DE VERNIEUWING VAN DE STADSVERNIEUWING

De Vernieuwing Van De
StaDSVernieuwing
OVer De architectOniSche en
SteDenbOuwkunDige kwaliteit
Van De StaDSVernieuwing
Renate van Schaik

DE VERNIEUWING VAN DE
STADSVERNIEUWING
OVER DE ARCHITECTONISCHE EN
STEDENBOUWKUNDIGE KWALITEIT
VAN DE STADSVERNIEUWING
RENATE VAN SCHAIK
Zamenhofstraat 12
2312 NV Leiden
06 40161581
renate.vanschaik@gmail.com
studentnummer: 5946042
Afstudeerscriptie voor:
MASTER KUNSTGESCHIEDENIS (ARCHITECTUURGESCHIEDENIS)
UNIVERSITEIT VAN AMSTERDAM
Scriptiebegeleider:
PROF. DR. V.T. VAN ROSSEM
Onderzoek uitgevoerd bij:
DE NIJL ARCHITECTEN, ROTTERDAM
LEIDEN, 14 MEI 2012

VOORWOORD
Deze scriptie is het sluitstuk van bijna acht jaar studie. Hoewel het officieel de
afstudeerscriptie is van de eenjarige master Architectuurgeschiedenis aan de UvA, beschouw ik
het tevens als het eindpunt en afstudeerproject van mijn totale opleiding. Die opleiding
bestaat naast de master Architectuurgeschiedenis uit een bachelor Kunstgeschiedenis
(Universiteit Leiden) en een bachelor Bouwkunde (TU Delft). Ik wilde graag dat het onderwerp
van mijn afstuderen zich zou bevinden op het raakvlak tussen deze twee vakgebieden. Vandaar
dat ik heb besloten architectuurhistorisch onderzoek uit te voeren tijdens een stage bij een
architectenbureau, namelijk bij De Nijl Architecten in Rotterdam.
Vernieuwing van de Stadsvernieuwing
Het onderzoek dat ik bij De Nijl Architecten heb uitgevoerd was onderdeel van een reeds
opgezet onderzoek getiteld De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing (VVSV). Het
onderzoeksproject, dat wordt uitgevoerd in samenwerking met de TU Delft en KEI
Kenniscentrum Stedelijke Vernieuwing, heeft als doel het in beeld en onder de aandacht
brengen van de ontwerpopgave in de ‘binnenstedelijke bloemkoolstad’ en om nieuwe
ontwerpstrategieën te vinden, die stadsvernieuwingsgebieden weer een positieve impuls
kunnen geven. Veel stadsvernieuwingsgebieden vallen namelijk, ondanks – of wellicht dankzij -­‐
de stadsvernieuwing in de categorie ‘probleemwijk’. In eerst instantie zal het onderzoek van
De Nijl mikken op het formuleren van kleine interventies in het kader van ‘natuurlijke
stadsvernieuwing’: kleine projecten op het niveau van faciliteiten en publieke ruimte. Anders
dan ten tijde van de stadsvernieuwing gaat het om projecten die zowel op buurtniveau als op
het niveau van de gehele stad zullen functioneren.
Om nieuwe ontwerpstrategieën voor stadsvernieuwingswijken te kunnen formuleren,
moet eerst de ontwerpopgave zorgvuldig in kaart worden gebracht. Ten tijde van de
stadsvernieuwing lag de nadruk in eerste instantie op het verbeteren van het woningbestand,
hoewel vanaf de jaren tachtig ook de openbare ruimte is aangepakt. Bij de ‘vernieuwing van de
stadsvernieuwing’ ligt de nadruk niet op het verbeteren van de woningen -­‐ deze voldoen
meestal nog prima -­‐ maar op de aanpak van voorzieningen, verbindingen en de openbare
ruimte.
Bij het formuleren van de opgave wordt vertrokken vanuit de aanwezige sociale en
ruimtelijke kenmerken van het gebied, in plaats van uit een grootschalig masterplan zoals
tegenwoordig gebruikelijk is. Deze sociale en ruimtelijke kenmerken worden in het kader van
het onderzoek van De Nijl geïnventariseerd. Omdat in dit geval de opgave zich bevindt in
historische wijken – namelijk negentiende-­‐ en begin twintigste-­‐eeuwse wijken die vervolgens
in de jaren zeventig zijn aangepakt door de stadsvernieuwing – kan het informatief zijn niet
alleen de huidige situatie in kaart te brengen, maar ook de veranderingen die hebben
plaatsgehad tussen 1970 en 1985. Dit architectuurhistorisch onderzoek binnen het
onderzoeksproject is mij ten deel gevallen. Het was mijn rol om de veranderingen die hebben
plaatsgehad ten tijde van de stadsvernieuwing te inventariseren.
Het VVSV-­‐onderzoek van De Nijl richt zich op vier Nederlandse steden, te weten
Rotterdam, Den Haag, Amsterdam en Leiden. In elk van deze steden is een gebied
geselecteerd dat in aanmerking komt voor het project. Het belangrijkste selectiecriterium was
dat de wijken binnen het gebied zowel stadsvernieuwingswijk als ‘probleemwijk’ waren, dus
dat ze voor kwamen op de lijst van Kamp of als Vogelaarwijk waren aangewezen. Daarnaast
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
1

vinden in de geselecteerde gebieden op dit moment ook diverse transformaties plaats, veelal
op stedelijk of zelfs regionaal niveau. Tevens worden de gebieden doorkruist door een
spoorlijn of een snelweg. Per stad zijn twee wijken geselecteerd die aan de criteria
‘stadsvernieuwingswijk’ en ‘probleemwijk’ voldeden. Dit zijn de Afrikaanderwijk en Hillesluis in
Rotterdam, de Schilderwijk en Transvaalkwartier in Den Haag, de Indische Buurt en Transvaal
in Amsterdam en De Kooi en Noorderkwartier in Leiden. Later zijn Feyenoord in Rotterdam en
De Waard in Leiden nog aan deze lijst toegevoegd, maar deze vallen buiten het onderzoek voor
deze scriptie. Voor de genoemde wijken heb ik aan de hand van de gemeentearchieven en
oude foto’s een overzicht gemaakt van de belangrijkste fysieke veranderingen, waarbij de
nadruk ligt op verkeer en parkeren, voorzieningen en de inrichting van de openbare ruimte. Dit
onderzoek vormt de basis voor deze scriptie.
Ik ben daarom dank verschuldigd aan De Nijl architecten, voor het bieden van een onderwerp
en een werkplek, en het scheppen van een kader voor mijn scriptie. In het bijzonder wil ik Erik
van den Berg en Endry van Velzen bedanken voor het delen van hun visie op de
stadsvernieuwing en het bieden van inzicht in de ontwerppraktijk. Daarnaast wil ik Antonie van
Loon bedanken voor zijn hulp bij het tekenen van het kaartmateriaal. Ten slotte is een
bedankje op zijn plaats voor Vincent van Rossem, die mij heeft begeleid bij het schrijven van
deze scriptie, en mij steeds bewust heeft gemaakt van de kunsthistorische invalshoek, als ik
deze door het werken tussen architecten en stedenbouwkundigen weer eens was
kwijtgeraakt.
Leiden, 14 mei 2012
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
2

INHOUD
VOORWOORD........................................................................................................................1
INLEIDING ..............................................................................................................................5
Methode en invalshoek ............................................................................................................6
Inhoud.......................................................................................................................................7
1. VAN STADSSANERING NAAR ‘BOUWEN VOOR DE BUURT’..................................................9
STADSVERNIEUWING IN DE JAREN ZEVENTIG
Krotopruiming en cityvorming..................................................................................................9
Leegloop en verpaupering ......................................................................................................11
In protest ................................................................................................................................12
Bouwen voor de Buurt............................................................................................................14
Verandering van beleid...........................................................................................................15
Stadsvernieuwingsplannen.....................................................................................................15
Een nieuw ontwerpvraagstuk .................................................................................................16
2. BLOEMBAKKEN EN DAKDOZEN.........................................................................................18
DE VERANDERING VAN HET STRAATBEELD TIJDENS DE STADSVERNIEUWING
2.1 BEBOUWING.................................................................................................................................19
Stedenbouwkundige structuur ...............................................................................................19
Samengevoegde bouwblokken...............................................................................................19
Verbrokkeling..........................................................................................................................20
Nieuwbouw.............................................................................................................................21
Ontsluiting ..............................................................................................................................22
Renovatie................................................................................................................................22
Sanitair en woningvergroting .................................................................................................23
Isolatie ....................................................................................................................................23
2.2 WOONOMGEVING EN STRAATINRICHTING ...................................................................................24
Verkeersplannen.....................................................................................................................25
Nieuwe straatprofielen...........................................................................................................25
Straatinrichting en verwoonerving .........................................................................................26
Groen en spelen......................................................................................................................27
Kenmerken..............................................................................................................................27
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
3

3. EEN ROEP OM KWALITEIT.................................................................................................29
KRITIEK OP DE STADSVERNIEUWING
Bouwen voor de stad..............................................................................................................29
Sociologisering van de stedenbouw .......................................................................................31
Van stedenbouw tot ruimtelijke ordening..............................................................................31
Architectuurkritiek..................................................................................................................33
Anti-­‐esthetische jaren zeventig ..............................................................................................34
Onwetende architecten..........................................................................................................35
Truttisme ................................................................................................................................36
Op zoek naar stedenbouwkundige kwaliteit ..........................................................................37
Heden en toekomst ................................................................................................................38
CONCLUSIE ..........................................................................................................................40
Vernieuwing van de stadsvernieuwing...................................................................................41
Vernieuwen voor de buurt?....................................................................................................42
De lessen van de stadsvernieuwing........................................................................................42
NOTEN.................................................................................................................................45
LITERATUUR.........................................................................................................................50
HERKOMST AFBEELDINGEN..................................................................................................53
BEELDKATERN
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
4

INLEIDING
“Als architectonisch product zijn de jaren zeventig mislukt. Het heeft geen
nieuwe waardevolle steden of wijken opgeleverd. We zullen niet over vijftig jaar
onze architectuurreizen gaan maken naar de tuinsteden van de jaren zeventig.
Het heeft ook niet geleid tot universele ontwerpprincipes. Behalve de
kleinschaligheid. Dat is ingeslagen als een bom.”
Adri Duivesteijn 1
De jaren zeventig en tachtig zijn ‘hip’. Onder de noemer ‘retro’ of ´vintage´ wordt in de mode-­‐,
interieur-­‐ en designbranche handig ingespeeld op deze trend. Van kleurrijke prints tot bollamp,
het komt allemaal weer terug. Ook van de muziek uit deze periode kan menigeen geen genoeg
krijgen. Behalve dat de muziek uit de jaren zeventig oververtegenwoordigd is in de jaarlijkse
Top2000 Allertijden, gebruiken ook veel hedendaagse muzikanten de ‘seventies’ als
inspiratiebron. The Rolling Stones, The Doors, Queen, Pink Floyd, allemaal zijn ze nog steeds
onvervalst populair.
Deze populariteit geldt echter niet voor alles uit de jaren zeventig en tachtig. De
architectuur bijvoorbeeld, zoals Adri Duivesteijn hierboven impliceert. Volgens hem hebben de
jaren zeventig weinig waardevolle architectuur opgeleverd. Hoewel de ‘bloemkoolwijken’ – die
kronkelige uitbreidingswijken, vol eengezinswoningen met puntdaken, woonerven en
´gezellige´ plantsoentjes – nog redelijk populair zijn, ondanks het gevaar tot verdwalen, wordt
de architectuur uit de jaren zeventig en tachtig meestal niet erg gewaardeerd. Vooral over wat
er destijds is gebouwd in de oude binnensteden en negentiende-­‐eeuwse wijken, beter bekend
als stadsvernieuwing, is weinig positiefs geschreven. Over de architectuur dan, want over
bijvoorbeeld de bouwtechnische kwaliteit is er niets dan lof, die is tijdens de stadsvernieuwing
namelijk ‘met sprongen vooruit gegaan’: in 1985 behoorde nog 19% van de woningvoorraad
tot de categorie ‘slechte’ woningen. In 2000 was dit percentage slechte woningen nog slechts
1%. 2
Ondanks dat de stadsvernieuwing niet ‘hip’ is, staan de stadsvernieuwingswijken volop
in de belangstelling. Eigenlijk zijn deze wijken nooit echt uit de belangstelling geweest, de
negatieve belangstelling welteverstaan. Veel stadsvernieuwingswijken staan namelijk op de
bekende lijst van minister Kamp of zijn aangemerkt als ‘Vogelaarwijk’; het zijn probleemwijken.
Dit maakt dat zij onderwerp zijn van overheidsbeleid, in dit geval van de integrale aanpak van
het Grote Stedenbeleid. Met dit beleid zullen hoofdzakelijk sociaal-­‐economische en sociaal-­‐
maatschappelijke problemen worden aangepakt, in tegenstelling tot wat er tijdens de
stadsvernieuwing is gebeurd, toen de nadruk vooral op het verbeteren van de woningen lag.
Hoewel de huidige problemen in de stadsvernieuwingswijken inderdaad grotendeels
van sociale en economische aard zijn, laat ook de ‘kwaliteit van de woonomgeving’ op veel
plaatsen te wensen over. In een onderzoeksrapport van het ministerie van VROM, waarin de
balans van de stadsvernieuwing wordt opgemaakt, is de kwaliteit van de stadsvernieuwing
gemeten. De kwalitatieve problemen in de stadsvernieuwingswijken, concludeert het rapport,
zitten met name in de woonomgeving. “Opvallend is dat bewoners van
stadsvernieuwingsgebieden – ondanks de grote verbeteringsslag als gevolg van de
stadsvernieuwing – toch nog steeds kritisch zijn. Dit betreft dan ook niet zo zeer de kwaliteit
van de woning en ook niet het voorzieningenniveau als scholen en winkels. Het gaat met name
om diverse leefbaarheidsaspecten in de woonomgeving.” 3 De reden voor het gebrek aan
kwaliteit wordt onder andere gezocht in het gebruik van de openbare ruimte: “In
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
5

stadsvernieuwingsgebieden is wel duidelijk minder groen aanwezig en zijn er minder
parkeervoorzieningen dan in niet-­‐stadsvernieuwingsgebieden”. Daarnaast spelen
beheeraspecten een rol: “Stadsvernieuwingsgebieden – en dan met name die in de grote
steden – hebben veel meer te maken met vervuiling en graffiti” 4 .
Het is opmerkelijk dat in het rapport geen aandacht wordt besteed aan de invloed die
de kwaliteit van de architectuur en stedenbouwkundige structuur zou kunnen hebben op de
leefbaarheid en kwaliteit van de woonomgeving. Vooral aangezien er reeds sinds de jaren
tachtig substantiële kritiek is geweest op het gebrek aan aandacht voor architectonische en
stedenbouwkundige kwaliteit tijdens de stadsvernieuwing. Natuurlijk is het moeilijker om
‘architectonische kwaliteit’ te meten dan ‘bouwtechnische kwaliteit’ of ‘vervuiling en
vandalisme’. Niet zonder reden ligt de nadruk van het onderzoek van VROM op meetbare
kwaliteitsaspecten. Dit is natuurlijk een beperking, want niet alle vormen van kwaliteit zijn
meetbaar. Kwaliteit bevindt zich al snel op het subjectieve vlak, maar dat maakt de het niet
minder relevant. Immers, door simpelweg een wandeling te maken door een doorsnee
stadsvernieuwingswijk, zal het de – al dan niet architectonisch geschoolde – bezoeker opvallen
dat de esthetische kwaliteit in menig andere stadswijk beter is, of zal het hem tenminste
opvallen dat de publieke ruimte er simpelweg niet zo aantrekkelijk is. 5
Het gaat te ver om hier een uitgebreide definitie van het begrip kwaliteit te geven, laat
staan van esthetische kwaliteit of schoonheid. Alleen daarover zou een boek vol geschreven
kunnen worden en zelfs dan zou er hoogstwaarschijnlijk geen feitelijke en objectieve definitie
van het begrip gegeven kunnen worden. Het is echter een wel een feit dat er tijdens de
stadsvernieuwing veel is veranderd in de woonomgeving; zowel fysiek als in het gebruik van de
openbare ruimte. Een feit is ook dat er kritiek is geweest op de architectonische en
stedenbouwkundige kwaliteit van de stadsvernieuwing. Uiteindelijk heeft deze kritiek zelfs
geleid tot een omslag in het overheidsbeleid en in het denken over architectuur en
stedenbouw. 6
De vraag die in deze scriptie centraal staat is wat de meest belangrijke en typerende
veranderingen zijn geweest die de stadsvernieuwing teweeg heeft gebracht in de openbare
ruimte en in het straatbeeld, en welke kritiek destijds is geleverd op de architectonische en
stedenbouwkundige kwaliteit hiervan. Ervan uitgaande dat de architectonische en
stedenbouwkundige kwaliteit wel degelijk bijdragen aan de zogenaamde ‘leefbaarheid’ van
een buurt en aan de ‘kwaliteit van de woonomgeving’, zou deze kennis kunnen worden ingezet
bij het wederom verbeteren van de stadsvernieuwingswijken, bij de vernieuwing van de
stadsvernieuwing.
Methode en invalshoek
De meeste stadsvernieuwingswijken zullen binnen korte tijd wederom toe zijn aan
vernieuwing. Deze notie vormt het uitgangspunt voor deze scriptie, wat enigszins bijzonder is,
aangezien het onderzoek hierdoor niet het verleden maar het heden als startpunt heeft.
Doorgaans begint een architectuurhistorisch onderzoek met een historisch fenomeen. Naar
aanleiding daarvan wordt er een onderzoeksvraag geformuleerd. Een architectuurhistoricus
zou zich eerst over boeken en archieven buigen met de vraag: wat was er en wat is er
verdwenen en wat is er nu nog van over? Het onderzoek voor deze scriptie begon echter met
de vraag: wat is er nu en wat is hiervan in de jaren zeventig tot stand gekomen? Ik ben dan ook
begonnen met het simpelweg bezoeken van en kijken naar enkele stadsvernieuwingswijken.
Natuurlijk ben ik daarna wel de gemeentearchieven in gedoken om te inventariseren wat er
precies in deze wijken was veranderd sinds 1971, maar absoluut niet met het doel een
reconstructie te geven van de oude situatie. De nadruk van het archiefonderzoek lag
voornamelijk op de veranderingen in de verkeerssituatie, de stedenbouwkundige situatie, het
parkeerprobleem, de straatinrichting en de voorzieningen.
De onderzoeksvraag voor de scriptie kwam later, want het archiefonderzoek was in
eerste instantie bedoeld als documentatie bij het onderzoeksproject De vernieuwing van de
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
6

stadsvernieuwing van De Nijl Architecten (zie Voorwoord). Zo kwam het dat de vraagstelling
voor deze scriptie werd geformuleerd nadat het onderzoek, althans het archiefonderzoek,
grotendeels was afgerond. Het archiefonderzoek ligt dus wel aan de basis van deze scriptie,
maar was niet volledig ten dienste van de scriptie. Het kan daarom zijn dat de onderzochte
wijken een wat willekeurige keuze lijken. De stadsvernieuwingswijken van het eerste uur – het
Oude Westen in Rotterdam of de Dapperbuurt en de Nieuwmarktbuurt in Amsterdam –
komen bijvoorbeeld niet uitgebreid aan bod. Dit heeft dus te maken met het startpunt van het
onderzoek. Echter, uit een rondgang door deze ‘klassieke’ stadsvernieuwingswijken zal blijken
dat de meeste beschreven stadsvernieuwingskenmerken ook hier zijn toegepast.
Behalve uit gemeentearchieven is veel informatie geput uit secundaire bronnen; boeken over
stadsvernieuwing, gemeentelijke publicaties, tijdschriftartikelen (met name in Plan en Wonen-­‐
TA/BK) en algemene literatuur over stedenbouw en ruimtelijke ordening in Nederland. Wat
opviel was dat vrijwel geen van deze bronnen iets vermeldde over de architectuur van de
stadsvernieuwing. De nadruk lag meestal op de bestuurlijke en sociale aspecten van de
stadsvernieuwing. Nu is dat op zich niet vreemd, want stadsvernieuwing is namelijk een
fenomeen dat verschillende disciplines doorkruist, zoals volkshuisvesting, ruimtelijke ordening,
stedenbouw, architectuur, woningbouw, sociale wetenschappen, politieke besluitvorming,
economisch/juridische besluitvorming, enzovoorts. Later in deze scriptie zal blijken dat één van
de kritieken op de stadsvernieuwing was, dat het stedenbouwkundig en architectonisch
vakgebied was gesociologiseerd; dat zij zich met alle disciplines bezighield, behalve met
vormgeving. Hetzelfde zou gezegd kunnen worden over de literatuur die de stadsvernieuwing
behandelt. Het lijkt of de moderne architectuurgeschiedschrijving is blijven hangen in die
houding. De nadruk ligt steeds op alles behalve de architectuur en stedenbouw zelf: sociale
aspecten, culturele context, politiek klimaat – alles komt aan bod, behalve hoe de
stadsvernieuwingswijken er daadwerkelijk uitzien. 7 Zelfs in de genoemde
architectuurtijdschriften ging het gros van de artikelen betreffende de stadsvernieuwing over
inspraakprocedures, bewonersprotesten, politiek en beleidsvoering, sociale problematiek,
huurprijzen en de toepassing van nieuwe subsidieregelingen. Kunst-­‐ en architectuurhistorici
komen nauwelijks aan het woord als het om stadsvernieuwing gaat.
Aangezien er genoeg is geschreven over sociale, politieke en bestuurlijke aspecten van
de stadsvernieuwing – en omdat deze scriptie het eindproduct is van een architectuuropleiding
– heb ik geprobeerd zoveel mogelijk een architectuurhistorische invalshoek te hanteren.
Natuurlijk zullen de belangrijkste besluitvormingsprocessen en -­‐documenten aan bod komen,
zullen belangrijke politieke en culturele gebeurtenissen worden genoemd en zal de sociale
problematiek rond de stadsvernieuwing niet overgeslagen worden, maar in de basis is het
onderzoek voor deze scriptie gevoerd vanuit een ruimtelijk en architectonisch perspectief. De
vraag die in deze scriptie gesteld wordt is hoe de stadsvernieuwing ruimtelijk en fysiek een
stempel heeft gedrukt op de wijken en welke kritiek er was op de architectonische en
stedenbouwkundige aspecten van de stadsvernieuwing. Wat er sociaal, economisch, juridisch,
planologisch, enzovoorts speelde is in dit verhaal slechts context.
Inhoud
Deze scriptie bestaat uit drie hoofdstukken. Elk hoofdstuk vertelt over een ander aspect van de
stadsvernieuwing. Allereerst wordt uitgelegd wat stadsvernieuwing precies was en in welke
context het is ontstaan. De stadsvernieuwing wordt daarom in het eerste hoofdstuk geplaatst
in de Nederlandse stedenbouwgeschiedenis. Daarnaast wordt aandacht besteed aan de
veranderingen in de beleidsvoering die met de stadsvernieuwing werden ingevoerd.
Vervolgens zal in hoofdstuk twee worden getoond wat de belangrijkste fysieke
veranderingen zijn geweest tijdens de stadsvernieuwing. Aan de hand van beeldmateriaal en
vernieuwingsplannen wordt letterlijk een beeld geschetst van de ‘verdiensten’ van de
stadsvernieuwing. Centraal staat de vraag wat de stadsvernieuwingsarchitectuur en
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
7

-­‐stedenbouw zo herkenbaar maakt. Zowel de kenmerken van de bebouwing als die van de
openbare ruimte komen aan bod.
Ten slotte zullen in het derde hoofdstuk de reacties op de stadsvernieuwing worden
behandeld, met name de kritiek op de architectonische en stedenbouwkundige kwaliteit die
werd geuit ten tijde van de stadsvernieuwing. Deze kritiek vormt een soort reflectie op het
tweede hoofdstuk: waarom ziet de stadsvernieuwing eruit zoals ze eruit ziet? Bovendien zal
worden beschreven hoe de stadsvernieuwing invloed heeft gehad op de verdere ontwikkeling
van het stedenbouwbeleid en de stedenbouwkundige en architectonische discipline.
Uiteindelijk, als onderdeel van de conclusie, volgt een kort overzicht van wat we van de
stadsvernieuwing kunnen leren. Vernieuwing van bestaand stedelijk gebied wordt immers een
steeds belangrijkere opgave binnen de stedenbouwkundige en architectonische praktijk.
Daarom zullen enkele handvatten worden geboden waar vernieuwers op kunnen letten bij de
vernieuwing van de stad en dan met name bij de Vernieuwing van de Stadsvernieuwing.
Achterin deze scriptie is een beeldkatern toegevoegd met alle afbeeldingen waarnaar in de
tekst wordt verwezen. De verwijzingen zijn steeds per blad, dus niet per afbeelding: [blad 01].
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
8

VAN STADSSANERING NAAR ‘BOUWEN VOOR DE BUURT’
STADSVERNIEUWING IN DE JAREN ZEVENTIG
“Geen enkel decennium is zo getekend door conflicten en tegenstellingen als de
jaren zeventig en geen enkele andere periode in de Nederlandse (architectuur-­‐)
geschiedenis roept zoveel emotie, weerstand en weerzin op – al typeert een
minderheid dit tijdvak als buitengewoon bevrijdend. […] Hoewel het huidige
Nederland definitief vorm kreeg in deze periode, vormen de jaren zeventig
niettemin een gat in ons nationaal geheugen – en dat geldt in het bijzonder
voor architectuur en stedenbouw.”
Martien de Vletter 8
Het is 1968. Terwijl in Vietnam de Koude Oorlog wordt uitgevochten, in Parijs studenten
massaal en gewelddadig in opstand komen tegen de overheid en de The Beatles zingen over
Revolution, wordt in Nederland de laatste hand gelegd de Wederopbouw. De Woningnood, in
1948 uitgeroepen tot Volksvijand nummer één, was bijna ten einde. 9 In twintig jaar tijd waren
buiten de oude stadscentra complete nieuwe woonwijken de grond uit gestampt. Volgens de
destijds algemeen geaccepteerde modernistische inzichten van ‘licht, lucht en ruimte’ zijn
sinds de jaren vijftig tienduizenden nieuwe woningen verrezen. Jonge gezinnen die jarenlang
op zolder bij ouders of hospita’s hadden ingewoond kregen eindelijk hun eigen flat. 10
Rond diezelfde tijd begon zich een nieuw probleem af te tekenen. Terwijl de
grootschalige woningproductie in de buitenwijken in volle gang was, waren de oude
binnensteden verwaarloosd. Vele woningen in de binnenstad bleken in zeer slechte staat te
verkeren; duizenden mensen woonden in krotten. De binnenstad was aan het verpauperen,
want wie het geld had vertrok naar een mooie, ‘luxe’ flat of eengezinswoning aan de rand van
de stad.
Als reactie op deze leegloop en de verdere verkrotting en verpaupering van de
vooroorlogse wijken bracht het ministerie van Volkshuisvesting en Ruimtelijke Ordening in
1968 de nota De toekomst van het oude woningbestand uit, waarin minister Schut zijn zorgen
uitsprak over de verslechtering van de vooroorlogse woningvoorraad. Volgens de nota telde
het land op dat moment 1,9 miljoen vooroorlogse woningen, waarvan er 321.500 rijp waren
voor de sloop en 250.000 slecht verbeterbaar. Aan deze schrijnende situatie moest wat
worden gedaan. Er werden drie mogelijke strategieën voorgesteld: afbraak en vervanging,
verbetering en tijdelijke verbetering. 11 Met deze nota werd er voor het eerst van rijkswege
nagedacht over de vernieuwing van het bestaande woningbestand.
Het jaar 1968 is daarom niet alleen een mijlpaal in de geschiedenis omdat met de
Parijse jongerenprotesten in heel West-­‐Europa een democratiseringsgolf werd gestart, maar
ook omdat in dat jaar het startschot werd gegeven voor de Nederlandse stadsvernieuwing. Het
betekende een radicale wending in het denken over de stad, het volkshuisvestingsbeleid, de
stedenbouw en de architectuur.
Krotopruiming en cityvorming
Grofweg beslaat de stadsvernieuwing de periode van 1970 tot 1985. In deze periode werden
vrijwel alle Nederlandse binnensteden en negentiende-­‐eeuwse wijken vernieuwd door middel
van kleinschalige woningbouwprojecten, gevoed door bewonersinspraak. De vernieuwing was
voornamelijk gericht op de huidige bewoners: ‘bouwen voor de buurt’ werd dat genoemd. De
bewoners van verpauperde wijken werden van degelijke, betaalbare woningen voorzien. Om
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
9

