DE VERNIEUWING VAN DE STADSVERNIEUWING

Hun boek Amsterdam als stedelijk bouwwerk (1985) is inmiddels zeer bekend en een
inspiratiebron geweest voor vele architecten. Het markeert een nieuw standpunt in het
denken over architectuur en stedenbouw, althans, zo constateert Prof. Ir. Tj. Dijkstra in het
Voorwoord van het boek: “Het zijn niet meer aan het eigenlijk ontwerpen vreemde, ideologies
bepaalde motiveringen die de legitimatie voor nieuwe vormvoorstellingen moeten opleveren.
Het is de partituur van de kompositie van de stad zelf die bestudeerd wordt om de
karakteristieken te kunnen bepalen van een eigen herkenbare inzet, die blijkbaar ten doel
heeft deel te worden van een groter geheel. Dat is voor de vandaag zo verarmde praktijk van
de stedebouwkundige vormgeving een goede zaak.” 123
Sinds de jaren tachtig zijn diverse architecten zich gaan verdiepen in de vormprincipes
van de bestaande stad. Rein Geurtsen, die reeds eerder is genoemd, behoorde ook tot deze
groep. Rond die tijd worden woorden als stadsesthetiek weer mondjesmaat onderdeel van het
architectonisch vocabulaire, onder andere doordat men zich weer gaat verdiepen in
stedenbouwkundige principes van onder andere Berlage en Sitte. Ook kwam er langzaam aan
een herwaardering voor de negentiende-­‐eeuwse architectuur en vormprincipes.
Een goed voorbeeld van de nieuwe houding in de architectuur is de vernieuwing van
de Vaillantlaan in Den Haag door architect Jo Coenen. Het is een van de eerste
stadsvernieuwingsprojecten waarbij stedenbouw weer prominent deel uitmaakte van het
ontwerpproces. Het project maakte deel uit van de actie Stadsvernieuwing als Kulturele
Aktiviteit, die was gestart door de wethouder stadsvernieuwing, Adri Duivesteijn. De actie was
een reactie op het stadsvernieuwingsbeleid van de voorgaande jaren, waarbij soberheid en
‘gezellige’ variatie de norm waren, wat een warrige structuur tot gevolg had gehad. Vanaf nu
was er een grotere aandacht voor architectuur en stedenbouw als ‘kunst’. De vernieuwing van
de Vaillantlaan, een belangrijke verkeersweg die dwars door de Schilderswijk loopt, moest niet
alleen eenheid in het straatbeeld terugbrengen, maar de buurt ook een ruggengraat met allure
bieden. 124
Het was een project waarbij architectuur en stedenbouw nauw met elkaar waren
verbonden. Normaal werden in een stedenbouwkundig plan alleen de rooilijn, bouwhoogte,
volume of materiaalgebruik vastgelegd, maar Coenen ontwierp niet alleen de openbare
ruimte, maar legde ook strikte voorwaarden vast voor de opbouw en het materiaalgebruik van
gevels. De architecten die de invulling van het stedenbouwkundig plan verzorgden kregen een
‘blokkendoos’ met 86 gevelelementen mee en moesten hiermee de gevels opbouwen. Alleen
achter de gevels konden zij vrij ontwerpen. De laan werd op die manier als één geheel
ontworpen, als een stadsinterieur. Het werd een straat met coherente wanden in plaats van
een verkeersroute langs afzonderlijke gebouwen. [blad 23]
Ondanks dat het ontwerp van de Vaillantlaan een redelijk extreem geval is qua invloed
van de stedenbouwer op het architectonisch beeld, zelf in onze tijd, bevestigt het wel dat het
denken over architectuur en stedenbouw volledig was omgeslagen ten opzichte van de
voorgaande jaren. Overigens kwam het vanaf die tijd vaker voor dat architectenbureaus de
opdracht kregen één of meerder straten in een stedenbouwkundige plan te ontwerpen, om
een homogener beeld te verkrijgen. Het project toont aan dat het debat over het doel en de
aard van het stedenbouwkundig ontwerpen weer was geopend. Architecten en beleidsmakers
begonnen zich opnieuw bewust te worden van de waarde van stedelijke kwaliteit. Hiermee
was het ‘architectonisch vacuüm’ van de stadsvernieuwing voorgoed ten einde gekomen.
Althans, voorgoed?
Heden en toekomst
Volgens Kees de Graaf is de oproep van de Werkgroep 5x5 tegenwoordig nog onverminderd
actueel. Hij pleit zelfs voor een herdruk van Voorbij het gangbare. Het zou verplichte stof
moeten zijn voor studenten bouwkunde en moeten worden verspreid onder jonge,
aanstormende projectontwikkelaars en gemeentebestuurders. 125 Hoewel er tegenwoordig
meer aandacht is voor kwaliteit, is er nog steeds sprake van massale volkshuisvestelijke
De Vernieuwing van de Stadsvernieuwing | Renate van Schaik | mei 2012
38