservice
(070-3141470, niet kosteloos).
Ampelmännchen. De typische DDRmannetjes
op de voetgangerslichten
Brunnenstrasse
Auguststrasse
5
1 km
Mitte
Alexander-
platz
1 East Side Gallery
2 Kino International
3 Gugelhof
4 Kulturbrauerei
5 Ostalgiekroeg
Verkehrsberuhigte
Ostzone
6 Stasi Museum
7 Restaurant Knofel
Knaackstrasse
4
3
7
Greifswalderstrasse
Karl Marx Allee
decor voor de socialistische parades.
Helaas is het unieke ‘Moskou Café’
alweer een jaar gesloten, maar de
rest van de Allee is tot in de puntjes
gerestaureerd. En ‘Kino International’
draait nog volop. Je kunt
de betonnen luifel van de DDR-bioscoop
nauwelijks missen. Onvoorstelbaar
dat hier nog maar twaalf
jaar geleden slechts propagandafilms
werden gedraaid.
Om het gevoel vast te houden, ga je
vanaf de Karl Marx Allee direct
door naar het Sovjetmonument in
Treptower Park. Opgericht uit
respect voor de 300.000 gevallen
Russen tijdens de slag om Berlijn in
mei 1945. Het monument straalt de
gigantomanie uit waar Sovjetmonumenten
patent op hebben. Een veel
te groot standbeeld – hoe toevallig
gehouwen uit het marmer van
Hitler’s kanselarij – maakte ondubbelzinnig
duidelijk dat het in Oost-
Berlijn nooit meer echt gezellig
zou worden.
DE WIJKEN GAAN WIJKEN
Gezellig werd het pas na de Wende.
Binnen tien jaar transformeerden
verpauperde buurten als Prenzlauer
Berg en Mitte tot de hotspots van
Berlijn. Yuppen en kunstenaars
begonnen trendy galeries en arty
Wichert-
strasse
2
Prenzlauer Berg
Landsberger Allee
Friedrichshain
1
Stralauer Allee
Spree
BERLIJN (Oost)
Treptower
Park
BERLIJN BERLIJN
Lichtenberg
Frank Furter Allee
Rummelsburger
See
6

cafés. De kunstscène verhuisde vanuit
West-Berlijn. Topkoks startten
restaurant na restaurant. Hillary
en Bill kwamen speciaal tafelen in
restaurant Gugelhof (Kollwitzplatz
37). De authentieke ‘Ossie’-sfeer is
Prenzlauer Berg daardoor kwijtgeraakt,
maar het moet gezegd: dit is
de plek waar het huidige Berlijn
bruist.
Er zijn eigenlijk nog maar twee
wijken waar de oude sfeer te proeven
is. De naargeestige variant vind
je in Lichtenberg. Hoe fout het DDRregime
was, wordt duidelijk als je
de krotten ziet waarin de arbeiders
moesten wonen. Maar protesteren
deed niemand, want dit was ook de
wijk waar het hoofdkwartier van de
Stasi was gevestigd. Wie zijn mond
opentrok, verdween geruisloos van
het toneel. De wijk was een hel.
Burgers met nul procent privacy,
voortdurende intimidatie en de
buurman als verrader.
Dat toch veel Oost-Duitsers heimwee
hebben naar vroeger tijden,
begrijp je beter als je door Friedrichshain
loopt. Dit was een wijk
van buurtcomités en gemeenschapshuizen.
De Ossies hadden
niet veel en dus steunden ze vooral
op elkaar. Kameraden die voor
elkaar opkwamen. Maar ook hier
gaat het hard. De gemeenschapshuizen
maken in razend tempo
plaats voor cafés, bars en restaurants.
Wie de oude sfeer wil proeven,
of wil begrijpen hoe Prenzlauer
Berg er nog maar kort geleden
uitzag, moet snel zijn. De art deco
gevels worden in vooroorlogse
staat teruggebracht en de bruine
DDR-flats gesloopt. Een Trabi voor
de deur is al een zeldzaamheid.