de woningen betaalbaar te houden werden allerlei subsidies en regelingen het leven in
geroepen. Ook werd woningrenovatie voor het eerst een serieuze optie. Uiteindelijk leidde
deze vernieuwingsmethode tot een zeer herkenbare periode in de architectuur-­‐ en
stedenbouwgeschiedenis, zoals zal blijken.
Dit was echter niet het vernieuwingsbeleid dat minister Schut in 1968 voor ogen had
toen hij de nota De toekomst van het oude woningbestand presenteerde. Aanvankelijk was
stadsvernieuwing een ander woord voor stadssanering en krotopruiming: de oude vervallen
woningvoorraad moest vervangen worden door nieuwbouw naar de modernistische
maatstaven. De oude stad was ‘ziek’ en moest worden gesaneerd: ‘weer gezond worden
gemaakt’. Het idee was om de oude woonwijken compleet af te breken en te bebouwen met
hoogbouw in het groen, zoals de nieuwe uitbreidingswijken aan de rand van de stad.
Stadsvernieuwing was dus§ in eerste instantie bedoeld als een soort grootschalige
krotopruiming. De sanering van de stad was sinds de invoering van de Woningwet in 1901
onderdeel van de landelijke wetgeving. Woningen moesten aan bepaalde eisen voldoen en
konden als dit niet het geval was onbewoonbaar worden verklaard. Tot de stadsvernieuwing
waren de krotopruimingen relatief kleinschalige ondernemingen geweest. Er werden wel
grotere plannen gemaakt, maar doordat na de oorlog alle aandacht ging naar het bouwen van
nieuwe woningen aan de stadsrand kwam daar niet veel van terecht. 12 In Den Haag
bijvoorbeeld werd al in 1953 een saneringsnota gepresenteerd, maar de stadssanering kwam
tussen 1960 en 1970 slechts op weinig plaatsen verder dan afbraak, waardoor sanering
synoniem werd met kaalslag. Er kwamen veel terreinen leeg te staan, die vervolgens braak
kwamen te liggen of werden gebruikt als parkeerplaats. Van de grootschalige nieuwbouw
kwam weinig terecht. 13
In Rotterdam werd in 1966 de Saneringsnota gepresenteerd. Hier waren de
omstandigheden rond de bestaande woningvoorraad schrijnender dan elders, aangezien de
stad in de oorlog te maken had gehad met bombardementen, waardoor een groot deel van de
oude bebouwing was beschadigd of zelfs verwoest. Volgens de toen geldende verwachtingen
zou het woningtekort rond 1970 zijn opgelost en zou de gemeente binnen korte tijd kunnen
starten met de vernieuwing van de oude wijken. Deze wijken zouden onder de vlag van
wijksanering volledig worden gesloopt en opnieuw opgebouwd, volgens de principes licht,
lucht en ruimte, met veel groen en voldoende parkeervoorzieningen. 14 De gemeente was zich
er terdege van bewust wat dit voor de zittende bewoners zou betekenen: “Het moet nl.
uitgesloten worden geacht dat men, onder de geldende financiële regelingen, de huidige
bewoners rechtstreeks naar de nieuw te bouwen woningen zou kunnen laten verhuizen, hoe
wenselijk dit ook in vele opzichten zou zijn.” Het was dus evident dat de huidige bewoners
naar elders zouden moeten verhuizen, in het belang van de stad. 15 Dat bewoners het liefst in
hun eigen buurt zouden willen blijven kwam toen blijkbaar niet bij de bestuurders op, of was
tenminste van ondergeschikt belang.
Overigens hing de saneringswoede niet alleen samen met de noodzaak tot
krotopruiming, maar ook met de gemeentelijke wensen tot cityvorming. In de jaren vijftig en
zestig stond het stedenbeleid in het teken van de vooruitgang en geloof in de toekomst; het
ging economisch steeds beter met Nederland en daar moesten de steden op worden
aangepast. Het stadscentrum moest huisvesting gaan bieden aan banken, kantoren,
uitgaansleven en educatie, terwijl het wonen naar de periferie moest worden verplaatst. Deze
perifere woongebieden zouden met de city worden verbonden door brede verkeerswegen;
alles voor de mobiliteit van de burger. Grachten zouden gedempt worden en huizenblokken
doorbroken ten behoeve van verkeersaders en ringwegen. 16
Het probleem met de oude binnensteden was, dat in de huidige centrumstad
ruimtegebrek was voor de grootschalige stedelijke functies die het gemeentebestuur voor
ogen had. Sloop en grootschalige nieuwbouw met vernieuwde infrastructuren leek de enige
oplossing. 17 De sanering van de verkrotte panden werd zelfs vaak gebruikt als een manier om
cityvorming te rechtvaardigen en te versnellen. Vooral in binnensteden zijn veel panden
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
10

gesloopt die er niet eens zo heel slecht aan toe waren, om plaats te maken voor
verkeerdoorbraken en kantoren. 18 De negentiende-­‐eeuwse wijken waren het toonbeeld van
slechte woonvormen, althans, volgens de modernisten. Het feit dat ze onder kapitalistische
omstandigheden waren gebouwd – namelijk door eigenbouwers die de woningen particulier
verhuurden – gaf de woningen nog minder bestaansrecht, zeker in een tijd waarin het
socialisme steeds meer aanhang kreeg. 19 Sloop en nieuwbouw leek daarom de enige juiste
optie.
Ook in Amsterdam leken de doelstellingen in Nota Stadsvernieuwing uit 1969 in geen
geval op wat we nu als stadsvernieuwing beschouwen. Stadsvernieuwing werd ook hier
primair gezien als een overheidstaak, met grootschalige planning van bovenaf.
‘Bewonersparticipatie’ en ‘inspraak’ maakten nog geen deel uit van het stadsvernieuwings-­‐
vocabulaire. Termen die wel veelvuldig voorkwamen in de nota waren ‘reconstructie’ en
‘rehabilitatie’. Reconstructie betekende officieel “verbetering van de stedebouwkundige
structuur van de bebouwde kom of gedeelten ervan; in het algemeen gericht op een adequate
functie van de centra voor de zich uitbreidende nederzettingen” 20 , maar eigenlijk was het
weinig meer dan een mooi woord voor sloop en grootschalige nieuwbouw, al dan niet volgens
de tuinstadgedachte, in combinatie met de aanleg van brede autowegen. Rehabilitatie
verwees naar nieuwbouw en verbetering op basis van de bestaande structuur, maar wel met
de noodzakelijke verkeersdoorbraken en verbreding van de hoofdstraten. Het kwam erop neer
dat nagenoeg de gehele negentiende-­‐eeuwse gordel in aanmerking kwam voor reconstructie
en de hele Amsterdamse binnenstad voor rehabilitatie. 21 Drie jaar later, in 1971, nuanceerde
de gemeente weliswaar haar plannen in de Tweede Nota Stadsvernieuwing, waarin de
reconstructieplannen worden teruggebracht naar slechts drie buurten: de Dapperbuurt, de
Kinkerbuurt en de Oostelijke Eilanden. 22 Maar ook dan is er nog nauwelijks sprake van sociaal
beleid. Bewoners in de te vernieuwen buurten moesten simpelweg naar elders verhuizen.
Leegloop en verpaupering
De ideeën over cityvorming waren ontstaan in de jaren vijftig, maar werden urgenter met de
komst van de Tweede Nota voor de Ruimtelijke Ordening in Nederland uit 1966. Onder het
motto ‘Grenzen aan de groei’ werd het begrip ‘gebundelde deconcentratie’ geïntroduceerd.
De Nederlandse bevolking was explosief aan het groeien en als de bouwproductie aan
stadsranden zich zou voortzetten zou er geen open ruimte in het landschap overblijven.
Steden mochten vanaf nu niet meer ongecontroleerd groeien. Met name in de grote steden
werd de groei beperkt, zij zouden een centrumfunctie gaan innemen voor omliggende steden.
De nieuwbouw van woningen zou zich concentreren in enkele aangewezen steden in de
periferie van de grote centrumsteden, de zogenaamde ‘groeikernen’. Het huisvestingsbeleid in
de grote steden werd zo getransformeerd in ‘overloopbeleid’ en oude stadskernen moesten
worden getransformeerd in moderne stadscentra. In Amsterdam betekende dit dat bewoners
uit de binnenstad zouden verhuizen naar steden als Almere, Purmerend en Zaandam. In Den
Haag was Zoetermeer de grootste groeikern en de krotbewoners uit Rotterdam konden onder
andere verhuizen naar Schiedam, Vlaardingen en Zwijndrecht.
De Tweede Nota uit 1966, in combinatie met de nota De toekomst van het oude
woningbestand uit 1968, zetten gemeentebesturen aan tot het maken van grootschalige
vernieuwingsplannen in het bestaande stedelijk gebied. Voor die tijd was er wel de wens de
oude gebieden te saneren, maar ontbrak het aan concrete plannen. Nu de rijksoverheid het
startschot had gegeven, werden er plannen gemaakt om de inmiddels aanzienlijk verpauperde
oude stadsdelen te saneren.
Ondertussen zorgden de grootschalige nieuwbouwprojecten in buitenwijken en het
overloopbeleid uit de Tweede Nota ervoor dat dezelfde oude stadsdelen in rap tempo leeg
liepen. Tussen 1965 en 1984 boekten de vier grote steden tezamen een netto
bevolkingsverlies van 536.200 inwoners, waarvan twee derde in de eerste tien jaar. 23 Met
name gezinnen met jonge kinderen en meer welgestelde bewoners vertrokken naar een ruime
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
11

flat of eengezinswoning aan de rand van of buiten de stad. Wie het kon betalen vertrok, alleen
de sociaal zwakkere bewoners en de ouderen bleven.
De vertrekkende bewoners maakten plaats voor twee nieuwe bewonersgroepen:
jongeren en – in de grote steden – ‘nieuwkomers’. De jongeren werden aangetrokken tot de
goedkope woningen en het ‘gezellige klimaat’ in de 19de-­‐eeuwse buurten, waar wonen en
bedrijfjes elkaar afwisselden en gezelligheid heerste rond de kroegjes en markten. De tweede
groep, de nieuwkomers, bestond voornamelijk uit niet-­‐westerse allochtonen, die in betere
tijden als gastarbeider naar Nederland waren gekomen. Met het vertrek van de grote
industrieën uit de stad waren velen van hen werkloos geworden, en dat terwijl zij net hun hele
gezin naar Nederland hadden gehaald. Toen in 1975 Suriname onafhankelijk werd, verhuisden
tevens veel ‘rijksgenoten’ naar Nederland, waarvan een groot deel zich in de goedkope
woningen in oude stadswijken vestigde. Afgezien van het feit dat steeds meer jongeren en
buitenlanders zich vestigden in de oude wijken, had zich reeds een andere transformatie van
de bevolkingssamenstelling ingezet. De kinderen van de oorspronkelijke bewoners waren het
huis uit en de vergrijzing nam toe. Daardoor hadden de wijken te kampen met het verschijnsel
‘gezinsverdunning’, een toename van het aantal alleenstaanden en vergrijzing.
Al deze ontwikkelingen zorgden ervoor dat de oude buurten in sociaal opzicht
kelderden. Jonge en koopkrachtige gezinnen vertrokken, waardoor het bevolkingsaantal
terugliep en de bevolking verarmde. Veel voorzieningen in de buurt waren hierdoor niet meer
rendabel en de meeste buurtwinkels moesten hun deuren sluiten. 24 Daarnaast vertraagde de
onduidelijkheid over eventuele sanering de plannen voor verbetering van de woonsituatie
voor de huidige bewoners in de oude wijken. Immers, als er tot sloop en nieuwbouw zou
worden besloten, zou dit gepaard gaan met de bouw van duurdere woningen of kantoren om
de exploitatiekosten eruit te krijgen. De bewoners leefden in onzekerheid over hun
toekomstige woonsituatie. 25 Onderhoud van bewoonde woningen leek bovendien zinloos,
alles zou toch gesloopt worden. Zo saneerden de negentiende-­‐eeuwse wijken min of meer
zichzelf. 26 Al met al verlamden de cityplannen en saneringsplannen het onderhoud aan en de
verbetering van 19 de -­‐eeuwse wijken, waardoor deze verder verpauperden.
Daarbij kwam dat veel gemeentes reeds vanaf de jaren vijftig waren begonnen met het
geleidelijk opkopen van oude panden, waarvan een groot deel tegen het einde van de jaren
zestig gesloopt was, en de rest was dichtgetimmerd. Binnensteden en oude wijken zaten vol
met gaten, ze waren als een rottend gebit met een aantal missende tanden. Dit droeg ook niet
erg bij aan de leefbaarheid en het imago van de buurt. [blad 01]
In protest
Terwijl in de jaren vijftig nog de positieve sfeer van geloof in de toekomst heerste, werd de
sfeer tegen het einde van de jaren zestig grimmiger. Met name de jongeren gingen zich
verzetten tegen de heersende orde. Bijvoorbeeld de Provobeweging. Net als de Parijse
studenten in 1968 protesteerden de Provo’s tegen het moraliserende beleid van de overheid
en het kleinburgerlijke leven. Zij eisten meer democratie en inspraak. Bovendien kwamen zij in
opstand tegen de leegstand van vele oude panden, terwijl de woningnood nog niet volledig
was opgelost. Zij vonden, samen met de Krakersbeweging die ook rond die tijd het licht zag,
dat de oude woningen nog goed genoeg waren voor tijdelijke bewoning door bijvoorbeeld
studenten. Zo waren er acties om onbewoonbaar verklaarde woningen ‘verklaarbaar
bewoond’ te maken. Het is tevens onder invloed van de Provo’s geweest dat er in 1966 een
opstand ontstond tegen de cityvorming, waarbij werd gepleit voor ‘sociale sanering’. 27 Het
eerste succes werd geboekt in de Jordaan, waar in 1970 de plannen voor de bouw van
kantoren rond een nieuw metrostation werden verworpen. 28
Terwijl de Provo’s doorgaans voornamelijk protesteerden door middel van ludieke
acties (zoals het witte-­‐fietsenplan en het witte-­‐deurenplan) waren er ook serieuzere
protestorganen, zoals de Studentenvakbeweging, opgericht in 1963. Deze organisatie was erop
gebrand de traditionele muur tussen student en maatschappij te doorbreken en zij hield
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
12

egelmatig demonstraties over maatschappelijke kwesties. 29 Onder studenten bouwkunde en
stedenbouw was veel draagvlak voor de Studentenvakbeweging en ook de TH in Delft 30
ontkwam niet aan de studentenrebellie. In 1970 publiceerde een groep linkse studenten een
document getiteld: De Elite. Een analiese van de afdeling Bouwkunde van de techniese
hogeschool te Delft. Hierin werd ‘de elitaire’ Forum-­‐groep (Van Eyck, Herzberger, Bakema), die
het onderwijs in Delft domineerde, verweten dat zij zich te veel richtte op ontwerpkwesties in
plaats van sociale vraagstukken. Met hun gedrag als ‘kunstenaar-­‐architect’ en de daarbij
behorende ‘irrationele opvattingen’ waren zij niet in staat om maatschappelijke veranderingen
tot stand te brengen, iets wat volgens de jonge garde wel tot de taak van de architect
behoorde. 31
Tot grote ergernis van stedenbouwkundige S.J. van Embden (behorende tot de
modernistische ‘elite’) was deze ‘generatie-­‐68’ echter meer geïnteresseerd in de hervorming
van de Hogeschool dan in hun eigen studie: “Voor die studie schreven zij hoogstens scripties,
en de meeste van hen werden eer geïrriteerd dan geïntrigeerd door specifieke vorm-­‐
problemen. Die konden door hen hoogstens worden gezien als uitvloeisels van sociale of
politieke gegevenheden.” 32 Na hun afstuderen zouden deze studenten veelal betrokkenheid
tonen in de bewonersparticipatie tijdens de stadsvernieuwing. 33
Er begon dus wat te broeien in Nederland. Jongeren namen veelal het voortouw en zetten de
buurtbewoners van stadsvernieuwingsbuurten aan tot protest tegen de grootschalige
vernieuwingsplannen. Zij behoorden inmiddels zelf ook tot bewoners van de oude wijken, al
dan niet als kraker. Zij hadden de plaats ingenomen van de inmiddels verhuisde gezinnen,
maar deze jonge intellectuelen waren een stuk mondiger dan de oorspronkelijke bewoners. Zo
werd in 1969 in de Dapperbuurt, onder invloed van (socialistische) jongeren, de
bewonersvereniging ‘De Sterke Arm’ opgericht. Deze club voerde actie tegen grootschalige
sloop en pleitte voor stadsvernieuwing in het belang van de buurtbewoners. 34 In datzelfde jaar
werd Plan Duyff gepresenteerd, dat voorstelde de hele wijk te slopen ten behoeve van
hoogbouw in het groen. Er zouden 5600 woningen gesloopt worden, waarvoor slechts 2300
terug zouden worden gebouwd, dit met het oog op het overloopbeleid. 35 De bewoners zagen
niks in de plannen. Ze wilden helemaal geen dure nieuwbouwwoningen en al helemaal niet
verhuizen naar de verre buitenwijken of zelfs naar een andere stad. Ze wilden dat hun huidige
woningen verbeterd werden, dat lekkages werden verholpen en dat het sanitair werd
verbeterd. 36 In 1973 werd het Plan Duyff onder druk van de De Sterke Arm van tafel geveegd.
Alleen het woningcomplex de Roomtuintjes is uitgevoerd dat qua vormgeving exemplarisch is
voor het soort woningbouw dat de gemeente in alle oude wijken voor ogen had: hoogbouw in
het groen, met balkons op de zon en genoeg licht, lucht en ruimte voor alle bewoners. [blad 02]
De Sterke Arm wist echter wel te bewerkstelligen dat een groot deel van de nieuwe woningen
beschikbaar kwam voor de Dapperbuurters die hun huis vanwege de stadsvernieuwing
moesten verlaten, wat betekende dat de huren kunstmatig laag werden gehouden. Vanaf dat
moment ging de stadsvernieuwing in Amsterdam ‘straat-­‐na straat, blok-­‐voor-­‐blok’, zodat
bewoners de kans kregen binnen hun eigen buurt te verhuizen. 37
Een vergelijkbaar tafereel vond plaats in andere steden en wijken, bijvoorbeeld in de
Haagse Schilderswijk. De wijk was de gemeente een doorn in het oog. Niet alleen was het in
ruimtelijk opzicht een drama -­‐ met een hoge woningdichtheid, bedrijfjes her en der,
hofjeswoningen op binnenterreinen, nauwelijks groen en geen enkele fatsoenlijke weg -­‐ ook
de bevolkingssamenstelling met ‘a-­‐sociale en linkse elementen’ was geenszins wat de
gemeente voor ogen had. De Schilderswijk moest een hoogwaardige woonwijk worden voor
welgestelde kantoorwerknemers in de city. Kaalslag en nieuwbouw was de remedie en in 1968
werd daarom het ontwerp-­‐bestemmingsplan Van grijs naar groen gepresenteerd. De
woonwijk zou bestaan uit hoge maar luxe galerijflats in een zee van groen. De flats zouden
worden verbonden door een loopbruggenstelsel zes meter boven het maaiveld. 38 [blad 03]
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
13

Ook hier kwamen bewoners in opstand; zij zouden door de hoge huren uit hun wijk
worden verdreven, wat overigens ook de bedoeling was. Daarom richtten zij de Bewoners
Organisatie Schilderswijk (B.O.S.) op. Samen met de Aktiegroep Betaalbare Huren werd er een
nieuw plan gemaakt. 39 Er werden diverse acties gehouden, met als hoogtepunt de ‘Zwarte
Vlaggendag’ (1970). Dit was de dag waarop het nieuwbouwplan door de nieuwe wethouder,
W. Nuy (PvdA), terzijde werd geschoven. Het sloopbeleid werd stopgezet en de bewoners
werden betrokken bij het maken van nieuwe plannen. 40
Rond diezelfde tijd vindt er een omslag plaats in het stedenbouwkundig beleid, die in
vrijwel heel Nederland wordt overgenomen: “Abrupt werd een streep gezet door de tot dan
toe geldende stedenbouwkundige denkbeelden, waardoor andere inzichten een kans kregen.
Alle strevingen die de wederopbouwperiode bepaald hadden werden onder vuur genomen: de
cityvorming, de afbraak van oude wijken, de eenzijdige aandacht voor de auto en de ideologie
van de welvaartstaat.” 41 Oude ontwerpers werden langzaam vervangen door nieuwe, jonge
stedenbouwkundigen, zoals de linkse Delftse studenten waar Van Embden het over had.
Inspraak en kleinschaligheid werden de nieuwe sleutelwoorden.
Bouwen voor de Buurt
Ondertussen was er heel wat veranderd in het politieke spectrum. Niet alleen onder de jonge
generatie kreeg het progressief-­‐socialistisch gedachtegoed steeds meer aanhang, maar ook in
de politiek. Tussen 1966 en 1971 was namelijk de vernieuwingsbeweging Nieuw Links actief
binnen de PvdA. Deze groep jonge PvdA’ers streefde naar progressievere standpunten en
meer samenwerking met andere progressieve partijen. In 1967 begon de beweging voet aan
de grond te krijgen binnen de partij en traden enkele Nieuw-­‐Linksers toe tot het dagelijks
bestuur van de PvdA. Vanaf die tijd begint de partij aan een inhaalslag. In 1970 komt de PvdA
aan de macht in de gemeenteraad van Den Haag en in 1972 wordt er voor het eerst sinds jaren
een progressief en socialistisch kabinet verkozen: het kabinet Den Uyl. 42
In 1974 krijgt de PvdA ook in de Rotterdamse gemeenteraad de absolute meerderheid,
en ook hier vindt rond die tijd een omslag in het denken over stedenbouw en
stadsvernieuwing plaats. Hier wordt deze omslag echter sneller dan elders omgezet in beleid.
Vrijwel zodra Jan van der Ploeg in 1974 zijn positie als eerste wethouder Stadsvernieuwing
betrad maakte hij bekend dat hij namens de gemeente alle particuliere woningen in de oude
Rotterdamse wijken ging opkopen. In één klap was de gemeente eigenaar van 17.000
woningen, en dat aantal zou nog groeien tot 50.000. 43 Deze actie wordt door velen beschouwd
als de start van de ‘klassieke stadsvernieuwing’.
Wethouder Van der Ploeg verklaarde de stadsvernieuwing tot de hoogste prioriteit en
initieerde vervolgens een radicale omslag in het stedenbouwbeleid: “Bij stadsvernieuwing
verwerpt men de gedachte aan een niet-­‐bewoond stadscentrum, heeft men argwaan tegen
brede verkeerswegen, wenst men zoveel mogelijk van de oude wijken (en dus ook de hoge
bebouwingsdichtheid) te bewaren en is men van mening dat (veel) woningen waarvan de
constructie nog goed is gerenoveerd moeten worden.” 44 De belangen van de bewoners gingen
zwaarder wegen dan andere belangen, ‘Bouwen voor de Buurt’ werd het motto en de
cityvorming was definitief van de baan. Sociale doelstellingen stonden vanaf nu hoog op de
prioriteitenlijst en de buurtbelangen werden leidend voor het beleid: “Na 25 jaar
welvaartsoffensief werd het tijd voor een welzijnsoffensief waarvan de stadsvernieuwing als
integraal proces van woning-­‐ en wijkverbetering de spil vormde. […] De oude benadering,
waarbij de toekomst van de buurt werd afgeleid uit de toekomstplannen voor de stad, werd
omgekeerd: de toekomst van de wijk ging de toekomst van de stad bepalen.” 45 Dus de nadruk
van het nieuwe beleid lag niet meer op de ontwikkeling van de stad als geheel, maar op de
verbetering en ontwikkeling van de afzonderlijke wijken.
Bijzonder aan het beleid in Rotterdam is dat de gemeente de woonlasten wilde
beperken tot een acceptabel percentage van het inkomen. De gemeente ontwikkelde daarvoor
zelfs een inkomen-­‐woonlastenstelsel, waarbij mensen met te hoge woonlasten subsidie
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
14

ontvingen en waarbij mensen die in verhouding tot hun inkomen een lage huur betaalden zelfs
extra belast werden. Daarnaast was het Rotterdamse beleid bijzonder, omdat er gestreefd
werd naar 100% woningwetwoningen. Bovendien kregen bewoners directe betrokkenheid bij
de planvorming. Voor elk stadsvernieuwingsgebied werd een projectgroep opgericht,
bestaande uit bewonersorganisaties en ambtenaren. 46 De inspraakpolitiek, die zo kenmerkend
is voor de stadsvernieuwing, was geboren.
Verandering van beleid
Het Rotterdamse model werd een voorbeeld voor de stadsvernieuwingspolitiek in andere
steden 47 en het inspraakmodel werd overal – hier en daar in iets gewijzigde vorm –
overgenomen. De nieuwe vorm van stadsvernieuwing werd onder het kabinet Den Uyl zelfs
overheidsbeleid. De centrale doelstelling van het regeerakkoord 48 , “vermindering van
ongelijkheid op het gebied van inkomen, kennis en macht”, werd letterlijk overgenomen in de
Derde Nota Ruimtelijke Ordening uit 1974, waarin het nieuwe stadsvernieuwingsbeleid werd
vastgelegd. 49
Het nieuwe beleid vormt op vrijwel alle vlakken een breuk of zelfs een tegenstelling
met het sanerings-­‐ en cityvormingbeleid van de voorgaande jaren. Ten eerste wil men de
woonfunctie versterken door de leegloop tegen te gaan en het woon-­‐werkverkeer af te
remmen. De woonfunctie wordt nu belangrijker dan de economische functie; reconstructie
wordt afgewezen omdat dit leidt tot woningverlies, ook al brengt nieuwbouw financieel meer
op. Rehabilitatie wordt nu het standaardbeleid in plaats van reconstructie; woningverbetering
krijgt de prioriteit boven sloop en nieuwbouw, behalve bij de meest slechte woningen.
Ten tweede krijgt het stadsvernieuwingbeleid een sociaal-­‐emancipatorische functie.
Dit houdt onder andere in dat de stadsvernieuwing zich gaat zich richten op de financieel
minder draagkrachtigen. "Het stedelijk inrichtingsbeleid als geheel staat dus in het teken van
het, voor het 'klassieke' stadsvernieuwingconcept kenmerkende, socialistisch
gelijkheidsideaal." 50 Het doel is om betaalbare woningen te bouwen, met voorrangsbeleid voor
de aanwezige wijkbevolking. Hiermee wordt het streven naar een ‘evenwichtige
bevolkingssamenstelling’, dat ten grondslag lag aan het vroegere beleid, terzijde geschoven.
Bovendien krijgen de bewoners inspraak in de lokale besluitvorming.
Ten derde moet de bestaande stedenbouwkundige structuur worden behouden. Dit
aspect is volledig tegengesteld aan het oude beleid, waarin met name de negentiende-­‐eeuwse
structuren als verwerpelijk werden beschouwd en dus absoluut niet het behouden waard. "In
plaats van radicale aanpassing van het bestaand stedelijk gebied aan de 'moderne' eisen op
het gebied van wonen en productie, verschuift de ontwerpopgave naar een dusdanige
geleidelijke aanpassing en inpassing van nieuwe elementen aan en in de 'fijnmazige structuur'
van de bestaande stad, dat haar stedebouwkundige structuur zoveel mogelijk behouden en
versterkt wordt." 51 Vanaf nu worden menging van functies 52 , hoge dichtheden en
kleinschaligheid weer gewaardeerd, stuk voor stuk waarden die tegengesteld zijn aan het
modernistisch gedachtegoed van functiescheiding, open ruimte en schaalvergroting.
Functiemening en grote dichtheden worden gezien als voorwaarden voor een 'levendige stad',
inzichten die worden ontleend aan de 'architectonisch-­‐gedragswetenschappelijke stroming'
die rond die tijd opkomt. 53
Stadsvernieuwingsplannen
Niet alleen het beleid en de totstandkoming van de plannen veranderden, ook de plannen zelf
kregen een ander karakter. Sinds de invoering van de Wet op Ruimtelijke Ordening in 1965
werden gemeentes verplicht gesteld om een structuurplan en bestemmingsplannen op te
stellen. Het bestemmingsplan was een soort vlekkenplan waarin functies als wonen, winkels,
bedrijvigheid, enzovoorts werden vastgelegd. Zaken als groen-­‐ en verkeersstructuur werden
vastgelegd in het structuurplan. Bestemmingsplannen, structuurplannen, doelstellingennota’s:
stuk voor stuk bevatten deze documenten vrijwel uitsluitend tekst, hier en daar ‘opgeleukt’
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
15

met een cartoon. Een structuurplan of bestemmingsplan is niet hetzelfde als een
stedenbouwkundig plan, immers, niet de vormgeving werd erin vastgelegd, maar hoe de
ruimte functioneel moest worden geordend. Het stedenbouwkundig plan was een invulling
van het bestemmingsplan, dus een volgende stap in het planningsproces.
Voorbeelden van stedenbouwkundige plannen waren de eerder genoemde Plan Duyff
voor de Dapperbuurt en Van Grijs naar Groen voor de Schildersbuurt. Zij werden visueel
toegelicht met utopische architectonische perspectieven. De stadsvernieuwingsplannen
daarentegen bestonden nagenoeg uitsluitend uit tekst. Eén van de pioniers op het gebied van
verbale plannen was Pietro Hammel, die in 1974 een plan voor het stadsvernieuwingsgebied
het Oude Westen in Rotterdam maakte. Het plan was in tegenstelling tot de tuinstadplannen
geen nieuwbouwplan, maar een visie op wat er al was en hoe dat kon worden verbeterd. Zijn
plan was beeldloos, en bestond slechts uit agendapunten en voornemens. 54 Dit ‘Rotterdamse
werkmodel’ werd vervolgens in heel Nederland toegepast.
Een stadsvernieuwingsplan kan worden beschouwd als een variatie op het
structuurplan, met extra mogelijkheden voor stadsvernieuwingsgebieden. Er wordt
bijvoorbeeld in aangegeven welke bebouwing wordt vernieuwd, hoe dit zal gebeuren en wat
de bouwtechnische staat is van de huidige bebouwing. Het is primair een beleidsdocument,
met uitgangspunten en doelstellingen. Toch werd dit type plannen wel degelijk beschouwd als
stedenbouwkundig plan, zoals bijvoorbeeld blijkt uit het Stadsvernieuwingsplan Hillesluis
(Rotterdam, 1982) 55 . Het plan bestaat uit twee delen: Inventarisatie en het Stedebouwkundig
Plan. In het eerste deel worden de resultaten van het inventarisatieonderzoek gepresenteerd
en in het tweede deel de stedenbouwkundige doelstellingen.
Het inventarisatieonderzoek was een standaard onderdeel van een
stadsvernieuwingsplan en diende als basis voor het formuleren van de uitgangspunten. Het
werd meestal uitgevoerd door een speciaal aangewezen projectgroep binnen de gemeente, en
soms door een extern, sociaal-­‐wetenschappelijk georiënteerd onderzoeksbureau. Het bestond
uit inventarisaties van de huidige situatie, betreffende de functies (wonen, bedrijven, horeca,
winkels, scholen, sociaal/culturele voorzieningen en groen), de bouwtechnische kwaliteit van
de woningen, de eigendomssituaties en de verkeersstructuur, vaak aangevuld met notities
over de bevolkingssamenstelling, woningtypes (aantal kamers en gemiddelde oppervlakte) en
eventuele (sociale) problemen. Vervolgens werd aan de hand van het onderzoek aangegeven
wat de problemen waren in de wijk en met welke doelstellingen deze zouden kunnen worden
opgelost. Deze doelstellingen werden behandeld in het stedebouwkundig plan. Hier was geen
ontwerper aan te pas gekomen, althans, niet om te ontwerpen. Hier en daar wordt het plan
geïllustreerd door middel van een tekening van een voorgestelde verkeerssituatie, of een
plattegrond waarop staat aangegeven op welke plaatsen meer groen komt (liefst met
tekstballonnetjes), maar over het algemeen zijn deze doelstellingen in woorden uitgedrukt.
Overigens werd er überhaupt weinig aandacht besteed aan vormgevingsaspecten in
dergelijke plannen. De nadruk van zowel het onderzoek als het beleid bleef liggen op de
functionele en sociale aspecten van de woonomgeving. Uit beleidsdocumenten uit die tijd is op
te maken dat: “het ruimtelijk aspect van de stadsvernieuwing blijkbaar nauwelijks wordt
onderkend en beleidsmatig noch onderzoeksmatig wordt bestreken.” 56 Hooguit werd
voorgeschreven wat de maximum goothoogte moest zijn en dat platte daken niet wenselijk
waren. Ruimteproblemen behoorden, in de ogen van beleidsmakers, tot de taak van de
architect.
Een nieuw ontwerpvraagstuk
De stadsvernieuwingsarchitect stond echter voor een compleet nieuwe opgave. Bouwen in
bestaand stedelijk gebied was voorheen nauwelijks aan de orde geweest. Tijdens de
stadsvernieuwing is er dan ook veel geëxperimenteerd, met wisselende resultaten. Ook de
nieuwe generatie architecten, die zich volgens Van Embden tijdens de bouwkundestudie meer
had verdiept in sociale en politieke kwesties dan in vormgevingsproblematiek, stortte zich op
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
16

de nieuwe ontwerpopgave. Er werd gestreefd naar een vormentaal die alles was behalve
modernisme; kleinschalig in plaats van hoogbouw, gevarieerd in plaats van uniform, compact
in plaats van open. Immers, de stadsvernieuwing was een reactie op de cityvorming en de
grootschalige modernistische uitbreidingswijken. Dit, in combinatie met de nieuwe opgave van
bouwen in bestaande structuur, leidde tot nieuwe vormen en gebouwtypen: "Ook techniek en
ontwerp van de nieuwbouw krijgen een nieuwe impuls vanwege de beperking van
(vervangende) nieuwbouw tot kleinschalige, in de bestaande bebouwing in te passen,
projecten in zogenaamde 'open gaten'. Dit leidt onder andere tot een herwaardering van de
19 de -­‐eeuwse stedebouwkundig-­‐morfologische typen als het gesloten bouwblok en de straat,
nieuwe architectonische oplossingen en verschijningsvormen en woningtypen." 57 Deze
hernieuwde interesse kwam echter niet direct op gang, althans, niet in weloverwogen en
diepdoordachte vorm. In eerste instantie werden oppervlakkige vormprincipes van de
bestaande bebouwing gecombineerd met de geldende woonnormen en modernistische
typologieën, wat in veel gevallen tot weinig inspirerende nieuwbouw heeft geleid. Hiermee
lopen we echter vooruit op hoofdstuk drie. Allereerst zal worden besproken wat er tijdens de
stadsvernieuwing precies is veranderd.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
17

BLOEMBAKKEN EN DAKDOZEN
DE VERANDERING VAN HET STRAATBEELD TIJDENS DE STADSVERNIEUWING
“Onder druk van sociale wetenschappers, actiegroepen, ‘progressieve’ architecten en
onder een stortvloed van publicaties in bladen als Plan en Wonen-­‐TA/BK, ontstond
de typische architectuur die we allemaal kennen als ‘de stadsvernieuwing’. Maar
architectuur is eigenlijk niet het goede woord. Architectuur veronderstelt immers
ordening en compositie. Dit zijn alleen gestapelde woningen, portieketageflats
bekleed met trespa, met doorzonramen op verzoek van hun toekomstige bewoners,
de gevels overdadig behangen met balkonnetjes.”
Cor Wagenaar 58
Zoals in het voorgaande hoofdstuk is beschreven worden de jaren zeventig gekenmerkt door
een radicale omslag in het stedenbouwbeleid. Niet alleen werden sinds die tijd de
cityvormingsplannen en de grootschalige sloop-­‐nieuwbouwplannen afgezworen ten gunste
van renovatie en het behoud van de bestaande stedenbouwkundige structuur, ook vond er
een verandering plaats in de planvorming, waardoor bewoners nauwer bij het
vernieuwingsproces werden betrokken. De vernieuwingsopgave binnen de oude stad werd op
een geheel andere manier benaderd dan voorheen, namelijk vanuit sociaal-­‐maatschappelijk
perspectief in plaats van ruimtelijk-­‐functioneel. Dit kwam onder andere tot uiting in de manier
waarop stadsvernieuwingsplannen werden gemaakt; de ruimtelijke beelden werden
vervangen door sociale en programmatische doelstellingen.
Deze omslag in aanpak had niet alleen invloed op de bestuurlijke processen en
planvormingsprocessen, waar doorgaans in de literatuur de nadruk op wordt gelegd, maar
vooral ook op hoe de stad er uiteindelijk uit kwam te zien. Terwijl de vernieuwingsplannen uit
de jaren daarvoor brede autowegen, hoogbouw in het groen en vooral veel open ruimte in de
oude buurten projecteerden, moest nu alles binnen de bestaande, dichtbebouwde stedelijke
structuur worden ingepast. Het was een geheel andere opgave dan wat de architecten en
stedenbouwkundigen waren gewend, waardoor er – binnen vrij korte tijd – nieuwe
oplossingen moesten worden bedacht. Oplossingen die nu als kenmerkend voor de
stadsvernieuwing kunnen worden beschouwd.
In dit hoofdstuk wordt de gedaanteverandering van de oude stadswijken beschreven, die door
de stadsvernieuwing teweeg is gebracht. Gepoogd is om een overzicht te geven van de meest
voorkomende veranderingen en fysieke aspecten die kenmerkend zijn voor de
stadsvernieuwing. De Schilderswijk in Den Haag, de Indische Buurt in Amsterdam en de
Afrikaanderwijk in Rotterdam zijn hiervoor grotendeels als voorbeeld genomen.
De veranderingen manifesteren zich op verschillende vlakken. Natuurlijk speelt de
bebouwing een belangrijke rol; zowel de nieuwbouw als – wellicht minder voor de hand
liggend – de renovaties hebben bijgedragen aan een soms verregaande verandering van het
straatbeeld. In het eerste deel van dit hoofdstuk zal de bebouwing centraal staan. Allereerst
zal worden beschreven hoe de stedenbouwkundige structuur is veranderd en vervolgens zal
worden ingegaan op de specifieke kenmerken van stadsvernieuwingsnieuwbouw en
renovaties. Tijdens de stadsvernieuwing is ook veel veranderd in het openbaar gebied, zowel
wat betreft het verkeer als de straatinrichting. Zelfs straten waar de oorspronkelijke
bebouwing tegenwoordig nog redelijk intact is, zijn hierdoor soms nauwelijks herkenbaar ten
opzichte van 1970. Hoe de openbare ruimte en de straatinrichting zijn veranderd wordt
behandeld in het tweede deel van dit hoofdstuk. Behalve de invloed van het verkeer op de
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
18

stadsvernieuwingswijken zal ook de poging de wijken te voorzien van meer groen en
speelruimte aan bod komen.
2.1 BEBOUWING
Met de intrede van de stadsvernieuwing gingen behoud en renovatie deel uitmaken van de
nieuwe beleidspunten. Dit neemt niet weg dat er in die tijd ongelooflijk veel nieuw is gebouwd
en dat de stedenbouwkundige structuur op veel plekken toch is gewijzigd. Toegegeven, de
structuurverandering is meestal lang niet zo ingrijpend als wanneer de grootschalige
tuinstadplannen zouden zijn uitgevoerd, maar ook de relatief kleine ingrepen die tijdens de
stadsvernieuwing plaatsvonden, zoals het samenvoegen of doorbreken van bouwblokken,
hebben veranderingen in het stratenpatroon en in de beleving van de openbare ruimte teweeg
gebracht.
Stedenbouwkundige structuur
Tijdens de stadsvernieuwing zijn er twee belangrijke ingrepen in de stedelijke structuur te
onderscheiden: het samenvoegen van bouwblokken en het doorbreken van bouwblokken.
Beide ingrepen kwamen voort uit de toen nog sterk aanwezige afkeer van negentiende-­‐
eeuwse woonwijken in het algemeen en het gesloten bouwblok in het bijzonder. Het gesloten
bouwblok – dat in de negentiende-­‐eeuwse wijken de boventoon voerde – had namelijk sinds
het modernisme afgedaan en het stond sindsdien symbool voor ongezonde woonsituaties. De
binnenterreinen waren meestal opgedeeld in privétuintjes, die grotendeels waren dichtgeslibd
met schuurtjes, aanbouwen en allerhande troep. De opzet van de negentiende-­‐eeuwse wijken
maakte de situatie nog erger: ten eerste waren de straten erg lang en ten tweede waren veel
bouwblokken heel smal, waardoor de binnenterreinen niet alleen rommelig waren, maar ook
nog eens heel klein. Als reactie hierop werden bouwblokken doorbroken om de straatlengte te
reduceren en werden blokken samengevoegd om het terrein binnen het blok te vergroten.
Met name het samenvoegen van bouwblokken was een veel voorkomende toepassing
tijdens de stadsvernieuwing. Doordat de ruimte binnen een bouwblok zo smal was, viel er
nauwelijks licht op de achterzijde van de woningen: de lichttoetredingsnorm werd niet
gehaald. Vooral als bij nieuwbouw de woningen dieper zouden worden, werd de ruimte
binnen het bouwblok te smal voor de geldende lichttoetredingsnorm. Door blokken samen te
voegen konden diepere woningen worden ontworpen, zonder dat het binnengebied te smal
werd om voldoende licht in de woningen te doen komen.
Bovendien maakte het samenvoegen van bouwblokken het mogelijk om het
binnenterrein in te richten als een collectieve ruimte. Het collectieve binnenterrein kan
worden beschouwd als een compromis op het gesloten bouwblok. Men wilde de rommelige
situatie met privétuintjes voorkomen door het binnenterrein in te richten voor
gemeenschappelijk gebruik. 59 Tijdens de stadsvernieuwing kreeg het collectieve binnenhof
bovendien de betekenis van ‘oase in de stad’. De drukte van de stad werd als ongezond
beschouwd en het hof was een plek om hieraan te ontsnappen. Het collectieve binnenterrein
was dus geheel in lijn met de nieuwe hang naar kleinschaligheid en gezelligheid. 60
Samengevoegde bouwblokken
Enkele voorbeelden van samengevoegde bouwblokken zijn te vinden in de Indische Buurt in
Amsterdam en de Afrikaanderwijk in Amsterdam. [blad 04] Op de kaartjes is te zien hoe de
stedenbouwkundige structuur sinds 1970 is veranderd. In het zuidwestkwadrant van de
Indische Buurt bijvoorbeeld, zijn vijf bouwblokken vervangen door twee grote nieuwe blokken
met een gemeenschappelijk binnenterrein. [blad 05] Op de plattegrond uit 1970 is te zien dat
de oude, smalle binnenterreinen zijn opgedeeld in privétuinen. Op de luchtfoto van de huidige
situatie zijn de binnenterreinen ingericht voor collectief gebruik, met veel groen. Tevens is een
deel van de oorspronkelijke bouwblokken gesloopt om plaats te maken voor twee
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
19

plantsoentjes. Groenvoorzieningen kregen tijdens de stadsvernieuwing duidelijk een hoge
prioriteit. Bij vergelijking van de oude situatie met de nieuwe blijkt bovendien dat de
nieuwbouw iets diepere woningen heeft dan de oorspronkelijke bebouwing. Als de blokken
niet waren samengevoegd, waren de binnenterreinen te smal geworden. Overigens is in het
ontwerp (middelste afbeelding) te zien dat ook de inrichting van de openbare ruimte is
vastgelegd. Zo zijn bijvoorbeeld de geplande parkeerplaatsen (de donkerste kleur) en de
bomen ingetekend. Het parkeerbeleid en de straatinrichting zal later in dit hoofdstuk meer
uitgebreider worden behandeld.
Het samenvoegen van bouwblokken betekende overigens niet dat er uitsluitend
nieuwbouw werd gepleegd. Vaak werd nieuwbouw gecombineerd met renovatie. Dit
gebeurde bijvoorbeeld in het noordoostelijke deel van de Indische Buurt. Hier zijn delen van de
oorspronkelijke bouwblokken gecombineerd met nieuwbouw tot twee grote bouwblokken.
[blad 06] Zoals op de plattegrond uit 1970 is te zien, bestond het linker grote bouwblok
oorspronkelijk uit drie langwerpige bouwblokken. De smalle straten tussen de blokken waren
vanaf de Zeeburgerdijk (noordzijde) bereikbaar via een poort. Het noordelijk deel van de
bouwblokken is afgebroken en vervangen door een nieuwe gevelwand, deze keer zonder
poorten, want de twee straten waar de poorten naar toe leidden zijn nu verdwenen. De
zuidelijke delen van het linker en rechterblok werden vervolgens met elkaar verbonden door
nieuwbouw, waardoor de huidige u-­‐vorm is ontstaan. Het binnenterrein is wederom collectief
gemaakt, zoals op de luchtfoto zichtbaar is.
Ook in Rotterdam werd dit principe, waarbij renovatie en nieuwbouw werden
gecombineerd om één groot bouwblok te creëren, meerdere malen toegepast. In het
Transvaalkwartier van de Afrikaanderwijk zijn twee blokken samengevoegd tot één groot blok,
waarbij alleen nieuwgebouwd is op de plekken waar dat noodzakelijk was om de twee blokken
tot één geheel te maken. [blad 07] De rest van de woningen is ingrijpend gerenoveerd, met
grote gevolgen voor het straatbeeld. [blad 12] Overigens was het grootste van de twee
oorspronkelijke blokken reeds voorzien van een collectief binnenterrein, hier stond namelijk
een buurthuis. Dit kwam wel vaker voor binnen grote bouwblokken; dan stond er een school,
speeltuin of een andere voorziening op de binnenplaats. Waar mogelijk zijn deze functies
behouden en in veel gevallen zijn de omringende privétuinen getransformeerd tot collectief
gebied.
Verbrokkeling
De veranderingen in de stedelijke structuur die door het samenvoegen van bouwblokken
werden veroorzaakt waren niet radicaal. Soms werden de rooilijnen van de nieuwbouw iets
terug gelegd zodat de straat breder werd. Doordat bij het samenvoegen enkele straten
verdwenen, werd de stedenbouwkundige structuur iets minder fijnmazig. Overigens werden
tijdens de stadsvernieuwing ook nieuwe straten aan het stedelijk netwerk toegevoegd. Met
name in negentiende-­‐eeuwse wijken werden (delen van) blokken afgebroken om
dwarsverbindingen te creëren. De structuur in deze wijken bestond oorspronkelijk uit lange,
smalle straten, volgens de maatstaven van de stadsvernieuwing té lang en té smal. Om de
lange gevelwanden te doorbreken werden er dwarsstraten gemaakt. Een van de eerste wijken
waar dit gebeurde was het Oude Westen in Rotterdam en het idee werd in veel andere wijken
overgenomen. [blad 08] De dwarsroutes die in het Oude Westen werden gecreëerd verbonden
enkele (nieuwe) pleintjes met elkaar. Aan deze pleintjes lagen voorzieningen zoals scholen en
winkels. De dwarsroute werd beëindigd met een wijkpark, een ander fenomeen dat tijdens de
stadsvernieuwing in veel wijken is geïntroduceerd. Overigens zijn ook hier bouwblokken
samengevoegd om te smalle binnenterreinen te voorkomen. 61 Op deze manier werden de
bouwblokken in plaats van lang en smal, kort en breed.
Ondanks dat er duidelijk een verandering heeft plaatsgevonden, is de
stedenbouwkundige structuur in het Oude Westen nog redelijk intact. In ieder geval is de
oorspronkelijke structuur nog in de plattegrond te herkennen. Veel radicaler is men te werk
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
20

gegaan in de Schilderswijk in Den Haag. Hier werden niet alleen dwarsverbindingen gecreëerd,
maar werd de oorspronkelijke structuur volledig versnipperd. Het idee hierachter wordt
geïllustreerd door een schema in de Struktuurschets Schilderswijk-­‐Huijgenspark (1974). [blad
09] Het schema toont hoe het oorspronkelijke stratenpatroon kan worden doorbroken door
delen van de bouwblokken af te breken. Zo ontstaat een ‘verbrokkeling’ van de oude
structuur, maar wel enigszins binnen de oorspronkelijke structuur. In de Schilderswijk is deze
verbrokkeling zelfs zo erg, dat de oorspronkelijke stedenbouwkundige structuur nauwelijks is
te herkennen, althans, in het centrum van de wijk.
Dat de structuur in de Schilderswijk zo is veranderd heeft overigens voor een groot
deel te maken met de aard van de nieuwbouw. Zoals eerder gezegd moest de nieuwbouw in
de Schilderswijk plaatsvinden binnen bestaande blokken, tenzij het nieuwbouwcomplex zo
groot was dat het een ‘afgerond’ woonmilieu vormde. 62 Dit had tot gevolg dat er diverse
‘enclaves’ ontstonden in de Schilderswijk, die nauwelijks aansloten op de oorspronkelijke
stedenbouwkundige structuur of op andere nieuwbouwprojecten. Victor Freijser vat de
gevolgen van de stadsvernieuwing voor Den Haag goed samen: “Op de homogene structuur in
de oude wijken werd nogal eens willekeurig en zonder enig idee waarnaar het geheel zou
moeten leiden gevarieerd. Nieuwe woningblokken werden veelal weinig subtiel in het patroon
van de bestaande bebouwing en straten toegevoegd.” 63 Met de onoverzichtelijke structuur
van de Schilderswijk als gevolg. Overigens was de coherentie niet alleen ver te zoeken in de
stedenbouwkundige structuur, maar ook in de architectuur was er nauwelijks eenheid te
vinden.
Nieuwbouw
Dat behoud van de bestaande structuur en woningrenovatie de voorkeur hadden boven sloop
en nieuwbouw betekende dus niet dat er niets werd gesloopt, integendeel. In de drie
onderzochte wijken is juist heel veel nieuwbouw gepleegd. Op de kaartjes van de drie
onderzochte wijken is te zien hoeveel er sinds de stadsvernieuwing nieuw is gebouwd (oranje).
[blad 04 en 09] Tevens is zichtbaar dat, net als in de Schilderswijk, ook in de Indische Buurt en
de Afrikaanderwijk veel sloop en nieuwbouw heeft plaatsgevonden, ondanks dat de
stedenbouwkundige structuur, op enkele samengevoegde bouwblokken na, nog voor een
groot deel intact is.
De architectuur van de stadsvernieuwing is gevarieerd in vele opzichten, maar tevens
zeer herkenbaar en typisch voor die periode. Er is een aantal kenmerken dat vrijwel overal
voorkomt in de stadsvernieuwingsarchitectuur. In de tijd van de stadsvernieuwing was er een
felle strijd gaande tegen de eentonigheid van de architectuur, en dan met name de moderne
bouw. De modernistische uitbreidingswijken waren in de jaren zeventig het toonbeeld
geworden van hoe het niet moest. Hoogbouw werd afgezworen, evenals de uniformiteit in het
straatbeeld. Kleinschaligheid en variatie werden het nieuwe credo. De eentonigheid in de
gevelwand werd bijvoorbeeld bestreden door middel van een typische jaren zeventig
oplossing: verspringende rooilijnen. Daarnaast kenmerkt de nieuwbouw van de
stadsvernieuwing zich door balkons in alle soorten en maten, erkers en nissen in allerlei
mogelijke vormen, verdiept liggende en uitspringende geveldelen en een combinatie van
verschillende dakvormen.
Daarnaast werd er tijdens de stadsvernieuwing steeds meer gebruik gemaakt van
kleur. Niet alleen kozijnen en deuren werden voorzien van vrolijke verflagen, ook
balkonhekjes, balustrades en de trespa geveldelen 64 werden van allerhande kleuren voorzien.
Zelfs de bakstenen kregen een kleur, want hoewel baksteenarchitectuur weer in de mode was
(als reactie op de betonarchitectuur van het modernisme) werd de traditionele donkerbruine
baksteen nauwelijks meer toegepast. Vaak werd een lichtbruine baksteenvariant gebruikt,
maar gele baksteen en grijze baksteen (of betonsteen die op baksteen lijkt) werden ook
veelvuldig toegepast. [blad 10]
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
21

Ontsluiting
De typische kenmerken van de stadsvernieuwingsarchitectuur beperken zich echter niet tot de
gevels. Ook in de woningtypologie onderscheidt de nieuwbouw zich van de oorspronkelijke
woningen. Niet zelden heeft deze woningtypologie invloed op hoe de openbare ruimte wordt
gebruikt en ingericht, en dus op het straatbeeld.
Een belangrijk aspect in deze categorie is de manier van ontsluiting. De negentiende-­‐
eeuwse panden bestonden meestal uit vier woningen boven elkaar. Er waren op de begane
grond meestal twee voordeuren, één voor de benedenwoning, en één die de woningen op de
verdiepingen ontsloot. Als de woningen werden gespiegeld, waren er steeds vier deuren naast
elkaar. Tijdens de stadsvernieuwing werden er andere ontsluitingstypen in de oude wijken
geïntroduceerd. In de nieuwbouw werden de twee aparte trappenhuizen bijvoorbeeld
vervangen door een gemeenschappelijk trappenhuis, met één entree voor zes tot acht
woningen. Een andere mogelijkheid was de galerijontsluiting aan het binnenterrein. Aan de
straatkant is er dan één deur die tien of meer woningen ontsluit.
Door deze nieuwe ontsluitingstypen is het aantal voordeuren aan de straat drastisch
afgenomen. Daar komt bij dat de eerste woonlaag vaak werd opgetild ten opzichte van het
maaiveld om plaats te maken voor (halfverdiepte) bergingen op de begane grond. In andere
gevallen werd zelfs de hele plint gereserveerd voor parkeergarages, zoals in de Schilderswijk.
Zo ontstond er een (halve) verdieping met een blinde muur, soms met enkele kleine raampjes
er in, of een plint met slechts massieve garagedeuren. Op deze manier werd het contact tussen
de woningen en de straat verminderd, ten eerste doordat de voordeur niet meer direct aan de
straat lag en ten tweede omdat de benedenwoningen niet op straatniveau lagen, maar
daarboven. [blad 11]
Deze ontwikkeling heeft er onder andere voor gezorgd dat de straat op een heel
andere manier wordt gebruikt. Waar de stoep voorheen een verlengde was van de woning,
wordt het nu nadrukkelijk iets wat buiten de woning valt. Vooral daar waar de woningen zijn
georiënteerd op het collectieve binnenterrein. Behalve dat de levendigheid op straat mede
hierdoor een stuk minder is geworden, komt de verandering ook niet ten goede aan de sociale
controle. De vermindering van de levendigheid op straat is overigens ook te wijten aan het
verdwijnen van kleine bedrijven, winkels en horeca. Met de stadsvernieuwing lag de nadruk op
het creëren van een woonwijk. Bedrijfjes werden als hinderlijk beschouwd en moesten
verdwijnen. Winkels en horeca werd zoveel mogelijk geclusterd in bepaalde straten, waardoor
de buurtwinkels en cafés op de meeste straathoeken zijn verdwenen.
Renovatie
Behalve de nieuwbouw heeft ook de renovatie van de bestaande bebouwing op veel plaatsen
een stempel gedrukt op het straatbeeld. Ook, en misschien wel vooral, aan de
renovatieoplossingen is de stadsvernieuwing te herkennen. Het is hierbij belangrijk om te
weten dat de voorkeur voor renovatie in plaats van nieuwbouw weinig te maken had met
nostalgie, zoals tegenwoordig meestal het geval is. De redenering achter renovatie was niet
dat er erfgoed moest worden behouden, of dat de oude woningen zoveel karakter gaven aan
de buurt, maar was van een praktische en economische aard. (Tijdelijke) renovatie was
namelijk goedkoper dan sloop en nieuwbouw. Bovendien leverde het sneller resultaat op,
waardoor bewoners makkelijker in de buurt of zelfs hun eigen woning konden blijven wonen.
In de Afrikaanderwijk heeft men bijvoorbeeld in eerste instantie veel gerenoveerd om de
woningen zo snel mogelijk op een acceptabele woonstandaard te krijgen, met het idee dat de
woningen na een jaar of tien alsnog zouden worden vervangen. Veel nieuwbouw is hier dan
ook van na de stadsvernieuwingsperiode en op sommige plekken in de wijk is de
stadsvernieuwing – tegenwoordig stedelijks vernieuwing of wijkverbetering genoemd – nog
steeds in volle gang.
Omdat het voornaamste doel was de woningen weer bewoonbaar te maken volgens
de minimum eisen, zijn voornamelijk woontechnische en bouwtechnische
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
22

enovatieoplossingen te onderscheiden. Esthetische of cultuur-­‐historische argumenten
speelden hierbij nauwelijks tot geen rol. En dat is meestal wel te zien.
Sanitair en woningvergroting
Het grootste woontechnische probleem bij de oude woningen was het gebrek aan sanitaire
voorzieningen. In de meeste woningen ontbrak een badkamer en in sommige gevallen was er
niet eens een keuken. In de Amsterdamse Transvaalbuurt bijvoorbeeld hadden veel
gemeentewoningen in plaats van een keuken slechts een spoelbak. Een douche was voor de
bewoners van deze woningen een ongekende luxe. 65
Afgezien van het gebrek aan sanitaire voorzieningen, waren de woningen ook erg klein.
Om meer ruimte te creëren zijn van veel vierkamerwoningen tweekamerwoningen gemaakt.
Ook werden tijdens de stadsvernieuwing regelmatig woningen samengevoegd. In Rotterdam
bijvoorbeeld werd de driepandsontsluiting veel toegepast. Dit betekende dat de woningen in
drie naast elkaar gelegen panden gedeeltelijk werden samengevoegd tot twee woningen,
waarbij in een deel van het middelste pand een trappenhuis werd gebouwd. 66
Woontechnische renovaties als het toevoegen van sanitair en het samenvoegen van
kamers of zelfs woningen, zijn niet altijd zichtbaar in het straatbeeld. In het geval van de
samengevoegde woning verdwijnt er wel eens een deur, deze wordt dan meestal vervangen
door een trespa plaat met bellen en brievenbussen. Een enkele keer wordt een raam half
bedekt (ook met trespa) omdat daar een badkamer achter is gemaakt. Dit zijn echter relatief
kleine ingrepen. Op sommige plaatsen bleef het bij deze kleine aanpassingen. Soms is er zelfs
nauwelijks iets van te zien, zoals bijvoorbeeld in de Indische Buurt Noord-­‐West. Daar hebben
veel negentiende-­‐eeuwse woningen hun oorspronkelijke allure behouden (of ze zijn later, toen
men historische en esthetische argumenten wel weer belangrijk vond in oorspronkelijke staat
hersteld), maar in veel andere gevallen zijn de gevels hard aangepakt.
Een van de meest ingrijpende renovatieoplossingen is de plaatsing van de zogenaamde
dakdozen, een methode die vooral in Rotterdam veel werd toegepast. Het hield in dat een
schuin dak werd vervangen door een lichte houtskeletconstructie, veelal bekleed met trespa of
houten platen, die van de zolderverdieping een volwaardige woonlaag maakt. Dit was een
effectieve en relatief goedkope manier om het bruikbare woonoppervlak te vergroten. [blad
12]
De beschreven renovaties hebben stuk voor stuk te maken met de toen geldende
woonnormen. In de Woningwet was vastgelegd wat de minimumeisen waren waaraan een
woning moest voldoen. Vanzelfsprekend behoorde de aanwezigheid van sanitaire
voorzieningen en een minimum woonoppervlak hiertoe. Dit verklaart het samenvoegen van
woningen en het plaatsen van dakdozen. Wat echter ook was vastgelegd in de wet was het
recht op licht en buitenruimte. Een gebrek aan invallend licht werd, zoals eerder is beschreven,
vaak opgelost door bouwblokken samen te voegen en zo de binnenterreinen, en dus de
lichtinvalshoek, te vergroten. Om aan het recht op buitenruimte te voldoen werden de meeste
woningen voorzien van een balkon en dat gold niet alleen voor nieuwbouwwoningen. Als een
oude woning geen balkon had, werd dit er gewoon aan gehangen. Dit gebeurde meestal aan
de achterkant van de woningen, uit het zicht van de straat, maar als de achtergevel zich aan de
schaduwrijke noordkant bevond werden er ook balkons aan de zonnige voorgevel gehangen.
Deze renovatieoplossing heeft, naast de dakdoos, het gevelbeeld en dus het straatbeeld het
meest beïnvloed.
Isolatie
Behalve de beschreven woontechnische renovaties waren er natuurlijk ook bouwtechnische
renovaties. Veel hiervan zijn nauwelijks zichtbaar in het straatbeeld, zoals de verbetering van
vloeren, het aanbrengen van (geluids)isolatie tussen de woningen en verbetering van
funderingen en draagconstructies. Een bouwtechnische ingreep die wel zichtbaar is, is de
vervanging van de oude houten kozijnen door witte kunststof kozijnen met dubbel glas. Dit
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
23