Het enige wat uiteindelijk zal overblijven
zijn de Ampelmännchen. De
typische DDR-mannetjes op de
voetgangerslichten zijn door het
actiecomité ‘Rettet die Ampelmännchen’
van de verdwijning
gered. Daar zullen de echte Ossies
het in de toekomst mee moeten
doen. En natuurlijk genieten ze
dan nog altijd het meest als het
stoplicht op rood springt. ∑
cvdheijden@anwb.nl
80 mensen stierven bij ontsnappingspogingen uit OOST-BERLIJN
DE OSSIES MIJMEREN
Barvrouw Katja Mann (25)
‘Zonder de Wende had ik nooit zoveel kansen gehad’
‘Verkehrsberuhigte Ostzone is een echte Ostalgie-kroeg. We hebben foto’s van partijbonzen,
DDR-kranten en Trabi’s aan de muur hangen. Het is natuurlijk met een knipoog,
maar toch, ik voel me hier thuis. Ik was 13 toen de Muur viel en ben echt nog een
kind van de DDR. We draaiden thuis de muziek van de Puhdys (populairste band in
DDR, red.) en dronken Club Cola. Dat spul is echt niet te drinken hoor, maar het wordt
nog volop verkocht. Ook hier in de kroeg. Ik ben zelf vooral blij dat de Muur gevallen
is. Ik heb nu zoveel meer kansen in mijn leven. Maar voor mijn ouders en grootouders
is het veel moeilijker. Zij kunnen maar niet aan de nieuwe situatie wennen.’
∑ Ostalgiekroeg Verkehrsberuhigte Ostzone vind je in de Auguststrasse 92 in Mitte.
Museumgids Andrea Holland-Moritz (44)
‘Door de Stasi leefden we in een nachtmerrie’
‘Pas nadat ik in 1976 had geprotesteerd omdat een vriend van me niet maar het
buitenland mocht, besefte ik dat ik geen vrij burger was in de DDR. Ik kwam erachter
dat mijn brieven werden gecontroleerd en mijn telefoon werd afgeluisterd. Het
was een schizofreen gevoel. Toen ik na de Wende ontdekte dat zelfs vrienden en
bekenden voor de Stasi hadden gewerkt, was ik helemaal geschokt. Mijn wereld
stortte in. Daarom werk ik nu ook als vrijwilliger in het Stasi-museum. Hier zie je
op wat voor massale schaal de DDR-burgers werden geterroriseerd. Hoe het kon dat
een heel volk dit met zich liet gebeuren. Waarom niemand in opstand durfde te
komen. Door de Stasi leefden we in een nachtmerrie.’
∑ Forschungs- und gedenkstätte Normannenstrasse (Stasi Museum). Ruschestrasse
103 (metrohalte Magdalenenstrasse). Ma-vr 11-18 u, za-zo 14-18 u. Entree DM 5.
Knoflookrestaurateur Mario Brand (38)
‘De laatste 10 jaar heb ik dubbel zo intensief geleefd’
‘De nacht dat de Muur viel ben ik met knikkende knieën naar West-Berlijn
gelopen. Ik kon het gewoon niet geloven. We konden zomaar door de Muur
lopen en van het ene op het andere moment hadden we onze vrijheid terug.
Ik heb de laatste 10 jaar dan ook dubbel zo intensief geleefd. Ik serveer hier
de echte Duitse keuken, maar dan op z’n knoflooks. Het populairst zijn de
‘Wraak van Dracula’ (knoflooksoep, DM 6,50) en de ‘Skunky’ (halve haan met
40 tenen knoflook, DM 16). Maar ik heb ook knoflook-ijs en een knoflookborrel.
Toch moest ik wel iets verzinnen, want niemand durfde na een maaltijd
nog de stad in. Dus krijgt iedereen bij het toetje een anti-knoflook-pil. Of het
werkt? Hahaha, dat zul je wel merken.’
∑ Restaurant Knofel, Wichertstrasse 33, tel. 4476717.
Voorzitter Trabantclub Bert Rose (31)
‘Voor 200 mark koop je al een Trabi’
‘Een Lada was de droomauto voor elke Ossie. Maar ja, daar zat een levertijd
van 11 jaar op. Vandaar dat er in de DDR meer dan drie miljoen Trabants
zijn verkocht, daar hoefde je maar 8 jaar op te wachten. De laatste Trabant
werd in 1990 gebouwd en ze zijn al bijna uit het straatbeeld verdwenen. Ik
hou van deze auto, ben er mee opgegroeid en ik vind het dus ook een stukje
cultuurgoed. Helaas zijn ze bijna niks meer waard. Voor 200 mark koop je al
een Trabi. En zelfs deze auto die ik tot in de puntjes heb gerestaureerd,
levert niet meer dan 3000 mark op. Hoe lang we dit rijdende stukje DDRgeschiedenis
op de weg kunnen houden is trouwens de vraag, want Trabionderdelen
zijn nauwelijks meer te krijgen.’
∑ Voor meer info over Trabant kijk op www.supertrabi.de
REIZEN NOVEMBER 2001 75