lijkt een kleine ingreep, maar doordat de ramen en kozijnen hierdoor min of meer in één lijn
met de gevel kwamen te liggen (in plaats van verdiept, zoals bij de houten kozijnen) heeft dit
toch een ingrijpende verandering betekend in het gevelbeeld. Ook werden veel voordeuren
vervangen, voornamelijk door blinde deuren, vaak in opvallende kleuren en soms met een
metalen stootbord aan de onderkant. De oude, houten deuren waren meestal voorzien van
kleine raampjes, waardoor er nog enigszins contact was met de straat, maar de nieuwe deuren
lijken de woningen hermetisch af te sluiten. [blad 13]
Ten slotte zijn veel woningen voorzien van een laag stuc. De oude woningen waren
zeer slecht geïsoleerd. De beste manier (in isolatie-­‐technisch opzicht) om gevels te isoleren is
om ze te voorzien van buitengevelisolatie. Dit houdt in dat de gevel aan de buitenzijde geheel
wordt bekleed met isolatiemateriaal dat vervolgens wordt bedekt met een pleisterlaag. Het
behoeft geen uitleg dat de gevel hierdoor soms onherkenbaar wordt. Behalve dat
karakteristieke baksteendetails worden weg gepleisterd, wordt de oorspronkelijk bruine kleur
vervangen door wit, lichtgeel of een grijs/blauwtint. In sommige andere gevallen werden
gevels beschilderd, in vergelijkbare kleuren, waarschijnlijk om beter aan te sluiten bij de
nieuwbouw. [blad 14]
2.2 WOONOMGEVING EN STRAATINRICHTING
Niet alleen in de bebouwing is tijdens de stadsvernieuwing veel gewijzigd. Ook op straat is er in
destijds veel veranderd. Ondanks dat in stadsvernieuwingsplannen weinig concreet werd
vastgelegd hoe de vernieuwde wijk eruit moest gaan zien, zijn stadsvernieuwingsgebieden
vrijwel direct te herkennen. Overal in Nederland zijn nagenoeg dezelfde soort plannen
gemaakt, hetzelfde type ingrepen gepleegd, met overal een vergelijkbaar resultaat. Het
verplicht stellen van een gemeentelijk structuur-­‐ en bestemmingsplan, in combinatie met de
principiële (socialistische) ideeën over kleinschaligheid, zelfontplooiing en ontmoetingen op
straat, maakte namelijk dat de doelstellingen in de stadsvernieuwingsplannen overal ongeveer
hetzelfde waren. Zo waren de verbetering van de verkeersveiligheid – met name voor
voetgangers –, de vergroting van de speelmogelijkheden en zowel de uitbreiding als
verbetering van het openbaar groen standaard onderwerpen in vrijwel elk
stadsvernieuwingsplan. Daarnaast moest de verkeerssituatie in de buurt worden aangepast
aan het Verkeerscirculatieplan, een ander plantype dat in de meeste gemeentes werd
opgesteld. Voor de stadsvernieuwingswijken betekende dit voornamelijk dat er
eenrichtingverkeer werd ingesteld en dat het aantal parkeerplaatsen werd verhoogd. 67
De thema’s verkeer en veiligheid, parkeren, groen en spelen, dat was waar het tijdens
de stadsvernieuwing om ging, althans wat betreft de openbare ruimte. In eerste instantie ging
de stadsvernieuwing natuurlijk om het bieden van degelijke woonruimte aan de bewoners van
de buurt. De verbetering van de woonomgeving maakte officieel geen deel uit van de
‘klassieke’ stadsvernieuwing van het eerste uur, hoewel er rond die tijd wel al werd gewezen
op het belang ervan, bijvoorbeeld door de heer Vermeulen, toenmalig raadslid in Rotterdam.
Hij vroeg in 1975 in een motie om een “betere afstemming van woningverbetering enerzijds en
verbetering van de woonomgeving anderzijds.” 68 De prioriteit ging echter uit naar de
verbetering van de woningen, door nieuwbouw en renovatie. Pas in de jaren tachtig, toen het
ergste achterstallig woningonderhoud was verholpen gingen projectgroepen en bewoners zich
bezig houden met de woonomgeving. Dit was inmiddels hard nodig, want de stadsvernieuwing
had van de oude wijken een rommelige bouwput gemaakt. De straatinrichtingsplannen
werden dus vaak los van de stadsvernieuwingsplannen gemaakt, door speciale projectgroepen
en in samenspraak met bewoners. Deze straatinrichtingsplannen hebben, net als de
bebouwing, hun stempel gedrukt op het straatbeeld in de stadsvernieuwingsgebieden.
Bovendien worden veel inrichtingsprincipes die tijdens de stadsvernieuwing zijn
geïntroduceerd – zoals de straatprofielen met parkeervakken, de hiërarchie in verkeerswegen,
voldoende groen en speelruimte voor kinderen, het belang van bomen, de spreiding van
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
24

collectieve voorzieningen en de concentratie van winkels – tegenwoordig nog steeds toegepast
en in sommige gevallen zelfs als vanzelfsprekend beschouwd.
Verkeersplannen
In de jaren zestig was al duidelijk geworden dat de auto een steeds belangrijkere rol ging
spelen in de stad. In de cityplannen waren brede ringwegen ontworpen, met belangrijke
verkeersaders dwars door de negentiende-­‐eeuwse wijken. In de jaren zeventig, nadat het
beleid was omgeslagen en de cityplannen van tafel waren geveegd, werd het idee van
autovrije binnensteden geïntroduceerd. Grote verkeersaders dwars door de binnenstad waren
nu niet meer nodig. De verkeersplannen werden hierdoor weliswaar minder rigoureus,
waardoor ook de 19 de -­‐eeuwse gordel rond de binnenstad werd ontzien, maar het probleem
van het toenemende autoverkeer bleef. Er kwamen steeds meer gevaarlijke verkeerssituaties,
met alle gevolgen van dien. Ook de parkeeroverlast werd steeds groter. Auto’s parkeerden
overal; te dicht bij kruisingen, op de stoep, in het plantsoen.
In vrijwel elke stad werd daarom begin jaren zeventig een verkeersplan (ook wel
verkeerscirculatieplan genoemd) opgesteld, waarin op stedelijk niveau werd aangegeven
welke (bestaande) wegen zouden gaan behoren tot de nieuwe hoofdwegenstructuur. Tevens
werd er een plan opgesteld voor de aanleg van doorgaande fietsroutes en voor wandel-­‐ of
recreatieroutes. Daarnaast moest, met name in de grote steden, het OV-­‐netwerk worden
verbeterd, als alternatief voor het autogebruik in de oude stad. In Amsterdam, bijvoorbeeld,
waren de voornaamste doelen van het Verkeerscirculatieplan (1978): het uitbreiden van het
tramnetwerk, de aanleg van fietsroutes, harder optreden tegen fout parkeren, meer
parkeerplaatsen scheppen en vermindering van de overlast door het instellen van
buurtcirculatieplannen in woongebieden. 69
De concentratie van het verkeer op hoofdwegen moest ervoor zorgen dat de
verkeersoverlast in de woonwijken werd beperkt. Op buurtniveau betekende dit dat het
verkeer moest worden gestimuleerd zich over de hoofdwegen te bewegen. Daartoe werd een
nieuwe verkeershiërarchie opgesteld, die werd vastgelegd in het wijkcirculatieplan. Grofweg
kwam het erop neer dat er hoofdwegen (ook wel doorgaande verkeersroute of verzamelweg
genoemd), buurtontsluitingswegen en woonstraten kwamen. 70 [blad 15]
Om het doorgaand verkeer uit de woonstraten te weren en naar de verzamelwegen te
leiden, werden diverse maatregelen genomen. In het Verkeerscirculatieplan Rotterdam (1974)
werd het volgende voorgesteld om het doorgaande (sluip)verkeer in de woonstraten te
beperken: oneffenheden in het wegdek, doorgetrokken trottoirs, doodlopende straten,
eenrichtingverkeer en het toelaten van alleen voetgangers (waaronder spelende kinderen). 71
Vooral het instellen van eenrichtingverkeer was een veel toegepaste maatregel, waaraan bijna
geen binnenstedelijke woonstraat is ontkomen. Behalve dat hiermee het doorgaande verkeer
werd beperkt kwam er namelijk ook meer ruimte vrij om te parkeren. Dat was nodig, want
zowel in Amsterdam 72 als in Rotterdam 73 was de parkeernorm verhoogd van 0,4
parkeerplekken per woning naar 0,7.
Nieuwe straatprofielen
Vóór de stadsvernieuwing bestond het profiel van vrijwel elke straat simpelweg uit een
(tweebaans)weg met aan beide kanten een trottoir. Auto’s parkeerden vrij langs de stoeprand.
Dit leverde nauwelijks problemen op in de tijd dat er nog niet zoveel auto’s waren, maar tegen
het eind van de jaren zeventig stonden de stoepranden – en veelal de stoep zelf – vrijwel
permanent vol met geparkeerde auto’s. [blad 16] De bruikbare rijbaan voor het verkeer werd
daardoor smaller, waardoor fietsers nogal eens in de verdrukking kwamen. Dit is mooi
geïllustreerd in Struktuurschets voor de Schilderswijk (ca. 1976) aan de hand van de
straatprofielen van de Hoefkade en de Hobbemastraat in Den Haag. [blad 17] De bovenste
tekening laat zien dat de huidige situatie (in 1976 in dit geval) problematisch is, aangezien
auto’s en vrachtwagens op de stoep parkeren. Zo blijft er op de stoep te weinig ruimte over
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
25

voor voetgangers en op de weg komen fietsers in gevaarlijke situaties terecht als zij zich tussen
de rijdende en geparkeerde auto’s door proberen te manoeuvreren. Om dergelijke gevaarlijke
situaties te voorkomen en de parkeeroverlast te beperken werden nieuwe straatprofielen
voorgesteld. Waar het kon werd bij nieuwbouw de straat verbreed door de rooilijn terug te
leggen. Als dat niet mogelijk was werd er gekozen voor eenrichtingverkeer voor auto’s, waarbij
zij slechts aan de rechter kant van de weg mochten parkeren. Voor fietsers kwam een speciale
fietsstrook in de andere richting, zodat voor hen wel tweerichtingsverkeer mogelijk was.
Tijdens de stadsvernieuwing zijn de meeste straatprofielen in oude wijken gewijzigd. Op welke
manier het straatprofiel werd aangepast hing meestal samen met functie van de straat in de
verkeershiërarchie, zoals deze was vastgelegd in het verkeerscirculatieplan. In Rotterdam werd
voor elk wegtype een straatprofiel voorgeschreven. Hiermee werd bijvoorbeeld vastgelegd
hoe breed de rijbaan moest zijn en of de auto’s langs-­‐ of dwars moesten parkeren. [blad 18] In
Verkeer en Woonomgeving Afrikaanderwijk (1986) wordt bijvoorbeeld voorgesteld om
woonstraten van twaalf tot vijftien meter breed in te richten met langsparkeren aan beide
kanten, met een rijbaan van 3,5 meter breed, terwijl wijkontsluitingswegen een totale breedte
moesten hebben van vijventwintig meter, met dwarsparkeren aan beide kanten en een rijbaan
van zeven meter breed. 74 Deze voorschriften zijn vrijwel overal consequent toegepast en de
beschreven straatprofielen zijn, in ieder geval in Rotterdam, nog steeds herkenbaar aanwezig.
[blad 19]
Dwarsparkeren (of haaksparkeren) kwam voor de stadsvernieuwing nauwelijks voor in
de oude delen van de stad. Dit is echt iets dat tijdens de stadsvernieuwing is geïntroduceerd
om het aantal parkeerplaatsen te vergroten. Als de straat te smal was voor haaksparkeren
werden schuine parkeervakken aangelegd. Deze oplossing is vooral veel in Amsterdam
gebruikt. Een andere parkeeroplossing was om auto’s in woonstraten te laten parkeren aan de
schaduwkant van de straat, zodat kinderen konden spelen op het (extra brede) trottoir aan de
zonnige kant van de straat. 75
Een fenomeen dat eveneens in de jaren zeventig werd geïntroduceerd is de
‘straatkop’. Op straathoeken werd het trottoir verbreed waardoor auto’s er niet konden
parkeren en voetgangers de ruimte kregen om over te steken. Tevens markeerde het verbrede
trottoir waar de parkeervakken begonnen. In de loop van de jaren tachtig wordt de
functiescheiding op straat steeds verder doorgevoerd. Er komt dan ook onderscheid in
straatmaterialen, zoals de bekende grijze dertig bij dertig tegels voor de stoep, klinkers voor
parkeerplaatsen en asfalt voor de (doorgaande) weg. 76
Straatinrichting en verwoonerving
De parkeerplekken waren niet het enige dat aan het straatprofiel werd toegevoegd tijdens de
stadsvernieuwing. Ten eerste werden veel straten voorzien van bomen. Er moest meer groen
in de binnensteden komen, en die doelstelling werd serieus aangepakt. Voor veel wijken werd
er een bomenplan opgesteld. In Rotterdam bijvoorbeeld was er zelfs een bomenplan op
stedelijk niveau, namelijk de nota Bomen in Rotterdam. Dit document diende als basis om de
bomenstructuur per wijk te bepalen. Per blok of zelfs per straat werd vervolgens een
nauwkeurig plan gemaakt, waarin de plaatsing van de bomen en parkeerplaatsen en eventueel
een speelplek werd uitgetekend. De plannen werden toegelicht met straatprofielen en soms
ook met impressietekeningen.
Voorbeelden van dergelijke inrichtingsplannen zijn die van de Steinwegstraat en de
Hilledijk, beide straten in de Afrikaanderwijk. [blad 20] De plannen zijn niet precies uitgevoerd
zoals ze zijn getekend, maar ze geven wel een goed beeld van hoe dergelijke ontwerpen eruit
zagen. Vrijwel altijd werd een plattegrond van de straat getekend met daarin aangegeven waar
parkeervakken, bomen, rijbaan en trottoir kwamen. Waar mogelijk werd ook een
speelgelegenheid ingetekend. Ook drempels en doorgetrokken trottoirs werden aangegeven,
zoals op de Hilledijk. De ingang van de straat wordt gemarkeerd door een doorgetrokken
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
26

trottoir met paaltjes, zodat op deze hoek niet geparkeerd kon worden en voetgangers de
ruimte kregen.
De manier waarop de straten, en met name de pleintjes werden ingericht, was sterk
geïnspireerd door de woonerven die overal in Nederland in de uitbreidingswijken werden
gebouwd. Het inrichtingsontwerp voor de Steinwegstraat is hier een voorbeeld van. De straat
loopt dood op een openbaar gebied binnen een soort peperklipvormig bouwblok. Dit
binnenterrein wordt ingericht met drempels om het verkeer af te remmen. Groenstroken
schermen de ‘parkeerkommen’ af van het speelplaatsje in het midden van het terrein.
Officieel was de definitie van een woonerf: “een gebied voor voetgangers, spelende
kinderen en rijverkeer, waar duidelijk is dat het rijverkeer een ondergeschikte positie
inneemt.” 77 De straat werd ‘gered’ door het als woonerf, dus collectief domein, te
transformeren, naar het ideaal van dorpen of kleine stadjes. In de smalle straten van de oude
stadswijken bleek dit concept niet altijd even praktisch, dus werd tijdens de stadsvernieuwing
de straat geherinterpreteerd naar voorbeeld van het woonerf: de woonstraat, zoals deze
voorkwam in de nieuwe verkeershiërarchie, met enkele verkeer afremmende maatregelen en
andere ‘woonerfachtige’ kenmerken. Dat komt bijvoorbeeld tot uiting in de plaatsing van
plantenbakken, een zigzaggend straatprofiel, afsluiting van een deel van de weg ten behoeve
van een speeltuintje en soms zelfs de algehele afsluiting van de straat voor autoverkeer. Soms
werd, om doorgaand verkeer te beperken, een ‘stop’ aangelegd midden in een straat, zodat
auto’s werden verplicht om te rijden. Ook werd menig straat ingericht met paaltjes om te
voorkomen dat auto’s niet alsnog op de stoep zouden parkeren. Dit plaatsen van paaltjes is in
menig stadsvernieuwingswijk haast een plaag, de stoepen staan er vol mee.
Groen en spelen
Behalve dat de straten van groen werden voorzien door bomen te plaatsen, moesten er ook
meer parkjes komen in de oude buurten. Met name in de negentiende-­‐eeuwse wijken was er
oorspronkelijk heel weinig groen. Soms werden er tijdens de stadsvernieuwing zelfs complete
bouwblokken gesloopt om plaatst te maken voor een groenvoorziening. Dit gebeurde
bijvoorbeeld in de Indische Buurt, zoals eerder in dit hoofdstuk aan bod kwam, maar het is
vooral veel toegepast in de Haagse Schilderswijk. In de Structuurschets Schilderswijk (ca. 1976)
was een tekening opgenomen met de groenstructuur van zowel de oude als de voorgestelde
situatie. [blad 21] Op het planvoorstel is te zien hoe diverse bouwblokken opgeofferd worden
voor diverse soorten groenvoorzieningen, zoals ‘buurtpark’, ‘speelplaats’ en ‘trapveld’. Het
plan is overigens een goed voorbeeld van het ‘tekstballonnenplan’, dat zo typerend was voor
de stadsvernieuwing. 78
Ruimte voor spelende kinderen was heel belangrijk tijdens de stadsvernieuwing. De
auto had de stoep en de straat als speelplek overgenomen en er moesten nieuwe, veilige
speelplekken komen voor kinderen. Natuurlijk zorgden de nieuwe groenvoorzieningen voor
extra speelruimte, maar ook op veel andere plaatsen werden speelplekken gecreëerd. Zoals
hierboven beschreven werden er speelplekken aangelegd in woonstraten, bijvoorbeeld op
brede stoepen of op een ‘stop’, maar daar bleef het niet bij. Zo werd er ook dikwijls een
speelplek gecreëerd op verkeerspleinen, door de doorgaande weg om te leiden. Dat gebeurde
bijvoorbeeld op het Krugerplein in Amsterdam. Het spelende kind kreeg overal voorrang.
Kenmerken
Tijdens de stadsvernieuwing is, zoals uit het voorgaande blijkt, veel veranderd in de inrichting
van de openbare ruimte. Deze veranderingen zijn voornamelijk toe te schrijven aan de
toename van het autoverkeer en de grote waarde die vanaf die tijd werd gehecht aan
openbaar groen. Veel veranderingen waren noodzakelijk en veel ingrepen kwamen ten goede
aan de buurt. Zo valt het niet te ontkennen dat het noodzakelijk was het parkeerprobleem aan
te pakken, of dat het aanplanten van bomen menig straat veel goeds heeft gedaan. Toch komt
de straatinrichting op sommige plekken niet helemaal tot zijn recht. De plannen werden
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
27

namelijk vaak apart van de bouwplannen gemaakt, meestal zelfs achteraf, toen de nieuwbouw
of renovatie reeds was voltooid. Bovendien werden de meeste inrichtingsplannen niet
gemaakt met oog op het grote geheel, maar per straat of zelfs per straatdeel, waardoor de
openbare ruimte tussen de verschillende straten en buurten niet op elkaar was afgestemd. Zo
kwam het voor dat de straatbreedte binnen één straat kon variëren. Daarnaast werden overal
standaardmaterialen en -­‐meubilair gebruikt, wat ertoe heeft geleid dat vrijwel elke straat, in
elke stad, er uiteindelijk ongeveer hetzelfde uitziet.
Kenmerkend voor de stadsvernieuwing is de hang naar variatie, die tegelijkertijd een
zekere eentonigheid met zich meebrengt. De variatie is gekunsteld en bestaat uit
standaardvormen-­‐ en materialen. Bovendien is er absoluut geen rekening gehouden met de
wijk, of zelfs de straat, als geheel. Zo kon het bijvoorbeeld gebeuren dat één straat, namelijk
de Jan van Gojenstraat in de Schilderswijk, negen verschillende straatbreedtes had, en dat
over een lengte van slechts 350 meter. [blad 22] Langs deze straat stonden namelijk twee
‘enclaves’ die stedenbouwkundig niet op elkaar, noch op de oorspronkelijke
stedenbouwkundige structuur, waren afgestemd. Een wandeling door deze straat vat vrijwel
alle kenmerken van de stadsvernieuwing samen: het onoverzichtelijk straatbeeld door de
toepassing van verschillende rooilijnen, de wirwar aan paaltjes, de veranderende
parkeerrichtingen, de verkeersdrempels en doorlopende stoepen, de verspringende
geveldelen, trespa geveldelen, enkele donkere portieken, de verschillende dakvormen, het
kleur-­‐ en materiaalgebruik en de rommelige balkons. Renovatie komt in deze straat ‘helaas’
niet voor, maar gelukkig zijn enkele straten verderop ook de dakdozen, gestucte gevels,
samengevoegde trappenhuizen met trespa bellenblok en aangeplakte stalen balkons te
bewonderen.
Halverwege de jaren tachtig begonnen de gebreken van de stadsvernieuwing door te dringen
tot bestuurders en architecten. De stadsvernieuwingsplannen boden blijkbaar te weinig
houvast voor de vormgeving en inrichting van de stad. Vanaf die tijd is er dan ook een tweede
omslag op handen, wat het einde van de stadsvernieuwing zou betekenen. Sindsdien komt er
steeds meer aandacht voor de fysieke aspecten van de stadsvernieuwing: er komen weer
ruimtelijke, stedenbouwkundige en architectonische doelstellingen. Desondanks heeft de
stadsvernieuwing, in de zeer korte periode dat zij van kracht was, zonder twijfel haar stempel
gedrukt op menig stadswijk en het straatbeeld onmiskenbaar beïnvloed.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
28

EEN ROEP OM KWALITEIT
KRITIEK OP DE STADSVERNIEUWING
“Hoe laag het bewustzijnsniveau van de ontwerper tegenwoordig is, wordt niet
alleen voelbaar in het ontbreken van het architectuurdebat, ook de huidige
ontwerpproductie laat dit zien. (…) De beelddifferentiatie is geringer dan ooit.
Bij deze nieuwe stijl, de Truttigheid, wordt de kleinschaligheid gepresenteerd
door structurele onduidelijkheid, onruimtelijke objectmatigheid, formele
willekeur, ongenuanceerde springerigheid en kappen in alle mogelijke
richtingen, natuurlijke aardse kleuren en materialen – een en ander gedekt door
inspraak.”
Carel Weeber (1979) 79
Inmiddels is de stadsvernieuwing een afgesloten periode in de stedenbouw-­‐ en
architectuurgeschiedenis. Naast een afgesloten periode is het tevens een zeer weinig
gewaardeerde periode. De jaren zeventig worden min of meer beschouwd als een zwarte
bladzijde in de architectuur-­‐ en stedenbouwgeschiedenis; er zou nauwelijks iets van
architectonische waarde zijn gebouwd en niet alleen de architectuur, maar ook de
stedenbouw was behoorlijk in het slop geraakt. In de inleidende citaten van zowel de inleiding
als het eerste hoofdstuk van deze scriptie werd dit reeds onder woorden gebracht: “Als
architectonisch product zijn de jaren zeventig mislukt”, zei Adri Duivesteijn, 80 en “geen enkele
andere periode in de Nederlandse (architectuur-­‐) geschiedenis roept zoveel emotie, weerstand
en weerzin op”, schreef Martien de Vletter. 81 Architectuurhistoricus Cor Wagenaar beweert
zelfs dat in het geval van de stadsvernieuwing niet eens gesproken mag worden van
architectuur, omdat de stadsvernieuwingswijken elke vorm van ordening en compositie
ontberen. 82 De stadsvernieuwing is het predicaat ‘architectuur’ blijkbaar niet waard.
Om een visie te kunnen formuleren op hoe de stadsvernieuwingswijken van toen in de
toekomst verbeterd kunnen worden, kan het van pas komen kennis te hebben van de kritiek
die is geuit op de stadsvernieuwing. Immers, van gemaakte fouten kan men leren. En kritiek is
er is veel geweest, zowel op de architectuur van de jaren zeventig in het algemeen als op die
van de stadsvernieuwing in het bijzonder. Een deel van deze kritiek is in de voorgaande
hoofdstukken ongetwijfeld doorgeschemerd. In dit hoofdstuk zal uitgebreider worden
ingegaan wat deze kritiek precies inhield, welke ontwikkelingen in het vakgebied hierbij een rol
speelden en hoe de onvrede uiteindelijk heeft geleid tot een tweede radicale verandering van
het Ruimtelijke Ordeningsbeleid.
Bouwen voor de stad
Deze tweede radicale verandering van het Ruimtelijke Ordeningsbeleid liet niet lang op zich
wachten. De ‘klassieke’ stadsvernieuwing, zoals deze in 1974 was gestart, heeft niet lang als
zodanig bestaan. Al snel kwam het inzicht dat de kleinschalige, buurtgerichte aanpak niet tot
de gewenste resultaten leidde. In 1985 werd een nieuwe wet ingevoerd, de Wet op Stads-­‐ en
Dorpsvernieuwing (WSDV), waarmee onder andere een einde kwam aan de Interim-­‐saldo-­‐
regeling die de stadsvernieuwing subsidieerde. Dit had ten eerste te maken met economische
motieven; vanwege de economische crisis moest er flink bezuinigd worden. Daarnaast was de
nieuwe wet een reactie op de gebreken van de stadsvernieuwing die inmiddels aan het licht
waren gekomen en werden bekritiseerd.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
29

De oude wijken waren tijdens de stadsvernieuwing voorzien van degelijke woningen,
maar de (sociale) problemen waren hiermee niet opgelost. Daarnaast werd het verwijt
gemaakt dat de stadsvernieuwing teveel gericht was geweest op het verbeteren van
afzonderlijke huizenblokken en te weinig op de verbetering van de stad als geheel. De kritiek
op de stadsvernieuwing is achteraf goed samengevat door Ben Vermeijden: "De 'eenzijdige'
gerichtheid op de volkshuisvesting, met name van lage inkomensgroepen, heeft geleid tot een
sobere, op de gebruikskwaliteit van woningen gerichte aanpak en tot verwaarlozing van
andere functies (zoals groen), de inrichting en belevingswaarde van de openbare ruimte en de
stedenbouwkundige en architectonische kwaliteit. De naar binnen gerichte wijkaanpak tot de
verwaarlozing en samenhang en de verbindingsfunctie van de openbare ruimte op stedelijk
niveau." 83 Klassieke stadsvernieuwing was volgens Vermeijden primair gericht op handhaving
van bestaande sociale en stedenbouwkundige structuren, dus op de wensen van de huidige
bewoners en op behoud van het stratenpatroon. De prioriteit lag bij volkshuisvesting, terwijl
de aandacht voor de stedenbouwkundige en architectonische kwaliteit op de tweede plaats
kwam.
De invoering van de WSDV betekende echter niet dat de stadsvernieuwing direct werd
stopgezet, immers, de lopende plannen moesten worden afgemaakt. Bovendien vroegen de
problemen met slechte woningen nog steeds om een oplossing. Wel werd het beleid
aangepast; de planvorming werd meer gericht op de stad als geheel in plaats van op
afzonderlijke wijken of buurten. Daarnaast werden er doelen gesteld die meer gericht waren
op kwaliteit, openbare ruimte en op het benadrukken van stedelijkheid. Er kwam meer
aandacht voor de plaatsing van voorzieningen en voor de inrichting van de openbare ruimte
met speelplekken, woonerven en groen, wat overigens in het voorgaande hoofdstuk ook al ter
sprake kwam. Vanaf de invoering van de WSDV wordt de aandacht verschoven van
gebruikswaarde en soberheid naar de belevingswaarde: representativiteit en allure van de
architectonische en stedenbouwkundige vormgeving.
In hetzelfde jaar als de invoering van de WSDV, kwamen zowel Amsterdam, Rotterdam
als Den Haag daarom met plannen waarin ‘bouwen voor de buurt’ werd vervangen door
‘bouwen voor de stad’. Het nieuwe Amsterdamse structuurplan droeg zelfs de titel De stad
centraal. Enkele nieuwe doelstellingen waren het handhaven van het stedelijk karakter en het
bouwen in hoge dichtheden. De overloop naar gemeentes als Almere en Zaandam moest
worden geremd en de woningbehoefte zou weer binnen de gemeente worden opvangen. Er
moest weer gebouwd worden voor de markt, iets dat jarenlang als een taboe was beschouwd.
Met de Nota Vernieuwing van de Stadsvernieuwing, eveneens uit 1985, werd ook het
Rotterdamse beleid meer gericht op kwaliteit en sociale en economische differentiatie van de
woningmarkt. Tevens moest er meer aandacht komen voor de buitenruimte. Zelfs hier, waar
het bouwen voor de buurt was begonnen, kwam er een einde aan de klassieke
stadsvernieuwing. Een jaar later werd het Programma stedelijke ontwikkeling Rotterdam:
bouwen voor de stad gepresenteerd, waarin de nadruk werd gelegd op de attractiviteit van de
stad en aandacht voor een hoogwaardige stedelijke omgeving. Het bouwen voor de markt
werd geherintroduceerd, waarmee het 100% sociale huurbeleid werd afgeschaft. De
wijkaanpak werd losgelaten en vervangen door planvorming op het niveau van de stad. 84
In 1988 kwam de op rijksniveau de Vierde Nota Ruimtelijke Ordening uit (VINO), ter
vervanging van de Derde Nota uit 1974. Het begrip ‘kwaliteit’ werd hierin aangewezen als een
belangrijk aspect, dat niet voorkwam in de Derde Nota. ‘Kwaliteit’ verwijst hier naar
representativiteit, allure, kenmerkende eigenheid en bovenal verscheidenheid. 85 Deze
aandacht voor kwaliteit was onderdeel van een nieuw beleidselement in de VINO: "het
verhogen van de ruimtelijke kwaliteit van de openbare ruimte". Dit is kenmerkend voor de
omslag van stadsvernieuwing naar stedelijke vernieuwing. 86 Deze roep om kwaliteit kwam in
eerste instantie voort uit economische belangen. Immers, de hoogwaardige kwaliteit van de
openbare ruimte zal hoogwaardige bedrijven aantrekken (vestigingsplaatsfactor). Bovendien
zijn ‘status’ en ‘allure’ onderdeel van de woonvoorkeuren van hogere inkomensgroepen, die
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
30

de gemeente (opnieuw) wilde aantrekken aangezien de vestiging van deze groepen tevens de
vestiging van hoogwaardige economische functies en voorzieningen stimuleert. Kortom,
ruimtelijke kwaliteit zou de toekomstwaarde en dus de marktwaarde van een gebied
verhogen.
Het stedelijk-­‐vernieuwingsdenken is dus wederom tegengesteld aan het
stadsvernieuwingsdenken, vooral in haar waardensysteem. Eigenlijk greep men deels terug op
de ideeën van de jaren zestig, maar dan zonder de grootschalige infrastructuren en grote
kantoorgebouwen. 'Klassieke stadsvernieuwing' was primair gericht op handhaving van
bestaande sociale en stedenbouwkundige structuren. Met stedelijke vernieuwing was er weer
plek voor ingrijpende vernieuwingen in bestaand stedelijk gebied, met name met het oog op
nieuw te vestigen bedrijven en het aantrekken van de ‘bovenkant’ van de woningmarkt, maar
deze keer wel met respect voor de bestaande stedelijke structuur en waardering voor de
bestaande bebouwing. Toen stadsvernieuwing werd vervangen door stedelijke vernieuwing,
werd de volkshuisvestingspolitiek van de jaren zeventig aangevuld met schoonheid en
cultuur. 87
Deze radicale beleidsomslag impliceert dat de stadsvernieuwing niet onverdeeld als
een succes werd beschouwd. Blijkbaar was er te weinig aandacht besteed aan de vormgeving
van de stad. Maar wat was er mis gegaan tijdens de stadsvernieuwing? Waarom was er in de
jaren zeventig blijkbaar te weinig aandacht voor schoonheid en cultuur, voor stedelijkheid en
allure, kortom, voor architectonische en stedenbouwkundige kwaliteit?
Sociologisering van de stedenbouw
Architect Carel Weeber wijt het gebrek aan kwaliteit en vormbesef in de architectuur aan de
afbraak van de stedenbouwkundige discipline. In diens inmiddels bekende artikel in Plan uit
1979, Formele objectiviteit in stedenbouw en architectuur als onderdeel van rationele planning,
verwijt hij de architectuur en stedenbouw dat zij zich met van alles bezig houden, behalve met
architectuur. De architectuur en stedenbouw droegen volgens Weeber het ‘masker van andere
disciplines’, waardoor ze het belang van de formele kwaliteit waren vergeten: “De architectuur
is in de hoek gedreven en lijkt zich sindsdien nog slechts te legitimeren via andere disciplines;
zij lijkt gesociologiseerd, geëcologiseerd, gebiologiseerd, gesemiologiseerd,
gepoliticologiseerd, gepsychologiseerd, geantropologiseerd, geëconomiseerd, gehistoriseerd.
[…] Het gevolg is een ontwerpproductie die a-­‐architectonisch is. In dit bouwen ontbreekt de
architectonische en stedelijke ruimte en beheersing van het beeld.”
Hoewel Weeber niet specifiek over de stadsvernieuwing sprak, maar over de
architectuur sinds 1970 in het algemeen, zijn bovenstaande woorden zonder meer toepasbaar
op de stadsvernieuwingsarchitectuur. Juist tijdens de stadsvernieuwing voerden niet-­‐
architectonische motieven de boventoon. In plaats van architectonische idealen lagen sociale,
economische en politieke doelen ten grondslag aan de stadsvernieuwing.
Van stedenbouw tot ruimtelijke ordening
Deze sociologisering , economisering, politicologisering van de stedenbouw en architectuur,
waar Weeber het over heeft, was niet iets dat rond de jaren zeventig zomaar de kop op stak en
het is zeker niet uitsluitend kenmerkend voor de stadsvernieuwing. Rond die tijd bereikt deze
tendens echter wel haar hoogtepunt. Dit kan deels toegeschreven worden aan de sfeer van de
jaren zeventig zelf, toen, met de opkomst van het postmodernisme, multidisciplinariteit en
maatschappijkritiek de norm werden binnen de kunsten. Echter, binnen de stedenbouw was er
al langer een ontwikkeling gaande die het vakgebied steeds verder deed verwijderen van haar
essentie: de ontwerparbeid.
Volgens Umberto Barbieri en Cees Boekraad is de architectonische ontwerpdiscipline
ingrijpend veranderd sinds zij “dwingend werd geconfronteerd met het vraagstuk van de
huisvesting van de bevolking en de planning van steden, namelijk sinds de invoering van de
Woningwet in 1901. 88 Met deze wet werden voor het eerst eisen vastgesteld waaraan
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
31

woningen minimaal moesten voldoen. Het volk zou niet in krotten hoeven te wonen, en het
werd mogelijk om woningen ‘onbewoonbaar’ te laten verklaren. Bovendien werden onder
invloed van de Woningwet de eerste woningcorporaties opgericht, wat min of meer de start
betekende van de sociale woningbouw.
Zoals in het eerste hoofdstuk ter sprake kwam is de stadsvernieuwing een modernere
en grootschalige uitvoering van de Woningwet uit 1901, ook hier was immers sprake van
krotopruiming. Maar terwijl rond 1900 bij het maken van nieuwbouwplannen stedenbouw en
architectuur nauw met elkaar waren verbonden – toen geloofde men dat een stad van een
bestendige schoonheid de weg naar een meer welvarende toekomst zou kunnen wijzen, ook
(of juist) voor de lagere sociale klassen 89 – was architectuur in de jaren zeventig gedegradeerd
tot slechts één van de vele stappen in het ruimtelijke ordeningsproces. Een belangrijke mijlpaal
in deze ontwikkeling is de wijziging van de Woningwet in 1931. Vanaf toen werd er
onderscheid gemaakt tussen een ‘plan in hoofdzaken’ en een ‘plan in bijzaken’, waardoor het
makkelijker werd de plannen op veranderende (maatschappelijke) omstandigheden aan te
passen. Het stadsbeeld werd hierbij gezien als een resultaat van het planningsproces; het werd
in een later stadium vormgegeven als onderdeel van het ‘plan in bijzaken’. 90
Daarbij kwam dat vormgeving destijds eerder als een bijzaak in het stedenbouwkundig
ontwerpproces werd gezien dan als de kerntaak. Stedenbouwkundigen beschouwden namelijk
sociaal-­‐ en demografisch onderzoek als een minstens zo ‘kenmerkend facet’ van hun
vakgebied, “waarmee het mogelijk is stedenbouwkundige – lees: maatschappelijke –
ontwikkelingsprocessen te plannen en te beheersen.” 91 Deze nadruk op onderzoek als
grondslag voor stedenbouwkundig ontwerpen was in 1934 geïntroduceerd met de publicatie
van het Algemeen Uitbreidingsplan (AUP) voor Amsterdam. Het programma hiervoor werd
geheel onderbouwd aan de hand van cijfermateriaal uit statistisch onderzoek, zoals
bijvoorbeeld de verwachte bevolkingsgroei en verkeersontwikkeling. De stedenbouwkundig
ontwerper hoefde, aldus C. van Eesteren, die het AUP had ontworpen, nu niet meer op zijn
intuïtie te vertrouwen bij het ontwerpen, maar kon de statistiek als uitgangspunt nemen. 92
Overigens was Van Eesteren niet tegen vormgeving; hij zag het onderzoek meer als instrument
ten dienste van de vormgeving, een modernistische vormgeving welteverstaan. Volgens Rein
Geurtsen wordt stedebouw door velen nog altijd als een pragmatische ingenieurstaak
beschouwd, die pas achteraf om enige verfraaiing vraagt. 93 Deze verfraaiing lag vanaf die tijd
eerder in de handen van de architect dan van de stedenbouwkundige. Bovendien werd het
met deze nieuwe manier van planvorming steeds onmogelijker om het planbeeld te
garanderen. 94
Na de oorlog werden het ‘algemeen bestemmingsplan’ en het principe van ‘bewuste
planmatigheid’ aan de hand van cijfermateriaal, die in het AUP waren geïntroduceerd, als
vaste onderdelen van het stedenbouwkundig vakgebied beschouwd. Sociaal-­‐maatschappelijk
onderzoek is dan niet meer los te denken van de stedenbouw. In de jaren vijftig en zestig
houden stedenbouwstudenten zich dan ook “op hogere abstractieniveaus bezig met
modelmatige technieken en met vakgebieden die gelieerd zijn aan de mens-­‐ en
maatschappijwetenschappen.” 95 Het is overigens volgens Weeber een ‘bekend geheim’ dat in
de jaren vijftig en zestig door de TH Delft aan zwakke ontwerpers werd aangeraden ‘maar’
stedenbouw te gaan doen. Ontwerpvaardigheid was dus blijkbaar niet zo belangrijk. De
stedenbouwkundige was eerder een begeleider van planningsprocessen en onderzoeker van
sociologische vraagstukken, dan een ontwerper van stedelijke ruimte. Bovendien verdwijnt de
ontwerper als persoonlijkheid en auteur uit het proces. “In de wederopbouwtijd wordt het
bouwen steeds minder een zaak van personen, en steeds meer van procedures, instituties,
normen. De ontwerper – de architect of stedebouwkundige – wordt haast onzichtbaar.” 96
Uiteindelijk werd in 1965 de Wet op Ruimtelijke Ordening ingevoerd. De basis van de
ruimtelijke ordening bevond zich vanaf nu op rijksniveau. Aan de hand van de nationale
beleidslijnen worden provinciale streekplannen gemaakt, en die vormen een kader voor de
gemeentelijke structuur-­‐ en bestemmingsplannen. Deze structuur-­‐ en bestemmingsplannen,
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
32

die elke gemeente verplicht moest opstellen, bestonden voornamelijk uit functionele en
maatschappelijke doelen. Het ging niet meer om de vormgeving van de ruimte, maar om de
ordening van de ruimte: “Niet te ontkennen valt bij dit alles dat de radicale verruiming van het
arbeidsveld in de richting van de ruimtelijke ordening veler aandacht heeft weggetrokken van
de typische stedebouw in engere zin naar het nieuwe terrein van het grootschalige werk. Een
verschuiving van aandacht die ongetwijfeld ten koste is gegaan van de minutieuze zog voor de
voor de burger zo belangrijke details van het lokale leefmilieu,” 97 aldus stedenbouwkundige S.
van Embden. De architectuur en het stedenbouwkundig ontwerpen schoven dus nog verder
naar de achtergrond, ten gunste van planningsmechanismes: “Na 1970 evolueerde de
ruimtelijke ordening in luttele jaren tot geleiding van ruimtelijke processen met behulp van
flexibele en aanpasbare plannen. Zij maakte zich daarmee definitief los van haar wortels, de
architectuur en stedenbouw, en betrad het terrein van de strategische besluitvorming,” stellen
Hans van der Cammen en Len de Klerk. 98 De stedenbouw was overgenomen door de
ruimtelijke ordening en de architect was slechts een spil in het totale ruimtelijke
ordeningsproces geworden.
Architectuurkritiek
Stedenbouw was dus verworden tot een beleidsvorm, en de architect was slechts een schakel
in de planningsmachine geworden. Het gekke was, dat in de architectuurkritiek ook geen
tegenwicht werd geboden. Namelijk, ook hier had de ‘sociologisering’ toegeslagen. Volgens
Weeber was de architectuurkritiek sinds de democratiseringsgolf eind jaren zestig niet meer
wat het geweest was: “Weinig is sindsdien over architectuur gesproken en geschreven. In
bladen als Plan en Wonen-­‐TA/BK staat veel zinnigs, maar weinig meer over architectuur. […]
De architectuurkritiek bestaat niet meer en voor kunsthistorici lijkt architectuur nog steeds na
1880 te zijn opgehouden te bestaan.” 99
Met name in Wonen-­‐TA/BK ging het gros van de artikelen betreffende de
stadsvernieuwing over inspraakprocedures, bewonersprotesten, politiek en beleidsvoering,
sociale problematiek, huurprijzen en de toepassing van nieuwe subsidieregelingen.
Stadsvernieuwing werd boven alles beschouwd als een volkshuisvestelijke opgave. Het
voornaamste doel was om goede woningen te bouwen in de vervallen en verafschuwde
negentiende-­‐eeuwse woonwijken rond de binnenstad. Wát er precies werd gebouwd kwam
nauwelijks aan de orde, behalve als het om aantallen woningen of vierkante meters ging.
Deze houding gold overigens niet alleen tijdens de stadsvernieuwing, maar is daarna
voortgezet. Het blijkt nog steeds moeilijk inhoudelijke informatie te vinden over wat de
stadsvernieuwing architectonisch en ruimtelijk voor een stad of wijk heeft betekend. Dit heeft
er voor een groot deel mee te maken dat de belangrijkste boeken over stadsvernieuwing zijn
geschreven door sociologen, planologen en politicologen, zoals in de inleiding van deze scriptie
reeds ter sprake kwam. Kunst-­‐ en architectuurhistorici nemen nauwelijks het woord, behalve
bij het beschrijven (en verdedigen) van de oorspronkelijke stedelijke structuur en bebouwing
van de gesloopte wijken. 100
In 1981 verwoordt architectuurhistoricus Ed Taverne in Stad als object voor historisch
onderzoek zijn kritiek op dit ‘cultureel onvermogen’ om de ontwerppraktijk, het ruimtelijk
beleid, de geschiedenis en de reflectie hierop met elkaar in verband te brengen. Hij spreekt
van een ‘cultureel vacuüm’, waarin de architectuurtijdschriften, de massamedia en de
kunsthistorische opleidingen niet in staat zijn het architectonisch vakgebied voldoende
tegenwicht en kritiek te bieden. Taverne constateert dat inmiddels ook architecten,
stedenbouwkundigen en critici zich van dit cultureel vacuüm bewust zijn, maar dat het debat
hierover voornamelijk uiting geeft aan hun gevoel van onvermogen om dit te kunnen
oplossen. 101
Als er in 1984 onderzoek wordt gedaan naar de verdiensten na tien jaar
stadsvernieuwing in Rotterdam wordt er geen woord gerept over ruimtelijke problemen. De
onderzoekers – die overigens allen afkomstig zijn van verzets-­‐studiegroepen binnen de TH
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
33

Delft, waarover in hoofdstuk één is gesproken – richten zich vooral op de gevoerde
bevolkingspolitiek. De architectonische of stedenbouwkundige verdiensten worden niet
besproken. 102 Dit is opmerkelijk, en tevens tekenend voor de architectonische situatie tijdens
de stadsvernieuwing. Niet alleen verdween de architectuur uit het stedenbouwkundig
vakgebied, ook in de architectuurkritiek en de architectuurhistorie verschoof de aandacht naar
andere disciplines dan de architectuur zelf.
Er waren wel historici en architecten die zich kritisch uitlieten over het bouwen in de
bestaande omgeving en over de weinig vormgevings-­‐bewuste houding, zoals Carel Weeber,
Rein Geurtsen, Umberto Barbieri en Cees Boekraad, maar het duurde nog tot ver in de jaren
tachtig voordat hun kritiek daadwerkelijk tot uiting kwam in de ontwerpproductie.
Anti-esthetische jaren zeventig
Niet voor niks typeerde Rein Geurtsen, een van de kritische architect-­‐historici uit die tijd, de
zeventiger jaren later als “…een periode waarin een taboe op schoonheid gold, de anti-­‐
esthetische jaren zeventig, toen het debat over de stad overal over ging, behalve over vorm en
ruimtelijke samenhang.” 103 En Geurtsen was niet de enige die deze mening droeg. In de loop
van de jaren zeventig en begin jaren tachtig gaan enkele architecten, zoals Geurtsen, zich
verdiepen in architectuurgeschiedenis en stadsmorfologie, waarna zij zich realiseren dat de
samenhang tussen architectuur en stedenbouw ergens tijdens het modernisme zoek is
geraakt. Zo bepleitte H.P. Berlage reeds rond 1900 nog dat de schoonheid van de stedelijke
vorm niet langer een prijzig privilege zou moeten zijn, maar een factor tot ‘Nut van ’t
Algemeen’, een fenomeen met een uitdrukkelijke sociale en functionele betekenis. Dit
gedachtegoed was echter in de loop der jaren in onbruik geraakt, ondanks dat Berlage als
architect onder de modernisten zeer werd gewaardeerd. Geurtsen bemerkt dan ook een
terugval in de stedenbouwkundige discipline, dat volgens hem “…sinds de jaren dertig te
leiden heeft gehad van uitholling, van het afschaffen van vanzelfsprekende kwaliteiten en van
verlies van vakmanschap.” 104 Hij geeft als voorbeeld het in onbruik geraakte woord
‘stadsesthetiek’, dat aan het begin van de twintigste eeuw nog een volkomen normale term
was in het openbaar debat.
Woorden als ‘schoonheid’ en ‘esthetiek’, door Berlage nog vaak aangehaald, zijn
nadien lange tijd uit het architectonische vocabulaire verdwenen geweest. Sinds het
modernisme werd er niet meer gesproken over stadsesthetiek, maar over functionaliteit en
efficiëntie. Hoe gevoelig het gebruik van het woord ‘schoonheid’ ligt wordt geïllustreerd door
een opmerking van de modernistische architect en stedenbouwkundige S.J. van Embden, die in
1985 de Amsterdamse Beurs van H.P. Berlage beschrijft als een “overtuigende demonstratie
van onbetwistbare architectonische vormkwaliteit”. Hij schrijft ‘vormkwaliteit’ want, zo geeft
hij toe: “de term ‘Schoonheid’ wil vandaag niet meer – of nog niet weer – zo vlot uit de
pen”. 105
Overigens betekent deze houding niet dat er in het geheel niet mooi werd gebouwd.
Mooi bouwen had simpelweg niet de hoogste prioriteit, zeker niet bij de sociale woningbouw.
Schoonheid werd beschouwd als een overbodige uiting van luxe, terwijl woningbouw een
bittere noodzaak was. Sociale woningbouw moest er zelfs altijd een beetje armoeiig uitzien,
‘sober en doelmatig’. De woningen moesten vooral goedkoop lijken, zodat het leek of er geen
overbodig geld was gespendeerd. Zelfs na de invoering van de WSDV, toen er meer dan tijdens
de stadsvernieuwing werd gepleit voor kwaliteit, bleef de architectonische kwaliteit van de
woningwetwoningen achter. Ondanks het schijnbare taboe op het woord ‘schoonheid’, wordt
een aantal jaren na de invoering van de WSDV in Den Haag de oproep gedaan om ‘mooi’ te
bouwen, om ‘aan de “Bouwkunst” niet alleen de functionele eis te stellen, maar ook de
esthetische eis van schoonheid’ en bovenal om ‘kwaliteit’ wederom als ‘richtinggevend
beginsel van de volkshuisvesting en stedebouw’ te beschouwen. 106 Deze Oproep, die op 16 mei
1988 werd gepubliceerd door de Werkgroep 5x5 (bestaande uit een wethouder, twee
directeuren van woningcorporaties en twee medewerkers van de Nationale Woningraad)
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
34

esulteerde uiteindelijk in de publicatie Voorbij het Gangbare, waarin het gebrek aan kwaliteit
in de volkshuisvesting en stedenbouw aan de kaak werd gesteld. De Werkgroep was opgericht
uit onvrede over de manier waarop volkshuisvestingsprojecten werden vormgegeven.
In de publicatie wordt onder andere felle kritiek geuit op het feit dat sociale
woningbouw niet mooi mocht zijn. Zo vertelt architecte Francine Houben dat het haar door
ambtenaren van de Rotterdamse dienst voor volkshuisvesting kwalijk werd genomen “…dat we
van sociale woningbouw iets moois wilden maken. Dat mocht niet. Het moest er goedkoop
uitzien, elke verfraaiing was overbodig.” 107 De Werkgroep 5x5 constateert dat in de loop der
jaren de minimumeisen de norm zijn geworden. De minimumeisen waren ooit opgesteld om
een bepaalde minimumkwaliteit van woningen te kunnen waarborgen. Echter, het was
inmiddels een ongeschreven regel geworden dat deze minimumeisen goed genoeg waren voor
sociale woningen, en dus werden ze de (maximum) norm. “Als er dan iemand komt met een
ontwerp dat aan de regels voldoet, binnen het budget blijft, procedureel goed is behandeld,
maar er mooi uitziet, maar de bewoners iets extra’s biedt, dan is dat een overtreding van de
ongeschreven regel.” 108 De Werkgroep 5x5 pleitte er daarom voor dat architecten en
opdrachtgevers, juist bij de sociale woningbouw, zouden streven naar het beste resultaat
binnen de mogelijkheden. Dat zij zouden streven naar een zo hoog mogelijke kwaliteit, in
plaats van tevreden te zijn als de minimumnorm werd behaald: “Een ieder die meewerkt aan
de volkshuisvesting zou dat moeten doen met idealisme, bevlogenheid, betrokkenheid,
inspiratie, verantwoordelijkheidsgevoel, durf, intelligentie, ambachtelijkheid. Zou nooit
tevreden moeten zijn met een 6-­‐ als het, met meer inzet, ook een 8 had kunnen zijn.” 109
Onwetende architecten
Naast het gebrek aan betrokkenheid, idealisme en kwaliteitszin van coöperaties en
beleidsmakers, rekende de Werkgroep 5x5 het gebrek aan kwaliteit toe aan een zeker
onvermogen van de architect. Sinds de woningnood had de overheid massaproductie en het
toepassen van standaardplattegronden gestimuleerd. Destijds was het belangrijk dat er zo snel
mogelijk veel woningen werden gebouwd. Volgens de Werkgroep 5x5 is in de zucht naar
aantallen de zorg om kwaliteit verslonsd: “Op de woningplattegronden is niet zoveel aan te
merken, maar verder zijn de meeste flatgebouwen Spartaans ingericht, met tochtige galerijen,
groezelige trappehuizen en een entree met de allure van een barak. De eventuele bemoeienis
van een stedebouwkundige is in de loop van het besluitvormingsproces goed weggewerkt,
voor zover die bemoeienis kostenverhogende aantrekkelijkheden bevatte.” 110 Ten tijde van het
begin van de stadsvernieuwing was deze standaardisatie zo ver doorgevoerd en algemeen
geaccepteerd, dat de invloed van de architect en stedenbouwkundige sterk was afgenomen.
De ontwerpers maakten gebruik van vaste typologieën en bouwmethoden om tot een ontwerp
te komen, waardoor een ontwerp eerder een compositie was van standaardplattegronden en
vormprincipes dan een ruimtelijk, creatief ontwerp. En dat zo goedkoop mogelijk, het was
immers sociale woningbouw.
In de jaren zeventig wordt de grootschalige bouwwijze verworpen als fantasieloos en
bureaucratisch en begon er weer vraag te komen naar architecten en stedenbouwkundigen.
De standaardisatie had er – samen met de hiervoor beschreven anti-­‐esthetische houding,
gebrek aan relevante kritiek en de sociologisering, institutionalisering en bureaucratisering van
de stedenbouw – toe geleid dat de architectonische en stedenbouwkundige ontwerpdiscipline
tegen die tijd behoorlijk in het slop waren geraakt. “Door de grootschalige bouwmethoden zijn
in de jaren vijftig en zestig de architecten misschien niet helemaal weggestandaardiseerd,
maar hun positie is wel danig verzwakt. Als er in de jaren zeventig weer vraag is naar (een
andere) architectuur hebben ze weinig om op terug te vallen,” aldus wederom de Werkgroep
5x5. 111
Terwijl de oude garde, hoewel modernistisch in hart en nieren, nog een traditionele
architectonische en stedenbouwkundige educatie had gehad (van Embden was bijvoorbeeld
een leerling geweest van Grandpré Molière) had de jonge generatie nauwelijks kaas gegeten
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
35

van traditionele ontwerpprincipes. Het bouwen in bestaand stedelijk gebied was een compleet
nieuwe opgave voor hen, zij waren immers opgeleid om te ontwerpen in een tabula rasa;
voorheen had de opgave bestaan uit het vormgeven van uitbreidingswijken of gesaneerde
(platgegooide) binnenstedelijke gebieden. Tijdens de stadsvernieuwing moest ineens rekening
worden gehouden met de bestaande stedelijk structuur, waar ze weinig ervaring mee hadden.
Tegelijkertijd werd de architectuur bevrijd van de dogma’s van het modernisme. Ook
hier konden de jonge architecten dus niet uit putten. Volgens de Werkgroep 5x5 vullen zij deze
leemte deels op met: “…voor de hand liggende beelden die afwisseling suggereren zonder dat
de bouwindustrie inhoudelijke afwisseling kan of wil verwerkelijken.” 112 Wat er gebeurde was
dat architecten de woonnormen en typologieën waarmee zij bekend waren probeerden te
combineren met een vormentaal die zij redelijk willekeurig afleidden van de bestaande stad
waarin zij moesten bouwen.
In het eerste hoofdstuk is reeds beschreven dat de structuurschetsen,
bestemmingsplannen, doelstellingennota’s en stadsvernieuwingsplannen grotendeels uit tekst
bestonden, hier en daar voorzien van een cartoon, toegelicht met tekstballonnen. Zelfs
vormgevingsproblematiek komt uitsluitend verbaal aan de orde. Architecten waren relatief vrij
in de invulling van deze plannen, aangezien hierin niks over de inrichting en vormgeving van de
openbare ruimte was vastgelegd, als zij maar binnen de bestaande stedelijke structuur
bleven. 113 Ook hier maakte Carel Weeber zich overigens zorgen over: “De gangbare
stedebouwpraktijk gebruikt bij voorkeur methodieken waarbij in verbale vorm, door middel
van doelstellingen, beoogde beeldkwaliteiten worden omschreven; de materialisering ervan
wordt overgelaten aan de volgende planfase: de architectuur. Deze methode is weinig
operationeel, omdat de door middel van doelstellingen beschreven (belevings)kwaliteiten het
aan dit planproces inherente wisselen van media (van schrijven naar tekenen) niet blijken te
overleven.” 114
Dit alles leidde tot een vreemde willekeur van vormen, tot ongenoegen van de oude
garde, zoals Van Embden. Hij schreef: “Wat, in reactie op de na-­‐oorlogse prestaties, ten
genoegen van de insprekende massa’s, overal met meer of minder talent werd nagestreefd,
was vóór alles een zekere knusse ‘mens-­‐vriendelijkheid’, gezocht in een opzettelijke
kleinschaligheid en – gewoonlijk ongemotiveerde – wisselvalligheden, en veelal met
(onhandige) reminiscenties aan (slecht begrepen) historische vorm-­‐details.” 115 Zo ontstonden
de typische jaren zeventig-­‐ontwerpen, met de toepassing van ‘variatie’, schuine daken,
verschillende dakvormen en gevels die verspringen ten opzichte van de rooilijn. Dit alles in
combinatie met de door de woonnormen voorgeschreven balkons in de zon (buitenruimte),
grote ramen (veel licht), standaardplattegronden en bergingen op de begane grond.
Wat er uit voortkwam was een vreemde vorm van pluriformiteit, maar juist door de
wirwar van gebouwde vormen en gehanteerde principes werd de architectuur van deze tijd
echter zeer herkenbaar: “De behoefte aan (en de mogelijkheid tot) een veelheid aan keuzes
leidden er in de architectuur toe dat geen enkele nieuwe stijl of stroming dominant werd in
Nederland, terwijl vreemd genoeg de resultaten wel als typische ‘jaren zeventig architectuur’
herkenbaar zijn”, schrijft Martien Vletter. 116
Truttisme
Naar dergelijke praktijken verwijst Carel Weeber met de term ‘Truttigheid’ in het inleidend
citaat aan het begin van dit hoofdstuk. Hij betichtte de stadsvernieuwers onder andere van het
toepassen van “structurele onduidelijkheid, onruimtelijke objectmatigheid, formele willekeur,
ongenuanceerde springerigheid en kappen in alle mogelijke richtingen, … een en ander gedekt
door inspraak.” 117 Umberto Barbieri probeert in zijn artikel De nieuwe truttigheid is dood, wat
nu? in Plan (1979), uitgekomen in hetzelfde jaar als Weebers tekst, te reconstrueren hoe deze
Truttigheid zich heeft ontwikkeld. Het begon volgens Barbieri toen aan het eind van de jaren
zestig de Stichting Nieuwe Woonvormen werd opgericht. Deze zette zich af tegen de
‘burokratiese ontwerppraktijk’ van de voorgaande jaren, die werd gerepresenteerd door
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
36

overheidsinstanties en grote bouwondernemingen, die volgens o.a. Aldo van Eyck ‘iedere
kreatieve daad verlamde’. Het was de bedoeling dat architectuur weer een kunstvorm werd;
geen massaproductie, maar toegesneden op de toekomstige bewoners en hun wensen. Vooral
de woningbouw had te lijden gehad onder de bureaucratie, die een ‘gemassificeerde,
gesocialiseerde (Wenken en Voorschriften) en kwaliteitsloze (op het nivo van vorm)
architektoniese produktie (de volkshuisvesting)’ tot gevolg had, aldus kriticus J. de Heer, die
door Barbieri wordt geciteerd. 118
Onder invloed van de Stichting Nieuwe Woonvormen werden nieuwe plattegronden
en een nieuwe beeldtaal ontwikkeld, die een alternatief vormden op de fantasieloze
bouwproductie van de voorgaande jaren. Wat er volgens Barbieri gebeurde was dat de
‘woonbeelden’ die toen werden ontwikkeld wederom werden overgezet naar massaproductie
ten behoeve van de volkshuisvesting – geheel tegen de principes in: “kenmerkend voor het
truttisme is en blijft namelijk de overbrenging van ‘woonbeelden’ naar de montageketen van
de huisvestingspraktijk en naar het bouwproces.” Overigens concludeert Umberto Barbieri aan
het eind van zijn artikel dat het truttisme toch ook een positieve uitwerking heeft gehad: het
heeft namelijk laten zien hoe het niét moet. 119
Op zoek naar stedenbouwkundige kwaliteit
Hoe het dan wél moest, daar waren de architect-­‐onderzoekers en de andere critici nog niet
helemaal uit. In de jaren tachtig spitst het debat zich dan ook voornamelijk toe op de vraag wat
stedenbouwkundige kwaliteit precies is. Een belangrijke bijdrage in dit debat werd geleverd
door de Werkgroep 5x5, die hiervoor reeds aan bod is gekomen. In hun Pleidooi voor kwaliteit
van volkshuisvesting en stedenbouw is het voornamelijk een kwestie van betrokkenheid en
aandacht. Ontwerpen moeten zorgvuldig worden uitgevoerd, met zowel oog voor detail als
voor het grote geheel. Om dit te kunnen doen moeten architecten hun klassieken kennen: “ze
moeten warm kunnen lopen voor de kwaliteiten van de grote voorbeelden uit het verleden,
zonder in de val van klakkeloze imitatie te trappen.” 120 Met deze vakkennis, een duidelijke
architectuuropvatting, durf, fantasie en vakmanschap, zouden zij steviger in hun schoenen
staan zodat zij bewoners en opdrachtgevers beter het hoofd kunnen bieden. Voorheen hebben
architecten maar al te vaak het potlood uit handen gegeven, waardoor hun aanzien nogal is
teruggelopen.
Rond diezelfde tijd begonnen enkele architecten zich inderdaad te verdiepen in de
vormprincipes van de oude stad, waaronder Casper van der Hoeven en Jos Louwe. Zij
ontdekten tijdens een ontwerpopdracht in bestaand stedelijk gebied dat zij worstelden met
het vinden van een acceptabele stedenbouwkundige kwaliteit en besloten een analyse te
maken van specifieke vormaspecten van hun locatie. Uiteindelijk maakten zij een
morfologische studie van de stad Amsterdam, waarbij zij zich richtten op stedenbouwkundige
principes die de architect zou kunnen inzetten in zijn ontwerpproces.
Van der Hoeve en Louwe zijn van mening dat het de taak van ontwerpers is om een
ruimtelijk plan te maken; een schema of procedure voldoet niet als ontwerp. Aangezien het
product dat een architect levert driedimensionaal is, moet een eventuele analyse dit ook zijn,
en daarom dus “primair op de ruimtelijke opbouw van de stad ingaan en niet op de sociale of
ekonomiese processen die zich daar afspelen.” 121 Dat laatste gebeurde tijdens de
stadsvernieuwing maar al te vaak. Daarom ontwikkelden zij een tekenwijze die architecten
kunnen gebruiken bij hun analyse van de stad, zodat zij zich konden richten op vormaspecten,
morfologie en typologie, in plaats van louter op economische en sociale processen.
Overigens verzetten Van der Hoeve en Louwe zich ook tegen een klakkeloze
reproductie van het bestaande, wat ze beschouwen als een ‘kortzichtige en naïeve wijze van
omgaan met de geschiedenis’. 122 De analyse die ze ontwikkelden was een instrument om de
geschiedenis van de stad en de stadsvorm te leren kennen en begrijpen. Op die manier kan bij
een nieuw ontwerp met zorg worden omgesprongen met de oorspronkelijke toestand en kan
deze eventueel worden geherinterpreteerd naar de huidige of toekomstige situatie.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
37

Hun boek Amsterdam als stedelijk bouwwerk (1985) is inmiddels zeer bekend en een
inspiratiebron geweest voor vele architecten. Het markeert een nieuw standpunt in het
denken over architectuur en stedenbouw, althans, zo constateert Prof. Ir. Tj. Dijkstra in het
Voorwoord van het boek: “Het zijn niet meer aan het eigenlijk ontwerpen vreemde, ideologies
bepaalde motiveringen die de legitimatie voor nieuwe vormvoorstellingen moeten opleveren.
Het is de partituur van de kompositie van de stad zelf die bestudeerd wordt om de
karakteristieken te kunnen bepalen van een eigen herkenbare inzet, die blijkbaar ten doel
heeft deel te worden van een groter geheel. Dat is voor de vandaag zo verarmde praktijk van
de stedebouwkundige vormgeving een goede zaak.” 123
Sinds de jaren tachtig zijn diverse architecten zich gaan verdiepen in de vormprincipes
van de bestaande stad. Rein Geurtsen, die reeds eerder is genoemd, behoorde ook tot deze
groep. Rond die tijd worden woorden als stadsesthetiek weer mondjesmaat onderdeel van het
architectonisch vocabulaire, onder andere doordat men zich weer gaat verdiepen in
stedenbouwkundige principes van onder andere Berlage en Sitte. Ook kwam er langzaam aan
een herwaardering voor de negentiende-­‐eeuwse architectuur en vormprincipes.
Een goed voorbeeld van de nieuwe houding in de architectuur is de vernieuwing van
de Vaillantlaan in Den Haag door architect Jo Coenen. Het is een van de eerste
stadsvernieuwingsprojecten waarbij stedenbouw weer prominent deel uitmaakte van het
ontwerpproces. Het project maakte deel uit van de actie Stadsvernieuwing als Kulturele
Aktiviteit, die was gestart door de wethouder stadsvernieuwing, Adri Duivesteijn. De actie was
een reactie op het stadsvernieuwingsbeleid van de voorgaande jaren, waarbij soberheid en
‘gezellige’ variatie de norm waren, wat een warrige structuur tot gevolg had gehad. Vanaf nu
was er een grotere aandacht voor architectuur en stedenbouw als ‘kunst’. De vernieuwing van
de Vaillantlaan, een belangrijke verkeersweg die dwars door de Schilderswijk loopt, moest niet
alleen eenheid in het straatbeeld terugbrengen, maar de buurt ook een ruggengraat met allure
bieden. 124
Het was een project waarbij architectuur en stedenbouw nauw met elkaar waren
verbonden. Normaal werden in een stedenbouwkundig plan alleen de rooilijn, bouwhoogte,
volume of materiaalgebruik vastgelegd, maar Coenen ontwierp niet alleen de openbare
ruimte, maar legde ook strikte voorwaarden vast voor de opbouw en het materiaalgebruik van
gevels. De architecten die de invulling van het stedenbouwkundig plan verzorgden kregen een
‘blokkendoos’ met 86 gevelelementen mee en moesten hiermee de gevels opbouwen. Alleen
achter de gevels konden zij vrij ontwerpen. De laan werd op die manier als één geheel
ontworpen, als een stadsinterieur. Het werd een straat met coherente wanden in plaats van
een verkeersroute langs afzonderlijke gebouwen. [blad 23]
Ondanks dat het ontwerp van de Vaillantlaan een redelijk extreem geval is qua invloed
van de stedenbouwer op het architectonisch beeld, zelf in onze tijd, bevestigt het wel dat het
denken over architectuur en stedenbouw volledig was omgeslagen ten opzichte van de
voorgaande jaren. Overigens kwam het vanaf die tijd vaker voor dat architectenbureaus de
opdracht kregen één of meerder straten in een stedenbouwkundige plan te ontwerpen, om
een homogener beeld te verkrijgen. Het project toont aan dat het debat over het doel en de
aard van het stedenbouwkundig ontwerpen weer was geopend. Architecten en beleidsmakers
begonnen zich opnieuw bewust te worden van de waarde van stedelijke kwaliteit. Hiermee
was het ‘architectonisch vacuüm’ van de stadsvernieuwing voorgoed ten einde gekomen.
Althans, voorgoed?
Heden en toekomst
Volgens Kees de Graaf is de oproep van de Werkgroep 5x5 tegenwoordig nog onverminderd
actueel. Hij pleit zelfs voor een herdruk van Voorbij het gangbare. Het zou verplichte stof
moeten zijn voor studenten bouwkunde en moeten worden verspreid onder jonge,
aanstormende projectontwikkelaars en gemeentebestuurders. 125 Hoewel er tegenwoordig
meer aandacht is voor kwaliteit, is er nog steeds sprake van massale volkshuisvestelijke
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
38

praktijken, waarbij eerder wordt ontwikkeld op complexniveau dan gebiedsgewijs. De roep om
meer bevlogenheid en deskundigheid in het opdrachtgeverschap en meer kwaliteit in de
gebouwde omgeving kan daarom niet vaak genoeg worden herhaald.
Adri Duivesteijn, die behalve wethouder Stadsvernieuwing van Den Haag ook één van
de deelnemers van de Werkgroep 5x5 was, merkt twintig jaar na de Oproep op dat de
resultaten van de volkshuisvesting nog steeds niet volledig bevredigend zijn, ondanks het
hogere niveau waarop de woningbouw sindsdien onmiskenbaar terecht is gekomen en dat er
nu meer gewerkt wordt vanuit een ‘gevoel van schoonheid’. Duivesteijn gelooft dat
opdrachtgevers en architecten worden beperkt door de regels van de markt; deze bieden
namelijk te weinig ruimte voor diversiteit. “De ‘kwaliteit’ beperkt zicht tot ‘upgrading’ van een
standaardproduct. […] De met de mond beleden wens om een divers aanbod tot stand te
brengen blijft te vaak beperkt tot ‘variaties op een thema’.” 126 Dit lijkt verrassend veel op het
truttisme zoals Barbieri dit omschreef. Zelfs variatie wordt een vorm van massaproductie.
Hoe krijg je de idealen van 5x5 weer binnen handbereik, vraagt Duivesteijn zich af. Volgens
hem zouden de gemeenten hun verantwoordelijk moeten nemen door de stedenbouw weer
serieus te nemen. Projectontwikkelaars zijn bedrijven, ze kunnen nog zoveel idealen hebben,
maar uiteindelijk moet er winst gemaakt worden. Gemeentes zijn daarentegen in staat ook
andere belangen te dienen dan de economie, zoals maatschappelijke doelen, culturele doelen
en sociale doelen. Daarom is het belangrijk dat juist de gemeenten een duidelijke opvatting
durven te formuleren over complexe opgaven, zoals centrumgebieden en zorginstellingen,
terwijl zij waar het kan woningbouw aan de burgers overlaten. Duivesteijn geeft hierbij
Roombeek in Enschede als voorbeeld, waar grote diversiteit is ontstaan doordat een
‘wethouder met lef’ ruimte creëerde om naast projectontwikkelaars en woningcorporaties ook
particulieren te laten bouwen.
De tijd dat gemeenten inderdaad een dergelijke verantwoordelijkheid kunnen nemen
is bijna aangebroken. De stadsvernieuwingswijken van toen zijn binnenkort wederom toe aan
vernieuwing. Op dit moment worden de na-­‐oorlogse wijken massaal aangepakt en het zal niet
lang duren voor de stadsuitbreidingen en binnenstedelijke vernieuwing uit de jaren zeventig
aan de beurt zijn. Het is daarom heel goed dat er nu onderzoek wordt gedaan naar de
stadsvernieuwingswijken, zodat er als zij daadwerkelijk aan de beurt zijn voor vernieuwing een
bevredigend plan klaarligt. Juist hier kan het verleden, in dit geval de stadsvernieuwing, de
resultaten en de kritiek hierop, inspiratie bieden voor de toekomst – zij is immers een diepe
put aan goede en slechte ideeën, briljante ingrepen, verschrikkelijke lelijkheid, domme
blunders en hier en daar een aangename verrassing.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
39

CONCLUSIE
“Stadsvernieuwing is een formule met vele variabelen, een struikeltocht door
onbekend gebied. Dat valt aan elk stadsvernieuwingsgebied af te lezen: zo’n
buurt is een boeiende mengeling van geslaagde renovaties en nieuwbouw, met
daartussen ook een scala aan verkeerd begrepen goede bedoelingen, resolute
veranderingen van inzicht, scherp bevochten slappe compromissen, ten halve
ingeslagen dwaal-­‐ of droomwegen, toch gebouwde kinderziekten en tussendoor
enkele juwelen.”
Werkgroep 5x5 (1989) 127
Na het voorgaande zal allereerst met klem moeten worden benadrukt dat de stadsvernieuwing
alles behalve een mislukte operatie en een zwarte bladzijde in de stedenbouwgeschiedenis
was. De stadsvernieuwing heeft namelijk ook veel positieve veranderingen teweeg gebracht.
Om te beginnen zijn tijdens de stadsvernieuwing duizenden mensen die voorheen in een krot
woonden voorzien van een degelijke woning. Daarnaast moet worden opgemerkt dat de
stadsvernieuwing ook bestuurlijk een belangrijke episode was in de Nederlandse geschiedenis.
Meer dan ooit kregen burgers de mogelijkheid hun stem te laten horen in gemeentelijke
planningsprocessen. Bovendien zijn veel subsidieregelingen (zoals huursubsidie), waar een
groot aantal mensen nu nog steeds dankbaar (of minder dankbaar, met een gevoel van
vanzelfsprekendheid) gebruik van maakt, tijdens de stadsvernieuwing gestart. Ten slotte heeft
de hernieuwde interesse voor de historische omgeving, die tijdens de jaren zeventig en tachtig
is begonnen, ertoe geleid dat er sindsdien zorgvuldiger wordt omgesprongen met
oorspronkelijke bebouwing en stedenbouwkundige structuur.
Nooit mag worden vergeten dat de stadsvernieuwingswijken destijds met
verschillende problemen kampten. Naast het probleem van de verkrotte woningen, was er een
verkeers-­‐ en parkeerprobleem en hiermee samenhangend een gebrek aan veilige speelruimte
voor kinderen. De stadsvernieuwers hebben getracht, met de beste bedoelingen, beschikbare
middelen en inzichten uit die tijd, een zo goed mogelijke oplossing te vinden voor deze
problemen. Sindsdien zijn er een hoop speelplekken en groenvoorzieningen bijgekomen, is
doorgaand verkeer geweerd uit woonstraten en hebben geparkeerde auto’s een plek
gekregen. De bouwkundige kwaliteit van de destijds nieuw gebouwde
stadsvernieuwingswoningen is nog steeds bovengemiddeld. De woorden ‘krot’ en
‘achterbuurt’ zijn inmiddels historisch geworden; van de bouwvallige troep die vóór 1970 het
straatbeeld bepaalde kan bijna niemand zich meer een voorstelling maken. 128
Het is dan ook te makkelijk om de stadsvernieuwing te bekritiseren vanuit een vals
gevoel van vroeger-­‐was-­‐alles-­‐beter-­‐nostalgie. De situatie was wel degelijk in veel gevallen zeer
slecht te noemen en het lag buiten kijf dat er iets aan gedaan moest worden en dat dit vooral
snel moest gebeuren. Het is daarbij ook op zijn minst bewonderenswaardig dat er in de jaren
zeventig en tachtig zo’n hoge bouwproductie is bereikt. Bij een dergelijk grote operatie kan het
bijna niet anders dan dat er concessies moesten worden gedaan, bijvoorbeeld op het gebied
van tijd en geld, zorgvuldigheid en oog voor detail. Het is niet te ontkennen dat er op veel
plekken te weinig aandacht is besteed aan de inrichting van de openbare ruimte, aan de
kwaliteit van de openbare ruimte, aan architecturale waarden, aan diversiteit van
voorzieningen en woningtypes, etc. De belangrijkste reden hiervoor ligt in de aard van de
stadsvernieuwing besloten: het was een volkshuisvestelijk vraagstuk, waarin politieke, sociale,
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
40

functionele en economische belangen zwaarder wogen dan architectonische,
stedenbouwkundige en esthetische argumenten.
Het is daarom ook enigszins een luxeprobleem om nu te gaan klagen over hoe de
stadsvernieuwingsarchitectuur eruit ziet en hoe de openbare ruimte was ingericht. Het
primaire doel was namelijk nooit om de wijken mooi te maken. Het doel van de
stadsvernieuwing was om de bewoners van een goede woning te voorzien, tegen een
betaalbare huurprijs, in een verkeersveilige buurt. Dat de woningen tegenwoordig niet
allemaal aan de huidige woonwensen voldoen, is dan ook deels een hedendaags probleem, dat
voortkomt uit onze wens om steeds ruimer te wonen en uit de steeds hogere eisen die wij
tegenwoordig aan onze woonomgeving stellen. Het gebrek aan kwaliteit in de
stadsvernieuwingswijken dat door de nieuwe woonwensen wordt ervaren, is daarom niet toe
te rekenen aan de stadsvernieuwers. De nieuwe eisen en wensen die tegenwoordig worden
gesteld liggen hoogstens aan de basis van de nieuwe vernieuwingsopgave die nu voor ons ligt:
de vernieuwing van de stadsvernieuwing.
Vernieuwing van de stadsvernieuwing
De vernieuwing van de stadsvernieuwing zal binnenkort een steeds belangrijkere opgave
worden. Veel stadsvernieuwingsbuurten kampen (nog steeds) met sociale problemen en ook
het gebrek aan ‘leefbaarheid’ of ‘kwaliteit van de woonomgeving’ is een terugkerend thema.
Een slechte leefbaarheid wordt meestal gekoppeld aan een slecht onderhouden openbare
ruimte, overlast van rondzwervend afval, graffiti en soms ook aan vandalisme of zelfs
criminaliteit. De openbare ruimte van stadsvernieuwingswijken is vaak rommelig en het
onderhoud van de groenvoorzieningen en het straatmeubilair ondermaats. Paaltjes die
parkeren op de stoep moeten voorkomen staan scheef of zijn beschadigd, stoeptegels liggen
los, bloembakken die parkeerplaatsen afscheiden staan leeg of vol onkruid en in de loze
hoeken van de verspringende nieuwbouwgevels verzamelt zich rondslingerend afval. De
plantsoentjes en parkjes die tijdens de stadsvernieuwing zijn aangelegd vergen onderhoud,
terwijl hier het geld en de aandacht voor ontbreekt.
Bovendien is de samenhang tussen architectuur en stedenbouw, die zo kenmerkend is
voor oude stadswijken, tijdens de stadsvernieuwing verloren gegaan. Omdat de
vernieuwingsprojecten kleinschalig waren en onvoldoende in verband werden gebracht met
de rest van de wijk, het stadsdeel of zelfs de stad, bestaan de stadsvernieuwingswijken nu uit
allerlei losse elementen, die een versnipperd straatbeeld tot gevolg hebben. Deze
architectonische versnippering wordt versterkt door de (rommelige) balkons aan de
voorgevels, blinde muren op straathoeken, bergingen op de begane grond en de reductie van
het aantal woningingangen aan de straat. Met name dit laatste verbreekt de binding tussen
straat en woning, waardoor de sociale controle minder is geworden. Ook het onlogische
stratenpatronen (veelal ontstaan door het samenvoegen en doorbreken van bouwblokken) en
de onoverzichtelijke inrichting van de openbare ruimte dragen bij aan de vermindering van
stedenbouwkundige kwaliteit.
Stedenbouwkundige of architectonische kwaliteit vallen echter officieel niet onder
‘leefbaarheidsaspecten’ zoals deze gedefinieerd zijn door VROM in hun rapport over de
verdiensten van Stadsvernieuwing. 129 Toch kan wel met enige zekerheid worden gezegd dat de
weinig inspirerende architectuur van de stadsvernieuwing en de in sommige gevallen
afzichtelijke renovaties in ieder geval geen positief effect hebben op de leefbaarheid van een
buurt. De verbetering van de architectonische en stedenbouwkundige kwaliteit -­‐ en dus van
het straatbeeld -­‐ kan daarom alleen maar gunstig uitpakken. Overigens zullen veel woningen in
stadsvernieuwingsbuurten binnen twintig jaar aan vernieuwing toe zijn. Immers, woningen
worden gebouwd met een beoogde levensduur van gemiddeld vijftig jaar. Dit betekent niet
per se dat de buurten (wederom) gesloopt moeten worden, maar wel dat er op zijn minst
groot onderhoud nodig zal zijn. Een mooie kans dus om de stadsvernieuwingswijken aan te
pakken en de ‘fouten’ uit de jaren zeventig recht te trekken.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
41

Vernieuwen voor de buurt?
Op dit moment is een dergelijk vernieuwingsproces gaande in de uitbreidingswijken van de
jaren vijftig en zestig, waarbij menig galerijflat wordt afgebroken om plaats te maken voor luxe
appartementen. De opbrengst van deze nieuwe luxe woningen kan vervolgens worden
gestoken in het opknappen van de openbare ruimte en de paar sociale woningen die mochten
blijven staan. Een buurt krijgt zo meer aanzien en (zo verwacht men) minder sociale
problemen. Maar waar blijven de gezinnen die moeten vertrekken? Worden de problemen op
deze manier niet verplaatst of verstopt achter mooie gevels en goedverzorgde straten en
plantsoenen? Er wordt op die manier niet meer gebouwd voor de mensen van de buurt, maar
voor het imago van de buurt. Is het niet raar als dit ook zou gebeuren in de
stadsvernieuwingsbuurten, waar veertig jaar geleden werd gestreden om te bouwen voor de
buurt, tegen betaalbare huurprijzen? Wat hier destijds uit voortkwam was weliswaar houtje-­‐
touwtje beleid en de oplossingen waren vaak onbeholpen, maar ze werden uitgevoerd met de
beste (sociale) bedoelingen. Zou het niet zonde zijn om deze sociale verdiensten van de
stadsvernieuwing teniet te doen door de buurten bloot te stellen aan grootschalige
gentrification, zoals nu in de wederopbouwwijken gebeurt?
Natuurlijk zijn de tijden veranderd en wordt belang gehecht aan andere zaken dan
veertig jaar geleden, maar dat maakt het niet minder belangrijk om over dit soort
vraagstukken na te denken. Op die manier kan het vernieuwingsproces goed worden
voorbereid. Eén van de kritiekpunten op de stadsvernieuwing was immers dat alles te snel,
ondoordacht en goedkoop was gebouwd. Aangezien we nu al weten dat de
stadsvernieuwingsbuurten vernieuwd zullen moeten worden, is dit tenminste één valkuil die
omzeild kan worden. Met de kennis van nu van de beperkingen van toen is het wellicht
mogelijk deze buurten met enkele (kleine) ingrepen een positieve ‘boost’ te geven.
De lessen van de stadsvernieuwing
Van de fysieke veranderingen die hebben plaatsgevonden tijdens de stadsvernieuwing en de
kritiek die hierop is geuit kunnen we zeker één en ander leren. Het gaat te ver om hier een
oplossing te bieden voor alle problemen waar de stadsvernieuwingswijken mee kampen – met
name de sociale problemen liggen ver buiten ons bereik -­‐ maar voor de problemen op het
gebied van openbare ruimte en straatbeeld kunnen wel degelijk enige handvatten worden
geboden op basis van het voorgaande.
Zorgvuldig ontwerpen
Een van de belangrijkste lessen die we kunnen leren van de stadsvernieuwing is het belang van
zorgvuldigheid en betrokkenheid in het ontwerpproces. Door net even wat langer en beter na
te denken over bepaalde ontwerpingrepen kunnen domme fouten en onzorgvuldigheden
worden voorkomen. Hieronder valt onder meer het met zorg ontwerpen van het maaiveld:
portieken, garages en entree partijen zijn nu nog vaak vandalismegevoelig en zien er
bovendien in veel gevallen armoedig uit. Daarnaast moet aandacht worden besteed aan het
contact tussen de woningen en het maaiveld. De straat moet weer van de bewoners worden.
Bovendien zou er meer eenheid moeten worden aangebracht in de bebouwing. Straatwanden
zouden vaker kunnen worden ontworpen als geheel, zoals bij de Vaillantlaan. Vooral aan
straathoeken zou meer aandacht moeten worden besteed, zodat er geen blinde muren meer
zijn. Mocht er gekozen worden voor balkons aan de voorgevel, dan zou een gesloten balkon
beter zijn, omdat eventuele rotzooi van bewoners dan uit het zicht blijft. Nog beter zijn (deels)
inpandige balkons of Franse balkons. De straten zijn vaak al redelijk smal, wat wordt versterkt
door te ver uitstekende balkons.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
42

Differentiatie
Tijdens de stadsvernieuwing zijn heel veel kleine appartementen gebouwd. De
woningdifferentiatie is hierdoor gering; er is qua woningvoorraad veel van hetzelfde. Op dit
moment is de tendens om in dit soort gevallen panden af te breken en te vervangen door
voornamelijk luxe woningen. Differentiatie is echter meer dan het aantrekken van meer
welgestelde bewoners. Door verschillende woningtypes te bouwen krijgen bewoners eerder
de kans om binnen hun buurt te verhuizen naar een andere, bijvoorbeeld grotere, woning. Nu
gebeurt het vaak dat jonge gezinnen of bewoners bij wie het financieel voor de wind gaat naar
een andere buurt vertrekken. Als zij de kans zouden krijgen binnen hun eigen buurt door te
verhuizen zou er ook meer differentiatie in bewonersgroepen ontstaan, terwijl er tegelijkertijd
meer binding zal ontstaan tussen de bewoners en hun buurt. Als er bij de vernieuwing wordt
gekozen voor het bouwen van nieuwe woningen, hoeven dit dus niet per se dure luxe
appartementen te zijn, maar simpelweg andere woningtypes dan het huidige aanbod in de
buurt.
Onderhoud en beheer publieke ruimte
De straat moet worden beschouwd als een omsloten ruimte, met wanden, een vloer en een
meubilair. Net als in een woning moeten de inrichting en het straatmeubilair zorgvuldig
worden gekozen: het moet functioneel zijn, maar ook mooi. Op dit moment staan op veel
plekken scheve paaltjes, betonblokken en bloembakken. Stoeptegels liggen dikwijls los,
stoepranden zijn beschadigd en parkjes en perkjes zijn vaak armoedig ingericht en ook nog
eens slecht onderhouden. Bij de vernieuwing zou er meer aandacht moeten worden besteed
aan het beeld, maar er moet ook rekening worden gehouden met de manier waarop het kan
worden onderhouden en beheerd. Op dit moment wordt de openbare ruimte in
stadsvernieuwingswijken te vaak verwaarloosd. Belangrijk is dat de openbare ruimte eenduidig
en herkenbaar is. Het moet duidelijk zijn wat openbaar is en wat privé, zodat ook duidelijk is
wie waarvoor verantwoordelijk is. Daarnaast zou niet alleen de openbare ruimte goed moeten
worden onderhouden en beheerd, maar ook de publieke of collectieve ruimte binnen de
gebouwen, zoals portieken, entrees en galerijen. Tevens moet worden nagedacht over betere
oplossingen voor huisafval.
Bouwen voor de buurt én voor de stad
Wat er tijdens de stadsvernieuwing dikwijls fout is gegaan, is dat men het overzicht over het
grotere geheel is kwijtgeraakt. De verdienste van de stadsvernieuwing daarentegen is geweest
dat er weer werd nagedacht over het belang van de buurt en haar bewoners. In de toekomst
zou een combinatie van beide ideaal zijn: niet alleen denken in oplossingen voor de buurt,
maar ook over de positie van de buurt in de stad. Zo kunnen bijvoorbeeld andere
stadsbewoners worden aangetrokken met bepaalde bovenwijkse voorzieningen, zoals
specifieke winkeltypes, een markt of een bioscoop, waardoor de buurt de kans krijgt van het
negatieve imago af te komen.
Sterke punten
Ten slotte is het vooral belangrijk om ook de sterke punten van de stadsvernieuwingswijken te
onderzoeken en om deze bij de vernieuwing te versterken. Stadsvernieuwingsbuurten zijn
dikwijls multicultureel in hun bevolkingssamenstelling. In plaats van hier de negatieve kanten
van te zien, kunnen ook de mogelijkheden worden benut. Zo zou bijvoorbeeld de traditionele
hoekwinkel terug kunnen worden gebracht in het straatbeeld, maar nu met een Turkse bakker,
een Griekse delicatessenzaak of een Indiase toko erin. Dit brengt de levendigheid terug op
straat en geeft de buurt een eigen identiteit.
Wat hiervoor beschreven is zijn nadrukkelijk slechts handvatten; mogelijke denkrichtingen die
kunnen worden ingezet bij de Vernieuwing van de Stadsvernieuwing. Wat vooral erg belangrijk
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
43

is, is dat de vernieuwers van de toekomst weten in welke context de stadsvernieuwing heeft
plaatsgevonden alvorens er een oordeel over te vellen. Weliswaar zijn de wijken niet overal
even mooi en kampen ze met verschillende problemen, maar ze zijn vernieuwd met specifieke
(sociale) bedoelingen. Bij een toekomstige vernieuwing mogen deze doelen absoluut niet uit
het oog worden verloren, want juist de manier waarop de stadsvernieuwingswijken tot stand
zijn gekomen, met inspraak van de bewoners, maakt hen bijzonder. Hiermee wil ik niet zeggen
dat de wijken zo moeten blijven als ze zijn, als monument voor de stadsvernieuwing, maar wel
dat de vernieuwing zorgvuldig moet gebeuren. Juist dat hebben we namelijk van de
stadsvernieuwing geleerd. Wat vooral belangrijk is als er wordt besloten om een wijk aan te
pakken, is dat dit weldoordacht, met zowel oog voor het grote geheel als voor detail, en vooral
met voldoende financiële middelen gebeurt. Pas dan kan een buurt een plek worden waar de
bewoners trots op kunnen zijn.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
44

NOTEN
1
Adri Duivesteijn, geïnterviewd in: Martien de Vletter, De kritiese jaren zeventig. Architectuur en
stedenbouw in Nederland 1968-­‐1982 (Rotterdam: NAi, 2004), 137. Publicatie verschenen bij de
tentoonstelling 'Woonerven & Zitkuilen' in het NAi, 18 juni – 4 oktober 2004
2
VROM, "Stadsvernieuwing gemeten. KWR 2000 maakt balans op," (Den Haag: ABF Research (Delft),
september 2002), 6. Met ‘slechte woningen’ worden woningen bedoeld waarvan de herstelkosten 25%
of meer bedragen in verhouding tot de nieuwbouwwaarde. Hoewel de ´traditionele´ stadsvernieuwing
in 1985 was afgelopen, was het pas ver in de jaren ´90 voltooid.
3
Ibid., 8.
4
Veel meer vergeleken met niet-­‐stadsvernieuwingsgebieden in ‘bestaand stedelijk gebied’ (gebouwd
vóór 1971)
5
Ondanks dat het woord ‘mooi’ (bijna) verdwenen is uit het vocabulaire van de architect en
architectuurhistoricus.
6
Ben Vermeijden, Stedelijke vernieuwing, Stadsvernieuwing, Sanering (Delft: Publicatiebureau
Bouwkunde, TU Delft, 1994), 109. “De aandacht voor kwaliteit van de openbare ruimte [in de Vierde
Nota Ruimtelijke Ordening, 1988] wortelt in een impliciete kritiek op een aantal kenmerken van de
'klassieke' stadsvernieuwing. De 'eenzijdige' gerichtheid op de volkshuisvesting, met name van lage
inkomensgroepen, heeft geleid tot een sobere, op de gebruikskwaliteit van woningen gerichte aanpak
en tot verwaarlozing van andere functies (zoals groen), de inrichting en belevingswaarde van de
openbare ruimte en de stedenbouwkundige en architectonische kwaliteit. De naar binnen gerichte
wijkaanpak tot de verwaarlozing en samenhang en de verbindingsfunctie van de openbare ruimte op
stedelijk niveau." (zie ook hoofdstuk 4 van deze scriptie)
7
Sociale aspecten: Gerard Anderiesen en Arnold Reijndorp, Eigenlijk een geniale wijk. Dagelijks leven in
de Indische Buurt (Amsterdam: Het Spinhuis, 1990); ———, Van volksbuurt tot stadswijk (1990). LISWO
en dS+V, Binnenstebuiten ondersteboven. Vijfentwintig jaar stadsvernieuwing in Rotterdam (Rotterdam:
Dienst Stedebouw en Volkshuisvesting (dS+V), 1999). Culturele context: Cor Wagenaar, Town Planning
in the Netherlands since 1800 (Rotterdam: 010 Publishers, 2011). Vletter, De kritiese jaren zeventig.
Architectuur en stedenbouw in Nederland 1968-­‐1982. Beleid en politiek: Herman de Liagre Böhl,
Amsterdam op de helling. De strijd om de stadsvernieuwing (Amsterdam: Boom, 2010). Victor Freijser,
Het veranderend stadsbeeld van Den Haag. Plannen en processen in de Haagse stedenbouw 1890-­‐1990
(Zwolle: Waanders, 1991). Hugo Priemus, Stadsvernieuwing: problemen en perspectieven. Analyse van
de Rotterdamse aanpak (Alphen aan den Rijn: Samson Uitgeverij, 1978). Vermeijden, Stedelijke
vernieuwing, Stadsvernieuwing, Sanering.
8
Vletter, De kritiese jaren zeventig. Architectuur en stedenbouw in Nederland 1968-­‐1982: 17.
9
Hoewel er een nieuw probleem ontstond door de gezinsverdunning en de toename van het aantal
alleenstaanden en eenoudergezinnen.
10
VPRO NTR, "Woningnood: Volksvijand nr.1," in Andere Tijden (Nederland 1, 26 maart 2011). TV-­‐
Documentaire.
11
Hans van der Cammen en Len de Klerk, Ruimtelijke Ordening. Van grachtengordel tot vinexwijk.
(Utrecht: Het Spectrum, 2003), 248.
12 Ibid., 244-­‐249.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
45

13
Michelle Provoost, "De grenzen van de metropool, Den Haag in de jaren 1950-­‐1970," in Het
veranderend stadsbeeld van Den Haag. Plannen en processen in de Haagse stedenbouw 1890-­‐1990., ed.
Victor Freijser (Zwolle: Waanders, 1991), 152.
14
J.G. van der Ploeg, Dit was het begin. Verantwoording van het stadsvernieuwingsbeleid 1974-­‐1982
(Rotterdam: Wethouder Stadsvernieuwing, 1982).
15
Priemus, Stadsvernieuwing: problemen en perspectieven. Analyse van de Rotterdamse aanpak: 22-­‐23.
16
Ploeg, Dit was het begin. Verantwoording van het stadsvernieuwingsbeleid 1974-­‐1982.
17
Hans van Rossum en Jeroen Verhulst, "Tien jaar Nota's. Beleid en realiteit in de Amsterdamse
stadsvernieuwing," Wonen-­‐TA/BK 20/21(1979).
18
Liagre Böhl, Amsterdam op de helling. De strijd om de stadsvernieuwing: 9-­‐11.
19
Hong Seng Yap, "Stadsvernieuwing en het verschijnsel van veronachtzaming," Wonen-­‐TA/BK 12(1974).
20
Volgens de Wet op Ruimtelijke Ordening en de nota De toekomst van het oude woningbestand: ibid.
21
Liagre Böhl, Amsterdam op de helling. De strijd om de stadsvernieuwing: 83-­‐87.
22
Ibid., 85-­‐86.
23
Cammen en Klerk, Ruimtelijke Ordening. Van grachtengordel tot vinexwijk.: 244.
24
Liagre Böhl, Amsterdam op de helling. De strijd om de stadsvernieuwing: 9-­‐11.
25
Cammen en Klerk, Ruimtelijke Ordening. Van grachtengordel tot vinexwijk.: 244-­‐249.
26
Yap, "Stadsvernieuwing en het verschijnsel van veronachtzaming."
27
Met sociale sanering wordt hier bedoeld dat bij de sanering van de wijken rekening zou worden
gehouden met de huidige bewoners. In een andere context kan sociale sanering ook betekenen dat
sociaal minder wenselijke bewonersgroepen de buurt uit worden gesaneerd door dure woningen te
bouwen. Dit laatste wordt tegenwoordig ook wel gentrification genoemd.
28
Cammen en Klerk, Ruimtelijke Ordening. Van grachtengordel tot vinexwijk.: 244-­‐249.
29
S.J. Embden, "Over vormgevers en vormgeving in de Nederlandse stedebouw van de 20e eeuw," in
Stedebouw in Nederland. 50 jaar bond van Nederlandse stedebouwkundigen, ed. de F. Jong (Zutphen: De
Walburg Pers, 1985), 72.
30
Sinds 1986 TU Delft, in 1985 bepaalde een nieuwe Wet op het Wetenschappelijk Onderwijs dat de
benaming 'hogeschool' alleen nog gold voor hoger beroepsonderwijs. Zo ontstond op 1 september 1986
de Technische Universiteit Delft.
31
Wagenaar, Town Planning in the Netherlands since 1800: 483-­‐484.
32
Embden, "Over vormgevers en vormgeving in de Nederlandse stedebouw van de 20e eeuw," 73.
33
Een voorbeeld van zo’n scriptie is het boek Kritiek en Ontwerp van Barbieri en Boekraad (1982), waar
elders in dit werk naar wordt verwezen. Zij schreven artikelen in tijdschriften als Plan en Wonen-­‐TA/BK
en publiceerden deze boekvorm als afstudeerscriptie.
34
Liagre Böhl, Amsterdam op de helling. De strijd om de stadsvernieuwing: 197.
35
Ton Heijdra en Max Popma, Stomweg gelukkig in Amsterdam Oost (Alkmaar: René Milliano, 2001).
36
Andere Tijden: Docu over Schaefer
37
Heijdra en Popma, Stomweg gelukkig in Amsterdam Oost.
38
Provoost, "De grenzen van de metropool, Den Haag in de jaren 1950-­‐1970," 164-­‐166.
39
Ronnie Jongert, "10 Jaar Haagse Stadsvernieuwing. Geschiedenis van luchtkastelen en windeieren.,"
Plan 1(1981): 41-­‐42.
40
Richard Kleinegris, "Democratisering van de stedebouw. Den Haag in de jaren 1970-­‐1980," in Het
veranderend stadsbeeld van Den Haag. Plannen en processen in de Haagse stedenbouw 1890-­‐1990, ed.
Victor Freijser (Zwolle: Waanders, 1991).
41
Provoost, "De grenzen van de metropool, Den Haag in de jaren 1950-­‐1970," 159-­‐160.
42
http://www.parlement.com/9291000/modulesf/gcmg7cx3
43
Willem Nettinga, ed. Een nieuwe stad in oude wijken (Rotterdam: Dienstenstructuur Ruimtelijke
Ordening en Stadsvernieuwing (DROS) gemeente Rotterdam, Projectorganisatie Stadsvernieuwing,
1990), 13.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
46

44
Ploeg, Dit was het begin. Verantwoording van het stadsvernieuwingsbeleid 1974-­‐1982.
45
Cammen en Klerk, Ruimtelijke Ordening. Van grachtengordel tot vinexwijk.: 251.
46
Ploeg, Dit was het begin. Verantwoording van het stadsvernieuwingsbeleid 1974-­‐1982.
47
Hoewel niet overal direct, in Amsterdam werden ‘behoud en herstel’ en ‘bouwen voor de buurt’ pas
in 1978 standaard beleid, met de komst van wethouder Jan Schaefer (PvdA).
48
Het regeerakkoord tussen de PvdA, D’66 en PPR. Kabinet-­‐Den Uyl bestond naast PvdA, D’66 en PPR
ook uit de KVP en ARP. Het was eigenlijk een extraparlementair kabinet en had daarom officieel geen
regeerakkoord, maar een regeringsprogramma.
49
Vermeijden, Stedelijke vernieuwing, Stadsvernieuwing, Sanering: 34.
50
Ibid., 67.
51
Ibid., 68.
52
Menging van functies is hier relatief, het ging wel om menging van functies die bij elkaar passen.
Hinderlijke bedrijvigheid moest wel uit de woongebieden worden verbannen.
53
Met invloedrijke publicaties als Jane Jacobs The Death and Life of Great American Cities, (1961)
54
Crimson, Re-­‐Urb. Nieuwe plannen voor oude steden (Rotterdam: Uitgeverij 010, 1997), 10.
55
Projectbureau Hillesluis. Stadsvernieuwingsplan Hillesluis, 1983-­‐1993 (Rotterdam, april 1982).
56
M. Bierman en J.R. Verdenius, "Stadsvernieuwingsonderzoek -­‐ van facade tot fundament," Plan 1979.
57
Vermeijden, Stedelijke vernieuwing, Stadsvernieuwing, Sanering: 68.
58
Jaap Evert Abrahamse, "Stadsvernieuwing in Amsterdam,"
http://www.archined.nl/opinie/stadsvernieuwing-­‐amsterdam/.
59
“Dapperbuurt 1981. Aanwijzing tot stadsvernieuwingsgebied en vaststelling van herindelingsplannen
krachtens de beschikking geldelijke steun stadsvernieuwing”. Stadsarchief Amsterdam 15030:88292
60
Gijs Wallis de Vries, "Architectuur in de stadsvernieuwing," O8 (Ontwerp, Onderzoek, Onderwijs)
(1984).
61
F. de Jong, ed. Stedebouw in Nederland. 50 jaar bond van Nederlandse stedebouwkundigen (Zutphen
De Walburg Pers, 1985), 265.
62
Kleinegris, "Democratisering van de stedebouw. Den Haag in de jaren 1970-­‐1980," 199-­‐201.
63
Freijser, Het veranderend stadsbeeld van Den Haag. Plannen en processen in de Haagse stedenbouw
1890-­‐1990: 254-­‐255.
64
Trespa is de merknaam voor een type gevelbekleding dat tijdens de stadsvernieuwing veel is
toegepast. Het bestaat uit massieve, compacte platen die zijn opgebouwd uit houtvezels of papier, met
daaraan een op fenolhars gebaseerd bindmiddel toegevoegd. De platen kunnen in vrijwel elke kleur
worden vervaardigd, waar overigens dankbaar gebruik van werd gemaakt.
65
Ambtelijke Werkgroep Transvaalbuurt Amsterdam, "Wat moet er met de Transvaalbuurt gebeuren?
Een verkenning," (Amsterdam1977).
66
Nettinga, Een nieuwe stad in oude wijken, 35.
67
De hier beschreven doelstellingen komen rechtstreeks uit het stadsvernieuwingsplan voor de
Amsterdamse Transvaalbuurt, maar zouden net zo goed voor elke andere stadsvernieuwingsbuurt
opgesteld kunnen zijn. Ambtelijke Werkgroep Transvaalbuurt Amsterdam en Afdeling Coordinatie
Stadsvernieuwing, "Stadsvernieuwing in de Transvaalbuurt," (Amsterdam: Stadsarchief Amsterdam,
Secretarie; afdeling Coördinatie Stadsvernieuwing, toegangsnummer 5474, inventarisnummer 495,
1985).
68
Nettinga, Een nieuwe stad in oude wijken, 41.
69
Hilde de Haan en Ids Haagsma, Stadsvernieuwingsgids van Amsterdam (Amsterdam: Contact, 1985).
70
In Rotterdam was er een vierde soort: wijkontsluitingsweg (in de hiërarchie tussen ‘verzamelwegen’
en buurtontsluitingswegen)
71 Verkeersdienst Rotterdam, "Verkeerscirculatieplan Rotterdam," (februari 1974).
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
47

72
Gemeente Amsterdam, "Aanwijzing van een gedeelte van de Indische Buurt tot
stadsvernieuwingsgebied en vaststelling van een herindelingsplan voor dat gedeelte krachtens de
beschikking geldelijke steun stadsvernieuwing. Interim-­‐saldo-­‐regeling," (augustus 1978).
73
Projectgroep SV Afrikaanderwijk, "Ontwerp Bestemmingsplan Afrikaanderwijk (Toelichting),"
(Rotterdam: Dienst Stadsontwikkeling, maart 1986). Nieuwe parkeernorm: 2 plekken voor 3 woningen.
74
DROS, "Verkeer en Woonomgeving," (Rotterdamfebruari 1986).
75
O.a. in: Stadsdeel Zeeburg, "Indische Buurt in de jaren negentig. Stadsvernieuwingsnota Zeeburg.
Concept," (Stadsarchief Amsterdam, bibliotheek 15030: 738339, 1994). en: Dienstenstructuur
Ruimtelijke Ordening en Stadsvernieuwing, "Bestemmingsplan Hillesluis," (Rotterdam1986).
76
Jan Stigter, "Het beeld van de straat. Amsterdams straatprofiel 1950-­‐2000," Plan Amsterdam maart
1999.
77
Instituut voor toegepaste sociologie, Neeskens e.a., 198, geciteerd uit: Ivan Nio, "Mythen van het
Woonerf," Lay-­‐out 08 2009.
78
Dienst Stadsontwikkeling, "Voorstel Struktuurschets Schilderswijk, toelichting," (Den Haagca. 1976).
79
Carel Weeber, "Formele objectiviteit in stedenbouw en architectuur als onderdeel van rationele
planning," Plan 11(1979).
80
Adri Duivesteijn, geïnterviewd in: Vletter, De kritiese jaren zeventig. Architectuur en stedenbouw in
Nederland 1968-­‐1982: 137. Publicatie verschenen bij de tentoonstelling 'Woonerven & Zitkuilen' in het
NAi, 18 juni – 4 oktober 2004
81
Ibid., 17.
82
Abrahamse, "Stadsvernieuwing in Amsterdam".
83
Vermeijden, Stedelijke vernieuwing, Stadsvernieuwing, Sanering: 99.
84
LISWO en dS+V, Binnenstebuiten ondersteboven. Vijfentwintig jaar stadsvernieuwing in Rotterdam: 9-­‐
10.
85
Vermeijden, Stedelijke vernieuwing, Stadsvernieuwing, Sanering: 99.
86
Ibid., 106.
87
Crimson, Re-­‐Urb. Nieuwe plannen voor oude steden: 64.
88
Umberto Barbieri en Cees Boekraad, Kritiek en Ontwerp. Proeven van architektuurkritiek (Nijmegen:
SUN, 1982), 13.
89
Rein Geurtsen en Max van Rooy, Een gat in de ruimte. Berlage’s Mercatorplein en de reconstructie van
een toren (Amsterdam: De Balie, 1991), 71. Hier wordt verwezen naar de stadsesthetiek van H.P.
Berlage.
90
Cammen en Klerk, Ruimtelijke Ordening. Van grachtengordel tot vinexwijk.: 138.
91
R.A.F. Smook, "Het vak stedebouw in de 19de eeuw aan de hand van het beeld van veranderende
Nederlandse (binnen)steden in deze periode," in Stedebouw in Nederland, ed. de F. Jong (Zutphen: De
Walburg Pers, 1985), 207.
92
Barbieri en Boekraad, Kritiek en Ontwerp. Proeven van architektuurkritiek: 24.
93
Geurtsen en Rooy, Een gat in de ruimte. Berlage’s Mercatorplein en de reconstructie van een toren:
71-­‐72.
94
Casper van de Hoeven en Jos Louwe, Amsterdam als stedelijk bouwwerk, een morfologiese analyse
(Nijmegen: SUN, 1985), 159.
95
Weeber, "Formele objectiviteit in stedenbouw en architectuur als onderdeel van rationele planning."
96
Werkgroep 5x5, Voorbij het gangbare. Een pleidooi voor de kwaliteit van volkshuisvesting en
stedebouw (Amsterdam: De Balie, 1989), 47.
97
Embden, "Over vormgevers en vormgeving in de Nederlandse stedebouw van de 20e eeuw," 67.
98
Cammen en Klerk, Ruimtelijke Ordening. Van grachtengordel tot vinexwijk.: 240.
99
Weeber, "Formele objectiviteit in stedenbouw en architectuur als onderdeel van rationele planning,"
29.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
48

100
Wallis de Vries, "Architectuur in de stadsvernieuwing." Vincent van Rossem, "Een oude wijk als nieuw
ontwerpprobleem. Architectuur en stadsvernieuwing," in De Jordaan gaat nooit verloren, ed. Paul Spies
(Amsterdam: Island Publishers, 1997).
101
Ed Taverne, "Stad als object voor historisch onderzoek," Plan 9(1981).
102
Dion Kooijman, "De schaamte overleeft. 10 jaar stadsvernieuwing rotterdam; onderzoek en politiek,"
O8 (Ontwerp, Onderzoek, Onderwijs) (1984).
103
Geurtsen en Rooy, Een gat in de ruimte. Berlage’s Mercatorplein en de reconstructie van een toren:
72.
104
Ibid.
105
Embden, "Over vormgevers en vormgeving in de Nederlandse stedebouw van de 20e eeuw," 19.
106
Werkgroep 5x5, Voorbij het gangbare. Een pleidooi voor de kwaliteit van volkshuisvesting en
stedebouw: 12-­‐22. Cursief en aanhalingstekens in oorspronkelijk citaat.
107
Ibid., 41.
108
Ibid., 17-­‐18.
109
Ibid., 14.
110
Ibid., 52.
111
Ibid., 48.
112
Ibid.
113
Jutten, Lofvers, en Van der Leun, "Studie woonerven. Focus op kwaliteiten," Lay-­‐out 08
Stimuleringsfonds voor Architectuur(2009).
114
Weeber, "Formele objectiviteit in stedenbouw en architectuur als onderdeel van rationele planning."
115
Embden, "Over vormgevers en vormgeving in de Nederlandse stedebouw van de 20e eeuw," 74.
116
Vletter, De kritiese jaren zeventig. Architectuur en stedenbouw in Nederland 1968-­‐1982: 23.
117
Weeber, "Formele objectiviteit in stedenbouw en architectuur als onderdeel van rationele planning."
118
J. de Heer in Bouwkunde Nieuws (1978), geciteerd in Umberto Barbieri, "De nieuwe truttigheid is
dood, wat nu?," Plan (1979).
119
Ibid.
120
Werkgroep 5x5, Voorbij het gangbare. Een pleidooi voor de kwaliteit van volkshuisvesting en
stedebouw: 98.
121
Hoeven en Louwe, Amsterdam als stedelijk bouwwerk, een morfologiese analyse: 9.
122
Ibid., 155.
123
Tj. Dijkstra in het voorwoord van: ibid., 8.
124
Crimson, Re-­‐Urb. Nieuwe plannen voor oude steden: 180-­‐191.
125
Kees de Graaf, "Roep om goed opdrachtgeverschap onverminderd actueel," PRO Magazine 10(2006).
126 Adri Duivesteijn, "Nieuw evenwicht kan verschraling tegen gaan," PRO Magazine 10(2006).
127 Werkgroep 5x5, Voorbij het gangbare. Een pleidooi voor de kwaliteit van volkshuisvesting en
stedebouw: 54.
128 Liagre Böhl, Amsterdam op de helling. De strijd om de stadsvernieuwing: 11-­‐12.
129 VROM, "Stadsvernieuwing gemeten. KWR 2000 maakt balans op."
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
49

LITERATUUR
Abrahamse, Jaap Evert. "Stadsvernieuwing in Amsterdam."
http://www.archined.nl/opinie/stadsvernieuwing-­‐amsterdam/.
Ambtelijke Werkgroep Transvaalbuurt Amsterdam. "Wat moet er met de Transvaalbuurt
gebeuren? Een verkenning." Amsterdam, 1977.
Ambtelijke Werkgroep Transvaalbuurt Amsterdam, en Afdeling Coordinatie Stadsvernieuwing.
"Stadsvernieuwing in de Transvaalbuurt." Amsterdam: Stadsarchief Amsterdam,
Secretarie; afdeling Coördinatie Stadsvernieuwing, toegangsnummer 5474,
inventarisnummer 495, 1985.
Anderiesen, Gerard, en Arnold Reijndorp. Eigenlijk een geniale wijk. Dagelijks leven in de
Indische Buurt. Amsterdam: Het Spinhuis, 1990.
———. Van volksbuurt tot stadswijk1990.
Barbieri, Umberto. "De nieuwe truttigheid is dood, wat nu?" Plan (1979).
Barbieri, Umberto, en Cees Boekraad. Kritiek en Ontwerp. Proeven van architektuurkritiek.
Nijmegen: SUN, 1982.
Bierman, M., en J.R. Verdenius. "Stadsvernieuwingsonderzoek -­‐ van facade tot fundament."
Plan, 1979, 8-­‐12.
Cammen, Hans van der, en Len de Klerk. Ruimtelijke Ordening. Van grachtengordel tot
vinexwijk. Utrecht: Het Spectrum, 2003.
Crimson. Re-­‐Urb. Nieuwe plannen voor oude steden. Rotterdam: Uitgeverij 010, 1997.
Dienst Stadsontwikkeling. "Voorstel Struktuurschets Schilderswijk, toelichting." Den Haag, ca.
1976.
Dienstenstructuur Ruimtelijke Ordening en Stadsvernieuwing. "Bestemmingsplan Hillesluis."
Rotterdam, 1986.
DROS. "Verkeer en Woonomgeving." Rotterdam, februari 1986.
Duivesteijn, Adri. "Nieuw evenwicht kan verschraling tegen gaan." PRO Magazine 10 (2006): 3.
Embden, S.J. "Over vormgevers en vormgeving in de Nederlandse stedebouw van de 20e
eeuw." In Stedebouw in Nederland. 50 jaar bond van Nederlandse stedebouwkundigen,
edited by de F. Jong, 14-­‐76. Zutphen: De Walburg Pers, 1985.
Freijser, Victor. Het veranderend stadsbeeld van Den Haag. Plannen en processen in de Haagse
stedenbouw 1890-­‐1990. Zwolle: Waanders, 1991.
Gemeente Amsterdam. "Aanwijzing van een gedeelte van de Indische Buurt tot
stadsvernieuwingsgebied en vaststelling van een herindelingsplan voor dat gedeelte
krachtens de beschikking geldelijke steun stadsvernieuwing. Interim-­‐saldo-­‐regeling."
augustus 1978.
Geurtsen, Rein, en Max van Rooy. Een gat in de ruimte. Berlage’s Mercatorplein en de
reconstructie van een toren. Amsterdam: De Balie, 1991.
Graaf, Kees de. "Roep om goed opdrachtgeverschap onverminderd actueel." PRO Magazine 10
(2006): 12-­‐13.
Haan, Hilde de, en Ids Haagsma. Stadsvernieuwingsgids van Amsterdam. Amsterdam: Contact,
1985.
Heijdra, Ton, en Max Popma. Stomweg gelukkig in Amsterdam Oost. Alkmaar: René Milliano,
2001.
Hoeven, Casper van de, en Jos Louwe. Amsterdam als stedelijk bouwwerk, een morfologiese
analyse. Nijmegen: SUN, 1985.
Jong, F. de, ed. Stedebouw in Nederland. 50 jaar bond van Nederlandse stedebouwkundigen.
Zutphen De Walburg Pers, 1985.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
50

Jongert, Ronnie. "10 Jaar Haagse Stadsvernieuwing. Geschiedenis van luchtkastelen en
windeieren." Plan 1 (1981): 29-­‐53.
Jutten, Lofvers, en Van der Leun. "Studie woonerven. Focus op kwaliteiten." Lay-­‐out 08
Stimuleringsfonds voor Architectuur (2009).
Kleinegris, Richard. "Democratisering van de stedebouw. Den Haag in de jaren 1970-­‐1980." In
Het veranderend stadsbeeld van Den Haag. Plannen en processen in de Haagse
stedenbouw 1890-­‐1990, edited by Victor Freijser. Zwolle: Waanders, 1991.
Kooijman, Dion. "De schaamte overleeft. 10 jaar stadsvernieuwing rotterdam; onderzoek en
politiek." O8 (Ontwerp, Onderzoek, Onderwijs) (1984): 31-­‐35.
Liagre Böhl, Herman de. Amsterdam op de helling. De strijd om de stadsvernieuwing.
Amsterdam: Boom, 2010.
LISWO, en dS+V. Binnenstebuiten ondersteboven. Vijfentwintig jaar stadsvernieuwing in
Rotterdam. Rotterdam: Dienst Stedebouw en Volkshuisvesting (dS+V), 1999.
Nettinga, Willem, ed. Een nieuwe stad in oude wijken. Rotterdam: Dienstenstructuur
Ruimtelijke Ordening en Stadsvernieuwing (DROS) gemeente Rotterdam,
Projectorganisatie Stadsvernieuwing, 1990.
Nio, Ivan. "Mythen van het Woonerf." Lay-­‐out 08, 2009.
NTR, VPRO. "Woningnood: Volksvijand nr.1." In Andere Tijden: Nederland 1, 26 maart 2011.
Ploeg, J.G. van der. Dit was het begin. Verantwoording van het stadsvernieuwingsbeleid 1974-­‐
1982. Rotterdam: Wethouder Stadsvernieuwing, 1982.
Priemus, Hugo. Stadsvernieuwing: problemen en perspectieven. Analyse van de Rotterdamse
aanpak. Alphen aan den Rijn: Samson Uitgeverij, 1978.
Projectgroep SV Afrikaanderwijk. "Ontwerp Bestemmingsplan Afrikaanderwijk (Toelichting)."
Rotterdam: Dienst Stadsontwikkeling, maart 1986.
Provoost, Michelle. "De grenzen van de metropool, Den Haag in de jaren 1950-­‐1970." In Het
veranderend stadsbeeld van Den Haag. Plannen en processen in de Haagse
stedenbouw 1890-­‐1990., edited by Victor Freijser, 143-­‐188. Zwolle: Waanders, 1991.
Rossem, Vincent van. "Een oude wijk als nieuw ontwerpprobleem. Architectuur en
stadsvernieuwing." In De Jordaan gaat nooit verloren, edited by Paul Spies, 119-­‐154.
Amsterdam: Island Publishers, 1997.
Rossum, Hans van, en Jeroen Verhulst. "Tien jaar Nota's. Beleid en realiteit in de Amsterdamse
stadsvernieuwing." Wonen-­‐TA/BK 20/21 (1979): 28-­‐34.
Smook, R.A.F. "Het vak stedebouw in de 19de eeuw aan de hand van het beeld van
veranderende Nederlandse (binnen)steden in deze periode." In Stedebouw in
Nederland, edited by de F. Jong, 194-­‐208. Zutphen: De Walburg Pers, 1985.
Stadsdeel Zeeburg. "Indische Buurt in de jaren negentig. Stadsvernieuwingsnota Zeeburg.
Concept." Stadsarchief Amsterdam, bibliotheek 15030: 738339, 1994.
Stigter, Jan. "Het beeld van de straat. Amsterdams straatprofiel 1950-­‐2000." Plan Amsterdam,
maart 1999.
Taverne, Ed. "Stad als object voor historisch onderzoek." Plan 9 (1981): 26-­‐29.
Verkeersdienst Rotterdam. "Verkeerscirculatieplan Rotterdam." februari 1974.
Vermeijden, Ben. Stedelijke vernieuwing, Stadsvernieuwing, Sanering. Delft: Publicatiebureau
Bouwkunde, TU Delft, 1994.
Vletter, Martien de. De kritiese jaren zeventig. Architectuur en stedenbouw in Nederland 1968-­‐
1982. Rotterdam: NAi, 2004.
VROM. "Stadsvernieuwing gemeten. KWR 2000 maakt balans op." Den Haag: ABF Research
(Delft), september 2002.
Wagenaar, Cor. Town Planning in the Netherlands since 1800. Rotterdam: 010 Publishers,
2011.
Wallis de Vries, Gijs. "Architectuur in de stadsvernieuwing." O8 (Ontwerp, Onderzoek,
Onderwijs) (1984): 6-­‐11.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
51

Weeber, Carel. "Formele objectiviteit in stedenbouw en architectuur als onderdeel van
rationele planning." Plan 11 (1979): 26-­‐35.
Werkgroep 5x5. Voorbij het gangbare. Een pleidooi voor de kwaliteit van volkshuisvesting en
stedebouw. Amsterdam: De Balie, 1989.
Yap, Hong Seng. "Stadsvernieuwing en het verschijnsel van veronachtzaming." Wonen-­‐TA/BK
12 (1974): 11-­‐23.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
52

HERKOMST AFBEELDINGEN
Voorblad Aktieprogramma Schilderswijk, maart 1980, Gemeente ‘s Gravenhage. Haags
Gemeentearchief, bibliotheek 719.2 Lw.148
Blad 01 1 Collectie Stadsarchief Amsterdam, 010122035863
2 Nationaal Archief, Collectie Nationaal Fotopersbureau (NFP 142)
3 Nationaal Archief, Collectie Fotopersbureau (NFP 142)
Blad 02 1 Nationaal Archief, Fotocollectie Anefo, toegangsnummer 2.24.01.05
2 http://www.archined.nl/opinie/stadsvernieuwing-­‐amsterdam/
3 Amsterdams Stadsarchief, Archief Gemeentelijke Dienst Volkshuisvesting,
5293FO014668
Blad 03 1-­‐3 Freijser, Victor. Het veranderend stadsbeeld van Den Haag. Plannen en processen
in de Haagse stedenbouw 1890-­‐1990. Zwolle: Waanders, 1991. p. 217-­‐218
Blad 04 1-­‐6 De Nijl Architecten
Blad 05 1 De Kaart van Amsterdam, sectie K7, 1969 en K8, 1970 (detail) Amsterdams
Stadsarchief, Collectie Stadsarchief Amsterdam: kaarten Dienst der Publieke
Werken en rechtsopvolgers, 10039:987 en 998
2 Begrenzing openbaar gebied rond 20 vernieuwingsgebieden in de Indische Buurt,
maart 1978, Dienst Publieke Werken Amsterdam, Stadsontwikkeling. Schaal
1:1000. Dit is een kaart uit: Interim-­‐saldo-­‐regeling. Aanwijzing van een gedeelte
van de Indische Buurt tot stadsvernieuwingsgebied en vaststelling van een
herindelingsplan voor dat gedeelte krachtens de beschikking geldelijke steun
stadsvernieuwing. Augustus 1978. Gemeente Amsterdam. Amsterdams
Gemeentearchief 15030:86993
3 Google Earth
Blad 06 1 De Kaart van Amsterdam, sectie J8, 1965 (detail) Amsterdams Stadsarchief,
Collectie Stadsarchief Amsterdam: kaarten Dienst der Publieke Werken en
rechtsopvolgers, 10039:858
2 Begrenzing openbaar gebied rond 20 vernieuwingsgebieden in de Indische Buurt,
maart 1978, Dienst Publieke Werken Amsterdam, Stadsontwikkeling. Schaal
1:1000. Dit is een kaart uit: Interim-­‐saldo-­‐regeling. Aanwijzing van een gedeelte
van de Indische Buurt tot stadsvernieuwingsgebied en vaststelling van een
herindelingsplan voor dat gedeelte krachtens de beschikking geldelijke steun
stadsvernieuwing. Augustus 1978. Gemeente Amsterdam. Amsterdams
Gemeentearchief 15030:86993
3,5 Google Earth
4 Beeldbank Stadsarchief Amsterdam: 010122036114
Blad 07 1 Basisplattegrond Afrikaanderwijk. 25/5/1973. Schaal 1:1000. Gemeentearchief
Rotterdam: Tekeningenarchief Stadsvernieuwing 491:03 doos 22
2 Verkeer en woonomgeving Afrikaanderwijk, februari 1986, Dienstenstructuur
Ruimtelijke Ordening en Stadsvernieuwing (DROS): Rotterdam. Gemeente Archief
Rotterdam: Archief Projectgroep Stadsvernieuwing Afrikaanderwijk, 809:94
3 Google Earth
Blad 08 Jong, F. de, ed. Stedebouw in Nederland. 50 jaar bond van Nederlandse
stedebouwkundigen. Zutphen De Walburg Pers, 1985. 262-­‐263 (Kleuren van mij)
Blad 09 1-­‐3 De Nijl Architecten
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
53

4 Struktuurschets Schilderswijk-­‐Huijgenspark (1974) Gemeente ‘s-­‐Gravenhage,
Dienst voor de stadsontwikkeling
Blad 10 1-­‐3 Google Earth
Blad 11 1 Beeldbank Stadsarchief Amsterdam 010122044318
2 Beeldbank Haags Gemeentearchief 6.16927
3 Beeldbank Stadsarchief Amsterdam B000000218811
4-­‐6 Google Earth
Blad 12 1,4 De Nijl Architecten
2-­‐3 Google Earth
Blad 13 1 Bothastraat, Rotterdam (1965), Beeldbank Gemeentearchief Rotterdam 1998-­‐372
2 Gorontalostraat, Amsterdam (1975), Beeldbank Stadsarchief Amsterdam
10009009458
3 Putselaan, Rotterdam (1925), Beeldbank Gemeentearchief Rotterdam PBK 1993-­‐
932
4-­‐6 Google Earth
Blad 14 1 Beeldbank Stadsarchief Amsterdam 010122038367 (Valentijnkade)
2 Beeldarchief Stadsarchief Amsterdam 010122038369 (Valentijnkade)
3 Beeldbank Haags Gemeentearchief 0.19537
4 Beeldbank Haags Gemeentearchief 0.64833
5-­‐7 Google Earth
Blad 15 1-­‐2 Nota van uitgangspunten Indische Buurt, augustus 1981, Gemeente Amsterdam.
Amsterdams Stadsarchief 993:13
3-­‐4 Interim-­‐saldo-­‐regeling. Aanwijzing van een gedeelte van de Indische Buurt tot
stadsvernieuwingsgebied en vaststelling van een herindelingsplan voor dat
gedeelte krachtens de beschikking geldelijke steun stadsvernieuwing. Augustus
1978. Gemeente Amsterdam. Amsterdams Gemeentearchief 15030:86993
Blad 16 1 Beeldbank Haags Gemeentearchief 0.18503
2 Beeldbank Haags Gemeentearchief 0.18524
3 Google Earth
Blad 17 1-­‐2 Struktuurschets Schilderswijk (ca. 1976) Dienst Stadsontwikkeling. Bibiotheek
Haags Gemeentearchief: 987.5 18B v 52
3 Beeldbank Haags Gemeentearchief 0.28139
4 Google Earth
Blad 18 1, 3 Verkeer en woonomgeving Afrikaanderwijk, februari 1986, Dienstenstructuur
Ruimtelijke Ordening en Stadsvernieuwing (DROS): Rotterdam. Gemeentearchief
Rotterdam, Archief Projectgroep Stadsvernieuwing Afrikaanderwijk, 809:94
2 Gemeentearchief Rotterdam: Archief Projectgroep Stadsvernieuwing
Afrikaanderwijk, 809:94
Blad 19 1 Beeldbank Gemeentearchief Rotterdam: PBK 1997-­‐21
2 Google Earth
Blad 20 1-­‐3 Afrikaander Wijkberichten, 19 november 1979. Gemeente Archief Rotterdam:
Archief Projectgroep Stadsvernieuwing Afrikaanderwijk, 809:94
4 Google Earth
Blad 21 1 Struktuurschets Schilderswijk (ca. 1976) Dienst Stadsontwikkeling Den Haag.
Bibliotheek Haags Gemeentearchief, 987.5 18B v 52
2 Eigen tekening
Blad 22 1 Freijser, Victor. Het veranderend stadsbeeld van Den Haag. Plannen en processen
in de Haagse stedenbouw 1890-­‐1990. Zwolle: Waanders, 1991. 255
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
54

1-­‐3, 5 Google Earth
4 Beeldbank Haags Gemeentearchief 0.31300
Blad 23 1 Ravestein, Albert. Jo Coenen en de Vaillantlaan. Een nieuwe visie op stedenbouw
en stadsvernieuwing.
2 Beeldbank Haags Gemeentearchief 0.70849
3 http://anderetijdenarchitectuur.wordpress.com/2012/04/17/vaillantlaan/
4 Flickr
Bijlagen De Nijl Architecten
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
55

Beeldkatern

StadSSanering en cityvorming
DichtgetimmerDe woningen en kaalgeslagen plekken
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
Amsterdam, Indische Buurt.
Celebesstraat 39-46. De
ramen zijn dichtgetimmerd
i.v.m. sloop en nieuwbouw.
Den Haag, Schilderswijk.
Straat met slooppanden, de
ramen dichtgetimmerd of
dichtgemetseld.
Den Haag, Schilderswijk.
Braakliggend terrein waar
woningen zijn gesloopt in
afwachting van nieuwbouw.
Beeldkatern blad 01

StadSSanering en cityvorming
Dapperbuurt: De sterke arm en roomtuintjes
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
Spandoeken in de Dapperbuurt van aktiegroep
De Sterke Arm, 15 november 1972
Rond 1970 werden in diverse steden
en wijken acties gehouden tegen de
saneringsplannen en de grootschalige
nieuwbouw, en voor betaalbare huren. In de
Dapperbuurt was dit Aktiegroep De Sterke
Arm.
De Roomtuintjes in de Amsterdamse Dapperbuurt is een van de weinige grootschalige
vernieuwinsgprojecten uit Plan Duyff die wel is uitgevoerd. Het plan was om het 19deeeuwse
stratenpatroon van de Dapperbuurt te vervangen door wooncomplexen zoals de
Roomtuintjes: hoogbouw in het groen, gebouwd volgens de modernistische principes van
licht, lucht en ruimte. Dit is o.a. door acties van De Sterke Arm voorkomen. De Roomtuintjes
werden wel gebouwd, maar door speciale huurregelingen konden ook de oorspronkelijke
Dapperbuurters er wonen.
Beeldkatern blad 02

StadSSanering en cityvorming
schilDerswijk: in protest tegen Van Grijs naar Groen
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
Maquette en tekening uit het
vernieuwingsplan Van Grijs
naar Groen voor de Haagse
Schilderswijk uit 1968.
De Schilderswijk zou worden
afgebroken, om plaats te
maken voor luxe hoogbouw
voor de kantoormedewerkers
in de city.
Ook dit plan is niet
doorgegaan.
Zwarte Vlaggendag in Den
Haag, 1970.
Naar aanleiding van dergelijke
acties werd het plan Van Grijs
naar Groen van tafel geveegd.
Samen met bewoners en leden
van de actiegroepen werd een
nieuw plan opgesteld.
Beeldkatern blad 03

De Nijl Architecten / postbus 29095 / 3001 GB Rotterdam / tlfn 010 2829930 / tlfx 010 2829920 / E-mail mail@denijl.nl / www.denijl.nl
De Nijl Architecten / postbus 29095 / 3001 GB Rotterdam / tlfn 010 2829930 / tlfx 010 2829920 / E-mail mail@denijl.nl De / www.denijl.nl
Nijl Architecten / postbus 29095 / 3001 GB Rotterdam / tlfn 010 2829930 / tlfx 010 2829920 / E-mail mail@denijl.nl / www.denijl.nl
Le g e nda
oorspronkelijke bebouwingsstructuur
StedenBouwkundige Structuur: Samenvoegen van BouwBlokken
rotterDamse afrikaanDerwijk en amsterDamse inDische buurt
Bebouwingsstructuur voor 1970
Bebouwingsstructuur 2011
Vernieuwing van de stadsvernieuwing R e nova tie e n nie uwbouw schaal 1:10.000 / 24 januari 2012
N
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
Le g e nda
Le g e nda
Le g e nda
oorspronkelijk en gerenoveerd
nieuwbouw
oorspronkelijk en gerenoveerd
Vernieuwing van de stadsvernieuwing O ors pronke lijke be bouwing s s truc tuur
N
schaal 1:10.000
nieuwbouw
/ 24 januari 2012
Vernieuwing van de stadsvernieuwing O ors pronke lijke be bouwing s s truc tuur
N
schaal 1:10.000 / 1 februari 2012
Nieuwbouw na 1970
Rotterdam, Afrikaanderwijk
Schaal 1:20000
Le g e nda
De Nijl Architecten / postbus 29095 / 3001 GB Rotterdam / tlfn 010 2829930 / tlfx 010 2829920 / E-mail mail@denijl.nl De / www.denijl.nl
Nijl Architecten / postbus 29095 / 3001 GB Rotterdam / tlfn 010 2829930 / tlfx 010 2829920 / E-mail mail@denijl.nl
De
/
Nijl
www.denijl.nl
Architecten / postbus 29095 / 3001 GB Rotterdam / tlfn 010 2829930 / tlfx 010 2829920 / E-mail mail@denijl.nl / www.denijl.nl
Vernieuwing van de stadsvernieuwing R e nova tie e n nie uwbouw schaal 1:10.000 / 1 februari 2012
N
Amsterdam, Indische Buurt
Schaal 1:20000
In zowel de Afrikaanderwijk in Rotterdam als de Indische Buurt in Amsterdam is de
stedenbouwkundige structuur redelijk intact gebleven. In de Indische Buurt beperken de
veranderingen zich tot de samengevoegde bouwblokken. Het noord-westelijk deel van de
buurt is oorspronkelijk negentiende-eeuws, hierin is relatief veel behouden gebleven. De rest
van de wijk dateert uit de Amsterdamse stadsuitbreiding van ‘20-40. De stadsplattegrond
werd toen al ruimer opgezet dan in het negentiende-eeuwse, met meer minder langwerpige
bouwblokken, meer ruimte voor groen en bredere straten.
Vernieuwing van de stadsvernieuwing R e nova tie e n nie uwbouw schaal 1:10.000 / 1 februari 2012
N
De Vernieuwing Afrikaanderwijk van de stadsvernieuwing R e nova tie e n nie uwbouw dateert oorspronkelijk schaal 1:10.000 / 24 januari 2012 uit de negentiende eeuw. Aanvankelijk is hier veel
N
gekozen voor renovatie. Een groot deel van de nieuwbouw dateert hier dan ook van de jaren
‘90 (na de stadsvernieuwing). Dit is helaas niet van de kaartjes af te lezen.
Beeldkatern blad 04

StedenBouwkundige Structuur: Samenvoegen van BouwBlokken
amsterDam, inDische buurt, zuiDwestkwaDrant
1970
1978
2011
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
De Nijl Architecten / postbus 29095 / 3001 GB Rotterdam / tlfn 010 2829930 / tlfx 010 2829920 / E-mail mail@denijl.nl / www.denijl.nl
In de Indische Buurt zijn
diverse bouwblokken
samengevoegd zodat er één
groot bouwblok ontstond,
met een gemeenschappelijk
Vernieuwing van de stadsvernieuwing R e nova tie e n nie uwbouw schaal 1:10.000 / 1 februari 2012
N
binnenterrein (zie oranje
omlijnde blokken).
Delen van de oorspronkelijke
blokken worden ‘opgeofferd’
voor een plantsoen (groene
lijn).
Op de plantekening uit 1978
is te zien dat de nieuwe
woningen dieper zouden
worden dan de oude.
In dit geval werd het
ontwerp van de openbare
ruimte direct in de plannen
vastgelegd (dit was niet
altijd en overal het geval).
In het zwart is aangegeven
waar parkeervakken moesten
komen. Er komen ook diverse
plantsoentjes in het plan voor.
Op deze luchtfoto van de
huidige situatie is goed te zien
dat in de grote bouwblokken
een gemeenschappelijke
binnentuin is aangelegd.
Overigens geldt dat niet alleen
voor de samengevoegde
blokken, maar ook voor de
meeste andere blokken.
Beeldkatern blad 05

StedenBouwkundige Structuur: Samenvoegen van BouwBlokken
amsterDam, inDische buurt, noorDoostkwaDrant
1970
1978
2011
Tussen de twee bouwblokken ligt de Gorontalostraat, hier afgebeeld in 1973 en in 2011. De
straat wordt vanaf de Zeeburgerdijk (noordkant) ontsloten door een poort. Dit gold ook voor
de andere straten in het blok.
Aan de Gorontalostraat is de rechterkant van de straat vervangen door nieuwbouw, het
bruggebouw aan de Zeeburgerdijk is gesloopt. De straat is een typisch voorbeeld van een
stadsvernieuwingsstraat: bloembakken, variaties in parkeerrichtingen en stoepbreedtes, en
balkons aan de straatkant.
Beeldbank Stadsarchief Amsterdam: 010122036114
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
De Nijl Architecten / postbus 29095 / 3001 GB Rotterdam / tlfn 010 2829930 / tlfx 010 2829920 / E-mail mail@denijl.nl / www.denijl.nl
Bouwblokken werden ook
wel samengevoegd met een
combinatie van nieuwbouw
en renovatie, zoals hier, in
/
N
het noorden van de Indische
Buurt.
Vernieuwing van de stadsvernieuwing R e nova tie e n nie uwbouw schaal 1:10.000 1 februari 2012
De donkergekleurde vlakken
markeren de nieuwbouw. Er
is een kleine wijziging in het
plan geweest: blok Ar3 en Ar5
zijn uiteindelijk met elkaar
verbonden, waardoor de
u-vorm is ontstaan.
Binnen de bouwblokken
zijn gemeenschappelijke
binnenterreinen gemaakt.
Beeldkatern blad 06

StedenBouwkundige Structuur: Samenvoegen van BouwBlokken
rotterDam, afrikaanDerwijk, transvaalbuurt
1973
1986
2011
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
De Nijl Architecten / postbus 29095 / 3001 GB Rotterdam / tlfn 010 2829930 / tlfx 010 2829920 / E-mail mail@denijl.nl / www.denijl.nl
Le g e nda
Le g e nda
Situatie in 1973 en heden.
De blokken binnen de oranje
lijn zijn samengevoegd,
met zoveel mogelijk behoud
van de oorspronkelijke
bebouwing. Deze is ingrijpend
gerenoveerd (zie blad 12).
Vernieuwing van de stadsvernieuwing R e nova tie e n nie uwbouw schaal 1:10.000 / 24 januari 2012
N
De (geplande) nieuwbouw
is donker gekleurd. In het
plan is ook aangegeven hoe
de openbare ruimte wordt
ingericht met bomen en
parkeerplaatsen.
Het gebouw binnen in het
bouwblok is behouden,
de openbare ruimte
binnen het blok is zelfs
uitgebreid.
De platte daken in
de oude bebouwing
zijn vrijwel allemaal
dakdozen.
oorspronkelijk en gerenoveerd
nieuwbouw
Beeldkatern blad 07

StedenBouwkundige Structuur: doorBreken van BouwBlokken
rotterDam, ouDe westen
Stadsvernieuwing in het Oude Westen in Rotterdam. Links de oude situatie en rechts
de nieuwe situatie, waarin de ‘pijpela’s van straten’ zijn doorbroken met pleintjes en
dwarsverbindingen.
De dwarsverbindingen zijn hoofdzakelijk wandelroutes (zwarte pijlen) en zij verbinden
enkele nieuw aangelegde pleinen (lichtgroen) en een buurtpark (donkergroen) met elkaar.
Aan de pleinen zijn voorzieningen geclusterd, zoals scholen en winkels.
Ook hier zijn enkele bouwblokken samengevoegd om een groter (collectief) binnenterrein
aan te kunnen leggen (oranje) en om de lichttoetreding te bevorderen. In de oude situatie
zijn veel bouwblokken bijna geheel dichtgeslibt. In de nieuwe situatie zijn de meeste
binnenterreinen weer open.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
Beeldkatern blad 08

StedenBouwkundige Structuur: verBrokkeling
De Nijl Architecten / postbus 29095 / 3001 GB Rotterdam / tlfn 010 2829930 / tlfx 010 2829920 / E-mail mail@denijl.nl / www.denijl.nl
De Nijl Architecten / postbus 29095 / 3001 GB Rotterdam / tlfn 010 2829930 / tlfx 010 2829920 / E-mail mail@denijl.nl / www.denijl.nl
rchitecten / postbus 29095 / 3001 GB Rotterdam / tlfn 010 2829930 / tlfx 010 2829920 / E-mail mail@denijl.nl / www.denijl.nl
Den haag, schilDerswijk
Bebouwingsstructuur voor 1970
Bebouwingsstructuur 2011
Nieuwbouw na 1970
Vernieuwing van de stadsvernieuwing O ors pronke lijke be bouwing s s truc tuur schaal 1:10.000 / 1 februari 2012
N
Vernieuwing van de stadsvernieuwing R e nova tie e n nie uwbouw schaal 1:10.000 / 1 februari 2012
N
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
Den Haag, Schilderswijk
Schaal 1:20000
Met name in Den Haag is de
stedenbouwkundige structuur
tijdens de stadsvernieuwing
ingrijpend veranderd,
vooral in het midden van de
Schilderswijk.
In Den Haag werd uitgegaan
van het principe van
‘verbrokkeling’ van de
stedelijke structuur. Dit
wordt in de Struktuurschets
Schilderswijk-Huigenspark
(1974) uitgelegd aan de hand
van het bovenstaand schema.
Er is ook zeer veel nieuwbouw
gepleegd in de Schilderswijk.
Eigenlijk is er weinig van de
oorspronkelijke bebouwing
over. In het westelijk deel
van de Schilderswijk is echter
wel veel nieuwbouw binnen
de oorspronkelijke structuur
gebouwd.
Legenda
Nieuwbouw na 1970
Oorspronkelijke
bebouwing/ renovatie
Beeldkatern blad 09

nieuwBouw: kenmerken
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
Den Haag, Oranjeplein
- Combinatie van verschillende
kleuren baksteen
- Kleurgebruik op de kozijnen
- Balkons aan de voorgevel
- Plint met bergingen en kleine
ramen
- Nauwelijks woningingangen
aan de straatkant
Amsterdam, Formosastraat
- Balkons aan de voorgevel
- Plint met bergingen
- Nauwelijks woningingangen
aan de straatkant
- Verspringende rooilijn
- Nissen bij de entrees
Rotterdam, Steinwegstraat
- Plint bestaat uit bergingen en
is geheel gesloten, op enkele
massieve deuren met metalen
stootplaten na
- Gevel van grijze steen en
blauw trespa
- Balkons aan gevel
- Kleurgebruik om het ‘op te
leuken’
NB. Wat je hier ziet is eigenlijk
de achtergevel. Aan de voorkant
is een portiekontsluiting.
Waar normaal de achtertuinen
zouden zijn is nu een soort
woonerf gemaakt met
parkeervoorzieningen en een
speelplaats (zie ook blad 20).
Beeldkatern blad 10

nieuwBouw: kenmerken
vergelijking ouD en nieuw
Amsterdam, Menadostraat, 1973 en heden (zie ook blad 06). De poort en de achterliggende
straat zijn verdwenen om plaats te maken voor een collectieve binnentuin. De nieuwbouw
kenmerkt zich door verschillende dakvormen, verspringende geveldelen, relatief weinig
entrees, die zijn gesitueerd in een nis (vergelijk met de vier voordeuren naast elkaar in de
oude situatie) en de variatie in raamvormen.
Den Haag, Hobbemastraat op de hoek bij Om en Bij, 1976 en heden. De winkels op de
begane grond hebben plaats gemaakt voor woningen en bergingen. De nieuwbouw rechts
kenmerkt zich door balkons aan de voorgevel, verspringende rooilijnen, gele baksteen en
kleurgebruik op kozijnen en balkons. De nieuwbouw links kenmerkt zich door de grijze kleur
baksteen, verdiepte geveldelen (op de hoek) en het gebruik van trespa (de witte geveldelen).
Beide blokken hebben weinig voordeuren (waarschijnlijk een galerijontsluiting aan het
binnenterrein).
Amsterdam, Minahassastraat, 1979 en heden. In het zuidelijk deel van de Indische Buurt
stond oorspronkelijk veel Amsterdamse School-achtige architectuur. Met de nieuwbouw (die
overigens noodzakelijk was wegens verzakte funderingen) zijn de winkels op de begane
grond verdwenen. De nieuwbouw kenmerkt zich door de vele balkons aan de voorgevel,
dieper liggende geveldelen en nissen bij de ingang. Ook hier zijn de voordeuren aan de straat
verdwenen.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
Beeldkatern blad 11

enovatie
DakDozen en balkons in rotterDam
Gerenoveerde woningen in de Afrikaanderwijk (zie blad 07). De negentiende-eeuwse gevels
zijn voorzien van balkons, en op enkele plaatsen van stucwerk (voor isolatie). De meeste
kozijnen zijn vervangen door kunststof kozijnen. De woningen zijn uitgebreid met een trespa
dakdoos: deze maakte van de zolderetage een volwaardige woonlaag. De deuren zijn ook
vervangen door de felgekleurde standaarddeuren die typerend zijn voor de stadsvernieuwing.
Een dubbele dakdoos op de hoek Nieuwe
Binnenweg en Pupillenstraat. Bij deze
woningen zijn maar liefst twee etages
toegevoegd door middel van een dakdoos,
waardoor de gevel uit proportie raakt. De
balkons maken het helemaal af.
Trespa kwam in vele kleuren, links in grijs en blauw, rechts in roodbruin. Op de rechter foto is
ook te zien dat er een nieuw trappenhuis is aangebracht bij de renovatie. Waar oorspronkelijk
twee deuren naast elkaar waren, is nu slechts een deur met daarnaast een brievenbussen en
deurbellen unit. Deze ene deur ontsluit nu zeven woningen.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
Beeldkatern blad 12

enovatie
kunststof kozijnen, samengevoegDe trappenhuizen en stanDaarDDeuren
Rotterdam, Bothastraat, 1965 en heden. De kozijnen zijn vervangen door kunststof. De
trappenhuizen zijn samengevoegd; een van de twee deuren is vervangen door plaatmateriaal.
Amsterdam, Gorontalostraat, 1975 en heden. De oorspronkelijke kozijnen zijn vervangen door
kunststof, waardoor de diepte uit de gevel is verdwenen. Tevens standaarddeuren geplaatst.
Rotterdam, Putselaan, 1925 en heden. Er is een aantal dakdozen geplaatst met balkon,
deuren in ‘vrolijke’ kleuren en natuurlijk kunststofkozijnen.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
Beeldkatern blad 13

enovatie
gestukte en geschilDerDe gevels
Amsterdam, Valentijnkade, 1982 en heden. De gevels zijn voorzien van een stuclaag met
isolatie, op de begane grond is de gevel bekleed met bruine tegels. De oorspronkelijke (rijkgedetailleerde)
deuren zijn vervangen door felgekleurde standaarddeuren. De details in het
metselwerk en boven het deurenblok zijn allemaal bedekt onder de stuclaag.
Den Haag, Frans Halsstraat 1975 en heden. Ook hier zijn de gevels bedekt met isolatie en
stuc, hier in een gelige kleur. Dezelfde standaard-deuren als hierboven.
Den Haag, Smitsstraat 1976 en heden. Behalve dat de bakstenen gevels zijn bedekt met
isolatie en stuc, zijn ze hier ook voorzien van balkons. Op de foto van de huidige situatie is te
zien hoe deuren zijn vervangen door trespa platen bij het samenvoegen van woningen. Ook
zijn alle kozijnen vervangen door kunststof en de deuren door groene standaardmodellen.
De foto links illustreert overigens redelijk goed het parkeerprobleem van die tijd, terwijl
de foto rechts de typische straatinrichting van de stadsvernieuwing toont: parkeervakken,
paaltjes waar parkeren verboden is, drempels om het verkeer te vertragen en bomen voor het
noodzakelijk groen.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
Beeldkatern blad 14

verkeerSplannen
amsterDam, inDische buurt
In de Indische Buurt behoorden meer wegen tot de hoofdroutes dan wenselijk was. Links de
situatie in 1981 en rechts een mogelijk toekomstige situatie. Het aantal hoofdwegen moest
worden gereduceerd, zodat diverse woonstraten en winkelstraten als de Borneostraat en het
noordelijk deel van de Molukkenstraat werden ontlast.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
In de woonstraten was
eenrichtingverkeer ingesteld
om het doorgaand verkeer
naar de hoofdroute te leiden.
Toen enkele bouwblokken
in de Indische Buurt-zuid
werden samengevoegd
moest het buurtcirculatieplan
worden aangepast.
Beeldkatern blad 15

woonomgeving en Straatinrichting: parkeeroverlaSt
Den haag, engelenburgstraat
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
Ca. 1960. Er waren nog
nauwelijk auto’s op straat
1978. Parkeeroverlast. Auto’s
parkeerden op de stoep en
voetgangers kwamen in de
verdrukking.
2011. Paaltjes voorkomen
dat auto’s fout parkeren
op de stoep. Rechts is een
eenrichtingstraat.
De straat is onherkenbaar
veranderd; alle
oorspronkelijke panden zijn
gesloopt en vervangen door
nieuwbouw.
De nieuwbouw links is
uitgevoerd met de gele
baksteen die tijdens de
stadsvernieuwing veel werd
gebruikt. Rechts wordt
gevarieerd met verschillende
soorten baksteen.
Beeldkatern blad 16

nieuwe Straatprofielen: parkeeroverlaSt en gevaarlijke SituatieS
Den haag, schilDerswijk: hoefkaDe en hobbemastraat
Hobbemastraat.
1982. Parkeren langs de
stoep. De straat staat vol met
geparkeerde auto’s waardoor
de bruikbare rijbaan smaller
is geworden.
2011. Nieuwbouw met arcade
om ruimte te bieden aan
winkelende voetgangers.
Langsparkeren in de vakken
aan beide zijden van de
straat.
Hoefkade.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
Door de parkerende auto’s langs de
stoeprand en op de stoep komen fietsers en
voetgangers in de verdrukking.
Voorgesteld alternatief in de bestaande
situatie: eenrichtingverkeer voor auto’s,
langsparkeren aan één kant en een fietspad
in de andere richting.
Voorgesteld alternatief bij nieuwbouw:
het straatprofiel wordt verbreed tot
15 meter. Tweerichtingverkeer, met
langsparkeren aan beide zijden en voldoende
ruimte voor fietsers.
Beeldkatern blad 17

nieuwe Straatprofielen: verkeerShiërarchie en parkeren
rotterDam, afrikaanDerwijk
Het profiel van 25 meter
is een voorbeeld van een
wijkontsluitingsweg, met
dwarsparkeren aan beide
kanten en een rijbaan van
7 meter. Het profiel van 20
meter is een voorbeeld van
een buurtontsluitingsweg,
met éénmaal dwars-, éénmaal
langsparkeren en een rijbaan
van 5 meter. De profielen
van 15 en 12 meter zijn
voorbeelden van woonstraten,
met tweemaal langsparkeren
en een rijbaan van 3,5 meter.
Voor verzamelwegen werden
door een middenberm
gescheiden rijbanen
voorgesteld, met éénzijdig
langsparkeren en een
minumumbreedte van 30 meter
(hier niet afgebeeld).
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
Hiërarchie van de
verkeersstructuur,
met verzamelwegen,
wijkontsluitingswegen,
buurtontsluitigswegen en
woonstraten. Bij elk type
weg hoorde een bepaald
straatprofiel.
Buurtcirculatieplan:
om de auto’s over
de ontsluitingsweg
te laten rijden werd
eenrichtingverkeer ingesteld
Beeldkatern blad 18

nieuwe Straatprofielen: Bomenplan en parkeren
rotterDam, westerbeekstraat
Westerbeekstraat in 1946 en 2011. Deze straat heeft het profiel van een typische
Rotterdamse woonstraat, met langsparkeren aan beide kanten en bomen in de straat.
De wonigen zijn gerenoveerd. Aan de blauwe trespa platen in sommige kozijnen is te zien dat
er op die plek een badkamer is gemaakt. Op de straathoeken zijn balkons toegevoegd (omdat
hier aan de achterkant geen plek voor is bij hoekwoningen, de rest van de woningen zal
balkons hebben gekregen aan de achterzijde).
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
Beeldkatern blad 19

inrichtingSplannen
rotterDam, afrikaanDerwijk: steinwegstraat en hilleDijk
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
De Nijl Architecten / postbus 29095 / 3001 GB Rotterdam / tlfn 010 2829930 / tlfx 010 2829920 / E-mail mail@denijl.nl / www.denijl.nl
Le g e nda
Le g e nda
oorspronkelijk en gerenoveerd
nieuwbouw
Vernieuwing van de stadsvernieuwing R e nova tie e n nie uwbouw schaal 1:10.000 / 24 januari 2012
N
Voor elke straat werd
een apart inrichtingsplan
gemaakt, in samenspraak
met de bewoners. Dit zijn de
inrichtingsplannen voor de
Steinwegstraat en de Hilledijk
uit 1979.
Er is ruimte voor spelen,
parkeren en groen. De
gegroepeerde parkeervakken
in combinatie met het
speeltuintje zijn typerend
voor de stadsvernieuwing.
De paaltjes op de Hilledijk
werden neergezet om fout
parkeren te voorkomen.
Overigens wordt er nu
geparkeerd aan één kant
van de weg en het geplande
speelplekje is ook niet
uitgevoerd. Let ook op het
verschil in de bebouwing, er
is ingrijpend gerenoveerd.
De gevel is grijs geschilderd
en voorzien van balkons en
nieuwe deuren en kozijnen.
Beeldkatern blad 20

l Architecten / postbus 29095 / 3001 GB Rotterdam / tlfn 010 2829930 / tlfx 010 2829920 / E-mail mail@denijl.nl / www.denijl.nl
Vernieuwing van de stadsvernieuwing R e nova tie e n nie u
groen en Spelen
Den haag, schilDerswijk
Voorstel voor een toekomstige groenstructuur in de Schilderswijk, ingetekend in de oude
situatie. Er was nauwelijks groen in de wijk en daar moest verandering in komen. Daarom zijn
verschillende bouwblokken afgebroken ten behoeve van een groenvoorziening.
De afbeelding is overigens ook een goed voorbeeld van een tekstballonnenplan. De
tekstballon met vijf armen zegt ‘buurtparken’, net als de twee grootste ballonnen links. De
overige ballonnen zeggen ‘speelplaats’ of ‘trapveld’. Het is niet goed te zien, maar ook staat
aangegeven waar de bomen moesten komen.
Park in Transvaal,
ook hiervoor zijn diverse
bouwblokken
gesloopt.
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
In het schema links is te zien waar
bouwblokken zijn afgebroken voor een
groenvoorziening.
Legenda
Parken en plantsoenen die tijdens de
stadsvernieuwing zijn ontstaan door het
afbreken of doorbreken van bestaande
bebouwing.
Parken en plantsoenen die er voor de
stadsvernieuwing al waren.
Beeldkatern blad 21

typiSch StadSvernieuwing
Den haag, schilDerswijk: jan van gojenstraat
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
Balkons aan
de voorgevel,
dwarsparkeren,
paaltjes op de
stoep, verschillende
kleuren baksteen,
variatie in dakvorm
en achterin de foto
een autostop met
doorgang voor
fietsers.
Eén voordeur voor
zes woningen,
balkons,
wisseling van
parkeerrichting,
verkeersdrempel,
variatie in
dakvorm,
nissen in gevel,
kleurgebruik.
Verspringende
rooilijn (links en
rechts), overdaad
aan paaltjes,
doorgetrokken
stoep, weer andere
dakvorm, trespa
platen aan gevel,
en wederom
wisseling van
parkeerrichting.
Jan van
Gojenstraat in
1969. De straat
heeft over zijn
gehele lengte één
profiel: auto’s
parkeren langs de
stoep. De rooilijn is
kaarsrecht.
Zigzag in de weg,
verschillende
parkeer-richtingen,
balkons, trespa
geveldelen (links)
en verschillende
kleuren baksteen.
Beeldkatern blad 22

Stedelijke vernieuwing
Den haag, schilDerswijk: vaillantlaan
De typologische bouwdoos van de Vaillantlaan en het straatbeeld. Architecten kregen de
opdracht de gevels op te bouwen met vaststaande modellen
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
Vaillantlaan gezien vanaf
het Vaillantplein, ca. 1950
en heden. Hier is de stad
vernieuwd met allure. Het
is een enorm verschil met
de stadsvernieuwingsarchitectuur
in de zijstraten
van de Vaillantlaan
Beeldkatern blad 23